» P.H. Lindsay D.A. Norman ' Procesy przetwarzania informagcji / u cztowieka wprowadzenie do psychoiogii | Wydawnictwo Naukowe PWN \Peter H. Lindsay Donald A. Norman Procesy | wprowadzenie do psychologii PIZETWArZANIAa toi snurtonsinn informacji | u czlowieka | Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1991 YZ oryginatu angielskiego: HUMAN INFORMATION PROCESSING. An Introduction to Psychology Copyright © 1972 by Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Published by arrangement with Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Uojeuddzke 1 Mie jake Biniioteka Publiczne ve Urectauis 100003429 Redaktor naukowy /da Kurcz Dodatki tlumaczyli Herbert Szatraniec (A) | Jézef Radzicki (B) Redaktor /rena Kaltenberg Uktad typograticzny Tadeusz Piasecki Korektorki Ewa Bojara, Ewa Dabrowska, Janina Wanat Oktadke projektowat Zygmunt Ziemka © Copyright for the Polish edition by Pafistwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964 ISBN 83-01-04689-9 Wydawnictwo Naukowe PWN Wydanie drugie Arkuszy wydawniczych 55,25; drukarskich 43,5 Papier offsetowy klasy Ill 70g, 70x 100 cm Oddano do reprodukoji 9 grudnia 1991 r. Druk ukoriezono w lutym 1992 r. Zaméwienie 2326/91 Olsztyfskie Zaktady Graficzne im. Seweryna Pienigznego Spis tresci Przedmowa do wydania polskiego... 17 Przedmowa... 19 Podziekowania... 21 Uwagi dla Czytelnika... 25 1. Spostrzeganie INTERPRETACJA PRZEKAZOW SENSORYCZNYCH.., 29 Dopasowywanie do wzorca... 29 ROZPOZNAWANIE OBRAZOW... 35 Organizowanie niepetnych obrazéw... 36 Obrazy konkurencyjne... 37 ORGANIZOWANIE INFORMACIT SLUCHOWEL... 38 Obrazy pozbawione znaczenia... 39 Naginanie danych sensoryeznych do przyjete) interpretacji... ZNACZENIE REGUE... 44 Spostrzeganie przestrzeni... 46 Znaczenie kontekstu... 55 ANALIZA CECH... 59 Zatrzymywanie obrazu... 61 Efekty nastepcze... 66 JAK UZYSKAC EFEKTY NaSTERCZE RUCHU.. 67 Wyjasnienie efektéw nastepezych... 68 Adaptacja do barwy uzaleiniona od kierunku... 70 SPOSTRZEGANIE BEZ WYODREBNIANIA CECH... 72 Widzenie skérne... 726 PIs TREScI 2. Przetwarzanie informacji przez uktad nerwowy OKO ZABY... 77 ANATOMIA DETEKTOROW,. 78 METODY FIZJOLOGICZNE... 80 Neuron... 80 Rejestracja reakcji neurondw... 82 TWORZENIE OBWODOW NEURONOWYCH... 84 OBWODY PODSTAWOWE... 85 Budowa blokow... 85 WYODREBNIANIE KONTUROW... 88 Wrazliwos¢ a ccutosé sensoryezna... 88 Hamowanie oboczne... 89 Obwody stuzgce do wyodrebniania konturow... 93 Pola centralne i peryferyjne... 101 Obwody wtaczeniowo-wytaczeniowe... 105 REAKCJE W CZASIE... 108 Obwody stuzqce do wytwarcania przemijaiqcych reakeji... 109 REAGOWANIE NA RUCH... 1:12 Obwody stuzgce do wykrywania ruchu... 114 PRZETWARZANIE SYGNALOW W CIELE KOLANKOWATYM. BOCZNYM [18 WYODREBNIANIE CECH... 120 Proste komérki... 120 pote, 127 Kom6rki ztozone... 128 Komorki superztoione... 130 WNIOSKI... 136 3. Teorie rozpoznawania obrazéw PANDEMONIUM... 139 Cechy zwigzane z rozpoznawaniem liter. Jak zbudowaé pandemonium?... 141 SPIS TRESCI Cechy zwigzane z rozpoznawaniem mowy... 149 Detektory cech zwigzane z analizq mowy... 151 Podsumowanie dotyezqce analizy cech... 153 ANALIZA PRZEZ SYNTEZE... 154 Znaczenie kontekstu... 154 Mokre skarpetki... 156 Waina rola redundancji... 158 TEZY PRZEKAZU SENSORYCZNEGO... 158 DOKONYWANIE SYD KOLEFNOSC opERACHL. 164, CECHY A OCZEKIWANIA... 165 4, System wzrokowy SWIATELO... 171 pecynece.. [72 ICZNE NA SWIATEO... 178 Reakcja fotochemiczna... 179 NEUROANATOMIA WIDZENIA... 180 Sieé nerwowa siatkéwki... 182 DROGA DO MOZGU... 185 WYBOR INFORMACJI WZROKOW Ruchy oka... 185 Lokalizacja przedmiotow... 189 Widzenie bez udziatu kory wzrokowej... 191 Widzenie bez udziatu wegdrkéw czworaczych gornych... 193 5. Podstawowe wiagciwoéci widzenia SPOSTRZEGANIE JASNOSC Pasy Macha... 195 Kontrast jasnosci... 200 JASNOSC A GEEBIA... 203 78 SPIS TRESCI ADAPTACJA... 206 Warstwice réwnej jasnosci... 209 WEASCIWOSCI WIDZENIA ZWIAZANE Z CZASEM... 211 Czas integracji... 211 Kiedy migajqce swiatto wydaje sie ciggte?... 21! Krytyczna ezestotliwosé migotania... 212 BARWA... 214 MIESZANIE BARW. Koto barw.., 215 BARWNIKIISWIATEA.. 220 Obrazy nastepeze... 222 WRAZLIWOSC CZOPKOW NA BARWY... 223 Teoria widzenia barwnego oparta na procesach przeciwstawnych... Kontrast indukowany... 230 6. \System stuchowy FIZYKA DZWIEKU... 234 Crestotliwosé diwigku... 235 Intensywnosé dzwigku... 237 DecyBeLE... 238 BUDOWA I FUNKCJONOWANIE UCHA. Ucho wewnetrzne... 239 Ruchy btony podstawowej... 241 Komorki wtoskowe (wtosowate)... 243 REAKCJE ELEKTRYCZNE NA DZWIEK... 246 Krzywe strojenia (tondw)... 246 Charakterystyka ccasowa reakeji neuronéw... 247 Kodowanie intensywnosci informagji... 249 Proetwarzanie informacji stuchowej... 251 7. Wymiary dzwieku GLOSNOSCE... 259 Warstwice réwnej gtosnosci... Stuchanie muzyki... 261 Maskowanie... 265 Pomiar gtosnosci... 268 260 225 WYSOKOSC DZWIEKU... 269 Skala muzyczna... 269 ‘Skala melowa... 270 Teoria miejsca: potoéenie na btonie podstawowej... 270 Cyklicznosé wysokosei diwigku... 274 Maskowanie nieobecnego tonu podstawowego... 277 ODROZNIANIE WYSOKOSCI DZWIEKU BEZ UDZIALU BLONY PODSTAWOWE)... 279 Argumenty przeciw teorii periodycznosei spostrzegania wysokosci tonu... 281 Dwoistosé teorii spostrzegania wysokosci dzwigku... 282 KRYTYCZNE PASMO CZESTOTLIWOSCI... 2: PRZESTRZENNE SPOSTRZEGANIE DZWIEKU... 286 Lokalizacja... 286 Interakcje dwuuszne... 290 Znaczenie styscenia dwuusznego... 291 Zapis déwigku... 293 Efekt pierwszeristwa... 295 8. Nerwowe podtoze pamieci SYSTEMY PAMIECL... 299 System przechowywania informacji sensoryczne}... 299 Pamigé krétkotrwata... 300 Pamigé dtugotrwata... 301 PRZECHOWYWANIE INFORMACJI... 302 Obwody nerwowe pamigci... 303 CHEMIA PAMIECL... 309 Zmiany w RNA a uczenie sie... 309 Uczenie sie po wprowadzeniu zmian w RNA... 310 Przekazywanie pamigci... 313 ZABURZENIA PAMIKCL... 314 Wstraqsy elektrycgne... 315 Amnezje... 316 Przypadki H.M.iN.A Mechanizmy pamigci. . 323 POSZUKIWANIE LOKALIZACJI PAMIECI DEUGOTRWAEEJ... 324 SPIS TRESCI 910 SPIS TRESCI JEDEN MOZG CZY DWA MO Rozszczepienie mozgu u zwierzat. Rozszezepienie mézgu u cztowieka... 329 Dwa mozgi: niezmiennosé czy plastycznosi WNIOSKI... 335 9. Pamieé przemijajaca PRZECHOW _ INFORMACJI SENSORYCZNEJ... 337 PACHISTOSKOP... 33 Pojemnosé systemu SIS... 340 PAMIRC KROTKOTRWALA... 344 Biedy w przypominaniu z pamigci krotkotrwate}... 346 Powtarzanie... 348 Zapominanie... 349 Wtasciwosci pamigci... 353 ZJAWISKA UWAGL... 362 Wybdr proekazow... 363 Przetwarzanie odrzuconego przekazu... 366 Pamigé bez uwagi... 368 TEORIE UWAGL... 371 Model ostabiacza... 371 Model procesu aktywnej syntezy... 373 10. Struktura pamieci ODPOWIADANIE NA PYTANIA... 379 Kiedy nalezy poszukiwa¢ informacji?... 380 Odszukiwanie obrazu... 38) Odszukiwanie informa ko proces rozwiqzywania problemow... 383 Poszukiwanie i rozumienie... 384 DONIOSEOSC ROZUMIENIA... 385 MODEL PAMIEC BLT Zapamigtywanie pojec... 391 SPIS TRESCI i Pojecia pierwotne i wt6rne... 397 Zapamigtywanie zdarzer... 399 11. Procesy pamieci MECHANIZMY. W 1A | WYJSCIA.. 409 Przetwarzanie na wejsciu... 410 Udzielanie odpowiedzi... 411 WNIOSKOWANIE O STRUKTURZE PAMIECI LuDzKIE...412 POSZUKIWANIE INFORMACJI W PAMIKCL... 414 Wieloctapowy proces poszukiwan... 417 REORGANIZAC. POPRZEZ PROC Korygowanie btedow... Ocenianie na wejsciu... PENETRACIA BANKU DANYCH.. 432 STRUKTUR PAMIECI 421 ROZUMIENIE A ZAPAMIETYWANIE... 435 PAMIKC JAKO PROCES PR: WARZANIA INFORMACJL... 437, 12. Jezyk Nabywanie znaczenia poprzez dziatanie... 441 Znaczenie nazw... 442 RUKTURA JEZYKA... 443 Struktura cnaczeniowa a struktura powierzchniowa... 444 GRAMATYKA ANGIELSKA... 449 Proekazywanie struktury Praekazywanie znaczeni 2455 7 UCZENIE SIE JEZYKA... 459 Uczenie sig regut... 459 Nasladownictwo... 460 Jezyk jako Srodek komunikowania sig Pierwsze kroki w komunikowaniu sig... 462 Rozumienie... 46512 SPis TRESCI 13. Uczenie sie i rozw6j poznawczy SCHEMATY SENSORYCZNO-MOTORYC? Schemat sensoryczno-motoryezny... 472 ZJAWISKA UCZENIA SIE... 476 Zbieinosci migdzy czynnosciami a wynikami... 476 Wykrywanie korelacji... 48 | Zbienosci migdzy warunkami zewnetrznymi a wynikami... 483 Podsumowanie... 486 WARUNKOWANIE KLASYC2NE., 487 UCZENIE SIE POZNAWCZE... 488 Wzmocnienie jako sygnat... 488 Uczenie sig i Swiadomose... 490 Uczenie sig przez eksperymentowanie... 490 Znaczenie oczekiwan... 491 ROZWOJ POZNAWCZY... 493 Uccenie sie sensoryczno-motoryczne... 493 Rozwo) oneazow.. 494 MySlenie przedoperacyjne... 495 Operacje konkretne... 497 Operacje formaine... 498 MYSLENIE... 498 14, Rozwiazywanie problemow ANATOMIA PROBLEMU... 50! Protokoty... 302 Protokot rozwiqzywania problemu DONALD + GERALD... 503 Graf rozwiqzywania problemu... 505 STRATEGIE ROZWIAZYWANIA PROBLEMOW... 509 Poszukiwanie rozwiqzar... 512 Wybdr operatoréw... 512 Ograniczenia metody analizy protokotéw... 515 STANY WEWNETRZNE A STANY ZANOTOWANE W PROTOKOLE,, 517 MECHANIZMY MYSLENIA... 520 Reguty a fakty... 520 Podprogramy... 521 Pamigé krétkotrwata... 522 SPIS TRESCI 13 15. Podejmowanie decyzji OKRESLANIE WARTOSCL... 528 Psychologiczna wartos¢ pienigdzy... 529 Wartosé ztozonych alternatyw... 529 Praeciqzenie poznaweze... 533 Co jest przedmiotem optymaliza Locika wyBORU.. 5 PODEJMOWANIE DECYZJ1 RYZYKOWNYCH... 539 Uzptecznosé w sytuacji ryzykownego wyboru... 539 Prawdopodobierstwo... 540 Oczekiwana wartose... 541 Prawdopodobietistwo subiektywne... 542 Reprezentatywnosé i dostepnose... 543 Subiektywnie oczekiwana uzytecznos -_ GROMADZENIE DOWODOW... 546 Szanse... 546 Testowanie raka, 547 EFEKTY NASTEPCZE PODEJMOWANIA DECYZJL... 550 Racjonalizacja... 550 O konikach polnych i innych rzeczach... 551 Racjonalizacja podecyzyjna... 552 WNIOSKL... 553 16. Spoteczny kontekst decyzji WPLYW CZYNNIKOW SPOLECZNYCH NA PODEJMOWANIE DECYZJIL... 555 ZACHOWANIE SIE OSOB POSTRONNYCH... 556 Apatia os6b postronnych... 558 Podporzadkowanie sig autorytetowi... 559 DECYZJE INTERAKCYJNE... 564 Targowanie sig... 564 Procedura targowania sig... 565 Proces negocjacji... 567 Negocjacje strategiczne... 572 Taktyka konfliktu... 573 oxy 1 pecyzse., 57514 SPIS TRESCI 17. Motywacja MOZGOWE MECHANIZMY MOTYWACJI... 583 Elektryczna regulacja gtodu i pragnienia, Zaburzenia systemu regulacii motywacyjne}... SYSTEMY REGULACJI MOTYWACYJ Sprawdzian liczbowy... 59) Zakoriczenie jedzenia... 594 Czynniki pozabiologiezn 599 REAGOWAN Reakcje na stres... 600 HOCHENICZNE REAKCIE Na sTRES...602 Reakeje na konflikt... 606 Reakeja na nic... 609 Nerwowe mechanizmy wzbudzenia... 611 SEN A NIEPEWNOS INTERPRETACJA WZBUDZENIA EMOCJONAL| Emocje: jedna czy wiele?... 616 Jak wywotaé gniew lub euforig?... 619 EGO... 616 MOTYWACJA A POZNANIE... 622 DODATEK A Mierzenie zmiennych psychologicznych DOZNANIA ZMYSEOWE... 627 SKALOWANIE.. Rodzaje skal... 63 Techniki skalowania... 631 Ocenianie wielkosci... 633 Prawo potegowe... 634 syle” wobec , jakiego rodzaj Interpretacja funkeji potegowej Zakres zastosowania... 637 Poréwnywanie migdzy modalnosciami... 638 Jak skalowaé?... 642 629 + 636 SPIS TRESCI 15 DODATEK B : ; Charakterystyki funkcjonowania PROBLEM DECYZJL... 649 GRA W KOSCI... 649 Reguta okreslania kryterium... 651 Oceny pewnosi 655 Rozktad normaln, PROBLEMY... 662 Problem tryskaczy przecinpozarowych... 662 Pamigé... 