You are on page 1of 113
DAI HOC QUOC GIA TP HO CHi MINH TRUONG DAI HOC BACH KHOA La Thi Chich - Hoang Trong Mai KHOANG VAT HOC (Ti ban ldén thit 3, 06 sita chia va b6 sung) NHA XUAT BAN DAI HOC QUOC GIA THANH PHO HO CHi MINH - 2011 MYC LUC LOI NOL DAU m6 DAU 0.1 Khodng vgt hoc va khai niém vé Ikhodng vat 0.2 Cae giai dogn quan trong trong lich sit phat trién khodng vat hoe thé giéi 9 0.8. Lich ait phat trién khoding vat hoc ¢ nude ta li 0.4 M6i quan hé ota khoéng vat hoe véi cde nganh khoa hoe khéc 12 Cau hdi hudng din én tip 12 PHAN THU NHAT: CO 86 TINH THE HOC 15 Chiong 1 KHAT NIEM CO BAN VE TINH THE uw 1.1 Tinh thé trong wy nhién it 12 Kién trie oda mang tinh thé va cdc tinh chét oda tinh thé aw 1.8 Sy déi xung cha tinh thé 1 1.4 Phép cong cde yéu to doi xing 24 Cau hdi huéng dn on tép chuong 1 30 Chuang 2 HINH DANG VA k¥ HIGU TINH THE 2.1 Hinh dang tinh thé va ech goi ten 2.2 Ky hiau tinh thé Cau héi huéng dan 6n tap chuong 2 a1 31 38 43 Chuong 8 KIEN TRUC MANG KHONG GIAN TRONG TINH THE 44 3.1 © mang co sé va 14 6 mang cia brave 44 3.2 Ode ydu t6 déi xing eta meng khéng gian 46 3.3 Tai trim ba musi nhém khong gian 49 8.4 Cac dae diém hod tinh thé 49 Cau hi huéng din On tap chucng 3 51 PHAN THU HAI: KHOANG VAT HQC DAI CUONG 58 Chwong 4 THANH PHAN HOA HQC VA KIEN TRUC BEN TRONG UA KHOANG VAT 6s 4.1 Thanh phan héa hoc va cong thic cla khodng vat 55 4.2 Kién trie cla khodng vat 59 4.3 Thanh phén va edu tao cue khodng vat dang keo 65 Cau héi buéng din én tip chuung 4 68 Chong 6 BINH THAI CUA KHOANG VAT 5.1 Hinh thai eda tinh thé riéng 16 6.2 Hinh théi cua tap hgp khodng vat Cau hai hudng dan 6n tap chuong 5 Chuong 6 TINH CHAT VAT L¥ CUA KHOANG VAT 6.1 Tinh chét quang hoc oda khodng vat 6.2 Tinh chétt eg hoe cia khodng vat 6.8 TY trong eda khodng vat 84 Cée tinh chst vat ly khde cla khong vat Cau héi hudng din 6n t§p chung 6 Chuong 7 NGUON GOC CUA KHOANG VAT 7.1 Khai nigm chung . 7.2 Dae diém og ban cia cée qué trinh dia chét tao khogng Cau hdi huting din 6n tap chugng 7 Chuong 8 CAC PHUONG PHAP NGHIEN CUU KHOANG VAT 8.1 Phucing phép nghién eitu bing tia X 8.2 Phuung phap kinh hién vi dia th 8.3 Phuong phép quang phd 8.4 Phung phép eve phd 8.5 Phudag. php phan tich nhigt PHAN THU BA: MO 'TA KHOANG VAT Phan logi va cach goi tén Ikhodng vat Chuong 9 NHANH I - NGUYEN TO TY NHIEN 9.1 Ding ty nhién — Cu 9.2 Vang ty nhién ~ Au 9.3 Lau hong ~ S 9.4 Kim evomg va grafit Chuong 10 NHANH I - SUNFUA VA CAC HGP CHAT TUONG TU 10.1 Lép1- Sunfua don gidn va hyp chit tuong ty 10.2 Lép IT - Sunfun phe tap va sunf® muéi 0 70 ” 8 8 a4 89 92 96 97 97 104 113 115 15 16 116 116 17 119 121 123 124 125 127 128 132 134 151 Chuong 11 NHANH II] - HALOGENUA 11 Lép I: Fluorua 112 Lép I: Clorua - bromua ~ iodua Chuong 12 NHANH IV - OXIT VA HIDROXIT 12.1 Lép I: Oxit 122. Lép Il: Hidroxit Chuong 13. NHANH V - CAC MUOI OXI 13,1. Lép I: Silicat 18.2 Lép I: Cacbonat 19.4 Lép IV: Cromat 18.5 Lép V: Molipdat va vonframa: 13.6 Lép VI: Fotfat, acsenat va vanadat PHAN THU TU: CONG SINH KHOANG VAT Chuong 14 NHONG 16 HGP CONG SINH KHOANG VAT QUAN TRONG NHAT 14.1 Té hgp cong sinh khodng vat trong da va Ikhodng sing 6 nguén gée néi sinh 14.2. TS hgp cpng sinh khodng vat trong dé va Ishoding sing 6 ngudén géc ngogi sinh 143 T6 hop ofng sinh khong vat trong dé va khodng sang bién chat PHAN PHY LUC Phy lye 1:14 6 mang ed 80 cita brave (1850) Phy lye 2: 82 dang d6i xing ciw tinh thé Phy Luc 3: 280 ahém khong gian Phy luc 4:11é thing tin hoan cde nguyan t6 héa hoe v6i ac diém héa tinh thé cia ching Phu luc 5: Bang tudn bo&n cdc nguyén t6 véi ban kinh nguyén ti va ion (AD BANG TRA CUU KHOANG VAT TAL LIRU THAM KHAO 185 156 187 160 161 181 186 188 M7 264 265 269 217 279 279 286 2389 293 293 294 297 304 310 LOI NGI DAU KHOANG VAT HOC duse bien sown lam tai ligu hoe tap cho sinh vien Khoa Dia chét va Dau khi, Trung Dai hge Bdch khoa - Dai hoc Quée gia TPHCM. Cudn stich nay cing c6 thé gitip ich sink vién ede trubng agi hoc ve cao ddng cb min hoe lien quan dén link vue nghién citu thank phdn v@t chat eta vd Trdi Bat, 06 thé la titi lidu tham khdo cho edn 66 kY thudt, céng nghé mudn di su tim hiéu vé khodng vat - “té bao” edu tgo nén (dt cd ede loai dat dé trén hank tinh cia ching ta. Cuén séch KHOANG VAT HOC nay 1a tdi ban 06 66 sung Idn xudt bin vio nam 1970 do Nha xudt bén Dai hoc ué Trung hoc chuyén nghiép dn hanh, va Idn xudt ban thit hai ném 2001 do Nha xudt biin Bai hoc Qué gia Thanh phd HO Cht Minh n hanh. Noi dung gido trinh gém c6 4 phan Phén thi nhat Co 6 tinh thé hoe neu Len ca sd hink hoc va ede you t6 adi xing dé xée lap tinh he cia mOt khodng vdt. Phdn thit hat Khotng vét hoe dai ciong gém nhing nguyen If chung vé su think tao bhoding vat, bdn chat ede tink chdt héa hoe, vit ly khodng vat va ede qua trink dja chat tgo hhodng. Phan thitba Mé ta khodng vat trinh bay cé he thing cdc khodng vat theo dac diém héa hoe tinh thé, tink chdt vét ly, ngudn ade khodng sing, dae diém nhgn biét, ede khodng sang chink cita Viet Nam vd tren thé gidi, cng dung eula hhodng vat Phan thit te Cong sink khodng vat néu tém tdt cdc 18 hop e6ng sink khodng vdt quon trong nhat trong dé va trong céc Rlwdag aang thuge ede qud trink dia chdt tao Khodng Rhde nhaw. Trong ting phdn ching t6i cd gdng lém ro méi quan hé hitu co giita thanh phdn héa hoc, kién trite tinh thé vd cde tinh chat cla khodng vdt, déng thai nhdn manh dae didm ngudn gbo, quy lugt phat sink, phat trién vd bit ddi ctia ching, aé dys bdo cde tién dé phat hidn, tim kiém khodng sin. 48 CHUONG 3 Dua vao nhing diéu kign dé va xuét phat tit hinh deng cia tinh thé that, Brave da suy ra duge 14 6 mang os sé thude 7 tinh hé khdc nhau. Phan tich bing tia X da ching t6 ly thuyét cia Brave 1a hoan toan dung din. Vi vay 14 6 mang co sé trén mang tén aia Brave (bing 9.1). Trong 14 6 mang eo sé cda Brave ngudi ta chia lam bOn thé: 1. Thé nguyén thiy (P): cde nit mang chi nim 6 dinh 6 mang. 2. 