Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·` dü+düÿ è‹

(•˝≤j·TT>±\ qT+&ç sêÁwüº $uÛÑ»q es¡≈£î)

Á>∑÷|t`1, Á>∑÷|t`2, Á>∑÷|t`3, Á>∑÷|t`4,

S.I., ø±ìùdºãT˝Ÿ, Á>±eT, yês¡T¶ dü∫yê\j·÷\T eT]j·TT Ç‘·s¡ b˛{°|üØø£å\≈£î.

s¡#·sTT‘·
dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdü sêe⁄, m+.m.(Væ≤düº])
#·]Á‘· n<Ûë´|ü≈£î\T,
Á|üuÛÑT‘·« pìj·TsY ø£fi≤XÊ\,
dü‘ÓÔq|ü*¢, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.

ø±ø£rj·T nø±&É$T |ü_¢πøwüHé‡,

>∑T+≥÷s¡T.
bò˛Hé HÓ+.7993071589
á`yÓTsTT˝Ÿ : kakathiyagnt@gmail.com
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·` dü+düÿ è‹
(•˝≤j·TT>±\ qT+&ç sêÁwüº $uÛÑ»q es¡≈£î)
Á>∑÷|t`1, Á>∑÷|t`2, Á>∑÷|t`3, Á>∑÷|t`4, S.I., ø±ìùdºãT˝Ÿ, Á>±eT, yês¡T¶ dü∫yê\j·÷\T
eT]j·TT Ç‘·s¡ b˛{°|üØø£å\≈£î.

@Copyright 2023, all rights Reserved by Kakathiya Acadamy Publications

s¡#·sTT‘· : dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdü sêe⁄, m+.m. (Væ≤düº])

yÓTT<ä{Ï Á|ü#·Ts¡D : nø√ºãsY, 2023
ø±ø£rj·T nø±&ÉMT |ü_¢πøwüHé‡, Á|æ+≥sY‡
>∑T+≥÷s¡T` 522009 uÛ≤eq Ä|òtôd{Ÿ Á|æ+≥sY‡ Áô|’.*.
$»j·Tyê&É

yÓ\ : 999/` &çC…’Hé m&ç{Ï+>¥

$. qMHé ≈£îe÷sY
&ç.{Ï.|æ.
mdt. \ø°Î Hêsêj·TD ¬s&ç¶ (Hêì)
Disclaimer : No part of this book may be transmitted (or) reproduced in any form
(or) any means i.e. rccording, photocopying, electronic (or) otherwise with out the
prior permission of the publisher and author of the book. Information contained in
this book has been obtained by the author from sources belived to be reliable. How-
ever, neighter publishers nor its author bear any responsibility for any error, omis-
sion or damages arising out of use this infromation.

$qï|üeTT : á |ü⁄düÔø£eTT˝À @yÓTÆHê Á|ü#·Ts¡D, düe÷#ês¡ <√wüeTT\T ñqï≥¢sTT‘˚ yê{Ïì

kakathiyagnt@gmail.com≈£î á`yÓTsTT˝Ÿ #˚j·Te\dæq~>± ø√s¡T#·THêïeTT.
‘·<äT|ü] Á|ü#·Ts¡D˝À M{Ïì düe]+#·>∑\eTT.
 n_Ûq+<äq\T

ªªÄ+Á<ÛäT\ #·]Á‘·`dü+düÿ è‹μμ ù|s¡T‘√ b˛{° |üØø£å\≈£î Vü‰»s¡>∑T nuÛÑ´s¡Tú\qT

<äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì á Á>∑+<Ûä s¡#·q #˚j·T≥+ m+‘√ Vü≤s¡¸<ëj·Tø£+. eTTK´+>±
Á>∑÷|t`1, Á>∑÷|t`2 e+{Ï b˛{° |üØø£å\≈£î Vü‰»s¡>∑T nuÛÑ´s¡Tú\≈£î á Á>∑+<Ûä+ m+‘√
ñ|üj·TTø£Ô+>± ñ+≥T+<äì H˚qT uÛ≤$düTÔHêïqT.
leT‹ eT\¢es¡|ü⁄ u≤\\‘·
◊.m.mdt.
á Á>∑+<Û+ä r]Ã~~›q rs¡T qqTï m+‘·>±H√ Äø£≥Tº≈î£ qï~. Ç+<äT˝À &Ó’¬sø£ºsY, dæmdt_ ◊mmdt nø±&É$T,
Á|ü‹ sê»e+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q e+XÊe[ |ü{Ϻø£\T, s¡+>∑T\‘√ ≈£L&çq kÕÁe÷»´ nXÀø˘ q>∑sY, ôV’≤<äsêu≤<é.
|ü≥eTT\T (e÷´|t‡) Hê{Ï düeTø±©q kÕÁe÷»´eTT\‘√ ≈£L&ç ñ+&ÉTq≥T¢ r]Ã~~›q
|ü<‹Δä #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >±, düT\Te⁄>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. á Á>∑+<Ûä s¡#q· ˝À k˛<äsT¡ &ÉT lìyêdüsêe⁄
>±s¡T nqTdü]+∫q |ü<äΔ‹, H√{Ÿ nqT eTTU≤´+X¯eTT\qT düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·T≥≈£î _ÛqïyÓTÆq s¡+>∑T\‘√ eTTÁ~+∫q
Á|üj·T‘·ï+ #ê˝≤ u≤>∑T+~. $<ë´s¡Tú\≈£î eT]+‘· düe÷#ês¡eTT n+~+#ê\H˚ ‘·|üq Á>∑+<Ûä s¡#·q˝À ø£ì|æ+#·T#·Tqï~.
Á|ü‹ #ê|üºsYq+<äT sê»ø°j·T #·]Á‘·‘√bÕ≥T>± kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£ n+XÊ\≈£î ≈£L&Ü düe÷q ÁbÕ<Ûëq´‘·ì∫à eT]+‘·
düeTÁ>∑+>± s¡÷bı+~+∫q≥T¢ nì|æ+∫+~.
ø±e⁄q, b˛{° |üØø£å\≈£î düqï<äΔeTj˚T´ nuÛÑ´s¡Tú\≈£î düeTÁ>∑eTyÓTÆq düeT#ês¡+ á Á>∑+<Ûä+ <ë«sê
n+<äT‘·T+<äì H˚qT uÛ≤$düTHÔ êïqT. Ç+<äT˝À mÁs¡>T∑ &ç XÊdüqeTT, sπ Hê{Ï #√fi¯ó\ XÊdüqeTT\T, ø£\Te#˚sT¡ XÊdüq ÁbÕ<Ûëq´‘·
e+{Ï n+XÊ\qT ≈£L&Ü $es¡D≤‘·àø£+>± n+~+#·T≥ qHÓï+‘·>±H√ Äø£≥Tº≈£îqï~. á Á>∑+<Ûä+ ˇø£ #·]Á‘· $C≤„q
uÛ≤+&Ü>±s¡+>± s¡÷bı+~+#·ã&ç+<äq≥+ n‹X¯jÓ÷øÏÔ ø±<äT. ¬s&ç¶ sêE\, $»j·Tq>∑s¡, y˚+^ #êfi¯ó≈£î´\, XÊ‘·yêVü≤qT\
j·TT>∑$X‚cÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ eT]+‘· düeTÁ>∑+>± s¡÷bı+~+#·≥+ »]–+~. eTTK´+>± Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+˝À
≈£L&Ü »$T+<ëØ e´edüú |ü⁄≥Tºø£, |üs¡´ekÕHê\T, ø£+ô|˙ bÕ\q, Hê´j·T $<ÛëqeTT #ê˝≤ $es¡+>± Çe«≥+ á
Á>∑+<Ûä+ Á|ü‘˚´ø£‘·>± H˚qT uÛ≤$düTÔHêïqT. n<˚$<Ûä+>± kÕ«‘·+Á‘√´<ä´eT dü+|òüT≥q\qT ≈£L&Ü m+‘√ düe÷#ês¡j·TTø£Ô+>±
n+~+#·≥+ $<ë´s¡Tú\≈£î u≤>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
lìyêdüsêe⁄ >±s¡T #˚dqæ á Á|üjT· ‘·ï+ b˛{° |üØø£\å ≈£î Vü‰»s¡>T∑ $<ë´s¡T\ú ≈£î m+‘·>±H√ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ,ç
MT $»j·T+˝À Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+<äì Ä•dü÷Ô...

MT
eT\¢es¡|ü⁄ u≤\\‘·
 n_Ûq+<äq\T

H˚{Ï b˛{° Á|ü|+ü #·+˝À Á|ü‹ e÷s¡Tÿ $\TyÓq’ ~. ø±e⁄q õ.lø±+‘Y, ◊.|æ.mdt.
m.◊.õ. (n&çàHé)
Á>∑÷|t`1, Á>∑÷|t`2 |üØø£å\˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ #·]Á‘·≈£î m+‘√ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ b˛©dt XÊK,
ÁbÕeTTK´‘· ø£\<äT. á ÁbÕeTTK´‘·qT <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì $»j·Tyê&É.
s¡÷bı+~+∫q |ü⁄düÔø£+>± á Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·`dü+düÿ è‹ Á>∑+<Ûä+
ì\TdüTÔ+<äq≥+˝À dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT. |ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À $TÁ‘·T&ÉT
lìyêdüsêe⁄ nqTdü]+∫q XË*’ $_Ûqï+. eTTK´+>± $wüjT· ùdø£sD¡ , $X‚w¢ Dü #ê˝≤ ñ|üjT· T≈£î+Ô >±
ñ+~. e÷´|ü⁄\ s¡÷|üø£\Œq˝À rdüT≈£îqï ÁX¯<äΔ, düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·T≈£îH˚+<äT≈£î s¡÷bı+~+∫q
|ü{Ϻø£\T, $wüj·T ìsêΔs¡D˝Àì ÁbÕe÷DÏø£‘· K∫Ñ·+>± nuÛÑ´s¡Tú\T $»j·T+ kÕ~Û+#·{≤ìøÏ
m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<äì H˚qT uÛ≤$düTÔHêïqT. Á|ü‹ #ê|üºsY q+<äT n‘·´+‘· ˝À‘Ó’q
$X‚¢wüD, $es¡D≤‘·àø£+>± Ç∫Ãq düe÷#ês¡+ mH√ï ÁbÕe÷DÏø£ |ü⁄düÔø±\ düeT÷Vü‰s¡+>±
uÛ≤$+#·e#·TÃ.

b˛{° |üØø£å\≈£î m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚ Ç≥Te+{Ï |ü⁄düÔø±ìï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

‘Ó∫Ãq ø±ø£rj·T nø±&É$T |ü_¢πøwüHéøÏ Hê n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ Á|ü‹ ˇø£ÿ nuÛÑ´]ú á
|ü⁄düÔø±ìï #·~$ $»j·T •Ksê\qT #˚sê\ì Ä•dü÷Ô....

MT
õ.lø±+‘Y, ◊.|æ.mdt.
 eTT+<äTe÷≥
Á|æj·TyÓTÆq nuÛÑ´s¡Tú˝≤sê.....
b˛{° |üØø£å\≈£î Vü‰»s¡>∑T nuÛÑ´s¡Tú\qT H˚&ÉT m+‘√ düe÷#ês¡+ $$<Ûä s¡÷|üeTT\˝À nq>± _Ûqï
ø√∫+>¥ ôd+≥s¡T¢, j·T÷≥÷´uŸ #Ûêq˝Ÿ‡, M&çjÓ÷ ø±¢düT\ s¡÷|ü+˝À $<ë´s¡Tú\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ñqï|üŒ{Ïø° $<ë´s¡Tú\≈£î
düT\uÛÑ+>±, düs¡fi¯+>±, düeTÁ>∑+>± eTTK´+>± ÁbÕe÷DÏø£‘·‘√ ≈£L&çq düe÷#êsêìï MT≈£î n+~+#ê\H˚ ‘·|üq‘√ á
Á>∑+<Ûä+ s¡∫+#·≥+ »]–+~.
eTTK´+>± Á>∑+<Ûä s¡#q· ˝À H˚qT nqTdü]+∫q |ü<‹Δä Hê d”«j·T nqTuÛyÑ ê\ qT+&ç nq>± H˚qT $<ë´]ú>±
b˛{° |üØø£å\≈£î Vü‰»s¡>∑T≥ qT+&ç H˚qT b˛{° |üØø£å\ •ø£å≈£î&ç>± á Hê{Ï es¡≈£î $$<Ûä |üØø£å\˝À n&ÉT>∑T‘·Tqï Á|üX¯ï\
XË’*, ÁbÕe÷DÏø£‘·\T, ø±]ƒq´‘·qT <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì $<ë´s¡Tú\≈£î düeTÁ>∑+>±, düT\uÛÑXË’*˝À ø£∫Ñ·yÓTÆq düe÷#êsêìï
n+~+#ê\H˚ \ø£å´+‘√ s¡÷bı+~+#·ã&ç+~. Á>∑÷|t`1, Á>∑÷|t`2 ˝≤+{Ï b˛{° |üØø£å\≈£î H˚&ÉT e÷¬sÿ{Ÿ˝À nH˚ø£ s¡ø±\
yÓT{°]j·T˝Ÿ‡ e+{Ï |ü⁄düÔø±\T nH˚ø£+ \_ÛdüTÔqï|üŒ{Ïø° $<ë´s¡Tú\T ˇø£ÿ |ü⁄düÔø£+‘√ dü+‘·è|æÔ eVæ≤+#·ø£ ¬s+&ÉT ˝Òø£ eT÷&ÉT
|ü⁄düøÔ ±\qT ø=qT>√\T #˚jT· ≥+ e\q Ä]úø+£ >± uÛ≤s¡eT>∑T≥j˚T >±ø£ n+<äT˝Àì düe÷#ês¡ _Ûqï‘·«eTT e\q >∑+<äs>¡ √fi≤ìøÏ
>∑Ts¡e⁄#·THêïs¡T. á Á|ü‘˚´ø£ |ü]dæú‘·T\ <äècÕº´ ÁbÕe÷DÏø£‘·, K∫‘·‘·«eTT Ä<Ûës¡+>± nH˚ø£ ÁbÕe÷DÏø£ Á>∑+<Ûë\ qT+&ç
$wüjT· ùdø£sD¡ »]–+~. á $wüjT· +˝À nH˚ø£ eT+~ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T s¡∫+∫q Á>∑+<Ûë\qT H˚qT n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· ≥+,
yê{Ïì ns¡ú+ #˚düTø=qT≥, yê{Ï qT+&ç dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô ø=s¡≈£î eT]ìï Á>∑+<Ûë\qT dü+Á|ü~+#·&É+ »]–+~.
eTTK´+>± Äu…®øϺyé f…Æ|t Á|üX¯ï\qT e÷Á‘·y˚T #·<äTe⁄≈£îì |üØø£å\≈£î düqï<äΔeT>∑T≥ n+‘· eT+∫ |ü<äΔ‹
ø±<äT. á $<ÛëqeTT e\q $X‚¢wüD≤‘·àø£ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ #˚j·T˝Òø£b˛e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. ø±e⁄q, ˇø£ n+XÊìøÏ
dü+ã+~Û+∫q |üPs¡«H˚|ü<∏ä´eTT, dü+ã+~Û‘· düeTø±©q n+XÊ\qT düeTÁ>∑+>± n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T≥+ <ë«sê e÷Á‘·y˚T
H˚{Ï b˛{° |üØø£å\qT m<äTs√ÿq≥+ kÕ<Ûä´eTe⁄‘·T+~.
á |ü⁄düÔø£+˝À Á|ür #ê|üºsYqT e÷´|t‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ e+X¯eèø£å+‘√ eTT–+∫q≥T¢ s¡÷bı+~+#êeTT.
H˚&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î Á|ü‹ {≤|æø˘˝À |üØø£å\ <äècÕº´ @j˚T n+XÊ\qT ]$»Hé #˚düT≈£î+≥÷ C≤„|üø£+ ñ+#·Tø√yê˝À ‘Ó*j·Tì
dü+~>∑Δ‘· ø£\<äT. Bìì <äèwæº˝À ñ+#·T≈£îì eTTU≤´+XÊ\qT, eT]+‘· eTTU≤´+XÊ\qT $_Ûqï s¡+>∑T\˝À |ü{Ϻø£\
s¡÷|ü+˝À, H√{Ÿ nqT dü÷∫ø£ <ë«sê MTs¡T düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·Tq≥T¢ s¡÷bı+~+#·ã&çq~. á Á>∑+<Ûä+ eTTK´+>± b˛{°
|üØø£å\qT <äèwæº˝À qT+#·T≈£îì s¡÷bı+~+#·T≥ e\q ø=ìï |ü]$T‘·T\≈£î ˝Àã&ç Äj·÷ n+XÊ\qT ≈£î~+#·T≥ »]¬>qT.
Hê≈£î Ç+≥sY qT+&ç |æ.õ. eT]j·TT |ü]XÀ<Ûäq es¡≈£î #·]Á‘· ˇø£ düu…®ø˘º>± ñ+&É≥+ e\q nH˚ø£
ÁbÕe÷DÏø£ Á>∑+<Ûë\qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·TT≥≈£î neø±X¯+ ø£*–+~. Hê á düTBs¡È #·]Á‘· n<Ûä´j·Tq, n<Ûë´|üq Á|ükÕúq
nqTuÛÑyê˙ï MT≈£î n+~+∫ eT]+‘·>± $TeTà*ï b˛{° |üØø£å\≈£î düqï<äΔ+ #˚j·TT≥≈£î á Á>∑+<Ûä s¡#·q m+‘·>±H√
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+<äì H˚qT uÛ≤$düTÔHêïqT. düú˝≤uÛ≤eeTT, düeTj·T uÛ≤eeTT e\q á |ü⁄düÔø£+˝À Äu…®øϺyé Á|üX¯ï\qT
»‘·|üs¡#·˝Òø£b˛j·÷qT. Ä ø=s¡‘·qT n~Û>∑$T+#·T≥≈£î ‘·«s¡˝ÀH˚ Á|ü‘˚´ø£+>± Äu…®øϺyé Á|üX¯ï\‘√ ≈£L&çq _{Ÿ u≤´+ø˘
s¡÷bı+~+∫ MT≈£î n+~+#·>∑\qT. MT $»j·T+˝À Hê bÕÁ‘· ≈£L&Ü ñ+&Ü\H˚ \ø£å´+‘√ dü<ë MT $»j·÷ìï ø±+øÏå+#˚

MT
dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄
 $wüj·T dü÷∫ø£
j·T÷ì{Ÿ ` 1
#ê|üºsY`1 : Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ #·]Á‘· ` uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\ Á|üuÛ≤e+ ( ù|õ 2`9)
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ `: ñìøÏ, $d”Ôs¡í+, »HêuÛ≤, dü]Vü≤<äT›\T, uÛÑ÷ |ü]y˚w昑· õ˝≤¢\T.
HÓ’dü]Zø£ dü«s¡÷|ü+ ` o‘√wüídæú‹, ‘·÷s¡TŒ rs¡ yÓTÆ<ëHê\T, <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T,
q<äT\T, ‘·÷s¡TŒ ø£qTeT\ Á|üuÛ≤e+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº ∫Vü‰ï\T.
#ê|üºsY`2: #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«j·TT>∑+/ÁbÕø˘ #ê]Á‘·ø£j·TT>∑+ (ù|õ HÓ+.10`19)
|ü]#·j·T+ `: j·TT>∑ $uÛÑ»q
ÁbÕNq •˝≤j·TT>∑+ `: |üPs¡« ÁbÕNq •˝≤j·TT>∑+ : k˛Vü‰ìj·THé kÕ+Á|ü<ëj·T+, nwüO*j·THé
kÕ+Á|ü<ëj·T+, eT<Ûä´ ÁbÕNq •˝≤j·TT>∑+, ñ‘·Ôs¡ ÁbÕNq •˝≤j·TT>∑+.
eT<Ûä´ •˝≤j·TT>∑+ `: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì kÕ+Á|ü<ëj·÷\T, Ä+Á<Ûä˝Àì ∫Á‘·˝ÒKq ÁbÕ+‘ê\T,
sê‹ø£fi≤ kÕúesê\T.
qMq •˝≤j·TT>∑+ `: |ü]XÀ<Ûäq\T, Kqq kÕ+Á|ü<ëj·TeTT\T.
ø±+dü´ j·TT>∑+
ÇqT|ü j·TT>∑+ `: sêø£ådü >∑Tfi¯ó¢ ` s¡ø±\T.
#ê|üºsY`3: Ä+Á<Ûä ` ‘Ó\T>∑T ` Á‹*+>∑ (ù|õ HÓ+.20`25)
X¯óqX‚Ù|ü⁄ì ø£<∏ä, Ä+Á<ÛäT\ ìyêdü+, Ä+Á<ÛäC≤‹, Ä+Á<ÛäuÛ≤wü, Á‹*+>∑ <˚X¯+.
#ê|üºsY`4: #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«j·TT>∑ Ä+Á<Ûä C≤‘·T\T (ù|õ HÓ+.26)
#ê|üºsY`5: Ç‹Vü‰dü ø±\ Ä+Á<Ûä C≤‘·T\T (ù|õ HÓ+.27`31)
bÂ\düT´Ô \T, nDTC≤‹, ndüTs¡T\T, eTTdæ] C≤‹, øÏsê≥ C≤‹, Á<ë$&ÉT\T, sêe÷j·TD,
eTVü‰uÛ≤s¡‘· Ç‹Vü‰kÕ\ #ê]Á‘·ø£‘·«+— #ê]Á‘·ø£ ìs¡÷|üD |ü]XÀ<Ûäq\T. sêe÷j·TD
ø±\+— \+ø± sê»´+, <ä+&Éø£ sê»´+, øÏwæÿ+<ä sê»´+, eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø±\+.
#ê|üºsY`6: uÖ<äΔj·TT>∑+˝À Ä+Á<Ûä C≤‘·T\T (ù|õ HÓ+.32`35)
Hê>∑T\T, j·T≈£åî\T, X¯ãs¡T\T, dües¡T\T, |ü⁄[+<äT\T, uÀj·T\T, Ä+Á<ÛäT\T.
#ê|üºsY`7: Áø°.|üP.6`4 X¯‘êu≤Δ˝À¢ì Ä+Á<Ûä sêC≤´\T (ù|õ HÓ+. 36`39)
ndüàø£ sê»´+, Ä+Á<Ûä s¡sƒ¡˜+, X¯ãs¡ sê»´+, eTVæ≤wüà‹ sê»´+, |ü⁄[+<ä sê»´+,
ø£[+>∑ sê»´+, lø±≈£îfi¯ sê»´+, uÛÑ{ϺÁb˛\T sê»´+, <Ûäq<ä|ü⁄s¡ sê»´+,
<Ûëq´ø£≥ø£ sê»´+, e&ɶe÷qT sê»´+.
#ê|üºsY`8: Ä+Á<Ûä˝À eT>∑<Ûä kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡+ (ù|õ HÓ+.40`43)
Ä+Á<Ûäô|’ eTÚs¡T´\ Ä~Û|ü‘·´+, nXÀ≈£îì ø±\+ Hê{Ï Ä+Á<Ûä<˚X¯+, mÁs¡>∑T&ç XÊdüq+.
#ê|üºsY`9: XÊ‘·yêVü≤qT\T (ù|õ HÓ+.44`77)
e+X¯ HêeTeTT, ≈£î\eTT, »qàdüΔ\+, sê»ø°j·T #·]Á‘·, e+XÊqT Áø£eTDÏø£. j·TT>∑
$X‚cÕ\T— |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T, eT‘·+, $<ë´ kÕs¡dü«‘ê\T, yêdüTÔ
•˝≤Œ\T. Ä+Á<Ûä dü+düÿ è‹— ãsêà, dæ+Vü≤fi¯eTT, Ç+&√H˚wæj·÷\≈£î yê´|æÔ.
#ê|üºsY`10: Çø屫≈£î\T (ù|õ HÓ+.78`92)
Ä<Ûës¡eTT\T, Çø屫≈£î e+X¯eTT, Çø屫≈£î\ »qàdüΔ\+, sê»ø°j·T #·]Á‘·, Hê>±s¡T®q
ø=+&É eT÷´õj·T+. Çø屫≈£î\ ø±\+ Hê{Ï Ä+Á<Ûä dü+düÿ è‹— Çø屫≈£î\ |ü]bÕ\q,
kÕe÷õø£ e´edüΔ, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T, eT‘· |ü]dæú‘·T\T, <˚yê\j·÷\T, uÛ≤cÕ
kÕVæ≤‘ê´\T.
#ê|üºsY`11: Çø屫ø£ nq+‘·s¡ j·TT>∑eTT (ù|õ HÓ+.93`113)
ãèVü≤‘·Œ˝≤j·TqT\T, XÊ\+ø±j·TqT\T, Äq+<ä >√Á‘·E\T, $wüßí≈£î+&çqT\T,
Çø屫≈£ nq+‘·s¡ j·TT>∑ $X‚cÕ\T— bÕ\Hê $<Ûëq+, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T, kÕ+|òæTø£
|ü]dæú‘·T\T, eT‘·eTT, yêdüTÔ •˝≤Œ\T, uÛ…’s¡eø√q >∑TVü≤\T, Ç‘·s¡ eTTK´ •˝Œø£fi≤
$X‚cÕ\T, uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\T.
#ê|üºsY`12: y˚+– #êfi¯ó≈£î´\T (ù|õ HÓ+.114`158)
|ü]#·jT· eTT, e+XÊ$sꓤeeTT, #êfi¯ó≈£î´\ »qàdü\Δ +, ‘=* n~Ûø±s¡ |”se¡ƒ TT, u≤<ë$T
#êfi¯óø£´ e+X¯eTT, y˚+– #êfi¯ó≈£î´\T ` sê»ø°j·T #·]Á‘·. y˚+– #êfi¯ó≈£î´\ j·TT>∑
$X‚cÕ\T— bÕ\Hê $<ÛëqeTT, Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \T, kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘ú T· \T, eT‘· |ü]dæ‘ú T· \T,
uÛ≤cÕ kÕs¡dü«‘·eTT\T, yêdüTÔ •\Œø£fi¯, dü+^‘· qè‘·´eTT\T, e+X¯ ø±\qTÁø£eTDÏø£.
#ê|üºsY`13: e÷+&É*ø£ j·TT>∑+ (ù|õ HÓ+.159`179)
#√fi¯#êfi¯óø£´ j·TT>∑+, yÓ\Hê{Ï #√fi¯ó\T, HÓ\÷¢s¡T ‘Ó\T>∑T #√fi¯ e+X¯eTT, πsHê{Ï
#√fi¯ó\T.
#ê|üºsY`14: Ä+Á<Ûä˝À uÖ<äΔ, C…’q eT‘ê\T (ù|õ HÓ+.180`199)
Ä+Á<Ûä˝À uÖ<äΔ+— ãT<äTΔì J$‘·eTT, uÀ<Ûäq\T, Ä+Á<Ûä˝À uÖ<äΔ+ Á|üy˚X¯eTT, Ä+Á<Ûä˝À
$•wüº uÖ<äΔ eT‘ê#ês¡T´\T, Ä+Á<Ûä˝À uÖ<äΔ+ |ü‘·HêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T, Ä+Á<Ûä˝À
Á|üdæ<äΔ uÖ<äΔ πøåÁ‘ê\T. Ä+Á<Ûä˝À C…’qeT‘·+— C…’qeT‘· Ä$sꓤe+, C…’qeT‘· dü÷Á‘ê\T,
Ä+Á<Ûä˝À C…’qeT‘· Á|üy˚X¯+, $$<Ûä sê»e+XÊ\ b˛wüD, Á|üdæ<äΔ C…’q πøåÁ‘ê\T.
j·T÷ì{Ÿ ` 2
#ê|üºsY`15: ø±ø£rj·T j·TT>∑eTT (ù|õ HÓ+. 200`244)
e+X¯ Ä$sꓤe+, ≈£î\eTT, ‘=*bÕ\≈£î\T, sê»ø°j·T #·]Á‘·. ø±ø£rj·T j·TT>∑ $X‚cÕ\T—
bÕ\Hê $<Ûëq+, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T, kÕ+|òæTø£ |ü]dæú‘·T\T, eT‘· |ü]dæú‘·T\T,
$<ë´ kÕs¡d«ü ‘·eTT\T, $H√<ë\T, <˚yê\j·÷\T, yêdüTÔ •˝≤Œ\T, ø±ø£rj·T e+X¯eèø£eå TT.
#ê|üºsY`16: &Ûç©¢ düT˝≤ÔqT\ bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ (ù|õ HÓ+. 245`247)
zs¡T>∑\T¢ ÄÁø£eTD, sê»eTùV≤+Á<äes¡+ô|’ <ë&ç, ø£≥ø£+ô|’ <ë&ç, <äøDåÏ ≤+Á<Ûä ÄÁø£eTD,
Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À ‘·T>∑¢ø˘ |ü]bÕ\q.
#ê|üºsY`17: Ä+Á<Ûä kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡+ ` eTTdüTq÷] Hêj·Tø£ sê»´+ (ù|õ HÓ+.248 `259)
Áb˛\j·T Hêj·T≈£î&ÉT— $eTTøÏÔ eP´Vü≤+, Áb˛\j·T Hêj·T≈£îì eTs¡D+.
ø±|üjT· Hêj·T≈£î&ÉT— zs¡T>∑\T¢ ÄÁø£eTD, ãVü‰eTì sê»´kÕΔ|qü , ãVü≤eT˙\ <ë&ÉT\T,
πs#·s¡¢ dæ+>∑eTHêj·T≈£îì $»è+uÛÑD, ;ÛeTes¡+ j·TT<äΔ+.
#ê|üºsY`18: ø=+&ÉM{Ï ¬s&ç¶sê»´+ (ù|õ HÓ+.260`293)
¬s&ç¶ |ü<ä ñ‘·Œ‹Ô, e+X¯eTT, |üPs¡« #·]Á‘·, sê»ø°j·T #·]Á‘·.
¬s&ç¶ Hêj·Tø£ ` j·TT>∑ $X‚cÕ\T— bÕ\Hê $<Ûëq+, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T, kÕ+|òæTø£
|ü]dæú‘·T\T, $H√<ë\T, ñ‘·‡yê\T, eT‘· |ü]dæú‘·T\T, uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘·´eTT, ø£\Te#˚s¡T
XÊdüq ÁbÕ<Ûëq´‘·, ¬s&ç¶sêE\ e+XÊe[, yêdüTÔ, ∫Á‘·˝ÒKq+.
#ê|üºsY`19: $»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´+ (ù|õ HÓ+.294`389)
$»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´ kÕΔ|üq ` ø£<∏äq+, $<ë´s¡DT´ì bÕÁ‘·, dü+>∑eT e+X¯+,
e+XÊqTÁø£eTDÏø,£ kÕfi¯óe e+X¯+, ‘·Tfi¯óe e+X¯+, ns¡M{Ï e+X¯+, e+XÊqT Áø£eTDÏø,£
$»j·Tq>∑s¡ j·TT>∑ $X‚cÕ\T— bÕ\Hê $<Ûëq+, Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \T, kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘ú T· \T,
eT‘· |ü]dæú‘·T\T, ñ‘·‡yê\T, uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\T, ‘Ó\T>∑T ø£esTTÁ‘·T\T, •\Œ+,
yêdüTÔ ìsêàD≤\T, $»j·Tq>∑sêìï dü+<ä]Ù+∫q $<˚o j·÷Á‹≈£î\T.
#ê|üºsY`20: ≈£î‘·TuŸ cÕV”≤\T (ù|õ HÓ+.390`407)
sê»ø°j·T #·]Á‘·, dü+düÿ è‹ $X‚cÕ\T— kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T, |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+,
Ä]Δø£ |ü]dæú‘·T\T, \*‘· ø£fi¯\T, yêdüTÔ •˝≤Œ\T.
j·T÷ì{Ÿ ` 3
#ê|üºsY`21: »$T+<ëØ e´edüΔ ` düsêÿs¡T ÁbÕ+‘·+ (ù|õ HÓ+.408`413)
|üqTï>∑T‘·Ô $<Ûëq+— »$T+<ëØ $<ÛëHêìøÏ Hê+~ |ü\ø£&É+, ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\T,
eT<Ûë´+Á<Ûä düsêÿs¡T\T, s¡TdüTÔ+U≤Hé $»j·÷\T.
#ê|üºsY`22: Äsêÿ≥T sê»´+ (ù|õ HÓ+.414`417)
Äsêÿ≥T sê»´ $düÔs¡D, <ëeT˝Ÿ #Ós¡Te⁄ j·TT<äΔ+, <ä‘·ÔeT+&É˝≤\T.
#ê|üºsY`23: Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑eTT ` ◊s√bÕ yêdüT\ sêø£ (ù|õ HÓ+.418`432)
b˛s¡TÃ^düT yês¡T, &É#Y es¡Ôø£ kÕúesê\T, Ä+π>¢j·T es¡Ôø£ kÕúesê\T, Áô|ò+#Y yê]
es¡Ôø£ kÕúesê\T, ø£sêí≥ø£ j·TT<ëΔ\T.
#ê|üºsY`24: Ä+Á<Ûä˝À Áô|ò+#Y bÕ\q (ù|õ HÓ+.433`445)
Áô|ò+#Y e´‹πsø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ — eTVü‰sêÁwüߺ\ <ë&ÉT\T, u§_“* j·TT<äΔ+, #·+<äT]Ô
j·TT<ä›+, ø=+&É÷s¡T j·TT<äΔ+, d”‘·eTà XÊ|ü+, ìC≤+ n© n~Ûø±s¡ kÕΔ|üq.
#ê|üºsY`25: Ä+Á<Ûä˝À Ä+>∑¢ n~Ûø±s¡ kÕΔ|üq (ù|õ HÓ+.446`453)
ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT bı+<äT≥, >∑T+≥÷s¡T düsêÿs¡TqT bı+<äT≥, <ä‘·ÔeT+&É˝≤\
Vü≤düÔ>∑‘·+. |ü\Hê&ÉT, HÓ\÷¢s¡T, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢\qT bı+<äT≥.
#ê|üºsY`26: ø£+ô|˙ bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ (ù|õ HÓ+.454`476)
ø£+ô|˙ bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± »]–q ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢, bÕfiË>±fi¯¢ e´edüú n+‘·+,
ñj·÷´\yê&É qs¡dæ+Vü‰¬s&ç¶ ‹s¡T>∑Tu≤≥T, ø£+ô|˙ bÕ\Hê $<Ûëq+, ˙{ÏbÕs¡T<ä\
kÂø£sê´\T, Hê´j·T e´edüú, Ä+Á<Ûä Á|ü»\ n_Ûe÷q+ #·÷s¡>=qï Ä+>∑¢ n~Ûø±s¡T\T,
eT‘· |ü]dæú‘·T\T, Ä+Á<Ûä˝À 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T.
#ê|üºsY`27: eTVü‰sêDÏ bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ (ù|õ HÓ+.478`483)
kÕ<Ûës¡D |ü]bÕ\q, s¡+|ü ‹s¡T>∑Tu≤≥T, kÕVæ≤‘·´+, $<ä´, Áø°&É\T.
#ê|üºsY`28: Ä+Á<Ûä˝À kÕ+düÿ è‹ø£ |ü⁄qs¡TJ®eq+ (ù|õ HÓ+.484`496)
|ü⁄qs¡TJ®eqeTTq≈£î ‘√&ÉŒ&çq n+XÊ\T, MπsX¯*+>∑+ |üPs¡« j·TT>∑eTT,
MπsX¯*+>∑+ j·TT>∑eTT— ø£+<äT≈£L] MπsX¯*+>∑+, s¡|òüTT|ü‹ yÓ+ø£≥s¡‘·ï+ Hêj·TT&ÉT,
»j·T+‹ sêeTj·T´ |ü+‘·T\T, –&ÉT>∑T sêeTeT÷]Ô, >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄, ∫\ø£eT]Ô
˝ø°Îqs¡dæ+Vü≤+.
#ê|üºsY`29: Ä~ Ä+Á<Ûä ñ<ä´eT+ (ù|õ HÓ+.497`500)
e÷<äs¡ uÛ≤>∑´¬s&ç¶ es¡à ø£èwæ, >±+BÛJ |üs¡´≥q, <ä[‘· |üÁ‹ø£\T, Ä+Á<Ûä <ä[‘· Hêj·T≈£î\ ø£èwæ.
#ê|üºsY`30: Hê´j·T, Ä‘·à>öes¡ ñ<ä´e÷\T, »dæºdt bÕغ (ù|õ HÓ+.501`506)
Ä+Á<Ûä˝À ≈£î\ dü+|òü÷\T, »dæºdt bÕغ kÕú|üq, »dæºdt bÕغ |ü]bÕ\q, »dæºdt bÕغ
|ü‘·q+.
#ê|üºsY`31: »$T+<ëØ e´‹πsø£ ¬s’‘·T ñ<ä´e÷\T (ù|õ HÓ+.507`515)
eTÁ<ëdt H˚{Ïyé Äk˛dæj˚TwüHé, m˙® s¡+>± ø£èwæ, ¬s’‘·T ≈£L© dü+|òüT+, »$T+<ëØ
e´‹πsø£ b˛sê{≤\T, Ä+Á<Ûä s¬ ‘’ T· s¡øDå£ j·÷Á‘·, Á|üø±X¯+ $#ês¡D dü+|òTü +, »$T+<ëØ
e´edüΔ s¡<äT›.
#ê|üºsY`32: Ä+Á<Ûä˝À ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä´eT+ (ù|õ HÓ+.516`526)
Ä+Á<Ûä˝À ø£eT÷´ì»+ yê´|æÔøÏ ø±s¡D≤\T, ø£eT÷´ìdüTº ñ<ä´eT yê´|æÔ Áø£eT+, Ä+Á<Ûä
k˛wü*düTº bÕغ, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<äΔ+ ø±\+, kÕ«‘·+Á‘ê´q+‘·s¡ <äX¯, mìïø£\˝À
bÕ˝§Zq≥+, ø£eT÷´ìdüTº bÕغ˝À N*ø£, Ä+Á<Ûä˝À eTTK´ ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\T.
#ê|üºsY`33: Ä+Á<Ûä˝À kÕ«‘·+Á‘√<ä´eT+ (ù|õ HÓ+.527`581)
C≤rj·TuÛ≤e+ n+≈£î]+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T, C≤rj·T ø±+Á¬>dt kÕΔ|üq, Ä+Á<Ûä˝À
e+<˚e÷‘·äs¡ ñ<ä´eT+, Vü≤√+s¡÷˝Ÿ ñ<ä´eT+, düVü‰j·T ìsêø£s¡D√<ä´eT+, |ü˝≤ï&ÉT
|ü⁄\¢] dü‘ê´Á>∑Vü≤+, ô|<äq+~bÕ&ÉT |üqTï\ ìsêø£s¡D ñ<ä´eT+, ìsêàD≤‘·àø£
ø±s¡´Áø£e÷\T, s¡+|ü $|ü¢e+, dü«sê»´bÕغ, øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<ä´eT+, C≤rj·Tyê<ä
kÕVæ≤‘·´+, C≤rjÓ÷<ä´eT Á|üuÛ≤e+‘√ yÓ\Te&çq Á>∑+<∏ë\T.
j·T÷ì{Ÿ ` 4
#ê|üºsY`34: Ä+Á<Û√<ä´eTeTT, Ä+Á<ÛäsêÁwüº ne‘·s¡DeTT (ù|õ HÓ+.582`608)
ÁbÕ<äTsꓤe <äX¯, Á|ü#ês¡ <äX¯, n+‘·Ø¢q <äX¯, rsêàq <äX¯, ne‘·s¡D <äX¯.
$XÊ˝≤+Á<Û√<ä´eT+— ‘=* ÄX¯\T, ø±+Á¬>dt yÓ’K], $XÊ˝≤+Á<Ûä ñ<ä´eT+, |òü»˝Ÿ n©
ø£$TwüHé, ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+.
j·T÷ì{Ÿ ` 5
#ê|üºsY`35: Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ (ù|õ HÓ+.608`630)
1956`2014\ eT<Ûä´ sê»ø°j·T, kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\T, $XÊK ñ≈£îÿ bòÕ´ø£ºØ
ñ<ä´eT+, ‘Ó\+>±D≤ ñ<ä´eT+, nwüºdü÷Á‘· |ü<∏äø£+, C…’ Ä+Á<Ûä ñ<ä´eT+, ‘Ó\+>±D
ñ<ä´eT+`2009, lø£èwüí ø£$T{°, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $uÛÑ»q Á|üÁøÏj·T, ‘Ó\+>±D≤ sêÁwüº
@sêŒ≥T.
 á |ü⁄düÔø£ s¡#·q˝À dü+Á|ü~+∫q Á>∑+<∏ë\T...
1. Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· : _.j·Tdt.m˝Ÿ. Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
2. düeTÁ>∑ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ #·]Á‘· : |æ.$.¬ø. Á|ükÕ<äsêe⁄
3. Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· (m+.m) : n+uÒ<äÿsY kÕs¡«Á‹ø£ $X¯«$<ë´\j·T+
4. Ä+Á<Ûä\ kÕ+|òæTø£ #·]Á‘· : düTs¡es¡+ Á|ü‘ê|ü ¬s&ç¶
5. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· : ‘Ó\T>∑T nø±&É$T
6. Ä+Á<Ûä˝À uÖ<äΔ, C…’q eT‘ê\T : ‘Ó\T>∑T nø±&É$T
7. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ <˚yê\j·÷\T : H˚wüq˝Ÿ ãTø˘ Á≥dtº Ä|òt Ç+&çj·T
8. MTs¡T XÊdüHê\T #·<äe#·Tà : áeTì •eHê–¬s&ç¶
9. ø±ø£rj·TT\T : |æ.$. |üs¡ÁãVü≤à XÊÁdæÔ
10. ¬s&ç¶sêC≤´\ #·]Á‘· : eT\¢+|ü*¢ k˛eTX‚Ks¡ X¯s¡à
11. ‘Ó\T>∑Tyê] yês¡dü‘·«eTT : áeTì •eHê–¬s&ç¶, sê#·s¡¢ >∑D|ü‹
12. ‘=*Hê{Ï ‘Ó\T>∑T sê»e+XÊ\T : uÛ≤esêE yÓ+ø£≥ ø£èwüísêe⁄
13. ø±ø£rj·TT\ ø±\+Hê{Ï kÕe÷õø£ J$‘·+ : eT\j·Tl
14. ‘Ó\T>∑Tyê] ‘=*‘·s¡+ #·]Á‘· (|ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T) : _. düTÁãeTD´+, áeTì •eHê–¬s&ç¶
15. #·]Á‘· X¯ø£˝≤\T : áeTì •eHê–¬s&ç¶
16. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ düeTÁ>∑ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ : m+.m˝Ÿ.¬ø. eT÷]Ô (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
17. ‘=* #ê]Á‘·ø£ Ä<Ûës¡eTT\T : ◊.¬ø.X¯s¡à (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
18. ‘=*eT<Ûä´j·TT>∑ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ : _. sêCÒ+Á<ä Á|ükÕ<é (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
19. eT<Ûä´j·TT>∑ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ : dæ. k˛eTdüT+<äs¡sêe⁄ (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
20. eT*eT<Ûä´j·TT>∑ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ : ÄsY. k˛e÷¬s&ç¶ (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
21. ‘=* Ä<ÛäTìø£ Ä+Á<Ûä, ôV’≤<äsêu≤<é ø£+ô|˙ bÕ\q : n&ÉbÕ dü‘·´Hêsêj·TD (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
22. Ä<ÛäTìø£ Ä+Á<Ûä, ôV’≤<äsêu≤<é : _. πøX¯e Hêsêj·TD (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
23. düeTø±*ø£ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ, ‘Ó\+>±D #·]Á‘· : $. sêeTø£ècÕí ¬s&ç¶ (Ä+Á<ÛäÁ<˚XŸ #·]Á‘· ø±+Á¬>dt)
24. düeTÁ>∑ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ #·]Á‘·, dü+düÿ è‹ (5 yê\÷´yéT‡) : &܈ˆ eTTbÕŒfi¯¢ Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
25. $»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´+ (eT]ìï Ä<Ûësê\‘√) : ¬ø.m. ˙\ø£+sƒ¡ XÊÁdæÔ, H˚Ó\≥÷] yÓ+ø£≥ s¡eTDj·T´
26. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ #·]Á‘· ` $C≤„q düs¡«dü«+ : ø=eTàsêE yÓ+ø£≥ \ø£åàDsêe⁄
27. $düà è‘· $»j·T q>∑s¡ kÕÁe÷»´+ : sêãsYº dü÷j·T˝Ÿ
28. Ä<ÛäTìø£ Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘· : Ä#ês¡´ |æ. s¡|òüTTHê<Ûäsêe⁄
29. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ sê»ø°j·÷\T : &܈ˆ mHé. Çqïj·T´, ‘Ó\T>∑T nø±&É$T
30. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘· : &܈ˆ eTT~>∑+{Ï düTC≤‘ê¬s&ç¶
31. \≈£îeT : q≥sê» sêeTø£èwüí
32. Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·, dü+düÿ è‹ : Ä#ês¡´ K+&Ée*¢ \ø°åàs¡+»q+
33. uÛ≤s¡rj·T yês¡dü‘·«+, dü+düÿ è‹ : Ä#ês¡´ düT+<äs¡ sêeTj·T´
34. #ê]Á‘·ø£ yê´düeT+»* : eT\¢+|ü*¢ k˛eTX‚Ks¡X¯s¡à
35. ø=+&É|ü*¢ yÓ’uÛÑe+ : áeTì •eHê–¬s&ç¶
36. ÁbÕNq Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·, Á>±MTD Jeq+ : |æ.$. |üs¡ÁãVü≤à XÊÁdæÔ
37. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À •\Œø£fi≤ yÓ’uÛÑe+ : Ä#ês¡´ eTTbÕŒfi¯¢ Vü≤qTeT+‘·sêe⁄
38. Ä+Á<ÛäT\ dü+øÏå|üÔ #·]Á‘· : @≥T≈£L] ã\sêeTeT÷]Ô
39. #·]Á‘· ` |ü⁄sê‘·‘·« yê´kÕ\T : &Üø£ºsY _.$. ø£èwüíXÊÁdæÔ
40. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À dü+|òüT dü+düÿs¡D√<ä´e÷\T : e≈£îfi¯uÛÑs¡D sêeTø£èwüí
41. ÁbÕNHê+Á<Ûä #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«yÓ’uÛÑe+ : ≈£î+<ä÷] áX¯«s¡ <ä‘·TÔ
42. Ä+Á<ÛäT\ kÕe÷õø£ dü+düÿ è‹ : ø£+uÛÑ+bÕ{Ï dü‘·´Hêsêj·TD
>∑eTìø£ : düΔ˝≤uÛ≤e+ e\q H˚qT dü+Á|ü~+∫q eT]ìï Á>∑+<∏ë\ ù|s¡T¢ Çe«≥+ kÕ<Ûä´|ü&ÉT≥˝Ò<äT.
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