664 Gra w kosci po raz drugi... 665 Bibliografia WSKAZOWKI BIBLIOGRAFICZNE... 667 Roczne Przeglady (Annual Reviews)... 667 Abstrakty Psychologiczne (Psychological Abstracts)... 667 Indeks Cytowari (The Science Citation Index)... 668 Czasopisma... 668 669 - 670 PODRECZNIKL Zbiory artykut BIBLIOGRAFIA... 671 Indeks nazwisk... 690 Indeks rzeczowy... 694Przedmowa do wydania polskiego Po kilku latach pracy thumaczy i zespotu redakcyjnego oddajemy do rak Czytelnika polskiego podrgcznik psychologii poznawezej Lindsaya i Normana, wydany w 1972 roku. Jak dtugi by! ten okres pracy zespolu polskiego, niech Swiadezy fakt, Ze w tym czasie 2daiyto sig ukazaé drugie, poprawione wydanie podrgcznika w jezyku angielskim (w 1977 roku) i ono miato juz kilka kolejnych wydan. Mam nadzieje, Ze doczekamy sig tego poprawionego wydania w wersji polskiej. Podrgcznik Lindsaya i Normana zdobyt sobie zastuzong slawe na uniwersytetach amerykatiskich i innych na calym Swiecie, ttumaczony na wiele jezykéw. W zamierzeniu autoréw stanowié miat kurs wstepny psychologii, uzywany jest jednak powszchnie jako podrgcznik podstawowego kursu psychologii proceséw poznawezych, Jego wielka zaletg jest z jednej strony pokazanie fizjologicznych podstaw poznawczego modelu funkcjono- wania umystu ludzkiego, a z drugie} ukazanie zwigzku tego modelu z problematyka motywacji i zachowania spotecznego. Podrecznik ten przyczynit sig niewatpliwie do tego. ze podejécie poznaweze w psychologii amerykariskiej stato sig dominujqce i objeto stopniowo wszelkie je} dziedzi- ny ~ od psychologii percepcji, pamigci i myslenia do psychologii spoleczne} i osobowosci. Ta nowa psychologia (,,New Look”, jak jq okreslano) wyznaczyta nowy paradygmat mySlenia psychologéw amerykariskich, ktory zaczyna byé tak powszechnie stosowany i obowigzujacy, jak ongis byt paradygmat behavioryzmu. Ten poznawezy paradygmat mySlenia wylonil sig na przelomie lat pigédziesiqtych i szesédziesiqtych z jednej strony w wyniku badani nad modelami sztuczngj inteligencji i symulowanego myélenia, Modele opracowane dla maszyny zaczety prowokowaé badaczy jako modliwe modele pracy umystu ludzkiego, dajac zarazem klucz do otwarcia szczelnie dotad przez behaviorystow zamknigtej ,,czarnej skrzynki”. Z drugie} strony dzieki bujnemu w owych czasach rozwojowi teorii i badafi psycholingwistycznych nad przyswajaniem i uzywaniem jezyka przez cztowieka wykazano kompletng nieprzydatnos¢ koncepeji behaviorystycznych do zrozumienia rzeczywistych mechanizmow zachowan jezykowych. Podrgcznik Lindsaya i Normana powstawat w czasie (poczatek lat siedemdziesigtych), kiedy psychologia poznaweza zaczyna sig umacniaé w badaniach i teoriach psycholo- gicznych. Jest to okres tworzenia modeli i teorii reprezentacji swiata w umysle ludzkim, modeli o charakterze strukturalistycznym, obrazujacych zlozong, zwykle hierarchiczng organizacjg tego, co okreslano jako pamigé semantyczng i epizodyczna, a co stanowilo wlasnie ow reprezentacjg swiata w pamigci trwatej. Lindsay i Norman przedstawiajq wlasny model struktury pamigci, nie analizujac blizej innych modeli ani nie wnikajgc w dyskusje, jakie toczyly sig i toczq nadal nad zaletami i wadami réznych modeli ore UDMONM29Q18 PRZEDMOWA reprezentacji Swiata, jak ted nad kodami tej reprezentacji: obrazowym i abstrakeyjnym (analogowym i aralityeznym) versus tylko abstrakcyjnym. W ostatnim okresie to strukturalistyezne podejscie w psychologii poznawezej bywa zastepowane podejsciem bardziej procesuainym, funkcjonalnym, akcentujgcym dynamiczny, proceduralny cha- rakter reprezentacji swiata w umySle, role proceséw decydujacych o ciagtej jej transfor- magji, 0 przechodzeniu od jednego stanu pamigci, mysli itp. do innego. Panujace w amerykariskiej psychologii podejscie poznaweze, tak jak ongig podejécie beheviorystyczne, wplywa tezna inne nauki humanistyczne dajac w wyniku podstawy do wytonienia sig nowej interdyscyplinamej dziedziny wiedzy, ktora okresla sig jako badania nad poznaniem ~ cognitive science. W Europic, gdzie tradycje behaviorystyczne nie byty nigdy zbyt silne, to nowe podejécie, ktore po dlugiej przerwie ponownie powraca do problematyki swiadomosei i analiz wewnetranych procesdw psychicznych, wywolalo zainteresowanie i Zywy odzew, awlaszeza dlatego, Ze nie jest trudno pokazaé jego korzenie tkwigce w europejskiej psychologii postaci i Piagetowskim strukturalizmie. W polskiej psychologii réwniez nowe podejscie poznaweze napotyka bardzo podatny grunt. Ukazato sig wiele prac, szczeg6lnie w PWN-owskiej serii ,,Biblioteka Psychologii Wspétezesnej”, ktdre naleza do nurtu poznawezego. Wplyw psychologii poznaweze) na polskich psychologow da sig zaobserwowaé we wszystkich dziedzinach tej nauki, a zwlaszeza w rozwijanych w Polsce teoriach osobowosci, Najbardziej reprezentatywnym autorem jest Jozef Kozielecki, ktéry od deklaracji swego akcesu do. psychologii poznawezej w Koncepejach psychologicznych cztowieka praechodzi do przedstawienia wlasnej teorii typu .poznawezego” w Psychologicznej teorii samowiedzy, Chociat w polskie} literaturze psychologicznej, oryginalngj i ttumaczongj, jest wiele prac reprezen- tujacych orientacje poznaweza, artykudw i monografii, to brak* jest podrecznika akademickiego, ktéry by konsekwentnie taka wiedze wyktadat, Luke te w zamierzeniu naszym ma zapetnié podrecznik Lindsaya i Normana Stowo o autorach, Norman jest wybitnym reprezentantem nurtu poznawezego, wywodzacego sig z badatt nad sztuczng inteligencja, aktualnie Zywo zaangazowany w rozwijaniu cognitive science. Lindsay jest psychologiem fizjologicznym i jego to kompetencji zawdzigczamy, ze w prezentowanym podreczniku abstrakeyjne modele symulujace prace umystu znalazty realne podstawy w przedstawianych modelach funkcjonowania uktadu nerwowego. Ksigzka Procesy przetwarzania informagji u eztowieka powinna wige dobrze stuiyé studentom i wyktadowcom psychologii, jak tez wszystkim zainteresowanym tq dziedzing wiedzy, ze wzgledu na bezsporne zalety merytoryczne i formalne. Jest przykladem bardzo kompetentnego przedstawienia podejscia poznawezego, a zarazem twérczego Wykorzy- stania wiedzy neurofizjologicznej (na co wskazuje chociazby postugiwanie sig w ksigzce koncepcia. hamowania obocznego). Cechujqcq autoréw Iekkosé stylu i jasnosé wykladu zapewne nie zawsze potrafilismy oddaé w polskim przekladzie, ale bogata i dowcipna szata graficzna (tak rzadko spotykana w pracach rodzimych) powinna ulatwié odbiér prezentowanego tekstu. Ida Kurcz Warszawa, w czerweu 1982 roku Przedmowa Wszystko zaczeglo sig latem 1966 roku, kiedy obaj spotkalismy sig po raz pierwszy na konferencji w Driebergen w Holandii, Dojezdzalismy wtedy obaj do La Jolla-P.H. Lindsay z Toronto, D. A. Norman z Harvardu. Uniwersytet Kalifornijski otworzyt wlasnie sw6j oddzial w San Diego i nie opracowano jeszcze programu z zakresu psychologii dla studentow pierwszych lat. Postanowiligmy wspélnie prowadzié wyktady z tego przedmiotu. Celem naszym bylo zafaseynowanie poczatkujqcych studentow wspdtezesng psycho- logia eksperymentalng. Chcielismy im wyjasnié, jak prowadzimy badania, co robimy w naszych laboratoriach. Pragngligmy sklonié studentéw do aktywnego obcowania z pojgciami z zakresu psychologii, zamiast whijania sobie do glowy dlugich list faktow i eksperymentéw. Chcielismy przekazaé im, jak mySlimy i jak widzimy badania nad psychika Iudzka, Nie odniesligmy jednak blyskawieznego sukcesu. Przykre byto odkrycie, ze sprawy, kiére nam wydawaly sig bardzo interesujqce, nie zawsze byly takimi dla studentow: jednoczesnie i my uczylismy sig, w jaki sposéb nauczaé wstepnego kursu psychologii. W miarg jak zdobywalismy doswiadezenie, rozwijat sig nasz zestaw notatek i pomystow. Nasze wyklady utrzymywaly sig przez kolejne lata, zgtaszalo sig na nie coraz wigee chetnych, ale sprawial nam trudnosci brak odpowiedniego podrgcznika. Doszlismy zatem do wniosku, Ze jedynym sposobem zdobycia takiego podrgcznika bedzie napi- sanie go. Teen ee nauczylismy sig zaréwno w toku nauczania, jak i pisania tej ksig2ki Zmusito to nas do skrystalizowania naszych idei i dzi$ sami jestesmy bardziej zafascynowani psychologig niz wtedy, gdy zaczynaligmy ten kurs. Czekamy z niecierp- liwosciq na postepy, jakie niewatpliwie uczyni ona w ciggu najblizszych lat. Sposdb podejécia zaprezentowany w tej ksigace ukierunkowal nasze studia z zakresu psy- chologii.Podziekowania Wiele os6b poswigcito nam bezinteresownie sw6j czas, swoje dziatania i swoje myéli. Szezegélnie wiele zawdzigezamy Davidowi Rumelhartowi, ktory wspolpracujae z nami w naszych badaniach i w zajgciach dydaktycznych wnidst do nich powazny wklad intelektualny, Odegrat on szezegéInie stymulgcq role w opracowaniu i rozwinigciu modelu pamigci-materialu, ktéry zostat przedstawiony w rozdziatach 10 i 11, i ukicrunkowal organizacjg materialu w rozdzialach 12 i 13. (Patrz artykul napisany przez Rumelharta, Lindsaya i Normana, 1972.) Podobnie uczestnicy ,,grupy badaweze) LNR” (Lindsaya, Normana i Rumelhar- ta—przyp. red. pol.) w ciagu lat jej dziatania przyczynili sig do wskazania sposobu, w jaki widzimy procesy poznaweze od percepeji do myslenia. Wielu (chyba z pigédziesigciu) doktorantéw i asystentsw pomagalo nam w prowadzeniu wykladu, Ktry stal sig punktem wyjécia tej ksigzki. Kazdy z nich indywidualnic i wszyscy razem zastugujg na naszq wdzigcznosé. W szczegdInosci pragnelibysmy podzigkowaé 2a pomoc, jakiej udzielili nam kierownicy grup asystenckich: Richard Meltzer, Jim Levin i Mare Eisenstadt. Leanne Hinton wiele nam pomogla w toku pisania tej ksigdki. Najpierw nagrywala nasze wyklady na tamie magnetofonowej, nastgpnie je uporzadkowala i przepisala, sprawdzila bibliografig i w ogdle pomagala we wszystkich fazach naszej pracy nad ksigikq. Ponadto jeszcze przygotowala szkice rysunkéw, na podstawie ktérych wyko- nano ilustracje do druku. Jej rysunki anatomiczne , czarujgce demony i nieksztatine ciala przyczyniajg sig do tworzenia atmosfery tej ksiqzki i rozjaSniajg teks Cathy Cox pomogta nam w transkrypeji wyktadéw na temat styszenia, ktére stanowig rozdzialy 6 i7. Pracg edytorska nad ksiqzkq wykonata Margaret Jackson, natomiast Julie Lustig zaimowala sig w ostatnim roku sprawdzaniem i nadzorem nad koricowymi pracami, Marlene Farnum, Julie Lustig i Martha Norman sporzadzily indeks rzeczowy w czasie jednego nadmiernie praydtugiego, maratoriskiego weekendu, Wiele oséb przeczytalo poszezegéine rozdzialy i poczynito niezwykle cenne uwagi Uwagi Petera‘Deana pomogly nam w opracowaniu ostatecznej wersji tekstu na temat rozwigzywania probleméw i w odniesieniu do wspéiczesnej sztuki, Larry Squires przeczytat i skkomentowal rozdziat 8, Allen Newell -rozdziat 14, George Mandler-r02- dziat 17, Ed Fantino - material na temat uczenia sig sprawezego, Jack Nachmias i Charles Harris poczynili uwagi do pierwszej wersji rozdzialw 1-7. Uwagi Ulrica Neissera i kilku anonimowych recenzentéw pomogly nam wniesé poprawki w roznych partiach ksiqzki. CheielibySmy zwtaszcza podzigkowa¢ Recenzentowi nr3, ktérego uwagi, chociad ostre i przykre, byly bardzo inspirujace i uzyteczne.22 PODZIEKOWANIA Wreszcie powinnismy wyrazié wdzigeznosé naszym cierpliwym wydawcom, ktérzy z perspektywy Nowego Jorku i San Francisco musieli widzioé cate nasze praedsigwzigcie