‫مظهرالتّرکی‬

‫عبدالرحیم اردبیلی شیروانی‬

‫مقدمه‪ ،‬نسخهخوانی‪ ،‬تصحیح و تحشیۀ انتقادی‪:‬‬

‫دکتر اختیار بخشی‬

‫عضو هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان اردبیل‬

‫(آخرین تجدید نظر)‬

‫این کتاب همچنان در انتظار اجازۀ چاپ کاغذی است‪.‬‬
 ‫نام کتاب‪ :‬مظهرالترکی‬
‫عبدالرحیم اردبیلی شیروانی‬
‫حاضیرالیان‪ :‬دکتر اختیار بخشی‬
‫نوبت چاپ‪ :‬اول‬
‫سال نشر‪:‬‬
‫قطع‪:‬‬
‫تیراژ‪:‬‬
‫محل نشر‪:‬‬
‫انتشارات‪:‬‬
‫قیمت‪:‬‬
‫شابک‪:‬‬
‫مرکز پخش‪:‬‬

‫‪1‬‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫صفحه‬ ‫عنوان‬
‫مقدمۀ مصحح‪4...........................................................................................................................................‬‬
‫کتاب مظهرالترکی‪30..................................................................................................................................‬‬
‫مقدمه‪39.....................................................................................................................................................‬‬
‫رکن اوّل‪44................................................................................................................................................‬‬
‫فصل اوّل‪ -‬در عالمات معیّنۀ افعال است‪44.................................................................................................‬‬
‫مصدر‪44....................................................................................................................................................‬‬
‫ماضی‪46....................................................................................................................................................‬‬
‫مستقبل‪51..................................................................................................................................................‬‬
‫اسم فاعل‪55...............................................................................................................................................‬‬
‫اسم مفعول‪56.............................................................................................................................................‬‬
‫امر‪57.........................................................................................................................................................‬‬
‫نهی‪60........................................................................................................................................................‬‬
‫نفی‪61........................................................................................................................................................‬‬
‫استفهام‪63..................................................................................................................................................‬‬
‫فصل دویم‪ -‬در عالمت افعال ترکیّه که به یاری خود و دیگری کردهمیشود‪66............................................‬‬
‫رکن دویم‪68..............................................................................................................................................‬‬
‫فصل اوّل‪ -‬در بیان اسمائی که به معنی افعال است‪68..................................................................................‬‬
‫فصل دویم‪ -‬در بیان سایر اسماء ترکیّه‪70....................................................................................................‬‬
‫رکن سیم‪ -‬در حروف است‪79....................................................................................................................‬‬
‫رکن چهارم‪ -‬در ذکر و بیان صیق و لغات و الفاظ ترکیّه اعم از افعال و اسماء‪91..........................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به الف است‪92.......................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به الف است‪106....................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به باء است‪113.......................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به باء است‪119......................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به تاء است‪122.......................................................................................................‬‬

‫‪2‬‬
 ‫صفحه‬ ‫عنوان‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به تاء است‪128......................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به جیم است‪133....................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به جیم است‪138....................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به دال است‪141......................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به دال است‪147.....................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به سین است‪151....................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به سین است‪159...................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به قاف است‪161....................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به قاف است‪167...................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به کاف است‪171....................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به کاف است‪175...................................................................................................‬‬
‫افعال ترکی که اوّل آنها به یاء است‪178.......................................................................................................‬‬
‫اسماء ترکی که اوّل آنها به یاء است‪185......................................................................................................‬‬
‫خاتمه‪189..................................................................................................................................................‬‬
‫حواشی‪ ،‬تعلیقات و توضیحات‪192............................................................................................................‬‬
‫فهرست منابع و مآخذ‪385..........................................................................................................................‬‬

‫‪3‬‬
 ‫مقدمۀ مصحح‬
‫نگاهی به اصالت مصنّف کتاب و میزان فضل و دانش او‬
‫کتابی که در دست دارید‪« ،‬مظهرالتّرکی» نام دارد‪ .‬مصنّف این کتاب «عبدالرّحیم اردبیلی‬
‫شیروانی» است که به نام «عبدالرّحیم شیروانی» مشهور شدهاست و همان گونه که خود‪،‬‬
‫در کتابش تصریح کردهاست‪ ،‬این کتاب را به منظور «آموزش‪ ،‬تعلیم و یاد دادن زبان ترکی‬
‫قزلباشی به غیرترکها» نوشتهاست‪ .‬این که میگوییم «عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی» برای این‬
‫است که شخص ایشان‪ ،‬در آغاز کتابش‪ ،‬مظهرالتّرکی‪ ،‬محل توّلدش را صراحتاً «بلدۀ جلیلۀ‬
‫اردهبیل» (شهر بزرگ اردبیل) معرّفی میکند و در آنجا خاطرنشان میسازد که در اوّل‬
‫جوانیاش «مدّتی» را در «بلدۀ طیّبۀ شماخی شیروان» (شهر پاک شیروان) با یاران و‬
‫دوستانش گذرانده و مدتّهای متوالی و متمادی‪ ،‬در والیات ترک و تاجیک سرگردان بوده‪-‬‬
‫است؛ تا این که بعد از سپری شدن مدّت بسیار‪ ،‬به فرمان عادلشاه افشار از والیت‬
‫«خراسان» مأمور به رفتن به «شیراز» شدهاست و سرانجام در همین شهر اقامت گزیده و‬
‫متوطّن گشته و مأموریت نوشتن مظهرالتّرکی را در همین شیراز از شخصی به نام آقا‬
‫اسمعیل که میخواسته زبان ترکی را یاد بگیرد‪ ،‬دریافت کرده و کار نوشتن کتاب را شروع‬
‫کرده و به پایان رساندهاست‪ .‬بر اساس نوشتۀ خود عبدالرّحیم‪ ،‬معلوم میشود که زادگاه و‬
‫محلّ زندگی و نشو و نمایش‪ ،‬شهر «اردبیل» و اصالتش «اردبیلی» بودهاست‪ ،‬ولی چون‬
‫مدّتی از دوران نوجوانی و جوانیاش را در «شماخی شیروان» واقع در کشور آذربایجان‬
‫کنونی گذرانیده‪ ،‬به نام «عبدالرّحیم شیروانی» مشهور شدهاست و همان گونه که گفتیم‪ ،‬با‬
‫توجه به آنچه خودش از دربهدریها و آوارگیهایش در والیات مختلف گفتهاست‪ ،‬بهتر است‪،‬‬
‫او را با نام محلّ تولّدش که «اردبیل» باشد‪ ،‬نیز بشناسیم و نامش را به صورت کامل و دقیق‬
‫«عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی» بدانیم‪.‬‬
‫متأسفانه در مورد زندگی و آثار عبدالرّحیم شیروانی اطّالعاتی به جز آن که خودش در‬
‫مظهرالتّرکی به دست دادهاست‪ ،‬نداریم‪ .‬در سایت کنسرسیوم ملّی ایران جلوی نام‬