n+øÏ‘·+
nìï $wüj·÷˝À¢ Hê yÓqï+{Ï ñ+≥Tqï
Hê leT‹ |üÁe*¢ø≈£ î£ á >∑Á+<Ûëìï ù|ÁeT‘√......

1 1
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

2
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

@ Á b Õ+‘· #· ] Á ‘ · ô | ’ H Ó ’ H ê uÛ Ö >√[ø£ |ü ] dæ ú ‘ · T \ Á | ü u Û ≤ e+
‘·|üŒìdü]>± ñ+≥T+~. uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ uÛÖ>√[ø£+>±
ñ‘·Ôsêq Væ≤e÷\j·÷\T, eT÷&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ düeTTÁ<ä+ ñ+&É≥+ e\q
uÛ≤s¡‘Yô|’ $<˚o <ä+&Éj·÷Á‘·\T πøe\+ yêj·TTe´ ~X¯ qT+&ç e÷Á‘·y˚T
»]¬ > qT. Ç+<ä T ≈£ î uÛ Ö >√[ø£ |ü ] dæ ú ‘ · T \T eTTK´bÕÁ ‘ ·
eVæ≤+#êsTT. n<˚$<Ûä+>± Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·ô|’ ≈£L&Ü uÛÖ>√[ø£
|ü]dæú‘·T\T Ç≥Te+{Ï Á|üuÛ≤yêH˚ï #·÷bÕsTT.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝Àì rs¡ yÓTÆ<ëHê\T n‘·´+‘· kÕs¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷
uÛ≤>∑+ n+<äTe\q Bìô|’ Ä~Û|ü‘·´+ ø=s¡≈£î U≤s¡y˚\`XÊ‘·yêVü≤q
dü+|òüTs¡¸D, ‘·<äT|ü] ø±\+˝À #êfi¯óø£´ ` sêÁwüº≈£L≥, y˚+– #êfi¯óø£´` ø£fi≤´DÏ
#êfi¯óø£´ dü+|òTü s¡¸D, ‘·<Tä |ü] ø±\+˝À ø±ø£rj·T`yÓ\Hê{Ï #√fi¯ dü+|òTü s¡¸D e+{Ï$
»s¡>∑≥+ Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝À |ü]bÕ{Ï>± e÷]+~. BìøÏ ø±s¡D+ uÛÖ>√[ø£
|ü]dæú‘·T\T.

1953, nø√ºãsY 1q eTÁ<ëdüT sêÁwü+º qT+&ç $&çb˛sTT ø£s÷¡ ï\T sê»<Ûëì>±

Ä+Á<Ûä sêÁwüº+ @s¡Œ&ç+~.
 1956 qe+ãsY 1q Ä+Á<Ûä sêÁwüº+ eT]j·TT ôV’≤<äsêu≤<é sêÁwüº+˝Àì
‘Ó\T>∑T e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘ê\T ø£*dæ ‘=* uÛ≤cÕ ÁbÕj·TTø£Ô sêÁwüº+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
sêÁwüº+ @s¡Œ&ç+~. BìøÏ ôV’≤<äsêu≤<é sê»<Ûëì.
 2014 pHé 2q, $uÛÑ»q #·≥º+ Á|üø±s¡+ ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+
qT+&ç ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+ $&ÉBj·T&É+‘√ qyê´+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ @s¡Œ&ç+~. BìøÏ sê»<Ûëì
neTsêe‹.

3
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

10
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

e÷ njÓqe÷#·j·]TT>∑Á‘·q+ T nìXÊÁdeT÷&É
üÔE„\T •˝≤j·TT>∑+, ø£+#·T j·TT>∑+, ÇqT|ü j·TT>∑+ ˝Òø£
T j·TT>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. Ç+<äT˝À •˝≤j·TT>∑+ #ê˝≤
düTBs¡ÈyÓTÆq~. Ç~ |”¢k˛ºd”Hé Væ≤eTj·TT>∑+ qT+&ç n+fÒ Áø°.|üP.3 \ø£å\ dü+e‘·‡sê\ qT+&ç Áø°.|üP. 5000
dü+e‘·‡sê\ es¡≈î£ kÕ– \ø£\å dü+e‘·‡sê\T |ü{qºÏ n‹ Bs¡yÈ TÓ qÆ j·TT>∑+. n+fÒ øÁ .° |üP. 5000 es¡≈î£ e÷qe⁄&ÉT
sê‹j·TT>∑+˝ÀH˚ J$+#ê&Éqïe÷≥. ‘·q J$‘êìøÏ sêsTT‘·|üŒ eTπs |ü]ø£sêìï ms¡T>∑&Éqï e÷≥. ø±ø£b˛‘˚
á düTBs¡È ø±\+˝À sê‹‘√ bÕ≥T meTTø£\T, ø£Ás¡\qT ≈£L&Ü ‘·q |ü]ø£sê\˝À yê&Ü&ÉT.
sê‹ ‘·s¡Tyê‘· e÷qe J$‘·+˝À ˝ÀVü≤+ Á|üy˚•+∫+~. n|üŒ{Ï qT+∫ ˝ÀVü≤j·TT>∑+ nì nHêïs¡T. ˝ÀVü‰\˝À
yÓTT<ä≥ ø£qT>=qï~ sê–. <ëì‘√bÕ≥T ‘·>s∑ +¡ , yÓ+&ç, ã+>±sê\qT ≈£L&Ü ø£qT>=ì ‘·q nedüsê\≈£î ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îHêï&ÉT.
yÓTT<ä≥ sê–‘√ Äj·TT<Ûë\T ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îHêï&ÉT. ø±ì n$ n+‘· ã\yÓTÆq$ ø±e⁄. ø£qTø£ sê–, ‘·>∑s¡+ ø£*|æ ø£+#·TqT
‘·j·÷s¡T #˚düTø=ì <ëì‘√ Äj·TT<Ûë\T, bÕÁ‘·\T ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îHêï&ÉT. ø£qTø£ á j·TT>±ìøÏ ‘êÁeT ˝Òø£ ø£+#·T j·TT>∑+ nì
ù|s¡T ô|{≤ºs¡T. á j·TT>±ìï #Ûê˝Àÿ*‹ø˘ j·TT>∑+ nì n+{≤s¡T. n+fÒ sê–, sê‹ |üìeTT≥T¢ ¬s+&ç+{Ï˙ yê&çq j·TT>∑eTì
ns¡ú+. sê–`ø£+#·T j·TT>∑+ Áø°.|üP.5000 qT+&ç ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTT+<äì n+#·Hê y˚XÊs¡T. n~ Áø°.|üP.2000 es¡≈£î
kÕ–+~.
‘·s¡Tyê‘· e÷qe⁄&ÉT Áø°.|üP.2000 ÁbÕ+‘·+˝À ÇqTeTTqT ø£qT>=Hêï&ÉT. ÇqTeTT #ê˝≤ ã\yÓTÆq ˝ÀVü≤+.
<ëì‘√ Äj·TT<Ûë\T, e´ekÕj·T |ü]ø£sê\T ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îHêï&ÉT. n|üŒ{Ï qT+&ç e÷qe J$‘·+˝À ÇqTeTT Á|ü<Ûëq bÕÁ‘·
ìs¡«Væ≤+∫+~ ø£qTø£ <ëìì ÇqT|ü j·TT>∑+ ˝Òø£ njÓ÷j·TT>∑+ nì |æ*#ês¡T. uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· ‘êÁeT
j·TT>±ìøÏ #Ó+~q~. nø£ÿ&É ÇqT|ü edüTÔe⁄\T \_Û+#·˝Ò<äT. Äs¡T´\ sêø£‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ÇqTeTT Á|üy˚•+∫+~. Äs¡T´\T
Áø°.|üP. 2000 ÁbÕ+‘·+˝À uÛ≤s¡‘Y≈£î e#êÃs¡ì uÛ≤$kÕÔs¡T. ø£qTø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Áø°.|üP.2000 qT+&ç ÇqT|ü j·TT>∑+
ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTT+<äì XÊÁdüÔE„\T uÛ≤$kÕÔs¡T.
*|æ yê&Éã&Éø£ |üPs¡«+ >∑\ ø±\eTTqT ª#ê]Á‘·ø£ |üPs¡« j·TT>∑+μ n+<äTs¡T.
#ê]Á‘·ø£ |üPs¡« j·TT>∑eTTqT ªÄ~eT #·]Á‘·/ ÁbÕø˘ #·]Á‘·μ nì ≈£L&Ü |æ\TkÕÔs¡T. ÁbÕø˘ #·]Á‘· nqT |ü<äeTTqT
‘=\T‘·>± 1851˝À ª~ Ä]ÿj·÷\J n+&é Á|” Væ≤kÕº]ø˘ nqï˝Ÿ‡ Ä|òt kÕÿ{Ÿ˝≤+&éμ nqT Á>∑+<∏ä+˝À &˚ìj·T˝Ÿ $\‡Hé yê&ÓqT.
H√{Ÿ: dæ.C….<∏ë+|ü‡Hé ‘=*kÕ]>± sê‹, ø±+dü´, ÇqT|ü j·TT>±\T>± ÁbÕø˘ #·]Á‘·qT $uÛÑõ+#ê&ÉT.

11
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ä +Á<ÛäT\ #·]Á‘·qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T{≤ìøÏ eTT+<äT Ä+Á<ÛäT\T mes¡T, yê] |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê˝Ò$T{Ï,

yê] ‘=* ìyêdü ÁbÕ+‘ê˝Ò$, yês¡T ìe•+∫q ÁbÕ+‘ê\≈£î Äj·÷ ø±˝≤˝À¢ m˝≤+{Ï ù|s¡T¢
ñ+&˚y√ ‘Ó\TdüTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~. Ä+Á<Ûä nH˚ X¯ã›+ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À C≤‹|üs¡+>±
ñ|üjÓ÷–+#·ã&ç+~. Ä ‘·s¡Tyê‘·H˚ <˚X¯|üs¡+>± yê&É≥+ »]–+~.
ªÄ+Á<Ûäμ nH˚ X¯ã›+ ªÄ+<Ûäμ nH˚ ÁbÕø£è‘· |ü<ëìøÏ dü+düÿ è‘· s¡÷|ü+ nì n+{≤s¡T. ÁbÕø£è‘· |ü<äyÓTÆq ªÄ+<Ûäμ
dü+düÿ èrø£]+#·&É+ e\¢ ªn+Á<Ûäμ nsTTq~ ø±ì Ä+Á<Ûä ø±˝Ò<äT. ø±ì ø±\Áø£y˚TD≤ ªn+Á<Ûäμ nH˚ |ü<ä+ ñ#êäs¡D˝À
Ä+Á<Ûä>± e÷]+~.
ÁbÕNq XÊdüHê\qT |ü]o*+#·>± ªn+Á<Ûäμ nH˚~ ÁbÕNq s¡÷|ü+ nì, Ä+Á<Ûä nH˚ |ü<ä+ Ä<ÛäTìø£eTì ‘˚*+~.
n+<äTe\¢H˚ nXÀ≈£îì •˝≤XÊdüHê\˝À ÁbÕø£è‘·+˝À n+<Ûä≈£î\T nH˚ |ü<äÁ|üjÓ÷>∑+ #˚XÊ&ÉT. ø£qTø£ ÁbÕø£è‘·+˝Àì n+<Ûä
X¯ãΔeTT, dü+düÿ è‘·+˝À ø±\ Áø£y˚TD Ä+Á<Ûä X¯ã›+>± e÷]+<äì uÛ≤$+#·e#·TÃqT.
Ä+Á<ÛäT\T ` ìyêdüeTT
Ä+Á<ÛäT\T ìe•+#˚ <˚X¯+ ø±ã{Ϻ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ nH˚ ù|s¡T e∫Ãq≥Tº düŒwüº+>± ‘Ó\TdüTÔ+~. Ä+Á<Ûä nH˚ |ü<ëìï
‘=\T‘·>± Á|ükÕÔ$+∫q~ ªãTTπ>«<äeTTμ˝Àì ª◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àDeTTμ˝Àì ªX¯óqX‚Ù|ü⁄ì ø£<∏äμ. ø±ì Ç#·Ã≥ Ä+Á<Ûä |ü<äeTT
C≤‹|üs¡+>± Á|ükÕú$+#·ã&ÓqT. Ç‹Vü‰dü, |ü⁄sêD≤\T <äøÏåD≤‘·´ C≤‘·T\‘√ ø£*dæ Ä+Á<ÛäT\qT Á|ükÕÔ$+#ÓqT >±ì yê]
ìyêkÕìï ìπs›•+∫ #Ó|üŒ˝Ò<äT. nXÀ≈£îì 13e •˝≤XÊdüq+ Ä+Á<ÛäT\T ªeTÚs¡´ sê»´ $wüj·T+μ nq>± eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À
uÛ≤>∑+>± e÷Á‘·y˚T ù|s=ÿHêïsTT ø±ì yê] ìyêkÕìï Á|ükÕú$+#·˝Ò<äT. yÓT>∑düÔ˙dt Ä+Á<ÛäT\T >=|üŒ ôd’ìø£ã\+ ñqï yês¡ì
Á|ükÕÔ$+#ÓqT. m]j·THé ≈£L&Ü Ä+Á<ÛäT\≈£î 30 sê»´eTT\T ø£\eì ù|s=ÿHêï&ÉT. ø±ì M¬ses¡÷ ≈£L&Ü Ä+Á<ÛäT\T @
ÁbÕ+‘·+˝ÀqTHêïs√ #Ó|üŒ˝Ò<äT. Ä+Á<ÛäT\ ìyêdüeTTqT >∑T]+∫q yÓTT<ä{Ï dü÷#·q uÖ<äΔ yê»àj·TeTT q+<äT ø£\<äT. C≤‘·ø£
ø£<∏ä\T á n+XÊìï Á|ükÕÔ$düTÔHêïsTT.

H√{Ÿ : ;ÛeTùdq C≤‘·ø£eTT ªÄ+Á<Ûä |ü<∏äeTTμqT Á|ükÕú$+#ÓqT.

ôd]eD C≤‘·ø£eTT ªÄ+Á<Ûä q>∑]μì Á|ükÕú$+#ÓqT.

21
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

#ê ]Á‘·ø£ |üPs¡«j·TT>∑+˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À J$+∫q Á|ü»\T mes¡T nH˚ $wüj·T+ |ü]XÀ~Û+∫

Ä+Á<<äÛ X˚ +¯ ˝À #ê]Á‘ø· £ |üPs¡«j·TT>∑+˝À ìedæ+∫q C≤‘·T\T ˙Á–{À\T, ÄÁk˛º˝≤sTT&é\T, <Á ë$&ÉT\T
nì ìs¡sí TT+#ês¡T. bÕ‘· sê‹j·TT>∑+˝À ˙Á–{À\T, q÷‘·q •˝≤j·TT>∑+˝À ÄÁk˛º˝≤sTT{Ÿ\T, ÇqT|ü j·TT>∑+˝À
<Á ë$&ÉT\T J$+#ês¡ì |ü⁄sêXÊÁdyÔü ‘˚ \Ô· T n+≥THêïs¡T.
á C≤‘·T\T me¬sq’ |üŒ{ÏøÏ H˚{Ï Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À ñHêïsê nH˚ n+X¯+ô|’ Ä+π>j ¢ T· |ü+&ç‘T· ˝…q’ yÓTø£+õ, <∏sä dY Hºü ,é
j·÷s¬ ,º ôV≤’ eTHé&ÜsYŒ,¤ yÓsï¡ sY, m*«dt yÓTT<ä\>∑Tyês¡T |ü]XÀ<Ûqä \T #˚XÊs¡T. n<˚ $<Û+ä >± Ç{°e\ |ü]XÀ<Ûqä \T #˚dqæ uÛ≤s¡rj·T
e÷qe XÊÁdüE Ô \„ T &ç.&ç.øöXÊ+_ e+{Ï yÓTT<ä˝q’… |ü+&ç‘T· \T ≈£L&Ü ô|q’ ù|s=ÿqï Ä ÁbÕNq C≤‘·T\yê] dü+‘·‘,˚ H˚{Ï
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì Ä≥$ø£ C≤‘·T\ yês¡T nì ù|s=ÿHêïs¡T.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ @»˙‡, ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢˝À¢qT, q\¢eT\ n&Ée⁄\˝ÀqT, ‘Ó\+>±D≤˝Àì Ä~˝≤u≤<é õ˝≤¢˝˝À nH˚ø£
Ä≥$ø£ C≤‘·T\ yês¡T ìe•düTHÔ êïs¡T. yêπs j·÷Hê<äT\T, #Ó+#·T\T, ms¡Tø£\yêfi¯ó,¢ ø√j·T\T, >=+&ÉT\T, dües¡T\T. á
C≤‘·T\ô|’ ô|q’ #Ó|Œæ q |ü+&ç‘T· \T nH˚ø£ n<Û´ä j·THê\T #˚dæ yês¡+‘ê ÁbÕNq C≤‘·T\ yê] dü+‘·‘˚ nì ìsêΔsD¡ #˚XÊs¡T.
yê] n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ ms¡Tø£\, j·÷Hê~, #Ó+#·TC≤‹ yês¡T bÕ‘·sê‹j·TT>∑+˝À J$+∫q ˙Á–{À C≤‹yês¡ì,
ø√j·T\T, dües¡\T q÷‘·q •˝≤j·TT>∑|⁄ü ÄÁk˛º˝≤sTT&é C≤‹yês¡ì, >√+&ÉT\T, sê»>√+&ÉT\T ÇqT|ü j·TT>∑+˝À J$+∫q
Á<ë$&É C≤‹yês¡ì b˛˝≤Ãs¡T. ø£qTø£ á ÁbÕNq C≤‘·T\yê] #·]Á‘· ≈£L&Ü ø=+‘· ÁbÕeTTK´‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+~. ø£qTø£ yê]
#·]Á‘· düJe #·]Á‘·≈î£ |üPs¡«<äX¯ nì Á|üU≤´‹ eVæ≤+∫q &ç.&ç. ø=XÊ+_ yê´U≤´ì+#ês¡T.
nsTT‘˚ ˇø£y|’Ó ⁄ü eTVü≤√qï‘· Hê>∑]ø£‘· eTs=ø£y|’Ó ⁄ü á C≤‘·T\ nHê>∑]ø£ J$‘·+ |üøÿ£ |üøÿ£ H˚ düJe+>± ì\∫
ñ+&É≥+ kÕ<Û´ä y˚THê n+fÒ kÕ<Û´ä y˚T. n˝≤+{Ï nqT≈£L\ |ü]dæ‘ú T· \T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ñHêïj·Tì n+≥THêïs¡T. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
#ê˝≤ $XÊ\yÓTqÆ <˚X+¯ . nH˚ø£ uÛÖ>√[ø£ |ü]dæ‘ú T· \‘√ e]Δ˝¢Ò <˚X+¯ . á <˚X+¯ ˝À ndü+U≤´ø£yTÓ qÆ ÄVü‰s¡|<ü ësêΔ\T, dü+e‘·‡s¡+
bı&Ée⁄Hê eTTK´+>± <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À <äT+|ü\T, >∑&\¶É T, ø±j·T\T, <ÛëHê´\T, |ü+&ÉT¢ \_ÛkÕÔsTT.

mìï C≤‘·T\T <ä+&Ó‹Ô e∫ÃHê ø√{≤¢~ Á|ü»\T J$+#·{≤ìøÏ ø±yê*‡q ÄVü‰s¡ |ü<ësêΔ\T, ìyêkÕ\T ñHêïsTT.
ˇø£]ì ˇø£sT¡ |üP]Ô>± HêX¯q+ #˚jT· e\dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . |üøÿ£ |üøÿ£ H˚ ‘·eT≈£î Çwüyº TÓ qÆ Ø‹˝À J$+#ês¡T. á |ü<‹›ä
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À n‘·´+‘· ÁbÕNq ˝Òø£ #ê]Á‘·ø£ |üPs¡«j·TT>∑+ qT+&˚ edüT+Ô ~.