Jako chaotyczne i niepewne, lecz mimo to ich pomoc pozwolila na ostateczne edytorskie wykoriczenie pracy. ZRODEA RYSUNKOW I TABEL Rys. 1-38 Rys. 1-45 Rys, 2-1 Rys. 2-6 i 4-7 Tabela 3-2 i rys. 6-4 16-5 Rys. 5-8 Rys. 5-18 Rys. 5-28 Rys. 5-29 Rys. 6-11 Rys. 6-13 Rys. 7-1 From M, Luckiesh, Visual illusions. New York: Dover Publication, Inc., 1965, Reprinted through permission of the publisher. From R.M. Pritchard, Stabilized images on the retina, Copyright © 1961 by Scientific American, Inc. All rights reserved. From Pomeranz and Chung (1970). Copyright 1970 by the American Association for the Advancement of Scien- ce. From S. Polyak. The vertebrate visual system. Copyright© 1957 by the University of Chicago Press and used by permission, From Denes and Pinson (1963). Courtesy of Bell Tele- phone Laboratories, Incorporated. From S. 8. Stevens (1961"). Copyright 1961 by the Amer- ican Association for the Advancement of Science. From D. B. Judd, Basic correlates of the visual stimul S.S. Stevens (Ed.), Handbook of experimental ps gy. New York: Wiley, 1951. By permission of John Wiley & Sons, Inc, From Wald (1964), Copyright 1964 by the American Association for the Advancement of Science. Based on DeValois and Jacobs (1968). Copyright 1968 by the American Association for the Advancement of Science. After G.L, Rasmussen and W.F. Windle (Eds,), Neural mechanisms of the auditory and vestibular systems, 1960. Courtesy of Charles C. Thomas, Publisher, Springfield, Illinois. Photo is from Bredberg ¢¢ al. (1970). Copyright 1970 by the American Association for the Advancement of Scien- ce. From Robinson and Dadson (1956). By permission of the Institute of Physics and the Physical Society. Rys. Rys. 7-6 i 7-8 Rys. 7-11, 7-12, i 7-21 Rys. Rys. Rys. 9-11 oraz 9-14 Tabela 12-2 Rys. Rys. 16-4 i 16-5 Rys. Rys 7-2 7-18 8-15 9-8 14-7 . 17-14 . 1T-1S ZRODLA RYSUNKOW I TABEL = Ulustration courtesy of C.G, Conn, Ltd., Oak Brook, Illinois. From E, Zwicker and B. Scharf, Model of loudness summation, Psychology Review, 1965, 72, 3-26. Copy- right 1965 by the American Psychological Association, and reproduced by permission, From J. Zwislocki, Analysis of some auditory characteri- stics, In D. R. Luce, R. R. Bush, and E. Galanter (Eds.), Handbook of mathematical psychology, Vol. I. New York: Wiley, 1965. By permission of John Wiley & Sons, Inc, From R.R. Fay, Auditory frequency stimulation in the goldfish (Carassius Auratus). Journal of Comparative & Physiological Psychology, 1970, 73 (2), 175-180. Copy- right 1970 by the American Psychological Association, and reproduced by permission. Graph from E.H. Lenneberg, Biological foundations of language. New York: Wiley, 1967. By permission of John Wiley & Sons, Inc. From B. B. Murdock, Jr., The retention of individual items. Journal of Experimental Psychology, 1961, 62, 618-625. Copyright 1961 by the American Psychologi- cal Association, and reproduced by permission. From B.B. Murdock, Jr., The serial eflect of free recall. Journal of Experimental Psychology, 1962, 64, 482-488, Copyright 1962 by the American Psychological Associa- tion, and reproduced by permission. From R. Brown and C. Hanlon, Derivational complexity and order of acquisition in child speech. In J. R. Hayes (Ed.), Cognition and the development of language. New York: Wiley, 1970. By permission of John Wiley & Sons, Inc. From Herbert A. Simon and Allen Newell, Human pro- blem solving © 1971. By permission of Prentice-Hall, Ine. Englewood Cliffs, New Jersey. From S. Siegal and L. E. Fouraker, Bargaining and group decision making: Experiments in bilateral monopoly: Copyright 1960 by McGraw-Hill, Inc. used with permission of McGraw-Hill Book Company From N. Kleitman, Sleep and wakefulness 2nd ed.). Copyright © 1963 by the University of Chicago Press, and used by permission. Reprinted from D.B. Lindsley, Psychophysiology and24 PODZIEKOWANIA motivation. In M. R. Jones (Ed.), Nebraska symposium on motivation, by permission of University of Nebraska i Copyright © 1957 by The University of Nebraska ess. Rys. A314 A-6 i tabela Reprinted from S, 8. Stevens, The psychophysics of sensory A3 function, In W. A. Rosenblith (Ed.), Sensory communi- cation, by permission of The M.LT. Press, Cambridge, chusetts. Copyright © 1961 by the M.L.T. Press. From Stevens (1966a), Copyright 1966 by the American Association for the Advancement of Science. Rys, A-4 i A-S ZRODEA CYTATOW Str. ... 322 From B, Milner, 8. Corkin, and H.L. Teuber, Further analysis of the hipocampal amnesic syndrome: 14 year follow-up study of H.M. Neuropsychologica, 1968, 6, 215-234, Reprinted with pert ion from Pergamon Press. Str, ... 332 From Michael S. Gazzaniga, The bisected brain Copyright © 1970 by Meredith Corporation, Reprinted by permis- sion of Appleton-Century-Crofts, Educational Division, Meredith Corporation. From B. Spock, Baby and child care. New York: Pocket Books, inc. Copyright © 1945, 1946, 1957, 1968 By Benjamin Spock, M.D. Reprinted by permission of Pocket Books, a division of Simon and Schuster, Inc. Str, ... $27 From the book Now we are six by A. A. Milne. Copyright 1927 by E.P. Dutton, Inc. Renewal © 1955 by A.A. Milne, Published by E.P. Dutton & Co., Inc. and Methuen & Co,, Ltd., and used with their permission Str... 559 From S. Milgram, Behavioral study of obedience, Journal of Abnormal and Social Psychology, 1963, 67, 371-378, Copyright 1963 by the American Psychological Associa- tion and reproduced by permission: Str... 561 From S. Milgram, Some conditions of obedience and disobedience to authority. Human Relations, 1965, 18, 57-75. Reprinted by permission of Plenum Publishing Corp. Str. ... 478, 483 Uwagi dla Czytelnika Ciagle jeszcze swiadomos¢ ludzka stanowi dla nas zagadke. Potrafimy ju? jednak stawi wlasciwe pytania. Ksiqzka ta wprowadza Czytelnika w metody badania czynnoéci psychicznych cztowieka, przy ezym gléwny nacisk potozony zostat nie na to, co juz znane, i nie na to, co jeszcze nie zostato poznane, lecz na sposoby dochodzenia do tego poznania. Na kolejnych stronach tej ksiqzki probowaligmy budowaé modele charakte- ryzujace istote opisywanych zjawisk. Stosujgc modele mozemy odkrywaé zasady lezqce u podstaw teoretycznego wyjasnienia tego czy innego zjawiska i ujawnié zarazem zalety i niedostatki teorii Modele, jakimi postugujemy sig w ksigzce, nie moga, oczywikcie, ukazaé proceséw myélowych cztowieka w calej ich zlozonosci i precyzii, pomagaiq jednak wylonié najistotniejsze elementy badanego problemu, odsuwajac to, co nie jest istotne. Zresztq w fazie poczatkowej modele z koniecznosci sq proste: nalezy pamietaé o tym, ze czlowiek dopiero zaczyna zblizaé sie do poznawania wlasnej psychiki, W pierwszych siedmiu rozdzialach ksigzki rozpatrujemy wybrane zagadnienia zwig- zane z percepcjq i wyjasniamy, jak powinien funkcjonowaé system, ktéry posiadalby wiasciwosci percepcji ludzkiej. Rozwazywszy kilka probleméw teoretycznych, przej- dziemy nastepnie do szczegdtowej analizy niektérych rzeczywistych mechanizmow fizjologicznych, W szczegdInosci zajmiemy sig budowa potaczen nerwowych bedaeych podiozem wielu podstawowych operacii przy rozpoznawaniu obrazéw. Po przesledzeniu gléwnych wlasciwosci potaczen nerwowych, jak tez systemow wzrokowego i stuchowego, ponownie wrécimy do ogéinych zagadnien percepcji i pokazemy, ze nasza wiedza 0 fizjologicznych mechanizmach percepeji jest niewystarczajaca, aby zbudowaé petny obraz wyjasniajacy to zjawisko; szereg bardzo istotnych problemaw psychologicznych do tej pory pozostaje nierozwigzanych. Od percepeji i rozpoznawania obraz6w przejdziemy do pamigei; problem ten omawiamy w rozdziatach 8-11. Pamigé odgrywa nadzwyczaj wang role w dzialalnosci intelektualnej cztowieka, dlatego tez jej istota i funkcje wymagajq wnikliwej analizy, Analizujemy procesy intelektualne czlowicka, koncentrujgc sig na wiasciwosciach pamigci. W rozdziale 8 omawiamy nerwowe mechanizmy pamigci, jak rownie? to, co jest wiadome 0 jej podtozu fizjologicznym oraz o dysfunkcjach pamigci wywotanych przez rOane zaburzenia proceséw fizjologicznych. W rozdziale 9 podajemy przeglad badan nad pamigcig krotkotrwalg i uwaga, analizujgc odtworeze wlasciwosei pamigci krétkotrwalej i jej role w wybranych rodzajach dziatan ludzkich. W kolejnych rozdziatach 10 i 11 omawiamy jeden z prawdopodobnych modeli przechowywania informacji w pamigci dlugotrwale). Obszar ten ciggle jeszcze nie26 UWAGI DLA CZYTELNIKA spenetrowany, rzadko byt badany, a poznanie tej dziedziny jest niezbgdne do zrozumie- nia wyzszych czynnosci psychicznych cziowieka. W nastepnych rozdzialach prezento- wany model pamigci zaimuje glowne miejsce Ostatnia czgSé ksig@ki (rozdziaty 12-17) poswigcona jest analizie processw poznaw- czych. W rozdziale 12 staramy sig przedstawié badania nad jezykiem jako Srodkiem komunikowania sig ludzi, Porozumiewanie sig ludzi migdzy soba wydaie sig podstawo- wym warunkiem powstania jgzyka u cztowieka. Wychodzac z tego punktu widzenia, wyjasniamy rozw6j mowy dziecka. Rozdziat 13 dotyezy mechanizméw uczenia sig oraz stadiéw rozwoju inteligencji dziecka, poczynajac od jego narodzin, a kofiezge na okresie dojrzewania. W rozdziatach 14-16 poddajemy analizie czynnosci intelektualne dorostego czlowi ka, przy czym szczegélnie zajmujemy sig analiza rozwigzywania probleméw i procesami decyzyjnymi oraz spolecznym kontekstem decyzji podeimowanych przez ludzi, W rozdziale ostatnim rozpatrujemy zagadnienia dotyczace motywacji i emogii. Czynige to wracamy do pewnych kwestii podnoszonych w rozdzialach 1 i 3. Wychodzac od Prototypowego modelu systemu motywacji, Poszukujemy sposobu, w jaki stany che- miczne i biologiczne ciala, wspéldziatajgc z procesami poznawezymi, reguluja emocie i zachowanie cztowieka, Rozdziaty 1-17 sktadajq sig na petny tekst ksig2ki, uzupeiniajgce go Dodatki przynoszq obszerny materia! dotyczacy technik. W Dodatku A przedstawiony jest skrétowo problem pomiaru w psychologii, zwrécono takie uwage na procedury oceniania Wprowadzajac pewne proste zadania. W Dodatku B przedstawione sq zagadnienia dotyczace podejmowania decyzji, zawiera on réwniez wprowadzenie w wang technike tzw. charakterystyk funkcjonowania. Literatura naukowa stanowi podstawe danej dziedziny nauki, Woprowadzamy ja zaréwno w tekscie, jak i w spisie bibliografii na koficu ksigiki, stanowigcym przewodnik dla tych czytelnik6w, ktérzy pragng poznaé dane zagadnienie bardzie} szczesdtowo. Podane tam arédia moga prowadzié do bardzie} specyficznych (i zwykle trudniejszych) lektur. Czesto eytujemy prace, ktére w toku naszych studiéw nad danym tematem wydaty Sig nam interesujgce, choé nie maja one bezposredniego zwigzku z materiale Prezentowanym w danym rozdziale, Informacje o tym, jak szukaé dodatkowych pozy¢ji Podajemy w paragrafie ,, Wskazowki bibliograficzne” (8.667). Peing informacig biblio- graficzng o kazdej cytowane} pozycji zawiera ,,Bibliografia” zamieszczona na s. 671.1. Spostrzeganie INTERPRETACJA PRZEKAZOW SENSORYCZNYCH Dopasowywanie do wzorca ROZPOZNAWANIE OBRAZOW Organizowanie niepetnych obrazéw Obrazy konkurencyjne ORGANIZOWANIE INFORMACHIS Obrazy pozbawione znaczenia Naginanie danych sensorycznych do Przyjetej interpretacji ZNACZENIE REGUE Spostrzeganie