Jacobus Leodiensis

Speculum musicae, Liber secundus

Source: Jacobi Leodiensis Speculum musicae, ed. Roger Bragard, Corpus

scriptorum de musica, vol. 3/2 ([Rome]: American Institute of Musicology,
1961), 1–128. Used by permission.
▸ TML Canon Data

Multipart file
Previous file: JACSP1B Next file: JACSP2B

[1] Speculum musicae

Incipiunt capitula in libro secundo Speculi musicae [P1, 36r in marg.]

I. Prooemium in libro secundo Speculi musicae. [P2, 48r in marg.] In quo

ratio tangitur dicendorum.

II. Quae sint causae ipsius consonantiae.

III. De harmonica modulatione amplior expositio.

IIII. Consonantiae communes acceptiones.

V. Consonantiae communiter sumptae descriptio.

VI. Quid sit consonantia secundum Antiquos.

VII. Quid sit dissonantia.

VIII. Consonantiarum distinctio.

VIIII. Consonantiarum ordo.

X. Utrum unisonus sit consonantia.

XI. Quid sit unisonus.

XII. Quare consonantiae vocum inaequalium fundari dicantur, secundum

Peripateticos, in proportionibus multiplicibus et superparticularibus.

XIII. Quid sit diapason.

XIIII. Unde dicitur diapason.

XV. Quod diapason omnium consonantiarum sonorum inaequalium in

ordine perfectionis prima sit et optima.

XVI. An diapason simplex sit consonantia vel composita.

XVII. Quod diapason constet ex quinque tonis et duobus minoribus

semitoniis.

XVIII. De divisione ipsius diapason.

[2] XVIIII. Quid sit diapente cum diapason, vel e converso.

XX. De nomine dictae consonantiae.

XXI. Haec consonantia an sit simplex.

XXII. Consonantia ista si sit in partes aequales partibilis.

XXIII. Quid sit bis diapason.

XXIIII. De nomine huius consonantiae.

XXV. Consonantia ista an simplex vel composita sit.

XXVI. De divisione huius consonantiae.

XXVII. Quid sit diapente.

XXVIII. De ordine et bonitate huius consonantiae.

XXVIIII. De nomine huius consonantiae.

XXX. Consonantia haec si sit simplex vel composita.

XXXI. De divisione huius consonantiae.

XXXII. Quid sit diatessaron.

XXXIII. Unde dicitur diatessaron.

XXXIIII. De modis antiquis cantandi diatessaron.

XXV. De modis cantandi diatessaron secundum eius species.

XXXVI. De simplicitate huius consonantiae.

XXXVII. De divisione ipsius diatessaron.

XXXVIII. Quid sit tonus.

XXXVIIII. Unde dicitur tonus et quotiens in monochordo continetur. [P1,

36v in marg.]

XL. In quibus constent numeris tonus et eius partes, secundum Philolaum.

XLI. Tonus an simplex sit consonantia.

XLII. Toni divisio in partes suas integrales.

XLIII. Toni divisio in partes subiectivas.

XLIIII. Quid sit comma.

XLV. Generalia documenta de primis et secundariis terminis proportionum

numerorum inaequalium.

XLVI. Qui sint minimi termini proportionum multiplicium.

XLVII. Qui sint minimi termini proportionum superparticularium.

XLVIII. Qui sint numeri minimi proportionum superpartientium.

[3] XLVIIII. Qui sint minimi termini proportionis commatis. [P2, 48v in
marg.]

L. Quod comma in minore constet proportione quam sit ea quae est

<inter> 74 et 73.

LI. Quod comma in maiore fundetur proportione quam sit ea quae est
<inter> 75 et 74.

LII. Amplior aliquorum dictorum expositio.

LIII. De commatis simplicitate.

LIIII. Quod consonantiae quandam includunt infinitatem.

LV. Quid sit semitonium minus.

LVI. Instantiae contra dicta et responsio ad illa.

LVII. In qua specifica <et determinata superpartiente> proportione

fundetur minus <semitonium>.

LVIII. Quod semitonium minus in maiore consistat proportione quam sit ea

quae est inter 20 et 19.

LVIIII. Quod semitonium minus in minore fundetur proportione quam sit

ea quae est inter 19 et 18.

LX. De nomine huius consonantiae et quotiens in monochordo situetur.

LXI. De simplicitate ipsius diesis.

LXII. Quid sit maius semitonium.

LXIII. De nomine huius consonantiae et quotiens et ubi in monochordo

contineatur.

LXIIII. Quae sit specifica <superpartiens> ipsius <apotomes> proportio et

quae sint <eius> minimi numeri.

LXV. Quod <apotomes> proportio maior est ea proportione quae est inter
16 et 15.

LXVI. Quod <apotomes> proportio minor est ea quae continetur inter 15 et

14.

LXVII. De simplicitate ipsius apotomes.

LXVIII. Comparatio diesis ad apotomen.

LXVIIII. Quorundam dictorum declaratio.

LXX. Quaedam semitoniorum proprietates.

LXXI. De tono minore quid sit, quae eius specifica proportio et qui primi
eius numeri.

LXXII. De tono maiore et comparatione eius ad ceteros.

LXXIII. Quid sit semiditonus.

LXXIIII. De nomine huius consonantiae et quotiens in monochordo

contineatur.

[4] LXXV. Quod semiditonus in maiore fundetur proportione quam sit

sesquisexta, minore tamen quam sit sesquiquinta.

LXXVI. De simplicitate, partibus et divisione semiditoni.

LXXVII. Quid sit ditonus.

LXXVIII. Declaratio ditonum in ea fundari proportione quae dicta est.

LXXIX. Quod ditoni proportio maior est quam sesquiquarta, minor tamen
quam sesquitertia.

LXXX. De simplicitate et divisione <ipsius> ditoni.

LXXXI. Quid sit semitritonus.

LXXXII. Quod semitritonus in maiore consistat proportione quam sit

sesquitertia, minore tamen quam sesqualtera.

LXXXIII. De partibus et divisione semitritoni.

LXXXIIII. Quid sit tritonus.

LXXXV. De partibus et divisione tritoni.

LXXXVI. Quid sit semitonium minus cum diapente.

LXXXVII. Declaratio consonantiam hanc in ea fundari proportione et qui

sint illius proportionis minimi numeri.

LXXXVIII. De divisione et partibus huius consonantiae.

LXXXIX. Quid sit tetratonus.

XC. Quid sit tonus cum diapente.

XCI. Declaratio consonantiam hanc in dicta fundari proportione.

XCII. Quid sit semiditonus cum diapente.

XCIII. Manifestatio consonantiam hanc in prius tacta fundari proportione.

XCIIII. Quid sit pentatonus.

XCV. Quid sit ditonus cum diapente.

XCVI. Quorundam dubiorum contra dicta remotio.

XCVII. Quid sit hexatonus. [P1, 37r in marg.]

XCVIII. Quid sit semitonium minus cum diapason.

XCVIIII. Declaratio consonantiam hanc in dupla super 26 superpartiente

proportione. consistere.

C. Instantiae contra dicta et ad illas responsio.

[5] CI. Quid sit semitonium maius cum diapason.

CII. Inquisitio proportionis huius consonantiae.

CIII. Quid sit tonus cum diapason, ubi et quotiens in monochordo

contineatur.

CIIII. Quod haec consonantia fundetur in dupla sesquiquarta proportione.

CV. Quid sit semiditonus cum diapason.

CVI. Quod haec consonantia consistit in dupla super decem partiente

proportione.

CVII. Quid sit ditonus cum diapason.

CVIII. Quid sit diatessaron cum diapason.

CVIIII. Quod Ptolomaeus hanc consonantiam posuit inter consonas.

CX. Ad rationes Ptolomaei responsi.

CXI. Quid sit semitritonus cum diapason.

CXII. Quid sit tritonus cum diapason.

CXIII. Quid sit semitonium minus cum diapente et <diapason>.

CXIIII. Quid sit apotome cum diapente et diapason.

CXV. Quid sit tonus cum diapente et diapason.

<CXVI. Quid sit semiditonus cum diapente et diapason>.

<CXVII. Quid sit ditonus cum diapente et diapason>.

<CXVIII.> Quid sit semitonium minus cum bis diapason.

<CXVIIII.> Quid sit semitonium maius cum bis diapason.

<CXX.> Quid sit tonus cum bis diapason.

<CXXI.> Quid sit semiditonus cum bis diapason. [P2, 49r in marg.]

<CXXII.> Quid sit ditonus cum bis diapason.

<CXXIII.> Quid sit diatessaron cum bis diapason.

<CXXIIII.> Quid sit diapente cum bis diapason.

<CXXV.> Quid sit tonus cum diapente et bis diapason.

<CXXVI.> Utrum, praeter dictas consonantias, monochordum ad alias

<sit> extendendum.

Expliciunt capitula libri secundi Speculi musicae.

[7] Incipit secundus liber Speculi musicae

Capitulum <I>.

Prooemium in quo tangitur ratio dicendorum.

Actus activorum in patiente sunt et disposito si quidem dispositio ad

aliquam formam ad introductionem illius ordinatur formae, ideoque non
sufficit naturae, non arti, stare in sola dispositione. Quin potius! Ipsa
dispositione praehabita, ad ipsius formae intentae in materiam
introductionem ulterius satagunt. Si igitur intellectus noster, per ea quae
praemisimus, aliqualiter dispositus est ad melius capiendum quae
specialiter ad musicam pertinent sonoram, quam exponendam eligimus,
prosequamur de illis.

Quamvis autem de hac musicae specie multa speculanda occurant, eminet

tamen inter illa musicalis consonantia, quae vel est propria passio in hac
quaesita musica, vel subiectum seu obiectum eius.

Quidnam enim aliud est consonantia, communiter et absolute sumpta, nisi

quidam sonorum numerus aliqua modulatione harmonica coniunctorum?
Ad hanc enim sonorum harmonicam modulationem, attributionem
aliquam habere videntur cetera quae ad hanc pertinent musicam vel
tanquam principia, vel tanquam partes integrales, vel tanquam partes
subiectivae, vel tanquam proprietates et passiones. Habet enim musicus
dicere de quibuscumque sonis distinctis simul collatis consonantiam
facientibus, quam inter se faciant harmonicam modulationem vel
consonantiam, qualiter distincti distinctam, quae bonae et quae meliores,
quae optimae, quae minus et quae magis rudes proportiones, et ipsarum
proprietates communes et proprias inquirere in generali, in speciali, [8]
divisim, coniunctim, narrative, demonstrative, probative, improbative,
definitive, divisive. Nec illum modum debet omittere qui est exemplorum
positivus ut melius sentiat qui adiscit. Ideo nos, de consonantia
principaliter exsequi volentes et de his quae ad ipsam spectant, tactos
sciendi modos circa eam observare conabimur.

Capitulum II

Quae sint causae ipsius consonantiae.

De musicalibus tractaturi consonantiis, videbimus primo causas ad eius

integritatis naturam | [P1, 37v in marg.] requisitas, deinde quae sint eius
communes acceptiones, dehinc quae eius descriptiones, postea quae eius
distinctiones, etc., prout ostendent capitula. Nam, in titulis et ordine
capitulorum, patebit intentio et ordo dicendorum.

Consonantia, cum sit res quaedam naturalis, quattuor ad sui naturae

integritatem requirit causas: duas extrinsecas et duas intrinsecas, vel duas
in fieri et duas in esse.

Ad consonantiam enim in actu et effectu producendam, quaedam

requiruntur instrumenta sonora, vel artificialia quoad sonos, vel naturalia
quoad voces; unde multa est distinctio in sonis ex distinctione quae est in
instrumentis sonantibus. Etiam quantum ad qualitatem sonorum. Quaedam
enim instrumenta tam naturalia quam artificialia sonos faciunt grossiores,
graviores, rudiores et duriores, quaedam subtiliores, altiores, dulciores et
molliores. Nec producunt instrumenta sonos sine motu et tactu.

Omnis namque naturalis actio fit per contactum secundum illud

principium quod non tangit, non agit. Ideo dicit Boethius, circa principium
quarti libri Musicae suae, si foret omnium quies rerum, nullus auditum
sonus feriret, quia, cessantibus <motibus> cunctis, <nullum> inter se res
pulsum <darent>. Ut igitur sit vox, pulsu est opus. Pulsus autem non est
sine motu. Ideo nec consonantia, quae non est sine voce vel sono, ut
dicetur. Unde ex distinctione motuum distinctio est sonorum, ut tactum est
in libro primo. Ex motu enim in sonis venit unitas, continuitas, brevis vel
longior [9] interruptio, numerositas et distinctio. Non causatur igitur
consonantia sine motu nec ad aures in medio defertur sine motu ad
omnem positionis differentiam, non etiam sine tempore motum
mensurante. Lumen enim et color, licet sine motu in instanti, | [P2, 49v in
marg.] a quacumque distantia in medio se faciant visui, non sic soni
auditui. Et generaliter de hoc nos expediendo, dicimus quod omnia, quae
requiruntur ad causandum sonos, requiruntur medietate vel immedietate
ad consonantiam in effectu producendam, quia ipsa non est sine sono vel
sonis, voce vel vocibus.

Dico ulterius quod ad consonantiam requiritur vox vel sonus. Natura

harmonica modulatio quae hic inquiritur non est rerum quarumcumque
sed sonorum vel vocum, et, in hoc, a ceteris musicae distinguitur generibus
et, cum sonus in plus sit quam vox, potius denominatur consonantia a
sonis quam a vocibus. Dico "a sonis", quia sonus unus <est> continuus,
quantumcumque sit prolongatus, si nullo modo sit interruptus.
Discontinuatus, distinctus et numeratus consonantiam facere non potest.
Patet hoc ex consonantiae nomine. Consonantia enim est simul vel cum
alio sonantia, quando scilicet unus sonus cum alio sonat. Haec autem
praepositio "cum" quandam distinctionem importat vel distinctionis
circumstantiam. Nihil enim sonat cum se ipso, nec idem cum se ipso
numeratur et distinguitur. Idem enim, manens idem, non est notum facere
nisi idem, secundum Philosophum, quod de agente univoco et limitatae
virtutis sumendum est (et hoc tactum est De Natura Unitatis libro primo).

Idem autem importat symphonia apud Graecos, ut consonantia apud nos.

Item consonantia musicalis ad aliquam proportionem reducitur in qua
fundari dicitur. Proportio autem necessario duos requirit terminos. Ergo,
consonantia ad minus duos requirit sonos. Item omnis musicae species
numerum considerat aliquarum rerum. Ad hanc autem pertinet
considerare numerum non quarumcumque rerum, sed sonorum, ut est
dictum, et propter hoc dicitur musica sonora, nec considerat numerum
sonorum absolute, sed ad invicem comparatorum, prout concurrunt ad
aliquam harmonicam modulationem faciendam.

[10] Neque sufficit quaecumque sonorum distinctio ad consonantiam sed

dicitur esse certa et sensui nota, recta, non confusa, instabilis et fluida.

Percussa enim semel psalterii chorda plures, antequam quiescat, facit

sonos, sicut pluries ipsa tremula aerem verberat. Illi tamen consonantiam
non faciunt quia incerta est, instabilis et confusa et non bene sensui nota
illorum distinctio. Iudicat enim ibi sonum esse sensus unum et continuum
propter aequalitatem et vicinitatem. Unus enim, quasi subito et
imperceptibiliter, in gravitate vel in velocitate rapit alium, quia, quae
propre sunt, quasi nihil differre videntur.

Etiamsi chorda eadem plectro torqueatur, remittatur nunc et subito

intendatur, sonat nunc gravius et mox altius, ut sit ibi processus de gravi
sono ad acutiorem. Non faciunt tamen tales soni consonantiam, quia
incerta est eorum differentia et communi fine clauditur, et quam
determinatam faciant consonantiam ignoratur, et videntur soni illi sonus
unus continuatus, sicut in motu intentionis alicuius qualitatis, puta
albedinis, cum est processus de gradu uno ad gradum alium.

Ideo dicit Ptolomaeus quod voces discretae, proprios habentes locos, veluti
colores impermixti, quorum differentia potest inspici, harmonicae
subiciuntur arti. Continuae vero et indiscretae, non sufficienter distinctae,
sive aequales sint, sive non, ab harmonica facultate separantur pro quanto
consonantiam facere nequeunt.

Soni igitur plures sufficienter distincti ad consonantiam requiruntur; sed

non sufficiunt ad consonantiam, nisi ad invicem comparentur et in aliqua
harmonica modulatione misceantur. Nam nec numerus sonorum, nec
sonus numeratus est formaliter ipsa consonantia. Non enim ponuntur soni
in definitione consonantiae in recto, sed in obliquo.

Quin potius harmonica modulatio quam Boethius dat intelligere per

sonorum concordiam vel mixturam in definitionibus consonantiae quae
postea ponentur. Ipsa igitur modulatio harmonica quae innascitur inter
sonos causa formalis est intrinseca ipsius consonantiae.

Adhuc ad consonantiam inter sonos prolatos requiritur quaedam | [P1, 38r

in marg.] proportio sive ipsa sit harmonica modulatio, sive [11] quid aliud,
et illa debet esse certa et ad certos numeros reducibilis. Non enim certius,
non clarius, non verius apparent proportiones quam in numeris ad aliquid,
nec requiritur solum proportio inter consonantiae sonos quae reducibilis
sit ad certos numeros, sed etiam inter instrumenta sonantia. Patet hoc in
psalterii chordis et organorum fistulis. Inter chordas enim psalterii
diapason resonantes dupla est proportio, et inter eas quae diapente,
sesqualtera, sic de aliis.

Item consonantia causam vel causas habet finales, proximas et remotas. Ad

ea enim ordinatur consonantia ad quae ordinatur musica sonora; quae sunt
multa, ut tactum est, primo libro, in Commendatione huius musicae quae
ratione suae cognitionis recreat intellectum, ratione suae modulationis
ipsum sensum. Unde finis immediatior eius, quoad practicam eius partem,
videtur esse perfectio ipsius auditus, cuius est obiectum, quam habet
reducere ad actum qui consonantiae iudex est.

Propterea, in definitione consonantiae, convenienter ponitur sensus, quia

nec videntur distincti soni in medio mixti habere perfectam rationem
consonantiae nisi se alicui faciant auditui. Ad quid igitur luderent aliqui in
instrumentis artis, in cithara, psalterio, viella, organo, sic de aliis; ad quid
cantaret aliquis naturalibus instrumentis, si non esset vel essent qui
audirent? Nec tamen dico ipsum auditum | [P2, 50r in marg.] esse de
intrinseca ratione consonantiae, et quod causet eas effective quidquid sit in
ratione finis.

Sic patent in quodam generali consonantiae causae duae extrinsecae, ut

efficiens et finis. Finis enim, cum sit prior in intentione et sit illud gratia
cuius aliquid fit, movet causam agentem effectivam quae executive et
realiter agit per potentiam suam activam. Movet autem finis metaphysice,
agens vero realiter. Causae autem intrinsecae ipsius consonantiae sunt ipsi
soni distincti et quae inter ipsos innascitur harmonica modulatio. Sine illis
enim ullo modo potest esse nec manere consonantia. Illis enim durantibus,
durat consonantia, et, ipsis cessantibus, cessat. Sed soni gerunt quasi vicem
materiae; sunt partes ipsius, sunt termini ex quibus conficitur et resulcat in
medio et apud auditum modulatio harmonica quae formam ipsius respicit.
[12] Capitulum III.

De harmonica modulatione amplior expositio.

Cum, secundum Boethium, nihil sit quod non pulchrius elucescat si

plurimorum notitia comprobetur et in ore duorum vel trium testium stet
omne verbum, audacius, confidentius et securius dicere debemus quae ab
auctoribus dicta reperimus, cetera timidius et cautius.

Videtur autem mihi a tempore Boethii musicam theoricam parum esse

certam, non ad plenum esse expositam, quamvis de ipsa, quos videre potui,
viderim tractatus.

Satis autem puto Guidonem monachum in musica theorica simul et

practica peritum fuisse. Ipse vero ad practicam ampliandam se contulit.
Hoc enim utile pro tunc fuit cum, tempore suo, pauci, in Ecclesia Dei,
canere scirent concorditer et secure. Ideo modum notandi novis notis
tradidit et cantandi. Et de monochordo et modis cantuum, quos aliqui
tonos vocant, multa bona scripsit. Dicit autem idem Guido: In omni arte
plura valde sunt quae, nostro sensu, cognoscimus, quam ea quae a
magistro didicimus, cum dicatur ab aliis quibusdam, quod plura sunt quae
quis novit addiscens quam inveniens.

Verum est quod visus, qui scientiae servit habitae per inventionem, plures
nobis rerum differentias ostendit quam auditus qui scientiae deservit
acquisitae per doctrinam. Difficilius tamen est et ingenium requirit
perspicatius invenire multa de novo quam illa scire ab alio.

Guido igitur, ex quo tanti fuit ingenii ut multo plura sciret sensu suo quam
essent ea quae didicerat a magistro, si ad musicam traxisset se theoricam,
multa pulchra et bona, puto, dixisset de illa. Sed ipse practicam elegit. Dicit
enim: Parvulis condescendi, Boethium, in hoc, non sequens, cuius liber, ut
ait, non cantoribus, sed solum philosophis est utilis.

Sed temporibus nostris, multi et optimi sunt cantores in cantu tam plano
quam mensurato valde certi, valde periti. Ipsa vero theorica iam videtur
quasi sepulta et tradita oblivioni, [13] quae longe perfectior exstat quam
practica. Etiam, teste Guidone quae, inter alia, circa finem libri sui sic dicit:
Quidam dicunt, qui ignorant, levem esse musicam, quia cito percipiunt
canendi scientiam. Sed hoc dicunt sapientes, quia nulli plenarie haec ars
patet; imo, latet, nisi philosopho.

Haec, ex incidenti, dixerim ad aliquam excusationem mei qui, in hoc opere

longo, laborioso, nimis intensive, extensive, tarde nimium incepto (quia,
etsi spiritus promptus sit, caro tamen infirma), dico aliqua quorum in
auctoribus non apparent expressa testimonia. Sed, secundum Boethium,
miseri ingenii est semper inventis uti et nunquam inveniendis. Sequor
autem in hoc opere, quoad theoricam, Boethium, prout possum, ex cuius
dictis elici possunt multa de quibus expressam non facit mentionem. Cum
autem ad practicam planam musicam venero, de tacto Guidone me iuvabo
et, ubi non invenero, auctoritatem sequar prout summus omnium magister
dabit rationem.

Ad propositum autem revertentes, sic dicimus: Harmonica modulatio, cum

sit ratio formalis in obiecto musicae, debet illi confirmari ut, si sumatur
illud obiectum generaliter, et illa ratio debet sumi generaliter, si specialiter,
et specialiter, unde distinguitur distinctione rerum invicem comparatarum,
sicut proportio distinctione terminorum. Ideo, cum musica coelestis,
mundana, humana et sonora genere vel specie distinguantur, sic et res de
quibus sunt. Similiter et harmonica modulatio in illis formaliter specie vel
genere distinguitur. Quamvis enim distinctae scientiae idem materiale
habere possint obiectum, oportet tamen ut illud in illis distinctis scientiis
formaliter sit distinctum. Formalis enim ratio obiectum materiale actuat,
specificat et determinat.

Harmonica igitur modulatio musicae sonorae de qua | [P1, 38v in marg.]

prosequimur, ab his quae ceteris competunt musicae speciebus formaliter
distinguitur, non solum distinctione rerum comparatarum (quia illae
visibiles et aliquae illarum sunt solum intelligibiles, hae autem audibiles),
sed etiam quia harmonica sonorum modulatio reduci habet ad certam
aliquam proportionem in numeris et, quantum ad aliquas, in sonantibus
instrumentis.

Quid igitur sit harmonica sonorum modulatio | [P2, 50v in marg.] quam
formaliter importat ipsa consonantia, prout possumus et intelligimus,
exprimamus. Videtur mihi, sine praeiudicio cuiuscumque, [14] quod ipsa
harmonica modulatio sonora generaliter et absolute sumpta, id est non
restricta ad hanc specialem talium vel talium sonorum modulationem,
intrinsece et quidditative est quaedam mixtio, unio, proportio, proprietas,
vel connectio proveniens, nascens et resultans ad productionem
distinctorum sonorum quae competit in medio et apud auditum se
diffundens, ad certam in numeris reducibilis proportionem. Vel brevius sic:
Harmonica modulatio est distinctorum sonorum unio, mixtio, proportio vel
proprietas in medio ad auditum se diffundens, ad certam reducibilis in
numeris proportionem.

Non dicitur quod "harmonica modulatio sint ipsi soni absolute et

formaliter", sed "mixtio ipsorum vel resultans ex eis". Mixtio enim ex
litteris non est ipsae litterae nisi materialiter; sicut nec mixtum ex
elementis ipsa elementa.

Dicitur autem "mixtio vel unio" quia illa sonorum mixtio est quaedam
ipsorum ad invicem unio. Sicut igitur ex unione elementorum ad invicem
resultat quoddam mixtum vel compositum, quod ab illis divisim sumptis
est distinctum et quasi quoddam tertium in quo colliguntur et uniuntur,
quia mixtio est miscibilium alteratorum unio, sic ex unione sonorum ad
invicem in eodem medio resultat quasi quoddam mixtum quod dicitur
consonantia, cuius formale est ipsa unio, mixtio, proprietas vel proportio
talium scilicet sonorum sic mixtorum, quae materia illius sunt.

Item, quod illud formale, quod dicit consonantia, sit ipsa sonorum mixtio,
proportio vel unio per quae vocabula idem intelligo, vult Boethius. Dicit
enim quod consonantia est acuti soni gravisque mixtura, per mixturam
intelligens ipsam harmonicam sonorum modulationem. In hoc autem quod
dicitur "sonorum" distinguitur ab omni proportione et harmonica
modulatione rerum quarumcumque aliarum. Debent autem soni ad
harmonicam modulationem et consonantiam requisiti esse distinctione
quae tacta est prius.

Dicitur autem "in medio ad auditum se diffundens", id est in aere vel aqua.
Ibi enim se diffundit harmonica sonorum modulatio ubi soni se diffundunt.
Si igitur soni aliqui in locis nimis distantibus sint producti ut simul non
possint misceri nec audiri, non faciunt harmonicam modulationem et, [15]
per consequens, nec consonantiam, quia nec elementa miscerentur nisi
essent approximata et se tangerent, et ex hac proprietate apparet una
differentia inter harmonicam sonorum modulationem et rerum aliarum
quae talem non requirunt contactum sed debitam quandam
comparationem inter se.

Adhuc, per hoc quod dicitur "ad certam in numeris reducibilis

proportionem", distinguitur harmonica sonorum modulatio a modulatione
rerum aliarum. Omnis enim harmonica sonorum modulatio ad aliquam in
terminis numeralibus reducibilis est certam proportionem, ut, si est
sonorum aequalium, ad proportionem terminorum aequalium, et, si est
sonorum inaequalium, ad proportionem terminorum numeralium maioris
vel minoris inaequalitatis; aliquae etiam sonorum mixtiones ad certas
proportiones rerum sonabilium tales mixtiones resonantium reducuntur. Et
ex his patet quod proportio, quae est ipsa sonorum mixtio, non est illa
proportio ad quam reducitur et in qua fundari debet quae est in numeris et
rebus sonoris. Idem enim ad se ipsum non reducitur, idem in se ipso non
fundatur. Distinguitur enim proportio distinctione rerum invicem
collatarum et una ab auditu percipitur, non alia. Cum enim tanguntur duae
sonabiles chordae quarum una bis aliam continet praecise, ceteris paribus,
ab auditu sonorum illorum mixtio vel proportio percipitur quae per
diapason signatur; sed proportionem illam duplam, quae est inter chordas
illas, auditus non cognoscit sed visus; illam autem, quae est in numeris,
solus intellectus, nisi ad res aliquas numeratas reducatur.

Dicitur autem una illarum proportionum fundare aliam quia, ubicumque in

rebus sonoris dupla reperitur proportio, ceteris paribus, semper ex illis
eadem resonat sonorum mixtio et proportio quae est diapason, et, suo
modo, sic est de ceteris proportionibus. Unde Pythagoras fundamentales
consonantiarum proportiones in ponderibus repperit malleorum
sonantium. Nam, antequam malleos sonantes ponderasset, audiebat
sonorum mixtiones et consonantias, sed in qua fundarentur proportione (et
quod hic determinatae <sunt>, ista, scilicet diapason, in dupla, illa in alia,
ut diapente in sesqualtera, sic de aliis) nescivit donec illos ponderasset
malleos et ipsos ad invicem, ut expediebat, combinasset.

Patet igitur quod intelligimus per harmonicam sonorum [16]

modulationem generaliter sumptam. Ipsa autem specificatur in distinctis
sonis et consonantiis et, cum ipsa dicat quandam sonorum unionem, tanto
videtur perfectior quanto inter sonos aliquos perfectior et maior est unio.
Percipitur autem ab auditu perceptione sonorum quorum dicit unionem.
| [P2, 51r in marg.] Capitulum IIII.

Consonantiae communes acceptiones.

Quamvis distincti soni simul vel successive possint et causari et proferri,

consonantia tamen formaliter videtur respicere sonos simul, non
successive, productos. Hoc enim dicit nomen suum. Qui enim successive
proferuntur, non simul sonant. Item sonis successive, et non simul prolatis,
non competit simul misceri nec illis numerus competit formalis vel
actualis. Miscibilia enim manent actu immixto, licet non sub propriis
formis, et numerus suas partes requirit in actu in quo ab oratione
distinguitur.

Extendi tamen videtur nomen consonantiae ad voces successive prolatas,

aliter, vocibus quibuscumque ab eodem prolatis, nomen non deberetur
consonantiae quia idem simul diversas non profert voces. Si igitur idem
homo modo diceret | [P1, 39r in marg.] re et consequenter sol vel la, tales
voces, scilicet re et sol, vel re et la, sic prolatae, consonantiam non facerent,
similiter nec quaecumque aliae successive prolatae et, per consequens,
solus homo per se <consonantiam> cantare non posset. Omnis enim
cantus, sicut ex vocibus constituitur distinctis, sic ex consonantia vel
consonantiis. Ideo nomen consonantiae ad sonos extenditur successive
prolatos quia, qui successive proferuntur ab eodem, a distinctis simul
possunt proferri, et tunc simul possunt misceri et audiri. Haec dico sine
praeiudicio quia, licet ex auctoribus possit haberi quod ad consonantiam
distincti requirantur soni, quod tamen salvetur consonantia, tam in simul
prolatis quam in successive, non repperi discussum ab eis nisi quod
Ptolomaeus de vocibus unisonis dicit, quod unisonae quidem sunt quae
unum atque eundem simul ac sigillatim pulsae reddunt sonum.

Consonantia, sumpta pro vocibus successive prolatis, [17] locum habet in

cantibus planis. Si vero sumatur pro vocibus vel sonis simul prolatis, sic
locum habet in discantibus et cantibus mensuratis.

Item consonantia, sumpta pro sonis simul prolatis, dupliciter accipitur quia
vel communiter et absolute, vel specialiter et appropriate secundum
duplicem nominis consonantiae expositionem, ut consonantia dicatur uno
modo a "consono, nas," sumendo consonare pro simul vel cum alio sonare,
alio modo ut dicatur a "consonare" pro "concordare".

Consonantia, primo modo sumpta, dicitur de mixtione sonorum omnium

distinctorum aequalium vel inaequalium, sive illorum mixtio dulciter et
concorditer auditui se faciat, sive non, dum tamen ad certam reducibilis sit
proportionem in numeris, sive illa sit simplex, sive mixta. Consonantia
autem specialiter et appropriate dicta est illa quae dicitur de distinctis
sonis concorditer et conformiter auditui se facientibus et quorum mixtio in
proportione simplici, multiplici, vel superparticulari fundatur, et, hoc modo
solum, videntur antiqui musici consonantiam accepisse qui non posuerunt
nisi quinque consonantias, scilicet diapason, diapente cum diapason, bis
diapason, diapente, et diatessaron. Ceteras autem omnes voces simul
prolatas non consonantias vocaverunt, sed vel consonantiarum partes, vel
differentias, vel dissonantias, excepto Ptolomaeo qui, contra alios,
diatessaron supra diapason consonantiam reputavit.

Hoc igitur modo sumpta consonantia appropriate solum pro quarundam

distinctarum vocum concordia non dicitur de aliis quae non concordant et
non placent auditui.

Sed non sequitur de vocibus non concordantibus simul mixtis: "Non sunt
tales speciales consonantiae, ergo non sunt consonantiae", sumendo
communiter consonantiam et large, ut est dictum. Non enim sequitur: "Leo
non est homo, ergo non est animal".

Mixtio sonorum potest uno modo considerari ut est in medio in quo soni
simul sunt producti, non habito respectu ad auditum, et, quantum ad hoc,
non videntur distingui soni non concordantes a concordantibus nec
ipsorum in medio mixtiones. Alio modo possunt considerari, ut se faciunt
auditui qui nec sonos illos nec illorum facit mixtiones, sed percipit illas. Et
tunc inter sonos non concordantes, id est [18] non dulciter auditui se
facientes, et alios, magna apparet distinctio quae tamen non venit solum ex
natura ipsius auditus, sed sonorum illorum quorum quidam nati sunt se
facere auditui dulciter et concorditer et alii aliter. Tamen, et inter istos et
inter illos, et in medio, et apud auditum est aliqua mixtio, licet una illorum
sit dura et displicens auditui, alia dulcis et placens. Videmus enim quod
saporum mixtio vel confectio quaedam est gustui dulcis et sapida, quaedam
displicens insapida et amara, et tamen mixtio, confectio et sapor dicuntur
et de ista, et de illa. Similiter et si sonorum mixtio quaedam placeat auditui
et sit sibi dulcis et bona, quaedam displiceat et sit ibi rudis et mala, dicetur
tamen mixtio sonorum et de ista, et de illa. In collegio chordarum in
psalterio, sunt aliquae, si tangantur, discordantes et aliquae concordantes,
et tamen, et istae et illae de illo sunt collegio, et similiter est in collegio
aliquorum hominum. Item si musicae generalissime sumptae, ut se extendit
ad res quascumque invicem comparabiles, sufficit quaedam harmonica
modulatio communissime sumpta quae omnibus illis insit rebus et de illis
verificetur, quare in hac speciali musica, quae de numero dicitur sonorum
simul collatorum, non sufficiat quaedam harmonica modulatio quae
communiter de omnibus distinctis sonis simul productis mixtis et
comparatis verificari possit?