'Thé tam day (C): nit mong nim & dinh va é tim cia hai déy cong song voi nhau. 3- Thé tam khéi (1): nat mang nim 4d dinh va tam cia 6 mang. 4. Thé tam mat (F): nit mang nfm d dinh va 6 sAm ede mat. Bac trig cho eae kidu va thé 6 mang trong cde tinh hé duge gidi thigu trong bang 3.1. Méi tinh thé cé mét kién trie mang khong gien nhdt dink va theo mét 6 mang co sd nhét dinh. Vi dy, Cu ty nhién 6 0 mang co sé lap phyeng tam mat (H.3.2). Hinh 3.2 Kién tric tinh thé Cu 3.2 CAC YEU 70 861 XUNG CUA MANG KHONG GIAN Mang khong gian 14 mt hinh vé han. Tat cA cde yéu t& adi wing trong hinh hou han déu thé hién trong hinh vé han. Trong hinh vé han méi mdt loai yéu té déi witng s@ c6 vo 56 yéu 0 ddi xing cing loai song song véi né. Vi du, trong tinh thé mudi An NaCl e6 L, vudng gée vdi mt lap phuong (H.3.3). ‘Trén hinh chiéu cha mat mang song song vi mat lap phuong ta thdy cé vo 86 true L4 qua ion CI-, Nat song song vei nhau, tuong tu ta cing co vo han mat déi xing song song vdi nhau. Trong sé cdc yéu t8 déi suing cia hinh vo han, ngoai cde yéu t6 Adi xing C, P, Le, Lg, Ly, Lg, Liy va Lig con 6 thém tryc tinh tién, cdc mat anh trugt va truc xodn 6c. Vi du: trong tinh thé mudi an NaCl 05 Ly vuong géc voi mat lap phuong (1.3.3), Tren hinh chiéu cia mat mang song song vi mat lap phuong ta thy c6 vé sf true Ly qua ion Cl, Nat song song véi nhau, tuong ty ta cing ¢6 vo han mt 46i xtmg song song véi nhau. Trong s6 céc yéu t6 déi xing cla hinh vo han, ngoai efte yeu té déi xing C, P, Ly, Ls, Ly, OCH + oA Na’; Ciiyo La; [mat P Le, Lis va Lic cdn 6 thém tryc tinh tién, cde Hinh 3.3 Mat mang eda mat anh trugt va tryc xodin de. tinh thé NaCl wiEN TRUC MANG KHONG GIAN TRONG TinH THE ar 1- True tinh tién True tinh tién Ja mot hung @ trong hinh vé han cd tinh cht la khi dich chayén song song v4i né mdt doan dai xde dinh thi hinh lp Iai vi tri cf. Tre tink tién duve danh dau bing moi tén, Dé dai dich chuyén ngén nhdt dé cho hinh tré lai vi tri eG goi la bude tink tién kp hidu la T (H.9.4) Fotos or ort eee CF oro ro eee oe Hinh 3.4 True tinh tin (dénh déu bing mili tén vai buse tinh titn T) 2 Mat anh trugt Mat dnh trugt duge thiét lap béi md hgp gém mét mat phang ai xing cong thém mot phép tinh tién song song vdi nd va tac dung déng thai. Céc mat anh trugt c6 loai a, 6, ¢, n, d. Mat anh trugt a, 8, ¢ cb mat tinh tién song song véi cde true két tinh a, b, ¢ vi buéc tinh tién T = 1/2 bude tinh tin cha cde trye két tinh d6 (1/20, V/2h, 1/20). Cae mat n, d od tryc tinh tién song song voi duing chéo ctia 6 mang co s6, trong dé mat n c6 buée tinh tién T = 1/2 (b +0), 1/2 (a 4b), con mf d 06 T= V/A (b 46), 1/4 (co + 0),1/4 (a 4b). Trén hink 8.5, cée nut Ay, As, Ay cho téc dung qua Pt réi tinh tién mgt dogn T thi toan bg hé théng mang lai ring véi né. Pt p-=-db aon ah ' ' ' a) Hinh 3.5 Mét dnh truot (Pt) vdi bude trugt t (a) vd trye xodin 6c (BB) vdi bude trupt t (b) T la butdc tink tidn trong od hai trudng hop 4B CHUONG 3 cL I | 1 2 a) b) Hinh 3.6 Truc bde hai gidn don (a) vd truc xodn dc bac hai (b) 8- True xodn Se a) b) Hinh 3.7 Cae truc bie bén: 4- Gidn don (a); 41- Phai (b) 42-Trung hoa (¢) vit 45 - Trti (d) Trye trung hoa khéng phan bigt duge phdi, tréi Trye xodin de 1A mot tap hgp gdm mét true déi xing vA mét phép tinh tién song song vi truc tac dung déng thdi. Trye xodn ée trong tinh thé eé thé la true bie hai, bée ba, bée bén, bac séu giGng nhu true don gidn va truc nghich dao. Ngudi ta qui ude o6 true xodn Se phai va trai. Néu true xodn Se phdi thi chiéu quay quanh né theo chiéu kim déng hd, oda true xodin 6c trai thi nguge lai - quay nguge chiéu kim déng hé. Ngoai ra cin c6 logi truc xodin 6e trong vei tryc déi xing don giana. KiEW TRUC MANG KHONG GiAN TRONG Tit THE 49 Ky higu cée true xodn 6c nhu sau: 2 truc xodn 6c bac 2 phi va trdi. 31 va Be truc xodn 6c bac 3 phai vA trai. 41,4, va 4, true xodn de bae 4 phai, trung hoa va trai. 61, 6:, 69, 61, 6; true xodin de bac 6 phai (6; va 6,}, trung hda (63) vA tréi (6,, 6). Cé thé néu mét vai vi dy ve trye xodin 6c. Truc bac hai gidn don va truc xodn de bac 2 duge biéu dién trén hinh 3.6. Cac tryc bje b6n phife tap hon, ngoai trye xofn 6c phai va tréi, con 5 trye xodn 6c trung hda - 1A tryc khong phan bit duge phai va trai (H.3.7) 3.3 HAL TRAM BA MUU! NHOM KHONG GIAN Nhu da biét, t6 hop cde yéu 16 déi xing cia hinh hdu han sé cho 32 lép déi xitng khée nhau. Té hgp ede yu té trong hinh vd hen s8 cho ta 230 nhém abi xing trong khong gian. Nam 1890 nha tinh thé hoc nguvi Nga Fedoroy E.C. va nha tofn hoc ngudi Bite Soflis 44 déng thai céng bé phat hign 230 nhém khéng gian trong tinh thé. ‘Néu trong nhom khong gian loai trit phép tinh tién, nghta Ja lam mat anh trugt va true xodn ée tré thank mat déi xing binh thutng va true quay binh thutng thi 88 06 32 lép déi xting. Nguge lai cho cdc yéu t0 doi xing cia hin hau han, thém cée phép tinh tién, bién m&t adi xting va true quay thanh mit anh trugt va xodn dc thi sé chuyén duge 32 Iép d6i xtmg thanh 230 nh6m khong gian, goi la nhém kkhéng gian Fedorov (phy lyc 3). Vite nghién cu cde yéu t6 déi xing trong mang tinh thé va ky higu ede nhém Khong gian duge trinh bay chi tiét trong cdc sdch chuyén séu cia mén tinh thé hoc. 3.4 CAC DAC SIEM HOA TINH THE 1- Ban kinh nguyén tit va ban kinh ion Khi nghién cfu mQt kién inde nao d6 eda tinh thé ngu’i ta thutmg chi ¥ dén khodng cach gitta cde don vi ki€n tric (ion, nguyén ti, phan ti ...), tite 1A phdi xde dinh khodng edch ti thigu khéng vuyt qua duge giifa hai don vi kién trie. Dé xde inh Khoang cach 46 ngudi ta m6 tA qué cdu higu dung ma bén trong né khéng c6 mt nguyén ti hay m§t ion néo ¢6 thé lot vao duge, cdn goi 14 qua edu nguyén ti hay ion. Ban kinh céa né Ja bin kinh nguyén ti va ion (Khodng cach eye tiéu ma tam oda qua edu cia nguyén td hay ion dé e6 thé tin gin toi bé mat qua edu cla nguyén tif hay ion bén canh). Hién nay nhd phép phan tich kign tric tinh thé, ngudi ta 06 thé dya vao dé tinh duge m§t each tuong Aéi bén kinh nguyén tit va ion ca ede chat. 50 CHUORG 3 2. Sv chéng khit ede qua cdu hi¢u dung Néu coi kign trde ca tinh thé giéng nhyt tap hgp cde qua cdu nguyén ti (ion) tiép xc véi nbau thi chung ta sé tuing tugng duge sy chéng khit (xép dat) ede qua cdu véi ban kinh bang ban kinh nguyén ti (ion) goi 1a sy chéng khit cdc qua du higu dung. Ta hay x6t trung hop don gidn khi mang gém cae don vj kién tric gidng nhau (ede qua edu giéng nhau). Khi chéng khit, ta lin lugt xép khit cde qué cdu & lép tht nhét, réi d&t cde qua edu tuong ty 1én trén lép cdu thir nhit sao cho e&e qua cau lap day cac héng do lép mot tao nén (H.8.8 va 11.3.9). ‘Tidp tue xp lép ba. Néu cde qua cfu lép ba tring vai Idp mdt thi goi la kiéu chéng khit su phusng (H.3.8), Néu ede qud cau lép 3 chu tring véi 6p 1 thi goi la kiéu chéng khit lap phuong (1.3.9). Hinh 3.8 Kiéu chéng khit séu phitong: Hinh 8.9 Kiéu chong khit lap phitong: a) Dang chung; 6) Tam cdc qué cau a) Dang chung, b) Tam ede qué cdu (nhin theo hinh chiéu bang) vdi 01a (nin theo hinh chiéu bang) vdi 0 la tam qué edu lép thit nhdt, + cla lop td qud cu lép thit nhdt, + cla lip thit hai, ciia lap thit ba thit hai, « eda lop thit ba 8. S6 phGi tri vA da dign phi tri G tran ching ta da biét khdi niém qué cdu hiéu dyng. $6 lugng cdc qua cdu higu dung cia cang mét logi nguyén ti hodc ion bao quanh mdt qua cdu higu dung cia mét nguyén td hodic mt ion cho trude gai la so phdi tri. ‘Trong tinh thé ion ngudi ta tinh sé phéi tri JA sé qué cdu higu dyng cia anion bao quanh qua cdu cation. S86 phéi tri c6 thé 1a 2, 8, 4, 6, 8, 12. 