przestrzeni Niemozliwe organizacje figur Znaczenie kontekstu OWES ANALIZA CECH Zatrzymywanie obrazu Efekty nastepeze Efekty nastepeze ruchu JAK UZYSKAC EFEKTY NASTEPCZE RUCHU? ay nastepeze barwy Wyjasnienie efektéw nastepezych Adaptacja do barwy uzalezniona od kierunku SPOSTRZEGANIE BEZ WYODREBNIANIA CECH »» Widzenie skérne” INTERPRETACJA PRZEKAZOW SENSORYCZNYCH 29 Celem naszym jest zrozumienie mechanizméw spostrzegania. Zadanie to polega na ujawnieniu procesow psychologicznych, biorgcych udziat w spostrzeganiu, oraz na zorientowaniu si¢ na tyle, na ile jest to mozliwe, w systemie potgczen nerwowych. Probleméw jest tu wiele. Na przyklad, w czasie czytania znakéw drukarskich zapetnia- jacych stronicg tekstu szybko i bez widocznego wysilku praekladamy w myéli symbole wzrokowe na sensowne zdania. Podobnie mowe ludzka odbieramy od razu jako sensowne stowa, a nie jako mieszaning déwi¢k6w, kt6re nalezy jakos uporzqdkowaé, aby nadaé im dopiero okreslony sens. Cztowiek, idac ulicg, szybko i bez wysitku poznaje otaczajace go przedmioty. Jezeli z lewej strony rozlegnie sig déwigk, to z tej strony slyszy 20. Po dojéciu do brzegu chodnika, w odpowiedniej chwili wstepuje nati lub schodzi zen. Biorac oféwek do reki, nie zastanawia si¢ w sposdb swiadomy ani nad tym, jakie cechy odrézniaja otéwek od innych przedmiotéw, ani nad tym, jak nalezy kierowaé ruchami reki i dioni, aby go uchwycié, ani tez nad tym, jak nalezy umiescié olowek w reku, aby moc nim sig postugiwaé. INTERPRETACJA PRZEKAZOW SENSORYCZNYCH Zajmuijgc sig spostrzeganiem zaczniemy od analizy rozpoznawania ukladéw bodéco- wych. W jaki sposdb sygnaly plyngce z zewnatrz i oddzialuigce na narzqdy zmystowe przeksztatcaja sig w majqce sens doznania sensoryczne? Zwykle rozpoznajemy otaczajqce nas przedmioty i zdarzenia na poz6r tak latwo i szybko, iz nasuwa sig przypuszczenie, ze zwiqzane z rozpoznawaniem operacje rownie2 sq proste i bezposrednie, Doswiadczenia inzynieréw wskazujq jednak, 2e poglad taki daleko odbiega od prawdy. Nie skonstruo- wano takich maszyn, ktére bylyby zdolne do rozpoznawania symboli i déwiekow wystepuiacych w otaczajacym nas srodowisku. Wielokrotnie ponawiane proby skon- struowania maszyn zdolnych do rozpoznawania obrazéw daly rezultaty znacznie odbiegajace od mozliwosci, jakie majq w tym zakresie narzady percepcyjne najbardziej prymitywnych organizméw zwierzecych. Zaczniemy od zbadania, dlaczego zadanic to jest az tak trudne. Dopasowywanie do wzorca Dopasowywanie do wzorca to najprostszy z modliwych sposobéw Klasyfikacji i rozpoznawania obrazéw. Aby méc postugiwaé sig tq metoda, konieczna jest okreslona reprezentacja — wzorzec—dla kazdego obrazu, podlegajacego rozpoznaniu. Rozpozna- wanie dokonuje sig w drodze dopasowywania sygnalu plynacego z zewnatrz do wzorca wewnetrznego. Odnalezienie wzorea, ktory lepiej od innych odpowiada sygnalowi, prowadzi do zidentyfikowania tego ostatniego. Popatrzmy, jak dziata taki system przy odbieraniu sygnatow wzrokowych, Zalézmy, Ze zadanie polega na rozpoznawaniu liter alfabetu. Dla naszych potrzeb mozna przyiaé, ze30 1, SPOSTRZEGANIE obraz prezentowangj litery pada na wewnetrzng powierzchnig oka, na jej siatkéwke. Siatkowka sktada sig z wielu setck tysigcy Swiatloczulych komérek netwowych, zwanych receptorami. Dziatanie tych receptorow oméwimy pééniej, teraz zaimiemy sig tym, jak musza byé one ze soba polaczone, aby rozpoznawanie liter alfabetu bylo modliwe Podezas prezentacji litery A na siatkowoe oka ulega pobudzeniu uklad receptorow (rys. 1-1). Gdybysmy polaezyli wszystkie te pobudzone receptory z jedn komérka detekcyj- Receptory Litera, Ktéra ma byé — rozpoznana YZ = wo RYSUNEK 1-1 Detektory siathéwki RYSUNEK 1-2 ng, otrzymalibysmy wzorzec komérek receptorycznych, specyficznie przystosowanych do wykrywania wystapier litery A. Taki moéliwy wzorzec dla A przedstawiony jest na rysunku 1-2!, Jeéeli uklad swiatel rozklada sig na siatkowce tak, ze pobudza tylko Ow okreslony zbidr receptoréw, ,,detektor litery A” zaczyna intensywnie reagowaé (rys. 1-3). Inny zespél receptoréw stanowi weorzec dla litery L (rys. 1-4), jeszcze inny dla litery Njw " "Na przedstawionyeh tu rysunkach pomijamy fakt, de soczewka oka odwraca obraz, Czynimy to dla Wveody/ ulatwienia wykladu. Jest rzecza oczywista, de zasada polgczeh migdyreceptoryeznych nie zmienia sig W zaleznosci od tego, czy obraz. przedstawiony jest ,,do géry nogami” czy ted nie i: Obraz, INTERPRETACJA PRZEKAZOW SENSORYCZNYCH 31 wTak” ity pdaete. Ttery A Detektory siatkOwki Tak” RYSUNEK 1-3 RYSUNEK 1-4 Nie” Détektor 2 herd)32 1, SPOSTRZEGANIE INTERPRETACJA PRZEKAZOW SENSORYCZNYCH 33 POROWNYWANIE POLOZENIA Z WZORCEM wNie”— RYSUNEK 1-5 RYSUNEK 1-5 POROWNYWANIE ROZMIARU Z WZORCEM Détekior ra Détektor Piura) ten sposdb mozna zbudowaé wzorzec dla rozpoznawania dowolnego obrazu. Takie dopasowywanie do wzorca mozna przyjg¢ za najprostszy schemat rozpoznawania obrazéw. Zauwazmy, Ze schemat ten ma jedng specyficzng wlasciwosé: uklad naplywa- Jacych sygnatéw dopasowywany jest do wszystkich mozliwych wzorcéw réwnoczesnie, odpada koniecznos¢ zmudnego kolejnego sprawdzania wszystkich istniejqcych wzoreow w poszukiwaniu najbardziej odpowiedniego. Pobudzeniu ulegaja jednoczesnie wszystkie mozliwe wzorcei tenz nich, ktory reaguje na dany uktad silniej niz inne, to poszukiwany, wlasciwy wzorzec. POROWNY WANIE ROZMIARU Z WZORCEM Nie” eee Jednakze ten prosty schemat nie nadaje sig zbytnio jako model rozpoznawania obra- NAS z6w przez cztowieka. Wystarezy spojrzeé na rysunki 1-Sa, 1-Sb, I-5c, aby zrozu- / mieé, co zajdzie, jezeli litera bedzie lekko pochylona albo rozmiary jej okazq sig troche mniejsze (lub wigksze) od wzorcowych. Przedstawiony tu system rozpoznawania oka- zuje sig mato przydatny, jezeli nie zawiera odpowiedniego wzorca dla danego obrazu. Moizna jednak znaleéé rézne sposoby udoskonalenia rozpatrywanego schematu rozpoznawania przez pordwnywanie z wzorcem. Mona np. zwigkszyé ilosé wzorcow, przewidzia wszy wszystkic mozliwe warianty wielkosci oraz wszystkie mozliwe nachyle- nia liter (rys. 1-6). Inny spos6b podejgcia wymaga wezesniejszego procesu przeksztatcania liter na jakis standardowy format zanim nastapi proces poréwnywania z wzorcem. Wiele programéw dla maszyn liczacych i urzadzef postugujacych sig technika poréwnywania z wzorcem w celu rozpoznania ukladéw sygnatow przewiduje wezesnie}- sze przeksztalcenie tych sygnatow. W tym celu zanim rozpocznie sig proces rozpozna- wania litery obraca sig jg tak, aby jej dluzsza of znalazta sig w potozeniu pionowym stgpnie za pomoca skalowania rozmiary jej, zbstajq sprowadzone do wezesniej RYSUNEK 1-54 2 Procesy preetwarzanie34 1. SPOSTRZEGANIE POROWNYWANIE ROZNYCH ROZMIAROW ZWZORCEM — Tak” RYSUNEK 1-6 RYSUNEK 1-7 ustalonych wielkosci, I dopiero wowezas tak przeksztalcony sygnat jest porownywany ze standardowym zbiorem wzorcow (rys. 1-7). Najprostszy przyklad praktycznego wykorzystania systemu poréwnywania z wzorcem (kt6ry zresztq dosé wyraznie pokazuje pewne stabosei tego systemu)-to sortowanie czekow bankowych, Na dole kazdego czeku numer seryjny i numer konta wydrukowane sq specjalnymi czcionkami (rys. 1-8), ktére moga byé odezytane zaréwno przez czlowieka, jaki przez bankowy komputer. Maszyna ,czyta” cyfry przeswietlajqc koperte, to znaczy odbiera ona rozklad swiatla w wyznaczonym polu. System elektroniezny, zawierajacy wzorcowe rozklady odbicia Swiatla, odpowiadajgce kaidej z dziesigciu I SOUTHERN CALIFORNIA Full FIRST NATIONAL BANK A SHORES OFFICE {3 lea. Loan Catarne 92097 2256 Aven H23bSeB7BU beahSe Pee RYSUNEK 1-8 Dostroié Dostroie| A Som ROZPOZNAWANIE OBRAZOW 35 modliwych cyfr, pozwala na rozpoznanie danej cyfry i w ten sposdb réwnied calego kodu bankowego. Zwréécie uwage na ksztalty cyfr (rys. 1-8). Podezas opracowywania metod prezentagji cyfr caly wysilek skierowano na to, aby byly one najmniej podobne do siebie; , ,klatki” dla cyfr wyraznie zaznaczono, ato dlatego, yeby uktad, rozmiar, ksztalt kazdej z cyfr byt narzucony jednoznacznie, w przeciwnym bowiem razie urzadzenie odezytujace czeki mylitoby sig. Poréwnywanie z waorcem to najprostsza, ale zarazem najbardziej zawodna metoda rozpoznawania. Wydaje sig mato prawdopodobne, aby rozpoznawanie obraz6w przez ezlowieka postugiwato sig tym mechanizmem. Wielka réznorodnosé obrazéw, z jakimi styka sig eztowiek, stwarza olbrzymie trudnosci dla tego schematu. Mozna by sobie w zasadzie z tymi trudnosciami poradzié, ale wowezas kazdy nowy przypadek nalezatoby rozpatry- waé oddzielnie, co uczynitoby system nadzwyczaj ztozonym i malo elastyeznym. W dodatku schemat poréwnywania z wzorcem nie przewiduje rozpoznawania nowych wariantow ukladow, dla ktérych nie ma wzorcéw. A cztowiek potrafi to robié, Wynika z tego jasno, ze zdoln eztowieka do rozpoznawania obrazéw oparta jest na jakim$ innym, bardziej pewnym i elastycznym systemie niz poréwnywanie z wzorcem, ROZPOZNAWANIE OBRAZOW Nieprzydatna okazata sig analiza za pomocg poréwnywania z wzorcem. Nie ma potrzeby przeprowadzania dodatkowych eksperymentéw, aby sig o tym przekonaé, wystarezy prosta logika. Jakie sq zatem alternatywy? Nalezy najpierw przeéledzié zjawiska spostrzegania. Otaczajace nas przedmioty nie zawsze wydajq sig nam takimi, jakimi sq w rzeczywis- tosci. Nie zawsze widzimy i styszymy to, co w istocie zachodzi. System spostrzegania popelnia czesto omytki. Czasem bledy te polegaig na ztudzeniach, kiedy indziej powstaja wefekcie dlugotrwalej stymulacji, po ktérej system spostrzegania musi przyjsé do siebie, lub sq wynikiem braku czasu na interpretacjg przedstawionego mu obrazu. Wszystkie te zjawiska sq wazne dla nas, poniewaz czesto mechanizmy tego czy innego systemu najlepiej daje sig odstonié w wyniku analizy jego biedéw i zaburzen. Trudno zdecydowaé, od czego zaczaé poszukiwania, jezeli wszystko przebiega sprawnie. Ale w momencie, kiedy odkrywamy biedy, ich analiza moze byé bardzo pomocna. Z tego tez wzgledu zaczniemy od przesledzenia kilku zjawisk z dziedziny spostrzegania w celu poznania podstawowych zasad, jakie udato sig z nich wyprowadzié. Zacaniemy przede wszystkim od zbadania, jak sq interpretowane informacje senso- ryczne. Proces interpretacji mozemy uczynié w pelni swiadomym, jezeli zastosujemy specjalne trict 0 pierwsze, usuwajgc pewne elementy obrazu czynimy jego interpre- tacig trudna (jesli nie niemojliwa). Po drugie, stworzymy moZliwosé konkurencyjnej organizacji obrazu przez dostarczenie kilku sprzecznych interpretacji tego samego obrazu. Po trzecie, pokazemy obrazy pozbawione znaczenia, aby zobaczyé, jaki wplyw na proces interpretacji wywiera uprzednie doswiadczenie.36 1, SPOSTRZEGANIE Organizowanie niepetnych obrazow Zazwyczaj interpretacja przekazow sensoryeznych przebiega tak szybko i automatycz- nie, Ze rzadko zdajemy sobie sprawe, jakie to skomplikowane zadanie. W celu ujawnienia uwiklanych tu mechanizméw, musimy zwolnié przebieg tego procesu. Jeden sposdb takiego zwolnienia polega na ograniczeniu dostepnej informacji wzrokowe}. Obserwujge rysunek 1-9, mozemy tez przesledzié procesy organizowania obrazu, zachodzace podczas interpretowania obrazu wzrokowego. Kiedy dodamy informacje, ze mozna na nim zobaczy¢ psa - dalmatyriczyka (z glowg skierowang na lewo), to wystarezy raz zobaczyé psa i juz trudno go nie dostrzec. Tak wige wiedza na temat tego, co przedstawia obraz, przyspiesza caly proces interpretadji: kiedy wiemy, czego szukamy, latwiej jest to odnalede. RYSUNEK 1-9. 