Item quidquid sit de consonantia ut respicit sonos simul prolatos | [P2, 51v
in marg.] et simul auditui se facientes, ipsa tamen, sumpta pro sonis
distinctis successive productis, videtur communiter posse dici de omnibus
sonis distinctis ad aliquam certam proportionem in numeris reducibilibus,
quia tunc, ut sit inter concordantes et non concordantes, non apparet illa
distinctio quae apparet cum simul se faciunt auditui. Si enim voces, inter
quas est semitonium, ut sunt mi et fa, ascendendo vel, e converso,
descendendo, simul a diversis proferantur, multum inter se discordant et
displicent auditui, non sic si ab eodem successive proferantur.

Nec videtur sufficiens ratio quosdam sonos excludendi a numero

consonantiarum quia sunt vel partes, vel differentiae consonantiarum, ut
est tonus quo differt diapente a diatessaron, et semitonia ex quibus
consonantiae componuntur, quia, secundum hoc, paucae vel nullae essent
consonantiae, etiam nec illae quinque quas solas consonantias [19] vocant
Antiqui. Componitur enim diapason ex diapente et diatessaron, et diapente
cum diapason ex consonantiis illis ex quibus suum nomen sumpsit, et bis
diapason ex diapason et diapason, diapente ex diatessaron et tono,
diatessaron ex duobus tonis et semitonio. Et si aliqua superet bis diapason,
ex bis diapason et illa portione, in qua vincit bis diapason, componetur.

Haec dicta sint ad excusationem modernorum musicorum qui, generalius

consonantiam sumentes quam facerent Antiqui, multos sonos
consonantias nominant, quos Antiqui a numero consonantiarum
excludebant, ad exponendum etiam antiquos musicos quare ita paucos
sonos in numero posuerunt consonantiarum, et ne videar ire contra illos si
communi nomine sonos distinctos ad certam reducibiles proportionem,
quicumque sint illi, consonantias vocem in huius operis processu, ut
comma, diesim, <apotomen>, tonum, semiditonum, ditonum, tritonum, et
huius alios sonos de quibus infra prosequemur.
| [P1, 39v in marg.] Capitulum V.

Consonantiae communiter sumptae descriptio.

Consonantia, communiter sumpta, secundum ea quae tacta sunt, describi

sic potest: "Consonantia est plurium sonorum in medio et apud auditum
mixtio vel unio ad certam in numeris reducibilis proportionem".

Hanc descriptionem tangit Boethius libro secundo Musicae suae, capitulo

XX, ubi dicit: Consonantia est duarum vocum rata permixtio.

Per "ratam permixtionem", possumus intelligere certam permixtionem ad

determinatam in numeris proportionem reducibilem, ut excludatur confusa
et incerta vocum et sonorum permixtio, quae ad consonantiam non sufficit
secundum Ptolomaeum, ut prius dictum est. In tacta descriptione vel
definitione videntur poni ea quae sunt de essentia consonantiae
communiter et absolute sumptae. Soni enim gerunt vicem materiae,
permixtio ipsorum vicem formae, et bene dicitur sonorum plurium quia
sonus unus, ut prius probatum [20] est, ad consonantiam non sufficit;
etiam mixtio plura requirit miscibilia quia idem sibi ipsi non miscetur.

Per "mixtionem autem vel unionem sonorum" intelligimus ipsam

harmonicam modulationem quae forma est consonantiae sensibilis et
distinguitur ab omnibus aliis harmonicis modulationibus rerum aliarum.

Dicitur autem quod illarum sonorum mixtio est "in medio", scilicet in aere
vel aqua, quae materia sunt sonorum sine quibus nec soni causantur, nec
miscentur, nec ad auditum deferuntur cuius sunt obiectum.

Additur autem ibi "ad certam in numeris reducibilis proportionem", ut

tangatur consonantiae radicale fundamentum. Nulla enim est sonorum
mixtio, quae consonantiam faciat, quae non sit reducibilis ad aliquam in
numeris proportionem et distincte ad distinctas. Dixi autem "in numeris"
quia non certius, non generalius, non prius apparent proportiones quam in
numeris. Hoc autem erit unum quod postea diligenter conabimur
inquirere: in qua scilicet determinata proportione in numeris quaelibet
consistat consonantia quoad consonantiae voces extremas et, si possumus,
qui <sint> primi numeri proportionum illarum.

Dictum est autem tactam descriptionem vel definitionem esse positam de

consonantia communiter et absolute sumpta. Ipsa enim competit omnibus
tam illis stricte et specialiter sumptis de quibus antiqui musici locuti sunt,
quam quibuscumque aliis quas Moderni consonantias vocant, tam
consonantiis vocum inaequalium quam etiam consonantiae vocum
aequalium, ut est unisonus qui requirit plures sonos, ut infra dicetur. Igitur,
si cui competit definitio (et definitum consonantiae nomen competit
omnibus sonis quibus competit illa definitio, ut commae quae minima est
consonantia, quia est illud minimum quod discernit sensus) competit etiam
diesi, apotome, tono, semiditono, ditono, diatessaron, tritono, et multis aliis
de quibus et Antiqui et Moderni pauca aut nulla dixerunt.

Est autem notandum quod generalis vel communis consonantiae descriptio

consimilis est descriptioni harmonicae modulationis communiter sumptae,
quia neutrum illorum a sonis et ipsorum mixtione separatur et in
definitione formae eius subiectum ponitur.
[21] | [P2, 52r in marg.] Capitulum VI.

Quid sit consonantia secundum antiquos.

Boethius, primo Musicae, de consonantia duas ponit definitiones. Prima

talis est: Consonantia est dissimilium inter se vocum in unum redacta
concordia. Alia talis: Consonantia est acuti soni gravisque mixtura suaviter
uniformiterque auribus accidens.

Harum autem secunda circa priorem aliquid exponit et ad illam aliquid

addit. Quod enim in secunda dicitur acuti soni gravisque, exponit quod in
prima dixerat. Dissimilium tunc in prima posuit voces, in secunda sonos,
ne intelligatur forsitan consonantiam locum habere in solis vocibus, non
autem in sonis qui voces non sunt. Quod autem in secunda dicitur suaviter
uniformiterque auribus accidens additum est ad primam. Tactae
descriptiones non respiciunt consonantiam generaliter sumptam (de qua
prius locutum est), sed consonantiam specialiter et appropriate sumptam,
pro concordantia, prout consonantia a "consonare", idest "concordare"
dicitur, quo modo Antiqui consonantiam acceperunt, non a "consonare"
quod est "simul vel cum alio sonare". Ideo definitiones illae illis competunt
specialibus consonantiis quarum soni concordant et suaviter et dulciter
auditui se faciunt secundum plus et minus. Dicitur igitur quod consonantia
est vocum vel sonorum dissimilium, idest inaequalium, quorum scilicet
unus sonus gravior est alio. Et sic ad consonantiam quam definit ibi
Boethius non sufficit sonorum distinctio, sed cum hoc inaequalitas.

Ponuntur autem soni vel voces in definitione consonantiae in aliquo

obliquo et non in recto quia non dicunt formalem quidditatem ipsius, sed
habent se ad eam in ratione materiae, vel partium, vel subiecti. Quodsi
consonantia quidditative solum importat ipsam sonorum permixtionem ut
sit quaedam proprietas vel propria passio sonorum invicem comparatorum
et mixtorum, ad hoc soni in obliquo convenienter in eius definitione
ponentur. Sic in definitione proprii accidentis in abstracto ponitur eius
proprium subiectum [22] in obliquo, ut summitas est vasi curvitas. Et cum
accidentia propria non solum se ipsis sed ex suis propriis distinguantur
subiectis, distinguetur sonorum mixtura ab aliarum rerum mixtionibus.

Per "mixturam" autem "sonorum" et "concordiam vocum redactam in

unum" intelligimus harmonicam modulationem consonantiarum ibi
descriptarum, quae in hoc distinguuntur formaliter et specifice ab illis
quarum voces simul sumptae non concordant nec natae sunt suaviter,
uniformiter, et concorditer auditui se facere.

Suaviter, inquit, uniformiterque auribus accidens, id est adveniens, sicut

dulcis saporum mixtio gustui. Sunt enim quaedam sensibilia quae
delectationem inferunt sensibus et ipsos perficiunt, et alia quae offendunt.
Solus autem auditus inter sensus exteriores sonos et ipsorum mixtiones
habet cognoscere et inter ipsas discernere una cum intellectu, licet enim ad
inveniendum consonantiarum certas et debitas proportiones in numeris
quasi nihil faciat sensus, saltem quantum ad aliquas nisi ministrando
fantasmata intellectui.

Ad iudicandum tamen et discernendum inter | [P1, 40r in marg.]

concordantias quae bona et quae melior, multum facit auditus, et maxime
si est bene dispositus et in musicae scientia sufficienter instructus.
Febricitans non bene iudicat de saporibus et canis, neque in consonantiis
quantumcumque bonis, neque in cantibus delectatur propter cerebri
paucitatem et capitis debilitatem qui ad discernendum odores melius est
dispositus. Vidi hominem qui illum discordare censebat qui discantando
bonis utebatur consonantiis; et, in Ecclesia Dei, aliqui ad bene cantandum
non multum videntur affici qui parum videntur in musica delectari. Non
videtur musica tales consonantiarum suarum quaerere iudices.

Advertendum est autem quod, sicut a praedictis consonantiarum

definitionibus excluduntur soni qui suaviter et concorditer non se faciunt
auditui quantumcumque inter se sint dissimiles vel inaequales, sic ab illis
excluduntur soni similes et aequales, licet concorditer auditui se faciant.

Cuiusmodi soni pertinent ad unisonum. Utrum autem unisonus sit

consonantia, inquiretur postea. Posset autem unisonus sub praetactis
reponi definitionibus si, loco illius [23] vocabuli, "dissimilium" poneretur
"plurium" vel "distinctarum", ut diceretur: "Consonantia est distinctarum
inter se vocum in unum redacta concordia suaviter uniformiterque auribus
accidens". Tota enim haec definitio unisono competit, ut magis patebit per
sequentia.

Non facit autem Boethius, in definitionibus consonantiae, mentionem de

proportione fundamentali in numeris ad quam quaelibet consonantia
reducitur, sed postea diligenter consonantiarum illarum, de quibus
loquitur, inquirit in numeris et probat proportiones, forte ex hoc dans
intelligere quod illae non sunt de intrinseca ratione consonantiarum sed,
quia multum ducunt in notitiam consonantiarum et distinguunt eas et
fundant eas, per eas sciuntur illarum qualitates quae meliores, et quae
minus, et, propter illas agnoscendas, tanta prius dicta sunt de numeris ad
aliquid et de ipsorum proportionibus. Ideo, in descriptionibus
consonantiarum | [P2, 52v in marg.] postea ponendis, de illis mentionem
faciemus.
Capitulum VII.

Quid sit dissonantia.

Quia apposita iuxta se posita magis elucescunt, Boethius definitioni

consonantiae statim adiungit definitionem dissonantiae quae opponitur
consonantiae ab ipso definitae. Dissonantia, inquit, est duorum sonorum
sibimet permixtorum ad aurem veniens aspera atque iniucunda percussio.
Nam, dum sibimet misceri nolunt et quodammodo integer uterque nititur
pervenire, cumque alter alteri officit, ad sensum uterque insuaviter
transmittitur.

Ex hac dissonantiae definitione, patet Boethium sonorum distinctorum

posuisse duplicem mixtionem, unam suavem, aliam insuavem. Prima est
sonorum inter se concordantium apud auditum; alia displicens, iniucunda
et mala est sonorum dissonantium, idest discordantium. Et hanc tangit
cum dicit: Dissonantia est duorum sonorum sibimet permixtorum.

[24] Ergo sonis quantumcumque dissonis et discordantibus convenit ad

invicem in medio et apud auditum misceri, nam, qui simul producti sunt,
ex motione medii simul sibi occurunt, et miscentur, et diffunduntur ad
omnem medii positionem, nisi sit obstaculum, etiam usque ad auditum;
alias, auditus de illa qualis sit non iudicaret, nec illam ab aliis discerneret.
Quod autem sensus illam percipiat, tangit, cum sequitur: "ad aurem
veniens aspera atque iniucunda percussio."

Aliam autem mixtionem, quae est in concordia et suavitate, respectu

auditus, et priori apponitur mixtioni. Tangit per oppositum ad priorem,
cum dicit: Nam, dum sibimet misceri <nolunt>. Prius dixerat sonos
dissonantes sibimet esse permixtos. Hic negat, hic dicens quod sibi invicem
<nolunt> misceri.

Ergo oportet quod, hic et ibi, equivocet de mixtione quia intelligebat primo
de mixtione aspera et iniucunda auditui; hic autem intelligit de suavi et
iucunda quae apud auditum non stat cum priore. Ideo, quantum ad hanc
bonam et suavem mixtionem faciendam, non miscentur ad invicem soni
dissoni, id est discordantes, sed quodam modo integer uterque ad auditum
nititur pervenire, cumque alter alteri officit, quia sibi ad melodiam
faciendam non correspondet, ad sensum uterque insuaviter transmittitur.

Potest ex dictis apparere quod dissonantia, quam hic describit, non

apponitur consonantiae communiter et absolute sumptae, quae generaliter
se habet ad mixtionem sonorum quamcumque bonam vel malam, suavem
auditui vel asperam, prout consonantia dicitur a "consonare" quod est
simul et mixtim sonare qualitercumque, dum tamen adsint ceterae
conditiones ad consonantiam requisitae; sed apponitur consonantiae
specialiter et appropriate sumptae prout dicitur a "consonare" quod est
"concordare" quomodo Antiqui consonantiam acceperunt.

Stant igitur simul quod aliqui soni sint dissoni et consoni secundum
diversas ipsius consonantiae acceptiones et distinctas sonorum mixtiones.
Posset etiam hic notari quod sonorum mixtio potest accipi generaliter, ut
<se> abstrahit ab omni speciali mixtione, bona scilicet vel mala, dulci
auditui vel aspera, et hoc modo competit omni consonantiae. Vel [25]
potest accipi pro hac speciali mixtione vel illa, et sic non competit omni
consonantiae, sicut nec rationale omni animali similiter nec irrationale;
sed, per illas differentias, descendit genus animalis in distinctas species.
Similiter si dicatur: "Sonorum invicem permixtorum alii miscentur
mixtione dulci et bona auditui, alii insuavi et mala", tanguntur ibi species
ipsius consonantiae generaliter sumptae inter se per oppositas distincte
differentias.
Capitulum VIII.

Consonantiarum distinctio.

Consonantiarum distinctio sumi potest vel ex sonorum distinctione

invicem collatorum, vel ex distinctione mixtionum, vel ex distinctione
proportionum, et ex multis aliis ut, Deo dante, apparebit libro quarto. Nunc
autem tangamus aliquas paucas.

Consonantias ex distinctione sonorum sic dividit Ptolomaeus: Sonorum alii

sunt unisoni, alii non. Unisoni sunt quorum unus alio gravior non est, nec
acutior. Et hi ad consonantiam pertinent quae vocatur unisonus. Soni non
unisoni | [P1, 40v in marg.] sunt quorum unus gravior est alio, vel acutior.
Et hi sic distinguuntur: Sonorum non unisonorum alii sunt aequisoni, alii
consoni, alii emmeles, alii dissoni, alii ekmeles. Aequisoni sunt, secundum
Ptolomaeum, qui simplicem et quasi unum quodammodo efficiunt sonum,
ut diapason et bis diapason, propter bonam ipsorum concordiam. Consoni
sunt qui compositum permixtumque suavem tamen efficiunt sonum ut |
[P2, 53r in marg.] diapente ac diatessaron. Emmeles sunt qui consoni non
sunt perfecte; possunt tamen aptari ad melos, ut est tonus et forsitan
semiditonus et ditonus et huiusmodi consonantiae quae aliquam important
concordantiam. Dissoni sunt qui discordant, ut tritonus et huiusmodi.
Ekmeles sunt qui non recipiuntur, secundum ipsum Ptolomaeum, in
consonantiarum coniunctione.

Adhuc hic aliam tangamus consonantiarum distinctionem. Et sumitur per

comparationem ad proportiones ipsarum fundamentales consonantiarum:
aliae sunt simplices, aliae compositae. [26] Voco autem, quoad nunc, illas
consonantias simplices quae in simplicibus fundantur proportionibus, et
compositas quae in compositis. Infra tamen tangam multos alios modos
compositionis.

Simplices consonantiae, aut fundantur in proportione cuiusdam

aequalitatis, sic est unisonus qui non distinguitur sicut nec eius proportio,
aut in proportione cuiusdam in aequalitatis, et hoc est tripliciter quia vel in
proportionibus multiplicibus, vel superparticularibus, vel
superpartientibus.

Si in multiplicibus, vel in prima proportione numeri multiplicitatis, scilicet

in dupla, sic est diapason, vel in secunda, scilicet in tripla, sic diapente cum
diapason, vel in tertia, scilicet in quadrupla, sic est bis diapason. Utrum
autem supra bis diapason sit vel sint aliae consonantiae, tangetur infra.

Si autem fundentur in proportionibus superparticularibus, aut in prima,

scilicet in sesqualtera, sic est diapente, aut in secunda, scilicet in
sesquitertia, sic est diatessaron, aut in septima quae est sesquioctava
proportio, et sic est tonus. Nam in proportionibus intermediis
superparticularibus inter sesquitertiam et sesquioctavam, ut sunt
sesquiquarta, sesquiquinta, sesquisexta et sesquiseptima, nullae, secundum
Nicomachum, fundantur consonantiae.

Sic haberemus sex consonantias vocum inaequalium, tres fundatas in

proportionibus multiplicibus, et tres in superparticularibus. Illae sunt
quibus perfectissime nomen inest consonantiae, excepto tono, secundum
Antiquos.

Si vero fundentur in proportionibus superpartientibus, sic, exceptis

diapente, diatessaron et tono, sunt omnes consonantiae quae via
imperfectionis praecedunt diapason, ut comma, diesis, apotome,
semiditonus, ditonus, tritonus, semitonium cum diapente, tonus cum
diapente, semiditonus cum diapente, ditonus cum diapente. Illae omnes, ut
patebit infra, in proportionibus fundantur superpartientibus distinctis.

Si vero in proportionibus fundentur compositis, vel in composita ex

multiplici et superparticulari, sic est tonus cum diapason, vel in mixta ex
multiplici et superpartiente, sic est semitonium tam maius quam minus
cum diapason, semiditonus cum diapason, ditonus cum diapason,
diatessaron cum diapason.

[27] Iam tetigimus multas consonantias et sufficiant, quoad nunc, quia in

prosequendo tangemus quasdam alias.

Aliae poni possent consonantiarum divisiones, sed hae nunc sufficiant.

Capitulum VIIII.

Consonantiarum ordo.

Attenditur inter consonantias duplex ordo: unus via perfectionis et formae,

alius via imperfectionis et materiae.

Secundum viam perfectionis, illae sunt priores quarum mixtiones et

proportiones sunt perfectiores, ut sunt illae quarum soni magis
concordant, magis uniuntur et se compatiuntur apud auditum. Et illae sunt
sex, secundum Ptolomaeum, quas secundum viam perfectionis sic disponit:
diapason, bis diapason, diapente, diatessaron, diapente cum diapason,
diatessaron cum diapason. Alii autem non ponunt nisi quinque, quas
Eubulides et Hippasus sic ordinant: diapason, diapente, diapason cum
diapente, diatessaron, bis diapason. Nicomachus vero praedictas quinque
sic ordinat: diapason, diapente cum diapason, bis diapason, diapente et
diatessaron. Et nos, in sexto ordine, tonum ponamus qui in simplici
proportione superparticulari fundatur, et cuius voces non omnino
discordant, et perfectam inter se dicunt distantiam primam facilisque sunt
prolationis.

Hi valentes musici concordant quantum ad diapason quam in primo loco

ponunt, non sic de aliis. Quare hoc dicetur alibi.

Et illi de unisono non loquuntur, sed tantum de consonantiis sonorum

inaequalium. Nos autem unisonum omnibus consonantiis praeponemus
propter rationes quas tangemus infra. Post praedictas consonantias, via
perfectionis, essent illae ponendae voces quarum minus discordant, quas
Ptolomaeus emmeles vocat; posset etiam in illis attendi ordo perfectionis,
prout in perfectioribus et simplicioribus fundantur proportionibus, et
secundum quod sunt facilioris pronuntiationis.

[28] Alius est ordo consonantiarum qui attenditur secundum viam

generationis et imperfectionis. Et iste uno modo potest | [P2, 53v in marg.]
sumi, prout consonantiae pauciores vel plures in se claudunt voces,
computando tam extremas quam intermedias in quantum una aliquid addit
super aliam; et, secundum hunc ordinem, prima omnium est comma,
secunda diesis, tertia apotome, quarta tonus, quinta semiditonus, sexta
ditonus, septima diatessaron, octava tritonus, nona diapente, et sic semper
procedendo, prout una aliquid addit ad aliam.

In persequendo autem de consonantiis, primo de perfectioribus

tractabimus, quia notiores sunt et ipsarum cognitio magis est utilis, et de
illis Antiqui principalius tractaverunt. Tenebimus autem ibi ordinem
Nicomachi qui videtur eas ordinasse principaliter inspiciendo ad illarum
fundamentales proportiones, unde imponit illas quae in proportionibus
fundantur multiplicibus, deinde illas quae in superparticularibus;
proportiones autem multiplices perfectiores sunt proportionibus
superparticularibus, quia immediatius ab aequalitate nascuntur et in ipsam
resolvuntur, ut visum est supra, libro primo. Ad hoc illas, quae fundantur
in proportionibus multiplicibus, ordinat secundum proportionum
multiplicium ordinem, similiter et illas quae in superparticularibus.

Cum autem ad alias consonantias veniemus, prosequemur de eis secundum

ordinem quem tenent via imperfectionis, quia ille certior est et notior.
Disseremus autem et de illis, et de istis, in hoc secundo libro, narrative
magis. In tertio vero libro, aliqua, quae minus perfecte probata sunt in hoc
libro, amplius | [P1, 41r in marg.] probabimus. Unde hunc modum tenuit
Philosophus in libris De Animalibus, quia in decem primis libris narrative
processit, in sequentibus libris dictorum causas assignavit. Hunc etiam
modum Pythagoras dicitur tenuisse. Sed cum intentionis nostrae sit primo
tractare de unisono, qui voces respicit aequales, videbimus primo an voces
aequales consonantiam facere possint, hoc est, an unisonus sit
consonantia, vel non.
[29] Capitulum X.

Utrum unisonus sit consonantia.

Videtur aliquibus unisonum non esse consonantiam. Dicit enim quaedam

unisoni definitio sic: Unisonus est <sonus> unius vocis a qua non fit
progressio. Una autem vox consonantiam facere non potest, ut probatum
est, item quod nec plures voces aequales. Dicit enim Boethius quod in his
vocibus, quae nulla inaequalitate discordant, nulla ominino est consonantia
et sequitur ibi immediate: Est enim consonantia dissimilium inter se vocum
in unum redacta concordia. Idem vult Nicomachus: neque, inquit similium
(supple "vocum dicimus") esse consonantiam sed dissimilium potius in
unam eandemque concordiam venientium. Gravem vero si gravi
misceantur nullam facere consonantiam, quoniam hanc canendi
concordiam similitudo non efficit sed dissimilitudo. Item si voces aequales
facerent consonantiam, illa esset aequisonantia. Hoc autem, secundum
Ptolomaeum, competit vocibus ipsius diapason et bis diapason quas vocat
aequisonas, et tamen sunt inaequales. Item, si unisonus esset consonantia,
videretur esse omnium prima et summa, cum fundetur in aequalitate, quae
ceteras omnes antecedit proportiones. Dicit autem Nicomachus diapason
esse primam omnium consonantiarum meritoque omnes excellere, quia
cognitione praecedit. Oppositum tenent multi.

Responsio:

Unisonus potest sumi pro sono uno continuo et indistincto, et, hoc modo,
non est consonantia, ut patet ex dictis. Alio modo sumi potest pro pluribus
sonis numeratis et distinctis, aequalibus tamen, quorum unus non est alius,
et, hoc modo, ipsum sumendo, tenetur a multis unisonum esse
consonantiam veram et omnium primam. Competunt enim sibi ea quae
sunt de intrinseca ratione consonantiae simpliciter, generaliter et absolute
sumptae. Haec enim ad consonantiae naturam sufficere videntur, ut sit
quaedam harmonica modulatio, id est permixtio sonorum distinctorum in
medio et apud auditum ad certam reducibilis proportionem. Unisonus
autem distinctos requirit sonos, licet sint aequales. Aequalitas autem [30]
stat cum distinctione nec excludit eam, et non est dubium quin distincti
soni aequales simul producti (puta si duo vel plures in eadem cantent
gravitate) invicem misceantur. Imo summae miscentur in tantum ut quasi
unus sonus appareat, licet in veritate sint plures, propter quam causam
talium sonorum mixtio talis simul sonantia vocatur unisonus. Item talis
mixtio in certa fundatur proportione, scilicet in aequalitate quae est vera et
prima omnium proportionum aliarum. Omnis enim inaequalitas, ut
ostensum est, ab aequalitate nascitur et in ipsam resolvitur, et tanto
perfectior et maior dicitur proportio, quanto in immediatius nascitur ab
aequalitate.

Quod autem aequalitas vera sit proportio patet. Est enim proportio duorum
terminorum ad invicem quaedam habitudo. Termini autem aequales sunt
veri termini, ut duo binarii, vel duo trinarii, sicut termini inaequales, et
possunt ad invicem comparari. | [P2, 54r in marg.] Quid enim impedit quin
binarius binario et trinarius trinario, sicut binarius trinario et ternarius
binario possint comparari? Et hic quidem proportio nascitur cuiusdam
aequalitatis, ibi autem cuiusdam inaequalitatis. Est autem aequalitas vera
et realis proportio quae est quaedam relatio, quia terminos habet realiter
distinctos. Aequalitas enim et similitudo relationes dicuntur reales ut
habetur <quarto> Metaphysicae.

Secus est de idemptitate qua idem est sibi idem, unde non habet terminos
realiter distinctos, sed secundum rationem. Ideo dicitur relatio rationis.
Item consonantia vel dicitur a "consonare" quod est "simul sonare", vel a
"consonare" quod est "concordare", et quocumque horum modorum
sumatur, competit unisono qui requirit sonos plures et qui ad invicem
summe et optime uniuntur et concordant. Potest enim esse concordia inter
duos fratres summe aequales, et in moribus, et in aliis, licet individualiter
et numero sint distincti.

Quod autem soni ipsius unisoni sint aequales, non tollit ab unisono
consonantiae nomen. In nullo enim importat consonantia quod soni sui
sint inaequales. Non facto sed absolute et simpliciter quandam sonorum
simultatem et mixtionem dicit cui accidit, ut sic, ut illi sint aequales vel
inaequales, sicut inferius dicitur accidere suo superiori. [31] Item ad hoc
facit quod dicit Boethius quod consonantia est duarum vocum rata
permixtio; duae autem voces aequales sunt vere duae voces naturaliter
distinctae et habent inter se ratam distinctionem simpliciter, et distincte, et
absolute. Dicit quod consonantia est permixtio rata duorum vocum; non
dicit inaequalium vel aequalium, sed abstrahit ab illis nomen consonantiae
absolute sumptae. Item voces aequales unisonantes Ptolomaeus non
videtur excludere a numero consonantiarum cum dicat quod discretae
voces, id est non continuae sed distinctae, armonicae subiiciuntur arti. Item
Ptolomaeus in distinctione vocum consonantiam facientium praeponit
voces unisonantes. Vocum, inquit, aliae sunt unisonae, aliae minime.
Unisonae <sunt>, quarum sonus unus est, non intelligens quod sit unus
simpliciter, sed, se exponens, dicit statim: vel in gravi vel in acuto, quod est
dictum quod sunt aequales. Item unisonare est aliqualiter cantare; cantus
autem omnis ex consonantia vel consonantiis conficitur. Vox enim una
indistincta cantum non facit; ratione accentus est quidam cantus, et tamen,
in moderato accentu, locum habet solus unisonus, non sic in gravi et acuto,
in quibus proceditur secundum arsim vel thesim, id est secundum
elevationem vel depositionem. Item aves cantare dicuntur et tamen in
ipsarum cantibus male potest discerni qua utantur consonantia, nisi
unisono.

Nec solum videtur unisonus consonantia, sed prima omnium simpliciter et

summa, ut, sicut aequalitas omnem inaequalitatem antecedit, sic
consonantia, super aequalitate fundata cuiusmodi est solus unisonus,
praecedit omnem consonantiam super inaequalitate fundatam. Etsi propter
quod unumquodque tale et illud magis diapason dicatur prima inter omnes
consonantias vocum inaequalium, quia dupla proportio immediatius
sequitur et resolvitur in ipsam aequalitatem, ipse unisonus super vera
aequalitate fundatus erit simpliciter prima omnium consonantiarum, quia
et voces suae summe uniuntur. Et sicut aequalitas fundamentum est
omnium proportionum, sic et unisonus omnium consonantiarum. Unde,
supra tenorem, in qua sunt voces solum unisonum inter se habentes omnis
cantus et discantus, et consonantia fundari potest.

[32] Advertendum tamen quod, licet unisonus sit vera et prima omnium et
summa consonantia, non est tamen forsitan ipsa proprie dicta consonantia,
sicut aliquae vocum inaequalium, quia licet aequalitas sit vera proportio |
[P1, 41v in marg.] omnem proportionem terminorum inaequalium
praecedens, nomen tamen proportionis forte, non ita proprie, dicitur de
aequalitate, sicut de inaequalitate. Dicitur enim quod nulla propositio
verior est illa in qua idem praedicatur de se, dicendo "homo est homo". Non
est tamen talis praedicatio ita propria sicut illa in qua superius praedicatur
de suo inferiore, dicendo "homo est animal". Et prima praedicatio est inter
terminos aequales, secunda inter terminos inaequales. Est autem
notandum quod, cum consonantia duo principaliter et intrinsece magis
requirat, scilicet sonorum numerum vel distinctionem et illorum ad
invicem mixtionem, restrinxerunt Antiqui consonantiae nomen, quoad illa
duo, quoad primum, quia sonos quos requirit consonantia posuerunt esse
inaequales vel dissimiles, ut ostendunt inductae ipsorum auctoritates, cum
tamen nomen consonantiae non importet quod sint aequales, vel quod sint
inaequales, sed, per indifferentiam, nomen consonantiae ad hos vel illos se
habet sonos. Ad hoc consonantiam restrinxerunt, quoad sonorum
mixtionem, quia posuerunt illam, respectu auditus, esse dulcem et suavem,
cum sonorum mixtio communiter se habeat, similiter et harmonica
modulatio ad suavem vel duram. Propter primum non videntur expresse
posuisse unisonum esse consonantiam; propter secundum, quinque vel sex
prius tactas tantum posuerunt consonantias.

Moderni autem cantores nomen consonantiae non sic <arctant>, non sic
restringunt. | [P2, 54v in marg.] De pluribus sonis tam aequalibus quam
inaequalibus, de ipsorum mixtionibus tam suavibus auditui quam non,
ipsum verificant, et non omnino sine ratione, si vera sunt quae diximus.
Cum enim musica paulative sit augmentata, quid mirum si consonantiae
nomen sit dilatatum? In principio enim, cum sola musica simplici et
modesta uterentur homines, consonantiis quattuor et quattuor chordis
utebantur. Nunc autem, ampliata multum musica in chordis, in
instrumentis, in modis, in consonantiis et cantibus, quid mirum si
consonantiae nomen ad plures sonos et mixtiones quam tunc sit
extensum? Solent enim nominum [33] aliquorum significata secundum
diversitatem temporum ampliari et immutari.

Ex his patet responsio ad auctoritates Antiquorum qui stricte et

appropriate nomen consonantiae ad solas inaequales voces extendebant,
licet, secundum aliqua dicta illorum, nomen consonantiae ad omnes sonos
tam aequales quam non aequales possit extendi, ad illam autem unisoni
definitionem qua dicitur quod est unius vocis a qua non fit progressio.

Dicendum quod, si intelligatur quod sit unius vocis simpliciter et non

plurium, verum est quod talis unisonus non est consonantia; sed potest illa
definitio sic exponi: "Unisonus est unius vocis, idest similis vocis, iteratio a
qua non fit progressio ad inaequalem vocem, manente unisono". Et hoc
intellexisse videtur qui illam posuit definitionem. Dicit enim quod, statim
quod fit processus ad aliam vocem inaequalem, scilicet ascendendo
quantumcumque modicum vel descendendo, fit vel tonus, vel semitonium,
et desinit esse <unisonum>, sicut, cum procedit quis de termino aliquo ad
terminum illi inaequalem, tollitur aequalitas et nascitur inaequalitas.

Quod autem de Ptolomaeo additur quod aliquas consonantias vocum

inaequalium vocat aequisonas, scilicet diapason et bis diapason, non
intelligit quod sint aequisonae, id est vocum aequalium super aequalitate
fundatarum, quia multum, quantum ad hoc, sunt inaequisonae, multum
inaequales, et a se invicem distantes, cum inter extremas voces ipsius
diapason sit distantia quinque tonorum cum duobus minoribus semitoniis,
etiam secundum Ptolomaeum, ut patet quinto Musicae, capitulo XIIII. Et
per consequens, inter extremas voces ipsius bis diapason, sunt decem toni
cum quattuor minoribus semitoniis. De solo enim unisono verum est,
etiam secundum Ptolomaeum, quia voces eius sunt vere aequales in
gravitate vel acumine, quia una non est gravior, altera vel altior. Sed
intelligit quod dicuntur aequisonae quia, inter voces inaequales, magis ad
aequisonantiam accedunt, magis uniuntur et concordant respectu auditus.
Ideo tales voces Ptolomaeus immediate potius unisonas ordinat.

Item quod Nicomachus dicit diapason esse omnium consonantiam primam,

intelligendum est hoc in genere consonantiarum [34] sonorum
inaequalium, et non simpliciter ipsam omnium esse primam. Si enim
omnem inaequalitatem praecedit aequalitas, unisonus, qui solus inter
consonantias super vera aequalitate fundatur, diapason et omnem aliam
consonantiam simpliciter iure meritoque praecedet. Unde quod diapason
ceteras ab unisono praecedat consonantias, ab unisono venit quem
immediatius et perfectius imitatur.