‫‪4‬‬
‫عبدالرّحیم شیروانی‪« ،‬محزون» نوشتهاست‪ .‬معلوم نیست که «محزون» تخلّص یا لقب‬
‫شعری او بودهاست‪ ،‬یا لقب عمومیاش‪ .‬عبدالرّحیم در مظهرالتّرکی به تخلّص یا لقب‬
‫«محزون» هیچ اشارهای نکردهاست‪ .‬به هر صورت از متن مظهرالتّرکی‪ ،‬مخصوصاً دیباچۀ‬
‫مسجّع کتاب که با صناعات ادبی «سجع»‪« ،‬جناس» «تمثیل» و «تشبیه» آراستهاست و یک‬
‫قصیدۀ تحمیدیّه (حمد و ثنای خدا) به زبان فارسی در ابتدای کتاب از عبدالرّحیم با مطلع‪:‬‬
‫متّفق در وحدتش ور مختلف باشد زبان‬ ‫از ازل تا با ابد‪ ،‬خلق زمین و آسمان‬
‫و سه بیت ترکی از خودش که به صورت مجزّا در جاهایی از کتاب آوردهاست‪:‬‬
‫«ایسترم وصف ایلیم کاکل پریشان اولدیغین‬
‫بیلمزم نیلیم کونگل فكر ایله حیران اولدیغین»‬
‫«عبث قِلمه هـوس ال اورمـه زلف عنبر افشانه‬
‫پریـشانلُقْ زیاد ایتـمه‪ ،‬سن ای شانه پریشانه»‬
‫«وار بِر دوغری سوزی سولسم ار قان اولمز‬
‫گوهر اشكم ایلن درّ ایله مرجان اولمز»‬
‫و ابیاتی از امیرعلیشیر نوایی و نیز ابیات متعدّدی از حکیم محمّد فضولی که به تناسب‬
‫موضوع و محتوای بحث‪ ،‬قید کردهاست‪ ،‬معلوم میشود که عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی‪،‬‬
‫ادیبی فاضل و توانمند بودهاست که به زبانهای ترکی و فارسی نثر مینوشته و شعر می‪-‬‬
‫گفتهاست و به ویژه در زبان ترکی قزلباشی یا آذربایجانی‪ ،‬شاعری صاحب قریحه و خوش‪-‬‬
‫ذوق و مستعد بودهاست‪ .‬متأسفانه به جز این سه بیت مندرج در مظهرالتّرکی‪ ،‬شعر ترکی‬
‫دیگری از عبدالرّحیم در دست نداریم‪ ،‬تا بتوانیم درجۀ تبحّر او را در شعر ترکی بهتر‬
‫ارزیابی کنیم‪.‬‬
‫مشخصات تنها نسخۀ خطی مظهرالتّرکی‬
‫تنها نسخۀ خطّی مظهرالتّرکی با خط زیبای نستعلیق عبدالرّحیم‪ 80 ،‬ورق و هر ورق ‪2‬‬
‫صفحه‪ ،‬مجموعاً ‪ 160‬صفحه و هر صفحه شامل ‪ 12‬سطر به ابعاد ‪ 21×14‬سانتیمتر است‪.‬‬
‫این نسخۀ خطّی در کتابخانۀ «مرکز احیاء التُراثُ االِسالمی» یا «مرکز احیای میراث اسالمی»‬
‫‪5‬‬
‫شهرستان قم به شمارۀ ‪ 686‬نگهداری میشود‪ .‬نسخۀ خطی مشتمل بر دیباچه‪ ،‬مقدمه و‬
‫چهار رکن و یک خاتمه است‪ :‬رکن اوّل‪« :‬در ذکر افعال ترکیّه»‪ ،‬رکن دوم‪« :‬در بیان اسماء‬
‫ترکیّه»‪ ،‬رکن سوم‪« :‬در حروف ترکیّه» و رکن چهارم یا مفصّلترین رکن‪« :‬در ذکر و بیان‬
‫صیق و لغات و الفاظ ترکیّه‪ ،‬اعمّ از افعال و اسماء» که در واقع «لغتنامۀ ترکی به فارسی»‬
‫کتاب مظهرالتّرکی است و ارزشمندترین قسمت کتاب است و سبب میشود که کتاب از‬
‫حالت «دستور زبان ترکی» صرف دربیاید‪ .‬رکنهای اوّل و دوم‪ ،‬هر کدام به دو فصل تقسیم‬
‫میشود‪ .‬رکن سوم‪ ،‬فصلی ندارد و رکن چهارم به دو بخش کلی «افعال» و «اسماء» تقسیم‪-‬‬
‫شدهاست که در آن تعدادی از افعال و لغات ترکی قزلباشی رایج در آن روزگار‪ ،‬به ترتیب‬
‫حروف الفبا تنظیم شدهاند‪ .‬بخش پایانی کتاب «خاتمه» و به قواعدی که دانستن آنها الزم‬
‫است‪ ،‬اختصاص دادهشدهاست‪.‬‬
‫رکن اوّل تا سوم حدود ‪ 675‬لغت ترکی اعم از فعل و اسم آمده و توضیح دادهشدهاست‪.‬‬
‫در رکن اوّل تا سوم‪ 1 ،‬شعر فارسی (با ‪ 5‬بیت) و ‪ 1‬شعر ترکی (با ‪ 3‬بیت) از خود عبدالرحیم‬
‫اردبیلی شیروانی‪ 1 ،‬شعر ترکی از امیر علیشیر نوایی (با ‪ 5‬بیت)‪ 31 ،‬بیت شعر از مال محمد‬
‫فضولی‪ 5 ،‬جملۀ ترکی‪ 1 ،‬ضربالمثل ترکی رایج در آن زمان قید شدهاست‪ .‬در رکن چهارم‬
‫حدود ‪ 1318‬فعل ترکی (در ساختهای امر‪ ،‬ماضی‪ ،‬مضارع و مستقبل) و ‪ 558‬اسم ترکی‬
‫نوشته و توضیح دادهشدهاست‪ .‬در بخش خاتمۀ کتاب نیز ‪ 32‬لغت ترکی (اعم از اسم و‬
‫فعل) قید شدهاست‪ .‬در مجموع مظهرالترکی با قید ‪ 2583‬لغت‪ 1 ،‬شعر فارسی‪ 2 ،‬شعر‬
‫ترکی‪ 31 ،‬بیت ترکی‪ 5 ،‬جملۀ ترکی و ‪ 1‬ضربالمثل قدیمی ترکی کتاب ارزنده و قابل‬
‫توجهی در مطالعه و شناخت ترکی رایج در ایران در سه قرن پیش است‪.‬‬
‫ماجرای تصحیح و تحشیۀ مظهرالتّرکی‬
‫فایل اسکنشدۀ پی‪.‬دی‪.‬اف نسخۀ خطّی مزبور در پاییز سال ‪ 1391‬شمسی به همراه فایلهای‬
‫نسخ خطّی ارزشمند کتابهای دیگر ترکی که در یک سیدی ذخیره شدهبودند‪ ،‬توسّط‬
‫دوستی‪ ،‬به دستم رسید و همان دوستم اظهار کرد که زحمت تهیۀ فایلهای پی‪.‬دی‪.‬اف را‬
‫انسانی فاضل‪ ،‬عاشق زبان و ادبیات ترکی آذربایجانی از منطقۀ اردبیل (خیاو) به نام «محمّد‬

‫‪6‬‬
‫مجندهی جبهدار» ملقّب به «آذرباش» صاحب کتابهای «آذربای تورک‪ :‬نگاهی بر فرهنگ و‬
‫فضایل ترکان» (چاپ اوّل در سال ‪ )1389‬و «تورک دیلیمی‪ :‬نگاهی بر فرهنگ و فضایل‬
‫ترکان» (چاپ اوّل در سال ‪ )1391‬کشیدهاست‪ .‬ایشان با صرف وقت فراوان و هزینۀ‬
‫شخصی سنگین و سفرهای زیاد و رنج و زحمت‪ ،‬اغلب کتابخانههای معتبر ایران‪ ،‬حتی‬
‫کتابخانههای شخصی افراد را در شهرهای مختلف ایران‪ ،‬از جمله تهران‪ ،‬قم‪ ،‬همدان‪ ،‬مشهد‪،‬‬
‫یزد‪ ،‬چالوس و غیره گشته و با تالشی شایستۀ هرگونه تحسین‪ ،‬این فایلهای پیدی‪.‬اف را‬
‫از نسخههای نفیس خطی کتابهای ترکی تهیه کرده و در اختیار عالقهمندان زبان و ادبیات‬
‫ترکی قرار دادهاست‪ .‬در ضمن جناب محمّد مجندهی جبهدار فهرستی مفصل از دهها نسخ‬
‫خطی ترکی را تحت عنوان «ال یازما کیتابالر‪ ،‬تورکجه ایراندا (دنیزدن دامجیسی)» در‬
‫سال ‪ 1390‬در انتشارات اندیشۀ نو تهران به چاپ رساندهاست‪ .‬محمّد مجندهی جبهدار در‬
‫مقالهای با عنوان «مقدمه کتاب مظهر ترکی» که آن را در زمستان ‪ 1390‬نوشتهاست‪ ،‬نام‬
‫کامل مصنّف این کتاب را «عبدالرّحیم شیروانی اردبیلی» قید کردهاست و ضمن معرّفی‬
‫نسخۀ خطی کتاب مقدمۀ آن را در این مقالۀ ارزشمند آوردهاست‪ .‬از پاییز ‪ 1391‬که سی‪.‬دی‬
‫نسخ خطی ترکی به دستم رسید‪ ،‬تصمیم گرفتم که کار نسخهخوانی و تصحیح مظهرالتّرکی‬
‫را که نسبت به دیگر نسخ خطّی‪ ،‬خطّ زیبا و وضعیّت بهتری داشت‪ ،‬آغاز کنم‪ .‬این تصمیم‬
‫را در زمستان ‪ 1391‬عملی کردم و سه تا چهار ماه پیوسته تا تابستان ‪ 1392‬تقریباً هر روز‪،‬‬
‫مشغول نسخهخوانی و تصحیح و توضیح و حاشیهنویسی به کتاب مزبور بودم‪ ،‬غافل از‬
‫این که سی‪.‬دی فایلهای همین نسخ خطی به غیر از من به دست خیلی از عالقهمندان و‬
‫صاحبنظران زبان ترکی رسیدهبود و من خبر نداشتم‪ .‬تا این که در همان تابستان ‪1392‬‬
‫طی جستوجویی که در اینترنت داشتم‪ ،‬دریافتم که کتاب مظهرالتّرکی با کوشش آقای‬
‫«فرهاد رحیمی» در سال ‪ ،1391‬در تیراژ ‪ 1000‬نسخه و در ‪ 182‬صفحه در انتشارات اندیشۀ‬
‫نو تهران‪ ،‬چاپ شدهاست‪ .‬اگر بگویم با دیدن این خبر ناراحت نشدم‪ ،‬دروغ گفتهام‪ ،‬چرا‬
‫که در دوراهی انتخاب قرار گرفتم‪ :‬یا باید کارم را ادامه داده و کتاب را چاپ میکردم که‬
‫در این صورت امکان داشت‪ ،‬آقای فرهاد رحیمی ناراحت بشود که چرا کاری که ایشان‬