8. C. James (fotograf). Za zgoda autora. ROZPOZNAWANIE OBRAZOW 37 Obrazy konkurencyjne Obraz moze okazaé sig dwuznaczny wskutek braku istotnej informacji lub tez nadmiaru nieistotnych danych, Mofe on tez byé dwuznaczny, poniewaz istnieje wiele sensownych sposobéw jego interpretowania. W takich warunkach trudno jest interpretowaé obraz na RYSUNEK 1-10. Salvador Dat , Targ niewolnikéw Mrs Reynolds Morse. Za zgoda fotografa Muzeum ikajqcym popiersiem Woltera. Kolekeja: Mr i alvadora Dali, Cleveland, Ohio. dwa rdzne sposoby réwnoczesnie, Iustruje to praca artysty Salvadora Dali (rys. 1-10). Tytut obrazu: ., Targ niewolnikow wraz ze znikajqcym popiersiem Woltera” dostarcza wskazéwek dia alternatywnych interpretacji przedstawione} sceny. W samym centrum obrazu stoja dwie mate zakonnice dotykajge sig ramionami. Ale przy inne} organizacji percepeyjnej obrazu twarze mniszek vamieniajg sig w oczy Woltera, ich polgczone ramionami sylwetki w jezo nos, a biale ezesci ich ubioru w talii - w jego podbrédek. W tym wypadku jeden sposdb organizowania informacji prowadzi do spostrzegania matych figurek ludzkich, a drugi do spostezegania powigkszonego popiersia. Do pewnego stopnia38 1, SPOSTRZEGANIE te dwa sposoby organizowania informacji wzrokowej wzajemnie sig wykluczajq: trudno spostrzega¢ oba obrazy jednoczesnie. ORGANIZOWANIE INFORMACJI SLEUCHOWEJ Tendencja do wybidrezego wyodrebniania i organizowania danych dostarczanych przez system sensoryczny to jedna z podstawowych cech wszystkich doznat spostrzezeniowych. Kiedy jedna z wielu rozméw prowadzonych obok nas zostaje wyodrebniona, rozmowa ta staje sig figura, a wszystkie pozostate déwigki stajq sig tem, Efekt ten wystepuje szczegdlnie wyraznie na dudym i gwarnym przyjgciu, edzie mozliwe jest przerzucanie uwagi z jednej rozmowy na inng. Za kaddym tazem, kiedy w Swiadomosei pojawia sig wyraznie nowa rozmowa, wszystkie pozostale schodz na dalszy plan. Organizowanie naszych spostrzezen w figure i to jest znane w muzyce. Kompozytorzy czgsto podaja dwa réine tematy rownoczesnie, wiedzac, ze sluchacz wybierze jeden jako glowny. Niektore kompozycje napisane sq tak, iz w déwigku jednego instrumentu grajacego solo mozna réwnoczes- nie ustyszeé dwa rédne tematy. W takim wypadku grajacy przechodzi na przemian od tonéw wysokich do niskich, a stuchacz, przystuchujgc sig wysokim tonom, spostrzega jednq melodie, a przystuchujac sig niskim tonom ~ inna; koleine nastepowanie po sobie tonéw wysokich i niskich moze byé odebrane jako dwa oddzielne ciagi déwigkéw -dwa rézne tematy muzyczne. RYSUNEK 1-11 Przykiadem podobnej kompozycji jest fragment soléwki dla fletu, przedstawiony na rysunku 1-11, Zauwaicie, ze w tym wypadku kompozytor (Telemann) dokladnie oddziela dwa tematy, zmuszajae wykonawcg przez caty czas do praechodzenia od jednego do drugiego. Sluchacz moze zgodnie z wlasnym wyborem Sledzié jeden temat lub drugi. Ten temat, ktéry przycigga jego uwage, staje sig ,,figura”, a wszystkie pozostale déwigki spostrzegane sq jako tlo czy akompaniament, Bogactwo odbioru muzyki w duzej mierze uzalednione jest od organizacjipercepcyine). Sluchajgc orkiestry, wybieramy sobie temat i sledzimy go. Styszymy kontrabas i przez chwile tylko go styszymy, a potem przetgczamy sig na inny instrument, Uczymy sig Sledzié uklad melodii, przenoszqe uwage z jednego instrumentu na drugi. Stuchajgc jakiegos utworu ponownie, odkrywamy w nim nowe tematy, i tak zdarza sig wiele razy. Temat wyodrebniony w dane) chwili staje sig figura, wszystko pozostale tworzy tlo. Sprdbujcie wsluchaé sig w muzyke trudniejszq Bacha czy Strawiriskiego lub nawet dobry jazz czy rock. Wyprébujeie rézne sposoby wsluchiwania sig w muzykg. Bogactwo i réznorodnosé moéliwych organizacji percepcyjnych pojawi sig stopniowo. ROZPOZNAWANIE OBRAZOW 39 Byé moze traeba bedzie dziesigé razy przestuchaé ten sam kawatek, zanim okreslony uklad pojawi sig wyradnie i jasno. Tu, podobnie jak przy spostrzeganiu wzrokowym, jegeli wiemy czego szukaé, tatwiej to znajdujemy; lecz kiedy stuchacz odkryje okreslony sposdb organizacji percepeyjnej dzieta muzycznego, trudno mu bedzie potem go unikngé. Obrazy pozbawione znaczenia Czy nasza zdolnosé organizowania i wyodrebniania okreslonych komponentow obrazu wzrokowego jest w pelni niezalezna od umiejgtnosei tworzenia znanych spostrzezei? Weale nie. Interpretujgc przekaz wzrokowy, wyodrebniamy jako jednostki takie ugrupowania, ktére maja wyrézniajgce sig cechy. Wigzki elementéw o podobnym ksztalcie albo ted przerwy w powtarzajacym sig uktadzie jawia sig nam jako figury. Klasyczna maksyma kompozyeji ciekawej struktury graficzne| wymaga wprowadzenia punktu ogniskowania uwagi poprzez zaburzenie powtarzajacego sig ukladu. Wielu malarzy wspélezesnych ~ to mistrzowie w odkrywaniu réznorodnych kompozyeji, ktére RYSUNEK 1-12. Victor Vasarely, ,,Tlinko”, 1956, Zrédlo: Vasarely 1’, 8: 120, Editions du Griffon, Newchdtel = Suisse.41 ROZPOZNAWANIE OBRAZOW ANIE 1, SPOSTRZEC 40 a, przyjmuje raz taka, raz inng forme. Ale jakaé struktura obrazu zawsze wystepuje niesta y gdy artysta Swiadomie starat sig unikngé standardowej form izacji obrazu. Strukturg te wnosi sam widz. nawet wowezas, 3 6 z 2 . a = to dlatego, Ze jest on odbierany jako zbiér dlugich poziomych to pionowych, prostokgtnych rurek lub jako uklad duzych przesuwaj trdjkqtow, przy ezym jeden z tych ukladéw wystepuje zawsze. Obraz moze byé sensowny sensu, znany lub obcy—proces spostrzegania wzrokowego zawsze nadaje mu jakas oreanizacig lub be i$ >) latatd > PEreydnrreereyree yee! pyre >) SEpbpeppeppeeren Perr hh >> > TEESEPEDEDEDEDEDEDEDE EERE REDDY 33 PEPPEPLPLDEDEDEDEDEDPDEDEDE > TerEprarpreParerePpraPprarpre? PP) p>! mph pr yr Deree ree > >) Db g gN & a8 = 28 5 aN g gz = ga =o g as 2 Bz 3 aS x 2S ; >e - N s 36 : BS 8 Ee e Ze 8 £3 ‘ a8 = af el ae) & 38 é 23 Francois Morellet, = 8 & 3 przedstawiaja prébki ich pra EK 1-1 -1 1-12i1 jakiego powodu na niektérych obrazach tego t mozna wykorzystaé jako ciekawe preykh zmienia? Obrazy te pozwalajg nam wykr SPEPEn Shee i > Py pPy PP EREE ES ypu organizacja pola bezustannie sige € bardzo istotne sprawy. Po pierwsze, zasady organizacji percepeyjnej dzialajq niezaleinie od tego, czy przedmiot ma jakies znaczenie i czy jest on nam znany. Po drugie, trudno jest, a czasem wrgcz niemodliwie, zapobiec Uwaénie przyirzyjcie sig tym obrazom. Organizacia ich jest M, Wintona. 2godq Mr Davida Za IS 48 call "1962, 4 , Tremor RYSUNEK 1-14, Bridger Riley organizagji_informagji42 1, SPOSTRZEGANIE, Naginanie danych sensorycznych do przyjetej interpretacji Inne waane aspekty organizacji informacji wzrokowej mozna przedstawiéna przykladzie ztudzesi. Istota wywolania zludzenia poleBa na tym, zeby wprowadzajac na wejgcie systemu wzrokowego wieloznaczng informacie sensoryczna i poddajgc analizie bledy, Jakie system spostrzegania przy tym popelnia, odstonié pewne ukryte wlasciwosei tego systemu, W ten sposdb udaje sig ezgsto pozmaé lepiej szezegdty operacji systemu spostrzegania niz bytoby to mozliwe w normainych warunkach. Spéjrzmy na rysunek 1-15. Preedstawia on figure, ktérq mozna spostrzega¢ jako przedmiot ,lezqcy” (rys. 1-16) albo ,,stojacy” (rys. 1-17), Przygotujcie kawatek twardego karton ?, zldzcie i ustawcie tak, jak to przedstawia tysunek 1-18. Nastepnie popatrzcie nan jednym okiem, tak aby oko i linia kartonu znalazly sig na jedne} plaszezyénie, a oko znajdowalo sig nieco wyzej od linii zgigcia. Punkt fiksacji wzroku nazwiemy punktem O. Poczatkowo przedmiot wyglada tak, jak to na rysunku 1-16, jednak po dtuészym wpatrywaniu sig went karton nagle podnosi sigi wyslada tak, jak na rysunku 1-17, Aby uzyskaé omawiany efekt, musimy zdobyé sie na chwil¢ koncentracji oraz cierpliwosci. Ztudzenie warte jest tego. Kiedy dostrzezecie Przedmiot w pionie (rys. 1-17), lekko poruszcie glowg w przéd i w ty! (pamigtajac otym, 2e'uzywamy ciggle jednego oka), Zwréécie uwage na zmiany ksztattu praedmiotu przy ruchach glowy |stnicia dwa r6éne sposoby organizacji obrazu tej figury. Kiedy przedmiot spostrzegany Jest jako ledacy, wszelkie informacje dotyczqce glebi pasuia do siebie, Kiedy przedmiot Spostrzegany jest jako stojacy, rozmieszezenie jego konturéw icieni wydaje sig nieco inne niz. powinno byé (dzigki czemu przedmiot wydaje sig lekko swiecacy). Kiedy obserwator Porusza gtowa, to wydaje mu sig, ze przedmiot sporzadzony jest 2 jakiegos elastycznego materiatu, poniewaz wygina sig jakby byt z gumy. A zachodzi to dzieki temu, ze przy obrotach glowy obraz najbliészego punktu zgigcia praemieszeza sie na siatkowce oka szybeie} niz obraz bardzie) oddalonego punktu. Uktad stymulacji podobnego typu jawia sig podczas obserwacji s ig si z st W jego prawidlowej orientacjiprzestrzennej, to wskazéwki zwigzane z paralaksq ruchowg zbiegaja sig z rzeczywistym ruchem przedmiotu. Ale jezeli przedmiot spostrzegany jest jako ,stojacy”, wszystkie punkty zgigcia wydaiq sig jednakowo oddalone; zgodnoéé orientac}i pionowej ze wskaz6wkami paralaksy ruchowej moiliwa jest tylko w takim wypadku, edy sam przedmiot wygina sig i skreca, I chociaz dobrze wiemy, ie przedmiot Obserwowany nie mote sig tak zachowywad, dane sensoryczne zmuszajq nas do Spostrzegania go wlasnie w ten spos6b. Wszystkie dane sensoryczne stuzq do konstruo- wania spéjnej interpretacji Swiata widzialnego. Zanim odtozycie ten kawalek kartonu, sprdbuicie przeprowadzié jeszcze jedno A aludzenia te najlepie spravdzié samemu, nie ograniezajac sig jedynie do preeczytania opisinego tu Ziawiska RYSUNEK 1-15 RYSUNEK 1-16 RYSUNEK 1-17 RYSUNEK 1-1844 1. SPOSTRZEGANIE doswiadezenie. Ustawcie przedmiot w ten sposdb, aby jedna jego strona byta silnie oswietlona, Kiedy nastapi iluzoryczna zmiana potozenia przedmiotu z pozycji Ppoziomej Ww pionowa, zwrdécie szczegsing uwage na zmiang pozornej jasnosei te} strony praedmiotu, ktora znajduje sie w cieniu. Czy mozecie wyjasnié te réinice jasnosei? ZNACZENIE REGUL Tzytoczone w tekscie przyklady ilustruja ogélng teze teoretyeznq, méwigcg o koniecz- interpretowania danych sensorycznych. Jakie reguty rzadzq procesem interpre- tacji? Spdjrzcie na rysunek 1-19. Spostrzegamy go od razu jako zbior trdjwymiarowych cial, czgsciowo zastaniajacych sig wzajemnie, Pytanie dotyczy tego, 2 jakiej informacii Korzystamy, aby zadecydowaé, jak poscczegdine powierzchnie bryt wspotgrajq w tworzeniu figur percepcyjnych? Skad wiadomo, Ze powierzchnie 20 i 18 albo ted (trudniejszy przyklad) powierzchnie 3 i 29 nalezq do jednej bryly? Aby rozwigzaé to zadanie, nalezy rozpatrzyé poszezegéine linie i katy, wyodrgbnione z calego obrazu, Okazuje sig jednak, 2e obraz mozna rozeztonkowaé za pomoca réznorodnych metod Prayklad ten zapozyezylismy z pracy Guzména (1969). Autor ten, bedge specjalista od RYSUNEK 1-19, Zrdallo: Guzmdin (1969), ; : ; ZNACZENIE REGUE 45 maszyn liezacych, probowal ustali¢ zasady,za pomoca ktérych maszyna liczqaca moglaby zwiqzywaé podobne zadanie. _ *Guamén preeanalizowal szereg zadai tego typu i wywnioskowal, e najwazniejszyeh informacji dotyczqeych zastaniania