Unisonus igitur, in talibus auctoribus, semper intelligatur excipi, ut sit

quasi exceptae actionis respectu omnium consonantiarum, inter quas et si
<ponatur>, in numerum prima tamen omnium existens, quasi absoluta ab
aliis extra numerum illarum existat, quia non ponitur in numero
consonantiarum vocum inaequalium. Ideo, quod inter consonantias vocum
inaequalium diapason dicatur prior, non vadit in praeiudicium unisoni.
Capitulum XI.

Quid sit unisonus.

Voces unisonas Ptolomaeus dupliciter describit, primo sic: Voces unisonae

sunt, quarum sonus unus est in gravi vel in acuto. Secundo sic: Unisonae
quidem voces sunt, quae unum atque eundem simul ac sigillatim pulsae
reddunt sonum.

Hae descriptiones, quamvis ad idem tendant, prima tamen immediate

respicere videtur voces unisonas, et secunda mediate, quia, mediantibus
rebus sonoris unisonantibus, cum tanguntur. Quod autem in utraque
descriptione tangitur, quod voces unisonum inter se habentes faciunt
unum sonum, non est intelligendum quod faciant unum sonum simpliciter,
sed quod faciant unum sonum illo modo quo ipse se ipsum exponit in
prima descriptione, scilicet quod faciant unum sonum in gravitate vel <in>
acumine pro quanto scilicet sunt omnino aequales, ut in nullo una sit altior
altera, vel gravior. Vel dicuntur facere unum atque eundem sonum quia
summe inter se uniuntur ut videatur quasi unus sonus, non sic aliquae
voces | [P2, 55r in marg.] inaequales.

Potest autem unisonus, ut est consonantia, sic describi: "Unisonus est

sonorum vere aequalium permixtio, uniformissime [35] simplicissimeque
veniens ad auditum, in proportione verae aequalitatis consistens".

Dicitur hic quod unisonus est "sonorum", quia sonus unus, ut pluries
dictum est, consonantiam non facit. Et in hoc quod dicitur | [P1, 42r in
marg.] "sonorum", convenit cum omnibus aliis consonantiis. Sed in hoc
quod dicitur "vere aequalium", distinguitur a ceteris omnibus. Dicitur
autem "vere aequalium" specialiter propter diapason et bis diapason
quarum soni, secundum Ptolomaeum, dicuntur aequisonantes, cum in
veritate non sint aequales. Ad hoc dicitur "sonorum vere aequalium", hoc
est omnino convenientium in gravitate vel acumine, quia, quantumcumque
modicum voces aliquae sunt inaequales, modo qui dictus est, tollitur
unisonus et fit processus ad aliquam consonantiam vocum inaequalium,
sicut, cum receditur ab aequalitate, inciditur in aliquam inaequalitatem et
ab unitate in aliquam numerositatem.

Item dicitur "permixtio", quia soni aliqui, quantumcumque sint aequales,

simul se faciant in aere et apud auditum. Non sunt tamen unus sonus
omnino, nisi per quandam commixtionem, sed summe ad invicem
miscentur soni ipsius unisoni, quia plus ad invicem conveniunt.

Ideo dicitur quod "uniformissime simplicissimeque" talis permixtio

pervenit ad auditum, ut quasi ipsum rapiat, ne discernat ibi plures esse
sonos sed unum; propter quam summam unionem, haec consonantia
unisonus appellatur.

Item dicitur "in proportione verae aequalitatis consistens", propter

diapason et bis diapason, quae dicuntur consonantiae aequisonae, et tamen
in vera aequalitate non fundantur, sicut nec earum soni sunt vere aequales,
nec chordae consonantias illas, cum tanguntur, resonantes; sed oportet
quod illae, quae unisonum resonant, sint vere aequales.

Ideo notandum est quod, cum soni ipsius unisoni sint aequales, possunt
dici soni sine intervallo ad invicem distantes. Vocatur autem intervallum,
differentia, distantia, vel spatium existens inter sonum gravem et acutum,
uti sic se habet intervallum ad distinctos inaequales sonos, ut differentia ad
distinctos inaequales numeros. Sicut igitur inter aequales numeros, ut sunt
duo et duo, quattuor et quattuor, locum non habet differentia, sic inter
sonos omnino aequales intervallum nullum est. Item soni aequales aliquo
modo comparantur numero lineari qui, ad modum lineae, una [36]
dimensione contentus surgit ex repetitione eiusdem numeri, ut si quis
dicat: duo duo duo, vel ex repetitione unitatis sic: I I I I I I I I I I. Hic est
quod, sicut a numero lineari ceteri procedunt numeri figurales, ut
superficiales solidi et cubici et ab aequalitate inaequalitatis proportiones,
sic ab unisono ceterae procedunt consonantiae, quae fundantur super
inaequalitate.

Habet unisonus locum in omnibus gammatis clavibus, voces plures

habentibus, praeter quam in bfa[sqb]mi. Sunt enim voces illae inaequales,
quia, inter mi de bfa[sqb]mi et fa de bfa[sqb]mi, est semitonium maius, ut
patebit infra. Sed inter voces aliarum clavium, cum sint aequales, locum
habet unisonus, ut inter voces ipsius .G. gravis, id est ipsius Gsolreut in
spatio, quae sunt: sol re ut. Similiter, inter voces ipsius .a. acutae, id est
alamire in regula quae sunt: la mi re. Similiter in aliis.

In hac consonantia, locum habet proportio, proportionalitas et transmutata

proportio. "Proportio", si comparentur voces alicuius clavis simplicis inter
se, ut sol de Gsolreut ad re de clave eadem. Si vero voces unius clavis
vocibus conferantur alterius clavis, ut voces ipsius Gsolreut ad voces ipsius
alamire, "proportionalitas" est dicendo sic: "Sicut se habent sol et re de
Gsolreut inter se, sic se habent la et mi de alamire. Quodsi transmutentur
termini sic: "ergo, sicut se habet sol de Gsolreut ad la de alamire, sic re de
Gsolreut se habet ad mi de alamire", "transmutata" est "proportio".

Haec consonantia simplicissima est sicut est proportio in qua fundatur, nec
distinguibilis est in aliquas species, sicut nec eius proportio. Haec
consonantia, propter summam unionem quam eius important voces, alias
de se malas, pro quanto cadunt in eam, reddit meliores. Haec est quae
nullam novit dissonantiam, nullam superioritatem, nullam inferioritatem,
nullam inaequalitatem. Haec est quae cantus tenet, cantus fundat; qui in
eam peccat, discordat, cantum confundit, cantum destruit. Haec est illa qua
magis in cantibus planis utitur Sancta Mater Ecclesia, prout suas voces
simul prolatas respicit. Nam, cum duo vel tres simul cantant, vel plures, ut
dicitur vulgariter, in eodem puncto ipsi unisonum observant, quia voces
illorum omnino aequales [37] esse debent; et in gravitate, et in acumine,
similiter et in ascendendo et in descendendo, debent illorum aequari voces
quod, si non fiat, tollitur unisonus et saepe fit magna | [P2, 55v in marg.]
discordia. Hac consonantia possunt omnes uti, quantumcumque
simplicissime cantent, ut Cartrusienses vel quicumque alii religiosi inclusi,
non sic aliis consonantiis, ut illarum voces simul proferuntur. Secus est
cum voces illarum proferuntur successive.

De unisono, quantum ad notas modernas, patet hic exemplum: (Vide

(Vide Appendix: I).

Haec dicta de unisono sufficiant. De aliis consonantiis, secundum tactum

prius ordinem, prosequamur.
Capitulum XII.

Quod consonantiae sonorum inaequalium <fundentur> in

proportionibus multiplicibus et superparticularibus secundum
Nicomachum.

Consonantiae musicales, aliae ab unisono, inter alia conveniunt in hoc

quod in proportionibus numerorum fundantur inaequalium. Cum enim
voces requirant inaequales, unam scilicet gravem et aliam acutam, satis
conveniens est ut eis numerorum inaequalium respondeant proportiones.
Posuit autem Nicomachus et quidam alii consonantias musicales fundari in
solis proportionibus multiplicibus et superparticularibus.

Ad hoc adducit Boethius, primo Musicae suae, duas rationes. Prima est,
quia, cum istae consonantiae voces requirant inaequales, unam scilicet
gravem, aliam acutam (gravitas autem et acumen quantitatem respiciunt),
debent fundari in proportionibus quae magis conveniunt quantitati. Hae
autem sunt proportiones multiplices et superparticulares. Assimilantur
enim multiplices quantitati discretae quae procedit in infinitum per
appositionem; superparticulares vero cum | [P1, 42v in marg.] quantitate
continua quae in infinitum dilabitur [38] per divisionem. Et haec declarata
sunt supra, libro primo, ubi de proprietatibus numerorum illorum est
tractatum.

Et quia forsitan diceretur quod per tactam rationem videretur quod

musicales consonantiae fundari possint in proportionibus
superpartientibus, quia, cum procedant in infinitum per appositionem,
assimilantur quantitati discretae, ideo ponitur alia ratio quae talis est:
Musicales consonantiae fundari debent in proportionibus quae magis
accedunt ad integritatem, unitatem et concordiam. Hae autem sunt
proportiones multiplices et superparticulares. Numerus enim submultiplex
semper est pars aliquota numeri multiplicis ad quem comparatur, ut pars
media si sit subduplex, pars tertia si sit subtriplex, pars quadrupla si sit
subquadruplex, et sic de aliis. Et sic numeri submultiplices de levi redire
possunt ad unitatem et integritatem sui totius.

Numeri etiam superparticulares cum numeris superparticularibus, quibus

comparantur, conveniunt in aliqua parte aliquota quae, aliquotiens sumpta,
utrumque numerum reddere potest. Senarius enim et quaternarius,
quorum unus ad alterum est sesqualter, partem communem aliquotam
habent quae utrumque mensurat numerum, scilicet dualitatem quae, bis
sumpta, praecise quaternarium constituit, et, ter sumpta, senarium; et illa
pars addita quaternario ipsum reducit ad unitatem et integritatem ipsius
senarii; et suo modo est in ceteris speciebus superparticularibus.

Haec autem proprietas non competit ceteris speciebus numerorum maioris

et minoris inaequalitatis. Non enim habent aliquam partem aliquotam
communem, aliam ab unitate quae, aliquotiens sumpta, praecise quemlibet
numerorum illorum invicem comparatorum constituat. Propter has igitur
rationes, Nicomachus Peripateticus posuit consonantias musicales fundari
in solis proportionibus multiplicibus et superparticularibus, non in
omnibus, sed in aliquibus determinatis, ut in dupla, tripla, quadrupla, in
sesqualtera et sesquitertia. Posset, tamen, si placeret, apponere
sesquioctavum, si tonum voluisset vocasse consonantiam. Dicit autem
quod soni inaequales qui in reliquis proportionibus, aliis scilicet a
praedictis, vel multimodis, vel non ita claris, vel longe omnino a se
distantibus fiunt, dissonantiae existunt; nulla autem sonorum concordia
procreatur. Sed isti opinioni non concordat Ptolomaeus qui, inter
consonantias etiam consonas, ponit diatessaron cum [39] diapason; et
tamen fundatur in proportione dupla superbipartiente, ut se habent octo ad
tria.
Et quid mirum si Nicomachus paucas posuit consonantiarum proportiones
quia paucas posuit consonantias? Nunc autem nomen consonantiae ad
plures satis extenditur sonos. Ideo oportet, secundum hoc, ut proportiones
musicales extendantur, quia cuilibet consonantiae sua respondet
fundamentalis proportio. Rationes praedictae ipsius Nicomachi, | [P2, 56r
in marg.] etsi videantur probare quod consonantiae musicales
convenientius habeant fundari in proportionibus multiplicibus et
superparticularibus quam aliis, quod tamen impossibile sit consonantias
aliquas generaliter et absolute sumendo, nomen consonantiae, ut est prius
visum, in aliis fundari proportionibus probare non videntur. Non enim
videtur esse de intrinseca ratione consonantiae absolute sumptae fundari
in solis proportionibus multiplicibus vel superparticularibus, quia etsi hoc
requiratur ad aliquas iam tactas, non tamen ad omnes.

His visis, de consonantiis sonorum inaequalium prosequamur. Et primo, de

diapason; deinde, de aliis, secundum prius tactum ordinem.
Capitulum XIII.

Quid sit diapason.

Diapason est consonantia sonorum inaequalium aequisonantium in dupla

proportione consistens.

In hac descriptione, "consonantia" locum tenet generis in quo, cum ceteris

omnibus sonis simul mixtis qui consonantiam facere dicuntur, diapason
convenit. Per cetera vero, quae sequuntur, circumloquimur specificam
ipsius diapason differentiam, licet in quibusdam illorum cum quibusdam
aliis conveniat consonantiis et a quibusdam distinguatur; ab illo tamen,
quod ultimo ponitur, distinguitur ab omnibus.

Nam, in hoc quod dicitur esse "sonorum inaequalium", ab unisono

separatur et cum ceteris convenit consonantiis. Dicuntur autem soni ipsius
diapason inaequales, quia gravior est unus alio, vel acutior unus reliquo.

In hoc autem quod dicitur "aequisonantium," ab omnibus ceteris

consonantiis distinguitur, praeterquam a bis diapason. Dicuntur autem
enim soni aequisonantes, ut tactum est prius, [40] non quia sint aequales et
in aequalitate fundati, sed propter summam sonorum inaequalium huius
consonantiae unionem et concordiam. In tantum enim uniuntur ut
diapason, secundum Ptolomaeum, paene sit una vocula, ut talis
consonantia unum quodam modo <effingat> sonum, propter quam causam
hanc consonantiam aliqui vocaverunt unisonum, licet, secundum
veritatem, unisonus non sit.

In hoc autem quod dicitur "in dupla proportione consistens", a ceteris

omnibus distinguitur consonantiis, quia hoc sibi soli et nulli alii convenit.
Quod autem consonantia haec, quae est diapason, in dupla consistat
proportione, quae est prima proportio numerorum multiplicium, libro
tertio, demonstrabitur. Nunc autem sufficiat hoc leviter et exemplariter
declarare.

Clarum esse debet in illa proportione fundamentali consistere diapason

quantum habent inter se res sonorae diapason, cum tanguntur, resonantes.
Illa autem est dupla proportio, et non alia, et hoc expertus fuit Pythagoras
in malleis, qui enim inter se duplam habebant in pondere proportionem, ita
diapason resonabant, quod nullam aliam consonantiam et soli illi illam. Et
consimiliter citharae, vel psalterii chordae duplae longior gravem et
brevior <acutum> ipsius diapason sonum faciunt. Voluerunt enim
Pythagorici proportiones consonantiarum in quantitate fundari et non in
qualitate.

Diapason igitur in dupla consistit proportione, ut se habent duo ad unum

qui sunt minimi termini naturales huius proportionis. Haec enim sola pro
maiore termino primum potest respicere numerum, id est binarium. Primi
autem secundarii termini duplae proportionis sunt IIII et II, secundi, VI et
III.

Adhuc, quod diapason in dupla consistat proportione, per consonantias, ex

quibus componi dicitur, et illarum proportiones posset declarari. Omnes
enim illae simul sumptae, secundum sub et supra, diapason et duplam
reddunt proportionem. Hoc autem magis apparebit, cum de illis loquemur
partibus vel consonantiis partialibus ex quibus integratur diapason.

[41] Capitulum XIIII.

Unde dicitur diapason.

Dicitur autem diapason a "dia" quod est "de" et "pan" "totum" et "sonus",
quasi de totis vel omnibus sonis, quia continet in se VII vocum discrimina,
ut patebit libro sexto, vel quia omnium consonantiarum sonos in se claudit,
quibus amplius Sancta Mater Ecclesia in planis utitur cantibus, voces
illarum extremas immediate vel successive iungendo. Et sunt XIII,
unisonum et diapason computando cum illis, post unisonum illas
ordinando, secundum viam generationis, sic: unisonus, semitonium, tonus,
semiditonus, ditonus, diatessaron, tritonus, diapente, semitonium cum
diapente, tonus cum diapente, semiditonus cum diapente, ditonus cum
diapente; sequitur diapason quae continet in se ceteras ipsam
praecedentes. Et hoc exemplariter patet | [P2, 56v in marg.] in quodam
cantu, posito in principio cuiusdam alterius brevis operis et consonantiis et
tonis et tonorum vel modorum intonatione super psalmos. Ibi enim tactae
consonantiae, cum dicuntur, et cantantur. Quem cantum, ut magis
appareant quae dixi, hic repetere non pigebit:

| [P1, 43r; P2, 56v-57r in marg.] (Vide Appendix: II).

| [P1, 43v in marg.] Est autem advertendum quod diapason claudit in se

quasdam alias consonantias de quibus non sit mentio in praetacto cantu, ut
sunt comma, semitonium maius, tonus imperfectus, tonus abundans,
semitritonus, tetratonus et huiusmodi, de quibus infra tangemus.

Tales enim consonantiae, licet sint possibiles et earum pulchra sit

speculatio, non sunt tamen in usu, nec ex illis conficiuntur cantus, non
solum ecclesiatici, sed nec alii, excepto semitritono quem in aliquo cantu
vidi ecclesiastico; sed rarissime talis in cantibus reperitur consonantia. Nec
mirum quod tactae consonantiae non sunt in usu, quia non sunt facilis
pronuntiationis, vel non bene possibiles, quantum ad illarum aliquas,
humanae voci, quicquid sit de instrumentis artificialibus.

[42] Item illarum voces nec concordant nec possunt notari secundum
compositionem gammatis, saltem omnes.

Item, quod, in praedicto cantu, dicitur quod omnis cantus ecclesiasticus

contexitur XIII consonantiis, quarum prima est unisonus, ultima diapason,
non est per hoc intelligendum quin cantus aliquis ecclesiasticus supra
diapason a suo fine possit ascendere, sed non immediate, similiter nec
descendere, nam cantuum ecclesiasticorum diapason, quantum ad voces
suas extremas, terminat immediatos ascensus vocum vel descensus. Ideo
qui aliquantum cantum planum ecclesiasticum immediate supra diapason,
utendo consonantiis quae sequuntur diapason, prout suas voces extremas
immediate respiciunt, ascendere facit vel descendere, peccat, nec debet
talis cantus in Ecclesia recipi.

Secus est de cantibus mensuratis. Patet in motetto illo: Non pepercit Deus
nato proprio, et de quibusdam etiam planis cantibus in quibus, gratia
exempli, ponuntur consonantiae altiores quam sit diapason. Iuxta quod
notandum quod immediati ascensus vel descensus vocum nunc plures sunt
quam essent tempore Guidonis Monachi. Pro tempore enim suo non erant
nisi sex quos vocat vocum depositiones, vel elevationes, vel coniunctiones.
Dicit enim quod prima vocum coniunctio est earum inter quas est
semitonium, non quodcumque, sed minus, ascendendo inter mi fa vel, e
converso, descendendo; secunda est earum inter quas est unus sonus, sicut
inter ut re ascendendo, vel re ut descendendo; tertia est earum vocum inter
quas est semiditonus, ut inter re fa ascendendo, vel mi sol, et, e converso,
descendendo; quarta est earum vocum inter quas est ditonus, sicut inter ut
mi, vel fa la ascendendo, vel, e converso, descendendo; quinta est earum
vocum inter quas est diatessaron, ut inter ut fa, re sol, mi la ascendendo,
vel, e converso, descendendo; sexta est earum inter quas est diapente, ut
inter ut sol, vel re la ascendendo, vel, e converso, descendendo.
Nunc autem in cantibus ecclesiasticis plures, ut dictum est, fiunt
coniunctionum voces. Sed forsitan Guido intelligit, quoad cantuum
principia in quibus exemplificare videtur vel [43] intelligit, de vocum
coniunctionibus in quibus non oportet uti aliqua falsa mutatione. Nunc
igitur Ecclesia, in cantibus suis planis, XIII utitur consonantiis, voces
illarum extremas immediate simul coniungendo in aequalitate, in
elevatione vel depositione, licet rarissime vel nunquam recolam me
invenisse, in cantu plano ecclesiastico, extremas voces ipsius ditoni cum
diapente immediate, secundum sub et supra, coniunctas.

Adhuc patet, in praedicto cantu, inter extremas voces ipsius diapason sex
includi intermedias voces. Et ideo diapason vulgariter vocatur una octava,
quia claudit in se voces octo, extremas et intermedias computando.
Quapropter, quoad extremas suas voces, quae solae simul vel successive
immediate prolatae ipsam resonant, locum habet haec consonantia inter
claves monochordi nostri litterarum et nominum consimilium, quia una
illarum ad aliam est octava, si sint simplices claves Voco autem illas
simplices quarum voces inter se habent unisonum, nec illis distincta
respondent signa. Haec dico propter bfa[sqb]mi cuius voces sunt
inaequales, et illis distincta | [P2, 57v in marg.] respondent signa. Sed de
illis alias amplius tractabimus.

Tenet igitur se diapason inter duos unisonos vocum clavium consimilium

litterarum, ut inter voces ipsius .D. gravis, id est Dsolre, quae sunt sol et re,
et voces ipsius .d. acutae, id est dlasolre quae sunt la sol re. Et consimiliter
est de aliis clavibus similium litterarum, si quis igitur compararet voces
ipsius .C. gravis, id est Cfaut quae sunt fa et ut, ad voces ipsius .c. acutae, id
est csolfaut quae sunt sol fa ut. Dicendo sic: "Sicut se habet fa de Cfaut ad
sol de csolfaut, ita se habet ut de Cfaut ad fa de csolfaut", bona est
comparatio et vera proportionalitas; utrobique enim inter voces illas
comparatas est diapason. Quodsi inferatur: "Ergo, sicut se habet fa de Cfaut
ad ut de cfaut, ita se habet sol de csolfaut ad fa de csolfaut", bene sequitur
per transmutatam proportionem. Est enim unisonus inter voces illas
invicem comparatas. Sic igitur, in hac consonantia, locum habet
proportionalitas tam directa quam transmutata, et non est dubium in ea
locum habere proportionem simplicem.

Iuxta quod notandum quod convenienter in tactis [44] comparationibus de

diapason et unisono mentio fit, quia illae duae meliores sunt inter
consonantias et ideo ceteras convenienter, de quibus in tacto cantu mentio
fit, claudunt et involvunt consonantias suo modo, sicut Beatus Mattheus et
Beatus Iohannes ceteros Evangelistas; nec tamen est omnino simile hic et
ibi.

Hinc etiam est quod hae duae consonantiae principaliter cantus terminant
vel finiunt mensuratos similiter et initiant.

Adhuc notandum est quod cum prius musici cantores VII uterentur latinis
litteris, scilicet A.B.C.D.E.F.G., quibus septem respondebant claves quae, in
compositione gammatis vel monochordi nostri, vocantur: Are, Bmi, Cfaut,
Dsolre, Elami, Ffaut, Gsolreut, fuit superaddita clavis una, ad partem
gravem, quam Gammaut vocamus. Et dicunt quidam quod Guido
monachus illam addidit ut prima clavis a prima littera sui nominis
inciperet. Hoc autem non videtur quia iam illa littera non esset .G. graeca,
sed latina, quia non scribitur Guidonis nomen per [Gamma] graecam, nec
ipse testatur illam adiunxisse ceteris. Dicit enim sic: Notae autem in
monochordo hae sunt. In primis ponitur [Gamma] graecum a Modernis
adiunctum; tamen non dicit a se. Item alibi sic dicit: Moderni harmoniarum
varietatem considerantes apposuerunt [Gamma] scilicet graecam, ante
litteras latinas septem prius positas propter multas causas, ut dicit: una, ut
inter .G. graecam et A. primam litteram latinam esset tonus; secunda, ut
inter [Gamma] graecam et .G. latinam | [P1, 44r in marg.] esset diapason;
tertia, ut secundus tonus vel modus qui, secundum nos, regulariter finitur
in D. gravi, quae quarta est littera inter latinas, per diapente descendere
posset; quarta, ut haberemus diatonicum genus.

Alia potest poni ratio: ut prima clavis primam designaret vocem quae est
ut secundum nos, ut, sicut, in ultima clave et altissima secundum
compositionem gammatis, quae clavis est ela, ponitur una sola vox, scilicet
la, quae ultima est, ultra quam non est ascensus nisi mutetur in aliam, sic,
in prima et gravissima clave, quae est Gammaut, ponatur prima vox et
gravissima, quae est ut, sub qua non est descensus nisi in aliam mutetur.

Sed de his amplius alias loquemur.

[45] Haec enim hic ex incidenti propterea dixi, quia, cum prioribus
clavibus, cum non essent nisi septem, nec sufficerent ad resonandum
diapason, rationaliter apposita est una clavis, ut essent octo, quia non
decebat musicam, quoad claves, tam perfecta privari consonantia
cuiusmodi est diapason.

Continetur autem diapason in compositione gammatis, quantum ad

distinctis claves litterarum et vocum consimilium, quattuordecim vicibus,
ut a Gammaut in Gsolreut, ab Are in alamire, etc. usque ad elami in regula
in ela. Inter bfa[sqb]mi autem in spatio et bfa[sqb]mi in regula reperiuntur
duae, una inter fa et fa, alia inter mi et mi.
| [P2, 58r in marg.] Capitulum XV.

Quod diapason omnium consonantiarum sonorum inaequalium in

ordine perfectionis prima sit et optima.

Concordi satis sententia tenuerunt Antiqui diapason inter consonantias

sonorum inaequalium, de quibus loquuntur, esse primam et optimam. Et
quod sit prima via perfectionis, probatur per hoc, quia fundatur in prima
proportione numerorum inaequalium cuiusmodi est dupla proportio, quia
etiam in mediatione suae simplicitatis et perfectionis sequitur unisonum
qui in vera fundatur aequalitate. Dupla enim proportio immediatius
aequalitatem respicit et unitatem, et, per easdem rationes, probari potest
diapason esse optimam et perfectissimam consonantiam.

Competit enim hic sibi, ratione suae proportionis quae perfectissima est
inter proportiones terminorum inaequalium et ratione suae perfectissimae
et concordissimae mixtionis et unionis. In tantum enim eius uniuntur soni,
ut dicat Ptolomaeus eos aequisonare, ut est dictum, et paene unam esse
voculam. Etiam propter eius bonitatem consonantias de se imperfectas, ut
unam sextam vel septimam, ut immediate nituntur cadere in eam, meliores
reddit, in hoc cum unisono conveniens. In signum horum, diapason, ut est
tactum prius, in monochordo rationabiliter in extremis suis vocibus litteras
habet consimiles, quod aliis non competit consonantiis.

[46] Ideo, secundum Guidonem, sicut septem finitis diebus eosdem

repetimus, ut semper primum et octavum eundem dicamus, ita semper
octavas voces easdem figuramus et dicimus, quia naturali concordia eas
consonare sentimus. Propterea Nicomachus hanc consonantiam posuit esse
fundamentum principium et radicem aliorum sonorum inaequalium. Dicit
enim quod, sicut unitas est principium crementi et diminutionis in
numeris, sic diapason in consonantiis, quia non habet aliquam
proportionem sibi oppositam, ut aliae. Repugnat enim primo termino
duplici, cuiusmodi est binarius, quaecumque alia proportio multiplex, quia
non potest esse triplex, non quadruplex, sic de ceteris multiplicibus
proportionibus. Repugnat etiam sibi omnis superparticularis proportio,
quia nec sesqualter potest esse, nec sesquitertius, sic de aliis. Adhuc aliae
species maioris inaequalitatis repugnant eidem binario. Hoc autem nulli
alii competit termino naturali, nulli alii proportioni. Ternarius enim, qui
triplex est unitatis, sesqualter est binario. Quaternarius, qui quadruplus est
ad unitatem, sesquitertius est ad trinarium; sic de aliis naturalibus
sequentibus terminis. Cuilibet enim plures maioris inaequalitatis
competere possunt proportiones prout ad diversos conferuntur minoris
inaequalitatis terminos. Ad hoc autem melius capiendum, duae ponantur
figurae: prima terminos respicit naturales, qualiter scilicet fluunt ab unitate
quae principium crementi consistit et diminutionis; secunda figura
consonantiis deservit, qualiter scilicet a diapason oriuntur. Prima figura
talis est:

(Vide Appendix: III).

Sicut igitur, in prima figura, unitas omnem antecedit numerum, et, per se
sumpta, cui apponatur, non habet, sic, in secunda figura, diapason ceteras
praecedit consonantias, quia eius fundamentalis, ut est dictum, proportio
immediatius et prius simplicem sequitur unitatem et per prius reducitur ad
aequalitatem, nec habet aliquam sibi oppositam proportionem.

[47] | [P2, 58v in marg.] Capitulum XVI.

An diapason simplex sit consonantia vel composita.

Ad videndum an diapason simplex consonantia sit, vel non, ut hoc magis

appareat, alias expedit tangere consonantias, et, per ea quae dicentur, sciri
poterit quae simplices et quae compositae censeri debeant.

Dico igitur quod aliquam consonantiam esse simplicem vel compositam

potest intelligi multipliciter.

Uno modo inspiciendo ad sonos quorum mixtio consonantiam facit. Et,

quantum ad hoc, nulla | [P1, 44v in marg.] consonantia simplex est, quia,
sicut saepe dictum est, sonus unus consonantiam non facit sed sonorum
rata permixtio. Omnis enim consonantia, quantumcumque minima, duos
ad minus sonos invicem mixtos requirit. Et, quantum ad hoc, inspiciendo
ad sonos quos in se continent consonantiae, tam extremos quam
intermedios, quaedam minus, quaedam magis mixtae sunt. Hoc enim
modo, comma videtur simplicissima consonantia, cum solas contineat
extremas voces, deinde semitonium minus, postea semitonium maius: sic
consequenter secundum ordinem quem tenent via generationis.

Alio modo potest dici consonantia aliqua composita ratione suae

denominationis, et hoc dupliciter: uno modo, quod denominatio illa fiat a
sonis extremis et mediis in consonantia aliqua inclusis, et, hoc modo,
multae consonantiae possunt dici compositae, ut diatessaron de quattuor,
diapente de quinque, diapason de omnibus; alio modo, quod denominatio
illa fiat a consonantiis partialibus inclusis in aliqua consonantia, aequalibus
vel inaequalibus; et, hoc modo, ditonus est consonantia composita a
partibus duabus aequalibus, scilicet a duobus tonis, tritonus a tribus; et,
hoc modo, multae aliae dici possunt compositae, ut bis diatessaron, bis
diapente, bis diapason; quantum etiam ad partes inaequales, multae dici
possunt compositae, ut semitonium cum diapente, tonus cum diapente,
semiditonus cum diapente, ditonus cum diapente, semitonium cum
diapason, tonus cum diapason, semiditonus cum diapason, ditonus cum
diapason, diatessaron cum diapason, diapente cum diapason, sic de
consimilibus. Adhuc potest dici consonantia aliqua composita ratione
partialium consonantiarum inclusionis, quamvis [48] non denominetur ab
illis, et, hoc modo, omnis consonantia vocum inaequalium dici potest
composita praeter comma, quod est consonantia minima de qua iudicet
sensus. Hoc enim modo etiam semitonium minus compositum est; continet
enim tria commata et amplius quam dimidium commatis, ut infra
probabitur, et ceterae omnes sequentes consonantiae ex commatibus
componuntur praeter compositiones partialium consonantiarum maiorum,
ut tonus ex commatibus et semitoniis, et, quantum ad hoc, quanto voces
extremae alicuius consonantiae ad invicem sunt magis distantes, tanto
reperiuntur ibi plures compositiones. Secundum hoc, igitur, diapason
dicitur componi ex quinque tonis et duobus minoribus semitoniis, ut
patebit magis infra, ex diatessaron et diapente, quae sunt principaliores
eius partes, ex bis diatessaron et tono; et multas alias recipit compositiones
partialium consonantiarum inclusarum quae, simul sumptae, ipsam
diapason reddunt et constituunt.

Est et alius modus simplicitatis et compositionis consonantiarum a

proportionibus, in quibus fundatur, acceptus. Secundum quem modum,
debet illa simplex dici, quae in proportione fundatur simplici, quicquid sit
de modis prioribus compositionis, et illa composita, quae in proportione
fundatur composita. Voco autem proportiones simplices eas quae tres
primas species numerorum maioris et minoris inaequalitatis respiciunt, ut
sunt proportiones multiplices, superparticulares et superpartientes; illas
vero mixtas vel compositas quae duas alias sequuntur species.

Quodsi proportio formam respiciat consonantiae, videtur quod formaliter

et simpliciter debet iudicari consonantia simplex vel composita a
proportione in qua fundatur, quantumcumque sit composita praedictis
compositionibus, quia illae consonantias videntur respicere via
imperfectionis et generationis. Consonantia igitur simpliciter et absolute
debet dici simplex quae in simplici fundatur proportione, composita vero
quae in composita, et tanto simplicior vel compositior, quanto in
simpliciore vel compositiore habitudine radicatur. Diapason itaque,
secundum hoc, est simplex consonantia, imo simplicissima, inter
consonantias sonorum inaequalium, quia dupla proportio, cum sit prima
omnium [49] proportionum terminorum inaequalium, et immediatius in
aequalitatem reducitur, sicut ab ipsa nascitur.

Simplicissima videtur inter terminorum inaequalium proportiones, licet

materialiter diapason dici possit composita, secundum praedictas
compositiones, inspiciendo ad voces eius, non tantum extremas, sed
intermedias | [P2, 59r in marg.] et ad partiales consonantias quas includit.
Quod enim dicatur componi ex diapente et diatessaron, non est
intelligendum illam compositionem esse formalem. Partes enim compositi
composito sunt priores. Diapason autem formaliter diapente praecedit et
diatessaron. Etiam quod proportio sesquitertia iuncta sesqualterae duplum
constituat proportionem, ut patet in his terminis: IIII VI VIII, non est
intelligendum formaliter duplam proportionem ex illis componi, cum illas
praecedat et non solum specie, sed genere distinguantur. Iuxta quod
notandum est quod, cum uni consonantiae principaliter et formaliter una
respondeat proportio, illa sumenda est secundum comparationem et
mixtionem sonorum extremorum illius consonantiae, non intermediorum,
non quarumcumque partialium consonantiarum inclusarum. Alioquin, in
tot proportionibus fundaretur aliqua consonantia <quot> possunt esse
combinationes et habitudines sonorum illius consonantiae tam mediorum
inter se et ad extremos quam etiam extremorum inter se! Et tunc una
consonantia simpliciter et formaliter tot essent consonantiae <quot>
partiales consonantias et proportiones in se claudit!