26
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

sê e÷j·TD ø±\+ Hê{ÏøÏ <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À q÷‘·q C≤‘·T\T ø£ì|ædTü HÔ êïsTT. yêqs¡, <ëqe,
bÂ\dü´› , X¯ãs¡, ìcÕ<ä, uÀj·T, ndüTs¡, øÏØ≥ C≤‘·T\ yês¡T ìe•düTHÔ êïs¡T. á <äX˝¯ À <äøDåÏ
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ, Ä+Á<<äÛ X˚ ÊìøÏ ‘˚&Ü #·÷&É˝eÒ TT. á C≤‘·T\T <äøDåÏ <˚Xe¯ T+‘ê yê´|æ+∫ mø£ÿ&É MsTT\‘˚ nø£ÿ&É
dæsú |¡ &ü ܶsT¡ . á C≤‘·T\˙ï <Á ë$&É C≤‘·T\ yês¡ì #·]‘Á ø· ±s¡T\T n_ÛbÁ Õj·T+.
á ø±\+ Hê{ÏøÏ ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’ Äs¡T´\T <ä+&Ó‘êÔsT¡ . nø£ÿ&É Á<ë$&É C≤‘·T\qT z&ç+∫ ñ‘·sÔ <¡ X˚ +¯ n+‘ê
yê´|æ+∫ ‘·eT sêC≤´\T kÕú|+æ #·T≈£îHêïs¡T. ø£qTø£ Äs¡T´\ #˚‘T· \˝À z&çq ÄHês¡´, Á<ë$&É C≤‘·T\T <äøDåÏ <˚X+¯ ˝À Á|üy•˚ +∫q$.
eT]ø=ìï C≤‘·T\T eT<Û´ä <Ûës¡ düeTTÁ<ärs¡ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç, eT<Ûë´dæj÷· qT+&ç düeTTÁ<ä+ô|’ e∫à ≈£L&Ü <äøDåÏ <˚X+¯ ˝À
dæsú |¡ &ü ܶsT¡ . á C≤‘·T\ sêø£ e\q n+‘·≈î£ eTT+<äT <äøDåÏ <˚X+¯ , n+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À ñqï ˙Á–{À, ÄÁk˛º˝≤sTT&é C≤‹yês¡T ø=+<äsT¡
‘·÷s¡TŒdüeTTÁ<ä+ MT<äT>± n+&Ée÷Hé ìø√u≤sY Be⁄\T, Ç+&√H˚wj æ ÷· Be⁄\˝ÀøÏ e\dü yÓfi≤¢sT¡ . ø=+<äsT¡ <äøDåÏ <˚X+¯ ˝Àì
n&Ée⁄˝À¢øÏ yÓ[¢ ‘·\<ë#·T≈£îHêïs¡T. Ä $<Û+ä >± n&Ée⁄\˝À ìedæ+∫q ˙Á–{À, nÁk˛º˝≤sTT&é C≤‹yê] dü+‘·‹j˚T ms¡Tø£\,
j·÷Hê~, #Ó+#·T, ø√j·TC≤‹ yês¡ì e÷qe XÊÁdüE Ô \„ T (Ä+Á‘√bÕ\õdüT\º T) n+≥THêïs¡T.
q÷‘·q+>± e∫Ãq yêqs¡, <ëqe, bÂfi¯kÕ›´~ C≤‘·T\ yê] dü«kÕΔHêìï ≈£L&Ü #·]Á‘·ø±s¡T\T |ü]o*+#ês¡T. yês¡T
eT<Ûë´dæj÷· yês¡ì, Á<ë$&É C≤‹yês¡ì #ÓbÕŒs¡T. eT<Ûë´dæj÷· ˝Àì C≤‘·T\≈£î <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì C≤‘·T\ yê]øÏ X¯Øs¡
ìsêàD+˝À, uÛ≤cÕ dü+düÿ è‘·T\˝À mH√ï b˛*ø£\qT >∑eTì+#ês¡T. Ms¡T ˇπø C≤‹yês¡ì ø±ì yê]˝À nH˚ø£ XÊK\THêïj·Tì
n_ÛÁbÕj·T|ü&ܶsT¡ . yê¬ses¡q>± Hê>∑T\T, bÂ\düT´Ô \T, nDTC≤‹, ndüTs¡T\T, eTTdæ]C≤‹, Á<ë$&ÉT\T. Ms¡T ñ‘·sÔ <¡ X˚ +¯ qT+&ç
Äs¡T´\ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√˝Òø£ <äøDåÏ ≤ìøÏ e∫à dæsú |¡ &ü ܶsT¡ . ãTTπ>«<ä+˝À |òDü E Ï \ Á|üdøü ÔÏ ø£ì|æk˛Ô+~. yê]~ yêDÏ»´ eè‹Ô. yês¡T
<äTsêZ\T, |ü⁄sê\T ì]à+#·≥+˝À dæ<dΔä Tü \Ô ì, e&û¶ yê´bÕs¡+˝À Ä]‘˚]q yês¡ì ãTTπ>«<ä+ $e]k˛Ô+~. yÓTVü≤+»<ë˝À Vü≤s¡bÕŒ
q>∑s¡ ìsêà‘·\T yêπsqì ìsêΔsD¡ #˚jT· ã&ç+~. á |òDü »Ï C≤‹ yês¡T Ädæj÷· yÓTqÆ sY˝Àì |ò˙æ wæjT· qT¢ ˇø£sπ qì n+≥THêïs¡T.
bÂ\düT´Ô \T :` Ädæj÷· yÓTqÆ s¡T˝À |ò˙æ wæjT· Hé\≈£î |üøÿ£ H˚ J$+#·T eTs=ø£ C≤‹ ô|˝ò ≤dæj º T· Hé\T. yês¡T ≈£L&Ü
HÍø±j·÷q+˝À Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝Ò. M]H˚ sêe÷j·TD+˝À bÂ\düT\Ô ì e]í+#ês¡T. nø£ÿ&É qT+&ç Ms¡T <äøDåÏ ≤Á|òøæ ± nÁ>∑eTTqT
#·T{Ϻ l\+ø£ #˚] nø£ÿ&É sêC≤´ìï kÕú|+æ #ês¡T. á e+X¯dTü &Ô ˚ sêeD≤düTs¡T&ÉT. Ç‘·qT |ü⁄\dü´Ô ÁãVü≤à eTqTeT&Éì |ü⁄sêD≤\˝À
e]í+#ês¡T. Äs¡´sêE lsêeTTq≈£î sêeDTq≈£î »]–q j·TT<äyΔ T˚ sêe÷j·TD Ç‹Vü‰dü+.
nDTC≤‹ :` ãTTπ>«<ä+ |ü⁄sêD≤\˝À nDTC≤‹ Á|ükÕÔeq ñ+~. |ü⁄sêD≤\T M]ì y˚T#¢ T· ä\T>± e]í+#êsTT. nHé

27
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

32
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ä +Á<<äÛ X˚ +¯ ˝À øÁ .° |üP. 6 e X¯‘êã›+˝ÀH˚ C…q’ , uÖ<äeΔ T‘ê\T |Á yü •˚ +#êsTT. es¡eΔ ÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT,

>ö‘·eTãT<äT\Δ J$‘· ø±\+˝ÀH˚ á s¬ +&ÉT eT‘ê\T Ä+Á<<äÛ X˚ +¯ ˝À |Á yü •˚ +#êj·Tì uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.
eTVü‰Ms¡T&ÉT ø£[+>∑qT <ä]Ù+#ê&Éì nø£ÿ&É qT+&ç yÓTkÆ ˛*j·÷ e#êÃ&ìÉ |Á rü ‹. n˝≤π> >ö‘·eT ãT<äT&Δ TÉ <äøDåÏ ø√dü\
e#êÃ&ìÉ nø£ÿ&ç qT+&ç ø£[+>∑ MT<ä>± ñ‘·sÔ ê+Á<ëÛ ˝Àì XÊ*VüQ+&É+ <ä]Ù+#ê&Éì, nø£ÿ&ç qT+&ç neTsêe‹ e#êÃ&ìÉ
VüQ´j·÷Hé‘ê‡+>¥ sê‘·\ e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. @yÓTHÆ ê á s¬ +&ÉT eT‘ê\T Ä+Á<<äÛ X˚ +¯ ˝À n‹ bÁ ÕNq ø±\+˝ÀH˚
|Á yü •˚ +#êsTT.
uÖ<äeΔ T‘·+ Ä+Á<Û<ä X˚ e¯ T+‘·{≤ ‘·«]‘·>‹∑ q $dü]Ô +∫ Ä+Á<Û<ä X˚ ¯ dü+düÿ èr |ü]D≤eT+˝À n<äT“¤‘· bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫+~.
uÖ<äj Δ T· T>±ìøÏ eTT+<äT Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À 118 ‘Ó>\∑ THêïj·Tì m]j·THé sêXÊ&ÉT. á ‘Ó>∑ uÒ<ëÛ \qT n+‘·+ #˚dæ Ä+Á<ÛCä ≤‹ì
ì]à+∫+~ uÖ<äeΔ T‘·yT˚ . uÖ<äj Δ T· T>∑+˝À <äøDåÏ <˚X+¯ ˝ÀqT, Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝ÀqT ñqï C≤‘·T\˙ï nHês¡´ ‘Ó>\∑ T. á nHês¡´
‘Ó>\∑ ˙ï ñ‘·sÔ <¡ X˚ d¯ Tü ˝Ô q’… Äs¡T´\≈£î $s√<ÛTä \T ø£qTø£ uÖ<äeΔ T‘êìï kÕ<äs+¡ >± ÄVü‰«ì+#ês¡T. n+<äTe\q Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ uÖ<äeΔ T‘êìøÏ
|ü≥Tºø=eTà nsTT´+~. neTsêe‹˝À nXÀ≈£îì ø£+fÒ eTT+<˚ uÖ<äΔ dü÷|ú +ü ì]à+|üã&ç+~. ‘·sT¡ yê‘· nXÀ≈£îì ø£èwæe\¢
Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ n+‘ê uÖ<äΔ <˚X+¯ >± e÷]+~. Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À uÖ<äΔ eT‘êìï >±&Û+É >± n_Ûe÷ì+∫q C≤‘·T\˝À Hê>∑T\T,
j·T≈£îå \T Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ C≤‘·T\T. á j·TT>∑+˝À Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À Hê>∑T\T, j·T≈£îå ˝Ò >±ø£ |ü⁄[+<äT\T, X¯ãs¡T\T, uÀj·T\T, Ä+Á<ÛTä \T,
ø£[+>∑T\T, ùdã≈£î\T, eTVæ≤wü≈î£ \T, Á<ë$&ÉT\T yÓTT<ä˝q’… nH˚ø£ C≤‘·T\ yês¡T ìe•düTHÔ êïs¡T. á C≤‘·T\qT >∑÷]à ø=+‘·
düe÷#ês¡+ \uÛ´Ñ eTe⁄‘·T+~.
Hê>∑T\T
uÖ<äjΔ T· T>∑+˝À Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À ìe•+#˚ C≤‘·T\˝À n‹ ÁbÕNqyÓTqÆ ~ Hê>∑C≤‹. H˚{øÏ ° Ä+Á<ÛTä \˝À Hê>∑jT· ´,
Hê>∑eTà nì ù|s¡T¢ ô|≥Tºø√e&É+ ñ+~. Hê>∑es¡+, Hê>∑T˝≤s¡+ yÓTT<ä˝q’… }fi¯¢ ù|s¡T,¢ Hê>±e[, Hê>∑T˝ÒsT¡ nH˚ q<äT\ ù|s¡T¢
Hê>∑C≤‹ yê] düà è‹ ∫Vü‰ï\T. |ü˝≤ï{Ï˝Àì Hê>∑T˝ÒsT¡ q~øÏ Hê>∑T\ e\¢H˚ Ä ù|s¡T e∫Ã+~.
dü+düÿ è‘· uÛ≤wü˝À ª|òDü μÏ , ªHê>∑μ X¯u≤›\T düe÷Hês¡eú TT\T. ø£qTø£ dæ+<Û÷ä ø±\+ Hê{Ï |òDü CÏ ≤‹ Hê>∑C≤‹>± bÂsêDÏø£
yê»àj·T+˝À ù|s=ÿqã&ç+~. dæ+<Û÷ä q>∑sê\ô|’ Äs¡T´\T <ä+&Éj÷· Á‘· #˚dqæ |ü⁄Œ&ÉT Ms¡T z&ç ñ‘·sÔ ¡ <˚X+¯ ˝Àì ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘ê\≈£î
ø=+<äsT¡ , eT]ø=+<äsT¡ <äøDåÏ <˚XÊ\≈£î e\dü b˛j·÷s¡T. Äs¡T´\T ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘êìøÏ $dü]Ô +#˚ ø=\~ Ms¡T nkÕ‡s <ëø±

33
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

uÛ≤ s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À Áø°.|üP. 6e X¯‘êu≤›ìøÏ $•wüºyÓTÆq kÕΔq+ ñ+~. sê»ø°j·T+>±

Ä<Ûë´‹àø+£ >± >=|üŒ e÷s¡TŒ\T dü+uÛ$Ñ +#êsTT. C…q’ , uÖ<äΔ eT‘ê\ kÕú|qü , eT>∑<äÛ kÕÁe÷»´
$»è+uÛDÑ e\¢ <˚X¯ #·]‘Á ˝· À kÕ+düÿ è‹ø£+>±, sê»ø°jT· +>± q÷‘·q n<Ûë´j·T+ bÁ Õs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~.
Ä ø±\+ Hê{Ï sê»ø°jT· |ü]dæ‘ú T· \qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ªn+>∑T‘·sÔ ì¡ ø±j·T+μ nH˚ uÖ<äΔ Á>∑+<∏+ä , ªuÛ≤>∑e‹μ nH˚
C…q’ Á>∑+<∏+ä eTq≈£î #ê˝≤ ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïsTT. á s¬ +&ÉT Á>∑+<∏ë\T Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+˝À ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À 16
»q|ü<ë\THêïj·Tì yê{Ï |üøÿ£ H˚ XÊ≈£î´\T, ø£q|ü⁄‘T· \Ô T, uÛ>Ñ T∑ \Z T, yÓ÷]j·TT\T yÓTT<ä˝q’… ø=ìï >∑D‘·+Á‘· Á|ü»\THêïs¡ì #ÓãT‘·THêïsTT.
ny˚ Á>∑+<∏ë\T ñ‘·sÔ <¡ X˚ ¯ $wüj÷· \‘√bÕ≥T <äøDåÏ <˚X¯ |ü]dæ‘ú T· \qT >∑T]+∫ ø=~›>± ù|s=ÿHêïsTT.
n+>∑T‘·sÔ ì¡ ø±j·T+ ù|s=ÿqï 16 »q|ü<ë\˝À ndüàø£ ˇø£{.Ï Ç~ Ä+Á<ÛX˚ +¯ ˝Àì ìC≤e÷<é õ˝≤¢, eTVü‰sêÁwü˝º Àì
Hê+<˚&é õ˝≤¢˝À yê´|æ+∫ ñqï sê»´+. Bì sê»<Ûëì b˛‘·q ˝Òø£ |ü{j ºÏ T· . Ç~ Äs¡´ sê»´+>± ù|s=ÿqã&çq~. Ç~ Äs¡´
sê»´+>± ù|s=ÿqã&çq~. C…q’ Á>∑+<∏+ä uÛ≤>∑e‹ ø£[+>∑, |ü⁄+Á&É˝≤>∑, eT\¢ø#£ ÷ nH˚ <˚XÊ\qT ù|s=ÿqï~. Ç$ ÄHês¡´ sêC≤´˝…+’ <äTq
Äs¡´ Á>∑+<∏øä s£ \Ô¡ T yê] Á>∑+<∏ë\˝À M{Ï Á|ükÕÔeq e~˝ÒXÊs¡T. á sê»´+˝À ø£[+>∑ ñ‘·sÔ ¡ Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝Àì sê»´+. uÖ<äΔ
Á>∑+<∏ë˝…q’ düT‘·ìÔ bÕ‘·+ >√<ëe] rs¡+˝À Ä+<Ûøä s£ ≥¡ +º ñ+<äì #ÓãT‘√+~.
$wüß|í ⁄ü sêD+ ndüàø£, eTT\ø£ sêC≤´\qT Çø屫≈£î sê»≈£îe÷s¡T\T kÕú|+æ ∫q≥T¢ #ÓãT‘√+~. eT+E l eT÷\ø£\Œ+
Ä+Á<Ûsä ê»´ kÕú|qü qT >∑÷]à ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. <Ûsä êàeTè‘·+ nH˚ C…q’ Á>∑+<Û+ä uÛ{Ñ ÁºÏ b˛\T sêC≤´ìï >∑÷]à ‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~. Ç{°e\
»]–q Á‘·e«ø±\ e\q |ü⁄sêedüTÔ |ü]XÀ<Ûqä e\¢ ø=+&Ü|ü⁄s¡+, <Û÷ä [ø£≥,º neTsêe‹, e&Ée¶ ÷qT, Msê|ü⁄s¡+ yÓTT<ä˝q’… nH˚ø£
#√≥¢ ÁbÕNq q>∑sê\T ñqï≥T¢ düŒwüyº TÓ qÆ ~. Çe˙ï yÓTT>∑d˙Ôü düT e]í+∫q 30 ø√≥\T nì &܈ˆ |æ.$. ø£èwüXí ÊÁdæÔ nHêïs¡T.
ndüàø£ sê»´+ :` H˚{Ï Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ nì #Ó|Œü ã&çq uÛ÷Ñ uÛ≤>∑+˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥ e]Δ*q¢ sê»´+ ndüàø£ sê»´+. á
sêC≤´ìøÏ sê»<Ûëì b˛‘·q. sê»<Ûëì ù|s¡TqT ã{Ϻ Ç~ yÓTT<ä≥ nHês¡´ sê»´+ nì #Ó|Œü e#·TÃqT. lø£èwüß&í TÉ u≤\T&ÉT>±
ñqï|ü⁄Œ&ÉT #·+|üe∫Ãq |üP‘·q sê»´+ Ç<˚ø±e#·TÃqT. |üP‘·q e+X¯dTü \Δ qT+&ç á ÁbÕ+‘êìï Äs¡T´\T ÄÁø£$T+∫ ñ+{≤s¡T.
ãTTπ>«<äø±\+˝À á ÁbÕ+‘·+ C…q’ eT‘· kÕú|≈ü î£ &Óq’ s¡TwüuHÑÛ ê<ÛTä ì sê»´+˝À ñ+&˚~. n‘·ì ‘·sT¡ yê‘· n‘·ì Ç<äs› T¡ ≈£îe÷s¡T\˝À
∫qïyê&Óq’ u≤VüQã*øÏ á ÁbÕ+‘·+ e∫Ã+~. b˛‘·q ˝Òø£ bÂ<äq´|ü⁄sêìï sê»<Ûëì>± #˚dTü ≈£îì u≤VüQã* sê»´+ #˚XÊ&Éì
C…q’ Á>∑+<∏ë\T #ÓãT‘·THêïsTT. nø£ÿ&É 525 <Ûqä düT‡\ m‘·TqÔ u≤VüQã* $Á>∑V≤ü + ñ+<äì, <ëìì #·÷dæ Áù|s¡D bı+~ ÁXÊeD
u…fi>¯ √fi¯˝À ‘êqT >√eTπsXƒ «¯ s¡Tì $Á>∑V‰ü ìï Á|ü‹wæ+˜ #êqì #êeTT+&É sêj·TT&ÉT #Ó|⁄ü Œ≈£îHêï&ÉT.
‘·sT¡ yê‘· á ÁbÕ+‘êìï ndüà≈£î&ÉT nH˚ Çø屫≈£î sê»≈£îe÷s¡T&ÉT ÄÁø£$T+∫ ‘·q ù|s¡T‘√ ndüàø£ sê»´+ kÕΔ|+æ #ÓqT.

36
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

>∑<Ûä sê»´+ Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç ñ‘·Ôs¡ <˚X¯ sê»ø°j·÷˝À¢ ÁbÕeTTK´‘·

eT dü+bÕ~+∫+~. Áø°.|üP. 4e X¯‘êã›+ Hê{ÏøÏ q+<äT\ Hêj·Tø£‘·«+˝À eTVü≤‘·Ôs¡yÓTÆq
kÕÁe÷»´+>± yÓ\dæ+~. eTVü‰|ü<äàq+<äT&ÉTn+‘·{Ï‘√ ‘·è|æÔ #Ó+<äø£ <äøÏåD uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ô|’
<ä+&Ó‹Ô ø£[+>∑, ndüàø£, Ä+Á<Ûä, ≈£î+‘·\ <˚XÊ\qT »sTT+#ê&ÉT. n‘·&ÉT ø£åÁ‹j·T sêC≤´\qT ìs¡÷à*+∫
uÛ≤s¡‘·<˚XÊqï+‘·{Ï˙ @ø£ #Û·Á‘ê~Û|ü‘·´+>± bÕ*+#ê&Éì |ü⁄sêD≤\T #ÓãT‘·THêïsTT.
U≤s¡y˚\Tì Vü‰‹>∑T+|òü XÊdüq+ Á|üø±s¡+ ø£[+>∑˝À q+<äsêE ‘·$«+∫q ø±\TeqT, q+<äsêE ø£[+>∑ qT+&ç
rdüT¬ø[¢q õq$Á>∑Vü‰ìï ã{Ϻ ø£[+>∑qT q+<äT\T »sTT+#ês¡ì ‘Ó\Tk˛Ô+~. ø£[+>∑˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&˚ ñ‘·Ôs¡ Ä+Á<Ûä<˚X¯+
q+<äsêE\ bÕ\q˝À ñqï≥T¢ uÛ≤$+#ê*. ndüàø£ sêC≤´ìï nÁø£$T+∫ ndüàø£˝À ø£åÁ‹j·T e+XÊìï eTVü‰|ü<äàq+<äT&ÉT
ìs¡÷à*+#ê&Éì |ü⁄sêD ø£<∏äq+. ‘·s¡Tyê‘· eTT\ø£ sêC≤´ìï »sTT+#ê&ÉT. n+<äT≈£î kÕø£å´+ >√<ëe] rsêq ñqï qeq+<ä
&ÓVü≤sê. Bìì H˚&ÉT Hê+<˚&é nì |æ\TdüTÔHêïs¡T.
Áø°.X¯. 10,11e X¯‘êu≤›\ Hê{Ï ø£qï&É XÊdüHê\T eTVü‰|ü<äàq+<äT&ÉT ≈£î+‘·\ <˚XÊìï »sTT+∫ bÕ*+∫q≥T¢
#ÓãT‘·THêïsTT. ø£qTø£ ≈£î+‘·\, ndüàø£ <˚XÊ\ eT<Ûä´ ñqï Ä+Á<Ûä<˚XÊìï eTVü‰|ü<äàq+<äT&ÉT ‘·|üŒø£ »sTT+#˚ ñ+{≤&ÉT.
Ä+Á<Ûä <˚X¯+˝À q+<äe+X¯ bÕ\qqT dü÷∫+#˚ Á|ü<˚XÊ˝À¢ q+<ä\÷s¡T, q+<ë´\, eTVü‰q+~ |ü]düsê˝À¢ ñqï qeq+<äT\T
q+<äT\ ù|s¡T‘√ ì]à+∫q$. Ä+Á<Ûä, ø£sêí≥ø£, ≈£î+‘·\˝Àì nXÀ≈£îì XÊdüHê\T Ä ÁbÕ+‘êìï q+<äT\ bÕ\q˝À
ñHêïj·Tì dü÷∫düTÔHêïsTT.
Ä+Á<Ûäô|’ eTÚs¡T´\ Ä~Û|ü‘·´+
q+<äT\qT ≈£L\<√dæ #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT Áø°.|üP. 322˝À eT>∑<Ûä˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. ø±ì
q+<ä eTÚs¡´ dü+|òüTs¡¸D˝À <äøÏåD <˚X¯+ dü«‘·+Á‘·yÓTÆ+~. n‹ ã\e+‘·T˝…’q ø£[+>∑T\T dü«‘·+Á‘· |æbÕdüT\T>± ø£ì|ækÕÔs¡T.
ø£qTø£ Ms¡T eT>∑<Ûä≈£î ˝§+>∑{≤ìøÏ Çwüº|ü&Éø£ á ø±\+˝À eTT+<äT dü«‘·+Á‘·+ Á|üø£{Ï+∫ ñ+{≤s¡T. M]ì $T–*q yês¡T
nqTdü+]+∫ ñ+&Ée#·TÃqT. n+<äTe\¢ <äøÏåD <˚XÊìï eT∞¢ »sTT+#·{≤ìøÏ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT <äøÏåD |ü<∏ä+ô|’ <ä+&Ó‹Ô ø£sêí≥ø£
es¡≈£î ‘·q n~Û|ü‘·´+˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃ≈£îHêï&ÉT. n+‘˚>±ø£ q+<äT\qT Á|ükÕÔ$+∫q e÷eT÷\sY ø£$j˚T eTÚs¡T´\ <äøÏåD <˚X¯
<ä+&Éj·÷Á‘·qT ≈£L&Ü Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.
#·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ eTÚs¡T´&ÉT ‘·q ∫e] <äX˝¯ À C…q’ eT‘·Bø£å d”«ø£]+∫, C…q’ >∑Ts¡Te⁄ uÛÁÑ <äu≤VüQì‘√ ø£*dæ ø£sêí≥ø£˝Àì

41
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

44
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

XÊ ‘·Áø°.y|üêVüP.2e≤q X¯kÕÁ‘eêã›÷»´+ qT+&ç

kÕú|üq‘√ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À q÷‘·Hê<Ûë´j·T+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
Áø°.X¯.3e X¯‘êã›+ es¡≈£î düTe÷s¡T>± 450 dü+e‘·‡sê\T
XÊ‘·yêVü≤qT\T |ü]bÕ\q #˚XÊs¡T. yê] #·]Á‘· Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝ÀH˚ ø±ø£ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£
eTVü≤√»«\ |òüT≥º+.
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êq+‘·s+¡ Ç+&√ Á^≈£î\T X¯ø,£ j·Teq, |üV≤ü e¢ yÓTT<ä˝q’… $<˚o <ë&ÉT\‘√ <˚X+¯ dü+≈£îå _Û‘e· Tj˚T´
ø±\+˝À XÊ‘·yêVü≤qT\T sê»´ kÕú|üq #˚XÊs¡T. Ms¡T $<˚o <ë&ÉT\qT n]ø£{Ϻ <˚X¯+˝À XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\qT HÓ\ø=*Œ ñ‘·Ôs¡,
<äøÏåD <˚XÊ\˝ÀøÏ ‘·eT kÕÁe÷C≤´ìï $düÔ]+#ês¡T. XÊ‘·yêVü≤qT\T ñuÛÑj·T ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ yês¡~Û>± ì*∫ ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD
<˚X¯ uÛÒ<ë\qT n+‘·+ #˚dæ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ+düÿ ‹ø£ ◊ø£´‘·qT kÕ~Û+#ês¡T.
XÊ‘·yêVü≤qT\ sêø£ |üPs¡«+ ∫qï∫qï >∑D‘·+Á‘· sêC≤´\T>± ‘Ó>∑\T ‘Ó>∑\T>± ñqï <äøÏåD <˚XÊìï @ø£+ #˚dæ sê»ø°j·T
◊ø£´‘·qT Á|ükÕ~+∫ Á|üÁ|ü<eä∏ T+>± <äøDåÏ <˚XÊìøÏ sê»ø°jT· >ös¡yêìï dü+bÕ~+∫ô|{≤ºsT¡ . yês¡T bÕ*+∫q 450 dü+e‘·‡sê\
ø±\+˝À <äøÏåD<˚X¯+˝À uÛ≤wü, dü+düÿ ‘·T\T, kÕVæ≤‘·´, •\Œø£fi¯\T q÷‘·q \ø£åD≤\qT dü+‘·]+#·Tø=ì düs¡«‘√eTTU≤_Ûe~Δì
kÕ~Û+∫ <ä÷s¡ rs¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+∫ <˚X¯ ø°]Ô Á|ü‹wüºqT ÇqTeT&ç+|üCÒXÊs¡T. XÊ‘·yêVü≤q e+X¯düTÔ\T <äøÏåD <˚XÊìï 30
eT+~ sêE\T 450 dü+e‘·‡sê\T düTBs¡Èø±\+ bÕ*+#ês¡T.
H√{Ÿ : ªkÕ‘·yêVü≤qμ nqT ‘=* sêE jÓTTø£ÿ yês¡düT\H˚ XÊ‘·yêVü≤qT\T n+{≤s¡T.ª kÕ<ë«Vü≤qμ nqT
ù|s¡T >∑\ HêD…eTT\T es¡+>∑˝Ÿ, ø=+&Ü|üPsY\˝À \_Û+#êsTT.
e+X¯HêeTeTT
XÊ‘·yêVü≤q nqT |ü<ä+ ªXÊ* yêVü≤qμ nH˚ |ü<ä+ qT+&ç e∫Ã+<äì yê´ø£s¡Dy˚‘·Ô ªùV≤eT#·+Á<äT&ÉTμ #ÓbÕŒ&ÉT.
XÊ‘·yêVü≤q nq>± ªdüTK Á|ü<äyÓTÆq yêVü≤qeTT ø£\yê&ÉTμ nì ùV≤eT#·+Á<äT&ÉT #Óô|ŒqT. düTKÁ|ü<äyÓTÆq
yêVü≤q+ nq>± ª>∑Ti¿+μ.
ªXÊ‘·yêVü≤qμ nH˚ |ü<ëìøÏ ªe+<ä\ ø=~› yêVü≤Hê\qT >∑\yê&ÉTμ nì #Ó|æŒq~ õqÁ|üuÛÑdü÷], nq>±
e+<ä\ø=\~ @qT>∑T\T ø£\yê&Éì ù|s=ÿHêï&ÉT.
Á|æE\Tdæÿ nH˚ |ü+&ç‘·T&ÉT XÊ‘êyêVü≤qT\qT ªnX¯«y˚T<Ûä j·÷>∑ dü+‘·‹μ nì #Óô|ŒqT. eTT+&Ü] uÛ≤wü˝À ªX¯‘·μ

45
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

78
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ç ø屫≈£î\T Áø°.X¯.3e X¯‘êãΔ+ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+˝À XÊ‘·yêVü≤qT\qT ‘=\–+∫ ø£cÕírs¡+˝À

$»j·T|ü⁄] sê»<Ûëì>± dü«‘·+Á‘· sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T. M]ì |ü⁄sêD≤\T Áo|üs¡«rj·T
Ä+Á<TäÛ \ì, Ä+Á<äÛ uÛÑ ‘·T´\ì e]ídTü HÔ êïsTT. Hê>±s¡Tq® ø=+&É ˝Àj·T˝À \_Û+∫q ˇø£ bÁ Õø£‘· XÊdüq+˝À Hê>±s¡Tq®
ø=+&É≈£î Áo|üs¡«‘·eTì ù|s¡T ñqï≥T¢, Áo|üs¡«‘êìøÏ |ü•ÃeT ~X¯˝À $»j·T|ü⁄] ñqï≥T¢, n~ XÊ+‘·eT÷\
eTVü‰sêE sê»<Ûëì nì, n‘·&ÉT ÇU≤ (Ç~ ÁbÕø£‘· |ü<ä+) ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q yê&Éì ù|s=ÿqã&ç+~.
ªÇKμ≈£î dü+düÿ ‘· s¡÷|ü+ ªÇø屫≈£îμ. Áø°düTÔ X¯ø±s¡+uÛÑ+˝À Hê>±s¡T®qø=+&É≈£î Áo|üs¡«‘·eTH˚ ù|s¡T ñqï≥T¢
‘Ó\Tk˛Ô+~. neTsêe‹ ÁbÕø£‘· XÊdüHê˝À¢ ≈£L&Ü $»j·T|ü⁄] Á|ükÕÔeq ñ+~. ø£qTø£ Çø屫≈£î\qT Áo|üs«¡ rj·TT\ì, Ä+Á<ÛTä \ì
eT‘·‡´, yêj·TT |ü⁄sêD≤\T e]í+#êsTT. n˝≤π> yês¡T XÊ‘·yêVü≤q kÕeT+‘·T\T >∑qTø£ Ä+Á<Ûä uÛÑ‘·T´\ì ≈£L&Ü e]í+|üã&ܶs¡T.
Çø屫≈£î\ #·]Á‘·≈î£ Ä<Ûësê\T :` Çø屫≈£î\ #·]Á‘· ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ yê] ø±\+ Hê{Ï @ Á>∑+<∏ä+ \_Û+#·˝Ò<äT.
ø£qTø£ yê] ø±\+˝À sêE\T, n+‘·'|ü⁄s¡ Ád”Ô\T y˚sTT+∫q XÊdüHê\T Á|ü<Ûëq Ä<Ûësê\T. n$...

|ü\Hê{Ï˝Àì ¬s+{≤\, πøXÊqT|ü*¢ e<ä› \_Û+∫q XÊ+‘·eT÷\Tì XÊdüHê\T.