jednych bryt przez drugie dostarcza analiza przecigé, to anacrytych mies, w ktrych przecina sig Kontury (ys. 1-20). ede precieie ma na prayklad kszaltlitery L, to powierzchie teva a i prava , wedlug wszelkiego pradopodobiefstwa, naleg do réinych cit. Pry praecigcach w ketal wet waste try powierzchnie: dy ef moga naleieé do tego simego cial. Straatka zazwyczaj WYznacza przynaleznosé trzech powierzchni do dwu réznych cial: powierz- chni fi i do jednego, a powierzchni j do drugiego. ’ V/ Widetki ~ Trey przecinajgce sig linie L- Wierzchotek, w ktdrym tworzg katy mnicjsze od 180° wie linie sig spotykaig T - Tray linie abiedne, dwie aa na jednej prostej Tray linie schodza sig ww jednym punkeie, pray czym jeilen 2 kytow jest wigkszy od 180° K ~< K ~ Prrocigeie, gdzie dwa wierzehotkt X ~ Preeeigcie, gdzie dwa wierzchotki ey na tej samej praste} co Srodek, tworzg linig prosta, na ktore} adwa pozostate po jednej stronie ‘znajduje sig Srodek, a dwa pozostale te) prostej rozmieszezone sa po obu je) stronach > wa SkrzyZowanie wieloramienne ~ przecigcie utworzone przez cztery lub wigce} lini, nie tworzace zadnego z ombwionych typow Ighica ~ utworzona przez eztery lub wigce linii, pray czym wierzcholek przecigcia znajduje sig w gorze RYSUNEK 1-20. Zrddlo: Guzman (1969)46 1. SPOSTRZEGANIE RYSUNEK 1-21 W Widetki Dwa przecigcia typu T Szezegdlnie waznych wskazéwek dla ostatecznej rekonstrukeji obrazu dostarcza przecigcie typu T. Takie przecigcie czesto oznacza, ze jeden przedmiot umieszezony jest przed drugim w taki spos6b, 2e powierzchnie k iJ nalezq do jednego ciala, ktore rozposciera sig Z tylu ciala m. Dlatego tez po odkryciu przecigcia typu T nalezy sprawdzic, czy w poblizu nie ma innych praecigé tego typu, a jezeli sa, to jak one lqcza sig 2 pierwszym? Na rysunku 1-21 widoczne sq dwa przecigcia typu T, stanowig one dostateczne wskazdwki, ze powierzchnie v i p sq powigzane ze soba, podobnie jak Powierzchnie s i 7, i Ze o i r stanowig te sama powierzchnig, podobnie jak p i s. Uzupetniajqca informacja, jakiej dostarezajq widelki, a Swiadezaca o przynaleznosci r,s = do jednego ciata, pozwala na jednoznaczng interpretacig calej figury: q— jest jednym ciatem, natomiast v, p, r,s i z~drugim; u stanowi tho. W przytoczonym tu przyktadzie niewatpliwie wykorzystuje sig dwa roéne érodla informacji: pierwsze - specyficzng informacig o obrazie, jakiej dostarcza analiza przeci- najacych sig linii; drugie ~ interpretacjg znaczenia praekazywanego przez. przecigcia tych lini, W taki to sposdb informacja zawarta w cechach samego obrazu taczy sig tu z interpretacig struktur widzianych calosciowo. Z tym podwojnym procesem ~ wyodrgb- nienia cech oraz ich interpretacig w kontekscie calosei -spotykamy sig ciagle podezas badania procesu spostrzegania. Co wigce), ta dwoistosé procesu spostrzegania zaznacza sig wyraznie nie tylko w toku analizy prostych bryt, ale i w tych przypadkach, kiedy wystepuje sprzecznosé migdzy cechami specyficznymi a catosciowa interpretacia danego przedmiotu; kiedy taka sprzecznosé sig wyloni, wynikajace ze spostrzezenie ujawni Ja w peti, Spostrzeganie przestrzeni Zaawyczaj spostrzegamy przestrzen jako trdjwymiarowa. Odlegle przedmioty widziane s4 pod mniejszym katem anizeli przedmioty tej samej wielkosci, lezace blide} nas. oat Esai aoe RYSUNEK 1-22. Rene Magritte, ,.Spacery Euklidesa”. Za zgoda Instynutu Sztuki w MinneapolisRYSUNEK =godq artysty 23. Jefhey Steele, Eksperyment barokowy: Fred Maddox Kolekeja:Hon. Anthony Samuel. Za ZNACZENIE REGUE 49 Zmienia sig struktura powierzchni widzianej z réznych odlegtosei i pod réznymi katami. Linie rownolegte zdajq sig styka¢ w oddali. Poniewaz cztowiek zyje i porusza sig w $wiecie iréjwymiarowym, jest rzeczq naturalng, 2e ma on tak uksztaltowany w procesie ewolucji aparat wzrokowy, aby by! przystosowany do tworzenia trojwymiarowej reprezentacii tych obrazow, ktore spostrzega. Sprobujemy rozpatrzyé szereg regut wykorzystywanych prawdopodobnie przez aparat wzrokowy do tego celu i wyjasnimy zasady ich dzialania przy powstawaniu niektérych znanych zjawisk. We wszystkich przypadkach, kiedy mamy do ezynienia z uktadem obraz6w wzroko- wych, zawierajgcych zbiegajgce sig linie lub krawedzie, mo#liwe sq dwa podejécia interpretacyjne. Moze to byé albo przedmiot dwuwymiarowy, ustawiony frontalnie, i w tym przypadku linie istotnie zbiegajg sig, albo tea przedmiot tréjwymiarowy, widziany pod pewnym katem—i wowezas linie w rzeczywistosci moga by¢ réwnolegte, a pozorne ich schodzenie sig—to rezultat odlegtosci. Wybér jednego z mozliwych sposobow interpretacji dokonuje sig, jak widad, na podstawie analizy wszystkich dostepnych informacji. Rozpatrzmy dwie stozkowate figury na obrazie Magritte’a (rys. 1-22). Oba stozki nakreslone sq niemal identycznie, ale przedstawiajg dwie rééne rzeczy. Lewy stozek wyraénie jest ustawiony pionowo. Jego brzegi nie wydajq sig réwnolegle. Stozek z prawej strony, majacy te same rozmiary, przedstawia ulice oddalajgca sig w stosunku do obserwatora. Jego brzegi wydajq sig rownolegie. I oto ta sama informacja wzrokowa moge byé interpretowana zupelnie inaczej Zdolnosé widzenia gtebi nie zalezy od stopnia znajomosci przedmiotu obserwacji. Na obrazie Jeffreya Steele’a (rys. 1-23) zludzenie gtebi tworzy sig dzicki umiejetnemu wykorzystaniu perspektywy przy nickofezacych sig powtdrzeniach danego ukladu. Poziome kontury, rozmieszezone w rownych odstepach w przestrzeni, rzutowanesq na siatkowkg w coraz mniejszych odstepach. Przypatrzcie sig uktadowi na rysunku 1-24, Jedeli zaczynajae od srodka przenosimy wzrok w prawo i pojawia sig wragenie cofania sig w gtab, to jest tak dlatego, ze odstepy migdzy liniami stopniowo sig zmniejszaja. Jezeli uwaznie przestudiujecie geometrig rysunku, to mozecie sig przekonaé, ze gradient zmniejszania sig tych odstepdw daje wystarczajgco dokladna informaci¢ o katach i o lH) RYSUNEK 1-24. Zrddlo: Carraher i Thurston (1968),51 ZNACZENIE REGUL. 1. SPOSTRZEGANIE 350 Obser RYSUNEK 1-25 3 = 3 2 a < Zz Sg g = WIDZIANY OBRAZ RYSUNEK 1-28 + RYSUNEK 1-26, Zrédlo: Gibson (1950) RYSUNEK 1-27ZNACZENIE REGUL 53, 52 1, SPOSTRZEGANIE RYSUNEK 1-29 RYSUNEK 1-31. Zrédlo: Penrose i Penrose (1958) | Na rysunku 1-25 gradienty réinych linii, ktére widzi obserwator, praedstawione s w postaci gtadkiej powierzchni z naniesionymi na niq w rownych odstepach liniami, prey czym powierzchnia nachylona jest w kierunku od patrzacego, Gradient odstepéw lini pozwala obserwatorowi bezbigdnie ocenié kqt nachylenia, RYSUNEK 1-32. Zrddlo: M. C. Escher ,,Cube with Magic Ribbons”. Kolekeja: Hags RYSUNEK 1-30. Zrédlo: Penrose i Penrose (1958) Gemeentemuseum = The HagueRYSUNEK 1-33. Josef Albers, ,, Structural Constellations”, 1953-1958. Z Straight Lines 5.63, 79. Za sgods arp, MOM 1955-1988. Zrddo: Despite ZNACZENIE REGUL 55 Odlegtosé nie jest jednak znana, poniewaz w przedstawionym przypadku ten sam gradient odstepow moze byé obserwowany z dowolnej odlegtosci (pod warunkiem, 2e ‘obserwator nie zna rzeczywistych odstepow migdzy poziomymi liniami). Nalezy jednak pamigtaé, 2e jesli (tak jak w pokazanym przypadku) polozenie brzegéw plaszezyzny jest znane, sytuacja podlega dalszym ograniczeniom. Na rysunku 1-25 plaska powierzchnia jest nachylona, wywoluje to nie tylko zgeszczenie lini w dalszych partiach obrazu na siatkowce (w rzeczywistosci linie te rozmieszczone sq réwnomiernie), ale takze zmniejszenie dtugosci linii w rzucie. To dobrze znane nam zjawisko, jakim jest gradient odlegtosci, stanowi czgste zrodto licznych ztudzen wzrokowych. Pierwszy rodzaj takiego ztudzenia przedstawia rysunck 1-24, ta czgs¢ przedmiotu, ktoéra wydaje sig znacznie bardzie} oddalona, réwnoczesnie robi wrazenie wigkszej, pomimo %e (a w istocie wtasnie dlatego) wszystkie pionowe linie na rysunku maj jednakowa dtugosé. Rysunek ten dostarcza obserwatorowi sprzecznych informacji, nic wige dziwnego, ze jego interpretacja tez jest sprzeczna (patrz réwniez rys. 1-37 ) Nie trzeba wiele, aby pojawila sig informacja o giebi. Do tego celu nadajq sig np. roznorodne rodzaje gradientéw plaszezyzny (rys. 1-26). Jezeli przedmiot prostokatny jest ogladany na wprost, to obserwator widzi, ze tworzace go linie przecinaja sig pod katem prostym. Jezeli przedmiot ten jest nachylony lub obraca sig w przestrzeni, w obrazie siatkéwkowym katy sq rozbiezne. Stopien rozbieznosci katow od kata prostego zalezny jest od ukierunkowania przedmiotu w przestrzeni. Interpretujgc oddalenie sig od kata prostego jako informacje o gtebi, uzyskujemy informacje o odlegtosci Tak wige na rysunku 1-27 fatwo mozemy stwierdzi¢, ze gorna poprzeczka krzyza przecina linig pionowg pod katem prostym; jezeli jednak uzupeini sig te informacje dodatkowg informacig o gtgbi, to te same przecigcia odbierane sq zupetnie inaczej, jak na rysunku 1-28. s. Niemoiliwe organizacje figur. Inny sposéb pozwalajacy ujawnié nasze wysitki umiejs- cowienia przedmiotéw w trzech wymiarach polega na zbudowaniu figur, ktorych ezesei nie da sig logieznie poigezyé w jedna calosé. Na rysunku 1-29 przedstawione sq fragmenty, ktore wyglqdaja jak katy i boki jakiegos trojwymiarowego przedmiotu. Sprdbujmy je polaczyé (rys. 1-30). Co otrzymalismy? Okazuje sig, Ze fragmenty te niezupetnie pasuja do siebie; w zasadzie nie ma nic nienormalnego w jakimkolwiek polczeniu tych linii i katéw na rysunku, a jednak w tym przypadku interpretacja oddzielnych czesci zaprzecza catosci, Na rysunkach 1-31, 1-32 i 1-33 przedstawiamy jeszcze kilka figur tego typu Znaczenie kontekstu ,ja musi byé zintegrowana w jakas ry baryteczki na rysunku 1-34 Niczego nie spostrzegamy w izolacji. Kazda informa spdjnq interpretacjg catego obrazu wzrokowego.56 1. SPOSTRZEGANIE ZNACZENIE REGUL s7 RYSUNEK 1-37. Dwvie linie poziome na ys. 1-37 mai te sama dlugose, Zrédlo: Luckiesh (1965; RYSUNEK 1-34 RYSUNEK 1-35 | RYSUNEK 1-384. Przedstawia ideatne kolo, Zrddto: Luckiesh (1963), poziome linie na | RYSUNKU 1-386 3q_ rdimolewte RYSUNEK 1.36 Zrédlo: Luckiesh (1965)58 1. SPOSTRZEGANIE wyreénie r6inia sig wymiarami, Latwo jednak mozemy zmienié istniejgce stosunki setkodei migdzy nimi: wostarcy tylko dodaé informacie, Kora stworey okreslony anes ae ae Zwrodécie uwage na to, ze kontekst dziata nie tylko, wv y ; 'y do ezynienia ze znanymi przedmiota jawnia si nawet w bardzo prostych rysunkach lini (rys, 1-37 i 138) a cat nsitich sarunkach wszelkie informacie stanowigee Kontekst pasujg do sichie Kiedy przedmiot oddala sig od obserwatora, wielkos jogo obrazu edpowiednio sig Zmnicisza. Stosunek wilkosei i odleglosci jest dokladnie taki, aki powinien bye Jed aah arya, a pavcholog nie ograniczaja swych zainteresowan do zwykiyeh sytua ch. A surrealisci w swych dzielach odkr n cil yclowych. 