06 thé néu vi dy, (H.3.10) 1A kién tre cla tinh thé sfalerit (ZnS). Né thude dang 6 mang lép phugng tim mit. Sé phéi tri cde Zn 1a 4 (s6 ion S* vay quanh ion Zn* 1a 4). Néu néi tim efe qua cu bao quanh lai ta duye mot da dign goi la da dign phdi iri @ day @m Os phi tuéng tugng 1a ede qué céu bao quanh va bj Hieh 8.10 Cau trie cda ZnS KIEN TRUG MANG KHONG GIAN TRONG TINH THE a bao quanh déu xép khit vdi nhau), Cae dang da dign phi trf thuing gap 1a duong thang, tam gide, hinh tv dig, bat di6n, hinh hép lp phuong va ling tra séu phuoing (H.3.11). AY $ &w ‘86 phéi tr: 2- Budng thing: 3- Tam giac; 4- Tu dign; 6- 84t dién; 8- Lap phuong; 12- Lang try sdu phucng “Hinh 3.11 Cac dang da dign phdi trt thuong gap (con 86 ghi ¢ dudi hinh vé chi s6 phéi tré c1ba cation) AU HOt HUONG DAN ON TAP CHUUNG 3 8.1. 3.2. 3.3, 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 6 mang co sd phi théa mn nhdng didu kign gi? Ndu thiéu mot trong ede diéu kign trén o6 duye khong? Tai sao? Trong hinh vé han cé nhitng yéu td A6i «ing nado khde véi trong hinh hitu han? Cho mét mat anh trugt Pt duge thiét lap bai té hop gim mot mat e6i xing don gién cOng thém mt phép tinh tién song song vdi n6. Hay ve hinh bigu diSn khi aut A bat ky tac dung qua Pt voi bude tinh tién lin lugt la V/4a, 2a va 3/da. Cho mot tryc xodn Ge bac ba va mot chat diém A. Hay n6i cde diém An, Aa, ‘As, =, Ay hi cho tée dung qua truc xodn 6c trong hai trudng hgp: true xodn ée bac ba tréi va phai. . ‘Trén phy lye 4 ghi ban kinh ion cia cation va anion cia cée nguyén té. Hay nh§n xét méi lién quan gia bin kinh ion véi hod trj cia ching. Vige ching khit cdc qué edu higu dung thudng tao ra khong gian rong gitta e&c qua cdu. Hay nhan xét hinh dang céc 18 héng 46. Thi tinh thé tich mOi logi 16 hdng néu gid thiét cde qué cdu higu dung déu 6 ban kinh bang R. Gia sit ban kinh ede anion chéng khit 1a R, bén kinh cation dién 6 gita 1a r. Trong diéu kign s6 phéi tri 3 nghfa 1a c6 3 anion vay quanh 1 cation nhu hinh sé 8 (H.3.11). Hay tim tf 86 cda - Khi t} 8 = thay 4éi trong diéu kign kich thuée cfc ion vay quanh van gid? nguyén (K = hing 63) thi trong kin tric tinh thé xdy ra hign tugng gi? PHAN THU Hal KHOANG VAT HOC DAI CUONG Chuong 4 THANH PHAN HOA HOC VA KIEN TRUC BEN TRONG CUA KHOANG VAT 4.1 THANH PHAN HOA HOG VA CONG THUC CUA KHOANG VAT Khodng vat 1a nhiing té bao cau tao nén vé Tréi Dat. DSi tugng nghién ou cha Khoding vat hge chinh 1a thanh phin vgt chat ea v Trai D&t. Theo nhing quan sat true tiép thi ching ta chi hiéu biét dugc phan trén cng cia vd Tréi Dat, Nhiing phén séu hon théng qua céc giéng dau, cae 10 khoan sdu, qué trinh tao son nang nhitng khéi vat chét § dudi séu 1én méi quan sdt duge. Thanh phn héa hoe cia v6 ‘Trdi Dat duye quan sat mot each che chin dat téi chiéu sau 16 kilomet bao gdm thach quyén, thiy quyén, siah quyén va mét phan khf quyén lén can. Trong sé trén 100 nguyén té ela bang tudn hoan Mendeleep chi o6 mét 96 it 1a phé bién trong vd Tréi D&t. Ching thudng la nhiing nguyén t8 6 sé thi ty thifp. ‘Tuyét dai bo phan cée nguyén t8 héa hoc két hgp vdi nhau thanh cae khodng vat. Chi c6 mét 56 ft nhu Cu, Ag, Au,.. la tén tai trong trang thai ty do va thuge nhdnh Khoding vat cde nguyén t6 tu nbién, Thanh phdn héa hoc eda khodng vat thuong ding cong thie héa hoe éé biéu di’n. (4 hai loi eng thife: eéng thie thye nghiém va cong thie kién tric, Céng thife thye nghiém chi bigu dién duoc t# 18 sé lung cde nguyén t6 hyp thanh. Vi du, hop cht don gidn nhw PbS (galen), BaSO, (barit); phife tap hon nhu BesAl,Sig019 (berin) KAISij0g (octocla), v.¥.. Cong thite thye nghiém cbn ¢é thé biéu dién dudi hinh thie ede oxit don gidn. Vi dy, berin c6 thé viét 8 BeO.Alz0:.6Si02. Cong thife kién tric khéng nhing chi biéu dién duge loai nguyén t6, ty 18 sé lugng ede nguyén té trong hdp chat ma cdn phan anh duge quan hé tuong hé gitta cée nguyén ti trong kién tric. Higm nay do vige sir dyng tia X a8 phan tich kién trie va nhiing tri thie vé héa hoe tinh thé ngay cng phat trién nén da higu chinh lai nhiéu cong thife héa hoc eda hyp chat phic tap va lam cho né phan anh chan thye hon thanh phén héa hge va kién trée cia Khodng vat. Do dé trong Ikhoang vat hoc hign nay ngudi ta si: dung ngay cang phé bién loai cong thite kién tric. Trong cdng thie kién tréc, géc ion Aim duge dit trong déu ngode vuing dé phan bigt véi ion duong. Vi dy, malachit CuslCOsKOH), apatit Cas{POuls (F, Ch... 6 CHUONG 4 Khi trong thanh phan e6 sy thay thé déng hinh gida cae nguyén tit hay ion thi cdc nguyén ti hay ion thay thé dt trong d&u ngodc hinh cung sap xép theo thi ty ham lugng tir nhiéu dén ft va eéch nhau béi mot déu phdy. Vi dy, olivin (Mg, Fe){SiO,] vonframit (Mn, Fe)[WO,]. Cong thie héa hoe cia khodng vat cam ett vio phAn tich héa hoc dinh Iwong toan phan ma tinh ra. Trong d6, cong thie thyc nghiém can cu vao trong lugng phén tram cde nguyén té thu duge trong phan tich héa hoe toan phan lan ligt dem. chia cho trong lugng nguyén tit cia nguyén t6 dé. Cudi cling, idy két qua so sdnh véi nhau réi lam tron sd thi duge cdng thite thye aghiém eda khodng vat. Dui day lay chaneopirit lam vi dy 4 tinh cdng thie héa hoe thye nghiém (bang 4.1). Bang 4.1 Huéng dan edch tinh eéng thite thye nghi@m cia khodng vdt mann | 70" SS nguyen ts Ty aon gldn | Cong the néa vndn lugng Chia cho Kat cia sé nguyen ge va tén (%) nguyén ti! ligng qa we kchoding vat cu 34.40 se 0.841 1 Fe 20.47 than chi (lye phuimg) cf hai déu ¢é thanh phan Ta C. Kim auong va than chi duge goi 1a nhiing bién thé da dang. Nhiéu khong vat c6 déa 5, 6 bién thé da dang. Ngudi ta dimg chit cdi Hy Lap (a, B, Y,.) dé goi tén cde bién thé ké ty nhiét do thap dén cao. Vi dy, a thach anh + 8 thach anh. Céc bién thé da dang cda cimg mOt thanh phn héa hoe thudng c6 nhing tinh chat khde hin nhau vi kién inde khée nhau, So sénh kim cugng va than chi théy 13 diéu dé (bang 4.3). THANH PHAN HOA HOG VA KiEW TRUC BEN TRONG CDA KHOANG VAT 6 Khoang