‫‪7‬‬
‫انجام دادهبود‪ ،‬دوباره انجام دادهام و عمالً به صورت رقیبی در راه فروش نسخههای چاپ‪-‬‬
‫شدۀ کتاب ایشان ظاهر شدهام و یا این که از خیر نسخهخوانی و تصحیح و تحشیۀ‬
‫مظهرالتّرکی میگذشتم و کاری که چهار ماه مداوم رویش زحمت کشیدهبودم‪ ،‬نیمهکاره‬
‫رها میکردم‪ .‬چنین شد که به اصطالح «دستم از این کار سرد شد»‪ .‬چند سالی از ادامۀ این‬
‫کار منصرف شدم‪ ،‬تا این که دوستانم‪ ،‬مرا تشویق کردند که کاری را که شروع کردهبودم‪،‬‬
‫ادامه دهم‪ .‬چرا که کسی انحصار چاپ نسخ خطّی ترکی را در اختیار نگرفتهبود و من هم‬
‫میتوانستم مثل آقای فرهاد رحیمی کار خودم را بکنم و روی نکاتی کار کنم که از دید‬
‫ایشان مغفول ماندهبود و الحق هم کتاب به شرح و توضیح و تصحیح نیاز داشت‪ .‬پس‬
‫همین کار را هم کردم و کار سنگین نسخهخوانی و شرح و توضیح و تصحیح کتاب را‬
‫ادامه دادم و نتیجهاش کتابی است که روبهروی شماست‪ .‬قضاوت با خوانندگان محترم‬
‫است‪ .‬الزم به ذکر است که کتاب مظهرالتّرکی به کوشش فرهاد رحیمی در تاریخ ‪ 25‬اسفند‬
‫‪ 1392‬به دستم رسید‪ .‬کتاب را با اصل نسخۀ خطّی مقایسه کرده و کوشیدم «کاری جدید»‬
‫و متفاوت با کار آقای فرهاد رحیمی ارائه دهم‪ .‬در کار علمی‪ ،‬اصل این است که وقتی به‬
‫کاری که قبالً انجام شده‪ ،‬میپردازید باید کار شما از لحاظ علمی قویتر از کار قبلی باشد‬
‫و نکاتی را که از دید محقق قبلی پنهان مانده یا نیاز به شرح و توصیف علمی دارد‪ ،‬در کار‬
‫خود بیاورید و من با صرف روزها و ماهها و سالها وقت همین کار را کردهام‪ .‬دقّت‬
‫وسواسگونهام در شرح‪ ،‬توضیح‪ ،‬تصحیح و تحشیۀ این کتاب‪ ،‬سبب شد که حواشیای که‬
‫برای این کتاب نوشتم‪ ،‬بیش از دو برابر متن اصلی کتاب شود و در نهایت کتاب بدین‬
‫صورتی که مالحظه میفرمایید‪ ،‬درآید‪.‬‬
‫زمانۀ عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی و زمان تألیف مظهرالتّرکی‬
‫این بخش را برای این مینویسم که طبق مندرجات سایت کنسرسیوم ملی که نسخۀ خطی‬
‫کتاب را معرّفی کرده و آن را متعلق به «مجمع ذخایر اسالمی (کدنا)» دانستهاست‪ ،‬متأسفانه‬
‫دقّت نشدهاست و جلوی نام «عبدالرّحیم شیروانی‪ ،‬محزون» در داخل پرانتز (ق ‪ ،)12‬یعنی‬
‫قرن دوازدهم هجری و در توضیحات نسخۀ خطی «قرن سیزدهم» نوشتهاست و جالب‬

‫‪8‬‬
‫این که آقای فرهاد رحیمی در مقدّمۀ ترکی که به کتاب نوشتهاست‪ ،‬زمان نوشتهشدن کتاب‬
‫را «تخمیناً قرن سیزدهم هجری» قید کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)6 :1391 ،‬به دالیلی که‬
‫در زیر خواهمآورد‪ ،‬قرن زندگی عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی و تصنیف کتاب مظهرالتّرکی‬
‫قطعاً «قرن دوازدهم هجری» است و انتساب مظهرالترکی به قرن سیزدهم هجری اشتباه و‬
‫سهو آشکار است‪ :‬همانگونه که پیش از این گفتیم و در دیباچۀ کتاب نیز هست‪ ،‬عبدالرّحیم‬
‫تصریح میکند که بعد از آوارگیهای بسیار در والیات ترک و تاجیک و گذشت مدّت‬
‫بسیار‪ ،‬سرانجام به فرمان «پادشاه جمجاه واالتبار‪ ،‬عادلشاه نامدار» از خراسان به رفتن به‬
‫شیراز و اقامت در این شهر مأمور میشود‪ .‬از این که «مأموریت عبدالرّحیم» در شیراز چه‬
‫بودهاست‪ ،‬هیچ اطّالعی نداریم‪ ،‬امّا آنچه مسلّم است‪ ،‬این است که در تاریخ ایران «عادلشاه»‬
‫منحصراً لقب یک شخص بودهاست‪ :‬علیقلیخان پسر بزرگ ابراهیمخان ظهیرالدّوله‪ ،‬برادر‬
‫نادرشاه افشار که در هنگام حرکت نادرشاه برای تصرّف قندهار‪ ،‬مورد توجّه عمویش قرار‬
‫گرفت و در آن زمان با این که هفده سال بیش نداشت‪ ،‬از طرف عمویش به والیگری‬
‫مشهد منصوب شد (ادریسی آریمی‪ .)131 :1385 ،‬بعد از قتل نادرشاه افشار در شب ‪11‬‬
‫جمادیالثانی ‪ 1160‬هـ‪.‬ق‪ .‬مطابق با ‪ 20‬ژوئن ‪ 1747‬م‪ .‬و ‪ 30‬خرداد ‪ 1126‬هـ‪.‬ش‪ .‬در‬
‫شورایی که بعد از قتل او در همان اردوی شاهی‪ ،‬با حضور بزرگان و سردارانش تشکیل‬
‫شد‪ ،‬رأی همگی بر انتخاب علیقلیخان قرار گرفت و در نتیجه‪ ،‬علیقلیخان در پنجشنبه‬
‫‪ 27‬جمادیالثانی ‪ 1160‬هـ‪.‬ق‪ .‬مطابق با ‪ 6‬جوالی ‪ 1747‬م‪ .‬و ‪ 15‬تیر ‪ 1126‬هـ‪.‬ش‪ .‬با خطاب‬
‫«سلطانعلی عادلشاه» در مشهد تاجگذاری و سکه به نام خود ضرب کرد‪ .‬سلطنت عادلشاه‬
‫افشار به جهت وجود رقبای جدّی و قدرتمندش «محمّدحسنخان قاجار» در استرآباد و‬
‫«ابراهیم میرزا»‪ ،‬برادر عادلشاه افشار که حکمرانی اصفهان را در دست داشت‪ ،‬زیاد طول‬
‫نکشید و یک سال از سلطنتش نگذشتهبود که قشون او با قشون برادرش‪ ،‬ابراهیممیرزا در‬
‫بین زنجان و سلطانیه رو در رو شد و ابراهیممیرزا او را شکست داد و دستگیر و هر دو‬
‫چشم او را کور کرد‪ .‬زمان این جنگ و شکست عادلشاه افشار را تاریخنویسان جمادیالثانی‬
‫‪ 1161‬هـ‪.‬ق‪ ،‬برابر با ژوئن ‪ 1748‬م‪ .‬و خرداد ‪ 1127‬هـ‪.‬ش نوشتهاند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 128 :‬و‬