4 ywajg, a nawet z rozi aieksetaleaig prawa logiczne) proporji obrazu warokowego (tvs. 1-39), RYSUNEK 1-39. Rene Magritte, , The Listening Room”. Kolekeja William N. Copley. | ANALIZA CECH 59 Mozemy zgodzié sig na to jabtko pod warunkiem, ze pokdj jest bardzo malutki. Ale Magritte zrobit, co mégt, aby wielkos¢ jabtka i pokoju byly odbierane jako normalne, tak de ani jedno, ani drugie nie jest odbierane w pomniejszonej skali. Swiadomie naruszajac reguly, artysta osiqga interesujgcy efekt. Wszystkie zjawiska tego typu swiadeza o tym, Ze w toku integracji informacj: sensorycznych powstaje spéjny obraz realnego swiata, W warunkach laboratoryjnych movemy stwarzaé sytuacje, w ktérych informacja wzrokowa moze byé wieloznaczna lub niepelna. Na przyklad, w doswiadezeniu ze zlozonym kartonem brakowalo informacji 0 prawdziwym polozeniu przedmiotu, a to dlatego, ze obserwowalismy go jednym okiem przy wzglednie stalym polozeniu gtowy. Jaktylko pojawito sig ztudzenie, zrobilismy rach stowg, co w efekcie dostarezylo nam dodatkowe wskaéniki glebi, ale tym razem wskadniki ruchu zostaly zinterpretowane jako zupetnie nowe spostrzezenie. Tak dlugo, jak dlugo interpretacja okazywala sig mozliwa (nawet jeéeli obraz byt nieznany lub jedyny w swoim rodzaju), zludzenie utrzymywato sig. ANALIZA CECH Poprzednie partie tego rozdziatu dotyczyly interpretacji cech sensorycznych i regut dzialajqcych w toku spostrzegania. Ale, co mozemy powiedzie¢ o samych cechach? Jaka informacje wylawia uklad nerwowy z sygnaléw docierajacych poprzez narzady zmysto- we? [znowu przychodzi nam z pomoca obserwacja anomalii w spostrzeganiu. W badaniu dziatania systemu sensorycznego mozna wykorzystaé metody rejestracji i bezposredniego pomiaru aktywnosci wldkien nerwowych, stosowane w fizjologii. Rezultaty tych badan zostana oméwione w rozdziale 2, jak rowniez w rozdziatach 4-7. Zanim zajmiemy sig jednak praca ukladu nerwowego, pomocne bedzie przesledzenie pewnych bardziej ogéinych wlasciwosci systemu wyodrebniania cech poprzez przyjrzenie sig, jak wptywa on na spostrzeganie. Przesledémy uwadnie rysunek 1-40 i 1-41. Patrzqc na rysunek 1-40 (krata Heringa), widzimy male szare plamki na skrzyzowaniach wszystkich bialych pasow, z wyjatkiem tego jednego, na ktérym spoczywa nasz wzrok w danym momencie. Kiedy patrzymy na rysunek 1-41, to wydaje sig nam, ze kwadraty wewngtrzne majq roine odcienie szarosci, chociaz w istocie sq takie same. Te dwa rysunki ilustruja jedno 2 praw analizy sensoryeznej: wzajemnego oddziatywania nasiebie komérek nerwowych. Tak wige praca receptordw, na ktore pada cze8é obrazu, okazuje sig byézalezna od sasiadujgcych z nimi receptoréw. Zaden z opisanych wydej efektow nie mialby miejsca, gdyby receptory dziataty niezaleznie od siebie, a kaady posylalby po prostu wlasny niezalezny sygnat do mézgu. W istocie jest jedno takie miejsce na siatkéwee, gdzie receptory nie wspétdziataja zbytnio ze soba i nie zachodzi w nim efekt pojawiania sig szarych plamek na skrzyzowaniach—jest to maly obszar siatkéwki dokladnie odpowiadajgcy punktowi fiksagji, Nosi on nazwe plamki 26hej (fovea), (patrz ted, rozdzialy 4 i 5). Podobny efekt mozemy zauwazyé réwniez na rysunku 1-42. Kiedy nan patrzymy, migdzy kwadratami60 1, SPOSTRZEGANIE RYSUNEK 1-40. Krata Heringa: Sz jednego, na kiérym spoczywa have wan plamki pojawiaiq sie na kasdym sk w danym momencie ‘owaniu, = wyigtkiem tego RYSUNEK 1-41, Kontrast réunoczesny, szarosei, Zrédto: Cornsweet (1970). wszpsikie mate kwadraty maiq ten sam odeier Go ee ‘ aa szare ukoSne linie. W istocie zadnych ukosnych linii na rysunku nie ma. ‘owy obraz jest efektem wspdldziatania komorek nerwowych siatkowki. . Wszystkie te proste 5 ste przyktady pozwalajg nam st vat, 7 mechanizm wyodrgbnienia cech na nasee oe zaobserwowaé, jak silny wptyw ma * Druga wykorzystuje obrazy nastepcze -Slady, ANALIZA CECH 61 RYSUNEK 1-42. Zludzenie to, polegajqce na poia- wieniu sig szarych wkosnych linii (ktorych tw nie ma), odkryte zostalo przez Roberta Springera, © Pierwsza z nich uwzglednia state ruchy gatek ocznych. Jesti zatrzymaé ruchy oka, ogladany przedmiot stopniowo zanika. Sposdb, w jaki obraz przestaje byé widoczny. kiedy ruchy oka sq zatrzymane, ujawnia pewne wiasciwosci mechanizmu wyodreb- niania cech jakie nakladajg sig na odbiér danego przedmiotu, jesli uprzednio przez dtugi odcinek ezasu obserwowany by! inny przedmiot. Zatrzymywanie obrazu Obraz, ktéry odbiera oko, znajduje sig w ciaglym ruchu, i to nie tylko z powodu ruchow otoczenia, ale i w efekcie ciqglego tremoru samego oka—drobnych drgai, ktére nazywamy nystagmusem fizjologicznym. Mozna wyrdznié kilka typow mimowolnych i subiektywnic niedostrzegalnych ruchéw oczu: Bardzo szybkie i drobne ruchy, kiedy oko porusza sig okoto 20 sekund katowych z szybkosciq 30-70 razy na sekundg. (Przypom- nijmy, Ze minuta kqtowa sktada sig z 60 sekund, a w stopniu katowym miesci sig 60 minut; 20 sekund katowych stanowi its stopnia), Drugi rodzaj to ruch powolny oscylujgcy. I trzeci-szybkie skoki 0 amplitudzie okolo 5 minut katowych, ktére czesto koryguja ruch powolny. Sprobujmy zobaczyé ten efekt wynikajqcy z ruchow oczu, przypatrujac sig rysunkowi 1-43. Jezeli wpatrujemy sig w cearny punkt fiksacji (kropka w srodku rysunku) bez odrywania wzroku, to po okoto 30 sekundach czame i biale czeéci obrazu zaczynaja62 1. SPOSTRZEGANIE migotaé. Wtedy przeniesmy wzrok na bialy punkt. Powinnismy dostrzec zbiér bialych kwadratow na czarnym tle (tzn. obraz nastgpezy~przyp. thum.) nalozony na wlasciwy rysunek, Obraz nastepczy kraty bedzie przez caty czas przemieszczal sig na rysunku bez wzgledu na wysitki utrzymania” go na miejscu. To wlasnie jest efekt nystagmusa fizjologicanego. SzezegdInie interesujacy jest nie tyle fakt ciggtego ruchu galek ocznych, ile zjawisko znikania obrazu w rezultacie zatrzymania ruchéw oka. Zjawisko to dostarcza nam waznych informacji o pracy systemu receptorycznego, analizujqcego informacje senso- ryczne. Istnieje szereg technik stabilizacji obrazu na siatkéwee, to znaczy zatrzymania jego ruchu na siatkéwee. (Riggs, Ratliff, Comswett, 1952), Jedenz nich przedstawiony jest na RYSUNEK 1-43. (2961). Zrddto: Verheijen Lusterko na szkle kontaktowym Promienie z projektora RYSUNEK 1-44. Zrddio: Riggs, Ratliff, Comsweet ¢ Cornsweet (1953) ANALIZA CECH 63 RYSUNEK 1-45, Zrddto. Pritchard (1961). rysunku 1-44. Do szkta kontaktowego w oku przymocowano mate lusterko, na ktére z projektora rzutowano obrazy, jakie osoba badana miala ogladaé. Tak odbity obraz pada na powierzchnig receptoryczna. Za pomoca tego urzadzenia uzyskujemy to, ze kiedy oko porusza sig w prawo, to wraz z nim przesuwa sig lusterko, a tym samym i rzutowany obraz, Przy starannej Kalibracji mozna doprowadzié do sytuacji, w ktére} przestrzen poruszania sig obrazu bedzie scisle odpowiadata katowi widzenia oka; wtedy zadne ruchy oczu nie doprowadzq do zmiany polozenia obrazu na siatkéwee Obserwujac za pomocg tego urzqdzenia jakqkolwiek scene, widziany obraz juz po kilku sekundach zaczyna stopniowo znikaé, tak ze w efekcie pozostaje puste jednorodne pole w miejscu, gdzie uprzednio byt obraz. Znikanie obrazu przebiega w sposéb dost szezegélny. Obraz ,,nie roztapia sie”. Nikng kolejno jego sensowne fragmenty. Znikajg jedne czesci, inne pozostajq nietknigte. Obraz utrzymuje sig tym dtuzej, im bardziej sensowna jest jego struktura. Ta czesé obrazu, na ktérg swiadomie zwraca uwage obserwator, trwa najdluzej (rys. 1-45), Mozemy sami zaobserwowaé znikanie obrazu dzigki reprodukeji obrazu angielskiego artysty Petera Sedgleya Lustrzana suita nr 9” (rys. 1-46 - wktadka kolorowa). Zwrdécie uwage przede wszystkim na pewne cechy specyficzne rysunku, Obrzeza koncentrycznych kot namalowane sq tak, jakby sig rozptywaty. Nie jest to przypadek. Wlasnie dzieki temu modna uzyska¢ okreslony efekt. Skierujmy wzrok na érodek obrazu (7 bliskie} odlegtosci)64 J, SPOSTRZEGANIE, i nie odrywajge go nie poruszajmy tez oczami. Nie spieszmy sig zbytnio, a po chwili jako pierwszy zniknie krag centralny, a nastepnie zaczng znikaé czesci innych kregow, i to nie powoli, ale od razu w wigkszych ezesciach, W koricu kregi calkiem znikna i pozostanie jednolita Z6tta plaszezyzna. Ale, jesli choé odrobing poruszymy oczami, kregi znowu sig pojawia. (Nie zniechgcajcie sig, jezeli uplywa dludszy czas, zanim kregi zaczng znikaé, Jest to sprawa praktyki: im czeéciej bedziecie to powtarzac, tym szybciej pojawi sig pozadany efekt, Poczatkowo dos¢ trudno jest wywoiaé go, ale nie rezygnujcie. Doznanie jest tego warte.) Kregi znikngty, a miejsce ich zajglo zdite pole. Hekroé uktad nerwowy zaprzestaje normalnie dziataé, jego braki nie sq odezuwalne. W tym wypadku znika obraz kregow, ale pozostaje informacja o barwie: od tej chwili widzimy tytko ja. Jak wyjasnié te zjawiska? Najpopularniejsze wyjaénienie dotyezy faktu, de percepcja obrazu jest zalezna od pracy bardzo ztozonych detektoréw cech ~ obwodéw nerwowych odkrywajgcych linie, krawgdzie, katy, a nawet kota, Dopdki od receptorow nerwowych siatkowki dociera wystarczajgca ilosé informacji, dopéty detektory te ciggle pracuja i widzimy caly obraz. Kiedy oko przestaje sig poruszaé, receptory wzrokowe przestaia reagowaé, to znaczy przestajq przesylaé sygnaly do centrum, W efekcie braku sygnalow detektory te przestajq funkcjonowa¢ i obraz wrokowy znika w calosci, Wyjasniatoby to wzglednie dlugi okres trwania odbiory skomplikowanych obraz6w w pordwnaniu z prostszymi; pozwala réwniez wyjasnié nagle znikanie calych fragmentéw obrazu; w kortcu w tym tkwi przyezyna znieksztatconego spostrzegania zlozonych obrazow, majgcego migjsce w momencie, kiedy wygasajacy sygnat sensoryezny powoduje, #¢ mechanizmy spostrzegania btednie interpretujg tg informacje sensoryezna, ktéra jeszcze pozostaje dostepna. Nalezy odpowiedzieé na dwa pytania: Po pierwsze, czy podobnie zachowujg sie inne zmysty? Na przyklad, czy po pewnym czasie przestajemy slyszeé jednostajny sygnat déwigkowy? Po drugie, dlaczego znikajg kregi Sedgleya, chociad nie stosowalismy specjalnej aparatury w celu stabilizagji obrazu na siatkowce? Latwo mozemy znalesé odpowieda na pierwsze pytanie. Jednostaine sygnaty déwigkowe nie istniejq. Nawet te dawigki, ktore wydajq sig state ze wzgledu na ich wysokos¢ i glosnosé, sq niczym innym Jak stalym uktadem drgai cisnienia powietrza. Sygnaly déwigkowe charakteryzujq sig towarzyszacym im ruchem, a system wzrokowy wymaga sztucznego wprowadzenia ruchu. Inne systemy (zmysty smaku i dotyku) majq zdolnos¢ do adaptacji. Na przyktad, pasek do zegarka preestajemy odczuwaé po jakims czasie, a ponownie przypomina nam on o swoim istnieniu w momencie, gdy poruszymy zegarkiem. Wrazenie smakowe lub zapachowe rdwniez znika po pewnym czasie, jesli pobudzenie nie ulega zmianie. Jak widaé, wszystkie systemy sensoryczne sq zdolne do dlugotrwatego odbierania sygnaléw tylko w takich warunkach, kiedy sygnaty te sq zmienne. Zatrzymajmy obraz—to przestaniemy go spostrzegaé. A jak wyglada odpowied? na drugie pytanie? Kregi znikaly dlatego, Ze mialy rozptywajace sig brzegi. Kiedy spogladacie na rysunek, wasze oczy mimowolnie poruszaiq sig, ale te ruchy 0 nieznaczne} amplitudzie prowadza jedynie do wibracji obrazu na receptorach siatkowki (rys, 1-47). Przejscie od jednego koloru do drugiego ANALIZA CECH 65 nastgpuje tak plynnie, ze ruch rozplywajacego sig brzegu nie moze wywolaé na tyle silnej stymulacji, aby byla zauwazalna przez receptory. Nalezy zachowaé ostroznogé pray wyciaganiu wnioskéw o mechanizmach nerwowych na podstawie tego typu danych behawioralnych. Wszelkie alternatywne wyjasnienia trzeba tez starannie rozpatrze¢. Znikanie i pojawianie sig na nowo obrazéw moze by¢ np. skutkiem technicznych trudnosci aparatu, takich jak przesuwanie sig soczewek. Moze