Sed bene partiales consonantiae et illarum proportiones, simul iunctae,

exemplariter et argumentative in notitiam ducunt consonantiae cuius sunt
et ipsius proportionis. Supposito enim quod diapason in se contineat
diapente et diatessaron, quae, secundum sub et supra, praecise reddant
diapason; supposito etiam quod diapente consistat in proportione
sesqualtera et diatessaron in sesquitertia, potest in numeris argui diapason
fundari in proportione dupla, et quae chordae sonent diapason, similiter et
quae voces. Quod autem sesquitertia proportio iuncta sesqualterae, vel e
converso, duplam constituat, patet in his terminis: II III IIII. Binario
sesqualter est trinarius, et trinario sesquitertius est quaternarius. Ex his
autem planum est inter terminos extremos proportionem nasci duplam.
Quaternarius enim duplus est ad binarium. Eodem modo esset si, e
converso, ad acutiorem poneretur diatessaron vel eius proportio, ut in his
patet terminis: <III IIII VI>. Similiter supposito diapason [50] constitui ex
bis diatessaron et tono, et supposito tonum in sesquioctava fundari
proportione, probari potest, ex hoc, diapason in dupla proportione fundari.
Nam duae proportiones sesquitertiae continuae cum una sesquioctava
duplam reddunt proportionem. Patet hoc in terminis sequentibus: IX XII
XVI XVIII. Inter XII et IX est proportio sesquitertia; | [P1, 45r in marg.]
similiter, inter XVI et XII; et inter XVIII et XVI, est proportio sesquioctava;
et planum est, inter extremos terminos illarum habitudinum, duplam esse
proportionem. Dictum est enim supra, quod proportiones, invicem iunctae,
alias efficiunt proportiones. Duae enim primae superparticulares
proportiones primam multiplicem, scilicet duplam faciunt proportionem.
Ex prima vero proportione multiplici et prima superparticulari, secunda
consurgit multiplex proportio, scilicet tripla. Et ex secunda multiplicitatis
proportione et secunda superparticulari nascitur tertia multiplicitatis
species, scilicet quadrupla. Sed, quae diximus exemplariter in lineis vel
chordis, declaremus et gammatis vocibus:

| [P2, 59v in marg.] (Vide Appendix: IIII).

Ponitur autem convenientius diatessaron supra diapente quam e converso,
quia melior consonantia debet fundare minus bonam.

Est autem advertendum quod cum diapason ex multis aliis partibus

integretur, posset ex illis, simul iunctis, secundum sub et supra, et, ex
earum proportionibus, haberi diapason in sonis et ipsius dupla proportio in
numeris.

Sed sufficiant inductiones quae factae sunt, quia illae partes eius respiciunt
principaliores et notiores.

Capitulum XVII.

Quod diapason constet ex quinque tonis cum duobus minoribus semitoniis.

Cum tactum sit diapason ex diapente diatessaronque constare, diapente

autem, ut nunc supponimus, ex tribus constat tonis cum minore semitonio,
et diatessaron ex duobus cum semitonio minore. Sequitur ex hoc diapason
[51] constare ex quinque tonis cum duobus minoribus semitoniis. Idem
itiam patet per hoc, quod dictum est supra, diapason habere locum inter
duos unisonos vocum clavium consimilium litterarum ipsius gammatis, ut
inter voce ipsius Cfaut et csolfaut, vel Dsolre et dlasolre, sic de similibus.
Clauduntur autem quinque toni cum duobus minoribus semitoniis inter
dictas voces. Et hoc in exemplo patet sequenti:

(Vide Appendix: V).

Primo enim hic in ascendendo ponitur tonus, qui est inter ut re; secundo,
tonus re mi; tertio, semitonium minus, inter mi fa, ascendendo; quarto,
tonus fa sol; quinto, tonus sol la, sexto, tonus, inter la de alamire, quae
mutatur in re, et mi de bfa[sqb]mi; septimo semitonium minus, inter mi fa.

Haec autem ad denotandum, duas adiunxi litteras, scilicet .t. ad

significandum tonum, et .s. ad significandum semitonium. Et sic est in
vocibus ipsius diapason intensae cuius voces procedunt ascendendo. Ita
est, e converso, in vocibus ipsius diapason praemissae, cuius voces se
sequuntur descendendo. Sed, tam hic quam ibi, inter extremas voces ipisius
diapason, quinque clauduntur toni cum duobus minoribus semitoniis. Et in
hoc distinguitur diapason ab omnibus consonantiis. Ipsa enim sola praecise
continet in se quinque tonos cum duobus minoribus semitoniis.

Hoc nunc sufficiat sic leviter et exemplariter declarasse qui istud infra
efficacius probabitur contra Aristoxenum qui posuit diapason ex sex | [P1,
45v in marg.] tonis constare, quod verum non est. Superant enim sex toni
integri diapason in commate. Et cum diapason voces octo contineat, ut in
exemplo patet posito, convenienter octochordum ab octo chordis diapason
resonantibus denominatum existit, ut tetrachordum a quattuor diatessaron
resonantibus, et pentachordum a quinque quae diapente resonant. De
quibus infra dicemus.

[52] Capitulum XVIII.

De divisione ipsius diapason.

Diapason, cum multas includat partiales consonantias, potest dividi,

secundum illas, non tanquam in partes subiectivas, sed integrales et quasi
materiales, ut in diapente et diatessaron, in bis diatessaron | [P2, 60r in
marg.] et tonum, quae principaliores eius partes sunt, ut est dictum,
maxime diapente et diatessaron quae sunt harmonice consonae, ut,
quantum ad <hanc> consonantiam, aequisona ex consonis componatur.
Recipit autem et multas alias divisiones, ut in tonum cum diapente et
semiditonum, in semitonium cum diapente et ditonum, in tritonum et
semitritonum. Omnes enim dictae partes, simul iunctae, secundum sub et
supra, diapason constituunt in vocibus et illarum proportiones, simul
sumptae, duplam in numeris proportionem reddunt; et de aliquibus, quod
ita sit, prius est ostensum.

Idem de aliis declarari posset, sed haberet longum <tractatum>, quia

oporteret loqui de proportionibus omnium consonantiarum partialium in
diapason inclusarum.

Quamvis autem diapason multas, ut dictum est, partialium

consonantiarum et vocum recipiat sectiones, nullam tamen recipit in
partes aequales, quae simul sumptae, secundum sub et supra, diapason
praecise reddant. Si enim dividatur in bis diatessaron, remanet integer
tonus qui indivisibilis est in aequales partes, ut infra probabitur.

Item dupla proportio indivisibilis est in duas aequales proportiones, quia

inter terminos duplae proportionis quoscumque, irreperibilis est terminus
medius habens talem proportionem ad minorem terminum qualem habet
maior terminus ad illum medium terminum. Nam inter VIII et IIII non
mediat aliquis terminus qui aequalem proportionem habeat ad quattuor,
quam habent octo ad terminum illum medium. Eodem modo est de
quibuscumque aliis terminis duplae proportionis. Hoc tamen generaliter
requiritur ad hoc ut aliqua consonantia et eius fundamentalis proportio
divisibilia sint in partes aequales.

Item proportio illa indivisibilis est in partes aequales, [53] cuius minimi
termini sola unitate distinguuntur, ut infra patebit. Minimi autem termini
duplae proportionis sunt huiusmodi ut binarius et unitas.

Item, cum sex voces medient inter extremas voces ipsius diapason, nulla
illarum habet aequalem distantiam ad extremas ipsius diapason voces, ut
patere potest per inductionem in exemplo prius posito.

Sed forsitan instabitur contra dicta sic: Terminus duplex quicumque

divisibilis est in duas partes aequales, quia in duas medietates; ergo,
similiter proportio dupla divisibilis est in proportiones duas aequales et,
per consequens, diapason. Item, inter extremos terminos duplae
proportionis secundarios bene cadit terminus medius, aequaliter illam
dividens proportionem. Senarius enim aequaliter respicit octonarium et
quaternarium, quia aequali differentia distinguitur ab utroque, scilicet
dualitate. Responsio: Dupla proportio distinguitur a termino duplo, ut est
prius tactum, sicut proprietas relativa a suo fundamento, aequalitas a
quantitate, similitudo a qualitate. Ideo non sequitur quod illud, quod
convenit uni illorum, conveniat alteri, ut quod proportio dupla divisibilis
sit in duas aequales proportiones, licet terminus duplex in duas partes
aequales partibilis sit. Nec dicitur dupla proportio, quia claudat in se duas
aequales proportiones, sed quia fundatur super terminum qui alium
dupliciter continet, vel quia habet submultiplicem ad quem refertur
terminum. Adhuc non competere videtur termino duplici formaliter, ut
duplex est, in duas dividi partes aequales, sed materialiter et absolute
ratione sui generis, quia est numerus par. Omnis enim numerus duplex est
numerus par. Alias numerus submultiplex non posset in duas dividi partes
aequales, nec esse par, cum ex opposito et formaliter distinguantur.

Item, si ex hoc deberet censeri proportio aliqua divisibilis in partes

aequales, quia fundatur super terminum divisibilem in partes aequales,
sequeretur multas proportiones superparticulares divisibiles in aequales
partes, quod falsum est, ut probabitur infra; et alia multa inconvenientia
sequuntur ad illud dictum.

Item, dupla proportio, quam requirit diapason, ipsam [54] diapason non
dividit, sed fundat et causat. Hoc autem patet in psalterii chordis quarum
una in duplo longior est alia, ceteris paribus; hae si tangantur, diapason
resonant; longior gravem, brevior acutum ipsius diapason reddunt sonum.
Brevior igitur chorda, quae media pars maioris est, non mediat inter sonos
extremos ipsius diapason, sed extremam illius, id est acutam, tenet vocem;
nec duae tales aequales partes diapason mediarent, sed inter se unisonum
haberent. Dividere igitur longiorem chordam illarum duarum quae sonant
diapason in duas partes aequales, scilicet in duas medietates, non est
mediare diapason, sive causare voces quae aequaliter medient inter
extremas voces ipsius diapason. Etiam illae voces nec inaequaliter mediant
sed ex parte alterius extremi vocum diapason, ut dictum est, se tenent,
inter se unisonantes et, ad totalem chordam in duplo illis longiorem,
ceteris paribus, habentes diapason. Sic igitur patet, tam in numeris quam
etiam in sonantibus chordis, quod non sequitur, si fundamentum duplae
proportionis divisibile sit in duas medietates, quod proportio dupla in duas
medietates vel aequales partes sit partibilis. Quod autem inter terminos
secundarios duplae proportionis reperiatur medius terminus aequaliter
compartibilis extremis terminis illius habitudinis, ut senarius quaternario |
[P2, 60v in marg.] et octonario, verum est quantum ad medietatem
arithmeticam. Sed nunquam est hoc verum in dupla proportione in
quibuscumque terminis, quoad proportionalitatem geometricam quae
aequalitatem requirit proportionum, non aequalitatem differentiarum.

Consonantiae autem musicales proportiones respiciunt geometricas, non

arithmeticas; unde consonantia divisibilis in duas partes aequales fundatur
in proportione divisibili in duas proportiones aequales geometricas. Patet
de bis diapason, de ditono, et consimilibus. Quadrupla enim proportio, in
qua fundatur bis diapason, in duas duplas proportiones divisibilis est.
Similiter proportio, in qua ditonus fundatur, quae est super decem et
septem partiens, quemadmodum se habent 81 ad 64, | [P1, 46r in marg.]
divisibilis est in duas aequales proportiones, scilicet duas sesquioctavas.
Nunquam autem proportio aliqua partibilis est in aequas proportiones,
quin inter terminos illius proportionis mediet aliquis terminus eandem
proportionem geometricam habens ad minorem terminum [55] illius
proportionis, quam habet maior terminus ad ipsum. Patet in quadrupla
proportione quae est inter octo et duo. Quaternarius enim medians inter
positos terminos duplex est binario, similiter octonarius duplus est
quatrinario. Similiter inter extremos terminos ditonalis proportionis qui
sunt 81 and 64, terminus medians, qui est 72, sesquioctavam proportionen
habet ad 64, et 81, sesquioctavam proportionem ad dictum medium
terminum. Inter terminos autem quoscumque duplam habentes
proportionem reperiri nequit medius terminus qui eandem proportionem
geometricam habeat ad minorem quam habet maior ad ipsum.

Etsi, quandoque, inter extremos terminos duplae proportionis reperiantur

duae aequales proportiones geometricae mediantes, illae tamen, simul
sumptae, nunquam attingunt ad duplam proportionem. Patet hoc de
duabus sesquitertiis continuis proportionibus repertis inter aliquos
terminos duplices, ut inter XVIII et IX. Est una sesquitertia proportio inter
XVI et XII, et alia inter XII et IX. Sed illae non attingunt ad proportionem
duplam quae est inter XVIII et IX. Deficit enim sesquioctava proportio,
quae est inter XVIII et XVI; sic bis diatessaron non attingunt ad diapason,
quia deficit tonus.

Haec nunc dicta de diapason sufficiant. Infra, de speciebus eius, et modis,

et tonis, qui descendunt ab illis, disseremus.

De ceteris consonantiis prosequamur. Et primo, secundum tactum prius

ordinem, de diapente cum diapason, quae ratione suae proportionis
immediate sequitur diapason. Ideo Nicomachus ipsam post diapason, quia
tripla proportio immediate duplam consequitur quantum ad multiplices
proportiones, ordinavit.

Capitulum XVIIII.

Quid sit diapente cum diapason, vel e converso.

Diapente cum diapason, vel e converso, est consonantia vocum

inaequalium concorditer sonantium in tripla [56] consistens proportione,
ut VI ad II se habent, et IX ad III.

Consonantia ponitur hic loco generis in quo cum ceteris omnibus convenit.
In hoc vero, quod dicitur "vocum inaequalium", distinguitur ab unisono et
cum aliis convenit consonantiis; per hoc autem, quod additur "concorditer
sonantium", convenit cum consonantiis quarum voces simul prolatae apud
auditum concorditer se faciunt et distinguitur ab illis quarum voces apud
auditum simul discordant. Sed, per hoc, quod additur "in tripla proportione
consistens", ab omnibus distinguitur consonantiis, quia sola et omnis talis
consonantia in tripla fundatur proportione in quali, ut dictum est, se
habent sex ad duo, et novem ad tria, et tria ad unum qui sunt minimi
termini triplae proportionis. Quod etiam in tali fundetur proportione, patet
in psalterii vel citharae chordis; nam illae, quarum in triplo una longior est
alia, ceteris paribus, si tangantur, hanc sonant consonantiam, quia triplam
inter se servant proportionem, ut in exemplo patet sequenti. Item quod
haec consonantia in tripla constet proportione, cum de partibus eius
tangetur integralibus, quae, simul sumptae, secundum sub et supra, hanc
praecise reddunt consonantiam, multipliciter ostendetur:

(Vide Appendix: VI).

Capitulum XX.

| [P2, 61r in marg.] De nomine huius consonantiae.

Haec consonantia cum nomine careat proprio et simplici, eius nomine

dupliciter circumloquimur, uno modo ex aliquibus partialibus consonantiis
quas continet, alio modo a numero vocum quas in se agregat.

Quantum ad primum modum suae nominationis, vocatur haec consonantia

diapente cum diapason, vel e converso. Continet enim dictas consonantias
quae, simul iunctae, secundum sub et supra, consonantiam hanc praecise
reddunt, et illarum proportiones triplam faciunt proportionem, ut patebit
inferius. Licet autem haec consonantia multas alias in se claudat partiales
consonantias, a praedictis tamen denominatur, quia sunt digniores,
perfectiores, principaliores et notiores. A digniore autem denominatio solet
fieri. Hoc [57] etiam generale est ut consonantiae sequentes diapason, a
diapason et partiali consonantia quam continent ultra nomen suum
sumant, ut tonus cum diapason, semiditonus cum diapason, sic de aliis; et
sic haec consonantia ab una aequisona, scilicet diapason, et alia consona,
scilicet diapente, traxit nomen.

Item dicitur haec consonantia vulgariter una duodecima, quia continet in

se XII voces, duas extremas et decem intermedias. Diapente enim cum
diapason, cum simul iunguntur, tot continent voces. Etiam inter claves
gammatis quae hanc resonant consonantiam, ut inter tertiam litteram
latinam .C., quae dicitur .C. gravis, scilicet Cfaut, et tertiam decimam,
scilicet .g. acutam quae est gsolreut in regula, XII continentur voces; quod
in exemplo patet sequenti:
(Vide Appendix: VII).

| [P1, 46v in marg.] Habet haec consonantia locum inter multas claves
ipsius gammatis, quia nonies potest ibi reperiri, ut inter Gammaut et
dlasolre, inter Are et elami in regula, etc., usque ab alamire in spatio ad ela,
quae ultima clavis est; unde claves, quarum una ad aliam est duodecima,
hanc resonant consonantiam, quantum ad voces suas.

Et, ne capitulum oporteat facere speciale, potest ex dictis apparere hanc

consonantiam continere in se octo tonos cum tribus minoribus semitoniis.
Diapason enim claudit in se tonos quinque cum duobus minoribus
semitoniis, et diapente tres tonos cum uno minore semitonio. Hoc etiam
patet ex descriptione prius posita XII vocum quas haec continet
consonantia. Item cum haec consonantia XII voces in se claudat,
duodecachordum ab ea vocatum est instrumentum chordarum XII.

Quamvis autem haec consonantia ex diapason et diapente componatur, et

una illarum partium supra, et alia inferius, ad gravem partem poni possit,
convenientius tamen diapente supra diapason ponitur quam e converso,
propter causam prius dictam, quia melior consonantia in fundamento
praecedere debet minus bonam. Per hoc autem quod haec consonantia
praecise claudit in se tonos octo, cum tribus minoribus semitoniis, ab omni
alia distinguitur consonantia. Hoc enim sibi soli competit.

[58] Capitulum XXI.

Haec consonantia an sit simplex.

Consonantia haec, si ad voces eius extremas et intermedias attendatur et

ad partiales eius in ea contentas consonantias, ex quarum aliquibus, ut est
dictum, nomen suum sumpsit, secundum ea quae | [P2, 61v in marg.] prius
dicta sunt, multipliciter dici potest composita. Habet enim multas, ut sic, in
se partes. Quanto enim extremae voces alicuius consonantiae magis a se
distant, tanto talis consonantia, et plures voces, et plures partiales
consonantias, in se claudit.

Constat haec consonantia ex diapason et diapente a quibus partibus

nominatur, ut est dictum. Item ex diapason, diatessaron et tono. Item ex bis
diapente et diatessaron. Item ex bis diatessaron, diapente et tono. Item ex
ter diatessaron et ditono, et ex multis aliis partialibus consonantiis quae,
simul iunctae, secundum sub et supra, hanc reddunt consonantiam. Et
proportiones illarum contentarum consonantiarum huius consonantiae
proportionem, scilicet triplam, reddunt.

Sed cum tripla proportio, in qua fundatur haec consonantia, sit simplex,
inspiciendo ad eam, debet haec consonantia simplex dici. Hoc autem est
illud a quo magis debet iudicari consonantia aliqua simplex vel composita,
quia extremae eius voces et proportio, quae est inter eas, sunt ea quae hanc
faciunt consonantiam, circumscriptis aliis inclusis partialibus consonantiis
et illarum proportionibus. Non enim componitur tripla proportio
formaliter ex quibuscumque aliis proportionibus, sed formaliter et specifice
distinguitur ab illis.

Sed bene aliqua proportio, quantumcumque simplex sit, consurgere et

manifestari potest ex multis aliis proportionibus, etiam ex composita et
simplici, et tanto ex pluribus, quanto termini illius proportionis maiores
sunt et amplius a se distantes. Nam tripla proportio, quae est inter XII et
IIII, provenire potest ex additione simplicis superparticularis proportionis
ad proportionem compositam ex multiplici et superparticulari sic: IIII X
XII. Denarius quaternario duplex sesqualter est, duodenarius denario
sesquiquintus. [59] Duodenarius vero quaternario triplex est, vel
superparticularis proportionis simplicis ad proportionem duplam
supertripartientem, ut in his terminis: IIII, XI, XII, vel ex pluribus
superpartientibus proportionibus simplicibus, ut ostendunt hi termini: IIII,
VII, XII.

Quod igitur tripla proportio consurgat ex multis aliis proportionibus, simul

iunctis, non arguit ipsam esse compositam formaliter et specifice, similiter
nec consonantia quam fundat; et, per consequens, ex partialibus
consonantiis, quarum proportiones, simul iunctae, aliquam simplicem
reddunt proportionem, non debet consonantia in illa simplici fundata
proportione censeri composita formaliter et specifice.

Et ideo, salva simplicitate huius consonantiae formali, declaremus qualiter

eius partes prius tactae, simul iunctae, hanc reddant consonantiam et
illarum proportiones triplam proportionem, quia in illis pulchra iacet
speculatio. Hoc autem est unum circa quod amplius volam insistere,
scilicet circa proportiones consonantiarum.

Primo igitur hanc consonantiam constare ex diapason et diapente, si ad

partes aspiciatur quas includit, ostendamus, tam in numeris, quam in
chordis, quam in sonis.

Patet hoc in numeris, quia sesqualtera proportio, in qua fundatur diapente,

ut supponimus, iuncta duplae, triplam reddit proportionem. Dictum enim
prius est ex prima proportione multiplicitatis, quae est dupla habitudo, et
prima superparticularitatis, quae est sesqualtera, nasci secundam
multiplicitatis speciem; et illa est proportio tripla, ut sequentes ostendunt
termini: 2 4 6. Inter quattuor et duo, dupla proportio est; inter sex et
quattuor, sesqualtera; inter sex et duo, tripla. Vel potest poni dupla
proportio ad gravem partem et sesqualtera ad acutam, mutato termino
medio, ut ponatur trinarius pro eo et maneant primi extremi termini; et
disponantur sic: 2 3 6.

Idem declaretur in chordis: Sint tres chordae et prima et maior ad mediam

sit dupla, et illa media ad tertiam sit sesqualtera. Sequitur ex hoc ut prima
ad tertiam sit tripla, et eadem inter extremas nascetur chordas proportio, si
media, respectu maioris, fit subsesqualtera, et, ad minorem, dupla. Similiter
si sint tres voces, secundum sub et supra, et media ad graviorem habeat
diapason, et eadem media ad aliam habeat diapente, extremae inter se
habebunt diapason cum [60] diapente. De his patent exempla:

| [P2, 62r in marg.] (Vide Appendix: VIIIa).

| [P1, 47r; F, 110v in marg.] Item dictum est hanc consonantiam constare ex
diapason, diatessaron et tono. Harum enim proportiones, simul iunctae,
triplam reddunt proportionem, et partes illae, simul iunctae, hanc faciunt
consonantiam. Patet hoc in numeris primo.

Sumantur numeri sequentes: 24 12 9 8.

Inter 24 et 12, dupla iacet proportio in qua diapason fundatur: inter 12 et 9,

sesquitertia, in qua diatessaron, ut nunc supponimus; inter 9 et 8,
sesquioctava, in qua tonus. Comparentur iam inter se extremi termini
illarum habitudinum, et apparebit, inter illos, tripla proportio; et illa est
quam quaerimus. Et hic quidem duplam proportionem ad numeros
maiores, qui gravitatem denotant, posuimus, et sesquitertiam
proportionem, et sesquioctavam ad minores numeros.

Posset autem e converso fieri, ut in his patet terminis: 36 32 24 12. Item

posset poni sesquioctava proportio inter duplam et sesquitertiam, sicut
tonus potest mediare inter diapason et diatessaron, vel e converso, ut
termini denotant sequentes: 36 18 16 12, vel e converso, quoad duplam et
sesquitertiam proportionem, ut hic: 48 36 32 16. Qualitercumque autem
tres illae proportiones, scilicet dupla, sesquitertia et sesquioctava, invicem
combinantur, in extremis terminis illarum comparationum tripla proportio
semper invenitur.

Consimiliter, si dictae tres proportiones in chordis observentur, tripla

proportio | [F, 111r in marg.] inter extremas nascetur et resonabunt illae
consonantiam hanc. Sint enim quattuor chordae, prima et longior ad
secundam dupla, et illa secunda ad tertiam sesquitertia, quae ad quartam
sit sesquioctava. Sequitur ex hoc, inter extremas illas chordas, triplam esse
proportionem, et possunt dictae tres proportiones in chordis diversimode
combinari, ut ostensum est in numeris. Sint etiam quattuor soni et inter
primum, scilicet graviorem, ad secundum sit diapason, ad quem tertius
sonet diatessaron, et quartus ad illum distet tono; distabit ille quartus a
primo [61] per diapente et diapason. Tonus enim cum diatessaron facit
diapente. Et possunt esse ibi varietates illae quae tactae sunt in numeris.
Haec ut magis appareant, quae sequuntur descriptiones videantur:

| [P2, 62v in marg.] (Vide Appendix: VIIIb).

Item dictum est consonantiam istam constare ex bis diapente et

diatessaron. Hoc patet in numeris, si duae continuae proportiones
sesqualterae cum una sesquitertia triplam faciant proportionem.

Sumantur igitur, ad experiendum hoc, hi termini: 18 12 8 6.

Sunt hic duae continuae proportiones sesqualterae, una inter primum

terminum et secundum, alia inter illum secundum et tertium, et una
sesquitertia inter tertium terminum et quartum, qui est minimus terminus.
Modo planum est, inter extremos terminos illos, triplam esse
proportionem.

Possent autem poni dictae proportiones e converso in terminis qui

sequuntur: 24 18 12 8. Sed primus modus convenientior est.

Idem patet in quattuor chordis, quarum maior ad secundam sesqualteram

habeat proportionem, et consimilem proportionem habeat illa media ad
tertiam, et illa tertia sesquitertiam ad quartam. Si sic fiat, habebit prima ad
quartam triplam proportionem, et in sonis, si hoc fiat, haec consonantia
proveniet. Bis enim diapente et diatessaron octo faciunt tonos cum tribus
minoribus semitoniis. Sequuntur exempla de his:

(Vide Appendix: VIIIc).

| [P1, 47v in marg.] Item, sicut hanc reddunt consonantiam bis diapente et
diatessaron (et posset mediare diatessaron inter duas diapente, licet de hoc
non exemplificaverimus), sic eandem reddunt consonantiam bis
diatessaron, diapente et tonus. Harum enim partialium consonantiarum
proportiones, simul iunctae, triplam faciunt proportionem et illarum, simul
iunctae, voces VIII tonos cum tribus minoribus semitoniis constituunt.

Sumantur hi termini: 48 36 27 18 16.

Primus terminus, qui maximus illorum est, sesquitertius est ad secundum,

et secundus ad tertium; tertius autem ad [62] quartum sesqualter est, et
quartus ad quintum sesquioctavus; primus autem ad quintum triplex; et
possunt esse diversae situationes dictarum proportionum inter se, ut de
prioribus partibus est. Si quis autem dictas proportiones in chordis
observaverit, nascetur inter extremas chordas tripla proportio, et illae,
simul pulsae, hanc resonabunt | [P2, 63r in marg.] consonantiam. Et
consimiliter est in sonis, ut in exemplis patet:

(Vide Appendix: VIIId).

Rursus ter diatessaron cum duobus tonis, quoad voces et proportiones

suas, simul iunctas, hanc in sonis reddunt consonantiam, et, in numeris,
ipsius fundamentalem proportionem. Sed oportet | [F, 111v in marg.] hic
numeros sumere maiores; et sint hi: 192 144 108 81 72 64.

Non possent sumi minores ad hoc declarandum propositum. Primus, qui

est maximus tactorum numerorum, est sesquitertius ad secundum, et ille
secundus similiter est sesquitertius ad tertium, et tertius ad quartum; nam,
quilibet illorum minorem, cui comparatur, habet totum et illius tertiam
partem praecise; sic sunt ibi tres continuae proportiones sesquitertiae. Item
quartus ad quintum est sesquioctavus, et similiter quintus ad sextum, et sic
sunt ibi duae sesquioctavae proportiones continuae inunctae tribus
sesquitertiis. Videatur igitur extremorum terminorum proportio. Illa est
quam quaerimus, scilicet tripla, in qua fundatur consonantia de qua nunc
tractamus. Hae proportiones si serventur in chordis, exhibit inter extremas
chordas tripla proportio. Disponantur enim sex chordae, et sit prima ad
secundam sesquitertia, similiter illa ad tertiam, et tertia ad quartam; quarta
vero ad quintam sesquioctava, et similiter illa ad sextam. Si sic fiat, erit
prima ad sextam tripla. Similiter et in sonis, dictae partes hanc reddunt
consonantiam, ut probat exemplorum sequens positio:

(Vide Appendix: VIIIe).

Quamvis haec consonantia contineat in se partes alias, sufficiant tamen

priores inductiones, quia illae respiciunt partes ipsius principaliores
quarum proportiones sunt multiplices vel superparticulares.

Constat enim haec consonantia ex diapason cum maiore [63] semitonio et

semitritono. Item, ex diapason cum minore semitonio et tritono. Item, ex
diapente, tritono et semitritono. Item, ex diapason, ditono et semiditono.
Item, ex hexatono, semitonio minore et semitritono, et ex multis aliis
partibus non multum notis, non facilis prolationis, et quarum proportiones
taediosiores sunt, quia superpartientes.

Iam | [P2, 63v in marg.] multipliciter patet, quod proportio et quae locum
habeat in hac consonantia, in qua locum habere potest tam medietas
directa quam permutata | [P1, 48r in marg.] in numeris, chordis et sonis.

In numeris, si sic dicatur: "Sicut se habent IX ad III, sic VI ad II", est hic
medietas geometrica secundum triplam proportionem. Et si inferatur:
"Ergo, sicut habent se IX ad VI, sic III ad II", est transmutata medietas.

Quantum ad chordas, imaginentur quattuor chordae quarum prima ad

secundam sit tripla, et similiter tertia ad quartam. Adhuc sit prima ad
tertiam sesquioctava, similiter et secunda ad quartam. Hoc supposito,
quantum ad dictas chordas, sic dicatur: "Sicut se habet prima ad secundam,
sic tertia ad quartam". Et inferatur in ulterius: "Ergo sicut se habet prima ad
tertiam, sic secunda ad quartam". In primo processu est directa medietas, in
secundo transmutata.

In vocibus autem sic: "Sicut se habent voces ipsius .C. gravis, idest Cfaut,
ad voces .g. acutae, idest gsolreut in regula, ita se habent voces .D. gravis,
id est Dsolre, ad voces .a. superacutae, idest alamire in spatio". Et,
permutatim: "Ergo sicut se habent voces ipsius Cfaut ad voces ipsius
Dsolre, ita se habent voces ipsius gsolreut in regula ad voces ipsius alamire
in spatio". Et in multis aliis locis compositionis gammatis possent tales fieri
comparationes.
Quae autem hic gratia exempli tangimus de clavibus et vocibus
compositionis monochordi, quod in gammate continetur, inferius magis
apparebunt.

Est autem notandum quod, quamvis consonantia ista sit alta, quia multum
distant ab invicem eius extremae voces, potest tamen habere locum in
motettis, cantilenis, conductis et organis, ubi non sunt nisi duo cantus;
magis tamen habet locum, ubi sunt tres mensurati cantus vel plures, ut in
triplis et quadruplis. Qui enim plures mensuratos cantus facit, pluribus uti
potest consonantiis.

[64] Capitulum XXII.

Consonantia ista an sit in partes aequales divisibilis.

Resolubilis est haec consonantia in partes multas, cum multas partes, ut est
visum, in se contineat quae ipsam, simul sumptae, reddunt; et principalior
eius divisio est in diapason et diapente, a quibus denominatur; et
conveniens est, cum huius extremae voces multum sint distantes, ut aliqua
vox vel aliquae, quae eius denotant partes, medient inter illas.

Cum autem dividitur in diapason et diapente, vox medians, si ad gravem

vocem extremam habet diapason, ad acutam habet diapente, vel e
converso.

Recipit autem haec consonantia multas alias divisiones in partes integrales,

quia multas tales partes habet, ut est visum. Nullam tamen recipit in duas
partes aequales vel tres.

Hoc enim eius repugnat proportioni, hoc repugnat eius vocibus.

Tripla enim proportio indivisibilis est in duas proportiones aequales,

similiter et in tres, non obstante quod numerus triplex in tres partes
aequales divisibilis sit, ut supra visum est de numero duplo, quia rationes
ibi positae et hic locum habent.

Hoc etiam patet in sonis, quia octo toni cum tribus minoribus semitoniis
nec possunt in duas partes aequales dividi, nec in tres. Et inter XII voces
quas continet haec consonantia, nulla media aequalem distantiam ab
extremis habere potest, similiter nec duae illas partes inaequas dividere
possunt.

Haec de diapente cum diapason nunc dicta sufficiant. De bis diapason

prosequamur.

Capitulum XXIII.

Quid sit bis diapason.

Bis diapason est consonantia inaequalium vocum aequisonantium in

quadrupla fundata proportione.

Voces huius consonantiae, quamvis sint multum inaequales, [65] quia

multum a se distantes, dicuntur tamen, secundum Ptolomaeum,
aequisonantes propter magnam unionem et concordiam quam in se
continent, et, in hoc, cum diapason convenit haec consonantia. Has enim
solas Ptolomaeus vocat aequisonantes, et omnibus ceteris consonantiis
vocum inaequalium praeponit eas, ut ceteris perfectiores. Videtur enim
Ptolomaeus ordinasse consonantias inspiciendo ad ipsarum concordiam
maiorem et minorem, Nicomachus vero, ad ipsarum proportionem. Nec
videtur inconveniens ut, secundum diversas considerationes, una
consonantia aliam praecedat et sequatur. Haec enim priorem praecedit
ratione concordiae et bonae mixtionis vocum suarum extremarum, sed
sequitur eam ratione proportionis, | [P2, 64r in marg.] quia tripla proportio
quadruplam antecedit. In hoc autem quod haec consonantia fundari dicitur
in quadrupla proportione, ceteris ab omnibus distinguitur consonantiis.
Haec enim sibi soli competit et omni.

Quod autem haec consonantia melioris sit concordiae quam praecedens

veniatque communiter bonitas consonantiae, ex ipsa proportione forte
provenit, quia partes principaliores ipsius perfectiores meliorisque sunt
mixtionis quam praecedentis, ut bis diapason quam diapente cum
diapason. Compositum autem naturam sapit componentium. Haec enim ex
duabus partibus aequisonantibus componitur, alia vero ex aequisonante et
consona. Etiam quadrupla proportio ex duabus perfectissimis surgit
proportionibus, scilicet ex duabus duplis, tripla autem ex dupla et
sesqualtera. Plus autem inter se conveniunt et uniuntur duae duplae
proportiones quam sesqualtera cum dupla. Quid igitur mirum, si soni, in
quadrupla fundati proportione, magis ad invicem uniantur et melioris sint
mixtionis quam qui in tripla?