vat khi thay 46i diéu kién ben ngoai thi bién thanh mét bién. thé da dang moi, nhung Ichi lap Iai diéu kign of thi trd lai biém thé ban dau. Sy chuyén bign nhu vay la chuyén bién hai chiéu. Vi dy, thech anh: ¢ a-thach anh ==S - thach anh C6 nhing khodng vat chi chuyén bién mot chiéu nhu aragonit 82 canxit. Béng 4.3 So sdnh tinh chdt vat ly cila kim cuong va than cht” Tinh chat Kim eveng Tinh he Lap phusng Lye phucng Mau Knéng maa Den 6 trong sub: Trong sust Khong trong suét BO cing 10 1 Ty tong 35-355 |__2,09-2,23 4 Trong diéu kién ndo 46, 06 hic ci hai bién thé déu tén tai déng thai. Vi nhigt a@ chuyén bién cde mOt bién thé 1a cé dinh, nén khi cé mt bién thé da dang tén tai thi c6 thé ding n6 dé xdc dinh nhiét 6 thanh tao khoang vat, do dé 6 khai nigm vé nhigt RE khodng udt hoc. Nhiét kS khong vat hoc eé tae dyng nhét dink trong viée nghién ctu nguén géc khodng vat. Tuy nhién, khi xde dinh nhigt 6 chuyén bién cdn dé c4p téi dnh hudng cia dp sudt (do sau sinh thanh) va tinh thudn khiét cla thinh phén héa hoc. Dudi day 1a bang ké diém chuyén bién cia mét,s6 khodng vat ding lam nhiét ké khodng vat hoc (bing 4.4), CAn phai ndi thém rang nhiéu tée gid da timg can ctf vao nhing nguyén tée khée nhau dé phan loai cde bién thé da dang. Day la mot v&n dé Icha phtte tap. Tuy ahién, ech phan Ioai dya vao sit bién déi kién tric 1a eéch phan logi hgp ly nhét, Vi dy, efe bién thé da dang do sé phdi tri hay eéch chéng khit khong giéng nhau; do phuong thie phan bé' hote 46 gap khiic cia don vj kign tric khong giéng nhau. Bang 4.4 Nhigt do chuyén bién cia cde bitn thé da dang ‘Thanh phén héa hoc Céc bién thé da dong idm chuyén bién SiO B-ridimit (eau phusng) 1475°C S-cilstobatit (lip phuong) Casio, volastonit (ba xién) - gid volastonit 1190'C (la séu phuong) zns, sfalent (lap phuong) - vuazit (s4u phuang) 1020°C (Ca, Mg, Fe)s|Si:Oe] | piroxen h@ thoi -piroxen mot xién 955° - 140°C SiO, a= thach enh (ba phusng) + 573°C - thach anh (sau phuong) NaoAiFe crilit mbt xién + eriollt tgp phuéng 560°- 570°C aco, aragonit (h@ thoi] - canxit (ta phuong) 400° cus B - chaneazin (hé thoi} «x - chancozin (sdu phyong) 91°. 105°C Ages acantil (lap phuctg) ~ acgentit (ha tho!) sec | 6 HUONG 4 4. Hien tugng déng hinh Khai niém vé hign tugng déng hinh c6 tit lau. Lie dau ngudi ta quan niém déng hinh 1a hign tuong hai hoy nhiéu hop chat thanh phan khde nhau nhung cé cing kién tric hode kién trac gin giéng nhau. Hign aay khéi niém Adng hinh da duge chinh xéo héa nhu sau: Higa twong déng hinh Id hign tugng xdy ra trong citing mét ign tric tink thé bhi cd hai hoe trén hai thanh phdn khée nhau vé bin chdt héa hoe nhung 06 thé thay thé lin nhau. Sy thay thé do khéng lim thay addi lon dén hién tric tinh thé. Thye té day 1A mt loai hgp chat eé thanh phan thay déi. Can ot vio mite dé thay thé nguti ta chia ra hai loai hgp chat déng hinh nhu sau: 1- Déng hinh lién tye: khi hai thanh phdn thay thé lan nhau theo bat ky m6t t} 18 nao tgo ra mét loat céc hgp chat lién tuc e6 ahimng tinh chat vat ly bién déi mt cach lién tuc. Vi dy, loat déng hinh lién tue cia fenpat Na va fenpat Ca tao ra cdc loai plagiocla (bang 4.5). Bang 4.5 Loat déng hinh lién tuc eda plagiocla vé cde tinh cht eda ching Khodng vat ‘Thanh phén Ng Ty trong Anbit-NalAlSigQs] - (Ab) Abjon —_ ADyANyo. 1,9282 2,61 Oligocla AdsoANy9 — AbzoANso 1,5388 2,64 Andezin AbzoAnge ~ AbsoAnso 41,5490 2,67 Labrado AbsoAnge ~ AbscAN ro 1,5558 2,69 Bitaonit Ab;oAn79 — AbsoAMgo 1,6840 2,72 Anoctit-Ca{AlySizOg} - (An) AdiANo0 — Anion 1,5756 2,75 2- Déng hinh eé han: khi hai thanh phan chi cé thé thay thé nhau theo mite 46 nhét dinh. Vi dy, Fe® oé thé thay thé Zn™ trong kién tric tinh thé sfalerit khong qua 20%. Nhdng yéu té quyét dinh tinh thay thé déng hinh gém cé: _ Kich thuée ctta ion thay nguyen ti}, Thong thing kich thuée hai ion tuong duong hode bing nhau thi dé dang thay thé lién tuc. Gidi han cé thé thay thé lién tye khi t} s6 chénh Igch (Ry — RaVRz < 10 15%. Ry 1a ban kinh ion Ién, edn Re la ban kinh ion bé. Wi du, hupnerit va fecberit (MnWO, - FeWO,) trong dé Rams. = 0,194, Rep, = 0,384, t} sé chénh léch khéng qué 10%. ‘Ty so chénh léch tir 10 — 15% tang dén 25 — 40% th) chuyén sang déng hinh c6 han, Khi ty 86 chénh Ich 1én hon 25 - 40% thi chi g nhiét dO rét cao mdi phat sinh déng hinh c6 han. O nhiét do thap, vé co ban, khdng phét sinh hién tuong Sng hinh. Vi vay trong cde tée dung n6i sinh xdy ra trong didu kin nhiét do va 4p sugt cao thi hiéa tuong déng hinh phé bién hon trong tée dung ngoai sinh tién hanh duéi ohiét 46, 4p sudt bink thusng. THANH PHAN HOA HOG VA KiéW TAUC BEN TRONG GUA KHOANG VAT 63 Hoa trj ctia ion: Trong kién trie khi xdy ra hién tugng thay thé @éng hinh bao gig cing phai bdo dam duge si edn bing vé tinh dién, + Néu hai ion thay thé nhau ma cé cing héa tri thi hién tugng déng hinh rat don gidn. Sf lugng ede don vi kign tric khong thay déi. Dé la hign tugng déng hinh cing héa tri. Loai nay trong khoding vat ty nhién thudng gap. + Néu hai ion thay thé khée héa tri, thi goi la déng hinh khéng cing héa tri. Trong trutng hop nay dé dim bdo cén bang tinh dién e6 may phuong thifc sau: + Déng thai véi ciip ion thay thé déng hinh khéng cing héa tri von c6, gi them nhitng cp ion khée cong thay thé déng hinh khong cing héa tri song song tién hanb. Vi dy, trong fenpat: Ca” + Ar =e Nat 4Si* Nhu vay, téng 96 dign h6a tri khong thay déi ma s6 Ivgng ion sau khi thay thé vin gift nguyén trong kién trie Dé can bang héa trj 6 bic sé lugng cac don vi thay thé khong bang nhau. Vi dy, trong silicdt 1ép c6 hign tugng thay thé 2Al°* => 3Mg**. Trudng hop nay trong kién tric hode thita hode thiéu m$+ sé vi tri nhat dinh. Can et vao cfc diéu kign thay thé trén A. E. Fersman da tim ra qui ludt thay thé déng hinh theo dudng chéo gée (bang 4.6) trong bang tudn hoan ede nguyén 16 nu bang sau day. Can chi ¥ rng diéu kién thay thé ma Fersman chi y 6 day chd yéu la bén kinh ion, nhung khi they thé thi c6 khuynh huéng cde ion héa tr} thép bj cdc ion ‘héa trj cao thay thé. Vi dy, trong fotfat (apatit) cdc nguyén td adit hiém thay thé Ca; Se thay thé Mg; Nb, Ta thay thé Hién tugng nay goi 1A thay thé déng hinh dinh hudng (theo chiéu mii tén trong bang 4.6). Hién tugong nay o6 thé ding khai nigm n&ng lugng ola ion dé gidi thich. Logi ion: Nhu trén ching ta da biét muén c6 thay thé dng hinh thi nhng nhém thay thé phi cing héa tri vA kich thuée tuong dung, nhung néu hai ion khéng cling logi thi sy déng hinh khéng