You might also like

• Grzesiuk L. - Jak Ludzie Porozumiewają Się

  

  Document90 pages

  Grzesiuk L. - Jak Ludzie Porozumiewają Się

  Marek Dragosz Keepers Foundation

  No ratings yet
• Zabawy Na Odprężenie I Koncentrację

  

  Document102 pages

  Zabawy Na Odprężenie I Koncentrację

  Marek Dragosz Keepers Foundation

  No ratings yet
• Littauer F. - Osobowość Plus. Jak Zrozumieć Innych Przez Zrozumienie Siebie

  

  Document118 pages

  Littauer F. - Osobowość Plus. Jak Zrozumieć Innych Przez Zrozumienie Siebie

  Marek Dragosz Keepers Foundation

  No ratings yet
• • Magazines
  • Podcasts
  • Sheet music
• Jerzy Engel - Futbol Na Tak

  

  Document56 pages

  Jerzy Engel - Futbol Na Tak

  Marek Dragosz Keepers Foundation

  No ratings yet
• 01.nagość Życia. Opowieści Z Bagien Rwandy

  

  Document136 pages

  01.nagość Życia. Opowieści Z Bagien Rwandy

  Marek Dragosz Keepers Foundation

  No ratings yet
• Jean Hatzfeld - Sezon Maczet

  

  Document181 pages

  Jean Hatzfeld - Sezon Maczet

  Marek Dragosz Keepers Foundation

  No ratings yet