>∑Ts¡C≤\, Hê>±s¡T®qø=+&É, »>∑Zj·T´ù|≥, Ä\÷s¡T, ñ|ü⁄Œ>=+&É÷s¡T\˝À \_Û+∫q Ms¡|ü⁄s¡Twü<ä‘·TÔì
XÊdüHê\T, n‘·ì ø±\+˝À Ád”Ô\T y˚sTT+∫q <ëq XÊdüHê\T.
 Hê>±s¡T®q ø=+&É˝Àì uÀ~Ûdæ] XÊdüHê\T
>∑TeTà&ç<äTÁs¡T e<ä› ãj·T\Œ&ɶ mVüQã\ XÊ+‘·eT÷\Tì XÊdüq+
Ç+>∑Te ø±]Ôπøj·TX¯s¡à y˚+–˝À |ü]XÀ<Ûäq\T »]|æ nø£ÿ&ç •~∏\ uÖ<äΔ $Vü‰sê\T e<ä› ø£qT>=qï XÊdüq+.
mVüQe\ XÊ+‘·eT÷\Tì ø±\+˝À m*dæ] y˚sTT+∫q dü+düÿ ‘· XÊdüq+
s¡TÁ<ä|ü⁄s¡Twü<ä‘·TÔì >∑Ts¡C≤\, Hê>∑T˝bÕ&ÉT, Hê>±s¡T®qø=+&É XÊdüHê\T

á XÊdüHê\˙ï ÁãV”≤à*|æ˝À ÁbÕø£ ‘· uÛ≤wü˝À *œ+#·ã&ç ñHêïsTT. eTTK´+>± Hê>±s¡T®qø=+&É˝À \_Û+∫q

XÊdüHê\T Hê\T>∑T s¡ø±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃqT. n$...

79
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

ø屫≈£î\ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À nH˚ø£ ∫qï ∫qï sê»e+XÊ\T bÕ*+#êsTT. Bì

Ç |òü*‘·+>± sê»ø°j·T nHÓ’ø£´‘· ø=qkÕ– $<˚o yêDÏ»´+ eT+<ä–+∫+~. ÁX‚DÏ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
|üP]Ô>± eTs¡T>∑Tq |ü&çb˛j·÷sTT. uÖ<äΔ+ ø°åDÏ+∫ yÓ’~ø£ eT‘· |ü⁄qs¡T<äΔs¡D |ü⁄+E≈£îqï~.
$wüßí≈£î+&çqT\ sêø£‘√ Ä+Á<Ûä <˚X¯+˝À >∑TVü‰\j·T yêdüTÔ Ä+Á<Ûä <˚X¯+˝À |üsêø±wüºq+<äT≈£îqï~.
Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À ≈£î\e´edüú n_Ûeè~Δ :` Çø屫≈£î\ ‘·s¡Tyê‘· Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À ≈£î\e´edüú ‘·«]‘·>∑‹q n_Ûeè~Δ
#Ó+~q~. eTTK´+>± Áu≤Vü≤àD ≈£î˝≤ìøÏ n‘·´+‘· >ös¡e eTsê´<ä\T \_Û+#êsTT. sêE\T düVæ≤‘·+ ‘êeTT ø£åÁ‹j·TT\T>± >±ø£
Áu≤Vü≤àDT\T>± >∑T]Ô+|üã&ÉT≥≈£î ‘ê|üÁ‘·j·T|ü&ܶs¡T. n+<äTe\q Çø屫≈£î\ ‘·<äT|ü] sê»´+ #˚dæq sê»e+XÊ\T >√Á‘ê\T
<Ûä]+∫ XÊdüHê\˝À ‘·eTqT ‘êeTT >√Á‘ê\‘√H˚ |æ\T#·T≈£îHêïs¡T. yê] >√Á‘·Hêe÷˝Ò e+X¯Hêe÷\T>± Á|üdæ~Δ #Ó+<ësTT.
Ç˝≤+{Ï e+XÊ˝Ò XÊ\+ø±j·TqT\T, Äq+<äT\T, yê•wüߺ\T. á ø±\+˝À Á|ü‹sê»e+X¯+ >√Á‘ê\qT <Ûä]+∫+~. |ü\¢e⁄\T,
yêø±≥≈£î\T, #êfi¯ó≈£î´\T, >±+>∑T\‘√ düVü≤ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À >√Á‘·+ <Ûä]+#·ì e+X¯+˝Ò<äT. á Ä#ês¡+ ãèVü≤‘·Œ˝≤j·TqT\T
Äq+<ä >√Á‘·E\T, XÊ\+ø±j·TqT\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTT´+~.
ãèVü≤‘·Œ˝≤j·TqT\T
Çø屫≈£î\ sê»´+ n+‘·]+∫q ‘·s¡Tyê‘· Áø°.X¯. 4e X¯‘êã›+ Á|ü<∏äeT bÕ<ä+˝À ø£ècÕíq~ eTTK<ë«s¡+ ñuÛÑj·T rs¡
ÁbÕ+‘ê\qT eX¯+ #˚düTø=ì dü«‘·+Á‘· sê»´+ kÕú|æ+∫q yês¡T ãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tq >√Ár≈£î\T. ãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tq #·]Á‘·
‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î Ç|üŒ{Ï es¡≈£î \_Û+∫q~ ˇπø ˇø£ÿ XÊdüq+, ø=+&ÉeTT~ ‘êÁeTXÊdüq+. á XÊdüq uÛ≤wü ÁbÕø£è‘·+. á
XÊdüq+˝À ù|s=ÿqï @¬ø’ø£ sêE »j·Tes¡à.
»j·Tes¡àC≤‹ :` mVüQã\ XÊ+‘·eT÷\TìøÏ eeTà uÛÑ{°º<˚$ nH˚ uÛ≤s¡´ ñ+~. ÄyÓT øå±Á‘·|ü sê≈£îe÷]. ÄyÓT
ªãVüQ|òü\düμ >√Á‘· ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Ád”Ô. ªãVüQ|òü\düμ nH˚ ÁbÕø£è‘· |ü<ëìøÏ dü+düÿ è‘·|ü<ä+ ªãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tqμ. »j·Tes¡à
eTVü≤sêE ãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tq >√Á‘êìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. n‘·ì ãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tq >√Á‘·+, uÛÑ{°º<˚$ ãVüQ|òü\dü >√Á‘·+ ˇø£fÒ.
ø£qTø£ »j·Tes¡à øå±Á‘·|ü⁄ e+XÊìøÏ #Ó+~q X¯ø£C≤‹yê&Éì _.mdt.m˝Ÿ. Vü≤qTeT+‘·sêe⁄ ù|s=ÿHêï&ÉT. uÛÑ{°º<˚$ $yêVü≤+
‘·s¡Tyê‘· ãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tq e+X¯düTú\qT ‘·q ø=\Te⁄˝À #˚s¡TÃø=ì kÕúìø£ bÕ˝…>±fi¯fl>± ìj·T$T+∫ ñ+&Ée#·TÃ.
Çø屫ø£ s¡TÁ<ä|ü⁄s¡Twü<ä‘·TÔì ˇø£ XÊdüq+˝À ãèVü≤‘·Œ˝≤j·Tq >√Ár≈£îsê˝…’q eTVü‰<˚$ nH˚ Çø屫≈£î sêDÏ C≤„|üø±s¡ú+
#Ûêj·÷ düú+uÛ≤ìï Á|ü‹wæº+∫q≥T¢ Ä ø±s¡´Áø£eT+˝À es¡à nqTq‘·T&ÉT bÕ˝§Zqï≥T¢ ù|s=ÿqã&ÓqT. n‘·&˚ »j·Tes¡à ø±e#·TÃ.
<ëììã{Ϻ »j·Tes¡à eTVü‰sêE eeTàuÛÑ{°º<˚$øÏ k˛<äs¡T&ÉT ˝Òø£ düMT|ü ã+<ÛäTe⁄ nsTT ñ+&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢H˚ ÄyÓT #Ûêj·÷
93
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

100
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

ø屫≈£î\ nq+‘·s¡eTT Áø°.X¯. 5,6 X¯‘êã›eTT\˝À (ø£[+>∑, ‘Ó\+>±D≤ uÛ≤>±\‘√ düVü‰)

Ç Ä+Á<<äÛ X˚ +¯ ˝Àì n‘·´~Ûø£ uÛ≤>∑eTTqT |ü]bÕ*+∫q sê»e+XÊ\˝À $wüß≈í î£ +&çqT\T düT|Á dü <æ Tä \Δ T.
düTe÷s¡T ˇø£ X¯‘êã›eTT bÕ≥T ø£ wüíy˚DÏ, qs¡à<ë q<äT\ eT<Ûä´ Á|üuÛÑTe⁄˝…’, $wüßí≈£î+&çq
kÕÁe÷»´eTTqT kÕú|æ+∫ dü+düÿ ‹ |üs¡+>± ≈£L&Ü q÷‘·q kÕ+Á|ü<ëj·TeTTqT HÓ\ø=˝≤Œs¡T.
Ç+‘·es¡≈£î $wüßí≈£î+&çqT\T Ä+Á<Ûä<˚XÊìï bÕ*+∫q sê»e+XÊ\˝À ˇø£ ∫qï e+X¯+ nì uÛ≤$düTÔ+&˚yês¡T.
ø±ì Ç+Á<äbÕ\q>∑s¡ XÊdüHê\T, yê] HêDÒ\qT |ü]o*+∫q ‘·s¡Tyê‘· yê]~ ∫qï e+X¯+ ø±<äì ìs¡íj·÷ìøÏ e#êÃs¡T.
yê] HêDÒ\T Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\˝À \_Û+#êsTT. Ç+‘·≈£î |üPs¡«y˚T ø√kÕÔ ÁbÕ+‘·eT+‘·{≤ yê] HêDÒ\T
\uÛ´Ñ eTj·÷´sTT. ‘·sT¡ yê‘· q\¢>=+&É õ˝≤¢˝Àì @˝ÒX«¯ s¡+, yÓT<äø˘ õ˝≤¢˝Àì ø=+&Ü|ü⁄s¡+, ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢˝ÀqT, ôV≤’ <äsêu≤<é
e<ä› ø°düs¡>∑T≥º˝ÀqT \_Û+#·&Üìï ã{Ϻ yês¡T ‘Ó\+>±D n+‘·{Ï˙ bÕ*+#ês¡ì s¡TEyÓ’+~.
Ç{°e\ neTsêe‹, Hê>±s¡T®qø=+&É, ô|<äy˚– ‘·e«ø±˝À¢ q÷‘·q Ä<Ûësê\T <=]ø±sTT. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝ÀH˚ ø±ø£
yê] HêDÒ\T eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì bÕqsY, ÁãVü≤à|ü⁄], Á|üø±X¯, HÓyêdü ÁbÕ+‘ê\˝ÀqT eTVü‰sêÁwüº+˝À Hêdæø˘, Hê>∑|üPsY\ e<ä›
<=]ø±sTT. e÷<Ûäees¡à XÊdüq+ ˇø£{Ï eTVü‰sêÁwüº+˝Àì U≤Hê|üPsY e<ä› \_Û+∫+~. eTÚK] áXÊdüqes¡à ‘êqT
$wüß≈í î£ +&çqT\qT z&ç+#êqì #Ó|⁄ü Œ≈£îHêï&ÉT. Bìì ã{Ϻ $wüß≈í î£ +&çqT\T ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ø£Hê´≈£îã®+ô|’ <ä+&Ó‘êÔsì¡
#Ó|üŒe#·TÃqT. Çe˙ï $wüßí≈£î+&çqT\ kÕÁe÷»´+ $+<Ûä´ |üs¡«‘ê\ es¡≈£î $düÔ]+∫q<äì, eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ, eTVü‰sêÁwüº, Ä+Á<Ûä,
ø£*+>∑ <˚XÊ\T ø£\dæ ñqï >=|üŒ kÕÁe÷C≤´ìï ì]à+∫ bÕ*+#ês¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~.
XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·s¡Tyê‘· Ç+‘· ô|<ä› kÕÁe÷C≤´ìï bÕ*+∫q Ä+Á<Ûä<˚X¯ sê»e+X¯+ eTπsB ˝Ò<äì ≈£L&Ü
#Ó|üŒe#·TÃqT. ‘Ó\T>∑T dü+düÿ ‘· ø±yê´\T kÕúìø£ <ädüÔsê\‘√ ñqï $wüßí≈£î+&çqT\ Á|ükÕÔeq\T ≈£L&Ü á $wüj·÷\qT
ã\|üs¡TdüTÔHêïsTT. yê] XÊdüHê\T ‘êeTT eT÷&ÉT düeTTÁ<ë\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘êqï+‘·{Ï˙ bÕ*+#êeTì #Ó|ü⁄Œ≈£îqï e÷≥\T
yêdüeÔ + nì ‘Ó\T|ü⁄‘√+~. M] #·]Á‘·≈î£ eTTK´ Ä<Ûësê\T yê] XÊdüHê\T. Ç{°e\ \_Û+∫q Ç+Á<äbÕ\q>∑s¡ XÊdüHê\‘√
yê] XÊdüHê\T eTq≈£î 10 \uÛÑ´eTj·÷´sTT. Çy˚ø±ø£ M] kÕeT+‘·T\≈£î #Ó+~q 7 XÊdüHê\T, #êfi¯ó≈£î´\≈£î #Ó+~q 2,
yÓTT‘·Ô+ 17 XÊdüHê\T Ä<Ûësê\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.
á XÊdüHê\˝À m≈£îÿe $esê\T ˝Òe⁄. ø=ìï XÊdüHê\T •~∏\yÓTÆ ñHêïsTT. n+<äTe\¢ n+<ä] n+XÊ\T n˙ï
dü]>± ‘Ó*j·T≥+ ˝Ò<äT. n+‘˚ø±ø£ á XÊdüHê\˝À sêC≤´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T ˝Òe⁄. yê] sê»´ $düÔs¡D>±ì,
j·TT<ëΔ\≈£î #Ó+~q $wüj·÷\T>±ì @MT Á|ükÕÔ$+|üã&É˝Ò<äT. n+<äT˝À <ëq+ #˚dæq sêE ù|s¡T, ¬s+&ÉT eT÷&ÉT ‘·sê\
101
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

114
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

<ä øÏDå uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·sT¡ yê‘· @ø£+ #˚dæ düTe÷s¡T @&ÉT X¯‘êu≤›\ bÕ≥T düTBs¡È
ø±\+ <äøÏåD <˚XÊìï @*q Á|üU≤´‘· e+X¯+ #êfi¯óø£´ e+X¯+. Áø°.X¯. 6 e X¯‘êã›+ qT+&ç 13 e
X¯‘êã›+ es¡≈£î <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À #êfi¯óø£´ j·TT>∑eTì Á|üdæ~Δ #Ó+~+~. u≤<ë$Tì sê»<Ûëì>±
#˚düTø=ì #êfi¯óø£´ sê»´+ kÕú|æ+∫q á e+X¯+ nH˚ø£ XÊK\T>± $düÔ]+∫ @&ÉT X¯‘êu≤›\bÕ≥T
Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’ bÕ*+#ês¡T.
sêÁwüº≈£L≥T\ $» +uÛÑD e\¢ Á|ü<Ûëq XÊK ø=Hêïfi¯ó¢ eTs¡T>∑Tq|ü&çq|üŒ{Ïø° á e+X¯eTT qT+&ç $düÔ]+∫q
‘·÷s¡TŒ #êfi¯óø£´ e+X¯+ Hê\T>∑Tqïs¡ X¯‘êu≤›\bÕ≥T y˚+–ì n$∫äqï+>± bÕ*+∫, ∫es¡˝À ‘·+C≤ePs¡T #√fi¯ó\≈£î
yês¡düT˝…’ ‘·$Tfi¯ <˚XÊìï ≈£L&Ü ¬s+&ÉT X¯‘êu≤›\bÕ≥T bÕ*+#ês¡T.
Á|ü<Ûëq XÊK˝À qT+&ç N*q eTs=ø£ XÊK ˝≤≥ (eTVü‰sêÁwüº, <äøÏåD >∑T»sê‘Y) <˚X¯+˝À n~Ûø±s¡+ ÁbÕs¡+_Û+∫
>∑T»sê‘Y≈£î $düÔ]+∫, œ©® e+X¯düTÔ\ ø±\+ <ëø± >∑T»sê‘Yì bÕ*+∫+~. sê»ø°j·T+>±H˚ ø±ø£ kÕ+düÿ ‹ø£|üs¡+>±
<äøÏåD<˚X¯ dü+düÿ ‹, |ü]D≤eT+ ≈£L&Ü M] ø±\+˝ÀH˚ »]–+~.
Çø屫≈£î\T, $wüßí≈£î+&çqT\T, yêø±≥≈£î\T ø±\+˝À yÓTT>∑Z ‘=&ç–q Væ≤+<ä÷ dü+düÿ ‹ #êfi¯ó≈£î´\ ø±\+˝À
$ø£dæ+∫ eT÷&ÉT |üPe⁄\T, Äs¡T ø±j·T\T>± n_Ûeè~Δ #Ó+~+~. M] ø±\+˝ÀH˚ Væ≤+<ä÷ y˚<ë+‘·+, kÕVæ≤‘·´+, •\Œø£fi¯\T
‘·eT ‘·T~ s¡÷bÕìï dü+‘·]+#·Tø=ì n‘·T´qï‘· <äX¯≈£î #˚sêsTT.
ø£sêí≥ø£+, >∑T»sê‘Y, eTVü‰sêÁwüº, Ä+Á<Ûä<˚XÊ\˝À yês¡T ì]à+∫q <˚yê\j·÷\T n<äT“¤‘· •\Œø£fi¯\≈£î ì\j·TyÓTÆ,
#êfi¯óø£´ XË’* nì Á|üdæ~Δ #Ó+~+~. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À neTsêe‹ XË’* ‘·s¡Tyê‘· <äøÏåD <˚X¯+˝À Á|üdæ~Δ #Ó+~+~ #êfi¯óø£´ XË’*.
H√{Ÿ : X¯+ø£s¡, sêe÷qT», eT<Ûë«#ês¡´, ãdüe, Ms¡XË’e, Ms¡yÓ’wüíe ñ<ä´e÷\˙ï M] ø±\+˝ÀH˚ »]>±sTT.
Væ≤+<ä÷ y˚<ë+‘·+ ñqï‘· •Ksê\qT n+<äTø=+~. ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É, eTVü‰sêÁwüº, >∑T»sêr yÓTT<ä˝…’q ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü\˙ï
M] ø±\+˝ÀH˚ H˚{Ï s¡÷bÕìï dü+‘·]+#·T≈£îHêïsTT.
#êfi¯óø£´ e+X¯+˝À u≤<ë$T #êfi¯óø£´ e+X¯+ Á|ü<Ûëq XÊK. Ä e+X¯+ eTVü‰sêÁwüº, ø£sêí≥ø£ <˚XÊ\qT Áø°.X¯.753
es¡≈£î bÕ*+∫+~. Ä e+XÊìï sêÁwüº≈£î≥T\T ≈£L\<√XÊs¡T. ‘·÷s¡TŒ #êfi¯ó≈£î´\T Áø°.X¯. 624 qT+&ç 1075 es¡≈£î y˚+–ì
bÕ*+#ês¡T. ‘·s¡Tyê‘· ‘·$Tfi¯ <˚XÊìøÏ yês¡düT˝…’ Áø°.X¯.1076 qT+&ç 1279 es¡≈£î ¬s+&ÉT X¯‘êu≤›\T bÕ*+#ês¡T. Ms¡T
ª#√fi¯`#êfi¯ó≈£î´\Tμ>± Á|üd~æ >Δ ±+#ês¡T. Mπs>±ø£ y˚eTT\yê&É, eTT~>=+&É, Áo≈£Ls¡à+, j·T\eT+∫*, |æsêƒ |ü⁄s¡+, ì&É<yä √\T\qT
115
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

sê »sê»qπs+Á<äTì ≈£îe÷s¡T&ÉT sêCÒ+Á<äT&ÉT #√fi¯sêC≤´ìøÏ yês¡düT&ÉjÓT´qT. n‘·ì dü+‘·‹

yês¡T 200 dü+ˆˆ\ bÕ≥T ‘·$Tfi¯ <˚XÊìï bÕ*+#ês¡T. yê] sê»´+˝À n+‘·sꓤ>∑+>±
y˚+– #êfi¯óø£´ sê»´eTT ø=qkÕ–+~. yê]ì #√fi¯ #êfi¯ó≈£î´\T nì ˙\ø£+sƒ¡XÊÁdæÔ>±s¡T ù|s=ÿHêïs¡T.
#√fi¯sê»´eTTq n~ÛsêCÒ+Á<äTì eTs¡D+ ‘·<äT|ü] sêCsê»qπs+Á<äTì ≈£îe÷s¡T&ÉT sêCÒ+Á<äT&ÉT, ø£fi≤´D° #êfi¯ó
ø£´j·TTesêE Äs¡e $Áø£e÷~‘·T´&ÉT #√fi¯dæ+Vü≤düq+ ø√dü+ b˛{° |ü&ܶs¡T. ø±ì ‘·$Tfi¯ Á|ü»\T eT÷&ÉT ‘·s¡eTT\ qT+&ç #√fi¯ó
\‘√ yÓ’yêVæ≤ø£ dü+ã+<ÛäeTT\T ø£*–q y˚+– #êfi¯óø£´ Á|üuÛÑTe⁄ sêCÒ+Á<äTì düeT]ú+∫q+<äTq #√fi¯ dæ+Vü‰düq+ sêCÒ+Á<äTìøÏ
<äøÏÿ+~. n‘·&ÉT ≈£îfiÀ‘·TÔ+>∑ #√fi¯ó&ÉT _s¡T<äeTT‘√ #√fi¯ dæ+Vü‰düqeTT q~Ûwæº+#ÓqT.
Ç<˚ dü+<äs¡“¤eTT˝À sêCÒ+Á<äT&ÉT y˚+– <˚X¯eTT qT+&ç ‘·+C≤ePs¡T yÓfi¯fl>±H˚ @&√ $»j·÷~‘·T´&ÉT eTs=ø£kÕ]
y˚+–ô|’ <ä+&Ó‹Ô ø£[+>∑ bÕ\≈£î\ düVü≤ø±s¡eTT‘√ y˚+– dæ+Vü≤düqeT~Ûwæº+#ÓqT. n+‘·≥ ≈£îfiÀ‘·TÔ+>∑T&ÉT $»j·÷~‘·T´ì‘√
düe÷<Ûëq|ü&ç y˚+–˝À n‘·ìì bÕ\≈£îì>± >∑T]Ô+#ÓqT. @&√ $»j·÷~‘·T´&ÉT Áø°.X¯. 1075˝À eTs¡DÏ+#·>± ≈£îfiÀ‘·TÔ+>∑T&ÉT
y˚+–ì ‘·q kÕ«BÛqeTT˝ÀìøÏ ‘Ó#·TÃø=ì ‘·q ≈£îe÷s¡T\qT y˚+–øÏ Á|ü‹ì<ÛäT\T>± ìj·T$T+#ê&ÉT. <ëì‘√ y˚+– sê»´eTT
≈£îfiÀ‘·TÔ+>∑Tì Á|ü‘·´ø£å bÕ\q˝ÀìøÏ e∫Ã+~.
sê»Á|ü‹ì<ÛäT\ bÕ\q
≈£îfiÀ‘·TÔ+>∑ #√fi¯ó&ÉT, eT<ÛäTsê+‘·øÏ\≈£î q\T>∑Ts¡T ≈£îe÷s¡T\T ø£\s¡T. yês¡T...

 sê»sê»eTTeTà&ç #√fi¯ó&ÉT
 Ms¡#√fi¯ó&ÉT
 sê»sê»#√fi¯>∑+>∑T
 $Áø£eT#√fi¯ó&ÉT

Ms¡T es¡Tdü>± sê»Á|ü‹ì<ÛäT\T>± y˚+–ì bÕ*+∫q≥T¢ ‘Ó*j·TT#·Tqï~. yês¡+<äs¡÷ $wüßíes¡úq, düs¡«˝Àø±ÁX¯j·T

e+{Ï y˚+– #êfi¯ó≈£î´\ _s¡T<äT\T <Ûä]+#ês¡T.
sê»sê»eTTeTà&ç #√fi¯ó&ÉT (Áø°.X¯. 1076`1078) :` ≈£îfiÀ‘√Ô+>∑T&ÉT y˚+– sêC≤ìï ‘·q kÕ«BÛq+˝ÀìøÏ
‘Ó#·TÃø√>±H˚ ‘·q ¬s+&Ée ≈£îe÷s¡T&ÉT sê»sê»eTTeTà&ç #√fi¯óì 1076˝À y˚+– q+<äT sê»Á|ü‹ì~Û>± ìj·T$T+#ê&ÉT.
159
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

y˚ +– #êfi¯óø£´sê»´+ ã\V”≤q|ü&ç rsê+Á<Ûä <˚X¯+ ø£fi≤´D° #êfi¯ó≈£î´\T, ø±ø£rj·TT\ <ë&ÉT\≈£î

>∑Ts¬ +’ ~. á ø£wøºü ±\+˝À yê] <ë&ÉT\ qT+&ç y˚+– sêC≤´ìï ø±bÕ&ç, kÕeT+‘·T\qT n<äT|ü⁄˝À
ô | {Ï º #√fi¯ # êfi¯ ó ø£ ´ kÕÁ e ÷C≤´ìï 150 dü + e‘· ‡ sê\T ø±bÕ&ç Ä+Á < Û ä < ˚ X ¯ #· ] Á ‘ · ˝ À
Á|üX¯+dü˙j·TyÓTÆq bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+∫qyês¡T yÓ\Hê{Ï #√fi¯ó\T.
yÓ\Hê{Ï #√fi¯ó\ sê»<Ûëì #·+<äy√\T. |üPs¡«ø±\+˝À #·+<√\TqT <Ûäq<ä|ü⁄s¡+ nH˚yês¡T. <Ûäq<äT&ÉTH˚ sêE á
q>∑sêìï ì]à+#ê&Éì Á|ür‹. Ms¡T #√fi¯ #êfi¯ó≈£î´\ kÕeT+‘·T˝Ò nsTTq|üŒ{ÏøÏ Áø°.X¯. 11e X¯‘êã›+ qT+&ç 13e X¯‘êã›+
ÁbÕs¡+uÛÑ+ es¡≈£î düs¡«dü«‘·+Á‘·+>±H˚ rsê+Á<Ûä<˚XÊìï bÕ*+#ês¡T. yÓTT<ä≥ 480 Á>±e÷\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq M] sê»´+
¬s+&√>√+ø£ ø±\eTT Hê{ÏøÏ ñ‘·Ôsêq eTùV≤+Á<ä–] qT+&ç <äøÏåD≤q ø±fi¯Vü≤dæÔ, |ü•Ãe÷q Á‹|ü⁄sê+‘·ø£+ es¡≈£î $düÔ]+∫
16000 Á>±e÷\‘√ eTVü‰kÕÁe÷»´yÓTÆq~.
Ms¡T ‘=\T‘· ‘·÷s¡TŒ #êfi¯ó≈£î´\ e<ä› ‘·eT sê»ø°j·T J$‘êìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ‘·<äT|ü] #√fi¯#êfi¯ó≈£î´\
kÕeT+‘·T\T>±, yê]øÏ $<Û˚j·T‘·qT Á|ü<ä]Ù+∫, yê]øÏ n+&É>± ì*∫ nH˚ø£ $»j·÷\qT kÕ~Û+∫ ô|{≤ºs¡T. n<˚ $<Ûä+>±
nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT yÓ\Hê{Ï #√fi¯ó\T ‘·eT Á|üuTÑÛ e⁄˝…q’ #√fi¯#êfi¯ó≈£î´\ eT<ä‘› T· qÔ T ≈£L&Ü bı+~ ‘·eT n~Ûø±sêìï ì\T|ü⁄≈£îHêïs¡T.
yÓ\Hê{Ï #√fi¯ó\T #·‘·Ts¡ú ≈£î\düTú\T. $wüßíe⁄ Hê_Û qT+&ç »ìà+∫q, ÁãVü≤àbÕ<ë\ qT+&ç »ìà+∫q #·‘·Ts¡ú
≈£î˝≤q«j·TT\ì, $wüßíbÕ<ë\ qT+&ç >∑+>∑ »ìà+∫q≥T¢, ‘êeTT ÁãVü≤àbÕ<ë\ qT+&ç »ìà+#êeTì ‘·eT XÊdüHê\˝À
ù|s=ÿHêïs¡T. yÓ\Hê{Ï #√&ÉT\ |üPØ«≈£î\ e+X¯eèø£å+ ‘Ó\TdüTø=q{≤ìøÏ |üèBÛ«X¯«s¡Tì |æsƒê|ü⁄s¡+ düú+uÛÑ XÊdüq+
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
sê»ø°j·T #·]Á‘·
yÓTT<ä{ÏeT\¢ (Áø°.X¯.5e X¯‘êã›+) :` |üèB∏«X¯«s¡Tì |æsƒê|ü⁄s¡+ XÊdüq+˝Àì eT\¢ #ê]Á‘·ø£ |ü⁄s¡Twüßì>±
ø£ì|ædüTÔHêï&ÉT. eT\¢ |üPØ«≈£î\T eT<Ûä´ <˚X¯+˝Àì ø°]Ô|ü⁄sêìï sê»<Ûëì>± #˚düTø=ì bÕ*+#ê&ÉT. eT\¢ nø£ÿ&ç qT+&ç
<äøDåÏ <˚X+¯ e∫à Á‹˝À#·q |ü\e¢ ⁄ì‘√ ø£\dæ >∑+>∑, ø£[+>∑, e+>∑, Ä+Á<Û,ä ˝≤≥, ø£≥ø±\qT »sTT+#ê&Éì, yê] |üPØ«≈£î&Óq’
j·TT~Ûwüºs¡Tì qT+&ç e∫Ãq sê»˝≤+#Û·Hê\‘√ n‘·&ÉT <Ûäq<Ûä|ü⁄s¡+ sê»<Ûëì>± düVü≤Ádü »>∑‹ì bÕ*+#ê&Éì Ä XÊdüq+
ù|s=ÿqT#·Tqï~. á $<Ûä+>± |æsƒê|ü⁄s¡+ düú+uÛÑ XÊdüq+ Á|ükÕú$+∫q yÓ\Hê{Ï e+X¯ eèø£åeTT˝À ‘=* #ê]Á‘·ø£ e´øÏÔ eT\¢.
eT\¢ |üPØ«≈£î\qT |æsƒê|ü⁄s¡ düÔ+uÛÑ XÊdüq+ Á|ükÕú$+∫q|üŒ{ÏøÏ yê]ì á e+X¯ Ç‘·s¡ @ XÊdüqeTT\T ≈£L&Ü
Á|ükÕú$+#·˝Ò<äT. ø±ì eT\¢qT nH˚ø£ yÓ\Hê{Ï #√fi¯ XÊdüqeTT\T Á|ükÕÔ$+#·T≥qT ã{Ϻ eT\¢ á e+X¯+˝À ‘=* #ê]Á‘·ø£
165
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

yÓ \Hê{Ï #√fi¯ó\≈£î, ø±ø£rj·TT\≈£î düeTø±*ø£+>± HÓ\÷¢sT¡ qT sê»<Ûëì>± #˚dTü ø=ì ø£+∫