thé xdy ra duge. Vi dy, Na’ (Ri = 0,96A) va Cu2+ (Ri = 0,96A) cho tdi nay vdn chua phat hién duge sy thay thé déng hinh gida ching vi ching nam trong hai logi ion khée nhau, khd nang phan cuc khong ging nhau. Trong kién tric, méi lién két eda ching v6i ion khde edng hon toan Ish4c nhau. Néu cé thay thé thi sé lam thay déi tinh chét cn bin cia kién tric. Do 46, logi ion cing 1A mét nhén té quan trong quyét dinh kha nang déng hinh cla ion. 64 CHUONG 4 Bang 4.6 Loat thay thé ding hink khéng citng héa tri cila ede nguyen to (Theo A. B. Fersman) ‘Mo 0,68 Ww Re 0,68 0,68 Cac diéu kign nhigt dong hoe: Nhigt 46 6 téc dung r&t quan trong. Vi dy, KCI va NaCl 6 nhiét 4 cao cé thé thay thé déng hinh tao nén hén hgp déng hinh (K, Na) Cl, nhung trong didu kign thudng thi khéng xy ra hign tuyng déng binh 46. Nhu vay ching ta 6 thé thay, nhiét 46 cao cé tée dung thic ddy cho hién tuyng thay thé déng hinh phat trién, Anh hudng cia ap sudt déi véi kha nang déng hinh cho dén nay vn chue r6 rang. C6 ngudi cho ring ap sudt tang lén sé hen ché kha nang aéng hinh lam phan 1i ede dung dich cing. Biéu d6 cho tdi nay van khong khang dinh dit khoat. Néng dé ciia cdc thanh phan: ngoai nhing nhan t6 ké trén, néng d6 cde thanh phan trong dung dich ho&c chat néng chay tao khoang ciing ¢6 vai trd nhét dinh déi yéi khd nang thay thé déng binh. Vi dy, trong sy hinh thanh apatit khi dung dich ho&e ch&t néng chay tgo thanh cé thita Ca” thi Sr“, Na" néi chung khéng thé thay thé dng hinh duge. Neuge lai, néu thanh phdn Ca2+ Ichdng di thi Sr va Na” e6 thé tén tai trong apatit dudi hinh the thay thé déng hinh Ca”, tham ch{ voi ham lugng rat cao. Hién tugng déng hinh lam thay di thanh phdn héa hoc eda khodng vat dan tdi sy thay déi ede tinh chat vat ly ofa ching. Sy bién déi cde tinh cht vat ly 1A sy bién déi c6 qui ludt tay theo sé lugng cée thanh phén thay thé. Cac tinh chat nh diém néng chay, ty trong, chiét sudt, tinh d&n dién déu bin déi mot cach c6 qui Tut: dac bigt ty trong biéu hign ré nhét quan hé vdi ham lugng eéc thanh phn theo ty 1é thudn. Néu ding dé thi bidu dién quan hé nay thi ching ta sé ¢6 nhing dung thdng hay dutmg hoi cong (1.10.5). THANH PHAN HOA HOC VA KiEN TRUC BEN TRONG CUA KHOANG VAT 65 Vige nghién cau hign tuyag déng hinh khong nhing chi lam ré hinh thie tén tai va di chuyén cla cde nguyén 16 trong khodng vat, sy bién déi thanh phdn cia Khoéing vat, sy bién Adi c6 qui luét cia mét sO tinh chat vat ly, v.v.. ma né edn xde dinh gid tri cOng nghiép cia khodng vat quang, gidp cho vige tim kiém cde nguén nguyén ligu cla nguyén t0 him va nguyén t@ phan tén nhimng tai ligu ehinh xéc, déng thdi rat ra duse nhiing qui ludt tap trung cda mot sd nguyén tO do hign tuyng pha hay hin hgp déng hinh tao nén. 4.3 THANH PHAN VA CAU TAO CUA KHOANG VAT DANG KEO Trong thé gidi khoang v§t, ngoai nhing chat két tinh ma mat thudng hoe kinh pidn vi c6 thé quan sét duge, cdn phé bién nhitng khong vat 4 trang théi keo hodc tit chat keo két tinh lai. Thudng ngudi ta goi chting la nhiing khodng vat dang keo. Khodng vat dang keo 06 nhitag dic diém riéng biét, khéc voi khodng vat két tinh vé thanh phén va edu tao. Trong vd Tréi Dat va dic bigt trong vo phong héa phat trién rat réng rai logi khodng vat nay. 1- Chit keo trong vé Trai Dat Plu tién ching ta can hiéu 18 chét keo la gi? Chat keo la mot he phan tén nhd hhéng dong nhat gdm cé hai thinh phan: tuéng phan tén vd mdi truing phan tan. Tuong phn tén gém nhing hat udt chat rét nhé kich thue tie 1 — 100my (Imp = 10-6 mm) thudng goi la hat keo. Kinh hién vi thing khéng théy duge hat keo, nhimg mi hat keo con chita hang trim, hang nghin phan ti hoge ion. Vi vay nhGng hat keo ban than van la nhing tuéng k6t tinh, Méi truéng phdn tin chia cde hat keo phan tén. Tay theo ty 1é gita tung phan tén va moi trubng phan tén ngudi ta chia ra dung giao (néu mdi trudng phan t4n chiém chi yéu) va ngung giao (néu tuéng phan tan chiém chi yéu). Can ed vdo trang théi cia méi trudng phan tn dung giao va ngung giao cdn duge phan ra nhiing logi keo sau day: ‘Thay dung giac va thiy ngung giao néu méi truimg phan tan IA chét Iéng. Khf dung giao va khi ngung giao néu méi trutng phén tén 1a chat khi. Tinh dung giao va tinh ngung giao n€u méi trudng phan tén 1a chat két tinh, ‘Trong v6 Trai Dat phé bién nhat la thay dung giao va thdy ngung giao. Ngoai ra, trong khodng vat tinh dung giao cing rét phé bien. Vé cach thie thanh tao cée dung dich keo trong héa keo cfing 44 chi ra hai phuong phép. Dé la phuong phép phan tén va phuong ph4p ngung ty. ‘Tren Trdi Pat trai qua nhtng tée dyng phong héa phie tap va lau dai, cée loai dé va khodng vat luén luén phat sinh hién tugng nét né va hoy hoai, Gié mia, ede dong nude, bing ha va cdc hoat dong kién tao, v.v... lm cho cdc vat chat bj nét né, bdy hoai eang bi chia nhé hon thanh nbing hat li ti, Bé 1a ev sé vat chat dé hinh thanh nhtng hé phan tén nhé, la mét phuong dé sinh thanh chat keo trong vé Trai Dét. 66 CHUONG 4 Mat khée, trong céc dung dich nude Juin xdy ra ce tée dung héa hoe e6 thé lam cho phan ti! nguing ty Iai hinh thanh cde chat diém cia chit koo, thie déy chat keo nhenh chéng xuet hign, Trong qué trinh phong héa, oy ling dong ofc thank phan hia tan trong dung dich nutée, nhiing sin phdm cia ede phan ting héa hoe gitta d4, khodng vat vdi dung dich nude déu ¢6 thé tao thanh chat keo. ‘Tae dung héa hoe eda sinh vét khi hinh thanh chét keo cia 1ép ngoai cing vé ‘Trdi Dét cing c6 mét ¥ nghia to Ida. Mét dae diém cén chi ¥ 1a bé mat cba cdc hat keo déu cé mang dign. Do dé né 6 kha nang hép phy cée ion nguge déu trong dung dich. Trong méi trusng phan tin nhat dinh, cdc hat keo cing loai sé mang cing dau dién. Nguge lai, trong nhiing méi truding khde nhau, cdc hat keo cing loai khong nhét dinh c6 du dién gidng nhau. Déng thdi, dau dién tich cin duge quyét dink béi phan tag cia méi truding oda hat keo. Trong méi trudng axit va mdi trudng kiém thong thudng dau dign cla ede hat keo nguge nhau. - Cée chat keo ty nhién, tay theo du dign ma chia ra chat keo duong va chat keo am. Bang dudi day néu lén mét sé cht keo ty nhién quan trong (bang 4.7}. Bang 4.7 Céc chat keo phé bién trong ty nhien Chét keo ducing Chat keoam AN(OH)s SiO, Fe(OH)s Chat keo sét Cr(OH)s Ch&t keo ban théi (humtt) TWH), Mnoz ZKOH), s CatOH): V0s Ce(OH), ‘SnO2 CaCOs PbS, CuS, CdS, As.S,, Sb2Ss va cde suntua khde MgCOs ‘Ag. Au, Pt CaF, Nhin bang 4.7 ching ta thy nhiing chat keo phé bién nhét trong adi phong hoa trl AIOH), va Fe(OH); ra, dau mang dién 4m, do dé né c6 thé hép phy ede ion duung. Vi du, MnO, thutng hap phy céc ion nhy K’, Ni*, Co®, Zn”, Ph?