‫‪9‬‬
‫‪ .)135-138‬با توجه به این واقعیّات تاریخی‪ ،‬به راحتی میتوان دریافت که عبدالرّحیم‬
‫اردبیلی شیروانی‪ ،‬در زمانی که به حضور عادلشاه افشار میرسد‪ ،‬این شاه‪ ،‬زنده و در قدرت‬
‫بوده است و پیداست که این مالقات نباید در خارج از محدودۀ زمانی یک سال سلطنت‬
‫عادلشاه افشار در سال ‪ 1160‬تا ‪ 1161‬هجری (قرن دوازدهم هجری) بودهباشد و نیز طبق‬
‫اظهارات خود عبدالرّحیم‪ ،‬در آن زمان‪ ،‬روزگار درازی از جوانی او گذشتهبوده و او‪ ،‬زمانی‬
‫که از طرف عادلشاه افشار مأمور به رفتن به شیراز میشود‪ ،‬به احتمال زیاد‪ ،‬در دورۀ‬
‫میانسالی بودهاست و بعد از رفتن به شیراز‪ ،‬احتماالً خبر شکست عادلشاه افشار و کور‬
‫شدنش به او میرسد و از مأموریت و بازگشت به خراسان منصرف شده و بنا به تصریح‬
‫خودش‪ ،‬در همان شیراز اقامت میگزیند و مظهرالتّرکی را در همان اوان مینویسد‪ .‬با توجه‬
‫به آنچه گفتهشد‪ ،‬به احتمال فراوان عبدالرّحیم اردبیلی‪ ،‬مظهرالتّرکی را در فاصلۀ ‪ 20‬سال‪،‬‬
‫بین سال ‪ 1160‬هـ‪.‬ق‪ 1747 /.‬م‪ 1126 /.‬هـ‪.‬ش‪ .‬تا ‪1181‬هـ‪.‬ق‪1768 /.‬م‪ 1147 /.‬هـ‪.‬ش‪2( .‬‬
‫سال پس از شروع حکومت ‪ 14‬سالۀ کریمخان زند بر فارس و عراق عجم) نوشتهباشد‪.‬‬
‫در این صورت نیز‪ ،‬زمان تصنیف مظهرالتّرکی خارج از نیمۀ دوم قرن دوازدهم هجری‬
‫قمری نیست‪ .‬همۀ این واقعیات نشان میدهد که از تاریخ تولد و زندگی عبدالرحیم اردبیلی‬
‫بیش از ‪ 300‬سال و از تاریخ نوشتهشدن مظهرالتّرکی حدود ‪ 275‬سال‪ ،‬نزدیک سه قرن‬
‫میگذرد‪ .‬تخمین این زمان‪ ،‬به جهت زبانشناسی تاریخی و مطالعات مربوط با تاریخ زبان‬
‫ترکی آذربایجانی و ترکی رایج در ایران حائز اهمیت بسیار است؛ چرا که زبان ترکی مورد‬
‫بحث در این کتاب زبان ترکی رایج در اواخر دورۀ صفوی و دورۀ سلطنت نادرشاه افشار‬
‫است‪.‬‬
‫جایگاه مظهرالتّرکی در میان کتابهای دستور زبان و لغت ترکی‬
‫هرچند خود عبدالرّحیم در سطور پایانی مظهرالتّرکی تصریح میکند کتابش را به بنا به‬
‫دستور «مخدومزاده» (بزرگزاده) «آقا اسمعیل» که مایل بودهاست زبان ترکی را یاد بگیرد‬
‫و حرف بزند‪« ،‬در نهایت سرعت و بالبداهه»‪ ،‬یعنی بدون آمادگی قبلی‪ ،‬مأمور به نوشتن‬
‫مظهرالتّرکی شده و کتابش را ارتجالی و نااندیشیده نوشتهاست و علیرغم این که خودش‬

‫‪10‬‬
‫اقرار کردهاست که غلط و سهو و خطا در آن زیاد است‪ ،‬این کتاب از حیث زبانشناسی‬
‫زبان ترکی و زبانشناسی تاریخی زبان ترکی و مخصوصاً شناخت علمی زبان ترکی قزلباشی‬
‫(آذربایجانی) از اهمیت شایانی برخوردار است‪ .‬این نکته که یک شخص تا چه حد نبوغ‬
‫و آمادگی ذهنی باید داشتهباشد که یک کتاب ‪ 160‬صفحهای را بدون آمادگی قبلی بنویسد‪،‬‬
‫نیز در این میان شایستۀ تأمل است‪ .‬به هر حال‪ ،‬آنچه مسلم است‪ ،‬این است که همین‬
‫مظهرالتّرکی‪ ،‬اوّلین کتابی است که در ایران دربارۀ قواعد و لغات زبان ترکی قزلباشی‬
‫(آذربایجانی قدیم) نوشتهشدهاست‪ .‬تنها کتاب لغت ترکی معتبری که در همان دوران‬
‫تصنیف مظهرالتّرکی‪ ،‬نوشتهشدهاست‪ ،‬فرهنگ وزین ترکی به فارسی «سنگالخ» (تألیفشده‬
‫بین سالهای‪ 1172‬تا ‪1173‬هـ‪.‬ق‪ 1758 - .‬تا ‪1759‬م‪ ،).‬اثر میرزا مهدی خان استرآبادی‬
‫(فوت‪1180‬هـ‪ .‬ق ‪1776‬م‪ .‬؟) منشی و وقایع نویس فرهیخته و کمنظیر نادرشاه افشار و‬
‫صاحب آثاری چون «تاریخ جهانگشای نادری» و «دُرّه نادره» بودهاست‪ .‬به تصریح خود‬
‫استرآبادی‪ ،‬او فرهنگ سنگالخ را برای رفع مشکالت فهم اشعار امیر علیشیر نوایی (‪-1441‬‬
‫‪ 1501‬م‪ 906 -844 .‬هـ‪.‬ق‪ ).‬که به زبان ترکی شرقی جغتایی سروده شده‪ ،‬نوشتهاست‪ .‬البته‬
‫عالم زباندانی مثل استرآبادی به ترکی شرقی جغتایی قناعت نکرده و در جا به جای کتاب‬
‫ارزشمندش‪ ،‬به لغات «ترکی رومی» (ترکی عثمانی‪ ،‬ترکی آنادولو‪ ،‬ترکی ترکیه یا همان‬
‫ترکی استانبولی) نیز اشاره کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ 1384 ،‬مقدمه و متن)‪ .‬باید‬
‫خاطرنشان کنیم که استرآبادی در کتاب وزینش‪ ،‬به ترکی رایج در ایران آن روزگار‪ ،‬یعنی‬
‫ترکی صفوی یا همان ترکی قزلباشی نپرداختهاست‪ ،‬از این رو اولین کتابی که به منظور‬
‫یاددادن لغات و قواعد این گویش ترکی به غیرترکها نوشتهشدهاست‪ ،‬مظهرالتّرکی‬
‫عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی است‪.‬‬
‫اهمیت مظهرالتّرکی از منظر زبانشناسی تاریخی زبان ترکی آذربایجانی‬
‫برای کسی که اندکی مطالعه در تاریخ ایران داشتهباشد‪ ،‬پیداست که قزلباشها در تاریخ‬
‫سیاسی‪ -‬اجتماعی ایران نقش حیاتی و مهمّی داشتهاند‪ .‬میدانیم که قزلباشها طوایفی از‬
‫ترکان اوغوز بودند که عدّۀ زیادی از آنان‪ ،‬در سرزمین آذربایجان بزرگ تاریخی و در‬

‫‪11‬‬
‫آنادولو (ترکیه کنونی) میزیستهاند‪ .‬بنا به روایت برخی از مورخان‪ ،‬تیمور گورکانی در‬
‫جنگ معروف به «آنقره» (آنکارا) که با سلطان عثمانی ایلدیریم بایزید در سهشنبه ‪ 20‬ژوئیه‬
‫‪ 1402‬م‪ 10 ،.‬ذیالحجه ‪ 804‬هـ‪.‬ق‪ .‬و ‪ 28‬تیر ‪ 781‬هـ‪.‬ش‪ .‬کرد و سلطان عثمانی را شکست‬
‫داد‪ ،‬برخی از طوایف ترک اوغوز را اسیر کرد و با خود به صورت اسیر به آذربایجان آورد‬
‫و در مالقاتی که در قریۀ کهرآالن (کلخوران) اردبیل‪ ،‬در جوار بقعۀ شیخ جبرئیل‪ ،‬با خواجه‬
‫علی سیاهپوش (‪770‬هـ‪.‬ق‪( .‬؟)‪ 830 -‬هـ‪.‬ق‪ ،).‬پسر صدرالدین موسی و نوۀ شیخ صفیالدین‬
‫اردبیلی داشت‪ ،‬به خواهش خواجه علی سیاهپوش‪ ،‬عدّهای از آنها را آزاد کرد (ر‪.‬ک‪ .‬صفری‪،‬‬
‫‪ .)76-71 :1370‬همین عده‪ ،‬با عدّۀ کثیر دیگری از ترکان بومی که پیش از آن‪ ،‬از هزاران‬
‫سال پیش‪ ،‬در آذربایجان و کل ایران ساکن بودند و ترکانی که به علّت شیعهبودن از عثمانی‬
‫به ایران کنونی کوچ کردهبودند‪ ،‬ترکیب شدند‪ .‬بعدها و در زمان اسماعیل صفوی‪ ،‬تعداد‬
‫دیگری از ترکان طوایف اوغوز آنادولو به آذربایجان آمدند و به بدنۀ اصلی ارتش صفوی‬
‫بدل شدند و با به سلطنت رساندن اسماعیل صفوی در سال ‪ 907‬هـ‪.‬ق‪ 1501 /.‬م‪880 / .‬‬
‫هـ‪.‬ش‪ .‬در تبریز‪ ،‬این شاه صفوی‪ ،‬نام ایران را از اساطیر از کتابهای شعر خارج کرد و به‬
‫عنوان یک کشور‪ ،‬با مرزهای مشخص جغرافیایی درآورد و به کمک همین قزلباشان‪ ،‬تحت‬
‫مذهب تشیّع در تاریخ سیاسی‪ -‬اجتماعی ایران منشأ تأثیرات شگرف شد‪ .‬با توجه به این‬
‫که از زمان قدرتگیری صفویان در قرن دهم هجری تا زمان نوشتهشدن مظهرالتّرکی در‬
‫قرن دوازدهم هجری‪ ،‬در فاصلۀ حدود دو قرن‪ ،‬کتابی به جز مظهرالتّرکی که دربارۀ دستور‬
‫زبان و لغات ترکی قزلباشی (همان ترکی رایج در دوران حکومت) باشد‪ ،‬در دسترس ما‬
‫نیست‪ ،‬اهمیت این کتاب از دیدگاه زبانشناسی تاریخی ترکی آذربایجانی مشخص میشود‪.‬‬
‫البته همین جا باید خاطر نشان کنیم که در میان نسخ خطی که به همت محمد مجندهی‬
‫جبهدار (آذرباش) جمع و به عالقهمندان تحقیق دربارۀ زبان ترکی در ایران تقدیم شدهاست‪،‬‬
‫نسخۀ خطی «امثال و حِکَم ترکی» که نویسندهاش متأسفانه نامعلوم و مربوط به قرن دهم‬
‫هجری (قرن شروع قدرتگیری صفویان) است و دوستم جناب آقای نوراهلل جعفری‪،‬‬
‫تصحیح آن و خود من ویرایش آن را برعهده دارم‪ ،‬در دست ما هست‪ ،‬ولی باید توجه‬