es¡≈î£ <äøDåÏ ≤+Á<qäÛ T kÕúìø£ HÓ\÷¢sT¡ #√fi¯T\T bÕ*+#ês¡T. ø£+∫ ≈£L&É M] sê»´+˝À
uÛ≤>∑+>± ñ+&˚~. ˇø£ÿe÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ á bÁ Õ+‘·+ |ü\e¢ ⁄\ ø±\+ Hê{Ï ‘=+&Ó’ eT+&É\+. nsTT‘˚ M]~ dü«‘·+‘Á ·
sê»´+ ø±<äT. Ms¡T ‘·+C≤ePs¡T H˚*q #√fi¯`#êfi¯ó≈£î´\≈£î kÕeT+‘·T\T. Ms¡T ø=+‘·ø±\+ yÓ\Hê{Ï #√fi¯ó\≈£î,
eT]ø=+‘·ø±\+ ø±ø£rj·TT\≈£î kÕeT+‘·T\T>± bÕ*+#ês¡T.
kÕeT+‘·sê» e+X¯+˝À eT≈£î{≤j·Te÷yÓTqÆ ~ yÓ\Hê{Ï #√fi¯e+X¯+. yÓ\Hê{Ï #√fi¯e+X¯+ ø°Då +Ï ∫q ‘·sT¡ yê‘·
ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À <äøDåÏ ≤+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À Á|üeTTKbÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫q eTs√ e+X¯+ ‘Ó\T>∑T #√fi¯e+X¯+. HÓ\÷¢sT¡ ‘Ó\T>∑T #√fi¯e+X¯+
#√fi¯`#êfi¯ó≈£î´\≈£î kÕeT+‘·T\T>± bÕ*+#ÓqT.
HÓ\÷¢sT¡ ‘Ó\T>∑T #√fi¯e+X¯+ :` ‘Ó\T>∑T #√fi¯ e+XÊ\ìï+{Ï˝ÀøÏ nÁ>∑>D∑ ´yÓTqÆ ~ HÓ\÷¢sT¡ ‘Ó\T>∑T #√fi¯e+X¯eTT.
á e+XÊìøÏ #Ó+~q |üHïÓ +&ÉT eT+~ sêE\T s¬ +&ÉTe+<ä\ dü+e‘·‡sê\T bÕ*+#ês¡T. <äøDåÏ ≤+Á<Û<ä X˚ e¯ T+‘ê M] sê»´+˝À
#˚] ñ+~. ø£+∫‘√düV‰ü nsêÿ≥T õ˝≤¢ M] sê»´+˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&˚~. yÓTT<ä≥ Ms¡T #√fi¯ #·Áø£es¡T\Ô ≈£î, ‘·sT¡ yê‘· ø±ø£rj·TT\≈£î
kÕeT+‘·T\>± bÕ*+#ês¡T. ù|s¡T≈£î yês¡T kÕeT+‘·T˝Ò>±ì $T–*q nìï $wüj÷· ˝À¢ yês¡T dü«‘·+Á‘·T\T. yÓ\Hê{Ï #√fi¯T\
Á|üu≤Û e+ ‘·–qZ 13 e X¯‘êã›+˝À yês¡T <äøDåÏ ≤+Á<Ûä <˚X+¯ ˝À Á|üeTTK bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
yê] #·]Á‘·≈î£ •˝≤XÊdüHê\T, ‘êÁeTXÊdüHê\T, <äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü sê‘·Á|ü‘T· \T, dü+düÿ è‘·+, ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É,
‘·$Tfi¯ uÛ≤wü˝À¢ì ø=ìï ø±yê´\T, düeTø±*q e+XÊ˝…q’ #√fi¯, Vü≤√j·TkÕ\, ø±ø£rj·T, yÓ\Hê{Ï e+XÊ\ XÊdüHê˝À¢ì M]
Á|ükÕÔeq\T ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïsTT. M] e+XÊìøÏ eT÷\|ü⁄s¡Twüî&ÉT ‘Ó\T>∑T _»®q. n‘·&TÉ eT<ÛTä sê+‘·ø£ bı‘·|Ô æ #√fi¯e+XÊìøÏ
#Ó+~qyê&ÉT. Ç‘·ìì >∑÷]à eTq≈£î n+‘·>± ‘Ó*j·T<äT. Ç‘·&TÉ Áø°.X¯. 10 e XÊ‘êã›+ yê&Éì Á|ür‹. Ç‘·&TÉ >=|üŒMs¡T&ÉTì
#√fi¯ó\ XÊdüHê\T e]ídTü qÔ ï$. Ç‘·ì e+X¯dTü \Ô T HÓ\÷¢sT¡ qT sê»<Ûëì>± #˚dTü ø=ì bÕ*+#ês¡T. yês¡T ‘·+C≤eP] #√fi¯ #êfi¯óø£´
#·Áø£es¡T\Ô ≈£î kÕeT+‘·T\T.
dæ~Δ ˝Òø£ yÓTT<ä{Ï eTqTeTdæ~Δ (Áø°.X¯.1175 ` 1192) :` _»®q e+X¯+˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï #ê]Á‘·ø£ |ü⁄s¡Twüß&ÉT
dæ~.Δ Ç‘·ìøÏ yÓTT<ä{Ï eTqTeTdæ~Δ nì ù|s¡T. Ç‘·ì ‘=* XÊdüq+ ø±fi¯V≤ü dæ˝Ô À Áø°.X¯.1175 e dü+e‘·‡s¡+˝À Ç‘·ì Á|ü<ëÛ ì
‘·˝j ’… ÷· ] ‘·$Tfi¯Hêj·Tø£Hé |ü⁄<=*;ÛeTq y˚sTT+#ê&ÉT. Ç‘·ì s¬ +&Ée XÊdüq+ ø√ePs¡T˝À Áø°.X¯.1190 ˝À Á‹uÛTÑ eq #·Áø£e]Ô
≈£îfiÀ‘·T+Ô >∑ #√fi¯<e˚ ⁄ì 14e dü+e‘·‡s¡+˝À y˚sTT+#·ã&ç+~. HÓ\÷¢sT¡ ˝Àì eTs=ø£ XÊdüq+˝À |üP+–Hê&ÉT˝Àì mÁs¡+|ü*¢
Á>±e÷ìï HÓ\÷¢sT¡ ˝Àì Hêπ>X¯«s¡<e˚ ⁄ìøÏ Ç‘·&TÉ <ëq+ #˚dqæ ≥T¢ ñqï~. bı‘·|Ô ˝æ Àì Ç‘·ì ø±\+ Hê{Ï eTs=ø£ XÊdüq+˝À
171
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

ÁbÕ bÁ ÕNq #√fi¯ó\˝À |Á eü TTKT&Óq’ ø£]ø±\#√fi¯ó&ÉT ≈£s÷¡ ï\T ‘·÷s¡TŒÁbÕ+‘·+, ø£&|É ü

bÁ Õ+‘ê\˝À #√fi¯ bÁ Õ‹ì<∏´ä eTTqT @s¡Œs¡∫q≥T¢ #·]‘Á · ø£\<äT. Ç‘·&TÉ ø£&|É ü bÁ Õ+‘·+˝Àì
ns¡D´eTT\qT ‘=\–+∫ >Á ±e÷\qT, e´ekÕj·T uÛ÷Ñ eTT\qT n_Ûeè~ΔøÏ ‘Ód÷ü Ô bı‘·|Ô qæ >∑s+¡ ì]à+#ê&ÉT. á
bÁ Õ+‘·yT˚ bı‘·|Ô Hæ ê&ÉT>± e÷], øÁ e£ T+>± sπ Hê&ÉT˝À n+‘·sê“>¤ +∑ nsTT+~.
sπ Hê&ÉT ÁbÕ+‘·eTTqT bÕ*+∫q #√fi¯ó\T ‘êeTT ø£]ø±\ #√fi¯ e+o≈£î\eTì #Ó|⁄ü Œø=q≥+ |ü]bÕ{Ï. Ms¡T sπ Hê{Ï
#√fi¯ó\T>± Á|üd~æ Δ >±+#ês¡T. ø±ì M]øÏ ø£]ø±\ #√fi¯óìøÏ >∑\ dü+u+<Û+ä eTq≈£î düŒwü+º >± ‘Ó*j·T<äT. ø£]ø±\#√fi¯óì
dü+‘·‹yêπs sπ Hê{Ï #√fi¯ó\ì XÊdüqeTT\T ù|s=ÿqT#·Tqï$.
<ëqes¡à :` Ç‘·&TÉ ø£]ø±\#√fi¯óì ≈£îe÷s¡T&ÉT. Ç‘·&TÉ sπ Hê&ÉT, bÕø£Hê&ÉT,bı‘·|Ô Hæ ê&ÉT\qT ø£*|æ bı‘·|Ô Hæ ê&ÉT
øπ +Á<ä+>± bÕ*+#ê&ÉT.
sπ Hê&ÉT :` (ø£s÷¡ ï\T õ˝≤¢ ` ø√j·T\≈£î+≥¢, dæ]y˚\T, ø£&|É õü ˝≤¢ ` »eTà\eT&ÉT>∑T, Ábı<äT≥› ÷s¡T, |ü⁄*yÓ+<äT\,
ø£eT˝≤|ü⁄s¡+, nq+‘·|⁄ü s¡+õ˝≤¢ ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>±\T. ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢`eT<äq|ü˝,¢… yêj·T˝≤Œ&ÉT)
ÁbÕ+‘ê\T,
bÕø£Hê&ÉT :` ( HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢˝Àì ÁbÕ+‘·+),
bı‘·|Ô Hæ ê&ÉT :` (ø£&|É ü õ˝≤¢˝Àì ÁbÕ+‘·+)
sπ Hê{Ï#√fi¯ q+<äT&ÉT (q+~es¡à) :` <ëqes¡à dü+‘·‹øÏ #Ó+~q yêπs sπ Hê{Ï #√fi¯ó\T>± |æ\e|ü&ܶsT¡ . sπ Hê{Ï
#√fi¯q+<äT&ÉT Áø°.X¯. 500 Ä ‘·sê«‘· ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏ.Ô sπ Hê{Ï #√fi¯ó\T |ü\e¢ sêE˝…q’ dæ+Vü≤es¡à, q+~es¡à e+{Ï
ù|s¡q¢ T <Û]ä +#·T≥qT ã{Ϻ Ms¡T |ü\e¢ ⁄\≈£î kÕeT+‘·T\ì, ‘·eT kÕs¡«uÛÖeTT\ô|’ >∑\ n_Ûe÷qeTT#˚ yê] ù|s¡\¢ qT ‘·eT
dü+‘êqeTTq≈£î ô|≥Tº≈î£ qï≥T¢ uÛ≤$+#·e#·TÃ. sπ Hê{Ï#√fi¯q+<äT&çøÏ dæ+Vü≤$wüß,í düT+<äsêq+<ä, <Ûqä T+»j·TT&ÉT nH˚ ≈£îe÷s¡T\T
ø£\s¡T. Ms¡T sê»´eTTqT $uÛõÑ +#·T≈£îì düT+<äsêq+<ä ` ì&ÉT>∑\T¢, <Ûqä T+»j·TT&ÉT ` Ns¡TŒ* ˝Òø£ ô|<ä∫› |üŒ* sê»<ÛëqT\T>±
bÕ*+#ês¡T. M]˝À Ns¡TŒ*XÊKj˚T Á|ü<ëÛ qXÊK>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
sπ Hê{Ï#√fi¯ <Ûqä T+»j·TT&ÉT (Áø°.X¯.575`600) :` Ç‘·&TÉ sπ Hê{Ï#√fi¯q+<äT&ç (q+~es¡à) ≈£îe÷s¡T&ÉT.
ô|<ä∫› |üŒ* ˝Òø£ Ns¡TŒ* sê»<Ûëì>± sπ Hê{Ï sê»´bÕ\q kÕ–+#ê&ÉT. Ç‘·&TÉ m]ø£˝Ÿ eTT‘·TsêE _s¡T<äTqT <Û]ä +#ê&ÉT.
‘Ó\T>∑TuÛ≤wü #·]Á‘·≈î£ XÊdüq|üse¡ TsTTq Ä<Ûës¡+>± ì\TdüTqÔ ï ‘=* •˝≤XÊdüqyÓTqÆ ø£\eTfi¯fl XÊdüqeTTqT Áø°.X¯. 575˝À
y˚sTT+#ê&ÉT. Ç~ ‘Ó\T>∑T˝À ‘=* >∑<´ä XÊdüq+, ø£&|É ü õ˝≤¢`ø£eT˝≤|ü⁄s¡eTT ‘ê\÷ø± ø£\eTfi¯¢ Á>±eTeTT˝Àì #ÓqïπøX¯e
176
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

uÛ≤ s¡‘·<˚X¯+˝À Áø°.|üP. Äs¡e X¯‘êã›+˝À Ä$s¡“¤$+∫q q÷‘·q eT‘ê\T C…’q, uÖ<äΔ
eT‘ê\T. á eT‘ê\T uÛ≤s¡rj·T #·]Á‘· dü+düÿ è‹ì n‘·´+‘· Á|üuÛ≤$‘·eTT
#˚j·TT≥j˚T>±ø£ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ U≤´‹ì K+&Ü+‘·sê\≈£î #ê{≤sTT. á $<ÛäeTT>± n$s¡“¤$+∫q q÷‘·q
eT‘·eTT\˝À uÖ<äΔ+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. uÖ<äΔeT‘· kÕú|ü≈£î&ÉT ãT<äTΔ&ÉT.
‘=* J$‘·eTT :` ãT<äTΔì ndü\T ù|s¡T dæ<ëΔs¡Tú&ÉT. Ç‘·ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T X¯ó<√Δ<äqT&ÉT, e÷j·÷<˚$. ãT<äTΔ&ÉT
(dæ<ëΔs¡Tú&ÉT) \T+_ì nqT ÁbÕ+‘·+˝À »ìà+#ê&ÉT. e÷j·T <˚$ dæ<ëús¡TúìøÏ »qàì∫Ãq ø=~›s√E\˝ÀH˚ Á|üdüe dü+ã+~Û‘·
yê´~Û‘√ eTs¡DÏ+#ÓqT. n+‘·≥ dæ<ëΔs¡Tú&ÉT düe‹ ‘·*¢ >ö‘·$T#˚ ô|+#·ã&ÓqT. n+<äTe\q Ç‘·&ÉT >ö‘·eTT&ÉT nì≈£L&Ü
|æ\eã&ÓqT. u≤\´+ qT+&ç dæ<ëΔs¡Tú&ÉT uÛÖ‹ø£ $wüj·÷\ |ü≥¢ ndüøÏÔ #·÷|üø£ b˛e⁄≥#˚ X¯ó<√Δ<äqT&ÉT ‘·q ≈£îe÷s¡T&ÉT
düHê´dæ n>∑TH˚yÓ÷ nì ∫+‹+#ÓqT. j·TTø£Ôej·TdüT‡&Ó’q ‘·<äT|ü] dæ<ëΔs¡Túq≈£î j·TXÀ<Ûäs¡ nqT ø£q´qT Ç∫à $yêVü≤eTT
»]|æ+#ÓqT. M]øÏ sêVüQ\T&ÉT nqT ≈£îe÷s¡T&ÉT »ìà+#ÓqT. ªsêVüQ\T&ÉTμ nq>± ªã+<ÛäeTTμ nì ns¡úeTT.
ãT<äTΔ&ÉT #·÷dæq düìïy˚XÊ\T :` ˇø£ s√E dæ<ëΔs¡Tú&ÉT ø£|æ\edüTÔ q>∑s¡eTTq |üs¡´{Ï+#·T#·Tqï düeTj·TeTTq
Hê\T>∑T <äèX¯´eTT\qT #·÷ôdqT. n$...

 e <äTΔ&ÉT
 yê´~Û Á>∑düTÔ&ÉT (≈£îwüߺs√–)
 eT ‘·<˚Vü≤eTT
 düHê´dæ.

á <äèX¯´eTT\˝À yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT <äT'K uÛ]Ñ ‘·yTÓ j

Æ T· T+&ÓqT. eè<äT&Δ TÉ X¯øVÔÏ ≤” qT&Ó’ nHê<äsD¡ ≈£î >∑T]jÓTÆ <äT'KeTT‘√
qT+&ÓqT. yê´~ÛÁ>∑düTÔ&ÉT n+<ä]#˚ ndüVæ≤´+|üã&ÉT‘·÷ <äT'KuÛÑ]‘·T&Ó’j·TT+&ÓqT. eTè‘·<˚Vü≤eTT e<ä› ã+<ÛäT$TÁ‘·T\T ≈£L&Ü
<äT'KuÛÑ]‘·T˝…’ ñ+&ÓqT. ∫e]>± düHê´dæ uÛÖ‹ø£ Á|ü|ü+#·eTT‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òq≥T¢>± n˝ÖøÏø£ Äq+<äeTT‘√ ø£ì|æ+#ÓqT.
á dü+|òüT≥q\‘√ $ø£\ eTqdüTÿ&Ó’ Ç+{ÏøÏ #˚¬sqT. n+‘·≥ dü‘ê´H˚«wüD¬ø’ ãj·T\T<˚s¡T≥≈£î ìX¯ÃsTT+#·Tø=HÓqT.
dæ<ëΔs¡Tú&ÉT dü‘ê´H˚«wüD¬ø’ Ç\T¢ e<ä*b˛e{≤ìï ªeTVü‰_ÛìÁwüÿeTD+μ n+{≤s¡T. ãT<äTΔì >∑TÁs¡+ ù|s¡T ªø£+sƒ¡ø£μ.
s¡<∏äkÕs¡~Û #Óqï&ÉT. dæ<ëΔs¡Tú&ÉT dü‘ê´H˚«wüD¬ø’ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT ‹]– ∫es¡≈£î >∑j·T q+<äT ìs¡+»q ‘·{≤ø£+ düMTbÕq
>∑\ uÀ~Û e ø£å+ ÁøÏ+<ä @&ÉT yês¡eTT\T <Ûë´qeTT #˚dæ C≤„q+ bı+<ä{≤ìï ªdü+uÀ~Ûμ n+{≤s¡T. ãT<äTΔ&ÉT ‘=*kÕ]>± ‘·q
181
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

uÛ≤ s¡‘·<˚X¯+˝À ÁbÕNq eT‘ê\˝À ˇø£{Ï>± uÛ≤$+#·ã&çq~ C…’q eT‘·+. C…’qeT‘· >∑Ts¡Te⁄\qT
rs¡ú+ø£s¡T\T n+{≤s¡T. rs¡Δ+ø£s¡T&ÉT nq>± yÓ÷ø£å e÷s¡ZeTT #·÷|æqyê&ÉT. C…’q eT‘·+˝Àì
rs¡ú+ø£s¡T\ dü+K´ Çs¡yÓ’Hê\T>∑T. yÓTT<ä{Ïyê&ÉT ãTTwüuÛÑHê<∏äT&ÉT. Çs¡yÓ’eT÷&Ée yê&ÉT
bÕs¡Ù«Hê<ÛäT&ÉT. ãTTwüuÛÑHê<∏äT&ç Á|ükÕÔeq ãTTπ>«<ä+˝À ø£\<äT.
bÕs¡«Hê<ÛäT&ÉT C…’qeT‘êìøÏ Hê\T>∑T dü÷Á‘ê\qT s¡÷bı+~+#ê&ÉT n$...

 dü‘·´+
 nVæ≤+dü
 nùdΔj·T (<=+>∑‘·q+ #˚j·T≈£L&É<äT)
 n|ü]Á>∑Vü≤ (nÁø£e÷dæúø£*– ñ+&É≈£L&É<äT)
.
H√{Ÿ : ◊<äe dü÷Á‘·+ nsTTq ÁãVü≤à#·s¡´+qT es¡úe÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT CÀ&ç+#ÓqT.

Çs¡yÓ’Hê\T>∑Te yê&ÉT es¡Δe÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT ndü\Tù|s¡T es¡Δe÷qT&ÉT Ç‘·&ÉT yÓ’XÊ* Á|üuÛÑTesTTq dæ<ëΔs¡Tú&ÉT,
Á‹XÊ\ jÓTTø£ÿ ≈£îe÷s¡T&ÉT. Ç‘·&ç uÛ≤s¡´ j·TXÀ<ä. M]øÏ Á|æj·T<ä]Ùì nH˚ |ü⁄Á‹ø£ ø£\<äT. eTVü‰Ms¡T&ÉT ªC≤„Á‹ø£μ nqT
ø£åÁ‹j·T e+XÊìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. Áø°.|üP. 540 ˝À yÓ’XÊ* düMTbÕq ª≈£î+<äμ nH˚ Á>±eT+˝À »ìà+#ê&ÉT. eTVü‰Ms¡T&ÉT ‘·q
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eTs¡D+‘√ ø£\‘· #Ó+~ ‘·q nqï>±] nqTeT‹‘√ ‘·q 30e @≥ düHê´dü+ rdüT≈£îHêï&ÉT. eTVü‰Ms¡T&çøÏ
42 e @≥ s¡TEbÕ*ø£ qBrs¡eTTq »è+_Ûø£ nH˚ Á|ü<X˚ +¯ e<ä› C≤„H√<äjT· + ø£*–+~. es¡eú ÷qT&ÉT õqT&ÉT>± |æ\eã&ÓqT.
ªõqμ nq>± »sTT+∫qyê&ÉT nì ns¡úeTT. eTVü‰Ms¡TìøÏ >∑\ _s¡T<äT\T..
 õqT&ÉT ` »sTT+∫qyê&ÉT
 n]Vü≤+‘· ` jÓ÷>∑T´&ÉT
 eTVü‰Ms¡T&ÉT ` <ÛÓ’s¡´kÕVü≤dü+‘√ <Ûë´q+ #˚dæqyê&ÉT
 πøe* ` ¬ø’e\´+ bı+~qyê&ÉT
 ìÁs¡Z+<ÛäT&ÉT ` ã+<ÛäeTT\qT $&ç∫qyê&ÉT
193
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

200
 Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ä +Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝À y˚+^ #êfi¯ó≈£î´\ ‘·s¡Tyê‘· Á|üeTTK bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫q yês¡T ø±ø£rj·TT\T.
Ä+Á<ÛäC≤‹, Ä+Á<ÛäuÛ≤wü, Ä+Á<Ûä dü+düÿ‹, ‘·÷s¡TŒ #êfi¯ó≈£î´\ ø±\+˝À s¡÷|ü⁄ πsK\T ~<äT›≈£î+fÒ
j·÷e<ë+Á<Ûä <˚XÊìï n+fÒ ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü e÷{≤¢&˚ Á|ü»\T ìe•+#˚ ÁbÕ+‘ê\ìï+{Ï˙ uÛÖ>√[ø£+>±,
sê»ø°j·T+>± @ø£+ #˚dæ ˇø£ X¯‘êã›+ bÕ≥T Ä+Á<Ûä kÕÁe÷C≤´ìï ìs¡«Væ≤+∫ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À
Ä+Á<ÛäC≤‹øÏ |òüTqyÓTÆq kÕúHêìï dü+bÕ~+∫ ô|{Ϻqyês¡T ø±ø£rj·TT\T.
Ä+Á<Ûä<˚X¯ ◊ø£´‘·qT kÕ~Û+#·&Éy˚T >±ø£ |ü{ÏwüºyÓTÆq |ü]bÕ\Hê |ü<äΔ‹ì Á|üy˚X¯ô|{Ϻ q÷‘·q Á>±e÷\T ì]à+∫,
e´ekÕj·÷_Ûe~ΔøÏ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT @s¡Œs¡#ês¡T. eTTK´+>± ‘Ó\+>±D˝À yês¡T ì]à+∫q #Ós¡Te⁄\T, u≤e⁄\T
H˚{Ïø° JeHê<Ûës¡+>± ì*∫ ñHêïsTT. n+‘˚>±ø£ yês¡T \*‘· ø£fi¯\qT b˛wæ+∫ ndü+U≤´ø£ Væ≤+<ä÷ <˚yê\j·÷\qT ì]à+∫
eTsƒê\≈£î <ëHê*∫à Ä+Á<Ûä uÛ≤cÕ dü+düÿ ‘·T\≈£î Je+ b˛dæ Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝À |òüTqyÓTÆq kÕúHêìï dü+bÕ~+#·T≈£îHêïs¡T.
H√{Ÿ : ø±ø£rj·TT\ >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫q ‘=* XÊdüq+ <ëHês¡íe⁄&ÉT y˚sTT+∫q e÷>∑\T¢ XÊdüq+
XÊ‘êyêVü≤qT\ nq+‘·s¡+ ‘Ó\T>∑Tyê]ì @ø£+ #˚dæ bÕ*+∫q |òüTq‘· ø±ø£rj·TT\≈£î <ä¬øÿqT.
e+X¯ Ä$sꓤe+ :` nqTeTø=+&ÉqT bÕ*+∫q |ü<äàùdqT&ÉqT sêE dæ<˚úX¯«s¡Tì >∑TeTà&ç|üP\‘√ |üPõ+∫
Ä <˚e‘· nqTÁ>∑Vü≤+‘√ dü+‘êq+ bı+<ë&Éì |ü<äàùdqTì e+X¯eTT˝Àì sê≈£îe÷¬sÔqT ø±ø£s¡Ô´ >∑T+&Éq $yêVü≤e÷&Óqì,
n‘·ì dü+‘·‹ yê]ì ø±ø£ØÔ´j·TT\ì |æ*#˚yês¡ì, ø±\Áø£y˚TD≤ ø±ø£s¡Ô´ |ü<äy˚T ø±ø£rj·T nH˚ |ü<ä+>± e÷]+<äì ø=+<ä]
uÛ≤eq.
ªø±ø£‹μ nqT <˚e‘·qT |üPõ+#·T≥#˚ ø±ø£rj·TT\T>± |æ\Teã&ç] nì ù|s=ÿqï XÊdüqeTT >±s¡ebÕ&ÉT XÊdüqeTT.
Ç<˚ $wüj·TeTTqT ù|s=ÿq Á>∑+<ÛäeTT ªÁ|ü‘ê|üs¡TÁ<ä j·TXÀuÛÑ÷wüD+ô|’ yê´U≤´qeTTμ. s¡#·sTT‘· ≈£îe÷s¡kÕ«$T. ø±ø£‘·eTà <äTs¡Z
ne‘ês¡+ nì $<ë´Hê<∏äTì s¡#·q\ e\q ‘Ó\TdüTÔ+~. n‘·&ÉT ªø±ø£rs¡ïeT <äTsêZuÛÑ»j·Te+‹ Ç‹rj·÷μ nH˚ |ü<äÁ|üjÓ÷>∑+
#˚kÕ&ÉT.
 ø±ø£‹ nH˚ |ü<ä+ ≈£LcÕà+&çDÏ nqT C…’q <˚e‘·qT dü÷∫+#·TqT. ≈£LcÕà+&çDÏ nq>± >∑TeTà&ç nì ns¡ΔeTT.
 ø±ø£‹ nH˚ <˚e‘·, C…’q <˚e‘· nsTTq ≈£LcÕà+&çì. Vü≤qTeTø=+&É <ä>∑Zs¡ ñqï >∑T≥ºô|’ >∑\ |ü<ëàøÏåøÏ
≈£LcÕà+&çì nH˚ ù|s¡T ñ+&˚<ìä , ÄyÓTH˚ ø±ø£‹ nH˚ <˚e‘·>± ø=*#˚yês¡ì, yês¡T ôV≤’ +<äe eT‘·+ |ü⁄#·TÃ≈£îHêïø£
≈£LcÕà+&çìH˚ ø±ø£‘·eTà>± ø=*∫ ø±ø£rj·TT\T>± Á|üdæ~Δ #Ó+<ës¡ì ø=+<äs¡T uÛ≤$+#ês¡T.
201
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

‘·T >∑¢ø˘ ôd’Hê´\T ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´ |ü‘·Hê+‘·s¡+ Áø°.X¯.1323e dü+e‘·‡s¡+˝À ø=~› ø±\+˝ÀH˚
Ä+Á<Ûä <˚XÊqï+‘·{Ïì ÄÁø£$T+#êsTT. zs¡T>∑\T¢ ø√≥ <ä>∑Zs¡ »]–q ∫e] j·TT<äΔ+˝À
Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT ã+B>± ∫ø£ÿ&É+‘√ zs¡T>∑\T¢ ø√≥ EHêU≤Hé eX¯yÓTÆ+~. pHêU≤Hé Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ã+B>±
&Ûç©¢øÏ |ü+bÕ&ÉT. e÷s¡ZeT<Ûä´+˝À n‘·&ÉT qs¡à<ë q~˝À <ä÷øÏ Ä‘êàs¡ŒD #˚düT≈£îHêï&Éì $\dü XÊdüq+
#ÓãT‘√+~. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì eTs¡D≤q+‘·s¡+ n‘·ì ≈£î≥T+;≈£î\T ãdüÔs¡T n&Ée⁄˝À¢øÏ yÓ[¢b˛j·÷s¡T.
n+‘·≥ pHêU≤Hé zs¡T>∑\T¢qT |üP]Ô>± ÄÁø£$T+∫ ªdüT˝≤ÔHé|üPsYμ nì HêeTø£s¡D+ #˚dæ ‘·T>∑¢ø˘ kÕÁe÷»´+˝À
n+‘·sꓤ>∑+ #˚XÊ&ÉT. ‘·sê«‘· ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·eT+‘ê »sTT+#·&ÜìøÏ ˇø£ ô|<ä› ôd’Hê´ìï |ü+bÕ&ÉT. Äôd’q´+ ‘Ó\+>±D
ÁbÕ+‘ê\˙ï »sTT+∫ düT˝≤ÔHé kÕ«BÛq+˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã+~. <ëì‘√ ‘Ó\+>±D n+‘·{≤ düT˝≤ÔHé n~Ûø±s¡+ dæús¡|ü&ç+~. Ä
‘·sê«‘· n‘·&ÉT ø±ø£rj·T sê»´ uÛ≤>±\ìï+{Ïì ‘·q Ä~Û|ü‘·´+˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃø√e&ÜìøÏ nìï ~≈£îÿ\≈£î ‘·T>∑¢ø˘ ôd’Hê´\T
|ü+bÕ&ÉT. ˇø£ ôd’q´+ ø√kÕÔ Ä+Á<ÛëqT »sTT+#·&ÜìøÏ |ü+bÕ&ÉT. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì eTs¡D≤q+‘·s¡+ $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT
bÕ*+∫q ø±ø£rj·T Á|ü‹ì<ÛäT\T dü«‘·+Á‘·+ Á|üø£{Ï+#·T≈£îì ñ+&Ée#·TÃ. yê]ì n<äT|ü⁄˝ÀøÏ ‘Ó∫à ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´
uÛ≤>±\ìï+{Ïì ‘·q Ä~Û|ü‘·´+ øÏ+~øÏ ‘Ó#·TÃø√e&ÜìøÏ EHêU≤Hé Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì nìï ~≈£îÿ\≈£î ôd’Hê´\T |ü+|æq≥T¢>±
ø£ì|æk˛Ô+~.
sê»eTùV≤+Á<äes¡+ô|’ <ë&ç :` Ä $<Ûä+>± <ë&çøÏ |ü+|æq ˇø£ ôd’q´+ ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä <˚X¯+ô|’ <ä+&Ó‹Ô+~. Ä
ôd’q´+ e÷s¡ZeT<Ûä´+˝Àì ì&É<äy√\T ˝Òø£ ìs¡e<ä´|ü⁄s¡+ ø√≥qT »sTT+∫+~. ‘·sê«‘· sê»eTùV≤+Á<äes¡+ô|’ <ä+&Ó‹Ô
<ëìì ≈£L&Ü ÄÁø£$T+∫ Ä ÁbÕ+‘ê\ìï &Ûç©¢ kÕÁe÷»´+˝À ø£*|æ+~.
á <ä+&Éj·÷Á‘ê ø±\+˝ÀH˚ sê»eTùV≤+Á<äes¡+ Á|ü<Ûëq M~Û˝Àì y˚DT>√bÕ\ kÕ«$T Ä\j·÷ìï <Ûä«+dü+ #˚dæ
<ëìì eTd”<äT>± e÷]Ã, <ëì eTTK <ë«s¡+ô|’ |ü]¸j·÷ uÛ≤wü˝À XÊdüq+ sêsTT+#·ã&ç+~. á XÊdüq+ Áø°.X¯. 1324
ôdô|º+ãsY 10e ‘˚Bq y˚sTT+#·ã&ç+~. á eTd”<äT H˚{Ïø° #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡≈£î+&Ü ñ+~. Ç<˚ H˚{Ï sê»eT+Á&ç |ü≥ºD+ Á|ü<Ûëq
M~Û eT<Ûä´˝À ñqï ô|<ä› eTd”<äT. Ç~ ˇø£|ü⁄Œ&ÉT Væ≤+<ä÷ <˚yê\j·T+ nì s¡TEe⁄ #˚dü÷Ô Ä\j·T eTTK<ë«s¡+, eTd”<äT
˝À|ü\ ñqï <˚yê\j·÷\ düÔ+uÛ≤\T Ç|üŒ{Ïø° n˝≤π> ì*∫ ñHêïsTT. á eTd”<äT eTTK<ë«s¡+ô|’ y˚sTT+∫q |ü]¸j·THé
XÊdüq+ ñ\TZU≤Hé nH˚ düsê›sY Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ê&Éì düŒwüº+ ne⁄‘√+~.
á ñ\TZU≤Hé ‘·T>∑¢ø˘ sê»≈£îe÷s¡T&Ó’q pHêU≤Hé nì uÛ≤$+#·ã&ç+~. |òæTj·÷E~›Hé ‘·T>∑¢ø˘ n‘·ìH˚