*, Ba®, v. Hign tigng nay e6 ¥ nghia dic biét trong cong téc tim kiém ede vanh phan tan dia héa va kim lugng, trong vigc danh gid ph4m chat cong nghiép ca mot $6 loai quéng. 2- Sy hinh thanh khodng vat dang keo ‘Trén mat dat c6 rét nhiéu chét keo, Khi cde het keo bj cde hat keo khae ho&e cfc ion nguge dau tae dung thi s8 lam cho hat keo bj trung hda dign va lang dong lai réi eo két voi nhau. Dé la tac dung ngung tu cde chat keo, Vi dy, chit keo silit vA limonit mang dign tréi dau néu gép nhau véi mét lugng tuong duong thi s8 ngung ty lai. THANH PHAN HOA HOC VA KiEN TAtiC BEN TRONG CUA KHCANG VAT a Nude phi sa trong ede dong séng chifa nhing hat keo mang dign, néu chéy ra bién gap nhiing ion mang dién ngugc d&u hoa tan trong nude bién thi sé bj trung hoa dién va ling dong lai, do 6 doc bé bién thudng phét sinh hign tveng ngung keo. Sy hinh thanh ede t&p hop hematit triing ed va quiing mangan @ cdc mién bién, ‘hé cé lién quan véi hign tugng nay. Nhang yéu té gay nén hign tugng ngung kkeo con c6 thé ké dép 1A sy khé can, ngung két va ting nhiét d0, céc hoat dong cia sinh vat, anh hudng oda cdc tia phong xa, v.v... Ode ngung gine theo thal gian sé bj mat nude dn, 46 cig tang én va thay déi edu tao, cée chat diém 6 xu huéng sip xép lai. Trong qué trinh sdp xép lai, thé tich bj thu nhé hinh thanh nhiing Khe nit dac bigt, néu nude bj bay hoi manh let thi trén mAt xudt hign nhdng vét mitt khd. Sau khi cAc chat diém sp x@p lai cé qui wat, chét khéng két tinh bién thanh dn tinh va cudi cing tré thanh chét hién tinh. Qua trinh nay goi 1a qué trinh bién keo, Hign tugng bién keo khéng nbong phy thuge vao thdi gian ma cdn phy thude vao ec yéu té Khde nhut nhiét d9, dp sudt khf h4u. Nhiét d6 va 4p sugt tang cao, diéu kién khi hgu kho n6ng déu 6 lgi cho qué trinh bién keo. Whu trén da n6i, ede khodng vat dang keo hinh thank rét phé bién trén mat dt, dace biét trong vd phong héa. Nhiing tai ligu gan day cdn ching minh trong khodng sing nhig! dich cling c6 khofing vat dang keo, Vi dy: pirit, macazit, sfalerit, vv .. Hon nifa, ¢6 ngudi cho ring trong tae dung macma cing 6 thé hinh thanh hosing vat dang keo. Do dé, khong vat dang keo khong phai chi gidi han trong t4c dung ngoai sinh ma cé cA trong tde dung néi sinh, mac dau truée mAt ngudi ta chi thay né phan bé rng rai trong ede qué trinh ngoai sinh. 68 CHUONG 4 CAU Hal HUONG DAN GN TAP CHUGNG 4 4.1, Hay tinh thaoh phan oxit theo phén trim trong lusng cia cde rhodng vat sau day: Inmenit, FeTiO; : (FeO, TiO). Lepidolit, KlisAl (SisOyo) (OH)2 : (Kz0, Liz0,AlOs, SiOz, OH). Cacnotit, K{U02)(WO,)2. 3H20. Cocdierit, (Mg, Fe) Al,Sis! Labrado, AbsyAnse. 4.2. Cong thite cfia pirotin 1a Fe:x. Hay xe dinh chi sf x trong ede sO ligu phan tich sau day: (Ni, Co, Fe tinh gop vao va khong ké chat khong tan). ‘Thanh phén 1 2 4 4 5 Fe 57.40 60,87 61.49 59.91 56,74 co 4,50 : : o.t2 0.49 Ni 4,30 : 0.39 0.6 1.40 8 36,74 38.56 3748 3069 | 41.57 Chat khong tan 0.33 242 0.48 : : 99,33 99.85 99,52 100,33 | 100,00 4.8. Héi thanh phdn héa hoc cita mt logi dé c6 chia 40% olivin va 60% plagiocla (olivin— Fags; plagiocla~Anzo). 4.4. Héi thanh phén héa hoe ca mét loai quang gém c6 17% thach anh, 38% marhetit va 45% inmenit (Biéu diin duéi dang cfc oxit SiO,, FeO, Fe,0s va Ti0,). 4.5. M6t tap hyp gdm c6 thach anh, galen, pirit va chancopirit hi phan tich cho cdc két qua; SiOz: 12,0%; Ph: 28,9%; Cu: 13,8%; Fe: 19,1%; 8: 26,3%. Hay tinh ty 1@ phan trim trong lugag eda mdi khodng vat 46. 4.6. Cac nguyén té két hgp vdi nhau thanh khoang vat theo hinh thite nao? Hay n6i r6 che khodng vat sau day thuée hinh thie nao? DAg 4) As:S, 7) FeFe2O, 10) Ca[S0,).2H,0 2) (Ag, Au) 5) CuFeS; 8) Mgz{Siz0z] 8) C 8) Al.O3 9) CaMg{COzJ2 4.7. Tir bang tun hodn cde nguyén té, hay néu ro cfc qui ludt bién déi ban kinh ion ctia chting, déng thdi gidi thich nguyén nhan gay ra qui ludt bién adi 46. 4,8. Hay phan tich tinh chat cia cdc logi ion, chi r6 didu kign va qui ual két hyp ’ eda céc ion duong va am. 4.9, Ban chat cia cde méi lién két trong khodng vat. Ngoai cdc méi lién két da néu trong gido trinh cdn 6 nhing méi lién k&t nao? Ban ch&t cia n6 ra sao? THANH PHAN HOA HOC VA KIEW TRUG BEN TRONG CUA KHOANG VAT 69 4.10. Nhing diéu kign chung eda hign tugng thay thé déng hinh a gi? Can off vao nhiing diéu kign tron hay néu x6 trinh d@ thay thé déng hinh khé hay dé cia cde nhém ion dudi day: 3) Na*; Rb’; Cs*; Tit + Kt 2) Fe; Co”; Ni; Ca”; Mn2+ ; Zn®*—» Mg’ 4.11, Tai sao trong khodng vat thudng gip hién tugng thay thé déng hinh khdc hoa tri sau day: 1) Al**, P*, Be™ > Sit* 2) La™, Ce, U**, Thi —» Ca 3) Nb™, Tat — Tit? 4.12. Trong diéu kién chung c6 thé tén tai sy thay thé sau day khéng? Tai sao? (chi 16 doi voi timg c&p) Mo“ —» Re*; Au’ —» Cu’; Os** —» Ir Hg" —» Ca"; Nat — Cut; Zn®* — Hg 4.13, Tai sao két qua cia sy thay thé déng hinh phdi cAn bing héa trj tinh dién? Dé dat téi sy can bing 46 6 nhitng hinh thie ndo? 4.14, Hay chi rd trong cde céng thie héa hoc sau day hgp chét nao c6 hién tugng thay thé déng hinh: 1) CaMg [COs]: (dolomit). 2) (Zn, Fe)S (sfalerit) 8) (Mg, Fe)Cr20, (spinen) 4) Nao: Caz (Mg, Fer.); (Al, Fe*)[(Si, Al)sO11Je(OH)2 (hocblen). 4.15. Hay phan tich cAc cdng thiic héa tinh thé duéi day thanh ede effu bit riéng bit: 1) (Fe, Mg) (WO4] 8) Ca (Mg, Fe) [Siz0.] 2) (Ca, Mn} [COs] 4) (Mg, Fe): Al [SiOa]s 4:16. Chét keo la gi? Trong vé Tréi Dat cht keo duge thinh to nhu thé nao? 4.17. Gidi thich tai sao trén bé mat het keo lai e6 mang dién. Mie do phn tén eda hat keo phu thuge vao nhing yéu t6 nao? Chuong 5 HINH THAI CUA KHOANG VAT Hinh th4i bén ngoai cia tinh thé 1A phan 4nh kién tric bén trong cia chting, gida hinh thai va kién tric 6 méi quan hé rang bude Ian nhau rt khang khit, cdc Khodng vat khée nhau thi e6 die diém hinh thai tinh thé khée nhau. Do dé, binh thi tinh thé c6 y nghia gidm dinh rat quan trong. Péng thdi, hinh thai cia khodng vat 1a k@l qua cia sy tdc dyng lin nhau gita kign trie bén trong, thanh phan vA hoan canh bén ngoai. Can cif vao nhdng nghién cdu chi tiét déi v6i hinh théi khodng vat cé thé lam sAng t5 duge nhiing van dé v8 nguén gée khodng vat. 5.1 HINH THAI CUA TINH THE RIENG LE Vide nghién cu hinh thdi eda ede tinh thé Ihodng vat riéng 1é bao gém rhting mat sau day: hinh dang tinh thé, tap tinh etia tinh thé, kich thuée va nhiing vét cham tré trén mat tinh thé. 1. Hinh dang tinh thé Vé hinh dang tinh thé Isy 47 loai don hinh lam c¢ sé. Can cit vao dac diém déi xting, ede tinh thé cé thé phan thanh 7 tinh hé va 82 dang déi wing, Céc don kink eda cing mot dang di xing 6 thé ghép thanh ede tu hinh, Do dé don hinh chi 6 47 loai ma ty hinh thi nhiéu hon (xem chung 2). 