Potest tamen quadrupla proportio ex multis aliis surgere proportionibus,

quia consonantia haec multas alias habet partes quae ipsam reddunt in
sonis, et illarum proportiones quadruplam proportionem in qua dicitur
haec consonantia fundari, ut se habent VIII ad II et IIII ad unitatem, qui
sunt minimi termini quadruplae proportionis. Et quod haec consonantia in
quadrupla fundetur proportione, patet in sonoris instrumentis.

[66] Sufficiat autem, de hac consonantia et aliis, proportiones declarare in

chordarum mensuris. In paucioribus enim via, magis experimento,
addiscere possumus psalterii chordas quadruplam inter se proportionem
habentes hanc resonare consonantiam, ut sequens aperit descriptio:

(Vide Appendix: VIIII).

| [P1, 48v in marg.] Capitulum XXIIII.

De nomine huius consonantiae.

Consonantia ista nomine caret proprio, sicut et praecedens. Ideo, propter

nominum penuriam, ex aliquibus suis partibus nominatur, similiter et a
vocum numero quem continet. Dicitur enim bis diapason, quia diapason
duplicata et bis dupla proportio hanc praecise faciunt consonantiam et
ipsius quadruplam constituunt proportionem. Licet autem consonantia
haec multas alias contineat partes, illae tamen perfectiores sunt et
digniores quae tactae sunt. Ideo convenientius ab illis nuncupatur.

Et bene dicitur aequisona, non modo propter bonam concordiam et

mixtionem vocum suarum extremarum, sed propter aequisonantiam
dictarum suarum partium a quibus nomen trahit et mensuram.

Adhuc, cum habeat haec consonantia, praeter voces extremas, XIII

intermedias, dicitur una quintadecima. Tot enim voces in bis diapason
continentur, et, inter voces clavium hanc resonantes consonantiam,
quindecim soni sunt, ut exemplum notat suppositum:

(Vide Appendix: X).

| [P2, 64v in marg.] Continetur haec consonantia sexies in compositione

gammatis, ut a .[Gamma]. graeca, idest Gammaut, in ipsam .g. latinam,
scilicet in gsolreut, non in spatio, sed in regula. Et de hoc est exemplum
praepositum. Item de prima littera latina .A., scilicet de Are in .a.
consimilem litteram, id est alamire in spatio, et sic usque ad quintam
litteram latinam, scilicet ab .E. Elami in .e. ultimam litteram et clavem quae
est ela.

Et hic potest adverti quod consonantia haec, pro extremis [67] vocibus
suis, <clavem> consimilium litterarum respicit, ad denotandum forsitan
summam unionem et concordiam extremarum vocum huius symphoniae,
in hoc cum diapason conveniens. Sed hic inter extremas voces una mediat
consimilis littera, non in diapason.

Item continet haec consonantia X tonos cum quattuor minoribus

semitoniis, ut ex descriptione prius facta patet, et ex partibus suis
quascumque quae, simul sumptae, secundum sub et supra, ipsam reddunt
praecise. Per hoc autem ab omni alia separatur consonantia.

Item, a quindecim vocibus quas continet consonantia, pentadecachordum

vocatum est, in quo quindecim chordae sunt principaliores et stabiliores.
Nam, etsi superaddantur quaedam ad resonandum quinque tetrachorda
secundum tria genera, de quibus infra dicemus, extremarum tamen
chordarum soni ultra bis diapason non procedunt. Haec enim est
consonantia quarum soni extremi, secundum Antiquos, maxime a se
distant; unde, supra bis diapason non ascendebant.

Capitulum XXV.

Consonantia ista simplex sit an composita.

Simplex est haec consonantia ratione suae proportionis. Quadrupla enim

proportio speciem respicit simplicem, quia tertiam numeri multiplicis, nec
obstat quod ex duabus duplis et ex multis aliis surgit proportionibus.
Declaratum enim est supra quod duplex formaliter cum duplici non
componitur, non superparticularis cum superparticulari, non etiam
superpartiens cum superpartiente; etiam, ex mixta et simplici proportione,
quandoque, simplex provenit proportio.

Inspiciendo autem ad nomen huius consonantiae, dicitur haec consonantia

composita, qualiscumque sit illa compositio, quia illa non a nomine sed
significata re debet de quidditate et natura alicuius iudicari. Secundum
enim Simplicium [68] super Aristotelis praedicamenta, nomen ipsum non
facit aliquid privativum sed res ipsa et similiter est de simplicitate vel
compositione alicuius rei. Adhuc inspiciendo ad partes quas haec continet
consonantia, ipsa dicitur multipliciter composita et magis quam aliqua
praecedens, quia continet in se partes omnes quas illae continent et plus.
Quod enim continet ad totum, et partes continet illius.

Constat haec consonantia ex bis diapason, ut est dictum. Illarum enim

partium proportiones simul iunctae, hoc est proportiones duae duplae,
quadruplam reddunt proportionem, ut in his patet terminis: 8 4 2. Similiter
si tres sint psalterii chordae et maior dupla sit ad mediam et illa media
dupla sit ad tertiam, erit inter extremas proportionum quadrupla, et, si
tangantur, hanc consonabunt consonantiam. Consimiliter est de tribus
sonis quorum medius ad graviorem habet diapason. | [P1, 49r in marg.]
Similiter et tertius ad medium diapason erit, inter extremos sonos bis
diapason. Et hoc, licet sit multum clarum, tamen, quia istae sunt
principaliores partes istius consonantiae, exemplificemus de illis:

(Vide Appendix: XIa).

| [P2, 65r; F, 111v in marg.] Item continet in se haec consonantia bis

diapente et bis diatessaron. Patet hoc per praedictas partes. Diapason enim
constat ex diapente et diatessaron. Haec autem continet in se bis diapason.

Possunt autem dictae partes ad invicem multipliciter ordinari, ut primo ad

gravem partem ponatur diapente, secundo diatessaron, tertio diapente,
quarto diatessaron; quem ordinem in proportionibus numeralibus servant
termini sequentes: 12 8 6 4 3.

Vel, primo, possent poni duae diapente continuae et, secundo, duae
diatessaron continuae iuxta terminos hos: 36 24 16 12 9, vel e converso, ut
in his patet terminis: 32 24 18 12 8. Primus modus in sonis est
convenientior, ultimus ineptior.

Qualitercumque autem dictae partes combinentur, semper in extremis

terminis apparet quadrupla proportio, et similiter esset in chordis, si tactas
haberent proportiones. Similiter extremae voces dictarum partium bis
diapason resonant. Potest autem hoc satis ex dictis concipi sine speciali
exemplorum positione, quia longum esset de singulis exempla ponere.

[69] Item constat haec consonantia ex priore, scilicet ex diapason et

diapente et ex diatessaron. Addit enim, supra priorem, diatessaron, sicut
praecedens, supra diapason, diapente. Nam, sicut sesqualtera proportio,
iuncta duplae, triplam parit proportionem, sic sesquitertia, iuncta triplae,
procreat quadruplam, ut in his patet terminis: XII IIII III. Et consimiliter est
in chordis et sonis.

Item componitur haec consonantia ex quater diatessaron et tono et tono, ut

in numerorum proportionibus ostendunt termini sequentes: 256 192 144
108 81 72 64. Maximus horum terminorum ad secundum sesquitertius est,
et ille sesquitertius ad tertium, et tertius sesquitertius ad quartum, et
quartus sesquitertius ad quintum. Sic sunt ibi quattuor sesquitertiae
proportiones continuae, sic quater | [F, 112r in marg.] diatessaron. Quintus
autem sesquioctavus est sexto termino, et ille sesquioctavus septimo et
minimo termino. Inter extremos autem terminos proportio quadrupla est.
Idem esset in septem chordis, si tactae proportiones servarentur in eis,
similiter et in septem sonis. Et haec possunt apparere ex exemplis ultimo
positis de diapason et diapente, quia sufficit illis exemplis addere semel
diatessaron, vel unam sesquitertiam proportionem cum tribus quae sunt
ibi.

Adhuc constat haec consonantia ex ter diapente et semiditono, quia harum

proportiones partium quadruplam reddunt proportionem, ut in terminis
continetur sequentibus: 108 72 48 32 27. Maior enim horum terminorum
sesqualter est secundo termino, et ille secundus sesqualter tertio termino,
qui tertius sesqualter est quarto, et quartus est quinto
superquinquipartiens vicesimas septimas in qua proportione fundatur
semiditonus, ut nunc supponimus et infra declarabitur. Extremi autem
numeri quadruplam inter se proportionem habent. Idem esset in quinque
chordis sic proportionatis ut termini numerales iam positi. Similiter dictae
partes, in sonis sic ordinatae, secundum sub et supra, ut est tactum, bis
diapason constituerent, ut ostendunt sequentes descriptiones:

(Vide Appendix: XIb).

[70] Praeter dictas huius consonantiae partes, habet ipsa multas alias quae,
simul sumptae, constituant ipsam modis dictis. Sed sufficiant inductiones
de praedictis factae quae perfectiores sunt et notiores. Quotquot enim fiunt
tales inductiones, ad idem redit. Possunt namque distinctae viae ad
eundem tendere terminum, nec est inutile, quod scitur uno modo, illud
scire et alio modo.

Iam patet proportionem et quam in hac | [P2, 65v in marg.] consonantia

locum tenere, in qua medietas locum habet in numeris sic: "Sicut se habent
VIII ad II, sic IIII ad unum"; et, permutatim: "Sicut se habent VIII ad IIII, sic
duo ad unitatem".

Et in chordis, si sint quattuor chordae quarum prima ad secundam

quadrupla sit, similiter tertia ad quartam; | [P1, 49v in marg.] adhuc prima
ad tertiam sit dupla, similiter secunda ad quartam; harum prima vocetur
.a., secunda .b., tertia .c., quarta .d. Tunc sic: "Sicut se habet .a. ad .b., sic .c.
ad .d."; et, permutatim: "Sicut se habet .a. ad .c., sic .b. ad .d.".

In sonis, vero, sic: "Sicut se habet ut de Gammaut ad voces gsolreut in

regula, sic re de Are ad voces alamire superacutae, sive in spatio"; et
permutatim: "Sicut se habet ut <de> Gammaut ad re de Are, sic voces
gsolreut in regula ad voces alamire in spatio". Et in aliis clavium vocibus
tales fieri possunt comparationes.

Huius consonantiae et praecedentis in cantibus voces extremae, propter

nimiam distantiam, immediate simul non iunguntur. Raro etiam aliqui
cantus tantum ascendunt vel descendunt et, in cantibus planis qui alicuius
toni vel modi sunt, qui supra suum finem tantum ascenderet, irregularis
esset. Hinc est quod, cum mulieres et pueri graciles et altas voces habeant,
extremas acutas harum consonantiarum voces, contra viros qui graves,
levius proferre possunt, si tamen puerorum voces mulierumque, quas
quassas et falsas quidam vocant, ad virorum voces consonantias perfecte
resonent.

Capitulum XXVI.

De divisione huius consonantiae.

Manifestum ex dictis potest esse bis diapason in partes multas integrales

partibilem esse, quia multas tales [71] continet partes, sed principalior eius
divisio est in diapason et diapason, quae partes eius perfectiores, notiores
sunt et aequales.

Quadrupla enim proportio in duas aequales proportiones, scilicet in

duplam et duplam, distinguibilis est. Duae enim duplae proportiones
continuae, sicut tactum est, quadruplam proportionem praecise reddunt et,
inter terminos quadruplae proportionis, semper mediat terminus qui talem
proportionem habet ad minorem terminum qualem habet maior terminus
ad ipsum, sive sint primi termini quadruplae proportionis, ut quattuor et
unitas inter quos binarius medians duplex est unitatis et subduplus
quaternarii, sive sint quicumque alii secundarii termini.

Item si sint tres chordae et maior ad tertiam, quae minor est inter illas, sit
quadrupla, quae mediat inter illas ipsas aequaliter potest respicere, quia
potest esse dupla minori et subdupla maiori, et aequaliter dividere potest
sonos chordarum extremarum illarum, diapason ad unam et diapason
habendo ad aliam. Etiam, inter extremos sonos huius consonantiae, prout
in compositione continentur gammatis, ut est prius tactum, mediat semper
unus sonus qui aequaliter sonos illos respicit extremos, ut exempla
demonstrant praeposita, et hoc generale est omni consonantiae, quae
surgit per geminationem praecisam alicuius consonantiae, divisibilem esse
in partes aequales duas, ut est ditonus, bis diatessaron, bis diapente, et sic
de consimilibus.

In hoc autem quod haec consonantia divisibilis est in partes duas aequas a
diapason, et diapason, et diapente, et ab omnibus consonantiis in
proportionibus fundatis superparticularibus distinguitur. Est autem
notandum quod vox aequaliter medians inter voces extremas huius
consonantiae vicem gerit duarum vocum quia ad <utramque> comparatur
illarum duas continuans diapason, sicut terminus medians in quadrupla
proportione duas continuat duplas proportiones, et sic assimulatur
medietati continuae. | [F, 112r in marg.] Adhuc divisibilis est haec
consonantia in multas partes inaequales quas continet, quae, simul
sumptae, ipsam possunt reddere, ut de aliquibus tactum est.

Iam igitur habemus tres consonantias in proportionibus fundatas

multiplicibus: prima<m>, scilicet diapason, in prima, scilicet in dupla;
secundam, scilicet diapason cum diapente, in secunda, scilicet in tripla;
tertiam, idest bis diapason, [72] in tertia, scilicet in quadrupla. Qua in re,
nulla inter illas mediare potest consonantia in multiplici fundata
proportione, nec illas praecedere.

Sed, an possit sequi, videtur quod sic, si ex ter diapason consonantia possit
fieri, quia fundatur in octupla proportione quae est simplex proportio
multiplex. Consurgit enim octupla proportio ex additione duplae
proportionis | [P2, 66r in marg.] ad quadruplam, ut in his patet terminis:
XVI IIII II. Inter XVI et IIII est quadrupla proportio; inter quattuor et duo,
dupla, sed, inter XVI et duo, octupla. Et talis consonantia non est divisibilis
in duas partes aequales, sed in tres, quia consurgit ex triplatione ipsius
diapason, sicut tritonus ipsius toni. Etiam octupla proportio tres duplices in
se | [F, 112v in marg.] continet proportiones praecise, ut sequentes
ostendunt termini: 16 8 4 2. Adhuc est reperibilis consonantia quaedam
media inter bis diapason et ter diapason, in multiplici fundata proportione,
scilicet diapente cum bis diapason. Haec enim in sextupla fundatur
proportione nam sesqualtera proportio, quadruplae iuncta proportioni,
sextuplam inducit, ut patet in his terminis: XII III II. Primus ad secundum
quadruplex est, et ille ad ultimum sesqualter, ad quem primus sextuplus
est, eum sexies continens. Sed haec de his nunc ex incidenti dicta sunt, de
quibus infra forsitan amplius loquemur

De tribus dictis consonantiis, scilicet diapason, diapason cum diapente et

bis diapason, quoad immediatas ipsarum extremas voces, exempla
subiecimus:

(Vide Appendix: XII).

| [P1, 50r in marg.] Haec de consonantiis supra proportiones fundatis

multiplices nunc dicta sufficiant. De fundatis supra proportiones
superparticulares prosequamur, et postea veniemus ad eas quae supra
proportiones fundantur superpartientes et supermixtas. Inter fundatas
autem supra proportiones superparticulares primo de diapente
tractabimus.

[73] Capitulum XXVII.

Quid sit diapente.

Diapente est consonantia vocum inaequalium concorditer sonantium in

sesqualtera consistens proportione. Per hoc, quod dicitur "concorditer
sonantium", convenit diapente cum consonantiis quarum voces, simul
prolatae, concordant et auditui placent. Est enim diapente, secundum
Ptolomaeum, de numero consonantiarum quarum voces sunt consonae, a
consonando, idest a concordando, dictae, et non a simul sonando solum.
Sed, per hoc, quod additur, "in sesqualtera consistens proportione", ab
omnibus distinguitur consonantiis. Est autem sesqualtera proportio
nascens habitudo inter terminos inaequales, quorum maior minorem habet
totum et eius mediam partem praecise, ut sunt tria et duo, qui sunt minimi
et primi termini huius proportionis, vel VI et IIII, qui sunt primi secundarii
termini dictae proportionis.
Quod autem diapente in sesqualtera fundatur proportione, nunc leviter
exemplariterque et per quasdam deductiones partium eius declaretur. In
tertio vero libro, rationes aliae ponentur ad idem. Consonantiam hanc in
sesqualtera fundari proportione Pythagoras expertus est in malleorum
ponderibus. Nam qui IX ponderabat uncias, ad illum, qui sex, diapente
resonabat; inter IX autem et VI, sesqualtera iacet proportio.

Nec solum in malleis, sed in aliis rebus sonoris, infallibiliter dictam

proportionem dictae consonantiae fundamentum esse sensibiliter experiri
potest. Nam, si supra | [P2, 66v in marg.] tertiam chordae partem digitum
posueris ad totalem chordam, hanc tibi reddet consonantiam. Et similiter,
propter causam eandem, duae chordae cytharae vel psalterii, quarum una
continet aliam insuper et illius mediam partem, diapente, si tangantur,
sonant, ut sequens denotat descriptio:

(Vide Appendix: XIII).

Item, sicut tactum est, diapente in sesqualtera fundari proportione per

partes suas integrales declarare paulo posterius reservamus.

[74] Capitulum XXVIII.

De ordine et bonitate huius consonantiae.

Praecedit haec consonantia ordine perfectionis et bonitatis ceteras

consonantias in superparticularibus fundatas proportionibus, scilicet
diatessaron et tonum (sicut diapason fundatas in proportionibus
multiplicibus de quibus iam dictum est), quia fundatur in prima
proportione superparticularitatis quae perfectior est ceteris, sicut diapason
in prima multiplicitatis ad quam immediatius sesqualtera reducitur
proportio.

Etiam, secundum aliquos antiquos musicos, Eubulidem scilicet et

Hippasum, prout tangit Boethius libro secundo, consonantia haec
immediate sequitur diapason, antecedens non solum diatessaron et tonum,
sed diapente cum diapason et bis diapason. Aiunt enim multiplicitatis
augmenta superparticularitatis deminutione rato ordine respondere, et non
posse esse duplum praeter dimidium. Et sic, secundum illos, proportiones
multiplices multum connexae sunt superparticularibus, et, quod aliquae
superparticulares praecedunt aliquas multiplices, ut sesqualtera triplam et
quadruplam et alias sequentes et, per consequens, diapente, quae in
sesqualtera fundatur proportione, praecedit diapente cum diapason et bis
diapason. Duplum enim, ut est dictum, non est sine dimidio; sesqualterum
etiam dimidium respicit, quia sesqualter est qui alium continet terminum
et illius mediam partem. Dabit igitur dupla proportio sesqualteram
intelligere ad quam, ut est dictum, immediatius reducitur. Ex dupla autem
sesqualteraque proportione, tripla nascitur proportio, in qua diapente cum
diapason consistit. Et, sicut si trinario pars tertia iungatur, sesquitertia
proportio procreatur. Quatrinarius enim trinario sesquitertius est in qua
proportione consistit diatessaron. Similiter si sesquitertia proportio
iungatur triplae, quadrupla nascitur proportio, in qua fundatur bis
diapason.

Ideo, propter dictas causas, tacti musici sic ordinaverunt consonantias:

primo posuerunt diapason, secundo diapente, tertio diatessaron, quarto
diapason ac diapente, quinto bis diapason.

[75] Hinc est quod haec consonantia, propter suam bonitatem, discantus
inchoare potest et finire, et ab ea discantores nuncupantur, nam, de illo qui
scit discantare, dicitur, quod ipse scit quinthiare, gallice "quintyer".
Capitulum XXVIIII.

De nomine huius consonantiae.

Diapente a numero vocum quas continet nomen traxit. Dictur enim a "dia",
quod est "de", et "penta", "quinque", quia claudit in se quinque voces, duas
extremas et tres medias (extramae tamen hanc faciunt consonantiam), vel
quia, in compositione gammatis, requiritur quinque claves et, in psalterio,
quinque chordas. Et propter ea etiam vulgariter dicitur una quinta. Haec
siquidem consonantia fit de ut in sol et de re in la ascendendo et, e
converso, descendendo, sine mutatione; clauduntur autem, inter ut et sol,
voces tres, scilicet re mi fa, et tres similiter inter re et la, scilicet mi fa sol. |
[P1, 50v in marg.] Potest autem fieri diapente inter voces alias extremas,
sed cum mutatione, ut inter mi vel la de Elami in spatio, et mi de
bfa[sqb]mi in spatio. Et quod diapente quinque voces in se claudat in
exemplo patet sequenti:

| [P2, 67r in marg.] (Vide Appendix: XIIII).

In praedicta quinque vocum ipsius diapente descriptione, signari possunt

quattuor modi quibus haec consonantia decantatur; et in duobus primis
modis, non est mutatio vocis in vocem; in aliis autem duobus est tam
ascendendo quam descendendo. Ad cuius evidentiam notandum est quod
haec consonantia tres continet in se tonos cum minore semitonio et, in
hoc, ab omni alia consonantia, si haec praecise sumantur, distinguitur.

Hi autem tres toni cum minore semitonio quattuor modis ad invicem

possunt combinari:

Uno modo quod tonus se teneat in duabus extremitatibus, scilicet ad

partem gravem et acutam huius consonantiae, [76] non semitonium, et
semitonium aliqualiter ponatur in medio etsi non per aequalem distantiam
ab extremis. Et hoc fieri potest dupliciter:

uno modo quod ad partem gravem duo praecedant toni continui et postea
semitonium sequatur minus et ultimo ad partem acutam ponatur tonus, et
sic est in exemplo primo posito;

alio modo, quasi e converso, ut, ad gravem partem, unus ponatur tonus et
statim semitonium sequatur minus; deinde ad acutam partem duo
ponantur toni continui, et hoc denotat exemplum secundum.

Vel potest semitonium minus alterum tenere extremum et tres toni

continui reliquum, et tunc ascendendo minus semitonium;

vel se tenet ad partem gravem, sic est exemplum tertium in ascendendo

quod est procedere ad acutam;

vel se tenet minus semitonium ad partem extremam acutam et tres toni ad

gravem, et sic est quartum exemplum in ascendendo.

E converso autem fit in descendendo.

In his autem quattuor modis decantandi consonantiam hanc tanguntur

quattuor eius species de quibus infra dicemus.

Reperitur autem haec consonantia in aliis multis locis inter clavium voces
gammatis. Nam, secundum Guidonem, quattuordecim in vicibus reperitur,
sed videtur mihi quod quindecim vicibus inter claves computando ela ut ab
ut de Gammaut ad voces ipsius. .D. gravis sive Dsolre et a re ipsius Are ad
voces ipsius Elami in spatio.
Et sic consequenter de vocibus unius clavis ad voces quintae clavis postea
sequentis, praeter quam a Bmi in Ffaut in regula, vel ab Elami in spatio ad
fa ipsius bfa[sqb]mi in spatio, vel a mi ipsius bfa[sqb]mi in spatio ad voces
ipsius ffaut in spatio et ab elami in regula ad fa ipsius bfa[sqb]mi in regula.

Potest tamen fieri diapente inter praedictas claves per musicam quae falsa
dicitur, de qua infra loquemur.

Et est notandum quod in compositione gammatis, quod si una vocum

extremarum ipsius diapente sit in regula, reliqua in regula sive loco impari
erit, et, si una in spatio sive pari loco, alia similiter erit in spatio.

Ab hac consonantia pentachordum vocatum est.

[77] Capitulum XXX.

Diapente si sit simplex consonantia vel composita.

| [F, 112v in marg.] Quantum ad huius consonantiae proportionem quae

simplex est, ipsa simplex debet reputari sicut et praecedentes, nec impedit
hoc si eius proportio, scilicet sesqualtera, ex multis aliis surgat
proportionibus. Declaratum enim est supra, libro primo, quod
superparticularis cum superparticulari formaliter non componitur, nec
multiplex cum multiplici, nec superpartiens cum superpartiente; sed
superparticularis et superpartiens cum multiplici tantum compositas facere
possunt species.

Sed inspiciendo ad huius consonantiae partes ipsa dici potest composita, ut

de praedictis dictum est. Habet enim multas partes quae, simul sumptae,
reddunt eam ut diatessaron et tonus, tres toni et minus semitonium,
ditonus et semiditonus.

Dico quod huius consonantiae partes sunt diatessaron | [P2, 67v in marg.]
et tonus. Patet hoc in numeris, quia sesquioctava proportio, in qua
fundatur tonus, iuncta sesquitertiae, in qua diatessaron, sesqualteram
inducit proportionem, ut in his patet terminis: 24 18 16. Vel posset
sesquioctava proportio ad partem poni gravem in his terminis: IX VIII VI.
Sed primus modus in sonis convenientior est.

Si sint etiam tres chordae, et prima mediam contineat et eius tertiam

partem, et illa aliam extremam et illius octavam partem prima tertiam
continebit et illius partem mediam; sic habebit ad illam sesqualteram
proportionem. Quodsi tres sint soni et medius ad primum habeat
diatessaron et tertius ab illo distet tono, distabit tertius a primo per
diapente, sicut ostendunt subscriptae figurae:

(Vide Appendix: XVa).

| [P1, 51r; F, 113r in marg.] Item tres toni continui cum minori semitonio
diapente constituunt. Tres enim continuae sesquioctavae proportiones cum
proportione minoris semitonii sesqualteram inducunt proportionem, ut
numeri ostendunt qui sequuntur: 729 648 576 512 486.

Sunt hic tres sesquioctavae proportiones continuae [78] sumptae

secundum artem libro primo traditam de continuandis superparticularibus
proportionibus, nam primus vel maximus terminorum illorum est
sesquioctavus secundo, et secundus tertio, et tertius quarto qui ad quintum
habet proportionem minoris semitonii, ut nunc supponimus; sed maximus
terminorum illorum minimo sesqualter est, habens illum totum et ipsius
partem mediam quae est 243. Haec enim pars, bis sumpta, praecise
numerum illum reddit qui est 486, et, ter sumpta, maximum qui est 729.

Vel posset poni semitonii minoris proportio ad partem gravem, quae

maiores respicit terminos, ut hic: 768 729 648 576 512.

Hic inter primum vel maximum terminum et secundum est proportio

semitonii minoris, et postea sequuntur tres continuae proportiones
sesquioctavae; inter extremos autem terminos illos est sesqualtera
proportio, et sic, ex pluribus superparticularibus proportionibus cum una
superpartiente quae est semitonii minoris, sesqualtera simplex nascitur
proportio quae, cum sit prima inter proportiones superparticulares, ex aliis
non componitur formaliter.

Tactae proportiones, si in quinque serventur chordis, apparebit inter

extremas chordas sesqualtera proportio, et si tangantur, diapente
resonabunt. Idem etiam erit in sonis et hi modi tacti sunt prius in tertio et
quarto modo cantandi diapente. Sed adhuc de his iuxta modum alium
exempla ponamus:

(Vide Appendix: XVb).

| [P2, 68r in marg.] Adhuc consonantiam hanc reddunt ditonus et

semimditonus, et hoc quidem in numeris et exemplis iam positis apparere
potest. Nam, ubi sunt tres toni cum minore semitonio, quod diesis vocatur,
si ex una parte duo sumuntur toni, quod remanet semiditonus est.
Consistit enim semiditonus ex tono et minore semitonio, sicut ditonus ex
duobus tonis. Sed, quia in praedictis exemplis nec ditonus, nec semiditonus
formaliter ponebantur, quia et distincti ad invicem erant toni et minus
semitonium a tonis, et illorum | [F, 113v in marg.] proportiones, hic
exemplum ponetur, in quo duo toni ex una parte simul commixti sunt ut
formaliter ditonum faciant et una proportio ditonialis illis respondeat, et,
ex alia parte, [79] tonus cum diesi misceatur ut fit semiditonus. Et, per
consequens, in hoc modo non erunt nisi duae partes iam dictae quae, simul
iunctae, diapente reddant.

Et ponentur hic termini pauciores et minores. Ubi enim sunt duae partiales
consonantiae, tres sufficiunt termini, quia non ibi sunt nisi duae distinctae
proportiones. Similiter tres sufficiunt chordae et tres soni.

Dico igitur quod ditonus et semiditonus partes sunt ipsius diapente quae,
simul sumptae, ipsam praecise reddunt et in numeris, et in chordis, et
sonis.

In numeris enim ditonialis proportio, iuncta semiditonali, sesqualteram

inducit proportionem, ut in numeris patet sequentibus: 81 64 54. Nam inter
primum et secundum est ditoni proportio, et inter secundum et tertium
semiditoni; inter extremos autem terminos, sesqualtera proportio est. Et
hic quidem ditonus ad gravem se tenet partem, semiditonus ad acutam. E
converso vero est in terminis qui sequuntur: 96 81 64. In his exemplis, duae
superpartientes proportiones sesqualteram reddunt, quia proportio ditoni
superpartiens est similiter, et semiditoni; sed specie distinguuntur, ut infra
patebit.

Dictae proportiones si in tribus chordis observentur, proveniet, inter

extremas chordas, sesqualtera proportio. Et consimiliter erit de sonis tribus
quorum altior habeat semiditonum ad medium, et medius ditonum ad
graviorem, vel e converso, ut hic patet:

(Vide Appendix: XVc).

Item consonantiam hanc reddunt tritonus et semitonium minus. Et sumitur

hic tritonus compositus, cui respondet unum intervallum, una proportio,
duae voces, et duae chordae sicut in eius proportione duo termini, et sic
sumitur tritonus ut dicit consonantiam |

[F, 114r in marg.] unam ab omnibus aliis distinctam.

Prius autem sumebantur tres toni incompositi, idest ad invicem distincti,

quibus tres sesquioctavae respondebant proportiones, quattuor termini
numerales, quattuor chordae et quattuor voces.

Quod autem tritonus hoc modo sumptus cum minore semitonio hanc faciat
consonantiam, quoad ipsius | [P1, 51v in marg.] proportiones, patet in
numeris qui sequuntur: 729 512 486, vel in his: 768 729 512.

[80] In prioribus terminis, tritoni proportio ponitur ad maiores numeros

qui partem denotant gravem et diesis ad minores qui acutam signant; e
converso est in secundis terminis.

Hae proportiones in tribus chordis observare sesqualteram inducunt

proportionem, et in sonis hanc consonantiam, ut ostendit sequens
descriptio:

(Vide Appendix: XVd).

| [P2, 68v in marg.] Est autem hic diligenter notandum quod, quamvis
tritonus compositus secundum se magnam importet discordiam, similiter
et semitonium minus, ex his tamen, ut invicem, secundum sub et supra,
miscentur, bona consurgit consonantia, scilicet diapente. Ex partibus igitur
alicuius consonantiae formaliter et per se loquendo non arguitur bonitas
vel malitia alicuius consonantiae. Iam enim una et eadem consonantia
ratione distinctarum partium dici posset bona et mala, vel mala et peior,
bona et melior, ut de diapason patet; sed ex bona vel mala et in suavi
mixtione vocum extremarum alicuius consonantiae, prout magis vel minus,
se compatiuntur apud auditum et ex perfectiori et notiori vel imperfectiori
et minus nota proportione de bonitate vel malitia iudicandum est alicuius
consonantiae. Ptolomaeus tamen, ut postea dicetur, diatessaron cum
diapason ponit inter consonantias consonas propter bonitatem partium
suarum ex quibus nomen sumpsit.

Satis patet iam proportionem et quem locum habere in hac consonantia in

qua locum habet medietas in numeris si dicatur sic: "Sicut se habent IX ad
VI, sic III ad II". Et potest per commutatam proportionem inferri: "Ergo,
sicut se habent IX ad tria, sic sex ad duo".

Consimiles comparationes fieri possent, et in chordis, et in sonis, ut ex aliis

dictis apparere potest.

Capitulum XXXI.

De divisione huius consonantiae.

Consonantia haec sicut multas includit partes, sic multas in illis vel per
illas recipit divisiones. Nulla est tamen [81] illarum in partes aequales, quia
partibus aequalibus ipsam praecise reddentibus caret. Tres enim toni cum
diesi in aequas partes scindi non possunt; aliae etiam eius prius tactae
partes, ut diatessaron et tonus, tritonus et diesis, non sunt partes aequales.
Hoc etiam repugnat proportioni sesqualterae, tum quia minimi vel primi
ipsius termini sola distinguuntur unitate, tum quia, inter terminos dictae
proportionis, quicumque sint illi secundarii vel primi, terminus nunquam
mediat illam proportionem in aequas distinguens partes quantum ad
geometricas proportiones. Et hoc generale est omni proportioni
superparticulari, ut magis infra patebit. Sed distinguitur in diatessaron et
tonum, in tritonum et diesim, in ditonum et semiditonum; et hoc ultimo
modo diapente dividere est unam tertiam inter eius partes extremas facere
quae ad unam illarum ditonum, ad aliam semiditonum habeat ut in
aliquibus praedictis patet exemplis. Et convenientius est ut ditonus ad
gravem, semiditonus ad partem ponatur acutam.

Haec de diapente nunc dicta sufficiant. De diatessaron prosequamur.

Capitulum XXXII.

Quid sit diatessaron.

Diatessaron est consonantia vocum inaequalium concorditer sonantium in

sesquitertia consistens proportione.

Per hoc quod dicitur "concorditer sonantium", convenit haec consonantia

cum his quarum voces dulciter se faciunt apud auditum, quae appropriato
nomine non modo consonantiae sed concordantiae dici possunt. Haec
enim, secundum Ptolomaeum, est una de consonantiis consonis prout
consonare concordare est, et distinguitur ab illis quarum voces duram et
asperam apud auditum faciunt mixtionem quae discordantiae dicuntur.

Sed, in hoc quod additur "in sesquitertia proportione consistens", ab

omnibus distinguitur consonantiis. Est autem sesquitertia proportio
habitudo superparticularis terminorum inaequalium quorum maior
minorem habet totum et eius [82] tertiam partem aliquotam, ut sunt IIII et
III qui sunt minimi et primi naturales termini huius proportionis, sicut octo
et sex primi secundarii. Haec proportio respicit secundam speciem numeri
superparticularis, sicut sesqualtera primam.