‫‪12‬‬
‫داشتهباشیم که این کتاب حاوی «ضربالمثلهای ترکی» است و کتاب دستور زبان ترکی و‬
‫لغتنامۀ ترکی نیست‪.‬‬
‫اهمیت مظهرالتّرکی از دیدگاه تاریخ اجتماعی و سیاسی ترکان ایران‬
‫اهمیت مظهرالتّرکی از دیدگاه مطالعات تاریخ اجتماعی و سیاسی ترکان ایران‪ ،‬از اهمیت‬
‫زبانشناختی آن کمتر نیست‪ .‬مظهرالتّرکی از این دیدگاه بیشک سندی معتبر و ارزشمند‬
‫در ترسیم تاریخ اجتماعی و سیاسی ترکان ایران در عصر صفوی و افشاری است‪.‬‬
‫عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی‪ ،‬در مقدّمۀ کتاب مظهرالتّرکی تصریح میکند که چون «اکثر‬
‫بزرگان و اعاظم غیرترک فارس و عراق عجم مایل به فهم زبان ترکی بودهاند» و بسیاری‬
‫از دوستانش‪ ،‬به کرّات از او درخواست میکردهاند که کتابی در بارۀ قواعد و لغات زبان‬
‫ترکی بنویسد و به دلیل این که «اصالً و مطلقاً رساله یا کتابی که دربارۀ ضوابط و قواعد‬
‫و حقایق و دقایق زبان ترکی باشد‪ ،‬تا زمان نوشتهشدن کتابش‪ ،‬مشاهده نكردهاست»‪،‬‬
‫این امر را از غیرت و حمیّت ترک بودنش بعید دانسته و شروع به نوشتن مظهرالتّرکی‬
‫کردهاست‪ .‬او تصریح میکند که مظهرالتّرکی را به طرز و طور «زبان قزلباش ایران»‪ ،‬یعنی‬
‫برای یاددادن قواعد دستوری و لغات زبان «ترکی قزلباش ایران» که آن را حقیقتاً «ترکی‬
‫فصیح و مرغوب و مربوط» دانستهاست‪ ،‬به غیر ترکها نوشتهاست‪.‬‬
‫مالیان ترک و فتواهای شرعی آنها دربارۀ همۀ مسائل مربوط به زبان ترکی‬
‫هرچند در آغاز مظهرالتّرکی عبدالرّحیم کتاب خودش را اولین کتاب در یاددهی زبان ترکی‬
‫میداند‪ ،‬اما میبینیم که در همان دیباچۀ کتاب‪ ،‬به «علمای خمسه» یا مالها و مجتهدان‬
‫ترک‪« :‬مال جاجیمخان شاملو»‪« ،‬مال قراخاناوغلی قورت» (قاراخاناوغلو قورت)‪« ،‬مال‬
‫داشدمور قراگؤزلو» (مال داشدمیر قاراگؤزلو)‪ ،‬مال تنگریوردی شاهسون (مال تانریوئردی‬
‫شاهسون)‪« ،‬مال یردانقلی سیلسوپور» (مال یارادانقولو سیلسوپور) و «مال یولقولی»‬
‫(یولقولو) اشاره کرده و در جا به جای متن‪ ،‬در توضیح مباحث مختلف دستور زبان و لغت‬
‫ترکی به آرای آنها استناد میکند‪ .‬از متن کتاب معلوم است که این مالهای ترک قزلباش‬
‫که به احتمال زیاد از علمای معمّم و معظّم دوران اوج قدرت صفویان بودهاند‪ ،‬نه تنها‬