2. Tap tinh eda tinh thé Méi mét logi tinh thé, duéi nhiing diéu kién bén ngoai nh&t dinh, thubng cd m@t hinh théi dac trung. Dé la ¢ép tinh ofa tinh thé. Trong nhimg diéu kign ben ngodi khde nhau, t4p tinh ciia cing loai tinh thé khong gidng nhau. Do dé ti tap tinh cia tinh thé o6 thé thay r6 quan hé nueng tua Mn nhau gitta hinh thai tinh thé véi hoan cdnh sinh thanh (1.5.1). Tép tinh eta tinh thé ¢6 thé gidp x4e dinh duge mi trudng thanh tao ching. ‘Theo Brave nhing mat tinh thé thugng thay song song vi phuong 6 lye lién két manh nhat va mat mang c6 mat 46 cao nhat (vi dy mat lép phuong cia galen) nén galen thong thuing xudt hign dudi dang tinh thé lap phuong. NhGng nhAn té nh hudng téi didu kién sinh thanh rét nhidu nhu nhiét dO, néng 49 dung dich, tf HINH THAL COA KHOANG VAT n sé ion dm vA duong cia moi trudng kés tinh, cdc tap chat, d@ nhet va vj tri cia tinh thé trong méi trudng,v.v.. Khi mt trong ede nhan té trén thay déi thi sé anh hudng dén hinh dang cuéi cing eta tinh thé. Stalerit | Caxiterit | Ziacon —[Thachanh| Apatit | Octocla | Fluorin Macma trung tinh 0 = e fi eS Nhigt den nhigtag cao EX =e iQ th a Cia Hinh 5.1 Quan hé gitta hink thdi khodng v@t vdi diéu kign sinh thanh (theo Ermakov) Vi dy: mudi halit (NaCl): khi trong méi truding +) 16 gitta ede ion dueng (Na*) va ion 4m (Cl>) vé co bin cén bang thi phat trién don hinh lap phuung {100} vi mat (100) 1a mat mang chtfa cé hai loai ion e6 mat d§ cao nhdt. Néu thém vao méi trudging cdc dung dich NaOH hode FeCl thi sé lam cho mat mang chifa edc ion cong ddu 12 mat e6 mat d6 cao nhat phat trién, luc d6 ching ta chi thay xudt hign don hinh bat dign {111} Sfalerit (ZnS) thanh tgo trong didu kign ahiét €6 cao, ngoai ion Zn” trong mdi truéng cbn chia nhiéu ion héa tri 2 khée, mat mang chifa cdc ion cong dau lA mat phat trién nhat, do 46, xudt hign cde tinh thé bét dién lap phuong. Loai sfalerit nay thuting sim mau. Nguge lai, trong diéu kign nhiét d6 thép, ede ion héa tri 2 khée da tach ra true, trong méi truéng chi c6 Zn®* va S* tao nén mat mang cé m4t 46 cao nhat, do dé, xudt hién cdc tinh thé 12 mat thoi. Loai sfalerit nay ¢é mau nhat. 72 CHUONG 5 Vé m6i quan hé gida hinh thai cia tinh thé riéng lé vdi nguén géo, B. C. Xobolev dé phan t4p tinh ciia tinh thé ra hai los 1- Trong diéu kign d@ linh dong cia cde thanh phén tuong d6i cao (nhu trong 44 macma, pecmatit va nhigt dich nhiét d9 cao, cdc khoing vat 6 gée mudi, v.v..) thi khi két tinh ede tap tinh phd bign co dang dang thude. Néi chung, nhitng mat mang e6 mat d9 cye dai (tinh cd ion am va dudng) gid vai trd quan trong, cdn mit mang chita chng mt loai ion chi gitt vai trd tht yéu. 2. Trong diéu kign 46 linh dong cia cde thanh phan thé’p (nhut trong tae dung bién chit, téc dyng phun trac va ide dyng bin keo) thi nhing mat dae trung nhét thudng song song vdi nhGng lép chéng khit chat ché nhat cda ion am. Do dé nhiing mat mang chifa cling mét loai ion e6 § nghia rat quan trong. 9. Kich thuée cia tinh thé Kick thuée cia tinh thé riéng 18 chénh léch nhau rét nhiéu, Cé nhang tinh thé Ikhéng 18 dai hang chuc mét, ning hang trim tan. Nhv tinh thé spodumen (@ My) ¢6 kich thuée 1 x 14m, ning 100.000kg; tinh thé mieroclin (Thuy Bin) lén tdi 10 x 10m, nang 100 t&n. Nguge lai, ¢6 nhiing khodng vat tinh thé cia né khong nhin thdy duge bing mat thutng hay kinh hién vi théng thuding; chi dudi kink hién vi diga tt ph6ng dai hang chyc van lan méi phat hién duge hinh dang va kich thuée cia ching. Vi dy, nhitng tinh thé tam luc gide cda kaolin, nhiing tinh thé hinh 6ng hay que cia halozit chi dai vai micron. Céc khodng vat dang keo, cée khodng vat sét, kich thuée cia méi tinh thé d6i khi chi téi 0,1 tré xuéng. Can cit vao ty 16 kich thuée ba ehiéu trong khong gian ngudi ta chia ra ba loai hinh dang tinh thé, 1- Dang dang thudc: ba kich thuée khéng gian bing nbau. Vi du, lap phuong cia pirit, bét dién cda manhetit va nhting khong vat ¢6 dang hat khée 2- Dang kéo dai theo mét phuong: hinh edt, hinh try, hinh kim, hinh soi. Vi du, e4c tinh thé ciia tuamalin, barit, atbet. 8- Dang kéo dai theo hai phuong: hinh tm, hinh 1é, hinh vy. Vi dy, ede tinh thé thach cao dang tim, muteovit, xerixit. Ngoai ra cin cé nhitng dang trung gian va ede tinh thé méo mé khée, 4- Cac vét cham tré trén mat tinh thé Cae vét cham tré tran mat tinh thé bao gém cde Khia song tinh va ty hinh, céc vét khia xodn 6c, vét xAm thyc vA mat cém ung, Dé 1A dau vet 4é Jai trong qué trinh trudng thaah cia tinh thé hodc la két qu cia nhGng téc dyng ty nhién vd sau. Do dé, né ¢6 thé ding dé ly gidi vé nguén gée va lam déu higu giém djnh Khodng vat. Hit THAI GUA KHOANG VAT 73 ‘Trén mat lang try eis thach anh thuting c6 nhiing vét khfa song song nim ngang. Trén mat ling try ciia tuamalin va berin thi cé nhiing vét Ichfa song song doc theo chiéu kéo dai cia tinh thé. Trén don hinh{0001} cia corindon thudng thay shang vét khia xién chéo tao thanh nhitng hinh tam gidc déu. Trén cée mat cia tink thé pirit e6 nhong vét khia song song theo ba phuong thing géc vdi nhau (H.5.2). Cae vét Ichia thanh tao do hai nguyén nhan: 4+ Thach anh; 2- Kim cong; 3- Acsenopirit; 4- Pitt; §- Corindon; 6- Chancopirit Hinh 5.2 Céc vét cham tré tron mat tinh thé 1. Vét khia ty hinh: Do két qua lap lai nhiéu lin nhing mat rit hep nim ké nhau trong qué trinh truéng thanh eda tinh thé, nbu pirit, tuamalin. 