245
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

248
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

eTT dæ¢+ bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä Á|ü»\T uÛÑ]+#·˝Òì u≤<Ûä\qT |ü&ܶs¡T. n+<äTe\¢ yê]˝À
n+‘· T ˝Ò ì ‘Ó – +|ü ⁄ ø£ * – ‘· T >∑ ¢ ø ˘ \ n~Û ø ±s¡ + ô | ’ ‹s¡ T >∑ T u≤≥T #˚ d æ ¬ s +&É T
dü+e‘·‡sê\˝ÀH˚ Ä+Á<Ûä <˚XÊìøÏ $eTTøÏÔì kÕ~Û+#ês¡T.
á $yÓ÷#·q j·TT<ëΔìï #·]Á‘·ø±s¡T\T Ä+Á<Ûä kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡eTì e]í+#ês¡T. á Ä+Á<Ûä kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡+
s¬ +&ÉT |òTü {≤º\T>± kÕ– Ä+Á<Ûä <˚X+¯ $eTTø£yÔ TÓ +Æ ~. yÓTT<ä{~Ï Áø°.X¯.1325- 26e dü+e‘·‡s¡+˝À eTTdüTq÷] Áb˛\j·THêj·T≈£îì
Hêj·Tø£‘·«+˝À »]–, ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+, ‘Ó\+>±D˝À KeTà+, q\¢>=+&É, eTVü≤ã÷uŸq>∑sY ÁbÕ+‘ê\T $eTTøÏÔ
#Ó+<ësTT. ‘·sê«‘· ¬s+&Ée |òüT≥º+˝À Áø°.X¯.1335e dü+e‘·‡s¡+˝À ø±|üj·THêj·T≈£îì Hêj·Tø£‘·«+˝À zs¡T>∑\T¢ ø√≥
$eTTøÏÔ #Ó+~+~. ñ‘·Ôs¡ ‘Ó\+>±D yÓTT‘·Ô+ ø±|üj·THêj·T≈£îì kÕ«BÛq+ nsTT+~. <ëì‘√ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À ‘·T>∑¢ø˘ n~Ûø±s¡+
q•+∫ ‘Ó\T>∑T<˚X¯+ dü«‘·+Á‘·yÓTÆ+~. á $yÓ÷#·q ñ<ä´e÷ìπø ªÄ+Á<Ûä kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡+μ nì ù|s¡T.
Ä+Á<Ûä<˚XÊìï ø£&É>∑fi¢̄ bÕ\T#˚dæ, Ä+Á<ÛäT\ J$‘ê\qT <äT'KeTj·T+ #˚dæq eTTdæ¢+\qT bÕs¡<√*, Ä+Á<Ûä <˚XÊìøÏ
$eTTøÏÔ ø£*–+#·&ÜìøÏ Áb˛\j·THêj·T≈£î&ÉT q&ÉT+ _–+#ê&ÉT. Ç‘·ì |üPs¡« ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T ‘Ó*j·Te⁄. Áø°.X¯.1323e
dü+e‘·‡s¡+˝À Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTìøÏ EHêU≤Hé≈£î »]–q j·TT<äΔ+˝À Áb˛\j·THêj·T≈£î&ÉT ìs¡«Væ≤+∫q bÕÁ‘· ≈£L&Ü eTq≈£î
‘Ó*j·T<äT. ø±ì Vü≤sƒê‘·TÔ>± Áø°.X¯.1325e dü+e‘·‡s¡+˝À Áb˛\j·THêj·T≈£î&ÉT Ä+Á<Ûä kÕ«‘·+Á‘·´ düeTsêìøÏ Hêj·Tø£‘·«+
eVæ≤+∫ eTTdæ+¢ \qT bÕs¡<√* Ä+Á<Û<ä X˚ ÊìøÏ $yÓ÷#·q ø£*–+#ê&ÉT. á $yÓ÷#·q j·TT<ä+Δ ˝À ø±ø£rj·T ≈£î≥T+ãdüuTÑÛ ´\T>±ì,
Ç‘·s¡ düeTø±©q sê»e+XÊ\T>±˙, eTπs Ç‘·s¡ ø£åÁ‹j·T ≈£î≥T+u≤\T >±˙ bÕ˝§Zqï≥Tº ˝Ò<äT. πøe\+ Áb˛\j·THêj·T≈£î&ÉT,
n‘·ì nqTj·÷j·TT\ kÕVü≤düø£‘ê´˝Ò Ä+Á<Ûä <˚XÊìøÏ $eTTøÏÔ ø£*–+∫q≥T¢>± ‘Ó\Tk˛Ô+~. Áb˛\j·THêj·T≈£îì $»j·÷\qT
n‘·ì #˚‘· $&ÉT<ä\ #˚j·Tã&çq $\dü ‘êÁeT XÊdüq+ e]í+∫+~.
Áø°.X¯.1325 dü+e‘·‡s¡+˝À eTVü≤à<é _Hé ‘·T>∑ø¢ ˘ (|òø·ü £ B›Hé EHêU≤Hé ˝Òø£ ñ˝ŸZ U≤Hé) &Û©ç ¢ dæ+Vü‰düq+ n~Ûw+ºæ #ê&ÉT.
|òæTj·÷EB›Hé eTs¡D+, eTVü≤eTà<é _Hé ‘·T>∑¢ø˘ dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#·&É+, &Ûç©¢˝À ø=+‘· sê»ø°j·T ndæús¡‘·«+ @s¡Œ&É≥+
»]–+~. á |ü]dæú‹˝À Áb˛\j·THêj·T≈£î&ÉT ‘·q kÕ«‘·+Á‘·´ j·TT<ëΔìï ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT.
$eTTøÏÔ eP´Vü≤+ ` >¬ ]˝≤¢ j·TT<ä+Δ :` Áb˛\j·T Hêj·T≈£î&ÉT ‘·q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î s¡V≤ü dü´ kÕúes¡+ nedüse¡ Tì
Á>∑Væ≤+#ê&ÉT. ø£qTø£ n‘·&ÉT >√<ëe] q~ ˇ&ÉT¶q <ä≥ºyÓTÆq n&Ée⁄\ eT<Ûä´ ñqï πsø£|ü*¢ì ‘·q πø+Á<ä+>± #˚düT≈£îHêï&ÉT.
n~ e÷s¡TeT÷\ ñ+~. #·T≥÷º uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq n&Ée⁄\THêïsTT. nø£ÿ&çøÏ #˚s¡{≤ìøÏ dü¬s’q Á‘√e\T ˝Òe⁄. ø£qTø£ X¯Á‘·T
ôd’Hê´\T sê˝Òe⁄. nedüs¡yÓTÆ‘˚ nø£ÿ&ç qT+&ç ãdüÔs¡T n&Ée⁄\˝ÀøÏ yÓ[¢b˛e#·TÃ, Ä n&Ée⁄\˝À Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì k˛<äs¡T&ÉT
249
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

260
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

ø= +&ÉM{Ï ¬s&ç¶ sêE\T Äs¡T ‘·sê\T, düTe÷s¡T ˇø£ X¯‘êã›+ bÕ≥T rsê+Á<Ûä <˚XÊìï
bÕ*+∫ eTTdæ+¢ <ä+&Éj÷· ‘Á \· qT+∫ Ä+Á<<äÛ X˚ Êìï ø±bÕ&ç Ä+Á<äÛ dü+düÿ è‹øÏ, ‘Ó\T>∑T
uÛ≤wü≈£î nbÕs¡ ùde #˚XÊs¡T. ø=+&ÉM{Ï ¬s&ç¶sêE\ #·]Á‘· ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ eTq≈£î #ê˝≤ Ä<Ûësê\T
ñHêïsTT. yês¡T $&ÉT<ä\ #˚dæq ‘êÁeT •˝≤XÊdüHê\T, düeTø±©q dü+düÿ è‘· ‘Ó\T>∑T ø±yê´\T, eTTdæ¢+
#·]Á‘·ø±s¡T\T sêdæq ns¡;“, |ü]¸j·÷ Á>∑+<∏ë\T ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.
¬s&ç¶ |ü<ä ñ‘·Œ‹Ô :` ª¬s&ç¶μ nqT |ü<äeTT ªsêÁwüº≈£L≥μ nH˚ dü+düÿ ‘· |ü<ä+qT+&ç e∫Ã+~. ¬s&ç¶øÏ düe÷q
ns¡úeTT\T >∑\ |ü<äeTT\T...s¡≥º≈£î&ÉT, s¡≥º&ÉT, s¡{§º&ç, sêÁwüº≈£L≥, s¡≥º>∑T&ç.
‘·÷s¡TŒ #êfi¯óø£´ neTàsêE Áø°.X¯. 955˝À e÷&çj·Ts¡{§º&ç ùde\≈£î yÓT∫à n‹Ô*Hê&ÉT˝Àì b˛+<äTe Á>±e÷ìï
eTVü‰kÕeT+‘· _s¡T<äT\‘√ Ç#êÃ&ÉT. n<˚ $<ÛäeTT>± ≈£îfiÀ‘·TÔ+>∑ #√fi¯ó&ÉT y˚sTT+∫q Á<ëøå±sêeT XÊdüq+ q+<äT s¡≥º>∑T&ç,
s¡≥º&ÉT, sêÁwüº≈£L≥ nqTq$ düe÷q nsêú\T>± #Ó|üŒã&ÓqT. M{Ïì |ü]o*+∫q |æ<ä|ü s¡≥º&ÉT, s¡{§º&ç nqTq$ ˇø£
|ü<ä$ì dü÷∫+#·T |ü<äeTT\T. Ç$ dü+düÿè‘· |ü<äyÓTÆq sêÁwüº≈£L≥≈£î düe÷Hês¡ΔeTT. ø±e⁄q ¬s&ç¶ sêE\T ‘=\T‘·
Á>±e÷~Ûø±s¡T\T>± ñ+&ç Áø£eT+>± ‘·eT bÕ\≈£î\ >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~ ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T>± m~–].
s¡{§º&ÉT\T ˝Òø£ ¬s&ÉT¢ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À ìedæ+∫q+<äT e\q XÊU≤ uÛÒ<ë\T @s¡Œ&ܶsTT. á
$<ÛäeTT>± ¬s&É¢˝À |ü<äTHê\T>∑T XÊK\T ø£\eì yê&ÉTø£ ø£\<äT. ø=+&ÉM{Ï ¬s&ç¶ sêE\T |ü+≥ XÊFj·TT\T, <˚X¯{Ï e+X¯düTú\T
nì mÁsê Á|ü>∑&É ù|s=ÿHêï&ÉT. bÕø£Hê{Ï˝À |ü+≥ sêÁwüº+ n+‘·sꓤ>∑eTT>± ñ+&˚<äì XÊdüHê\T <ë«sê ‘Ó*j·T#·Tqï~. H˚{Ï
HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢˝Àì >∑÷&É÷s¡T ÁbÕ+‘·+ |ü+≥ sêÁwüº+ nì, n<˚ ø=+&ÉM{Ï e+X¯+ yê] dü«düú\+ nì uÛ≤$+#·e#·TÃ.
lHê<∏Tä &ÉT ‘·q ;ÛyT˚ X¯«s¡ |ü⁄sêD+˝À bÕø£Hê{Ï˝Àì $Áø£eTdæ+Vü≤|ü⁄s¡+, >∑+&Éesê~|ü≥Dº +, <äTeP«s¡T ÁbÕ+‘ê\T |ü+≥<˚X{¯ Ï
sêC≤´~Ûø±sêìøÏ πø+Á<ë\ì ù|s=ÿHêï&ÉT. ¬s&ç¶ sêE\T <=+‹ e+X¯düTú\T nì ø=+&ÉM{Ï ¬ø’|òæj·T‘Y (ø=+&ÉM{Ï <ä+&Éø£$˝…)
ù|s=ÿqï~. ¬s&ç¶ sêE\ >√Á‘·+ yÓ*#·s¡¢ >√Á‘·eTT.
kÕúìø£ #·]Á‘·\T Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ÄkÕΔq Hêj·T≈£î\T <˚X¯≥¢ |ü⁄s¡esêBÛX¯«s¡ nì _s¡T<äT <Ûä]+∫q≥T¢ ù|s=ÿqï$.
|ü•ÃeT #êfi¯óø£´ ùdHêì XÀuÛÑqs¡düT≈£î <˚X¯{Ï<äTs¡ZeT\¢ nqT _s¡T<äT ø£\<äT. ô|’ Ä<Ûës¡eTT\ e\q <˚X¯{Ï |ü⁄s¡eTT nqTq~
ñqï≥T¢>± ‘Ó*j·TT#·Tqï~. ø±e⁄q ¬s&ç¶ sêE\T á ÁbÕ+‘·eTTq≈£î #Ó+~qyês¡T n>∑T≥#˚ ª<˚X¯{Ï e+oj·TT\Tμ nì
#Óô|Œ<äs¡T.
e+X¯eTT :` á e+X¯eTTq≈£î eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT ø±eT uÛÑ÷bÕ\T&ÉT. á e+X¯eTTq≈£î ‘·<äT|ü] Á|üeTTKT&ÉT
261
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

294
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´ kÕú|üq <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝ÀH˚>±ø£ j·÷e‘Y uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝ÀH˚

$ ˇø£ eTVü≤‘·Ôs¡ |òüT≥º+. ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ eTTdæ¢+ <ë&ÉT\ qT+∫
<äøÏåD<˚XÊìï s¡øÏå+#·≥y˚T>±ø£, Væ≤+<ä÷ dü+düÿ ‹ì ñ<äΔ]+#˚ |ü$Á‘· ÄX¯j·T+‘√
kÕú|æ+|üã&ç+~. á \ø£å´kÕ<Ûäq˝À ø£+ø£D+ ø£≥Tºø√e&ÜìøÏ •yêJì ñ‘˚Ôõ‘·Tì #˚dæq~ ≈£L&Ü á
$»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´y˚T.
‘·T>∑¢ø˘ bÕ\Hê ø±\+ Hê{Ï Ä+Á<Ûä <˚X¯eTT˝Àì Væ≤+<äTe⁄\ |ü]dæú‹ì ª$\dü ‘êÁeTXÊdüq+μ ø£fi¯¢≈£î ø£{Ϻq≥T¢
$e]+∫+~. eT<ÛäTs¡ düT˝≤ÔHé bÕ\q˝À Væ≤+<äTe⁄\ |ü]dæú‹ m+‘· <äj·T˙j·T+>± ñ+<√ ª‹s¡Tø£ÿ\ XÊdüq+μ eT]j·TT
>∑+>±+ã s¡∫+∫q ªeT<ÛäTsê $»j·T+μ $e]+#êsTT.
$»j·Tq>∑s¡ sê»´kÕú|qü ÄX¯jT· +:` ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\T nìï sêC≤´\ e÷~]>± $»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´+
≈£L&Ü sê»ø°jT· \øå±´\‘√H˚ kÕú|+æ #·ã&ç+<äì uÛ≤$+#ês¡T. eTTK´+>± ãs¡Hº é ôdsº TTHé, &Üø£sº Y _.j·Tdt.j·T˝Ÿ. Vü≤qTeT+‘·sêe⁄\T
$»j·Tq>∑s¡ sê»´kÕú|üq˝À Á|ü<Ûëq ÄX¯j·T+ n+≥÷ @MT˝Ò<äì, kÕ<Ûës¡D sê»´ø±+ø£å ‘·|üŒ, Væ≤+<ä÷eT‘· s¡ø£åD ÄX¯j·T+
>±ì, eTTdæ¢+ eT‘·yê´|æÔì Á|ü‹|òüT{Ï+#˚ ñqï‘· Ä<äs¡Ù+>±ì ˝Ò<äì yê~+#ês¡T. yês¡T ‘·eTyê<äqqT düeT]ú+#·Tø√e&ÜìøÏ
$»j·Tq>∑s¡ sêE\T kÕ{Ï Væ≤+<ä÷ sêC≤´\ô|’ <ä+&Ó‘êÔs¡ì, n<˚$<Ûä+>± $»j·Tq>∑s¡ ìsêàD≤\˝À eTTdæ¢+ yêdüTÔqT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É , $»j·Tq>∑s+¡ ˝À eTTdæ+¢ \≈£î ù|≥\T, eTd”<Tä \T ì]à+#·Tø√&ÜìøÏ nqTeT‹ìe«&É+ ø±s¡D≤\T>± #·÷bÕs¡T.
ø£cÕíkÕ«$T nj·T´+>±sY, Áoø£+sƒ¡j·T´, |æ._. <˚XÊjYT, eT\¢+|ü*¢ k˛eTX‚Ks¡X¯s¡à, ˙\ø£+sƒ¡XÊÁdæÔ yÓTT<ä˝…’q
|ü\Te⁄s¡T |ü+&ç‘·T\T $»j·Tq>∑s¡ kÕÁe÷»´+ nìï kÕÁe÷C≤´\˝≤>± sê»´ø±+ø£å‘√ kÕú|æ+|üã&ç+~ ø±<äì, <äøÏåD
<˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫q eTTdæ¢+ kÕÁe÷»´ $düÔs¡DqT n]ø£{Ϻ, Væ≤+<ä÷ <Ûäsêàìï s¡øÏå+#˚ |ü$Á‘· \ø£å´+‘√ kÕú|æ+#·ã&ç+<äì
eTTø£Ô ø£+sƒ¡+‘√ ù|s=ÿHêïs¡T. ø£qTø£H˚ $»j·Tq>∑s¡ #·Áø£es¡TÔ\T á kÕÁe÷»´+ ‘·eT~ ø±<äì, Áo $s¡÷bÕø£å kÕ«$T<äì,
‘êeTT Ä sêC≤´ìøÏ <Ûäs¡àø£s¡Ô\T e÷Á‘·y˚Tqì #Ó|ü⁄Œø=ì, $s¡÷bÕ≈£åîì ù|s¡T‘√H˚ |ü]bÕ\q kÕ–+∫, Ä <˚e⁄ì ù|s¡T‘√H˚
sê»eTTÁ~ø£qT, HêDÒ\qT eTTÁ~+#ês¡ì e]í+#ês¡T.
@<˚yÓTÆq|üŒ{ÏøÏ eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\bÕ≥T <äøÏåD<˚X¯+˝À yês¡T ì]à+∫q <˚yê\j·÷\T dü+düÿ ‘·, ‘Ó\T>∑T, ‘·$Tfi¯,
ø£qï&É uÛ≤wü\qT b˛wæ+∫q rs¡T, Væ≤+<ä÷ dü+düÿ ‹øÏ yês¡T #˚dæq ùde\˙ï Ä sê»´|ü⁄ ÄX¯j·÷\qT #ê≥T‘·THêïsTT.
ø£qTø£ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À $»j·Tq>∑s¡ j·TT>∑+ dü«s¡í j·TT>∑+ nì Á|üdæ~Δ #Ó+~+~.

295
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

390
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝À ≈£î‘·TuŸ cÕV”≤ j·TT>±ìøÏ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘· ñqï~. Áø°.X¯ 1512 qT+&ç 175
Ä dü+e‘·‡sê\T bÕ*+∫ XÊ‘·yêVü≤q, ø±ø£rj·T e+XÊ\ ‘·s¡Tyê‘· Ä+Á<Ûä<˚XÊìï @ø£#·Ã¤Á‘ê~Û
|ü‘·´+ ÁøÏ+<ä≈£î ‘Ó∫Ãq |òüTq‘· ≈£î‘·TuŸcÕV”≤ düT˝≤ÔqT\<˚. ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\T bÕ*‘·T\˝À n~Ûø£
dü+U≤´≈£î˝…’q Væ≤+<äTe⁄\ eT‘· dü+Á|ü<ëj·÷\qT, Ä#ês¡ e´eVü‰sê\qT, uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´\qT >ös¡$+∫
ªÄ+Á<ÛädüT˝≤ÔqT\Tμ >± ù|s¡T bı+<ës¡T.
Áø°.X¯ 1323˝À ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+ |ü‘·qyÓTÆ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À eTTdæ¢+ sêE\ bÕ\q e∫Ã+~. eTTdüTq÷]
Hêj·Tø£sêE\T, πs#·s¡¢ |ü<äàHêj·T≈£î\T, ø=+&ÉM{Ï ¬s&ç¶sêE\T
kÕ–+∫q ªkÕ«‘·+Á‘√<ä´eTμ |òü*‘·+>± Áø°.X¯ 1326 Hê{ÏøÏ
Ä+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À eTTdæ+¢ n~Ûø±s¡+ n+‘·]+∫+~. ø±˙ Áø°.X¯ 1347˝À
ãVü≤eT˙ sê»´ kÕú|üq‘√ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+
eTTdæ¢+\ bÕ\q ÁøÏ+<ä≈£î Áø£eTÁø£eT+>± e∫Ã+~. ãVüQeT˙sê»´+
$∫äqïyÓTÆ Áø°.X¯ 1512˝À >√˝§ÿ+&É øπ +Á<ä+>± ≈£î‘·TuŸcÕV”≤ sê»´+
kÕú|æ+|üã&ç+~. düTe÷s¡T ˇø£ X¯‘ê_›qïs¡ ø±\+ bÕ*+∫ Ä+Á<Ûä
uÛ≤wüqT, Ä+Á<Ûä dü+düÿ ‹ì Ä<ä]+∫ Á|ü»\ Ä<äsê_Ûe÷qeTT\qT
bı+~ Áø°.X¯. 1687˝À yÓTT>∑\T kÕÁe÷»´+˝À n+‘·sꓤ>∑yÓTÆ+~.
≈£î‘·TuŸcÕV”≤ kÕÁe÷»´ ndüÔeTj·T+‘√ eT<Ûä´j·TT>∑+ n+‘·]+∫
Ä<ÛäTìø£ j·TT>∑+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
düT˝≤ÔHé ≈£î© ≈£î‘·TuŸ cÕ (Áø°.X¯ 1512-1543) :`
≈£î‘·TuŸ cÕV”≤ sê»´kÕú|ü≈£î&ÉT düT˝≤ÔHé ≈£î©≈£î‘·TuŸ cÕ. Ç‘·&ÉT eT<Ûä´
Ädæj·÷˝Àì ø±sê≈£î˙˝Ÿ ‘Ó>∑≈£î #Ó+~q Vü≤eT›Hé sê»e+oj·TT&ÉT.
Ç‘·ì ‘·+Á&ç ùwsY ≈£î*, ‘·*¢ e÷*ø˘ kÕ˝…. X¯Á‘·Te⁄\ #˚‹˝À z&ç
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ bÕ]b˛sTT e∫Ã, ãVü≤eT˙ düT˝≤ÔqT eTVü≤eTà<écÕ
ø±\+˝À ;<äs¡T≈£î #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. eTVü≤eTà<é n+>∑s¡ø£åø£ <äfi¯+˝À

391
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

408
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ä <ÛäTìø£ j·TT>±s¡+uÛÑ+ Hê{ÏøÏ Ä+Á<Ûä<˚X¯eTT ˇπø bÕ\Hê~Ûø±s¡+ øÏ+<ä ñ+&É˝Ò<äT. $$<Ûä

bÕ\≈£î\ #˚‹˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\T bÕ*+#·ã&ÉT#·T+&ÓqT. ‘=\T‘· >√˝§ÿ+&É
sê»´eTT˝À uÛ≤>∑+>± ñqï Ä+Á<Ûä<˚X¯eTT düsêÿs¡T\T>± $uÛÑõ+#·ã&ÓqT. Bì˝À ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\T, eT<Ûä´
düsêÿs¡T\T, <äøÏåD düsêÿs¡T\T>± $uÛÑõ‘·yÓTÆ $$<Ûä bòÂE<ës¡T\ #˚‹˝À ñ+&ÓqT. >√˝§ÿ+&É sê»´|ü‘·qeTT
‘·<äT|ü] yÓTT>∑\T\T Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+#·≥+ »]–+~.
‘·<äT|ü] ø=+‘· ø±˝≤ìøÏ yÓTT>∑\T n~Ûø±sêìï m~]+∫ ìC≤+ ñ˝Ÿ eTT˝Ÿÿ <äø£ÿHé dü«‘·+Á‘·´ sê»´kÕú|üq #˚dæ
Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘êìï ‘·q ÄBÛq+˝ÀøÏ rdüT≈£îe#ÓÃqT. M] e+o≈£î\ bÕ\Hê ø±\+˝À ø√kÕÔ+Á<Ûë, sêj·T\d”eT, HÓ\÷¢s¡T,
∫‘·÷Ôs¡T\T y˚πs«s¡T bÕ\≈£î\ ÄBÛq+˝ÀøÏ yÓ[¢, sê»ø°j·T ◊ø£´‘· $∫äqï+ njÓT´qT. ‘·<äT|ü] Á_{°wt yê] ÄÁø£eTD\‘√
sê»ø°j·T ◊ø£´‘· kÕ<Ûä´eTjÓT´qT.
Á_{°wt j·TT>∑+˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝À »$T+<ës¡T\H˚ bÕ\ø£es¡Z+ sê»ø°j·T+>± ø=+‘· Á|üeTTK bÕÁ‘·
ìs¡«Væ≤+∫+~. ø£qTø£ »$T+<ës¡T\ #·]Á‘· ≈£L&Ü Ä+Á<Ûä<˚X¯ #·]Á‘·˝À n+‘·sꓤ>∑y˚T. ø£qTø£ yê] #·]Á‘·qT ≈£L&Ü
n<Ûä´j·Tq+ #˚j·Te\dæq nedüs¡+ ñ+~. á »$T+<ëØ e´edüΔ Væ≤+<ä÷ sêE\ ø±\+˝À ˝Ò<äT. Ç~ eTTdæ¢+ j·TT>∑+˝À
»ìà+∫+~. »$T+<ëØ nH˚ |ü<ä+ ñs¡÷› |ü<ä+. »MTHé n+fÒ uÛÑ÷$T. <ësY n+fÒ n~Û|ü‹. uÛÑ÷$TøÏ n~Û|ü‹. n+fÒ
uÛÑ÷kÕ«$T nH˚ ns¡Δ+˝À á |ü<ä+ ñ|üjÓ÷–+#·ã&ç+~. >√˝§ÿ+&É qyêãT\ ø±\+˝À á e´edüΔ≈£î n+≈£îsês¡ŒD
»]–+~.
|üqTï >∑T‘·Ô $<Ûëq+:` >√˝§ÿ+&É qyêãT\T Ä+Á<Ûä<˚XÊqï+‘·{Ïì »sTT+#ês¡T. n+<äTe\¢ n+‘·≈£î |üPs¡«+
Ä+Á<Ûä<˚XÊìï bÕ*+#˚ nH˚ø£ sê»e+XÊ\ yês¡T ‘·eT sêC≤´\qT b˛>=≥Tº≈£îHêïs¡T. eT<Ûä´j·TT>∑+ qT+&ç ôd’ìø£ eè‹Ôì
#˚|ü{Ϻq nH˚ø£ ø£eTà, yÓ\eT ≈£î≥T+u≤\≈£î ‘·eT ñ<√´>±\T, Vü≤√<ë\T b˛j·÷sTT. yê] kÕΔHê\˝À nìï Á|ü<˚XÊ\˝À
eTTdæ¢+ düsê›s¡T\T e#êÃs¡T. nsTT‘˚ >√˝§ÿ+&É düT˝≤ÔqT\T |üqTï edü÷\T ø√dü+ ˇø£ q÷‘·q |ü<䛋ì ne\+_+#ês¡T.
ñ<√´>∑dTü \Ô qT ìj·T$T+∫ |üqTï edü÷\T #˚ùd $<Ûëq+ ø±≈£î+&Ü |üqTï edü÷\T≈£î >∑T‘·Ô $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ .
á $<ÛëHêìï ãVü≤eT˙ düT˝≤ÔqT\T eTVü‰sêÁwüº <˚X¯+˝À nqTdü]+#ês¡T. >√˝§ÿ+&É qyêãT\T n<˚ |ü<䛋ì Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À
Áey˚X¯ô|{≤ºs¡T. eTVü‰sêÁwüº˝À ãVü≤eT˙ düT˝≤ÔqT\ #˚‘· ìj·T$T+|üã&çq n˝≤+{Ï yê]ì <˚XŸbÕ+&˚\T, <˚XŸeTTUŸ\T nì
nH˚yês¡T.
á $<Ûëq+˝À ø=+‘· ÁbÕ+‘êìï ˇø£ e´øÏÔøÏ, ø=+‘· yÓTT‘·Ô+ #Ó*¢+#˚ wüs¡‘·T MT<ä Ä ÁbÕ+‘·+˝À |üqTï edü÷\T
409
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

s√bÕyêdüT\ sêø£‘√ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ Ä<ÛäTìj·Tø£ j·TT>∑eTT˝À n&ÉT>∑Tô|{Ϻ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.