‫‪13‬‬
‫دربارۀ قواعد و زبان ترکی صاحب نظر بودهاند‪ ،‬بلکه با کاربرد اصطالحات فقهی‪ ،‬مثل‬
‫«حرام»‪« ،‬مستحب» و «مکروه»‪ ،‬حتی دربارۀ این که چه کسی میتواند ترکی را یاد بگیرد و‬
‫حرف بزند و چه کسی نباید یاد بگیرد و حرف بزند‪« ،‬فتوای واجباالجرای شرعی» صادر‬
‫میکردهاند‪« :‬علمای خمسه فرمودهاند که گوینده ترکی‪« ،‬مستحبّ» است که صاحب‬
‫مناصب و یا صاحب گله و رمه و یا الاقل سواره و مُالزِم برکارِ دیوان باشد و اگر هیچ‬
‫یک از اینها‪ ،‬در متكلّم ترکی نباشد‪« ،‬مكروه» است که به ترکی تكلّم نماید و بلكه مال‬
‫یردانقلی این معنی را «حرام» میداند»‪ .‬امروزه کاربرد اصطالحات مربوط به نظام‬
‫ترمینولوژیک و اصطالحشناختی فقهی‪ ،‬مثل «مال»‪« ،‬مستحب»‪«« ،‬مکروه» و «حرام» در زمینۀ‬
‫مسائل مربوط به زبانشناسی عجیب به نظر میرسد؛ اما باید به این نکتۀ مهم توجه کنیم‬
‫که زبان ترکی در زمان صفویان و افشاریان زبانی مقدس محسوب میشدهاست‪.‬‬
‫اصطالحات فقهی‪ ،‬این گونه سخنان را بیشتر به «حکم واجب االجرای شرعی یا فتوای‬
‫واجب االجرای شرعی» بدل کردهاست و علت این امر را باید در جایگاه رفیع ترکان در‬
‫حیات دینی‪ ،‬سیاسی و اجتماعیشان جستوجو کرد‪ .‬از مظهرالتّرکی پیداست که در دورۀ‬
‫صفویّه و در دورۀ افشاریّه (نادرشاه و عادلشاه) ترکان در ایران دارای آن چنان شکوه و‬
‫قدرت و عظمت و جایگاه اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬دینی و سیاسی واال و ممتاز بودند که اغلب‬
‫غیرترکها‪ ،‬مخصوصاً دارندگان مقام و منصب و قدرت و ثروت‪ ،‬راغب بودهاند که زبان‬
‫ترکی را یاد بگیرند و تکلّم کنند و حاکمیّت صفوی‪ ،‬عدّهای از مالیان و روحانیّون زبان‪-‬‬
‫شناس حرفهای ترک‪ ،‬مثل علمای خمسه و مال یولقولو را مأمور کردهبودهاست که دربارۀ‬
‫کوچکترین مسائل مربوط به زبان فخیم ترکی و ترکان ایران به ویژه قزلباشان که طبقۀ‬
‫ممتاز حاکم بودهاند‪ ،‬حکم شرعی صادر کنند و جمالت ذکرشده در مظهرالتّرکی‪ ،‬از آن‬
‫فتواها است‪ .‬البته این فتوا صادر کردن مالیان ترک در باب زبان ترکی نمیتواند با تسلط‬
‫مذهب شیعه در زمان صفویان بر کل ایران بی ارتباط باشد‪ .‬بیگمان این شمشیر قزلباشان‬
‫بود که مذهب شیعه را در سرتاسر ایران آن زمان رایج کرد و برای همین زبان ترکی زبان‬
‫غالب و زبان شاه و اطرافیان شاه و بزرگان و حاکمان و در نتیجه زبانی مکرم و فخیم بود‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫از این سطور مظهرالتّرکی نیز میتوان درجۀ عظمت و اعتبار آن را در عصر نوشتهشدن‬
‫کتاب و پیش از آن دریافت‪« :‬بدان که تكلّم ترکی‪ ،‬بسیار خوب و مرغوب و بخصوص‪،‬‬
‫جزو استقاللِ صاحبانِ فرامین و سالطین و حكّامِ ذوی الفرمانِ عصر و زمان است و‬
‫فواید بیحدّ و پایان‪ ،‬در گذران امورشان دارد و بلكه در امور دنیویّه شان‪ ،‬افضل و‬
‫اکمل می باشد و چنانچه‪ ،‬ایشان از لباس این معنی‪ ،‬عاری باشند‪ ،‬هرآیینه‪ ،‬مستحقّ‬
‫توبیخ و مستوجبِ سرزنش می باشند و در انظارِ اهل روزگار‪ ،‬ازبرای ایشان‪ ،‬تمكین و‬
‫وقاری و شكوه و اعتباری‪ ،‬باقی نمیماند»‪ .‬از سخنان اخیر میتوان به راحتی دریافت که‬
‫در آن روزگار‪ ،‬قزلباشها به هر کسی از غیر ترکها اجازه نمیدادند که ترکی فصیح را یاد‬
‫بگیرد و حرف بزند‪ ،‬بلکه یادگیری و تکلّم ترکی مخصوص حاکمان و بزرگان و سالطین‬
‫زمان بودهاست که از این تکلّم در گذران امور دنیاییشان فواید بیحدّ و حساب نصیبشان‬
‫می شد؛ برای همین یادگیری و تکلّم ترکی را به بزرگان و صاحبان منصب و مقام درباری‬
‫و حکومتی‪ ،‬صاحبان ثروت و مال و رمه و یا حداقل سوارههای مالزم بر کار دیوان (دستگاه‬
‫حکومت) «مختص» کردهبودند‪ .‬این اختصاص شاید با دیدگاه امروزی‪ ،‬نژادپرستانه یا‬
‫ظالمانه به نظر بیاید ولی مشخص است که ترکان قزلباش‪ ،‬زبان ترکی را که زبان شاه‬
‫اسماعیل و پدرانش و فرزندانش بود‪« ،‬زبانی مقدس» میدانستند؛ زیرا شاه اسماعیل‪ ،‬برای‬
‫آنها نه فقط یک سلطان دنیوی و عُرفی‪ ،‬بلکه باالتر از آن «صوفی و مرشد کاملی» شناخته‬
‫میشد که حامل نور الهی و مظهر ذات الوهیت بود‪ .‬از درجۀ قداست شاه اسماعیل میشود‬
‫به راحتی درک کرد که «اشعار ترکی شاه اسماعیل» در آن دوران از چه درجۀ قداستی بین‬
‫قزلباشها و پیروان قسمخوردۀ او برخوردار بودهاست‪ .‬از دیدگاه جامعهشناسی زبان و زبان‪-‬‬
‫شناسی تاریخی‪ ،‬این گونه نگرشهای خاص به زبان ترکی در طول دوران صفویان و‬
‫افشاریان‪ ،‬سبب شد که در زمان اوج قدرت و حاکمیت ترکان بر کل ایران‪ ،‬از رواج و‬
‫عمومیّت زبان ترکی در بین عامۀ مردم ایران‪ ،‬مخصوصاً بین غیرترکها خودداری شود‪.‬‬
‫هرچند عبدالرّحیم در متن مظهرالتّرکی هیچ اشارهای به تألیفات مالیان خمسه و مال یولقولو‬
‫نکردهاست‪ ،‬اما میتوان استنباط کرد که هر کدام از این شش مالی ترک در زمینۀ زبان‬

‫‪15‬‬
‫ترکی قزلباشی و قواعد آن صاحب تألیف بودهاند ولی متأسفانه هیچ اثری از این تألیفات‬
‫در دسترس ما نیست‪ .‬هر چه هست از سخنانی که عبدالرّحیم جا به جا به آنها تأکید‬
‫میکند؛ میتوان به درجۀ عظمت و مقام اجتماعی و سیاسی واالی ترکان و اعتبار و عظمت‬
‫زبان ترکی قیزلباشی (ترکی رایج در ایران) پی برد‪« :‬علمای خمسه‪ ،‬متّفق اللفظ‪ ،‬سنّت‬
‫موکّد میدانند که در تكلّم ترکی‪ ،‬فی الجمله حزمیّت باید داخل کرد که دانسته و‬
‫عمدا‪ ،‬از روی حزمیّت‪ ،‬باید گفتار واقع شود که اگر سهو شود‪ ،‬یا ترک نمایند‪ ،‬حق‬
‫کالم ترکی را‪ ،‬ادا نكردهخواهندبود و مكروه است که کالم ترکی از روی عجز و ادب‬
‫گفتهشود و مال قراخان اوغلی‪ ،‬این معنی را حرام مؤبَّد و متكلّم را خاطی و بلكه تات‬
‫مینامند و آن گوینده را داخلِ سلسلۀ عِلیّۀ اتراکیه نمیدانند» و «کلّ افعال ترکیّه‪ ،‬اعمّ‬
‫از مصدر و ماضی و مستقبل و امر و نهی و استفهام و جحد‪ ،‬بالتّمام‪ ،‬در کالم ترکی‪،‬‬
‫به امر گفته میشود‪ ....‬و از این جاست که کالم ترکی‪ ،‬مهابت تام و سیاست تمام‬
‫میباشد و پرظاهر است که هر کالم که مجمُوع الفاظ و عبارات آن‪ ،‬از روی تحكّم و‬
‫امر و فرمان باشد‪ ،‬البتّه در نظرها مُهیب و سهمناک مینماید»‪ .‬مالحظه میشود که‬
‫عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی‪ ،‬به عنوان یک ترک زباندان و زبانشناس‪ ،‬با تیزهوشی فهمیده‪-‬‬
‫است که بن و ریشۀ کل افعال زبان ترکی «فعل امر» است و اساس زبان ترکی روی «فعل‬
‫امر» گذاشتهشدهاست‪ .‬به زبان امروز بن و ریشۀ کل کلمات ترکی‪ ،‬اعم از اسم و فعل‪ ،‬همان‬
‫فعل امر ترکی است‪ .‬او با درک این واقعیّت مهم زبانشناختی‪ ،‬چنین استنباط و استدالل‬
‫میکند که اساس و پایۀ زبان ترکی بر «تحکّم» و «امر» و «فرمان» گذاشتهشدهاست‪ ،‬از این‬
‫رو سخنگویان این زبان نبایستی به هیچ وجه از این زبان که اساس آن بر قدرت و امر و‬
‫تحکّم و فرمان است‪ ،‬به منظور خواهش و تمنا و التماس و البه و نرمی و مجامله و مداهنه‬
‫و چاپلوسی بهره ببرند‪.‬‬
‫از این سخنان میتوان استنباط کرد که آن عصر‪ ،‬عصر شکوه و عظمت و قدرت و مهابت‬
‫و سیاست و عزّت و اقتدار و تحکّم و امر و فرمان ترکان بودهاست و سخنگویان زبان‬