2. Vét khia song tink: Do két qué I4p lai nhigu Ian eda vo 86 ede mat ghép song song v6i nhau trong sy hinh thanh cde song tink ty phign nhy plagiocla, canxit, .. Cac vét Ikhia xodn de 1a do diéu kién phat trién xotin Se ca mot sé tinh thé. ‘Mat thudng 6 khi khéng thé thay duge vét khia d6, phdi ding phuong phép phi khf thang hoa eda CINH, lén mat miu mai lang réi quan s4t dudi kinb hién vi phan quang. Vi dy, cdc vong xodn de trén sfalerit. Hinh xdm thye la do tée dyng cia cée dung dich ty nhidn len cdc tinh thé trong qué trinh phat trién hay sy gam mon vé sau cia ching. Hinh xam thuc khéc nhau tay theo loai khoéing vat va theo ede don hinh khde nhau trén cing mot khodng vat; mit khée né cdn phy thude vao tinh chit eda dung dich gam mon, nhiét 46 va thdi gian tae dyng,.. Duong nbién nhing mat tinh thé thudc vé m$t don hinh cia cing mot tinh thé (tinh chat cdc mat mang gigng nhau) duéi tac dung cia nhimg diéu kign bén ngoai gidng nhau thi sé cho hinh xAm thye gigng nhau. Vi dy, hinh x4m thye tf nhién trén don hink khéi mat thoi cia thach anh va hinh x4m thye nhan tao dung dung dich cacbonat kiém dun néng dé gim mon ceding trén don hinh 46 déu 1a hinh tam giéc déu. Nhung néu ding HF dé gam mon thi sé cho ta mét hinh xam thy khée han. 74 CHUONG 5 5.2 HINH THAI GUA TAP HOP KHOANG VAT Nhu trén da néi Ikhodng vt thuing xudt hién dusi dang nhiing dam don tinh thé ty tap véi nhau. Nhing ty tap nhu vay goi la tap hgp cia khodng vat. Tap hop Ikhoding vat e6 muén hinh muén vé. Trong phdn nay chi dé cap téi nhang dang tap hgp dién hinh va gidi thich mOi quan hé gitfa hink thdi cia tap hgp véi nguén géc sinh thanh cia chting. Do dé nghién ettu hinh thai tap hop khodng vat vira 5 § nghia giém dinh khodng vat vita cé ¥ nghia lugn doan hodn cimh sinh thinh khoang vat. Duéi day trinh bay m@t s6 dang tap bgp chit yéu nhat. 1-Tap hgp hat Tép hgp hat do nhiéu tinh thé dang het ghép véi nhau ma thanh. C6 lie nhiing hat nay cé hinh dang hinh hee hoan chinh, nhung phan léa thving thanh nhitng hat méo m6 do mOi trudng két tinh déng thoi xuét hién day dac ede trung tam két tinh, git ching co hién tugng tranh gianh khong gian tu do. Day lA loai tAp hgp thudng hay gap nhét trong ty nhién. Thy theo kich thuée ngubi ta chia ra mAy logi tép hgp hat sau day: 1- Tap hop hat ln dudng kinh hat > 5mm, 2. Tap hop hat vita dung kinh hat 1 — 5mm. 3. Tap hgp hat bé duding kinh hat < Imm. 4- Tap hop hat vi tinh con goi la tap hgp khdi dac xit, mAt thudng kh6 phan bigt duge ranh gidi ede hat. 2- Tap hgp tinh dim Tép hop tinh dam thudng ding dé chi nhiing tap hyp don tinh thé moc chung trén cig m§t day. Nhing tinh thé nay mét dau gin chat vao day con dau kia thi moc ty do nhung bao gid cGng theo qui luat moc thing gée véi day (ho§e gin thing géc vdi day). Nhang tinh thé phat trién ding qui lugt thi ¢6 hinh dang hon chink, trong qué trinh trudng thanh bao gié’ can, snot ue chiéin uu thé d6 dat 151 hivh dang nad, Hink 6.9 So dé bidu didn quy ludt dao cing. Cdn nhong tinh thé Khong phat “#4i fink hoc (theo Grigoriev D. P.) trién ding qui lugt thi bi ahitng tinh thé phat trién ding qui ludt lan chigim khong gian mft kha nang phét trién tip tye va cudi cing bi dao thai ra khéi tap hop. Hign tuong 46 goi la “dao thai hinh hoc” (1.5.3), ‘Trén hinh vé ching ta thay r3 cS, nhiéu mdm tinh thé (nhting chém den) cing phat sinh trén mt déy chung, nhung chi cé nhiing m&m moe ding qui ludt hod gdn ding qui luat méi dat téi hinh dang cudi cang cia minh. Nhitag tap hgp tinh dam thudng gip nhét 1A cla céc khodng vat nhu tuamalin, thach anh, fluorin, canait.., ching déu la nhimg nguyén ligu rat qui trong eong nghi¢p. INH THAI CUA KHOANG VAT 5 8- Tap hyp tinh tiét Mét s6 Ichoding vat két tinh hey khodng vat dang keo ling dong trong cdc hdc réi dan ddn Lap day hdc theo chiéu ti ngoai thank vao dén trung tam tao nén nhimg vanh Ichéng qui luat nhung déu 6 dang chung 1a nhting vong tron déng tam. Dé la tap hgp tinh tiét (H.5.4). Sy thanh tao nhiing vanh cé mau sic khéc Hinmk 5.4 Que trinh hink nhau cia ma nao e6 thé gidi thich béi hién tugng thank tép hyp tink tiét két tinh cd chu ky hoge do hign tugng khuéch tan vat chat ti ngoai vao trong gay nén. Nhiing tinh héc kich thuée bé thi vat chat 8 lép day hoan toan cn nhing tinh hie ln, vat cht khong di lp day thi & trong théng thudng cdn m@t khodng trOng, trén thanh s@ moc nhung tinh dam nhé hoae nhing tép hgp dang chung nha. 4 Tap hgp két hach Tap hyp két hach bé ngoai eé dang hinh cdu hay hinh béu duc, bén trong ¢6 cdu tao nhing vanh déng tam giéng nhv tinh tiét nhung phuong thie thanh tao nguge véi tinh tit. Trong méi tring tréim Uich, khi moi trudng da qué bac hoa vé mét thanh phan nao dé, néu xudt hién nhang trung tam két tinh nhu ede hat edt, nhing minh —-Hinh 5.5 Qué trinh hink vd 8d ho’e bot khi thi vt chat bio hoa s8 két tinh —_thanh tép hop hét hack xung quanh cdc trung tam két tinh do va cang ngay cng bi dp réi Jén dan lén, Cing do hign tugng két tinh chu ky, két hach eiing cé clu tao vong déng tim va phéng téa, nhung trinh ty thanh tao Ia tit trong nhan ra ngoai (H.5.5). Nhing khodng vat thutmg ¢6 tap hgp két hach 1a fotforit, canxit, pirit va macazit, siderit va barit... Kich thude ede két hach doi khi rat lén, duting kinh tdi hang may mét, nhung : Wp Nhitng két hach kich thude nhé hon phd oS muti milimet téi 10 milimet thudng goi la dang tring cé hay dang hinh edu. Tap hgp tring ci ¢é edu tao vo déng tam, con tap hyp hinh edu thi bén trong c6 thé thay edu tao phéng téa (eb khi cn goi lA tap hgp hinh cdu phéng téa). Méi mt dang tap hgp phan 4nh mét didu kién Hinh 5.6 So dé thank tao cde thanh tao riéng biét. Dang trémg e4 thanh tao hinh cdu phong téa do sy két tinh cia thanh phan bao hoa xung quanh nhdng chat diém néi lo king trong mi trang, cbn dang hinh cdu phong téa thi bj qui lugt dao thai hinh hgc chi phoi ma thanh (H.5.6). Mai tia phong téa lai cb B cHuonG 5 thé phét trién thanh mot hinh edu méi, ding thdi van kéo dai lin tye. Do 6 mit bén ngoai tap hyp tao thanh bing budu hinh than ma phan trong van co edu tao phéng tda. Nhing tép hyp gidng tring cf nhung khong cé cu tao déng tam goi 1a dang het déu. & Tép hgp chung nha Nhimg dung dich héa hoc ty nhién hay dung dich keo do mit nude va din din ngung tu lai, néi chung tgo nén nhiing tap hop chung ahd. Vi hinh thai cia chuag nha rét phong phi: cho nén mang nhiéu tén khae nhau, Néu chung nhii thanh tao ti trén trén ede hang dong buéng thing xuéng goi 18 chuéng dé, néu nha moe ti dudi nén lén goi JA mang dd. Khi mang dé va chuéng ¢4 ni lién véi nhau thi hinh thanh ct da (H.6.7). Ba vO) Hink 5.7 So dé hinh thank ede toai chung nha Nhang mang, chudng va oft dé bao gid cing moc thing ding theo chiéu trong lye. Néu thay nghiéng thi chung 44 chju anh hvéng cla cdc hogt dong kién tao vé sau. Bén trong chung nhi cGing ¢6 cfu tao vianh déng tam va phéng ta. G Viet Nam thutng gap cdc chudng 44, mang dd, edt dé trong cdc hang djng 4 vai, Chiing tao nén nhiing ednh quan ky thé, huyén do lang man nhy dong Phong Nha (Quang Binh), djng Huong Tich (Ha Tay) déu JA ohitng dia danh du ich néi tiéng cda nude ta, Ngoai ra nhiing dang tap hop nhu Hinh 5.8 Hung dong Phong Nha é Quing cham nho, hinh vd, dang thin déu Binh v6i thech nha phat trién trong dd vei

You might also like