Quod autem diatessaron in sesquitertia fundetur proportione, libro tertio,

rationibus ducentibus ad impossible probabitur. Nunc autem sufficiat idem
declarare modis illis quibus iam visi sumus. Expertus fuit Pythagoras in
malleis illos hanc facere consonantiam qui inter se sesquitertiam habebant
proportionem. Nam qui octo ponderabat uncias ad illam qui sex,
diatessaron resonabat.

Et eadem proportio in quibuscumque sonoris instrumentis | [P1, 52r in

marg.] fundat hanc et reddit consonantiam. Nam si supra principium
quartae partis chordae digitum posueris, ad totalem chordam diatessaron
resonabit. Idem patet in citharae vel psalterii chordis quia, quae inter se
dictam habent proportionem, hanc reddunt | [P2, 69r in marg.]
consonantiam, ut sequens denotat figura:

(Vide Appendix: XVI).

Item quod diatessaron in sesquitertia fundetur proportione, infra per

aliquas partes suas integrales probabitur.

Capitulum XXXIII.

Unde dicitur diatessaron.

Nomen sumpsit haec consonantia suarum a numero vocum.

Dictur enim a "dia", quod est "de", et "tetras", "quattuor", et "saron", "vox",
quia continet in se voces quattuor: duas extremas et medias duas, et
quattuor in gammate requirit claves, et quattuor in psalterio chordas.

Si quattuor suae voces distinctae et incompositae sonare debeant et

propterea tetrachordum a quattuor chordis quae diatessaron resonant,
vocatum est vel dicitur a "dia", quod est "de", et "tesseron" quod idem est
quod "tetras" vel quattuor propter causas dictas. Et forsitan propter has
derivationes, [83] alii "diatesseron" scribunt, alii "diatessaron", idem
intelligentes, sive sic, sive sic scribatur.

Item dictur diatessaron una quarta, vel quia quattuor voces in se claudit,
vel quia fit de aliqua voce ad quartam vocem sibi proximam ascendendo
vel descendendo, ut de ut in fa, de re in sol, de mi in la ascendendo et, e
converso, descendendo.

Inter dictas autem ex resonantes, sempter duae mediant, si quis eas

proferre velit ut inter ut et fa, re et mi, inter re et sol, mi et fa, inter mi et
la, fa et sol, ut hic patet:

(Vide Appendix: XVII).

Continet autem diatessaron duos tonos cum minori semitonio, et hoc

inferius probabitur. Nunc autem exemplariter hic declarare sufficiat et per
ea quae de partibus huius consonantiae dicentur integralibus.

Patet quod dixi in exemplis antepositis. Nam, in exemplo primo, inter ut et

re, est tonus; inter re et mi, similiter tonus; sed inter mi et fa est
semitonium minus quo utimur. Et, in ceteris exemplis, semper duo
continentur toni cum semitonio minore.

Dicitur autem minus semitonium quod non attingit ad integram toni

medietatem; nec tonus divisibilis est in duo semitonia aequalia, ut infra
probabitur.

Haec consonantia, secundum Guidonem, in monochordo sedecim vicibus

continetur, sed videtur mihi quod, in gammate, decem et septem vicibus
contineatur; fit enim ab ut ipsius Gammaut ad voces .C. gravis, scilicet
Cfaut, et a re ipsius Are et voces .D. gravis, id est Dsolre, et sic
consequenter de voce vel vocibus unius clavis ad vocem vel voces quartae
clavis sequentis vel praecedentis.

Dixi a "voce vel vocibus" propter claves in quibus sola vox est, vel propter
voces ipsius bfa[sqb]mi ad quarum unam quarta vox, vel voces, praecedens
vel sequens, praecedentes vel subsequentes, diatessaron habet vel habent,
et non ad ambas.

Guido forte incipit computare illas ab Are, prima littera latina, vel non
terminat illas in ela.

Et est ibi notandum quod in nostro modo notandi [84] secundum artem
contentam in gammate, si una vocum extremarum ipsius diatessaron est in
regula vel loco impari, reliqua situabitur in spatio sive loco pari, et e
converso, ut exemplis patet praescriptis in quibus multa possunt notari alia
quorum aliqua post tangentur.

| [P2, 69v in marg.] Capitulum XXXIIII.

De modis antiquis cantandi diatessaron.

Multi sunt modi cantandi diatessaron, et secundum Antiquos, et secundum

Modernos.

Sunt autem secundum Antiquos, tres famosi modi decantandi diatessaron,

scilicet secundum tria melorum genera secundum quae diatessaron in suis
tetrachordis describebant, et illa sunt genus diatonicum, chromaticum et
enharmonium de quibus nunc aliqua, sed inferius plura, dicemus.

Genus diatonicum, ut ex dictis patet Boethii, est cum quis ascendendo, sive
ad partem acutam procedendo, cantat diatessaron per minus semitonium,
per tonum et tonum; et est ibi semitonium incompositum et toni duo
incompositi, quia ad invicem distincti. Cui tres respondent voces vel soni:
et hic est tertius prius tactus modus in ascendendo, scilicet mi fa sol la, vel
primus in descendendo qui procedit e converso, scilicet la sol fa mi.

Genus | [P1, 52v in marg.] chromaticum est cum cantatur diatessaron

ascendendo per semitonium minus et semitonium maius et per
trihemitonium sive <semiditonum>, et sunt illa semitonia maius et minus
ad invicem distincta in hoc cantandi genere, sed tria semitonia sunt ad
invicem coniuncta, quia eis non respondent nisi duae voces, una
consonantia, una in numeris proportio, et, in hoc modo cantandi, tangitur
quod in diatessaron sunt quinque semitonia, et tria illorum sunt minora, et
duo maiora, et valent tonos duos cum minore semitonio. Et e converso
autem fit in descendendo.

Enharmonium genus est cum fit ascensus per diesim et diesim et ditonum,
et sumitur ibi diesis pro medietate minoris [85] semitonii, quae medietas,
secundum Philolaum, vocatur diaschisma et sumitur ditonus pro duobus ad
invicem compositis tonis, ut faciunt unam consonantiam et respondent eis
duae voces, duae chordae, duo termini numerales, et una proportio. Duae
autem dieses, ut hic sumuntur, ad invicem distinguuntur, et eis tres
respondent voces. Et de his tale ponatur exemplum:

(Vide Appendix: XVIIIa).

Haec tria genera cantandi diatessaron, quoad ad extremas voces, chordas et

numeros, et illorum conveniunt proportiones, quia unam et eandem
resonant symphoniam, scilicet diatessaron. Adhuc in numero conveniunt
vocum, chordarum, numerorum et proportionum. Nam in quolibet genere
quattuor sunt voces, quattuor chordae, quattuor numeri, et tres
proportiones, sic tres consonantiae partiales, sed sunt ibi distinctae ipsius
diatessaron partes quae, simul sumptae, secundum sub et supra, reddunt
ipsam. Item in illis ascendendo processus fit a minoribus partialibus
consonantiis in diatessaron inclusis ad maiores. Nam, in genere diatonico,
fit ascensus a minore semitonio ad tonum et tonum; in chromatico, a
minore semitonio ad maius et, tertio, ad semiditonum; in enharmonio, a
medietate minoris semitonii ad aliam illius medietatem et inde ad ditonum;
et, e converso, fit in descendendo. Modos tactos ascendendi tangit Boethius
libro primo Musicae suae, et modos descendendi libro quarto.

Sed multipliciter tacti modi distinguuntur quoad combinationem

chordarum mediarum inter se et ad extremas similiter et vocum. Duae
enim mediae | [P2, 70r in marg.] chordae inter se in genere diatonico
tonum habent, in chromatico semitonium maius quod apotome dicitur, in
enharmonio minoris semitonii medietatem. Item duae extremae graviores
voces et chordae eaedem sunt vel aequales in diatonico et chromatico
genere, in utroque semitonium minus resonantes; in enharmonio vero
semitonii minoris medietatem. Item extremae duae minores chordae inter
se in diatonico tonum, in chromatico semiditonum, in enharmonio
ditonum habent.

Solo genere diatonico principaliter nunc utimur in gammate. Ibi enim in

multis continetur locis et convenienter notari potest notis nostris. Genus
autem chromaticum, etsi aliqualiter possit ibi reperiri et iam sine falsa
musica similiter [86] notari, modus tamen ille non est consuetus sed, ad
hoc, minus ibi genus enharmonium potest inveniri, cum nec claves, nec
voces, nec signa sint ibi distinguendi minus semitonium in duas
medietates, quamvis in instrumentis artificialibus, ut in organis, claves ad
hoc habeantur quas enormas vocant. Et ut magis horum habeatur
imaginatio, noto eos, ut possum, sic:

(Vide Appendix: XVIIIb).

Haec et alia de tactis tribus generibus cantandi diatessaron infra magis

apparebunt cum de tetrachordis, pentachordis, hexachordis | [P1, 53r in
marg.] et huius modi prosequemur; et ibi tangentur alii modi quibus
utimur et in nostro monochordo continentur et species eius.

Capitulum XXXV.

De modis cantandi diatessaron secundum eius species.

Sunt autem alii modi cantandi diatessaron, qui ipsius respondent speciebus
et quibus utimur, et sunt tres tacti prius in exemplo de quattuor huius
consonantiae vocibus.

Sumuntur autem sic: Dictum est diatessaron in se continere duos tonos

cum minore semitonio. Illud semitonium aut tenet extremam partem
quattuor vocum ipsius diatessaron, aut non.

Si primo modo, aut tenet partem acutam, et sic est primus modus tactus
quo sic dicitur: ut re mi fa. Hic enim ad gravem partem praecedunt duo
toni et postea sequitur minus semitonium.

Aut tenet partem gravem; sic est tertius modus tendens sursum, prius
tactus, cum dicitur: mi fa sol la. Et ille idem est cum genere diatonico de
quo prius exemplum positum est.

Si vero minus semitonium non partem extremam sed mediam teneat quia
mediat inter duos tonos, sic est medius vel secundus modus, prius tactus,
cum dicitur | [P2, 70v in marg.]: re mi fa sol. Nam hic ad gravem partem
primo ponitur tonus, quia re et mi tono distant; secundo sequitur
semitonium minus quod [87] est inter mi et fa ascendendo et, tertio, ad
acutam partem sequitur tonus qui est inter fa et sol. Et sic toni tenent hic
partes extremas nec valet hic modus distingui, quia quicumque tonorum
gravem vel acutam teneat partem, idem cantandi modus est. E converso
modo est de tactis modis in descendendo, ut patet in exemplis prius positis.

Primus tactorum modorum primam ipsius diatessaron respicit speciem,

secundus secundam, tertius tertiam, nec possunt esse plures modi cantandi
diatessaron secundum tres eius dictas partes, scilicet tonum et tonum et
minus semitonium, si sumantur modo qui tactus est, et non fiat toni cum
minore semitonio composito ut in diatonico genere, vel fiat toni divisio in
maius et minus semitonium ut in chromatico modo, vel fiat toni cum tono
compositio vel minoris semitonii divisio ut in genere <enharmonio>.

Item tres sunt modi cantandi in gamma vel palma contenti, scilicet per .
[sqb]. quadratum vel durum, per naturam, et per .b. molle. Nec sunt hi tres
modi iidem cum tribus tactis modis cantandi diatessaron, scilicet diatonico,
chromatico, enharmonio, licet hoc dixerint aliqui, quia tria illa genera
concurrunt in suis principiis et terminis, ut infra patebit, non ista. Item tria
illa genera quinquies reperiuntur et describuntur in monochordo antiquo,
sed hi modi cantandi, in nostro monochordo, id est gammate, septies
species, quia modus per .[sqb]. durum vel quadratum ter, alii duo quilibet
bis. Habet autem quilibet dictorum cantuum VI voces quas sic vocamus: ut
re mi fa sol la, modo omne ut, quod incipit in .G., per .[sqb]. quadratum vel
durum decantatur cum vocibus annexis sibi, et, quod incipit in .C., per
naturam; quod vero incipit in .F., per .b. molle. Haec pro tanto nunc dixi,
quia non possunt esse plures cantandi modi ipsius diatessaron ab illis
tribus qui tacti sunt, nisi cantandi varietur modus, ut fiat processus de
modo cantandi per .[sqb]. durum ad modum cantandi per naturam, vel de
modo cantandi per naturam ad modum cantandi per .b. molle. Nam si
tribus modis quorum exemplum positum est in modo cantandi per
naturam quartum quis addere satagit, incipit illud ascendendo in fa,
dicendo: fa sol la. Deficiet autem vox una ad habendum diatessaron, et
oportet quod illa sumatur de alio cantandi modo, quia de illo qui est per .b.
molle et ideo modus qui [88] incipit ab Ffaut ascendendo non pertinet ad
priores tres modos qui per naturam cantantur. Ad hoc facit quod dicit
Boethius, libro quarto, loquens de speciebus ipsius diatessaron, diapente et
diapason, quod semper una minus erit species quam fuerint voces, et ideo,
cum diatessaron non habeat nisi quattuor voces, non habebit nisi tres
species quae habentur in tribus tactis modis. Debet enim, secundum
Boethium, quaelibet species habere duas notas ad minus de priore radicali
et principali specie alicuius consonantiae. Et ideo cum prima et principalis
species ipsius diatessaron, quantum ad cantum qui est per naturam,
incipiat ab ut de Cfaut, et terminetur in fa de Ffaut, si ab illa fa taxare quis
vellet, aliam speciem illa non haberet nisi solam vocem de tacta prima
specie.

Sed de his alias magis inquiretur.

Capitulum XXXVI.

De simplicitate huius consonantiae.

| [F, 114r in marg.] Est haec consonantia simplex ratione suae proportionis,
quia sesquitertia proportio speciem numerorum ad aliquid respicit
simplicem, quia secundum numeri superparticularis. Composita tamen dici
potest inspiciendo partes ad eius integrales quae multae sunt, ut tactum
est, sicut tonus et tonus et semitonium minus, ut sumantur hic toni
distincti, non ad invicem compositi; similiter minus semitonium
incompositum. Item partes eius sunt ditonus compositus et semitonium
minus incompositum; item semiditonus et tonus.

Hae enim partes, simul sumptae, diatessaron reddunt, et illarum

proportiones sesquitertiam proportionem inducunt. Duae enim
sesquioctavae proportiones cum proportione minoris semitonii
proportionem inducunt sesquitertiam, ut ostendunt hi termini: 324 288 256
243.

[89] <Inter> | [P2, 71r in marg.] primum tactorum numerorum, incipiendo

a maioribus, et secundum est sesquioctava proportio; similiter inter
secundum et tertium; et inter illum tertium et quartum est proportio
minoris semitonii; | [F, 114v in marg.] inter extremos autem terminos
proportio sesquitertia est.

Vel possent duae continuae sesquioctavae proportiones poni ad acutam

partem et minoris semitonii proportio ad partem gravem in his numeris:
256 243 216 192.

| [P1, 53v in marg.] Vel potest semitonii minoris proportio poni in medio
duarum sesquioctavarum proportionum, ut hic patet: 288 256 243 216. Et
his tres modi, quoad proportiones numerales, respondent tribus modis
cantandi diatessaron prius tactis.

Hae proportiones in quattuor servatae chordis sesquitertiam in extremis

inducunt proportionem, et illae partiales consonantiae, simul iunctae, hanc
reddunt consonantiam in sonis, ut in exemplo patet prius posito.
Quantum autem ad chordas, propter brevitatem, sufficiant exempla posita
prius de diapente.

Item proportio ditonialis una cum proportione minoris semitonii

sesquitertiam producunt proportionem, ut hic patet: 324 256 243, vel e
converso sic: 256 243 192. Et si proportiones hae serventur in tribus
chordis, proveniet sesquitertia proportio inter extremas illarum trium
chordas quae diatessaron resonant. Unde, in sonis, simul iunctae dictae
duae partes hanc reddunt consonantiam.

Adhuc, ex semiditoniali et sesquioctava simul iunctis proportionibus,

habitudo nascitur sesquitertia, ut hi ostendunt numeri: 32 27 24. Inter
primum et secundum est semiditoni proportio, ut nunc supponimus, et
sunt illi termini minimi semiditonialis proportionis; inter secundum
terminum et tertium est sesquioctava proportio; primus autem ipsi tertio
sesquitertius est. Vel e converso sic: 36 32 27. Hae, si serventur in chordis
et sonis, sesquitertiam proportionem et hanc reddunt consonantiam. Quae,
ut amplius pateant, figurentur sic:

(Vide Appendix: XVIIII).

Habet consonantia haec partes alias quae, simul iunctae, reddunt ipsam, si
ad genus aspiciatur chromaticum et enharmonium. Sed sufficiat quod
tactum est de hoc.

[90] Ex dictis iam patet proportionem sesquitertiam locum habere in hac

consonantia in qua locum habet medietas in numeris sic: "Sicut se habent
VIII ad VI, sic IIII ad III". Et permutatim: "Sicut se habent VIII ad IIII, sic VI
ad III". Et possunt similes relationes in chordis fieri et in sonis, ut ex dictis
potest apparere.

Est autem notandum quod haec consonantia, secundum Antiquos, est

minima inter consonantias, sicut bis diapason maxima, quia soni extremi in
ea minime a se distant, quantum ad illos qui nec ditonum, nec
semiditonum, nec tonum in numero posuerunt consonantiarum.

Sed, quantum ad ordinem perfectionis, posuerunt Eubulides et Hippasus

ipsam locum tenere tertium: primo diapason, secundo diapente, tertio
diatessaron ordinantes. Hae enim tres dicuntur primae consonantiae quae
solae, secundum Antiquos, species habere dicuntur.

Hac consonantia quidam libenter utuntur, ut Galenses. Sui enim discantus

saepe diatessaron resonant, licet simpliciter loquendo rudior et
imperfectior sit quam diapente: quod probat auditus, quod iudicat
intellectus, quia proportio sesqualtera perfectior est quam sesquitertia, et
per prius ad aequalitatem reducitur. Etiam pars | [P2, 71v in marg.] media
alicuius totius maior est parte tertia, ut ipsius senarii trinareitas quam
dualitas; sed distincta hominum genera in distinctis consonantiis et
cantibus delectantur.

Est autem haec consonantia melior cum ponitur supra diapente quam sit
cum per se cantatur, quamvis melius fundamentum sit unisonus quam
diapente. Sed illud provenit quia ex diapente et diatessaron fit diapason. Et
ideo occurrit tunc altera extremarum ipsius diatessaron cum altera vocum
ipsius diapason. Hinc est quod tunc optime cantus mensuratos potest
terminare.

Capitulum XXXVII.

De divisione ipsius diatessaron.

Diatessaron, cum multas habeat partes integrales, in illas divisibilis est.
Nunquam tamen dividitur in partes omnino aequales quae precise simul
sumptae reddant ipsam. Caret enim talibus partibus; hoc etiam eius
repugnat [91] proportioni quae est superparticularis. Infra enim
demonstrabitur superparticularem proportionem in aequa scindi non
posse.

Sed forsitan instabitur: "Quia partes ipsius diatessaron sunt tonus et tonus
et semitonium minus, duo toni in partes aequales scindi possunt, similiter
et semitonium minus; nam, quantum ad genus enharmonium, semitonium
minus in duas medietates est distinguibile; distinguitur autem in
medietates duas, et distinguitur in partes aequales. Tonus igitur cum
medietate semitonii minoris bis sumptus praecise diatessaron reddit".

Et dicendum quod minus semitonium non est divisibile in partes duas

omnino aequales quia, etsi sensus de hoc iudicare nesciat, hoc tamen ratio
percipit, quia eius proportio non est in partes aequas partibus. Nam, inter |
[P1, 54r in marg.] terminos proportionis minoris semitonii qui sunt 256
243, non cadit aliquis terminus qui eandem proportionem geometricam
habeat ad minorem terminum quam habet maior ad illum. Non est ergo
tenendum quod illae partes, in quas minus semitonium distinguitur
secundum genus enharmonium, sint omnino aequales secundum
veritatem, et quod sint praecise ipsius medietates, quicquid de hoc dicat
sensus qui minima non valet bene cognoscere. Unde sunt partes inaequales
secundum veritatem, licet vocentur dimidia spatia minoris semitonii.

Haec dicta de diatessaron sufficiant. De tono prosequamur, exemplo prius

posito de diapente et diatessaron, quoad extremas ipsarum voces absque
intermediis; et ibi prima nota superior primae inferiori, secunda secundae,
sic de aliis, comparentur:

(Vide Appendix: XX).

Capitulum XXXVIII.

Quid sit tonus.

Tonum aliqui sic describunt: Tonus est legitimum acuminis et gravitatis

spatium inter sonum et sonum [92] continens in se duo semitonia. Cum ea
quae in hac toni ponuntur descriptione ceteris competant consonantiis,
dumtaxat exceptis semitoniis, insufficiens ipsa videtur. Debet enim
conveniens descriptio non modo convenire descripto, sed ipsum
distinguere a quocumque | [P2, 72r in marg.] alio sicut et definitio. Verum
est quod, per aliquas particulas definitionis, definitum cum aliis, quae sunt
eiusdem generis, convenire habet et distingui ab his quae alterius generis
sunt. Sed per alias quae locum tenent differentiae specificae distingui habet
ab his quae sui sunt generis. Item in tacta dicitur descriptione: "continens
in se duo semitonia"; non dicitur: "inaequalia", sed absolute: "duo
semitonia", ac si illa sint aequalia; et hoc tenere videtur qui illam posuit
descriptionem. Probare enim nititur tonum divisibilem esse in duo
semitonia aequalia, cuius contrarium infra probabitur et rationi illius
respondebitur.

Alii dicunt quod tonus est perfectum spatium duarum vocum duo
semitonia in se continens non aequalia. Est enim tonus quaedam percussio
aeris indissoluta usque ad auditum. Nec hae descriptiones vel definitiones
sufficientes videntur. Tonus enim formaliter non est spatium inter sonum
et sonum, nisi per spatium sonorum illorum mixtio designetur. Tonus
etiam formaliter non est ipsa percussio similiter nec sonus, sed virtualiter
et effective. Nec una percussio tonum causat sed plures.
Adhuc alii tonum sic definiunt: Tonus in sonis est sesquioctavum in
numeris. Hi bene dicunt et de consonantiarum definitionibus breviter se
expediunt. Tangunt enim quod ad genus consonantiarum pertinet, cum
sonos nominant, et quod ad differentiam, cum ipsarum tangunt
proportionem. Unde convertuntur definitiones illae cum definitis, cum
veras consonantiarium tangunt proportiones; sed in aliquibus, prout illas
vidi, deficiunt, ut tangam, cum ad illas venero consonantias.

Et cum, in tam paucis verbis, consonantiarum natura explicite non

noscatur, puto, expedit plura in earum definitionibus apponere vocabula,
dum tamen sint propria et talia [93] quae definito competant et simul
sumpta ab omni alio distinguant. Definitio enim, secundum aliquos
philosophos, debet esse sermo longus, licet nihil debeat continere
superfluum, sed pro quanto totam naturam, quoad ipsius essentialia, debet
exprimere definiti. Unde dicitur definitio, quia totam naturam debet definiti
terminare ut, extra eam, nihil de ipsius reperiatur essentia, quia fieri debet
ex genere proximo et proxima immediata vel specifica differentia. Nec
tamen in specialium consonantiarum definitionibus omnia repeto quae ad
ipsarum requiruntur naturam. Nam quae generalia sunt ex prius dictis
suppono, sed, cum differentiae essentiales et maxime specificae rerum
innotae nobis sint, circumloquimur, ut possumus, illas per quasdam rerum
definitarum proprietates; secundum illud, philosophi accidentia magnam
partem conferunt ad cognoscendum quod quid est.

Iam igitur tonum, ut est consonantia secundum ea quae prius tetigimus et

quae sibi competunt, specialiter notificemus sic: "Tonus est duorum
sonorum inaequalium in medio et apud auditum primam perfectam
immediatamque distantiam habentium, faciliter pronuntiabilium, nec
omnino discordantium permixtio, duo semitonia inaequalia praecise
continens in sesquioctava proportione consistens".

Dixi: "Tonus", ut est consonantia, ad distinctionem toni, ut est proprietas,

qualitas, vel passio totum processum alicuius cantus respiciens, principium
scilicet, medium atque finem: qui, secundum aliquos, modus magis proprie
vocandus est; de quo loquemur infra. Et tonus quidem, ut est consonantia,
duos respicit sonos tales, ut est tactum; tonus autem, secundo modo
sumptus, non est ad | [P1, 54v in marg.] certum sonorum vel vocum
numerum limitatus, sed nunc plures, nunc pauciores respicit voces prout
cantus alicuius toni longior et brevior esse potest.

In descriptionibus vel definitionibus praedictarum consonantiarum vocum

inaequalium, paucioribus usus sum vocabulis quam in toni definitione,
quia illae notiores sunt et ab omnibus concessae veteribus et modernis
auctoribus. Pauci enim Antiquorum tonum in numero ponunt
consonantiarum, sed ipsam consonantiarum differentiam, partem vel
"emmelen" vocant; differentiam, quia per ipsum una consonantia differt ab
alia, ut diapente a diatessaron; partem, quia ex ipsis tonis componuntur
consonantiae; emmeles, quia tonus aptus est melo, quia voces eius, simul
prolatae, non [94] omnino discordant, et, iunctae ipsi diatessaron, bonam
faciunt concordiam. Boethius autem, circa finem secundi Arithmeticae,
tonum in numero ponit consonantiarum et ipsum dicit esse musicorum
sonorum mensuram communem et quod est sonus omnium parvissimus,
sonum sumens pro sonorum mixtione | [P2, 72v in marg.] vel distantia seu
intervallo. Et Guido inter consonantias tonum primo ponit, et ipsum esse
consonantiam omnes nunc tenent Moderni, et non sine ratione, prout
tangit eius posita definitio. Sibi enim conveniunt ea, quae prius dicta sunt,
requiri ad consonantiae naturam. Et multum accedit ad consonantiarum
illarum, de quibus veteres loquuntur, rationem. Est enim tonus vocum
dissimilium rata permixtio aliqualiter concorditer auditui se faciens in
proportione simplici fundata superparticulari. Et ideo non sibi deficit quod
Nicomachus et multi alii ad consonantiam posuerunt requiri, ut quod
fundetur in proportione simplici multiplici vel superparticulari; quod
ceteris consonantiis, de quibus locuturi sumus, minime competit. Nec
obstat, ut est prius tactum, quod dicatur pars vel differentia
consonantiarum, nam diapente et diatessaron partes sunt ipsius diapason.
Et tamen per se, si haec sumantur vere et proprie, consonantiae sunt.

Sed iam ad expositionem positae toni definitionis veniamus.

Per hoc quod "tonus est duorum sonorum inaequalium in medio et apud
auditum permixtio" tangitur eius genus, scilicet quod sit consonantia
vocum dissimilium. Alia autem, quae ibi ponuntur, ad ipsius pertinent
differentiam vel differentias, per quae ostendatur qualis sit consonantia et
per quae a ceteris omnibus distinguant.

In hoc quod dicitur quod est "sonorum inaequalium primam perfectam et

immediatam distantiam habentium", distinguitur a ceteris omnibus
consonantiis vocum inaequalium. Nam consonantiae ipsum tonum
sequentes secundum ordinem generationis qui tactus est prius, ut
semiditonus, ditonus, diatessaron, etc., etsi dicant perfectam distantiam
duarum vocum extremarum suarum, non tamen primam nec immediatam.

Non "primam", quia tonus illas praecedit cuius voces perfecte distant. Unde
dicitur a "tono, tonas", quia perfecte [95] tonat, id est perfecte duarum
vocum distantiam importat. Ad quod facere videtur quod tonus est prima
et minima consonantia cui respondet superparticularis simplex proportio
quae perfectior est quam superpartientes et mixtae proportiones quibus
non sic perfecte competit fundare consonantias.

Non dicunt etiam "immediatam", quia inter extremas voces

consonantiarum illarum mediant aliquae voces quae dicunt partiales
consonantias usitatas et faciliter dicibiles. Nam inter extremas ipsius
semiditoni voces, ut sunt re fa, vel mi sol, mediat vox quae ad alteram
extremarum habet tonum, ad alteram minus semitonium, et, inter voces
extremas ditoni, vox cadit media ad quamlibet extremarum tonum habens;
sic de aliis sequentibus in quibus tanto sunt plures voces mediantes quanto
voces illarum extremae magis sunt distantes. In tono autem, etsi mediet
semitonium, non est tamen consuetum nec facile procedere de una
extremarum vocum ipsius toni ad aliam per tale medium, nec habet hic
locum, nisi in genere chromatico, et, in bfa[sqb]mi, nisi falsa fiat musica.
Oportet enim tunc aliquam ascendere de fa in mi, et esset mutatio talis
qualis in bfa[sqb]mi. Ideo posuerunt auctores voces ipsius toni
immediatam importare distantiam.

Item dicitur "primam perfectam distantiam habentium" ad differentiam

commatis et semitoniorum quae partes toni sunt. Harum enim voces, etsi
habeant aliquam distantiam, non tamen perfectam propter nimiam illarum
vicinitatem.

Item dicitur "faciliter pronuntiabilium" propter tonum imperfectum qui

consurgit ex duobus minoribus semitoniis vel tonum abundantem qui ex
duobus maioribus semitoniis provenit, quia, etsi illae voces perfectam
dicant distantiam, non tamen faciliter resonabilem. Pauci, puto, vel nulli
possent tales tonos per se resonare.

Item additur "non penitus discordantium" ad differentiam consonantiarum

illarum quarum voces, simul prolatae, penitus discordant apud auditum, ut
sunt semitonia minus et maius, tritonus, semitonium cum diapente. Tonus
autem nec perfectam concordiam, nec perfectam dicit discordiam, sed,
quasi medio modo, se habet inter haec.

Cum enim in proportione fundetur superparticulari, non debuit omni

concordia privari, licet illa sit modica respectu illius quam dicit diapente,
quia proportio eius est septima [96] inter superparticulares proportiones,
et non sic de prope reducitur ad unitatem. Item quod non perfectam dicat
tonus discordiam sed aliquam includat concordiam iudicio patet sensus. Si
quis enim unisonando | [P2, 73r in marg.] dicat: fa fa fa, alius simul dicat:
fa sol la, concordat aliqualiter sol cum fa. Est autem inter fa et sol
ascendendo tonus intensus et, e converso, descendendo, tonus remissus.
Sed, cum tonus imperfectam dicat concordantiam, non est in discantibus
utendum ipso in principiis et terminis perfectionum, sed in mediis et quasi
currendo.

Sequitur "dua semitonia inaequalia praecise continens". Hoc ad

differentiam ponitur omnium consonantiarum. Hoc enim sibi soli et nulli
competit alii, quia vel non continent in se duo semitonia, ut comma et
semitonia per se sumpta, vel continent duo semitonia aequalia ut tonus
imperfectus, vel tonus abundans, de quibus infra loquemur, vel continent
semitonia inaequalia, sed non praecise, | [P1, 55r in marg.] ut ceterae
omnes consonantiae tonum abundantem sequentes.

Ultimo, in praedicta toni notificatione, ponitur "in sesquioctava

proportione consistens", et in hac particula distinguitur tonus ab omnibus
ceteris consonantiis. Semper enim consonantia a proportione, in qua
fundatur, ab omni alia distinguitur, quia duae distinctae vel plures
consonantiae nunquam in eadem fundatur proportione. Est autem
sesquioctava proportio superparticularis habitudo terminorum
inaequalium quorum maior minorem habet totum et eius octavam partem,
ut IX ad VIII se habent, qui sunt minimi et primi termini proportionis
huius, sicut primi secundarii XVIII et XVI, secundi secundarii XXVII et
XXVIIII. Quod autem tonus in dicta fundatur proportione, infra magis
probabitur, sed hoc hic leviter declaretur. Pythagoras per sensum in malleis
haec repperit. Qui enim IX uncias ad illum qui VIII ponderabat, tonum
resonabat. Et, quod dicta proportio dictam fundet consonantiam, in
instrumentis musicalibus certissime potest percipi. Unde, divisa
monochordi chorda partes in IX aequales, si in fine primae partis, seu in
principio secundae, digitus ponatur, haec consonantia causabitur. Et
consimiliter fiet in duabus psalterii chordis sesquioctavam inter se
proportionem habentibus, ut hic patet:

(Vide Appendix: XXI).

[97] Et est hic notandum quod, licet multae superparticulares habitudines

medient inter sesquitertiam, in qua fundatur diatessaron, et sesquioctavam,
in qua tonus, ut sesquiquarta, sesquiquinta, sesquisexta et sesquiseptima,
tamen in nulla illarum musicalis fundatur consonantia. Iam enim
semiditonus et ditonus mediantes inter diatessaron et tonum in aliqua
illarum fundari viderentur, quod verum non est. Fundantur enim in
proportionibus superpartientibus, ut patebit inferius.

Capitulum XXXVIIII.

Unde dicitur tonus et quotiens in monochordo continetur.

Tonus, secundum Guidonem, ab intonando dicitur, quia perfecte intonat,

vel a "tono, tonas", quia perfecte duarum vocum immediate sibi
succedentium distantiam manifestat. Ubicumque enim duae voces
inaequales immediate, secundum sub et supra, se sequuntur a clave ad
clavem, vel a littera ad litteram sibi proximam, vel a linea ad spatium, a
chorda ad chordam, tonus est, praeterquam inter mi et fa ascendendo, vel e
converso descendendo, quantum ad minus semitonium, vel inter fa et mi
ascendendo, et, e converso descendendo, quoad semitonium maius. Et,
quantum ad sex voces quibus utimur quattuor modis, fit ascendendo, et
totidem modis descendendo, scilicet inter ut et re, inter re et mi, inter fa et
sol, inter sol et la, ascendendo et, e converso, descendendo, ut patet hic:

| [P2, 73v in marg.] (Vide Appendix: XXII).

Numeratur tonus in monochordo, secundum Guidonem, quindecim vicibus

si .b. molle vel rotundum bis ibi computetur. Quid! Si in gammate nostro
semitonia contenta per se numerentur, quae sunt quinque, sine illis, XIIII
vicibus tonus ibi continetur; nam a Gammaut in ela, bis diapason et tonus
cum diapente reperiuntur; modo in bis diapason, ut est dictum, X toni sunt
cum IIII minoribus semitoniis; in tono vero cum diapente clauduntur
quattuor toni cum semitonio [98] minore; et, cum quinque minora
semitonia valeant duos tonos et plus, continebitur tonus, quoad valorem,
XVI vicibus in compositione gammatis, et, adhuc, abundat comma et plus.
Guido autem forte dimisit trium minorum semitoniorum valorem
computare.