‫‪16‬‬
‫ترکی در آن دوران‪ ،‬این زبان را با صالبت و قاطعیت و اعتماد به نفس تمام و با قدرت و‬
‫به منظور فرمان و دستور به غیرترکها به کار میبردهاند‪ .‬برای همین مالیان ترک قزلباش و‬
‫خود عبدالرّحیم که از قزلباشان است‪ ،‬در تألیفات و سخنان خود تأکید میکردهاند که کسی‬
‫که به زبان ترکی سخن میگوید‪ ،‬باید نهایت احتیاط کند که لحنش‪ ،‬لحن امر و فرمان و‬
‫قاطعیّت و صالبت و قدرت باشد‪ ،‬نه لحن عجز و ادب و خواهش و البه و التماس و‬
‫چاپلوسی و تقاضا‪ .‬از این رو هم عبدالرّحیم و هم مالیان ترک‪ ،‬زبان ترکی را دارای مهابت‬
‫و هیبت و شکوه و عظمتی بینظیر در بین زبانها خواندهاند و با کمک اصطالحات فقهی‪،‬‬
‫تأکید کردهاند که کلمات زبان ترکی به صورت فرمان و با قدرت و قاطعیت و هیبت تمام‬
‫ادا شوند‪ ،‬نه با عجز و البه و خواهش و عجز و چاپلوسی‪ .‬پیداست که در آن موقع چون‬
‫ترکان صفوی و افشاری چون در حاکمیت مطلق سیاسی و مذهبی بودهاند‪ ،‬با استفاده از‬
‫پتانسیل مذهب تشیع‪ ،‬چنین احکام شرعی را دربارۀ زبان خود صادر میکردهاند و دیگران‬
‫را از طریق شرع و با زبان دین و ترمینولوژی مذهب مقیّد به اطاعت از این فرامین می‪-‬‬
‫کردهاند‪ .‬اوج این عظمتبخشی و اعتباردهی به زبان ترکی در داستان «اخراج حضرت آدم‬
‫(ع) از بهشت» میتوان دریافت‪« :‬مشهور است که روزی که حضرت ابُوالبشر آدم‪ -‬علی‬
‫نبیّنا و عَلَیْهِ السَّالم‪ -‬مأمور به اخراج ]از[ بهشت گردیده‪ ،‬مالئک به هر زبان که به‬
‫عبری و سریانی و عربی و فارسی که گفتند‪« :‬حكم است از بهشت قدم شریف برون‬
‫گذار»‪ ،‬حضرت آدم اطاعت نمیورزید و گوش نمیداد‪ .‬عاقبت چاره را در آن دیدند‬
‫که به ترکی آن حضرت را حكم به اخراج از بهشت نموده‪ ،‬باین لفظ که «چیق»! دیگر‬
‫حضرت تاب توقّف نیاورده‪ ،‬از سیاست این کالمِ مهابت فرجام‪ ،‬برون خرامیدند»‪ .‬این‬
‫داستان عجیب‪ ،‬بیانگر اوج عظمت و شکوه ترکان و زبان ترکی در دورۀ صفوی و نادری‬
‫است‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫ویژگیهای رسمالخطی و زبانشناختی مظهرالتّرکی‬
‫ویژگیهای رسمالخطی عبدالرّحیم‬
‫رسمالخطّ عربی برای نوشتن فارسی و کلمات زبان ترکی‪ ،‬در زمان نوشتهشدن مظهرالترکی‬
‫به گونهای بودهاست که از حرف «گ» استفاده نمیشدهاست و از این رو در تمام نسخۀ‬
‫خطّی اثری از حرف «گ» برای نوشتن کلماتی که صامت ‪ /g/‬را در خود دارند‪ ،‬دیده‬
‫نمیشود‪ ،‬برای همین عبدالرّحیم مجبور شدهاست که از اصطالح «کاف فارسی» برای اشاره‬
‫به کلماتی که صامت ‪ /g/‬را دارند‪ ،‬استفاده کند و برای اشاره به کلماتی که صامت ‪/k/‬‬
‫دارند‪ ،‬از اصطالح «کاف عربی» بهرهبردهاست و نیز عبدالرّحیم در نسخۀ خطی‪ ،‬حرف‬
‫اضافۀ «به» را مثل رسمالخط عربی‪ ،‬به کلمۀ بعد از خودش‪ ،‬ضمیرهای اشارۀ «این» و «آن»‬
‫را به کلمۀ بعدی‪ ،‬حرف موصول یا ربط «که» را به کلمۀ قبلی و پیشوند فعلی «می» را به‬
‫فعل چسبانده و صفت شمارشی «یک» را به موصوف خودش «پیوستهنویسی»‪ ،‬کردهاست‬
‫که ما برای آسانخوانی و روانخوانی متن‪ ،‬این موارد را در کل متن «جدانویسی» کردیم و‬
‫مواردی دیگر مثل نوشتن «ء» به جای «ای» در کلماتی مثل «مقدمۀ» و «بمرتبۀ» به جای‬
‫«مقدمهای» و «به مرتبهای» را برطرف کردهایم تا خوانندۀ امروزی در خواندن و فهم متن‬
‫مشکلی نداشتهباشد و این موارد رسمالخطّی‪ ،‬تنها دخل و تصرّفی بودند که در اصل نسخۀ‬
‫خطی انجام دادهایم‪ .‬درضمن هر جا که کلمه یا عباراتی را از خودمان به متن اصلی افزودیم‪،‬‬
‫از عالمت ] [ استفاده کردیم و کوشیدیم که اشتباهات عبدالرّحیم را در پینوشت توضیح‬
‫داده و تصحیح کنیم‪ .‬از دیدگاه زبانشناسی و رسمالخط زبان ترکی‪ ،‬نوشتن کلمات زبان‬
‫ترکی با خطّ عربی به دلیل این که زبان ترکی دارای سه مصوّت ‪ /ö/ ،/ı/‬و ‪ /ü/‬است و‬
‫زبان عربی فاقد این مصوّتها و در نتیجه فاقد نشانۀ نوشتاری و حرف برای انعکاس این‬
‫واجها در رسمالخط عربی است‪ ،‬دشوار است‪ .‬باید توجّه داشت که در زمان نوشته شدن‬
‫مظهرالتّرکی‪ ،‬قاعده و قانون نوشتاری و رسم الخطّی امروزی‪ ،‬برای نوشتن سه واج مصوّت‬
‫مخصوص زبان تورکی‪ ،‬با خطّ عربی‪ ،‬یعنی «یْ‪ ،‬یـْ» ‪ /ı/‬و «ؤ» ‪ /ö/‬و «ﯙ» ‪ /ü/‬وجود نداشته‪-‬‬
‫است‪ .‬با این وجود عبدالرّحیم کوشیدهاست‪ ،‬با استفاده از عالئم سجاوندی عربی تا حدودی‬

‫‪18‬‬
‫این نقیصه را برطرف کند که روی هم رفته شگردهای زیرکانه در آن دوران به شمار‬
‫میرفتهاند؛ برای نمونه‪:‬‬
‫‪ .1‬برای نشاندادن مصوّت‪ ،/o/‬حرف ماقبل از آن را مفتوح کردهاست و روی «و» عالمت‬
‫ساکن (وْ) گذاشتهاست؛ مثل «بَوْزْ» (‪ )boz‬به معنی خاکستری که با بوُز (‪ )buz‬به معنی‬
‫یخ‪ ،‬اشتباه نشود؛ مثال دیگر‪« :‬بَوْشْ» (‪ )boş‬به معنی خالی و تهی‪.‬‬
‫‪ .2‬برای نشان دادن مصوّت ‪ /i/‬از نشانۀ الف کوتاه زیر حرف «ی» استفادهکردهاست و به‬
‫خواننده کمک کردهاست که کلماتی را که مصوت ‪ /i/‬دارند‪ ،‬به راحتی بخوانند؛ برای نمونه‬
‫در زیر حرف «ی» در «دیش» الف کوتاه گذاشتهاست و همین نشان میدهد که ما باید آن‬
‫را دیش ‪ diş‬بخوانیم نه دیش ‪.dış‬‬
‫‪ .3‬برای نشان دادن مصوت ‪ /ı/‬اغلب از نشانۀ سجاوندی کسره «ــِ» بهرهگرفتهاست؛ برای‬
‫نمونه تاخِل ‪ taxıl‬و قامِش ‪.qamış‬‬
‫‪.4‬برای نشان دادن مصوّت ‪ /a/‬از نشانۀ سجاوندی فتحه «ــَ» بهرهگرفتهاست؛ برای نمونه‬
‫قوشَه ‪ qoşa‬و تانَه ‪.tana‬‬
‫ویژگیهای زبانشناختی مظهرالترکی‬
‫مظهرالتّرکی به عنوان یک سند معتبر‪ ،‬ما را با تلفّظ سه قرن پیش کلمات زبان ترکی‪ ،‬آن‬
‫گونه که ترکان قزلباش به کار میبردند‪ ،‬آشنا میکند و از این نظر که ما را با سیر تحوّل‬
‫تاریخی زبان ترکی آذربایجانی آشنا میکند‪ ،‬متنی ارزشمند از حیث زبانشناسی تاریخی‬
‫زبان ترکی آذربایجانی است‪.‬‬
‫‪ .1‬شگرد روششناختی عبدالرّحیم که از دیدگاه زبانشناسی زبان ترکی بسیار قابل تحسین‬
‫و ارزشمند است‪ ،‬این است که او دریافتهاست که «بن» و «ریشۀ» تمام کلمات ترکی‪ ،‬اعم‬
‫از فعل و اسم‪ ،‬ثابت و الیتغیّر است و این «بن» همان «فعل امر» است و همین فعل امر‪ ،‬بن‬
‫و ریشۀ تمام افعال و اسمهای ترکی است؛ اما متأسفانه در کاربرد این اصل زبانشناسی‬
‫ارزشمند‪ ،‬عبدالرّحیم نیز دچار اشتباه تاریخی محمود کاشغری میشود و به جای این که‬
‫از «بن» به انواع کلمات (اعم از اسم و فعل) برود و قواعد زبان قانونمند ترکی را از ساده‬