◊ ◊s√bÕyêdüT\T es¡Ôø£+ ø√dü+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ sêe&É+, sê»ø°j·TX¯øÏÔ>± e÷] <˚XÊìï
»sTT+∫ ¬s+&ÉT X¯‘êu≤›\T bÕ*+#·&É+ uÛ≤s¡<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ eTVü≤‘·Ôs¡ |ü]D≤eT+.
n‹ ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç 18e X¯‘êã›+ ∫e] es¡≈î£ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ $<˚XÊ\‘√ yêDÏ»´+ kÕ–+∫+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À
‘·j·÷s¡j˚T´ y˚T˝…’q eÁkÕÔ\≈£î, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\≈£î, ‘·~‘·s¡ bÕ]ÁXÊ$Tø£ edüTÔe⁄\≈£î $<˚XÊ\˝À eT+∫ –sêø° ñ+&˚~.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ kÕ–+∫q $<˚o yêDÏ»´+˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ Á|üeTTK uÛ≤>∑kÕ«$T>± ñ+&˚~. ªô|]|ü¢dt Ä|òt ~ m]Á‹j·THé d”μ nH˚
Á^≈£î Á>∑+<Ûä+ qT+&ç, {≤˝…MT s¡#·q\ qT+&ç, |òüT+≥kÕ\, ø√&É÷s¡T yÓTT<ä˝…’q πse⁄ |ü≥ºD≤\qT >∑T]+∫, yê{Ï m>∑TeT‹,
~>∑TeT‘·T\qT >∑T]+∫, Ä yêDÏ»´+ <ë«sê Ä+Á<Ûä<˚X¯+ n]®+∫q ˝≤uÛ≤\qT >∑T]+∫q $esê\T ‘Ó\TdüTÔHêïsTT.
n+<äT≈£î ì<äs¡Ùq+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚X¯+ q\TeT÷\˝ s√eTHé HêDÒ\T \_Û+#êsTT. eT<Ûä´j·TT>∑+˝À ø±ø£rj·TT\
ø±\+˝À yÓ÷≥T|ü*¢, ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\ ø±\+˝À eT∫©|ü≥ºD+, qsê‡|üPs¡T\T $<˚o yêDÏC≤´ìøÏ πø+Á<ë\T>± ñ+&˚$.
ÄHê&ÉT yêDÏ»´+ ø=+‘· düeTTÁ<ä e÷sêZ\ <ë«sê, eT]ø=+‘· uÛ÷Ñ e÷sêZ\ <ë«sê »s¡T>∑T‘·T+&˚~. á e÷sêZ\≈£î q\¢deü TTÁ<ä+
eTTK<ë«s¡+˝À ñqï ‘·÷s¡TŒ s√eTHé kÕÁe÷»´|ü⁄ sê»<Ûëì ø±HékÕº+{ÏH√|ü⁄˝Ÿ q>∑s+¡ ≈£L&É*. 1453˝À ø±HékÕº+{Ÿq>∑sêìï
Ä{ÀeTHé ≥s¡Tÿ\T ÄÁø£$T+#ês¡T. <ëì‘√ ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT <˚XÊ\ eT<Ûä´ yêDÏC≤´ìøÏ >∑\ e÷s¡Z+ eT÷düT≈£îb˛sTT+~.
Ç˝≤+{Ï dæ‹ú ˝À ◊s√bÕ <˚XÊ\T Ç+&çj÷· ≈£î q÷‘·q düeTTÁ<ä e÷sêZ\T nH˚«wæ+#ê\ì Á|üjT· ‘êï\T Äs¡+_Û+#êsTT.
á Á|üj·T‘·ï+˝À ôdŒsTTHé, b˛s¡TÃ^düT <˚XÊ\T eTT+<äT≈£î e#êÃsTT. b˛s¡TÃ>∑˝Ÿ sêE ôV≤Á˙ ˇø£ HÍø± •ø£åD πø+Á<ëìï
kÕΔ|æ+∫ j·TTe≈£î\≈£î •ø£åD Ç∫à Ç+&çj·÷ #˚s¡&ÜìøÏ HÍø±j·÷Hêìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ªªôV≤Á˙ ~ Hê$π>≥sYμμ nH˚ _s¡T<äT
bı+<ë&ÉT.
Ä HÍø± •ø£åD πø+Á<ä+˝À •ø£åD bı+~q yêk˛ÿ&ç>±e÷ ÄÁ|òæø± K+&É+ ∫es¡˝À ñqï >∑T&éVü≤√|t nÁ>±ìï #·T{Ϻ
Væ≤+<ä÷ eTVü‰düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫ eT&É>±düÿsY #˚] nø£ÿ&ç qT+&ç >∑T»sê‘Y es¡Ô≈£î\ düVü‰j·T+‘√ 1498 y˚T 27e
‘˚Bq <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ |ü•Ã rs¡+˝Àì ø±*ø£{Ÿ ˝Òø£ ø£[¢ø√≥ #˚sê&ÉT. á $<Ûä+>± ◊s√bÕ qT+&ç >∑T&é Vü≤√|t nÁ>∑+
<ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ q÷‘·q düeTTÁ<ä e÷s¡Z+ @s¡Œ&ç+~. ø£qTø£ ø=+<äs¡T >∑T&éVü≤√|t e÷s¡Z |ü]XÀ<Ûäq Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝À
Ä<ÛäTìø£ j·TT>±s¡+uÛÑ+ #˚dæ+<äì n_ÛÁbÕj·T|ü&É‘ês¡T.
b˛s¡TÃ^düT yê] es¡Ôø£ kÕΔesê\T :` Ç+&çj·÷˝À n&ÉT>∑Tô|{Ϻq ‘=* ◊s√bÕ yêdüT\T b˛s¡TÃ^düT yês¡T.
yê] sêø£‘√ Ç+&çj·÷≈£î ◊s√bÕ‘√ Á|ü‘·´ø£å yê´bÕs¡ dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&ܶsTT. 1498 y˚T 27e ‘˚Bq yêk˛ÿ&ç>±e÷

418
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ä +Á<<äÛ X˚ Êìï bÕ*+∫q yÓTT<ä{Ï ◊s√bÕ yês¡T |ôÁ +ò #Yyês¡T. |ôÁ +ò #Y dô q’ ´+ Vô ≤’ <äsêu≤<é˝À
eTø±+ #˚dæq+<äT≈£î HÓ\≈£î ¬s+&ÉT \ø£å\ s¡÷bÕj·T\T Ks¡Tà nj˚T´$. n+‘· ô|<ä›
yÓTT‘·Ô+ #Ó*¢+#˚+<äT≈£î ìC≤+≈£î ø£wüº+>± ñ+&˚~. n+<äTe\¢ ‘·÷s¡TŒø√kÕÔ˝Àì >∑T+≥÷s¡T, @\÷s¡T,
sê»eT+Á&ç, lø±≈£îfi¯+ yÓTT‘·Ô+ Hê\T>∑T ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT 1753 qe+ãsY 23e ‘˚Bq <ä‘·Ô+ #˚XÊ&ÉT. á
ˇ|üŒ+<ëìøÏ Ws¡+>±u≤<é ˇ|üŒ+<ä+ nì ù|s¡T.
n|üŒ{Ï qT+&ç yês¡T 1760 es¡≈£î Ä+Á<Ûä<˚XÊìï bÕ*+#ês¡T. Ä s√E˝À¢ Áô|ò+∫ yê]øÏ eT∫©|ü≥ºD+
øπ +Á<ä+>± ñ+&˚~. yÓTTsêdæHé Çø£ÿ&ç Áô|+ò ∫ >∑es¡ïsY. dü\u≤‘Y»+>¥ ñ‘·sÔ ¡ düsêÿs¡T\qT ãTd”‡øÏ Çe«>±H˚, ñ‘·sÔ ¡ düsêÿs¡T\qT
kÕ«BÛq+ #˚düTø√e&ÜìøÏ yÓTTsêdæHé≈£î ñ‘·Ôs¡+ sêXÊ&ÉT.
Áô|ò+#Y yê] n~Ûø±sêìøÏ e´‹πsø£‘· ` ‹s¡T>∑Tu≤≥T :` dü˝≤ã‘Y »+>¥ ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT Áô|ò+∫ yê]øÏ
Ç∫Ãq|üŒ{Ïø° kÕúìø£ bòÂCŸ<ës¡T\T, kÕúìø£ Væ≤+<ä÷ bÕ\≈£î\T yê] n~Ûø±sêìï n+^ø£]+#·˝Ò<äT. n+‘˚>±ø£ Áô|ò+#Y yê]ô|’
‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î ≈£L&Ü dæ<äΔ|ü&ܶs¡T. n˝≤+{Ï yê]˝À ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\ bòÂCŸ<ësY nsTTq C≤|òüsY n©U≤Hé yÓTT<ä{Ïyê&ÉT.
n˝≤π> u§_“* sêE\T ≈£L&Ü Áô|ò+#Yyê] n~Ûø±sêìï ‹s¡düÿ]+#ês¡T.
n˝≤π> ñ‘·Ôsê+Á<Ûä˝À >∑+dü÷sY sêC≤ Áô|ò+#Y yê] n~Ûø±sêìï ~Ûø£ÿ]+#ês¡T. n˝≤π> ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT Áô|ò+#Y
yê]øÏ Çe«&É+ Ç+^¢wüß yê]øÏ ø£+≥ø£ÁbÕj·TyÓTÆ+~. eT∫©|ü≥ºD+˝À Ç+^¢wt yês¡T uÛÑj·T|ü&ÉkÕ>±s¡T. eTÁ<ëdüT˝À Ç+^¢wt
>∑es¡ïsY kÂ+&ÉsY‡øÏ dü˝≤u‘Y »+>¥ #·s¡´ #ê˝≤ ndü+‘·è|æÔì ø£*–+∫+~. $XÊK|ü≥ºD+˝Àì Ç+^¢wüß yê]ì ‘·>∑T
C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*‡+~>± kÂ+&ÉsY‡ ôV≤#·Ã]+#ê&ÉT. Ms¡+<ä] e´‹πsø£‘· e\¢ Áô|ò+#Yyês¡T ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T˝À ‘·eT n~Ûø±s¡+
ì\T|ü⁄ø√e&É+ ø√dü+, b˛sê&Ü*‡ e∫Ã+~.
Áô|+ò #Y yês¡T Ä+Á<Û<ä X˚ Êìï bÕ*+∫q n‹ø=~› ø±\+˝À Hê\T>∑T j·TT<ëΔ\T #˚XÊs¡T. C≤|òsü Y n©‘√, u§_“*yê]‘√,
$XÊK|ü≥ºD+˝Àì Ç+^¢wüß yê]‘√ b˛sê&ç ‘·eT n~Ûø±s¡+ dæús¡|üs¡T#·T≈£îHêïs¡T.
C≤|òüsY n©U≤Hé ‹s¡T>∑Tu≤≥T (1753`54) :` dü˝≤ã‘Y»+>¥ ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT Áô|ò+#Y yê]øÏ Ç#êÃ&Éì
‘Ó*j·T>±H˚ C≤|òüsY n©U≤Hé ‘·q n~Ûø±s¡+ b˛‘·T+~ ø£qTø£ Áô|ò+∫ yê]ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î dæ<äΔ|ü&ܶ&ÉT. düsêÿs¡T\˝À
ã\e+‘·T&Ó’q $»j·Tq>∑s¡ sêC≤ ô|<ä $»j·TsêeTsêE düVü‰j·T+ n]Δ+#ê&ÉT. $»j·TsêeTsêE ñ‘·Ôsê+Á<Ûä˝À #ê˝≤
ã\e+‘·T&Ó’q sêE. n˝≤π> C≤|òüsY n©U≤Hé ø=+&É|ü*¢, @\÷s¡T, sê»eT+Á&ç, ∫ø±ø√˝Ÿ Hê\T>∑T düsêÿs¡T\≈£î bòÂCŸ<ësY.
Äj·Tq #˚‹˝À ô|<ä›ôd’q´+, Äj·Tq ÄBÛq+˝À ã\yÓTÆq ø√≥\T ñHêïsTT. ø£qTø£ yê]<ä›]˙ »sTT+∫ ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\ô|’
‘·eT n~Ûø±sêìï ì\u…≥Tºø√e&ÜìøÏ Áô|ò+#Y yê]øÏ >∑&ÉT¶ düeTdü´>± e÷]+~. ø£qTø£ eT∫©|ü≥ºD+˝Àì Áô|ò+∫ >∑es¡ïsY
433
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

dü sêÿs¡T\˝À nsê#·ø£ |ü]dæú‘·T\T Á|üã* ñ+&É≥+ Ç+^¢wt yê] yê´bÕsêìøÏ ô|<ä› <Óã“>±
|ü]D$T+∫+~. ø£qTø£ eTÁ<ëdüT, u§+u≤sTT Á|üuÛÑT‘ê«\T düsêÿs¡T\qT ‘·eT Ä~Û|ü‘·´+ øÏ+~øÏ
rdüTø=#·TÃ≈£î+fÒ u≤>∑T+≥T+<äì uÛ≤$+#êsTT. Ä $wüj·÷ìï ø√s¡Tº Ä|òt &Ó’¬sø£ºs¡¢≈£î ìy˚~+#·>± yês¡T
n+^ø£]+∫ C≤Á>∑‘·Ô>± e´eVü≤]+#ê\ì dü\Vü‰ Ç#êÃs¡T. <ëì‘√ eTÁ<ëdüT Á|üuÛÑT‘·«+ düsêÿs¡T\qT
m˝≤¬>’Hêdüπs øö\T≈£î rdüTø√yê\ì ìs¡ísTT+∫+~. Ä |üì kÕ~Û+#·{≤ìøÏ 1764 qe+ãsY˝À ø±+Á&˚>∑T\
CÀ–|ü+‘·T\qT ìj·T$T+∫+~.
CÀ–|ü+‘·T\T eT∫©|ü≥ºD≤ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. u≤>± Ç+^¢wt H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT. n+<äTe\¢ Äj·Tq 1759 qT+&ç
eT∫©|ü≥ºD+ bòÕ´ø£ºØ n~Ûø±]>±, <äTu≤dæ>± ìj·T$T+|üã&ܶ&ÉT. Äj·Tq Ç+^¢wt yê]øÏ <äTu≤dæ>±H˚ >±ø£ kÕΔìø£ sê»ø°j·T
e´eVü‰sê˝À¢ ≈£L&Ü dü\Vü‰<ës¡T&ÉT>± e´eVü≤]+#˚yê&ÉT. á ø±\+˝À eT∫©|ü≥ºD+˝À ádæº+&çj·÷ ø£+ô|˙øÏ C≤Hé
ô|ò’ãdt nH˚ Äj·Tq N|òt>± ñ+&˚yê&ÉT. Äj·Tq CÀ–|ü+‘·T\TqT ìC≤+ n©‘√ sêj·Tu≤s¡+ ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ ôV’≤<äsêu≤<é
|ü+bÕ\ì ìX¯ÃsTT+#·T≈£îHêï&ÉT. CÀ–|ü+‘·T\T Ä s√E˝À¢ ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\˝À >=|üŒ <äTu≤dæ>± ù|s¡T Á|ü‹wü˜\T dü+bÕ~+∫
ñHêï&ÉT. <äø£ÿqT n+‘·{≤ Äj·Tq≈£î eT+∫ ù|s¡T+~. ôV’≤<äsêu≤<é <äsê“s¡T˝À ≈£L&Ü Äj·Tq eT+∫ |üs¡|ü‹ ñ+~. ø£qTø£
C≤Hé ô|ò’ãdt CÀ–|ü+‘·T\Tì ‘·eT Á|ü‹ì~Û>± ìs¡ísTT+#ê&ÉT.
n\Vü‰u≤<é dü+~Û (1765) :` 1762 qT+&ç ìC≤+ Ä© qT+&ç düsêÿs¡T\qT dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ Ä+π>¢j·TT\T
mìï Á|üj·T‘êï\T #˚dæHê |òü*+#·˝Ò<äT. ø£qTø£ yês¡T yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô qT+&ç H˚s¡T>± ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\ô|’ ‘·eT n~Ûø±s¡+
bı+<äe#·TÃqì n\Vü‰u≤<é dü+~Û˝À ˇø£ wüs¡‘·T>± #˚sêÃs¡T. cÕ Ä\+ yês¡T ø√]q≥T¢ ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\ô|’ Ç+^¢wt yê]
n~Ûø±sêìï >∑T]Ô+∫ 1765˝À düqï<äT›qT C≤Ø #˚XÊ&ÉT. ø±ì ìC≤+ yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô |òüsêàHêqT ˝…ø£ÿ#˚j·T˝Ò<äT. n˝≤+{Ï
dæ‹ú ˝À ìC≤+ n©ì @<√ ˇø£ $<Û+ä >± n+^ø£]+|üCùÒ dHÔ ˚ ‘·|Œü ñ‘·sÔ ¡ düsêÿs¡T\T ‘·eT≈£î <äøÿ£ eì Ç+^¢wt yês¡T Á>∑V≤æ +#ês¡T.
ø±+Á&˚>∑T\ CÀ–|ü+‘·T\TqT ôV’≤<äsêu≤<é |ü+|ü⁄≥ (1766) :` ø£qTø£ ìC≤+ n©ì ˇ|æŒ+#·{≤ìøÏ
CÀ–|ü+‘·T\TqT ôV’≤<äsêu≤<é |ü+bÕs¡T. Äj·Tq 1766˝À ôV’≤<äsêu≤<é #˚sê&ÉT. ø±ì CÀ–|ü+‘·T\T Á|ü‹bÕ<äq\qT
ìC≤+ n©, Äj·Tq ~yêHé ‹s¡düÿ]+#ês¡T.
ádæº+&çj·÷ ø£+ô|˙ ã\Á|ü<äs¡Ùq :` ádæº+&çj·÷ ø£+ô|˙ ˇø£yÓ’|ü⁄ dü+Á|ü~+|ü⁄\T kÕ–dü÷ÔH˚ eTs=ø£yÓ’|ü⁄
ã\Á|ü<äs¡Ùq≈£î ~–+~. Ç+^¢wt yês¡T 1766 e÷]à 3e ‘˚Bq eT∫©|ü≥ºD+˝À yÓTT>∑˝Ÿ #·Áø£e]Ô ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT
‘·eT≈£î Ç#êÃ&Éì düqï<äTq› T Á|üø{£ +Ï #ês¡T. ìC≤+ n© bòÂE<ës¡T>± ìj·T$T+∫q VüQùd‡Hé n©ì |ü<$ä qT+&ç ‘=\–+∫q≥T¢
446
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

dæº+&çj·÷ ø£+ô|˙ Ä+Á<Ûä<˚XÊìï dü+bÕ~+∫q ‘·s¡Tyê‘· ìC≤+ qyêãTøÏ kÕeT+‘·T\T>±

á ñqï kÕúìø£ bÕ\≈£î\qT ‘=\–+#·˝<Ò Tä . XÊX¯«‘· •düTÔ |ü<‹Δä <ë«sê yê]ì »MT+<ës¡T\T>±
>∑T]Ô+∫ yê]‘√ *œ‘· |üPs¡«ø£yÓTÆq ˇ&É+ã&çø£ #˚düT≈£îì yê] ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç øöfi¯flqT
edü÷\T #˚XÊs¡T. yê] ÁbÕ+‘ê\qT »MT\ì, mùdº{Ÿ\ì e´eVü≤]+#ês¡T. »MT\T ø±ì ÁbÕ+‘ê\ô|’
ádæ+º &çj÷· ø£+|ô ˙ ‘·eT ñ<√´>∑T\ <ë«sê |ü]bÕ\q ìs¡«Væ≤+∫+~. á |ü<‹Δä e\q Ä+Á<<äÛ X˚ +¯ ˝Àì |Á »ü \T
ø=+<äs¡T »MT+<ës¡T\ #˚‘·, eT] ø=+<äs¡T Á|ü‘·´ø£å+>± ádæº+&çj·÷ ø£+ô|˙ yê] #˚‘· |ü]bÕ*+|ü ã&ܶs¡T.
düsêÿs¡T\ bÕ\q :` ìC≤+ Ä© qT+&ç ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\qT bı+~q ‘·s¡Tyê‘· yês¡T <ëìì eT÷&ÉT uÛ≤>±\T
#˚XÊs¡T. ˇø£ uÛ≤>±ìï eT∫©|ü≥ºD+ πø+Á<ä+>±qT, ¬s+&Ée uÛ≤>±ìï $XÊK|ü≥ºD+ πø+Á<ä+ >±qT, eT÷&Ée uÛ≤>±ìï
>∑+C≤+ πø+Á<ä+ >±qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. nø£ÿ&É –&ɶ+>∑T\ n~Ûø±s¡T\πø á düsêÿs¡T bÕ\q n|üŒ–+#·ã&ç+~. ø±ì
–&ɶ+>∑T\ n~Ûø±s¡T\T düsêÿs¡T\qT düe´+>± bÕ*+#·˝Òø£b˛j·÷s¡T. n+<äT≈£î ø±s¡D+ @$T≥+fÒ yê]øÏ |ü]bÕ\Hê
nqTuÛeÑ + ˝Ò<Tä . yê´bÕs¡ <äèwæº ‘·|Œü Á|üC≤ øπ eå T+ j·T+<äT yê]øÏ ÁX¯<Δä ˝Ò<Tä . yês¡T yê´bÕs¡ ˝≤uÛ+Ñ e÷Á‘·yT˚ #·÷düTø=H˚yês¡T.
uÀs¡T¶ Ä|òt ¬syÓq÷´ :` n+<äTe\¢ düsêÿs¡T\ bÕ\qqT dü]~<ä›{≤ìøÏ 1786˝À uÀsY¶ Ä|òt ¬syÓq÷´ nH˚
XÊKqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. ø±ì n~ ≈£L&Ü |ü]bÕ\q˝Àì ˝ÀbÕ\qT dü]~<ä›˝Òø£b˛sTT+~.
õ˝≤¢\ @sêŒ≥T :` ø£qTø£ ñ‘·sÔ ¡ düsêÿs¡T\qT >∑+C≤+, $XÊK|ü≥Dº +, >√<ëe], ø£ècÕí nH˚ Hê\T>∑T õ˝≤¢\T>±
1794˝À $uÛÑõ+#ês¡T. 1801˝À ø£+ô|˙ kÕ«BÛqyÓTÆq HÓ\÷¢s¡TqT eTs=ø£ õ˝≤¢>± @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
sêj·T\d”eT :` 1800˝À sêj·T\d”eT ø£+ô|˙ |ü]bÕ\q˝ÀøÏ e∫Ã+~. <ëìq+‘·{Ï˙ ˇπø õ˝≤¢>± #˚dæ
Äq+‘·|ü⁄s¡+ πø+Á<ä+>± #˚XÊs¡T.
ø£+ô|˙ bÕ\q ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Ä+Á<Ûä+ ÁbÕ+‘·+˝À düsêÿs¡T≈£î ã<äT\T>± õ˝≤¢\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&ܶsTT. n$...
 >∑+C≤+  $XÊK|ü≥ï+  >√<ëe]
 ø£ècÕí  HÓ\÷¢s¡T
#ê˝≤ ø±\+ es¡≈£î ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢\T ø£*ùd ñ+&˚$. 1801˝À ø£sêí≥ø£ qyêãT qT+&ç |ü˝≤ï&ÉTqT
Á>∑Væ≤+∫ >∑T+≥÷s¡T ÁbÕ+‘·+˝À ø£*bÕs¡T.
düsêÿs¡T õ˝≤¢\˝À 1769 qT+&ç ø£+ô|˙ Á|üuÛÑT‘·« $<Ûëq+ neT\T »]–+~. n˝≤π> düsêÿs¡T õ˝≤¢\˝À
1794˝À ø£˝ø… sº£ \Y ìj·÷eTø£+ »]–+~. ø£˝ø… sº£ Y |ü<ëìøÏ •düTÔ edü÷\T #˚jT· Tyê&Éì ns¡+ú . •düTÔ edü÷\T≈£î Á|üe÷D+>±H˚
454
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

dæ bÕsTT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T |òü*‘·+>± ø£+ô|˙ bÕ\q s¡<ä›sTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Á_{°wüß Á|üuÛÑT‘·« Á|ü‘·´ø£å
ìj·T+Á‘·D˝ÀøÏ yÓfiË¢qT. 1858 qe+ãs¡T 10q uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ eTVü‰sêDÏ Á|ü‘·´ø£å ìj·T+Á‘·D˝ÀìøÏ
yÓ[fl+~. Hê{Ï Á_{°wt eTVü‰sêDÏ ªø°«Hé $ø√º]j·÷μ. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $ø√º]j·÷ eTVü‰sêDÏ Á|ü‘·´ø£å
bÕ\q˝ÀøÏ yÓ[¢q≥Tº Á|üø£{Ï+∫q Hê{Ï uÛ≤s¡‘· >∑es¡ïsY »qs¡˝Ÿ ˝≤sY¶ø±ì+>¥. Ç‘·ì Á|üø£≥H˚ ªn\Vü‰u≤<é
Á|üø£≥q>±μ Á|üdæ~Δ #Ó+~q~.
H√{Ÿ : Á_{°wt sêDÏ bÕ\Hêø±\+ Hê{Ï Ä+Á<Ûä<˚X¯ |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·T Á>∑+<Ûä+ ª#Óqï|ü⁄] $˝≤düeTTμ.

á ø±\+Hê{Ï Á|ü»\ ø£cÕº\qT Á|üuÛÑT‘·« <ä wæºøÏ rdüT≈£îsêe{≤ìøÏ >±E\ \øÏåàqs¡düTXË{Ϻ ªeTÁ<ëdüT H˚{Ïyé
nk˛wæj˚TwüHéμ nqT <ëìì 1852 ˝À kÕΔ|æ+#ÓqT. á dü+düú yÓTT<ä≥ ø£\ø£‘êÔ≈£î #Ó+~q Á_{°wt Ç+&çj·THé nk˛dæj˚TwüHé≈£î
nqTã+<Ûä+>± ñ+&ç ‘·<äT|ü] dü«‘·+Á‘·eTjÓT´qT. eTÁ<ëdüT H˚{Ïyé nk˛wæj˚TwüHé kÕúìø£ düeTdü´\ô|’ Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î nH˚ø£
$C≤„|üHê |üÁ‘·eTT\qT düeT]Œ+#ÓqT.
H√{Ÿ : >±E\ \øÏåàqs¡düT XË{Ϻ kÕú|æ+∫q |üÁ‹ø£ ªÁøÏôd+{Ÿμ. á |üÁ‹ø£ dü+bÕ<ä≈£î&ÉT>± ìj·T$T+|üã&çq
Ä+π>¢j·TT&ÉT Vü‰πs¢
á dü+düú |üìrs¡T‘√ ndü+‘· |æÔ #Ó+~q j·TTe≈£î\T 1884˝À eTs=ø£ dü+düúqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. n~ eTÁ<ëdüT
eTVü‰»q düu.ÑÛ BìøÏ |æ. s¡+>∑jT· ´ Hêj·TT&ÉT eT]j·TT |æ. Äq+<ë#ês¡T´\T á dü+düú kÕú|qü ˝À Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
 eTÁ<ëdt H˚{y Ï é nk˛dæjT˚ wüHé 1861 ˝À s¬ yÓq÷´ XÊK˝Àì ˝ÀbÕ\qT, s¬ ‘’ ê«Ø |ü<‹Δä ˝Àì •düTÔ uÛ≤s¡eTTqT
>∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘·«eTTq≈£î $qï$+#ÓqT.
 1859˝À düeT]Œ+∫q $C≤„|üq |üÁ‘·+˝À $TwüqØ dü÷ÿ˝Ÿ‡≈£î Á|üuÛÑT‘·« düVü‰j·T+ ø£*Œ+#·&É+ e\¢
ñ‘·ŒqïeTj˚T´ $$<Ûä düeTdü´\qT $e]+#·&É+ »]–+~. yÓ÷‘·Tsꌤ |üqTï $~Û+#·&É+ e\q ø£*π>
Çã“+<äT\qT >∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘·« <ä wæºøÏ rdüT≈£îìyÓfiË¢qT.

H√{Ÿ : yÓ÷‘·Tsꌤ nqTq~ ª eT>∑Z+ô|’ $~Û+#˚ |üqTï.

478
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

s¡‘·<˚X¯+˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àe˝… Áø°.X¯. 19,20 X¯‘êu≤›\˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ ≈£L&É

uÛ≤ kÕ+dü ÿ è‹ø£ |ü ⁄ qs¡ T J® e q+, dü + |ò ü T dü + dü ÿ s¡ D √<ä ´ e÷\ Á | ü u Û ≤ yê\≈£ î ˝ÀHÓ ’ + ~.
Væ≤+<ä÷eT‘·eTT˝À n+‘·s¡Z‘·+>± eT‘·eTT ù|s¡T‘√ <äTsê#ês¡eTT\T eT÷&ÛÉqeTàø£eTT\T
#Ó˝≤eTDÏ nj·÷´sTT. Ä+Á<Ûä˝À qej·TT>∑ yÓ’‘ê[≈£î\T, dü+|òüT dü+düÿs¡Ô\T á düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·T≥≈£î
Á|üj·T‘êï\T #˚XÊs¡T. Ä+>∑¢ $<ë´$<Ûëq+, Á¬ø’düÔe $TwüqØ\T, dü+|òüTdü+düÿs¡D dü+düú\T, |üÁ‹ø£\T, kÕVæ≤r y˚‘·Ô\
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£ |ü⁄qs¡TJ®eHêìøÏ <ë] rXÊsTT.
19e X¯‘êã›eTT Hê{Ï kÕe÷õø£ kÕ+düÿ è‹ø£ |ü⁄qs¡TJ®eqeTTq≈£î ‘√&ÉŒ&çq n+XÊ\T...
bÕXÊÑ·´ |ü+&ç‘·T\ ø£èwæ :` düsY $*j·T+ CÀHê<∏äHé &É+ø£Hé sêj·T˝Ÿ Ädæj·÷{Ïø˘ kıôd’{°ì kÕú|æ+#ê&ÉT.
CÀHê<ÛäHé &É+ø£Hé dü+düÿ è‘· ø£fi≤XÊ\qT kÕú|æ+#ê&ÉT. #ê¬s¢dt $*ÿHédüHé uÛÑ>∑eBZ‘·qT yÓTT<ä{ÏkÕ]>± Ä+>∑¢+˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷
#˚XÊ&ÉT. CÒyéT‡ Á|æì‡|t nXÀ≈£î&ç XÊdüqeTT\qT |ü]wüÿ]+#ê&ÉT. e÷ø˘‡eTT\¢sY y˚<äeTT\qT »s¡àHé uÛ≤wü˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷ #˚XÊ&ÉT.
á #·s¡´\ |òü*‘·+>± uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹ jÓTTø£ÿ >=|üŒ<äqeTT Á|ü|ü+#êìøÏ #ê{Ï#Ó|üŒã&ç+~. <ëì‘√bÕfÒ kÕ+düÿ è‹ø£
|ü]s¡ø£åD≈£î nedüs¡yÓTÆq ñ<˚›X¯´eTT\qT ≈£L&Ü á |ü+&ç‘·T\T n+~+#ês¡T.
düe÷#ês¡ e´edüú :` nuÛÑT´<äj·T uÛ≤yê\T ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕs‘·eTTq≈£î yê´|æÔ #Ó+<äT≥≈£î
düe÷#ês¡ e´edüΔ m+‘·>±H√ ‘√&ÉŒ&ç+~. @ø°øè£ ‘· bÕ\Hê e´edü,ú #·{≤º\ øπ +ÁBø£sD¡ |ü⁄qØ®eqeTTq≈£î |üs√ø£+å >± ‘√&ÉŒ&çq$.
nuÛÑT´<äj·T #·{≤º\T :` Á_{°wt Á|üuÛÑT‘·«eTT jÓTTø£ÿ nuÛÑT´<äj·T #·{≤º\ |üs¡+|üs¡ kÕ+düÿ è‹ø£ |ü⁄qs¡TJ®eqeTTqT
ã˝Àù|‘·+ #˚kÕsTT.

 1802˝À ˝≤sY¶ yÓ\¢d”¢ XÊdüq+ <ë«sê Ád”Ô •X¯óVü≤‘·´qT ìùw~Û+#ê&ÉT.

 1829˝À ˝≤sY¶ $*j·T+ u…+{Ï+>¥ dürdüVü≤>∑eTqeTTqT ìùw~Û+#ê&ÉT.
 1856˝À ˝≤sY¶ &É˝ÖΩdæ áX¯«s¡ #·+Á<ä $<ë´kÕ>∑sY Áb˛<ä“\+‘√ $‘·+‘·T |ü⁄q]«yêVü≤ #·≥ºeTTqT
Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT.

484
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

eTï ≈£î˝≤\yês¡T kÕ+|òæTø£ ñqï‹ì kÕ~Û+#·T≥¬ø’ eT]j·TT n+≥sêì‘·q+

ì ìs¡÷à*+#·&Üì¬ø’ ÁbÕs¡+_Û+#·ã&çq$ Ä~ Ä+Á<Ûä ñ<ä´e÷\T ˝Ò<ë <ä[‘· ñ<ä´e÷\T.
Ç+^¢wüß $<ä´ e\q, dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\ ø£èwæ e\q, Á¬ø’düÔe $TwüqØ\ ø£ wæ e\q
<ä[‘·T\˝À #Ó’‘·q´+ e∫à 20 e X¯‘êã›+˝À <ä[‘· ñ<ä´e÷\T ÁbÕs¡+uÛÑ+ nsTTq$.
yÓTT≥º yÓTT<ä≥ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À njÓ÷‹<ëdt nqTq‘·&ÉT <ä[‘· ñ<ä´e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. Ç‘·ì e\q Áù|s¡D
bı+~q e÷<äs¡ uÛ≤>∑´ ¬s&ç¶ es¡à ôV’≤<äsêu≤<é q+<äT <ä[‘· ñ<ä´eT+ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. uÛ≤>∑´¬s&ç¶ es¡à e\q Áù|s¡D bı+~q
Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì <ä[‘·T\T ñ<ä´e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
ÁãVü≤à düe÷»eTT˝Àì Áu≤Vü≤àDT\T ndüŒ èX¯ó´\ ø=s¡≈£î mH√ï $<ë´\j·÷\qT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. M] ø£ wæ
eT]j·TT Á¬ø’düÔe $TwüqØ\ ø±s¡´ø£˝≤|üeTT\ |òü*‘·+>± <ä[‘·T\T #Ó’‘·q´e+‘·T˝…’ dü+|òüT{Ï‘· ñ<ä´e÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
BìH˚ ªÄ~ Á<ë$&É ñ<ä´eT+μ n+{≤s¡T.
H√{Ÿ : Ä+Á<Ûä<˚X¯eTTq <ä[‘·T\T ÁbÕs¡+_Û+∫q ñ<ä´e÷ìï ªÄ~ Ä+Á<Ûä ñ<ä´eT+μ. ìC≤+
sê»´eTT˝À <ä[‘·T\T ÁbÕs¡+_Û+∫q ñ<ä´e÷ìï ªÄ~ Á<ë$&É ñ<ä´eT+μ nì |æ*#Ó<äs¡T.

e\dü sê»´ Ä+Á<Ûä <ä[‘· ñ<ä´eT #·]Á‘·˝À 1917 e dü+e‘·‡s¡+ ˇø£ Á|üeTTK |òüT≥º+>± ì*∫b˛jÓTqT. ‘=*
ªÁbÕ<˚•ø£ |ü+#·eTT\ dü<ädüT‡μ ˝Ò<ë Ä~ Ä+Á<Ûä dü<ädüT‡ 1917 qe+ãsY 4 qT+&ç 6 es¡≈£î $»j·Tyê&É˝Àì yÓTÆ\es¡+
sêC≤ Hê≥ø£ eT+~s¡+ ˝À »]–+~. á düuÛÑ @sêŒ≥T #˚dæ+~ >∑÷&É÷] sêeT#·+Á<ësêe⁄. Ç‘·&ÉT nÁ>∑ ≈£î\E&ÉT. á
düuÛÑ≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+∫q~ e÷<äs¡ uÛ≤>∑´¬s&ç¶ es¡à. á düe÷y˚X¯+˝À ndüŒèX¯ó´\qT |ü+#·eTT\T>± |æ\e≈£L&É<äì, Ä~
Ä+Á<ÛäT\T>± |æ\yê\ì rsêàì+∫ eTÁ<ëdüT Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ ˇ‹Ô&ç ‘Ó∫à #·≥º+ #˚j·TT≥≈£î ø£ wæ #˚XÊs¡T.
á #·≥º+ |òü*‘·+>±H˚ Ä+Á<Ûä<˚X¯eTT˝Àì <ä[‘·T\qT ªÄ~ Ä+Á<ÛäT\Tμ nì, ìC≤+ sêÁwüº+˝Àì <ä[‘·T\qT ªÄ~
Væ≤+<ä÷μ ˝Òø£ ªÄ~ Á<ë$&ÉT\Tμ nì |æ\e&É+ »]–+~. Ä~ Ä+Á<ÛäT\≈£î XÊdüqeT+&É*˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´+ \_Û+#ê\ì
&çe÷+&ÉT #˚dü÷Ô á eTVü‰ düuÛÑ rsêàì+∫+~. á eTVü‰ düuÛÑ rsêàHê\qT Hê{Ï uÛ≤s¡‘· sê»´ ø±s¡´<ä]Ù e÷+fÒ>¥ ≈£î
ìy˚~+#·&ÜìøÏ ˇø£ Á|ü‹ì~Û ã +<ä+ @sêŒ≥T #˚j·TT≥ »]¬>qT. á ã +<äeTT˝À e÷<äs¡ uÛ≤>∑´¬s&ç¶ es¡à, #·T+Á&ÉT
yÓ+ø£j·T´, sêj·TT&ÉT >∑+>∑j·T´ düuÛÑT´\T.