Adhuc cum tonus dicat primam perfectam distantiam duarum vocum,

dicitur vulgariter una secunda. Dicitur etiam haec consonantia vel eius
proportio epogdous a Boethio circa finem secundi Arithmeticae et ibidem
dicit tonum mensurum esse communem omnium musicorum sonorum, et
quod est sonus omnium parvissimus; quod exponatur modo qui tactus est
libro primo. Unde, cum tonus mensura communis sit sonorum ex ipso
compositorum, taxatur distantia sonorum illorum extremorum maior vel
minor ex hoc quod plures vel pauciores tonos includunt, ut magis distant
soni extremi in diapente quam in diatessaron, quia ibi tres toni cum minore
semitonio, hic duo continentur, et sic de aliis. Inde et venire videtur ut a
tono multae denominentur consonantiae velut illae quae mediant inter
ipsum et diatessaron; puta semiditonus, ditonus et omnes quae ex puris et
continuis componuntur tonis, ut tritonus, tetratonus, pentatonus, et huius
modi.

Capitulum XL.

In quibus constent numeris tonus et eius partes secundum Philolaum.

Philolaus Peripateticus, secundum quod ait Boethius libro tertio Musicae

suae, tonum in primo cubo impari in actu, scilicet in XXVII, qui numerus
surgit ex ductu primi numeri imparis, scilicet trinarii in se ipsum bis ter
fundare temptavit, nam ter tria ter XXVII sunt. Hic autem numerus a
XXIIII tono distat, et trinarius non modo numerorum illorum differentia
est, sed communis illorum mensura unumquemque illorum aliquotiens
sumptus praecise reddens. Nam octies tria XXIIII sunt, sicut nonies tria
XXVII. Ex quo [99] numero Philolaus duas | [P1, 55v in marg.] sumpsit
partes: unam minorem, scilicet XIII, aliam maiorem, scilicet XIIII, quae,
simul iunctae, XXVII faciunt. In minore autem partium dictarum, scilicet in
XIII, semitonium minus, quod diesim vocat, fundat, tum quia est differentia
inter CCLVI et CCXLIII, inter quos numeros est diesis, tum quia numerus
qui est XIII surgit ex unitate, <ex> trinario (qui primus numerus impar in
actu est et principium primae linearis figurae, scilicet triangularis) et ex
novenario (qui est primus numerus quadratus impar in actu). In maiore
autem parte ipsorum XXVII, scilicet in XIIII, maiorem toni partem, quam
<apotomen> vocant, fundari existimat. Et, quoniam, inter XIII et XIIII,
unitas differentiam facit, unitatem loco commatis posuit, quod differentia
est inter diesim et <apotomen>. Totum vero tonum in XXVII unitatibus
locavit, non tantum quia primus cubus impar est, sed quia inter CCXLIII et
CCXVI, qui inter se distant tono, XXVII differentia consistit.

Sed, quamvis Philolaus dictos numeros tono et ipsius partibus adaptaverit, |

[P2, 74r in marg.] non est intelligendum absolute et simpliciter tonum et
dictas partes in numeris illis fundari. Non enim tonus in <sesqui>vicesima
septima fundatur proportione, apotome in <sesqui>quarta decima, diesis in
<sesqui>tertia decima. Iam enim diesis in maiore fundaretur proportione
quam apotome, et hae duo in maiore quam tonus. Maior enim est
<sesqui>tertia decima proportio quam <sesqui>quarta decima, quae multo
maior est quam <sesqui>vicesima septima. Item fundarentur tunc diesis et
apotome in proportionibus superparticularibus; quae falsa sunt, ut infra
patebit. Sed forsitan Philolaus tonum non in <sesqui>vicesima septima
posuit fundari proportione sed in proportione <quae> est inter XXVII et
XXIIII quae est sesquioctava, diesim etiam non <in> sesquitertia decima,
sed in superpartiente tertia decima, <apotomen> vero in minore quam sit
<sesqui>quarta decima, in maiore vero quam sit <sesqui>quinta decima;
comma vero, quia minima sonantia est, unitati adaptavit.

[100] Capitulum XLI.

Tonus an simplex sit consonantia.

Tonus, si ad ipsius proportionem inspiciatur, simplex est consonantia;

sesquioctava namque proportio simplex est. Quodsi ad partes eius
comparetur integrales, ad hoc praedictis, unisono excepto, minus est
composita, quia pauciores et minores habet partes. Et quae ipsius partes
sunt, similiter et praedictarum consonantiarum, inaequalium vocum partes
existunt. Tangit autem Philolaus toni partes has: diesim et <apotomen>,
diesim et diesim et comma, quattuor diaschismata et duo schismata, quae
partes, simul iunctae, tonum reddunt, licet illas sensus iungere nequeat.

Quid autem Philolaus praedictas toni partes intelligat, videamus. Diesis,

inquit, est spatium quo maior est sesquitertia proportio duobus tonis.
Comma est spatium quo maior est sesquioctava proportio duabus diesibus.
Schisma est dimidium commatis, diaschisma est dimidium dieseos, id est
semitonii minoris. Ex quibus patet quod partes toni principaliores sunt duo
semitonia inaequalia, maius atque minus, minores vero diaschisma, comma
et schisma.

Sed est advertendum quod diaschisma non est omnino integrum dimidium
ipsius diesis, id est minoris semitonii secundum rem, quicquid sit
secundum imaginem. Continet enim diesis tria commata circiter cum
dimidio, quibus repugnat dividi in duas partes aequales. Etiam proportioni,
in qua fundatur minus semitonium, repugnat divisio <in> partes aequales,
nam inter terminos illius proportionis, qui sunt CCLVI et CCXLIII, non
cadit aliquis numerus qui talem proportionem habeat ad minorem
terminorum illorum qualem habet maior ad ipsum. Similiter nec schisma,
secundum veritatem, est integra et praecisa media pars ipsius commae vel
commatis, quia hic eius repugnat proportioni propter tactam causam.

Item, si tactae fractiones essent vere omnino integrae partes minoris

semitonii et commatis, iam, praeter maius et [101] minus semitonium,
esset dare aliud semitonium quod mediaret inter illa, et illud esset
integrum dimidium toni et posset tunc tonus dividi in talia duo semitonia
aequalia. Hoc autem est impossibile nam, secundum Boethium, omne
semitonium, si sit integrum dimidium toni, inter sextam decimam partem
et septimam decimam oportet collocari. Inter proportiones autem illas,
nulla videtur posse mediare proportio cum immediate se consequantur. Vel
oportet ut illae duae proportiones aequarentur. Hoc autem est impossibile,
secundum quod Boethius probat subtiliter valde circa principium tertii libri
Musicae suae.

Iam patet quae sint toni partes integrales inter quasque levius sonari potest
distincte; semitonium minus est, vel diesis, non sic apotome et, ad hoc,
multo minus diesis partes, ut et comma, quibus practice in cantando non
utimur, quicquid sit de artificialibus instrumentis.
Quodsi principaliores eius partes simul iungerentur in numeris,
proportionem redderent sesquioctavam, ut proportio minoris semitonii
cum proportione maioris, vel proportio commatis cum duabus
proportionibus semitonii minoris, de quibus alias exemplificabimus.

Habet igitur sesquioctava proportio locum in hac consonantia in qua

locum habet medietas in numeris, si sic dicatur: "Sicut se habent XVIII ad
XVI, sic VIIII ad VIII". Et permutatim potest inferri: "Ergo, sicut se habent
XVIII ad VIIII, sic XVI ad VIII". Et tales comparationes, in quattuor chordis
debito modo proportionatis, fieri possent. Similiter et in sonis, sic: "Sicut se
habet ut ad re, sic fa ad sol". Et permutatim: "Sicut se habet ut ad fa, sic re
ad sol", si voces illae sibi dimittantur, et non fiat falsa musica. Obtinet enim
usus ut, ascendens de re in sol, per fa cantando: re fa sol, plus elevet se fa
quam debeat. Nam, cum, inter re et fa, non sit nisi tonus cum minore
semitonio, facit ibi quasi duos tonos et, per consequens, inter fa et sol, non
remanet tonus. Similiter, cum descendit quis de sol in fa, statim
reascendendo in sol, discendo: sol fa sol, ut communiter, non facit
perfectum tonum inter sol | [P2, 74v in marg.] et fa, sed quasi minus
semitonium, ac si diceret: fa mi fa.

[102] Capitulum XLII.

Toni divisio in partes integrales.

| [P1, 56r in marg.] Divisibilis est tonus in partes suas integrales iam
praedictas, ut in duo semitonia inaequalia, in duo semitonia minora et
comma, in quattuor diaschismata et duo schismata vel comma. Nunquam
tamen divisibilis est in duas partes omnino aequales, quia talibus caret,
licet Aristoxenus, qui nimis sensui credidit, hoc senserit.

Aliqui etiam moderni musicae tractatores hoc sentire videntur propterea

quia inter voces ipsius alamire et mi ipsius bfa[sqb]mi est integer tonus et,
inter voces illas, mediat fa de bfa[sqb]mi dividens tonum illum in duas
partes. Et dicendum quod, licet dicta fa dictum tonum dividat in duas
partes, non sequitur quod ipsum dividat in partes aequales, nec hoc ille
probat; sed, secundum veritatem, tonum illum in duas scindit partes
inaequales, in semitonium scilicet minus, quod ad graviorem partem se
tenet, et maius, quod acutiorem. Nam inter fa ipsius bfa[sqb]mi et voces
ipsius .F. gravis, sive Ffaut in regula est diatessaron; quod constat ex
duobus tonis integris cum minore semitonio, ut prius suppositum est et
libro tertio probabitur. Sed inter mi de [sqb] acuta, sive bfa[sqb]mi in
spatio, et voces dictae .F. gravis, sive Ffaut in regula, tritonus est. Tritonis
autem diatessaron superat in semitonio maiore, quia deficit a diapente in
semitonio minore.

Sunt autem aliqui moderni tractatores de musica tenentes tonum

indivisibilem esse in partes duas aequales; sed probant haec probationibus
aliquibus quibus Boethius utitur tam libro primo Musicae suae, quam
secundo, ad astruendum semitonium quod includit diatessaron ultra duos
tonos non esse integrum dimidium toni, sed minus, sed ex demonstratione
illa non habetur tonum non esse divisibilem in partes aequales. Idem enim
totum aliquod, quod est divisibile in aliquas partes inaequales, potest esse
divisible in partes aequales, ut octo in quinque et tria, et in quattuor et
quattuor.

[103] Teneo igitur tonum indivisibilem esse in partes duas omnino

aequales propter rationes quae explicabuntur infra.

Nunc autem sufficiant causae prius tactae de consonantiis in duas partes

aequas divisibilibus. Et fundantur in hoc, quia proportio toni, scilicet
sesquioctava, indivisibilis est in duas aequales proportiones, ergo similiter
et tonus. Convenentia patet per inductionem et per oppositum. Antecedens
vero probatur per hoc quod minimi vel primi numeri sesquioctavae
proportionis differunt sola unitate. Patet hoc inter IX et VIII. Quod autem
illi proportioni, cuius termini primi sola unitate distinguuntur, repugnet in
duas partes aequales distingui, probabitur inferius. Item, inter extremos
terminos quoscumque sesquioctavae proportionis, irreperibilis est medius
terminus qui proportionem illam in duas scindat partes aequales; et de
primis huius proportionis liquet, cum immediate se sequatur et, per
consequens, inter illos nullus mediat numerus. In primis autem secundariis
numeris, qui sunt XVIII et XVI, qui surgunt ex duplatione primorum
terminorum, ut ex bis IX et bis VIII (ideo inter eos eadem proportio est
quae inter primos), mediat numerus unus, scilicet XVII. Sed ille non dividit
sesquioctavam proportionem in partes aequales. Alia enim est proportio
<sesqui>decima septima, alia <sesqui>sexta decima, quia specie
distinguuntur, et secunda maior est prima (scilicet <sesqui>sexta decima,
quae est inter XVII et XVI, quam <sesqui>decima septima, quae est inter
XVIII et XVII), cum quia in minoribus numeris maior est proportio, <tum>
quia, si res eadem divisibilis sit in XVI partes et in XVII, maiores partes
sunt <sesqui> sextae decimae quam <sesqui> septimae decimae. In numero
enim aliquo tanto pars maior est quanto oportet eam minus multiplicari ad
hoc ut suum totum reddat, ut ipsius senarii ternarius qui bis sumptus
senarium reddit quam binarius qui ter sumptus senarium producit. Idem in
quibuscumque secundariis terminis sesquioctavae proportionis reperitur
qui, quanto maiores sunt, tanto plures habent terminos mediantes; nullus
tamen eorum unquam proportionem sesquioctavam in duas dividit
habitudines aequales geometricas quae, simul sumptae, praecise
sesquioctavam faciant proportionem.

[104] Capitulum XLIII.

Toni divisio in partes subiectivas.

Posita est toni distinctio in eius partes integrales. Nunc toni generalius
sumpti quaedam tangatur divisio in quasdam, etsi non usitatas, partes
subiectivas, ut dicatur tonorum alius minor, | [P2, 75r in marg.] alius
medius perfectus vel integer, alius maior vel abundans. His consonantiis
talibus qualibus nomen extendo toni quia ex semitoniis integrantur. Non
enim continentur hae tres toni species sub tono prius sumpto, sed locum
tenens medium ab illis extremis, minore scilicet et maiore vel abundante,
sic condistinguitur duorum semitoniorum praedictorum inaequalium; aut
minoris cum minore fit unio, sic est tonus minor, aut minoris cum maiore,
sic est tonus medius perfectus vel integer (et ille est de quo prius locuti
sumus), vel maioris cum maiore, sic est tonus quem maiorem vel
abundantem vocamus.

Quamvis autem duo sint semitonia inaequalia, diesis scilicet et apotome, ex

tacta tamen illorum combinatione tres tacti sumuntur toni. Illorum autem
tonorum, tam minor quam maior vel abundans imperfecti possunt dici,
quia surgunt ex partibus aequalibus non faciliter invicem immediate
iungibilibus. Qui, etsi inusitati sunt et musicae inutiles sint practicae,
ipsorum tamen non est spernenda theoria. Ideo de illis aliquid infra
loquemur.

Solus autem tonus medius, de quo prius tractavimus, p rfectus est et

integer, tum quia in perfecta consistit proportione respectu aliorum, tum
quia faciliter potest pronuntiari, non alii (non audivi qui praesumeret se
posse immediate sonando iungere duo minora semitonia vel duo maiora),
tamen etiam quia saepe in compositione gammatis reperitur et
consequenter potest nostris notari notis, alii non. Cum autem absolute de
tono loquimur, semper ad tonum perfectum et integrum nos referimus qui
magis proprie tonus nuncupatur.

Iam de sex consonantiis vocum inaequalium tractatum est, quarum tres,

scilicet diapason, diatessaron et diapente, et bis diapason, in
proportionibus fundantur multiplicibus | [P1, 56v in marg.] simplicibus, ut
in dupla, tripla, quadrupla; et tres in [105] superparticularibus, scilicet
diapente in sesqualtera, diatessaron in sesquitertia, et tonus in
sesquioctava. Quae convenienter numerum implent senarium qui perfectus
est ex omnibus suis surgens partibus aliquotis et, in omnibus illis, pars
aliquota locum tenet, utrumque numerorum proportionum illarum
commensurans. Ideo non immerito perfectiores et famosiores sunt ceteris
de quibus locuturi sumus quae in minus perfectis fundantur habitudinibus,
ut in superpartientibus vel mixtis.

Et primo prosequemur de his quae in simplicibus superpartientibus

fundantur proportionibus, ut sunt illae quae antecedunt diapason via
generationis et minoris distantiae vocum extremarum suarum; secundo, de
eis quae in mixtis, ut sunt illae quae diapason sequuntur quam in se
claudunt cum aliquo addito. Et hic musica, prout a "muso, musas", quod est
"cogitando aliquid inquirere", non deerit. Proportiones enim
superpartientes et mixtae sunt magis taediosae quam multiplices et
superparticulares simplices, et tanto magis quanto ad maiores ire convenit
numeros.

Ego tamen fideliter, ut potero, proportiones consonantiarum, de quibus

locuturus sum, inquiram. Incipiam autem a minoribus semper ascendendo
gradatim ad illas quae aliquid addunt super priores. Et quia comma est
ultimum quod comprehendere potest auditus, secundum Boethium,
ultimaque proportio, de commate primo tractabimus.

Capitulum XLIIII.

Quid sit comma.

Comma, secundum Philolaum, ut est prius tactum, est spatium quo maior
est sesquioctava proportio duobus minoribus semitoniis.

Per spatium intelligit differentiam, intervallum, consonantiam vel

consonantiae partem, vel proportionem. Si enim proportio commatis
praecisa proportionibus continuis duorum minorum semitoniorum
copuletur, inter extremos terminos proportio proveniet sesquioctava in qua
tonus consistit, ut infra patebit.

Potest autem comma multas alias consimiles habere [106] descriptiones, ut

quod est illud in quo semitonium maius superat minus semitonium, et illud
in quo maior tonus perfectum vincit tonum, et quinque toni bis
diatessaron, et sex toni diapason, et tritonus semitritonum; quae magis
patebunt ex dicendis infra.

Aliter comma describi sic potest: "Comma est inaequalium sonorum

minima sensu perceptibilis consonantia", vel "consonantiae particula,
spatium, vel differentia in superpartiente consistens proportione, minore
quam sit <sesqui>septuagesima tertia, maiore vero quam sit
<sesqui>septuagesima quarta". Haec descriptio ex verbis sumpta est
Boethii. Dicitur comma "inaequalium" esse "sonorum", quia, cum per se
sumitur, et distincte duos requirit sonos, quorum unus alio gravior est
(licet modicum distent), et difficilis vel non bene possibilis sint prolationis
ab humana voce ut per se sumuntur et distincte. Unde dicitur, secundum
Boethium, "minima sensu perceptibilis consonantia" quod forsitan | [P2,
75v in marg.] nonnulla causa fuit quare Philolaus unitatem commati
attribuit, quia est illud ultimum quod comprehendere potest auditus et
quod potest ad certam in numeris reduci proportionem. Nam, secundum
Boethium, ad comma pertinet ultima vel minima proportio. Unde, licet
schisma minus sit commate et minorem dicat distantiam illa, tamen non
est sensu perceptibilis nec ad certam et notam in numeris proportionem
reducibilis, quamvis sit intelligibilis.

Nec dicitur comma consistere in minima et ultima proportione simpliciter,

quia multo minores proportiones superpartientes reperibiles sunt quam sit
ea in qua comma fundatur, quae in infinitum procedere videntur. Sed in
illis musicales consonantiae non fundantur quae sensu sint perceptibiles.
Hoc autem ad consonantiam sonoram requiritur ut sensu percipiatur, ut
est prius dictum. Unde comma est minima consonantia vel consonantiae
particula cuius proportionem Boethius investigat. Dicitur autem comma
sensu perceptibilis prout inter consonantias distinguit. De una, per sui
additionem vel subtractionem, aliam facit bonam vel malam vel, e
converso, facilis vel non facilis prolationis. Patet si a diatessaron comma
tollatur vel iungatur, et similiter est in diapente et ceteris consonantiis.
Subtractio enim commatis vel additio consonantiam mutat et variat.

[107] Sequitur, in praedicta commae descriptione, in proportione

superpartiente consistens in quo a ceteris, de quibus <exsecuti> sumus,
distinguitur consonantiis, quia illae in multiplicibus vel superparticularibus
fundantur proportionibus vel in aequalitate. Et quod in superpartiente
fundetur comma proportione sic probatur. Comma, ut est dictum, est illa
particula vel spatium qua vel quo superat tonus perfectus tonum minorem
sive sesquioctava proportio proportiones duorum minimorum
semitoniorum, vel hexatonus diapason. Hoc autem est in superpartiente
proportione, sicut ex terminis ostenditur sequentibus:

531441 524288 497664 472392.

Inter primum horum terminorum et quartum est sesquioctava proportio in

qua fundatur tonus perfectus; inter secundum et <quartum> est proportio
duorum minimorum semitoniorum in qua tonus fundatur minor, ut magis
infra patebit. Sequitur igitur ut, inter primum et secundum, sit commatis
proportio.

Nunc est ita quod primus terminorum illorum non est aequalis secundo,
quia maior est eo in septem millibus centum et quinquaginta tribus
unitatibus. Ergo, inter terminos illos, est proportio cuiusdam inaequalitatis
non multiplicitatis, quia maior non continet minorem plus quam semel;
non superparticularitatis, quia illud, in quo maior minorem superat,
neutrius est pars praecisa vel aliquota; nec est ibi mixta proportio ex
multiplici et superparticulari vel superpartiente, quia illa necessario
multiplicem in se claudit proportionem. Ergo relinquitur quod inter
terminos illos sit superpartiens simplex | [P1, 57r in marg.] proportio.
Partes enim illae in qua maior minorem vincit, simul sumptae, nullam, ut
est dictum, partem aliquotam minorum illorum constituunt. Fundatur
igitur in proportione superpartiente.

Ut ante ea quae tetigi melius capiantur, ponitur sequens descriptio:

(Vide Appendix: XXIII).

| [P2, 76r in marg.] In pradicta descriptione multa tanguntur. Tangitur enim

illud in quo sex toni superant diapason, et illud comma vocamus. Tangitur
etiam illud in quo tonus et sesquioctava proportio vincunt proportiones
duorum minorum semitoniorum, [108] vel tonus medius, qui est tonus
perfectus, tonum minorem, et illud etiam est comma. Item tangitur ibi
minoris toni proportio; sed non sunt ibi termini minimi illius proportionis,
sed infra ponentur. Item tangitur ibi pentatoni proportio, non tamen in
primis ipsius terminis, et est hexatoni proportio in eius minimis terminis.
Adhuc reperibilis est ibi maioris semitonii proportio, et illa est inter
primum terminum et tertium a sinistris incipiendo.

Capitulum XLV.

Generalia documenta de primis et secundariis terminis proportionum

numerorum inaequalium.

Quamvis visum sit commatis proportionem esse superpartientem, non est

tamen declaratum quae sit eius specifica et determinata superpartiens
proportio.

Ad hoc autem videndum, scire expedit qui sunt eius primi et minimi
termini. Falluntur enim aliqui de proportionibus superpartientibus
aliquarum consonantiarum loquentes, quia minimos terminos illarum non
assumunt, ut patebit infra. Si quis enim dicat inter X et VI proportionem
esse superquadripartientem, quia maior continet minorem et partes eius
quattuor, fallitur, quia illi non sunt nec primi, nec secundarii termini
superquadripartientis proportionis, sed sunt primi secundarii numeri
superbipartientis proportionis. Est igitur advertendum quod ad hoc, ut
aliqui sint primi et minimi termini alicuius proportionis, duo inter alia
requiruntur. Primum est quod alter terminorum illorum, vel ambo, sint
impares; secundum, si impares, quod non conveniant in aliquibus partibus
aliquotis aliis ab unitate quae, scilicet partes, utrisque communes numeri
sint. Propter primum, IIII et II non possent esse primi termini duplae vel
cuiuscumque alterius proportionis; VI et IIII sesqualterae, decem et sex
superbipartientis. Propter secundum, XV et IX nequeunt esse primi termini
superbipartientis proportionis vel cuiuscumque alterius. Ratio horum per
regulas sequentes aperitur: "Qualis est proportio inter aliquos terminos,
talis [109] est proportio inter illorum medietates", ut, cum inter IIII et II sit
dupla proportio, similiter II et I, qui termini primorum sunt medietates,
duplam inter se proportionem habebunt. Consimiliter, cum inter VI et IIII
sesqualtera sit proportio, eadem erit proportio inter III et II. Et sic de
consimilibus. Ex hac regula concluditur quod si ambo termini alicuius
proportionis pares existant, non sunt illi primi vel minimi termini illius
proportionis, quia veras medietates habent.

Alia regula est quod, si ambo termini proportionis alicuius impares fuerint,
et illorum quilibet divisibilis fit in tres partes aequales alias ab unitate, vel
in quinque,vel in septem, in novem, vel in undecim, et sic in infinitum,
quantum ad numeros impares, eadem erit proportio inter partes illorum
terminorum quae fuit proportio inter totales priores terminos, ut, cum XV
et IX duas habeant partes numeros illos reddentes, quae sunt III et V, quia
ter tria IX sunt, ter quinque XV, erit inter V et III talis proportio quae est
inter XV et IX. Et planum est quod V et III minores et priores sunt numeri
quam XV et IX. Similiter, cum XXV et XV aliquas partes habeant illos
reddentes numeros, quia quinquies quinque XXV sunt, et quinquies tria
XV, erit eadem proportio inter V et III, quae est inter XXV et XV. Eodem
modo erit de duobus numeris imparibus quorum quilibet divisibilis est in
septem partes aequales, ut sunt XXXV et XXI, XXXV in septem quinarios,
XXI in septem trinarios.

Dixi autem quod si aliqui numeri impares, ad invicem comparati, partes

habeant aequales alias ab unitate, tres, quinque, septem, novem, undecim,
etc. (non duas partes, non quattuor, non sex, quia partes aliquotae numeri
imparis), impares sunt et non possunt esse pares, quamvis partes aliquae
numeri paris possint esse pares et aliquae impares, ut ipsius duodenarii
partes pares sunt, binarius, quaternarius, senarius, impares vero, trinarius
et unitas.
| [P1, 57v in marg.] Concluditur, ex hac regula, quod, si termini propositi
proportionis alicuius impares fuerint, et illi resolubiles sint in partes
aliquotas, alias ab unitate, quae numeros illos, aliquotiens sumptae,
praecise mensurent, non sunt illi minimi vel primi termini numeri | [P2,
76v in marg.] cuiuscumque proportionis.

Est autem, circa dicta, notandum primo de hoc quod dictum est, quod si
aliqui termini sunt impares, ad hoc, ut sint primi et minimi termini alicuius
proportionis, requiritur, ut non conveniant in aliquibus partibus aliquotis
numeralibus [110] quae scilicet sint numeri et non unitates. Hoc dictum est
propter proportiones superpartientes. Unde, quantum ad illas, per terminos
impares intelligimus duos terminos quorum quilibet est numerus. Nam, si
unitas vocetur terminus impar, multi termini impares in proportionibus
multiplicibus primi et minimi sunt, ut proportionis triplae trinarius et
unitas, quintuplae V et I, septemtuplae VII et I, sic de consimilibus omnibus
in quibus maiores termini, sive duces, impares sunt. Verum est quod
termini illi primi non possunt habere partes aliquas communes alias ab
unitate, cum alter terminorum illorum unitas sit.

Secundo, notandum quod omni proportioni repugnat ut primi eius termini

ambo pares sint, non autem quod sint impares, vel unus par et alter impar.
Hoc autem generale est primis terminis et secundis cuiuscumque
proportionis superparticularis, ut ambo termini impares sint, sed
necessario, quoad minimos terminos, si unus est par, alter est impar, quia
sola unitate distinguuntur. In secundariis vero terminis, possunt ambo
pares esse; patet inter VI et IIII; vel unus impar et alter par, ut IX et VI.

Ulterius notandum est quod regula illa qua dicitur: "Qualis est proportio
inter aliquos terminos, talis est proportio inter illorum medietates",
intelligenda est de numeris paribus solum qui soli veras et praecisas habent
medietates.

Potest autem extendi regula illa ad quosdam numeros, tam impares quam
pares, sic: "Si sint aliqui numeri inaequales et illorum quilibet divisibilis sit
in tres partes aequales praecisas, qualis est proportio primorum
terminorum ad invicem, talis est proportio tertiae partis maioris termini ad
tertiam partem minoris termini", ut, cum inter IX et III tripla sit proportio,
similiter tripla proportio est inter tria et unum. Et, in dupla proportione sic:
"Qualis est habitudo XII ad VI, talis est proportio quaternarii (qui tertia
pars est maioris termini) ad binarium (qui est minoris numeri tertia pars)".
Et in quadrupla proportione, sic: "Quae est proportio XXIIII ad VI, eadem
est ipsorum VIIII ad II". Eodem modo, in quintupla proportione: "Sicut se
habent XXX ad VI, sic decem ad duo". Et in ceteris multiplicibus
proportionis sic est si quilibet terminorum ad invicem comparatorum in
tres aequales partes sit partibilis.

Convenit autem dicta proprietas proportionibus superparticularibus [111]

sesqualterae, quia: "Sicut se habent IX ad VI, sic III ad II"; sesquitertiae,
quia: "Ut se habent XII ad IX, sic IIII ad III"; similiter et ceteris. Competit
etiam dicta proprietas proportionibus superpartientibus, ut
superbipartienti: "Sicut se habent XV ad IX, sic V ad III"; supertripartienti
sic: "Sicut se habent XXI ad XII, ita VII ad IV". Consimiliter fit in ceteris
proportionibus superpartientibus.

Ad hoc convenit dicta proprietas mixtis proportionibus et potest quis

probare hoc generaliter de omnibus per regulas conversas sic: "Qualis est
proportio inter aliquos terminos, talis est proportio inter illorum triplices".
Et, ut generalius loquamur: "Qualis est proportio inter aliquos terminos,
talis proportio est inter illorum duplices, quadruplices, quintuplices,
sextuplices", et sic in infinitum, quia eodem augentur numero.
Ex his generaliter ad propositum concludatur quod, si ambo termini aliqui
ad invicem comparati, cuiuscumque fuerint proportionis, simplicis vel
mixtae, sint divisibiles in duas partes aequales, in tres, in quattuor, in
quinque, in sex, vel quot volueris, illi sunt nullius proportionis primi et
minimi termini, quia resolubiles sunt in priores et minores terminos
consimilis proportionis, ut visum est.

Capitulum XLVI.

Qui sint minimi termini proportionum multiplicium.

Tactae sunt quaedam conditiones generales ad proportionum minimos

terminos requisitae. Nunc specialius qui sint minimi termini videamus; et
intendamus loqui de proportionibus terminorum inaequalium, licet autem
principalior intentio circa minimos terminos proportionum
superpartientium versaretur. Extendimus tamen hanc doctrinam et ad alias
proportiones terminorum inaequalium, et primo multiplicium.

Dicimus igitur quod multiplicium terminorum, id est illorum quorum

maior minorem continet plus quam semel | [P2, 77r in marg.] praecise,
minor aut est unitas, aut numerus in actu. Primo modo, termini illi
quicumque sint, minimi et primi termini [112] sunt et radices alicuius
multiplicis proportionis. Si vero multiplicis proportionis termini, tam
maior quam minor, numeri sint in actu, illi nullius proportionis multiplicis
primi termini sunt, sed secundarii. Quodsi terminorum multiplicium maior
unitatem bis praecise contineat, duplae proportionis primi et minimi
termini sunt, ut binarius et unitas. Si ter, triplae proportionis sunt termini,
ut trinarius et unitas. Si quater, quadruplae proportionis, ut IIII et I. Si
quinquies, quintuplae, ut V et I, sic in infinitum. Ceteri vero termini
multiplices quorum scilicet quilibet numerus in actu est, secundarii termini
sunt alicuius multiplicis proportionis quia vel duplae, ut IV se habent ad II,
VI ad III, sic de aliis, ubi notandum est quod in secundariis quibuscumque
terminis duplae proportionis, sicut nec in primis maior terminus potest
esse impar (cum minorem bis habeat continere praecise), sic nec in
secundis. Triplae vero proportionis termini secundarii sunt VI et II, IX et
III, XII et IIII, sic de aliis. Quadruplae proportionis termini secundarii sunt
VIII et II, XII et III, XVI et IIII, sic de ceteris. Omnes autem secundarii
termini cuiuscumque multiplicis proportionis ad radicales et minimos
terminos illius proportionis reducibiles sunt. Dare autem speciales regulas
de singulis, qualiter sint resolubiles in terminos | [P1, 58r in marg.] primos
suae proportionis, quia nimis esset longum, me non intromitto.

De superparticularibus breviter prosequamur.

Capitulum XLVII.

Qui sint minimi numeri superparticularium proportionum.

Termini superparticulares, quorum scilicet maior minorem continet et eius

partem aliquam aliquotam praecisam, aut immediate se consequuntur ita,
scilicet, quod inter illos sola unitas differentiam faciat, aut non.

Si primo modo sic sunt primi et minimi termini alicuius superparticularis

proportionis, et illi sunt radices illius proportionis, respectu omnium
terminorum aliorum inter quos [113] illa salvatur proportio, et maior dux
vocatur, minor comes, nec possunt esse minimi termini cuiuscumque
proportionis superparticularis nisi sola unitate distinguantur. Et si illa
unitas sola, in qua maior minorem vincit, media pars sit minoris, sic sunt
primi termini primae superparticularis proportionis, scilicet sesqualterae,
ut sunt III et II. Si sit minoris tertia pars, sic sunt minimi termini secundae
speciei superparticularis proportionis, id est sesquitertiae, ut sunt IIII et III.
Si quarta pars, tertiae speciei superparticularis proportionis minimi termini
sunt ut V et IIII. Si quinta pars, sunt tunc minimi termini quartae speciei
superparticularis proportionis ut VI et V. Et sic in infinitum, ut libro primo
tactum est. Ceteri autem omnes superparticularis proportionis termini qui
scilicet immediate se non sequuntur, secundarii termini sunt et, si unus
alium vincat in ipsius media parte praecise, sesqualteri sunt, ut VI et IV, IX
et VI, XII et VIII, sic de similibus; et illi omnes ad radices sesqualteras
reducibiles sunt. Si autem maior minorem superet in tertia illius parte,
sesquitertii sunt, ut VIII et VI, XII et IX, XVI et XII, sic de consimilibus. Si
in quarta parte, sesquiquarti, ut X ad VIII, XV ad XII, XX ad XVI, et sic de
ceteris.

Qualiter vero secundarii termini proportionum superparticularium ad

primos et radicales reducibiles sint terminos, prius aliqualiter tactum est.

Prosequamur de superpartientibus de quibus principalior fuit intentio.

Capitulum XLVIII.

Qui sint minimi numeri proportionum superpartientium.

Superpartientium proportionum primi termini sic noscuntur.

Praesupponamus, ex priore libro, quod proportio superpartiens est
habitudo terminorum inaequalium, quorum maior minorem continet et
illius plures partes quae, simul sumptae, partem aliquotam terminorum
illorum non faciunt.

[114] Aut igitur partes illae, in quibus maior minorem superat, unitates
sunt, aut numeri. Si unitates, tunc termini illi, quicumque sint, radices sunt
et primi termini proportionis alicuius superpartientis. Si vero sunt numeri
secundarii, tunc sunt termini proportionis alicuius superpartientis.

Quod si unitates, in quibus maior minorem | [P2, 77v in marg.] vincit, sint
duae, sunt tunc illi termini minimi et radicales numeri primae proportionis
superpartientis quae vocatur superbipartiens; et si illae duae unitates sint
duae tertiae, quia tres tales minorem facerent numerum, tunc termini illi
radices sunt superbipartientis proportionis tertias, ut se habent V ad III. Si
vero sunt duae unitates quintae, sunt tunc termini primi radices
proportionis superbipartientis quintas, ut VII ad V se habent. Et si sint
duae unitates septimae, tunc sunt radices proportionis superbipartientis
septimas, ut IX ad VII se habent. Et hoc modo procedunt in infinitum
termini illi primi et minimi, sicut illae proportiones.

Si autem unitates, in quibus maior superat terminum minorem sibi

comparatum, sint tres, sunt tunc numeri primi et radicales proportionis
supertripartientis, et, si sunt tres quartae, sunt minimi numeri
superpartientis quartas, ut se habent VII ad IIII. Si tres quintae, tunc
minimi termini sunt supertripartientis proportionis quintas, ut VIII se
habent ad V. Si vero sint tres septimae, tunc sunt minimi termini
supertripartientis proportionis septimas, ut X ad VII se habent (non feci
mentionem de tribus unitatibus sextis, ut IX ad VI se habent, quia non est
ibi superpartiens proportio, ut dictum est libro primo). Modo consimili
vadunt in infinitum minimi illi termini, sicut et illae distinctae
proportiones supertripartientes.

Et eodem modo est in minimis terminis superquadripartientis proportionis

in quibus maior minorem vincit in quattuor unitatibus quintis, ut IX ad V
se habent, vel septimis, ut XI ad VII, vel nonis, ut XIII ad IX, et sic in
infinitum, et in minimis terminis proportionis superquinquipartientis in
quibus maior minorem superat in quinque unitatibus vel sextis, ut se
habent XI ad VI, vel septimis, ut XII ad VII, vel undecimis ut XVII ad XI, sic
de aliis.

Tactus est modus unus cognoscendi minimos terminos proportionum

superpartientium. Tangatur alius.

[115] Termini proportionis superpartientis aut non conveniunt in aliqua

parte aliquota alia ab unitate quae, aliquotiens sumpta, praecise quemlibet
terminorum illorum reddat aut conveniunt. Primo modo, termini illi
semper sunt minimi proportionis alicuius superpartientis; hoc autem cum
priore convenit documento, quia partes illae, in quibus maior terminus
minorem superat, unitates sunt, et non numeri. Si enim essent numeri,
convenirent termini illi in parte aliqua aliquota alia ab unitate. Unde ergo
fit ut IX et V sint minimi termini alicuius proportionis superpartientis,
scilicet superquadripartientis quintas, non autem X et VI, licet eadem
differentia sit hic et ibi, scilicet quaternarius, quia primi termini, scilicet IX
et V, non conveniunt in aliqua parte aliquota alia ab unitate quae utrumque
mensuret numerum et illum, et, propter hoc, partes illae, in quibus maior
vincit minorem, unitates dicuntur, non numeri. Sed X et VI partem
numeralem habent communem ipsos mensurantem, scilicet binarium.
Quinquis enim duo X sunt praecise, sicut ter duo sex. Et ideo, partes, in
quibus denarius senarium superat, numeri dicuntur et non unitates solum.
Propterea, X et VI sunt secundarii termini alicuius proportionis
superpartientis, scilicet superbipartientis tertias, et non est, inter terminos
illos, proportio superquadripartiens. Si igitur termini aliqui superpartientes
in nulla parte conveniat alia ab unitate, primi et minimi vel radicales
termini sunt alicuius superpartientis proportionis. Cuius autem specifice et
determinate proportionis superpartientis sint termini, patet per praedicta,
quia si maior minorem superet in duabus unitatibus superbipartientis
proportionis, termini radicales sunt et minimi. Maior enim ad minorem
dicitur vel superbipartiens tertias, ut V ad III, vel superbipartiens quintas,
ut VII ad V. Et si maior in tribus unitatibus minorem superet, dicuntur
minimi termini supertripartientis | [P1, 58v in marg.] proportionis; si in
quattuor, superquadripartientis, sic in infinitum. Procedunt termini illi
minimi, sicut et proportiones specifice superpartientes. A differentia igitur
unitatum, quae est inter aliquos minimos terminos superpartientes,
specificatur, denominatur et determinatur illa proportio, hoc est a numero
unitatum in quo maior minorem superat, quicumque sit ille, et ab
unitatibus minoris numeri. Et, secundum hoc, numerus qui est XXXVIIII
est super decem et novem partiens vicesimas ad viginti, quia superat illum
in XIX unitatibus quarum XX [116] minorem numerum facerent | [P2, 78r
in marg.] et XXXVIII ad XXI super decem et septem partiens vicesimas
primas, sic de aliis.

Est autem notandum quod superpartientis proportionis ambo termini vel

sunt impares, vel unus est impar et alter par, vel ambo sunt pares. Si primo
et secundo modo, vel non non conveniunt in aliqua parte aliquota alia ab
unitate sive numerali, vel conveniunt. Primo modo, sunt termini illi primi
et radicales proportionis superpartientis quam continent; secundo autem
modo, sunt termini illi secundarii alicuius superpartientis proportionis et
reducibiles ad priores et minores numeros in quibus est eadem proportio,
sive illa pars sit dualitas, sive ternareitas, vel quaevis alia. Haec autem sunt
possibilia, et in istis, et in illis numeris. Et primo declaretur hoc
exemplariter: Inter V et III superbipartiens est proportio, et sunt hi numeri
primi et radicales illius proportionis; inter XV et IX, est superbipartiens
proportio, et sunt illi termini secundarii illius proportionis. XV enim
continent IX et duos ternarios quorum tres novem praecise facerent. Idem
apparet in terminis quorum unus est par et alter impar, ut inter VII et IIII
est supertripartiens proportio, et sunt hi termini primi et minimi huius
proportionis. Inter XXI et XII est eadem supertripartiens proportio, et sunt
hi secundarii numeri tactae proportionis. XXI enim continet XII et tres eius
partes, id est tres ternarios, quorum quattuor XII facerent. Et eodem modo
se habent XXXV ad XX et XLIX ad XXVIII, et consimiles. Potest ergo
competere tam primis terminis superpartientis proportionis quam
secundariis ut ambo sint impares, vel unus par et alter impar; non autem
quod ambo sint pares, quia hoc solum inest secundariis terminis.

Haec dixisse sufficiat de cognoscendis primis et minimis terminis

superpartientium proportionum. Qui autem sint secundarii termini
superpartientes, elici potest ex dictis. Omnes enim sunt secundarii qui
minimi vel primi non sunt.

Potest etiam aliqualiter sciri ex dictis sub qua determinata et specifica

proportione superpartiente contineantur, si aspiciatur ad partes illas
numerales in quibus maior minorem superat. Illae enim, aut sunt duae, aut
tres, aut quattuor, aut quinque, aut sex, sic in infinitum. Si duae, tunc maior
ad minorem est superbipartiens, sive illae duae partes sint duo binarii, ut X
ad VI se habent, sive duo [117] ternarii, ut XV ad IX, sive duo quaternarii,
ut XX ad XII, sive duo quinarii, ut XXV ad XV, sic de aliis. Si vero sunt tres
partes, tunc est supertripartiens proportio, sive illae tres partes sint tres
binarii, ut XIIII se habent ad VIII, sive tres trinarii, ut XXI ad XII, sive tres
quaternarii, ut XXVIII ad XVI, sic de aliis. Si autem partes illae, in quibus
minor vincitur a maiore, sint quattuor, dicitur tunc ibi superquadripartiens
habitudo, sive sint quattuor binarii, ut XVIII ad X, sive quattuor trinarii, ut
XXVII ad XV, sic de ceteris. Sicut igitur in primis terminis specificatur et
denominatur proportio superpartiens a numero unitatum in quo maior
vincit minorem, sic, in terminis secundariis, a numero partium, quae per se
numeri sunt, in quibus minor superatur a maiore.

Est autem notandum quod, sicut in primis et minimis terminis proportio

superbipartiens multas recipit denominationes quae, ut dictum est libro
primo, minorem respiciunt numerum, quia quaedam dicitur
superbipartiens tertias, quaedam superbipartiens quintas, septimas, nonas,
undecimas, etc., sic et in secundis terminis, ut inter X et VI est
superbipartiens tertias proportio; inter XIIII et X, superbipartiens quintas;
inter XVIII et XIIII, superbipartiens septimas, sic de aliis. Consimili modo
est de supertripartientibus, superquadripartientibus, et de ceteris.

Item notandum est quod, licet aliqua proportio in sua radice non respiciat
nisi duos determinatos terminos, qui soli primi et minimi termini sunt
illius proportionis, in secundariis tamen terminis respicere potest multos in
quibus omnino eadem servatur proportio. Eadem enim est proportio inter
XX et XII, inter XV et IX, inter X et VI, inter V et III, sic de ceteris.

Diximus de primis terminis et de secundariis simplicium proportionum

numerorum inaequalium. Possemus ulterius de mixtis prosequi, sed, causa
brevitatis, dimittimus, quia qui sint primi termini et qui secundarii in
mixtis proportionibus aliqualiter sciri potest per ea quae sunt dicta prius de
simplicibus proportionibus. Ut tamen breviter appareat qui sint minimi
termini, tam in proportione mixta quam in simplici, generaliter loquendo,
dicimus illos esse minimos et primos terminos, in quacumque proportione,
qui non communicant in aliqua parte aliquota alia ab unitate ambos [118]
numeros mensurante. Nam, ut dicetur infra, libro tertio, illi sunt minimi in
sua proportione qui numerant quoslibet alios in eadem proportione, minor
minorem, et maior maiorem. Ergo, qui ab aliis terminis eiusdem
proportionis numerantur, illius proportionis secundarii termini sunt. Illi
igitur, qui sunt contra se primi et incommensurabiles, in proportione
quacumque sunt primi et minimi, composita vel simplici.

Capitulum XLVIIII.

Qui sint minimi numeri proportionis commatis.

Visum est de primis et secundariis terminis proportionis numerorum
inaequalium. Iam, specialiter ad propositum revertentes, inquiramus qui
sint minimi termini proportionis commatis.

Et circa hoc, quaedam tangemus dubia ut, per responsiones ad illa,

propositum magis appareat. Videretur forsitan aliquibus terminos illos
proportionis commatis prius assignatos, qui sunt 531441 524288, non esse
minimos, quia minores possunt reperiri. Non est autem dare minus
minimo. Dictum est enim supra comma esse | [P2, 78v in marg.] illud in
quo non solum sex toni superant diapason (et de hoc positum est
exemplum praedictum), sed illud in quo quinque toni superant bis
diatessaron. Si vero sumantur primi termini pentatonae proportionis, illi
sunt multo minores quam hexatonae habitudinis.

Item dictum est comma esse id in quo tonus perfectus et sesquioctava

proportio vincunt proportiones duarum semitoniorum continuas, sive
tonum minorem, et id, in quo apotome, | [P1, 59r in marg.] quod est
semitonium maius, superat minus semitonium. Haec autem videntur posse
reperiri in numeris multo minoribus primo assignatis.

Disponantur enim numeri sequentes:

66429 65536 62208 59048 893.

Et, causa brevitatis, primus terminus vocetur .f., secundus .g., tertius .h.,
quartus .i., quintus .k.

[119] Dico quod, inter .f. et .i., tonus est perfectus et integra sesquioctava
proportio, quia .f. superat .i. in octavam illius partem praecisam quae est
7381; .g. autem ad .i., id est secundus terminus ad quartum, proportionem
continet duorum minorum semitoniorum, nisi quod deficit sola unitas in
termino .g. Ea autem, quae sunt prope, sunt quasi idem et illi termini sunt
minimi numeri proportionis toni minoris, ut patebit infra. Adhuc, inter .f.
et .h., est apotome; inter .g. et .h., minus semitonium. Ex quibus omnibus
sequi videtur, inter .f. et .g., commatis esse proportionem; et terminorum
illorum differentia est .k. Planum est autem terminos illos multo minores
esse terminis commatis prius assignatis; et differentia, inter terminos illos,
minor est et alia a differentia terminorum commatis prius positorum. Item
probabitur infra commatis proportionem minorem esse ea quae est inter 74
et 73, maiorem vero ea quae est inter 75 et 74. Sic autem est de praetactis
terminis qui sunt .f. et .g. Inter illos enim minor est proportio quam sit
<sesqui>septuagesima tertia, maior tamen quam <sesqui>septuagesima
quarta. Differentia enim terminorum illorum, quae est .k., septuagies
quinquies aucta, reddit numerum sequentem: 66975. Aucta vero eadem
differentia per 74, crescit in numerum qui est 66086. Adhuc, dicta
differentia .k., multiplicata per 73, numerum facit qui sequitur: 65189.

Et disponantur sic: 66975 66086 65189.

Et primus vocetur .l., secundus .m., tertius .n.

Dico quod eadem est proportio inter terminos illos tres qui sunt .l. .m. .n.
cum ea quae est inter sequentes tres terminos qui sunt 75 74 73. Et huius
causa videbitur infra. Nunc arguitur sic: "Maior est proportio inter prius
positos terminos qui sunt .f. et .g., quam inter terminos qui sunt .l. et .m."
Nam .l. et .m. termini superant et per additionem se habent ad terminos qui
sunt .f. et .g. Vincunt enim eos in numero qui est 546. Inter .l. autem et .m.
est eadem proportio quae est inter 75 et 74. Item, inter praedictos terminos
qui sunt .f. et .g., minor est proportio quam ea quae est inter .m. et .n., inter
quos est eadem proportio cum ea quae est inter 74 et 73, quia termini qui
sunt .f. et .g. superant terminos qui sunt .m. et .n. in numero qui est 347.
Hae consequentiae magis infra patebunt. Proportio igitur, quae est inter .f.
et .g. terminos, maior est proportione existente inter 75 et 74, minor vero
proportione quae est [120] inter 74 et 73. Videtur igitur ex his, inter
praedictos terminos qui sunt .f. et .g., commatis esse proportionem. Et si ita
est, termini prius assignati non sunt minimi termini commatis.

Haec sic describantur:

(Vide Appendix: XXIIII).

| [P2, 79r in marg.] Quid igitur dicemus ad haec quae inducta sunt?

Responsio: Tenemus cum Boethio numeros illos, qui sunt 531441 et 524288,
esse primos et minimos integros praecisos et veros proportionis commatis,
nam, ut est dictum, comma est particula illa in qua VI toni continui
superant diapason. Hoc autem primo invenitur et probatur in terminis illis.
Declaratum est autem prius quod inter terminos illos est superpartiens
proportio, et, cum fundetur comma inter numeros illos, fundari dicitur
comma in superpartiente proportione. Non habent autem termini illi partes
numerales aliquotas, ambos praecise mensurantes. Ideo, secundum
praedicta, numeri illi sunt primi et minimi proportionis superpartientis
quam important. Impossibile est autem unius proportionis plures et
distinctos esse terminos primos et minimos, licet possint multi termini
secundarii | [P1, 59r in marg.] eiusdem proportionis esse. Nulli igitur alii
termini priores illis proportionis integre, praecise et vere ipsius commatis
reperiri possunt. Si igitur sint aliqui termini minores quam sint illi, et
dicatur inter illos esse commatis proportionem, illi non sunt integri, sed
semper in aliquo illlorum, vel in ambobus, aliquid abundat vel deficit.
Dicendum igitur quod verum est comma esse illud in quo quinque toni
continui superant bis diatessaron sicut et illud in quo sex toni diapason
vincunt, sed, inter primos terminos pentatonae proportionis, nullo modo in
integris numeris possunt inveniri duae continuae sesquitertiae
proportiones, ut patebit infra, cum probabitur quinque tonos superare bis
diatessaron. Possunt autem alii numeri maiores proportionis pentatonae
reperiri inter quos duae sesquitertiae continuae proportionis in numeris
integris reperiri possunt. Et ibi apparent veri numeri integri proportionis
commatis, et illi sunt iidem cum praetactis, et apparet ibi, in numeris
integris, qualiter quinque toni vincunt bis diatessaron in commate, sicut VI
toni diapason. Et, de hoc, infra ponetur figura.

Item verum est comma esse illud in quo sesquioctava proportio

proportionem vincit duorum minorum semitoniorum, et in quo apotome,
sive semitonium maius, superat semitonium [121] minus. Sed illud, nec in
primis terminis commatis, nec in primis terminis duorum minorum
semitoniorum, in numeris integris patet experiri. Semper enim terminis in
illis deficit aliquid, vel abundat. Et hoc in figura praecedenti notatum est.
Quamvis enim, inter extremos numeros illos, scilicet inter .f. et .i., sit
sesquioctava proportio praecisa, similiter, inter numerum secundum et
tertium, scilicet inter .g. et .h., sit minoris semitonii proportio in numeris
integris, licet termini illi sint secundarii proportionis illius, tamen, nec
inter tertium numerum et quartum, id est inter .h. et .i., est minoris
semitonii proportio in numeris integris, quia deficit unitas in numero qui
est .i. Quae, si adderetur, haberet numerus ille integram semitonii minoris
proportionem ad numerum qui est .g., sed non haberet sesquioctavan
integram proportionem ad primum numerum qui est .h., quia abundaret
unitas. Nec est etiam integra semitonii maioris proportio primi ad tertium,
id est ipsius .f. ad .h., sicut nec ipsius .h. ad .i. est integra semitonii minoris
proportio, quia, sicut dictum est, deficit unitas in numero qui est .i.; et,
quae ibi deficit, abundat in numero primo est .f.

Ex quibus omnibus sequitur quod illi termini, qui sunt .f. et .g., non sunt
integri termini proportionis commatis, sed bene inveniuntur quattuor tales
termini ut, inter extremos, sit integra sesquioctava proportio; inter tertium
et quartum, integra semitonii minoris habitudo, similiter inter secundum et
tertium; et inter primum et tertium, integra ipsius <apotomes> proportio.
Et, quando sic est, non potest calumniari quin, inter primum terminum
illorum et secundum, sit integra, praecisa et vera commatis proportio. Et
tales quattuor termini prius positi sunt, ubi ostensum est comma in
superpartiente fundari proportione. Sola igitur unitatis ad aliquos numeros
subtractio, vel additio, proportionem tollit et mutat, sicut sola unitas,
iuncta numero, cuiuscumque numeri speciem variat. Et hoc potest quis
probare per se, et in parvis numeris, et in magnis. Nec ea, quae sunt prope,
sunt idem, sed quasi. Non sequitur: "Iste est prope villam, ergo est in villa,
vel ad villam". Haec enim dictio "prope" quamdam vim exceptivam vel
exclusivam importare videtur. Quamvis autem numeri illi prius positi, qui
sunt .f. et .g., [122] in minore consistant proportione quam sit ea quae est
inter 74 et 73, maiore tamen ea quae est inter 75 et 74, non sequitur tamen
ex hoc quod, inter terminos illos, sit praecisa commatis proportio. Iam
enim comma in multis fundaretur proportionibus, cum uni consonantiae
respondeat una proportio. Sunt enim multi termini, inter quos est maior
proportio proportione <sesqui>septuagesima quarta, minor vero
<sesqui>septuagesima tertia. Teneo igitur | [P2, 79v in marg.] minimos
numeros proportionis commatis esse istos: 531441 524288.

Viso in qua proportione comma fundetur, quia in superpartiente, et qui sint

primi vel minimi numeri illius proportionis, potest, per prius dicta, sciri in
qua determinata et specifica superpartiente comma fundetur proportione.
Hoc enim ostendit differentia quae est inter numeros minimos suae
proportionis, sive unitates in quibus maior illorum minorem superat (illae
autem sunt 7153) et numerus unitatum numeri minoris quae sunt 524288.
Consistit igitur comma in proportione super 7153 partiente quingenta
XXIIII milia ducentas octuagenas octavas in numeris.

Capitulum L.

Quod comma in minore constet proportione quam sit ea quae est inter 74
et 73.

Restat, declarandum comma in minore consistere proportione quam sit ea

quae est inter 74 et 73, maiore tamen ea quae est inter 75 et 74.

Ad cuius evidentiam, est notandum Boethium comparare proportiones

quarundam minimarum consonantiarum, ut commatis et minoris semitonii
quae sunt superpartientes, ad proportiones quasdam superparticulares,
forte quia superparticulares proportiones notiores et perfectiores sunt
quam superpartientes, et est ibi pulchra speculatio.

Est autem proportio, quae est inter 74 et 73, superparticularis, scilicet

sesquiseptuagesima tertia et ea, quae est inter 75 et 74, sesquiseptuagesima
quarta. Est igitur ostendendum primo proportionem, in qua comma
fundatur, [123] prius tactam, minorem esse <sesqui>septuagesima tertia
quae est inter 74 et 73.

Disponantur numeri sequentes:

531441 524288 529322 522169 7153 2219.

Et vocetur numerus primus, scilicet 531441, .a., secundus consequenter se

habens .b., tertius .c., quartus .d., quintus .e., sextus .f.

Inter .a. autem et .b., qui sunt duo primi termini, est commatis proportio, ut
est prius dictum. Inter .b. et .c., est eadem proportio | [P1, 60r in marg.]
cum ea quae est inter 74 et 73, sicut probabitur. <Quintus> autem numerus,
scilicet .e., continet differentiam duorum primorum terminorum inter quos
fundatur comma. Sed .f., ultimus numerus, importat differentiam qua
terminus, qui est .c., differt et minor est termino primo qui est .a., et
quartus numerus, qui est .d. termino secundo, qui est .b. His praemissis,
arguitur sic: "Minor est proportio inter .a. et .b. proportione existente
inter .c. et .d. Sed proportio existens inter .c. et .d. est eadem proportio cum
ea quae est inter 74 et 73. Ergo, inter numeros continentes commatis
proportionem, qui sunt .a. et .b., minor est proportio proportione quae est
inter 74 et 73".

Probentur praemissae et, primo, maior sic: Numeri, qui sunt .a. et .b.,
maiores sunt numeris qui sunt .c. et .d., quia, per additionem, se habent ad
illos, superantes illos, in numero qui est .f. Si enim numerus qui est .f.,
scilicet 2119, iungatur numero qui est .c., fit numerus qui est .a., vel si
tactus numerus .f. tollatur a numero qui est .a., fiet numerus qui est .c.
Similiter si numerus qui est .f. iungatur numero qui est .d., fit numerus qui
est .b., vel si tactus numerus .f. tollatur a numero qui est .b., fit numerus qui
est .d. Maiores igitur sunt numeri, qui sunt .a. et .b., numeris qui sunt .c.
et .b.

Est autem regula quod, si ex qualibet proportione differentiam eorum

numerorum, qui continent eam, auferamus, hi qui relinquuntur numeri
maiorem inter se continent proportionem his numeris qui erant ante
differentiae illius substractionem. Sint enim numeri VIII et VI. Tollatur a
quolibet differentia qua differt unus ab altero (illa est binarius). Remanent
VI et IIII inter quos maior est proportio, [124] quia sesqualtera, quam sit ea
quae est inter VIII et VI, quae est sesquitertia. Sic patet maior, etiam per
aliud principium, quia, in minoribus terminis, maior est proportio sane
intelligendo.

Minor sic probatur. Quando inter duos terminos est aliqua proportio, si
quilibet illorum eodem multiplicetur termino, redibit eadem proportio inter
provenientes terminos quae erat inter primos ut, cum inter VI et IV
sesqualtera sit proportio, si quilibet terminorum illorum binario crescat,
proveniunt inde XII et VIII, inter quos sesqualtera proportio est. Eodem
modo esset, si per trinarium augerentur. Provenirent enim inde XVIII et
XII, vel, si per quaternarium, hi XXIIII et XVI, vel per quemcumque alium
terminum eundem. Et tenet ars ista in ceteris proportionibus
superparticularibus, in multiplicibus, et in superpartientibus, similiter et in
mixtis habitudinibus. Ergo, si isti duo numeri, qui sunt 74 et 73, per
eundem quemcumque numerum multiplicentur, numeri inde provenientes
eandem inter se proportionem retinebunt | [P2, 80r in marg.] cum illa quae
est inter priores terminos qui sunt 74 et 73. Sic autem est de numeris qui
sunt .c. et .d. Surgit enim numerus qui est .c. ex multiplicatione numeri, qui
est 74, per numerum qui est .f. (septuagies enim quater .f. dant numerum
qui est .c.). Similiter, numerus, qui est .d., provenit ex multiplicatione
numeri qui est 73 per numerum qui est .f. (septuagies enim ter .f.
producunt numerum qui est .d.). Recte igitur dictum est proportionem, in
qua consistit comma, minorem esse proportione <sesqui>septuagesima
tertia, quia minor est proportio inter .a. et .b. quam inter .c. et .d.; .a. autem
et .b. continent proportionem commatis; .c. vero et .d. proportionem
sesquiseptuagesimam tertiam. Quae sic describantur:

(Vide Appendix: XXV).

Capitulum LI.

Quod comma in maiore fundetur proportione quam sit ea quae est inter 75
et 74.
Uterius probare conabimur commatis proportionem maiorem esse ea
proportione quae est inter 75 et 74. [125] Describantur igitur termini
sequentes:

531441 524288 536475 529322 7153 5034,

et si placet, septimus addatur terminus qui est 262144.

Horum terminus primus vocetur .a., ut prius, secundus .b., tertius .c.,
quartus .d., quintus .e., sextus .f., septimus .g.

| [P1, 60v in marg.] Inter .a. et .b., qui primi sunt termini, commatis est
proportio; inter .c. et .d. est eadem proportio cum ea quae est inter 75 et 74;
.e. autem denotat proportionem commatis; .f. vero notat differentiam quae
est inter .e. et .a. et inter .d. et .b. Inter primum autem terminum, qui est .a.,
et septimum, qui est .g., intervallum est sex tonorum; inter .b. vero et .g. est
diapason. Tunc arguitur sic: "Maior est proportio inter .a. et .b. quam
inter .c. et .d., sed, inter .c. et .d., est eadem proportio cum illa quae inter 75
et 74. Ergo maior est proportio inter terminos commatis qui sunt .a. et .b.
quam inter 75 et 74". Maior, per iam dicta, patet, quia termini, qui sunt .c.
et .d., maiores sunt terminis qui sunt .a. et .b. Se habent enim per
additionem ad illos. Superat enim terminus, qui est .c., terminum qui est .a.,
in termino qui est .f. Nam terminus, qui est .f., iunctus termino qui est .a.,
aequatur termino qui est .c. et idem est de termino qui est .d., respectu
termini qui est .b. Dictum est autem quod, quando duobus terminis sua
iungitur propria differentia, minor est proportio inter terminos inde
provenientes quam esset proportio inter terminos priores. Minor sic patet.
Declaratum enim est prius quod, quando duo termini per eundem
multiplicantur numerum, eadem redit proportio inter provenientes
terminos quae erat inter primos; sed terminus, qui est 75, multiplicatus per
terminum qui est .f., facit numerum qui est .c., et terminus, qui est 74,
auctus per eundem terminum qui est .f., crescit in numerum qui est .d. Et,
per consequens, eadem est proportio inter .c. et .d. terminos cum illa quae
est inter 75 et 74. Est igitur maior proportio inter .a. et .b. quam inter .c.
et .d. Sed .a. et .b. proportionem continent commatis, .c. et .d. proportionem
<sesqui>septuagesima quartam. Maior est igitur proportio inter commatis
terminos quam sit ea quae est inter | [P2, 80v in marg.] 75 et 74.

Haec sic disponantur:

(Vide Appendix: XXVI).

[126] Capitulum LII.

Amplior aliquorum dictorum expositio.

Ad maiorem dictorum et dicendorum notitiam, quaedam notanda sunt.

Primo de regula vel regulis qua vel quibus hic usi sumus, dictum est quod,
cum inter aliquos terminos est aliqua proportio, si differentia, qua
differunt, iungatur illorum cuilibet, minor erit proportio inter terminos
inde provenientes ea proportione quae inter priores erat terminos. Haec
autem regula, suo modo, tenet in subtractione differentiae quae est inter
aliquos numeros. Sed, in additione, processus fit ad minorem proportionem
in subtractione ad maiorem. Primo modo, accepimus regulam illam,
improbando commatis proportionem minorem esse ea proportione quae
est inter 74 et 73. Secundo modo, sumpsimus tactam regulam, ostendendo
commatis proportionem maiorem esse quam sit ea proportio quae est inter
75 et 74. Videtur autem dicta regula locum habere, non solum ubi, post
differentiae additionem vel subtractionem, manet eadem proportio in
genere proximo (puta, cum manet hic et ibi proportio superparticularis vel
superpartiens, licet in alia specie superparticularitatis), sed ubi non manet,
scilicet quando proportio una superparticularis est, reliqua vero multiplex,
ut inter VI et IIII, superparticularis est proportio, quia sesqualtera; inter IIII
et duo, multiplex, quia dupla. Est autem dupla proportio prior et maior
sesqualtera proportione.

Item pro regula dictum est: "Si, inter aliquos numeros, est aliqua proportio,
et illi numero eodem multiplicentur, (sive ille sit maior quam sint illi
multiplicandi, sive minor), redibit proportio eadem inter numeros inde
provenientes cum ea quae erat inter numeros priores". Sed, si priores
termini erant minimi, et primi alicuius proportionis, alii semper sunt
secundarii illius eiusdem proportionis.

Iuxta hoc notandum quod termini secundarii alicuius proportionis semper

proveniunt ex multiplicatione primorum terminorum illius proportionis
per eundem terminum minorem vel maiorem, ut dixi, vel aequalem cum
illorum altero. Minor [127] autem terminus, per quem potest fieri
multiplicatio, binarius est, quia per unitatem fieri non potest, ut visum est
libro primo. Si igitur multiplicentur primi termini alicuius proportionis
binario, termini inde provenientes sunt primi secundarii termini illius
proportionis, ut VI et IIII, sesqualterae. Si per trinarium, tunc sunt secundi
secundarii, ut IX et VI, proportionis sesqualterae. Si per quaternarium, tunc
sunt tertii secundarii, ut XII et VIII, quoad sesqualteram proportionem, et
sic in infinitum procedunt numeri secundarii sesqualterae proportionis. Et
eodem modo est de aliis proportionibus generaliter.

Si vero termini alicuius | [P1, 61r in marg.] proportionis non eodem

termino, sed diversis augeantur, inter provenientes terminos, ut ad invicem
| [P2, 81r in marg.] comparantur, non eadem, quae inter priores erat, redibit
proportio (sive se ipsis augeantur, sive quibuscumque aliis distinctis
terminis), quia de terminis loquor inaequalibus.

Si tamen aliqui termini inaequales primo se ipsis crescant, deinde unus

augeatur per alium, provenient inde duae continuae proportiones tales
qualis fuit proportio inter priores terminos, si summa veniens ex ductu
unius termini in alium in medio aliarum duarum ponatur summarum. Sint
enim hi termini: tres et duo. Ducatur trinarius in se ipsum "ter tria", et sunt
VIIII; ducatur binarius in se ipsum, dicendo: "bis II", et sunt IIII. Planum est
inter VIIII et IIII non esse sesqualteram proportionem, sed duplam
sesquiquartam. Sed ducatur trinarius in binarium, dicendo: "ter duo" vel, e
converso: "bis tria". Provenit inde senarius. Et ponatur in medio aliorum
duorum terminorum sic: VIIII VI IIII. Sunt hic productae duae continuae
proportiones sesqualterae. Consimili modo est de ceteris proportionibus.

Hae regulae fundantur super his quae dicta sunt libro primo de
multiplicatione consimilium proportionum superparticularium, quae
veritatem habent in aliis proportionibus terminorum inaequalium.

Sed specialiter descendamus ad quaedam dicta de commatis proportione.

Dictum est ipsam esse minorem proportione <sesqui>septuagesima tertia
quae est inter 74 et 73, maiorem vero 74, quae est inter 75 et 74. Ex hoc
dicto sequitur proportionem commatis non esse superparticularem, quia,
inter proportionem <sesqui>septuagesimam tertiam et [128]
<sesqui>septuagesimam quartam, quae superparticulares sunt, nulla
mediat superparticularis proportio suo modo, sicut nec inter sesqualteram
et sesquitertiam, quia immediate se consequuntur.

Item, cum maius et minus, si proprie sumantur, speciem non varient, ut

maior et minor linea, sicut nec magis et minus in qualitatibus (proportio
autem superpartiens a superparticulari, non tantum specie, sed genere,
distinguatur), non videtur propria comparatio commatis proportionis, quae
superpartiens est, ad proportionem <sesqui>septuagesimam tertiam et
<sesqui>septuagesimam quartam, quae sunt superparticulares, ut dicatur
minor altera illarum, maior vero reliqua. Ideo sumi videtur ibi minoritas et
maioritas large et extenso nomine. Et propterea non tenet ibi principium,
ubi: "Est reperire maius, et minus, et aequale", quia illa non sunt eiusdem
rationis, sicut non sequitur: "Est reperire circulum maiorem quadrato, et
minorem quadrato; ergo est reperire circulum aequalem quadrato".

Item, circa dicta, notandum quod, licet, inter numeros praedictos qui
sunt .c. et .d., sit eadem differentia quae est .e., quae est inter numeros qui
sunt .a. et .b., non est tamen hic et ibi eadem proportio, quia prima est
superparticularis, alia vero superpartiens. Aequalitas enim differentiae
aequalitatem non arguit proportionis geometricae quam musicales
consonantiae respiciunt.

Item notandum quod, per hoc quod haec consonantia in minore dicitur
fundari proportione quam sit <sesqui>septuagesima tertia, minore vero
quam <sesqui>septuagesima quarta, non habetur specifica ipsius
proportio.

Item, quia comma, ut per se sumitur et ab aliis distinguitur consonantiis,

locum signatum et determinatum non habet in compositione gammatis,
nec nostris valet notari notis, ideo in numeris solum exemplum de ipso
posuimus. Habet autem in commate locum non solum proportio, sed
medietas et permutata medietas, ut patere potest, si sic dicatur: "Sicut se
habet semitonium maius ad minus semitonium, sic tonus perfectus, vel
medius, ad minorem tonum, et quinque toni ad bis diatessaron, et VI toni
ad diapason". Et, in numeris, posset exemplificari, si numeri illi, inter quos
fundatur comma, duplarentur, triplarentur, et ad invicem conferrentur.