497
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

uÛ≤ s¡‘· <˚X+¯ ˝À nHê~ qT+&ç uÁ ≤Vü≤àDT\~ nÁ>k∑ Õúqy˚T. _Á {°wt yê] ø±\+˝À yê] kÕúq+
Ç+ø± ô|]–b˛sTT+~. Á_{°wt yês¡T Áu≤Vü≤àDT\≈£î ñ<√´>±*∫à <äTu≤d”\T>±,
ø£s¡D≤\T>± nH˚ø£ $<Ûë\T>± yê]ùde\qT bı+<äT‘·Tqï|üŒ{Ïø° yês¡T Áu≤Vü≤àDT\qT ˇø£ ø£+≥ ø£ìô|{Ϻ ñ
+&˚yês¡T. Væ≤+<äTdüe÷»+ n+‘ê yê] #Ó|ü⁄Œ#˚‘·˝À¢ q&ÉTdüTÔ+~. ø£qTø£ m|ü⁄Œ&ÉT @ $<Ûä+>± yês¡T Á|ü»\qT
Á_{°wt yê]ô|’ ñdæ>=\TŒ‘ês√ nH˚ uÛÑj·T+ ñ+&˚~. ÁuVü≤àDT\T $<ë´e+‘·T\T >∑qTø£ ñ<√´>±\˙ï yê]πø
edüTÔ+&˚$.
ø±˙ m+<äT¬ø’Hê eT+∫<äì Áu≤Vü≤àDT\qT n<äT|ü⁄˝À ô|≥º&É+ #ê˝≤ nedüs¡eTì yês¡T >∑T]Ô+∫ 1851˝ÀH˚
ádæº+&çj·÷ ø£+ô|˙ Á|üuÛÑT‘·«+ ˇø£ ñ‘·Ôs¡T«qT C≤Ø #˚dæ+~. Ä ñ‘·Ôs¡T« Á|üø±s¡+ Áu≤Vü≤àDT\T, Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡T\≈£î
ñ<√´>±\T düe÷q+>± Çyê«*. VüQpsY dæsd¡ <úæ ësY, Ç+^¢wt ôV≤&é ø£s¢ ÿY ˇø£{Ï u≤Vü≤àDT\≈£î ÇùdÔ eTs=ø£{Ï Áu≤Vü≤àDÒ‘s· T¡ \≈£î
Çyê«\ì Ä ñ‘·Ôs¡Te⁄˝À ñqï~.
ø±ì ø=ìï ø±s¡D≤\ e\¢ Á_{°wt Á|üuÛÑT‘·«+ á ñ‘·Ôs¡Te⁄qT neT\T #˚j·T˝Òø£b˛sTT+~. n+<äTe\q Áu≤Vü≤àDT\
>∑T‘êÔ~Û|ü‘·´+ ô|]–b˛sTT+~. 1895-1904 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä´ »]–q nìï b˛{° |üØø£å˝À¢ Áu≤Vü≤àDT\T 94 XÊ‘·+
$»j·T+ kÕ~Û+#ês¡T.
1911 Hê{ÏøÏ »HêuÛ≤ 44.5 $T*j·TqT¢ ø±>± Áu≤Vü≤àDT\ »HêuÛ≤ 13 $T*j·TqT¢ n+fÒ 3 XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚T.
ø±˙ eTÁ<ëdüT˝À |ü≥ºuÛÑÁ<äT˝…’q 8821eT+~˝À 72 XÊ‘·+ Áu≤Vü≤àDT\T. 1917 Hê{ÏøÏ Áu≤Vü≤àD, Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡ dæú‹
|üsêø±wüºqT n+<äT≈£î+~. 135eT+~ ‘·Vü≤o˝≤›s¡T¢ Áu≤Vü≤àDT\T ø±>±, 60eT+~ u≤Vü≤àDÒ‘·s¡T\T, ôV≤&é ø£¢s¡Tÿ\T 28
eT+~ Áu≤Vü≤àDT\T ø±>± 10 eT+~ e÷Á‘·y˚T Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡T\T. Çø£ÿ&É Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡T\T n+fÒ ø£eTà, yÓ\eT, ã*», ¬s&ç¶,
yÓ’X¯´ ≈£î\düTú\T e÷Á‘·y˚T.
Ä+Á<Ûä <˚X+¯ ˝Àq÷, eTÁ<ëdüT sêÁwü+º ˝Àq÷ Áu≤Vü≤àDÒ‘s· T¡ \T ø£fió¯ ¢ ‘Ó]#˚Hê{ÏøÏ Áu≤Vü≤àDT\ >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· + $|üØ‘·+>±
ô|]–b˛sTT+~.<ëì‘√ ìÁ<ä˝Ò∫q Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡T\T Áu≤Vü≤àD >∑T‘êÔ~Û|ü‘ê´ìï >∑{Ϻ>± e´‹πsøÏ+#·kÕ>±s¡T. yÓTT‘·Ô+ MT<ä
Áu≤Vü≤àDT\ Ä~Ûø£´‘·≈£î ìs¡düq>± 20 e X¯‘êã›|ü⁄ ‘=*<äX¯\˝À eTÁ<ëdüT sêÁwüº+˝À Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡ ñ<ä´eT+ ÁbÕs¡+uÛÑ+
nsTT+~.

501
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

uÛ≤ s¡‘·<˚X¯+ Á_{°wt yê] eX¯yÓTÆq ‘·sê«‘· uÛÑ÷$T•düTÔ edü÷\T #˚j·T≥+ Á_{°wt yê]øÏ ô|<ä›
düeTdü´>± ‘·j·÷¬s’+~. ø£qTø£ Áø°.X¯.1793˝À ø±s¡Hé yê©dt u…+>±˝Ÿ˝À »$T+<ëØ $<ÛëHêìï
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. Ç~ nø£ÿ&É $»j·T+ kÕ~Û+#·&É+‘√ Áø°.X¯.1802˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À ≈£L&Ü »$T+<ëØ $<ÛëHêìï
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. »$T+<ëØ e´edüΔ˝À uÛÑ÷$T MT<ä ¬s’‘·T\≈£î Vü≤≈£îÿ\T ˝Ò≈£î+&Ü b˛j·÷sTT. »$T+<ës¡T\T
‘êeTT Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #Ó*¢+#˚ ù|wüÿdt ø£+fÒ nH˚ø£ ¬s≥T¢ m≈£îÿe •düTÔ edü÷\T #˚dæ ¬s’‘·T\qT |”*à |æ|æŒ #˚ùdyês¡T.
»$T+<ës¡T\ e\¢ ¬s’‘·T\T #ê˝≤ ø£cÕº\T |ü&ܶs¡T.
n≥Te+{Ï dü+<äs¡“¤+˝À <˚X¯+˝À kÕ«‘·+Á‘√<ä´eT+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. >±+BÛ Hêj·Tø£‘·«+˝À »]–q düVü‰j·T
ìsêø£s¡D ñ<ä´eT ø±\+˝À »]–q Nsê\`ù|sê\, |ü\Hê{Ï |ü⁄\¢] ñ<ä´eT+, ô|~q+~bÕ&ÉT |üqTï\ ìsêø£s¡D√<ä´eT+,
n\÷¢] d”‘êsêeTsêE eTq´+ $|ü¢e+ ¬s’‘·T\≈£î Ä‘·àôd’úsê´ìï Ç#êÃsTT. Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À ¬s’‘·T dü+|òü÷\T @s¡Œ&ç ñ
<ä´e÷\T ÁbÕs¡+_Û+#êsTT. ¬s’‘·T\T »$T+<ës¡T\≈£î e´‹πs+>± ñ<ä´e÷\T kÕ–+#ês¡T. á ñ<ä´e÷\˝À yês¡T ‘·eT
uÛÑ÷eTT\ô|’ Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ b˛sê≥+ kÕ–+#·&Éy˚T >±ø£, »$T+<ëØ e´edüΔqT s¡<äT› #˚j·÷\ì b˛sê≥+ kÕ–+∫ $»j·T+
kÕ~Û+#ês¡T.
Ä $<Ûä+>± kÕ–q ¬s’‘·T ñ<ä´e÷\˝À eTTq>±\, yÓ+ø£≥–], bÕfiË+ø√≥, ø±o|ü≥ï+, #·\¢|ü*¢, $XÊK|ü≥ºD+,
lø±≈£îfi¯+ »$T+<ëØ\˝À »]–q ¬s’‘·T ñ<ä´e÷\T n‹eTTK´yÓTÆq$. Á_{°wt yê] bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä˝À »$T+<ëØ
ÁbÕ+‘ê\˝À ø±≈£î+&Ü, ¬s’‘ê«Ø ÁbÕ+‘ê\˝À ≈£L&Ü nH˚ø£ Çã“+<äT\≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. Hê{Ï ¬s’‘·T\ Çã“+<äT\qT >∑T]+∫
>∑T+≥÷s¡T, <ëì düMT|ü Á>±e÷\ |ü]dæú‘·T\ô|’ ªsêãsYº m]ø˘ Á|æ¬øHéãsY¶μ ‘·q ìy˚~ø£˝À ø£fi¯fl≈£î ø£{Ϻq≥T¢ #·÷|æ+#ê&ÉT.
eTÁ<ëdüT H˚{Ïyé nk˛dæj˚TwüHé :` eTÁ<ëdüT eTVü‰»qdüuÛÑ e+{Ï dü+|òü÷\T yÓTT≥ºyÓTT<ä≥>± |”&ç‘· ¬s’‘·T\
düeTdü´\qT Á|üuÛÑT‘·«+ <ä wæºøÏ rdüT≈£îe∫à |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#êsTT. 1885 ˝À »]–q nœ\ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T
ø±+Á¬>dt ‘=* düe÷y˚X¯+ õ˝≤¢ dü+|òü÷\ @sêŒ≥T≈£î dü÷Œ]Ôì Ç∫Ã+~. eTÁ<ëdüT Áô|dæ&Óì‡˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ‘=*
dü+|òüT+ 1892 ˝À @sêŒ≥sTTq ªÁøÏcÕí õ˝≤¢ dü+|òüT+μ. ˙{ÏbÕs¡T<ä\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT #·]Ã+#·&ÜìøÏ &Ó˝≤º
õ˝≤¢\˝À á dü+|òüT+ dü<ädüT‡\T »]>±sTT. 1894˝À @\÷s¡T q+<äT »]–q ¬s+&Ée ø£ècÕí õ˝≤¢ dü<ädüT‡˝À ô|+∫q
kÕ>∑T˙{Ï |üqTï ñ|üdü+Vü≤]+#˚ es¡≈£î uÛÑ÷eTT\qT kÕ>∑T #˚j·T≈£L&É<äì Á|üø£{Ï+#ês¡T.
H√{Ÿ : ¬s+&Ée ø£ècÕí õ˝≤¢ ¬s’‘·T dü<ädüT‡≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+∫q~ Hê´|ü‹ düTu≤“sêe⁄.

507
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘·+ nH˚ uÛÖ‹ø£, Ä]úø£ dæ<ëΔ+‘êìï |Á |ü +ü #êìøÏ n+~+∫q eTVü‰e´øÏÔ ø±s¡˝Ÿ
ø£ e÷sYÿ‡. Äj·Tq 1818˝À |Á cü Õ´˝À »ìà+∫ n+‘·es¡≈î£ |Á |ü +ü #·+ ms¡T>∑ì ˇø£ q÷‘·q Ä]úø£
dæ<ëΔ+‘êìï dü wæ+º #ê&ÉT. n~ ‘·sT¡ yê‘· |Á |ü +ü #·+˝Àì ø£wºü Je⁄\+<ä]øÏ ÄXÊCÀ´‹ nsTT+~. Äj·Tq J$‘·
ø±\+˝À ‘·q dæ<ëΔ+‘· $»j·÷ìï #·÷&É˝øÒ b£ ˛j·÷&ÉT. Äj·Tq eTs¡D+ ‘·sT¡ yê‘· Ä dæ<ëΔ+‘·+ 1917˝À s¡cÕ´˝À
$»j·T+ kÕ~Û+∫+~.
s¡cÕ´˝À ø£eT÷´ìdüTº $|üe¢ + $»j·T+ kÕ~Û+∫q ‘·sT¡ yê‘· ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘·+ Á|ü|+ü #·+˝À ‘·«]‘·>‹∑ q yê´|æÔ
#Ó+~+~. Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± ø±]à≈£î\T, ø£s¸¡ ≈î£ \T, j·TTe≈£î\T, ÁX¯eTJe⁄\T ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘êìøÏ Äø£]¸+|üã&ܶsT¡ .
#ÓH’ ê˝À yê´|æÔ #Ó+~, #ÓH’ ê ø£eT÷´ìdüTº <˚X+¯ >± ne‘·]+∫+~. ‘·sT¡ yê‘· Ç+&√-#ÓH’ ê˝ÀìøÏ yê´|æ+∫+~. n+<äT˝À
uÛ≤>∑+>±H˚ Ç+&çj÷· ˝ÀìøÏ ≈£L&Ü yê´|æÔ #Ó+~+~. ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘·+ 1920 <äXø¯ +£ ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Á|üy•˚ +∫+~.
Ä+Á<Û˝ä À ø£eTT´ìdüTº ñ<ä´qT yê´|æøÔ Ï ø±s¡D≤\T :- 1930-34 eT<Û´ä ø±\+˝À Ä+Á<Û˝ä À ø£eTT´ìdüTº
ñ<ä´e÷\T yê´|æÔ #Ó+<ësTT. uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ ˝À ø±]àø£ es¡+Z dü+|òTü {Ï‘+· ne⁄‘·Tqï <ëìøÏ dü+øπ ‘·+>± 1920 nø√ºãsY 31q
Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé ø±+Á¬>dt (m.◊.{Ï.j·TT.dæ) kÕú|+æ #·ã&ç+~.
H√{Ÿ : Ä˝Ÿ Ç+&çj÷· ÁfÒ&é j·T÷ìj·THé ø±+Á¬>dt kÕú|≈ü î£ &ÉT j·THé.j·TyéT.CÀwæ
1925 &çôd+ãsY 26 q $|üe¢ ø±s¡T\≈£î y˚~ø£>± uÛ≤s¡‘· ÁXÊ$Tø£ »Hêe[øÏ uÛ≤s¡rj·T ø£eTT´ìdüTº bÕغ kÕú|+æ #·ã&ç+~.
bÕغ |ü⁄≥Tºø£ yÓTT<ä\T 17 dü+e‘·‡sê\T s¡V≤ü dü´+>± |üì #˚jT· e\dæ e∫Ã+~. ø±+Á¬>dt #·]Á‘·øs£ >Ô¡ ± ù|s=+~q &Üø£sº Y
uÛÀ>∑sêE |ü{≤º_Û d”‘êsêeTj·T´ Ä+Á<Ûä |üÁ‹ø£ ˝À 1921 @Á|æ˝Ÿ dü+∫ø£˝À ªk˛$j·T≥T¢μ nH˚ o]¸ø‘£ √ yê´dü+ sêôdqT.
Ä+Á<Ûë˝À ø£eTT´ìdüTº dæ<ëΔ+‘· yê´|æøÔ Ï Á|ü<ëÛ q+>± á ÁøÏ+~$ ø±s¡DeTT>± #Ó|Œü e#·TÃqT.
C…fi’ ó¯ fl :- 1930 XÊdüH√\¢+|òTü q ñ<ä´eT ø±\+˝À Ä+Á<Ûä ˝À nH˚øe£ T+~ Hêj·T≈£î\T n¬sdüTº #˚jT· ã&ç $XÊK|ü≥ï+,
sê»eT+Á&ç, ãfi≤fl] C…fi’ fl¯ ˝À ñ+#·ã&ܶsT¡ . á C…fi’ fl¯ ˝À n|üŒ{Ïøπ MTs¡{Ÿ, ø±q÷Œs¡T, ô|cÕesY ≈£îÁ≥ øπ düT˝À n¬sdüTº >±$+#·ã&çq
u…+>±˝Ÿ eT]j·TT Ç‘·s¡ $|üe¢ yê<äT\‘√ M]øÏ |ü]#·jT· + @s¡Œ&ç+~. |ò*ü ‘·+>± Ä+Á<Ûä Hêj·T≈£î\˝À ø£eT÷´ìdüTº uÛ≤yê\T
»ì+∫ e ~Δ #Ó+<ësTT. Á|üeTTK Ä+Á<Ûä Hêj·T≈£î\T ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘ê\‘√ Á|üu≤Û $‘·T˝…,’ Ä+Á<Û˝ä À ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘ê\T
yê´|æÔ #˚XÊs¡T. ø£eTT´ìdüTº dæ<ëΔ+‘ê\‘√ Á|üu≤Û $‘·yTÓ qÆ Ä+Á<Ûä Hêj·T≈£î\T C…\’ T qT+&ç $&ÉT<ä\sTTq ‘·<Tä |ü] Ä+Á<Û˝ä À
ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘ê\qT yê´|æÔ #˚XÊs¡T.

516
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

uÛ≤ s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À Á_{Ïwt bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± uÛ≤s¡rj·TT\T »]|æq kÕ«‘·+Á‘·´

b˛sê≥+ ˇø£ eTVü≤À»«\ |òüT≥º+. yê´bÕsês¡Δ+ e∫Ãq Ä+π>¢j·TT\T kÕúìø£ sêE\
ã\V”≤q‘·\qT Ädüsê>± rdüTø=ì sê»ø°j·÷˝À¢ CÀø£´+ #˚düTø=ì <˚XÊìï ÄÁø£$T+#ês¡T. 1857 $|ü¢e+ e\¢
ø£+|ô ˙ |Á uü TÑÛ ‘·«+ b˛sTT _Á {Ïwt kÕs¡«uÛÖeTTì bÕ\q e∫Ã+~. ø£+|ô ˙ bÕ\q e+<ä dü+e‘·‡sê\T, kÕs¡«uÛÖeTTì
bÕ\q 90 dü+e‘·‡sê\T yÓTT‘·Ô+ 190 dü+e‘·‡sê\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ô|’ Ä+π>¢j·TT\ bÕ\q ø=qkÕ–+~.
Á_{Ïwt yê] |ü]bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯ dü+|ü<ä j·÷e‘·÷Ô ø=\¢>=≥ºã&ç+~. ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T q•+∫b˛j·÷sTT.
nH˚ø£ eT+~ e ‘·TÔ\T b˛>=≥Tºø=ì <ä]Á<äT\j·÷´s¡T. kÕúìø£ ‘Ó\T>∑T<˚X¯ sê»e+XÊ\T »MT+<ës¡¢qT ù|s¡T‘√ yê]øÏ
˝Àã&ܶs¡T. Áø£y˚T|” uÛ≤s¡‘·<˚X¯+‘√bÕ≥T Ä+Á<Ûä˝À ≈£L&Ü Á|ü»\T y˚T˝§ÿì Á_{Ïwt yê]ô|’ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡ X¯+U≤sêe+
|üP]+#ês¡T.
Ä+Á<Ûä <˚X¯+˝À C≤rj·TuÛ≤e+ n+≈£î]+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T
Ç+–¢wt yê] |ü]bÕ\Hê |òü*‘ê\T :` >√˝§ÿ+&É qyêãT\ ø±\+˝À dæús¡+>± ñqï Ä+Á<Ûä <˚X¯+ ≈£î‘·TuŸ
cÕV”≤ sê»´|ü‘·q+ ‘·s¡Tyê‘· yÓTT>∑\T\ bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ nsê#·ø£‘ê«ìøÏ >∑T¬s’+~. ‘·<äT|ü] 1724˝À ìC≤+ dü«‘·+Á‘·
<äø£ÿHé sê»´kÕú|üq #˚XÊ&ÉT. ‘·<äT|ü] »]–q |ü]D≤e÷\˝À Ä+Á<Ûä˝Àì düsêÿs¡T ÁbÕ+‘·+ 1766˝À, sêj·T\d”eT ÁbÕ+‘·+
1801˝À ádæº+&çj·÷ ø£+ô|˙ bÕ\q ÁøÏ+<ä≈£î e#êÃsTT, yês¡T nsê#·ø£ |ü]dæú‘·T\qT nD∫y˚dæ XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\qT
HÓ\ø=˝≤Œs¡T. ø£qTø£ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ yê] |ü]bÕ\qqT Vü≤]¸+∫+~. 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À ≈£L&Ü Ä+Á<Ûä<˚X¯+ Á_{Ïwt yê]ì
>∑{Ϻ>± düeT]Δ+∫+~. ø±˙ Ä ‘·s¡Tyê‘· Á_{Ïwt yê] |ü]bÕ\q |òü*‘·+>± e∫Ãq sê»ø°j·T, kÕ+|òæTø£, Ä]úø£ e÷s¡TŒ\T
Ä+Á<Ûä Á|ü»\ J$‘ê\qT ø£˝À¢\|ü]#êsTT.
dü«dü+|üPs¡í Á>±MTD e´edüú $HêX¯q+ :` Á_{Ïwt yê] |ü]bÕ\q≈£î eTT+<äT dü«j·T+düeT ~Δ nsTTq
e´ekÕj·T+, #˚‹ |ü]ÁX¯eT\‘√ u≤Vü≤´Á|ü|ü+#·+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&É≈£î+&Ü ãj·T≥ qT+&ç e#˚à m≥Te+{Ï b˛{°øÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü
uÛ≤s¡rj·T Á>±e÷\T dü«j·T+düeT <äΔ+>± J$+∫+~. n˝≤+{Ï e´edüúqT Á_{Ïwt yês¡T düeT÷\+>± HêX¯q+ #˚XÊs¡T.
Ä]úø+£ >± <√|æ&û #˚XÊs¡T. n+‘·{≤ uÛ≤s¡rj·TT\T ‘·eT e ‘·T\Ô T, |ü]ÁX¯eT\T ≈£L*b˛sTT ñbÕ~Û b˛>=≥Tº≈î£ Hêïs¡T. |ò*ü ‘·+>±
e´ekÕj·÷ìï ÄÁX¯sTT+#ês¡T. e´ekÕj·T+ô|’ ˇ‹Ô&ç m≈£îÿyÓ’ e´ekÕj·T<ës¡Tì ã‘·T≈£î ≈£L&Ü ø°åDÏ+∫+~.
527
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

582
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

‘·yêVü≤q, ø±ø£rj·T, $»j·Tq>∑s¡ eT]j·TT ≈£î‘·TuŸcÕV”≤\ sê»´bÕ\q˝À ‘Ó\T>∑Tyês¡T

XÊ dü+|òüT{Ï‘·yÓTÆq C≤‹>± Á|üU≤´‹>±+∫]. >√˝§ÿ+&É sê»´ |ü‘·Hê‘·s¡+ dü+uÛÑ$+∫q sê»ø°j·T
|ü]D≤eT+˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ $∫äqïyÓTÆ ‘Ó\T>∑Tyês¡T #Ó˝≤¢#Ó<äs¡jÓT´qT. Áø°.X¯.1766 Hê{ÏøÏ
ñ‘·Ôs¡ düsêÿs¡T\T, Áø°.X¯.1800 Hê{ÏøÏ <ä‘·ÔeT+&É˝≤\T, Áø°.X¯.1802 Hê{ÏøÏ HÓ\÷¢s¡T, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ MT<ä
Ä~Û|ü‘ê´ìï kÕ~Û+∫q ø£+ô|˙yês¡T á ÁbÕ+‘êìï eTÁ<ëdüT Áô|dæ&Ó˙‡˝À #˚sêÃs¡T.
á $<Ûä+>± »s¡>∑&É+‘√ eTÁ<ëdüT Áô|dæ&Ó˙‡ q+<äT ‘·$Tfi¯, ‘Ó\T>∑T, ø£qï&É, eT\j·÷fi¯ uÛ≤cÕ ÁbÕ+‘ê\j·T+<äT
ˇπø bÕ\Hê e´edüú≈£î ˝ÀHÓ’q$. |ü]bÕ\Hê πø+Á<äeTsTTq eTÁ<ëdüT, ‘·$Tfi¯ õ˝≤¢\ eT<Ûä´ ñ+&ÉT≥ e\q Ä+>∑¢ uÛ≤cÕ
nuÛ≤´kÕìøÏ ‘·$Tfi¯ó\T yÓTT<ä≥>± |üPqT≈£îqï+<äTq |ü]bÕ\q˝À ‘·$Tfi¯ó\ Á|üuÛ≤e+ eTÁ<ëdüT Áô|dæ&Ó˙‡ q+<äT $|üØ‘·+>±
ø£qã&ÓqT.
eTÁ<ëdüT sêÁwüºeTTq 58% uÛÑ÷uÛ≤>∑+ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·eTT, Á|ü»\˝À 40% Ä+Á<ÛäT\T. ø±ì bÕ\q˝À ñ<√´>±\˝À
‘·$Tfi¯ó\‘√ b˛*Ãq|ü&ÉT ‘Ó\T>∑Tyê] ÁbÕ‹ì<Ûä´+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. ‘=\T‘· á $wüj·T+ n+‘·>± ÁbÕ#·Ts¡´+ ø±˝Ò<äT.
e+<˚e÷‘·s¡+, dü«<˚o ñ<ä´e÷\T ‘Ó\T>∑Tyê]˝À πs¬ø‹Ô+∫q #Ó’‘·q´+ yês¡T ‘·eT <äèwæºì uÛ≤cÕ dü+düÿ è‘·T\ yÓ’|ü⁄ eTs¡*Ã
Á|ü‘˚´ø£ Ä+Á<Ûä sêÁwüº kÕ<Ûäq≈£î ;»+ y˚dæ+~.
Ä+<Û√Á<ä´eT #·]‘·ÁqT |üÁ<Ûëq+>± ◊<äT <äX¯\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. n$...

ÁbÕ<äTsꓤe <äX¯ (ÁbÕs¡+uÛÑ <äX¯) ` Áø°.X¯.1903 qT+&ç 1912 es¡≈£î >∑\ ø±˝eTT.

 Á|ü#ês¡ <äX¯ ` Áø°.X¯.1913 qT+&ç 1920 es¡≈£î >∑\ ø±˝eTT.

 n+‘·Ø¢q <äX¯ ` Áø°.X¯.1921 qT+&ç 1935 es¡≈£î eT<Ûä´ ø±˝eTT.
 rsêàq <äX¯ ` Áø°.X¯.1936 qT+&ç 1946 es¡≈£î >∑\ ø±\eTT
 ne‘·s¡D <äX¯ ` Áø°.X¯.1947 qT+&ç 1953`56\ eT<Ûä´ ø±˝eTT.

ÁbÕ<äTsꓤe <äX¯ (Áø°.X¯. 1903`1912) :` Áø°.X¯.20e X¯‘êãΔ+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq Ä+Á<Û√<ä´e÷ìøÏ

>∑T+≥÷s¡T q+<äT ‘=\T‘·>± n+≈£îsês¡ŒD »]–+~. Áø°.X¯.1903˝À >∑T+≥÷s¡T q+<äT s¡÷|ü⁄ πsK\T ~<äT›≈£îqï ªj·TTe»q

583
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

608
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

Ä +Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 1956 qe+ãsY 1e ‘˚Bq ne‘·]+#·&É+‘√ Ä+Á<ÛäT\≈£î ñ»«\ uÛÑ$wü´‘Y

ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. X¯‘êu≤›\ ‘·s¡ã&ç y˚s¡T y˚s¡T sê»e+XÊ\ #˚‘· |ü]bÕ*+|üã&ç y˚πs«s¡T>±
ñqï ø√kÕÔ, sêj·T\d”eT, ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘ê\T @ø£ sêÁwüº+>± ne‘·]+∫ Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·˝À q÷‘·q
n<Ûë´j·T+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº yÓTT<ä{Ï XÊdüqdüuÛÑ düuÛÑT´\T (1956`1957) :` Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+ @s¡Œ&çq|ü&ÉT
mìïø£\T »s¡>∑˝Ò<äT. 1952˝À yÓTT<ä{Ï kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T »]>±sTT. 1953 nø√ºãsY 1e ‘˚Bq Ä+Á<Ûä sêÁwüº+
@s¡Œ&ç+~. n|ü&ÉT eTÁ<ëdüT sêÁwüº XÊdüqdüuÛÑ˝À Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç mìï¬ø’q XÊdüq düuÛÑT´\‘√ Ä+Á<ÛäsêÁwüº XÊdüq
düuÛÑ @s¡Œ&ç+~. Ä XÊdüq düuÛÑT´\T 1955 es¡≈£î ø=qkÕ>±s¡T. 1955˝À ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ >±] eT+Á‹es¡Z+
|ü&çb˛sTT+~. n+<äTe\q 1955˝À Ä+Á<Ûä sêÁwüº XÊdüq düuÛÑ≈£î ‘=*kÕ]>± mìïø£\T »]>±sTT.
1956 qe+ãsY 1e ‘˚Bq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº+ @s¡Œ&ç+~. n|ü&ÉT ≈£L&Ü q÷‘·q+>± mìïø£\T »s¡|ü≈£î+&Ü
Ä+Á<ÛäsêÁwüº XÊdüq düuÛÑT´˝Ò Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁwüº XÊdüq düuÛÑT´\T>± e÷sês¡T.1956˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ @s¡Œ&˚ es¡≈£î ‘Ó\+>±D
ÁbÕ+‘·+ ôV’≤<äsêu≤<é sêÁwüº+˝À uÛ≤>∑+>± e⁄+~.
ôV’≤<äsêu≤<é sêÁcÕºìøÏ ≈£L&Ü 1952˝À kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T »]>±sTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ @s¡Œ&çq ‘·s¡Tyê‘· n|üŒ{Ï
es¡≈£î ôV’≤<äsêu≤<é sêÁwüº+ ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘êìøÏ XÊdüq düuÛÑT´\T>± ñqï yêπs Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ XÊdüq düuÛÑ˝À ‘Ó\+>±D
ÁbÕ+‘· XÊdüq düuÛÑT´\T>± ø=qkÕ>±s¡T. Ms¡+‘ê yÓTT<ä{Ï kÕ<Ûës¡D mìïø£˝À¢ ¬>*∫qyês¡T. Ä+Á<Ûä XÊdüq düuÛÑT´\T
e÷Á‘·+ 1955 eT<Ûä´+‘·s¡ mìïø£˝À¢ ¬>*∫qyês¡T.
á ñuÛj Ñ T· ÁbÕ+‘ê\ XÊdüq düuTÑÛ ´\‘√ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwüº Á|ü<eä∏ T XÊdüqdüuÑÛ @s¡Œ&ç+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ @s¡Œ&çq|ü&ÉT
ˇø£ ìs¡íj·T+ rdüTø√ã&ç+~. n<˚eTq>± 1957˝À ¬s+&Ée kÕs¡«Á‹ø£ mìïø£\T »s¡T>∑T‘êsTT. ø£qTø£ Ä mìïø£\T ˇø£ÿ
‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·y˚T »s¡bÕ\ì, Ä+Á<ÛäÁbÕ+‘êìøÏ »s¡|üe\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äì, n|üŒ{Ï Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·
XÊdüqdüuÛÑT´˝Ò 1957 mìïø£\ ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘ês¡ì ìs¡ísTT+#·ã&ç+~.
Áo ˙\+ dü+Je¬s&ç¶ (1.11.1956 qT+&ç 10.01.1960)
l˙\+ dü+Je¬s&ç¶ eTTK´eT+Á‹>± mìïø£ ne«>±H˚ eT+Á‹es¡Z ìsêàD≤ìøÏ |üPqT≈£îHêïs¡T. 13eT+~ düuÛÑT´\‘√
≈£L&çq eT+Á‹ eT+&É*ì @s¡Œ]#ê&ÉT. ô|<ä› eTqTwüß\ ˇ|üŒ+<ä+ Á|üø±s¡+ ñ|ü eTTK´eT+Á‹ |ü<$ä ‘Ó\+>±D≤ ÁbÕ+‘·eTT
609
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘· ` dü+düÿ è‹ dü÷s¡´<˚es¡ lìyêdüsêe⁄

630