‫‪19‬‬
‫به گسترده تشریح کند و یا مصدر ترکی هر بن یا ماده را استخراج کند و از مصدر به انواع‬
‫افعال ماضی و مضارع و مستقبل برسد‪ ،‬دچار اشتباه «تحمیل قواعد زبان عربی بر زبان‬
‫ترکی» میشود‪« :‬هرچند اصل کالم ترکی امر است و میبایست‪ ،‬موافق تقاضای علم‪،‬‬
‫ترکی‪ ،‬شروع در امر شود و تعریف امر نموده آید‪ ،‬بنا بر آنكه در کالم عربیت‪ ،‬مصدر‬
‫را اصل کالم میدانند‪ ،‬بنابراین متابعت قاعدۀ عربیت کردهشد»‪ .‬متأسفانه این اشتباه‬
‫روششناختی مهم‪ ،‬سبب میشود در بسیاری از جاهای کتابش‪ ،‬دیدگاه دستوری‬
‫تجویزگرایانه بر دیدگاه توصیفگرایانه و واقعیتگرایانه غلبه کند و عالوه بر اشتباهاتی که‬
‫در تحمیل مقولههای دستوری و زبانشناختی عربی بر زبان ترکی دارد‪ ،‬سبب شدهاست که‬
‫گاه آنچه را که خود تلفظ میکرده و از زبان انسانهای ترک عصر خودش میشنیدهاست‪،‬‬
‫در نظر نگیرد؛ بلکه چنان که خود نوشتهاست‪ ،‬مطابق با فتاوی و دستورهای علمای خمسه‬
‫و امثالهم «قواعد ترکیّت» (تجویز آنچه باید باشد) را به جا آورد؛ مثال بارزش‪« ،‬بوغ» ‪boğ‬‬
‫(خفه کن) است که عبدالرّحیم بنا به رویکرد علمی خاص خودش آن را «بوق» ‪boq‬‬
‫نوشتهاست‪ .‬اما چون عبدالرّحیم به عیان میشنیده که ترکهای زمان خودش‪ ،‬این کلمه را‬
‫بوغ تلفظ میکنند نه بوق‪ ،‬بنابراین مجبور شدهاست که این ایضاح را اضافه کند که «به غین‬
‫هم صحیح است»‪ .‬عبدالرّحیم بارها در مظهرالتّرکی از اصطالحاتی چون «موافقت استعمال»‬
‫(موافق استعمال در بین مردم) و «مخالفت قیاس» (مخالف قاعده و قانون دستوری) سخن‬
‫میگوید و از از «قیاس» جانبداری میکند و اصل را «قیاس» میگیرد‪ .‬در رویکرد علمی‬
‫زبانشناختی امروزی‪ ،‬توصیف دقیق گونههای تلفّظی و گفتاری زبان‪ ،‬دقیقاً آن گونه که‬
‫مردم گفتار و تلفظ میکنند‪ ،‬مورد مطالعه و تدقیق و توصیف است‪ ،‬نه تجویز آنچه را که‬
‫باید تلفظ کنند‪ .‬البته نمیتوان این رویکرد امروزی زبانشناسی نوین را به تاریخ و متون‬
‫تاریخی مثل مظهرالترکی تجویز کرد‪ .‬از دیدگاه زبانشناسی تاریخی‪ -‬درزمانی متونی مثل‬
‫مظهرالترکی از لحاظ روشنگریهایی که دربارۀ چگونگی تلفظ رایج کلمات ترکی در حدود‬
‫سیصد سال پیش در ایران دارند یا از دیدگاه واژهشناسی و واژگان (لغات) زبان ترکی‬
‫آذربایجانی آن زمان ارزشهای خاص خود را دارند که نمیتوان انکار کرد و همینها باعث‬

‫‪20‬‬
‫شدهاست که ما برای تصحیح آن همت‪ ،‬انرژی و وقت مضاعف بگذاریم‪ .‬نکات دیگر‬
‫زبانشناختی قابل توجه در مظهرالتّرکی اینها هستند‪:‬‬
‫‪« .1‬قانون هماهنگی صداها‪ /‬مصوتها» (سسلی‪ /‬اونلو اویومو قورالی ‪səsli/ ünlü‬‬
‫‪ )uyumu quralı‬که در زبان ترکی معیار امروز اصلی اصیل و رایج است‪ ،‬در لهجۀ‬
‫ترکی قزلباشی که عبدالرّحیم از نخستین کسانی است که دربارۀ آن لهجۀ ترکی نوشتهاست‪،‬‬
‫رایج نبودهاست؛ برای مثال «گلورسیز ‪ »gəlürsiz‬که در ترکی آذربایجانی معاصر به‬
‫صورت «گلیرسیز ‪ »gəlirsiz‬تلفّظ میشود؛ «اؤپیشدی ‪ »öpişdi‬که در ترکی آذربایجانی‬
‫امروز «اؤپوشدو ‪ »öpüşdü‬تلفّظ میشود و «اَروک ‪ »ərük‬که در ترکی آذربایجانی معاصر‬
‫«اَریک ‪ »ərik‬تلفّظ میشود‪.‬‬
‫‪ .2‬بر طبق عدم رعایت قانون هماهنگی صداها در زبان ترکی آن روزگار‪ ،‬تمایل عمومی‬
‫در ترکی آن زمان‪ ،‬به کارگیری مصوتهای ‪/‬و‪ /u/‬یا ‪/‬و‪ /ü/‬به جای مصوت ‪/‬ی‪ /i/‬یا ‪/‬ی‪/ı/‬‬
‫بودهاست؛ برای نمونه «دمور» ‪ dəmür‬که در ترکی آذربایجانی امروز «دمیر» ‪ dəmir‬تلفّظ‬
‫میشود؛ «یوخارو» ‪ yuxaru‬که در ترکی آذربایجانی معاصر «یوخاری» ‪ yuxarı‬تلفّظ‬
‫میشود؛ «اینجیدور» ‪ incidür‬که در ترکی آذربایجانی معاصر «اینجیدیر» ‪ incidir‬تلفّظ‬
‫میشود؛ «آیرور ‪ »ayırur‬که در ترکی آذربایجانی معاصر «آییریر ‪ »ayırır‬تلفّظ میشود‪.‬‬
‫‪ .3‬کاربرد «نون غنّه» ‪ /ŋ/‬در بسیاری از کلمات که دارای صامت ‪ /n/‬هستند‪ ،‬دیدهمیشود؛‬
‫برای نمونه «اَنْگْسَه ‪( »əŋsə‬پشت گردن) که که در ترکی آذربایجانی معاصر «انسه ‪»ənsə‬‬
‫تلفّظ میشود؛ «آنگال ‪ »aŋla‬و «آنگلر (آنگالر) ‪ »anŋlar‬که امروزه بدون نون غنّه و به‬
‫صورت «آنال ‪ »anla‬و «آنالر ‪ »anlar‬تلفظ میشوند‪ .‬شایان ذکر و توجّه است که‬
‫عبدالرّحیم با آوردن فتواهای مالهای قزلباش‪ ،‬تلفّظ صامت ‪ /g/‬را در کلماتی که نون غنّه‬
‫دارند‪ ،‬نشانۀ «اظهار غلظت و شدّت و صالبت ترکی» و «مستحب» شمردهاست و عدم‬
‫اظهار آن را در تلفّظ «مکروه» و بلکه «شدیداً مکروه» دانستهاست‪« :‬مال تنگریوردی‬
‫فرمودهاند که «بنا بر آنكه هر کاف اسماء مزبوره را چنان تلفّظ شود که کاف ظاهر‬
‫گردد‪ ،‬غلظت و شدّت کالم ترکیّت به حدّ کمال میرسد‪ ،‬بهتر و بلكه مستحبّات کالم‬

‫‪21‬‬
‫اتراکیّه به عمل آمدهاست و بدون این را مكروه شمرده‪ .‬مال داشتمور‪ ،‬بدون اظهار‬
‫شمردهاست»‪ .‬از نکات قابل توجّه مظهرالتّرکی در این زمینه‪ ،‬دقّت‬ ‫کاف را اشدّ‬
‫بسیار و تأکیدی است که عبدالرّحیم دارد و بارها از وجوب نوشتهشدن «کاف» (همان ‪/g/‬‬
‫نون غنّه) در «رسمالخط ترکی» و آزاد بودن مخاطب کتاب در تلفّظ یا عدم تلفّظ آن سخن‬
‫گفتهاست؛ برای نمونه دربارۀ افعال «گَلْدُنْگْ ‪ »gəldüŋ‬و «گَلْدُنُگْزْ ‪ »gəldüŋüz‬چنین‬
‫نوشتهاست‪« :‬کاف در مخاطب‪ ،‬خواه مُفرد و خواه جمع‪ ،‬رسم الخط ترکی است و‬
‫دخلی به قاعده و قیاس ترکی لفظی ندارد و بلكه در تكلّم‪ ،‬انداختن آنها را سنّت‬
‫میدانند»‪ .‬منظور از «رسمالخط ترکی»‪ ،‬زبان ترکی رسمی معیار نوشتاری آن زمان است و‬
‫منظور از «قاعده و قیاس ترکی لفظی»‪ ،‬همان ترکی است که از زبان مردم آن عصر شنیده‪-‬‬
‫میشدهاست‪.‬‬
‫‪ .4‬تمایل به تلفّظ صامت ‪ /q/‬به جای ‪ /x/‬در ترکی آن زمان دیدهمیشود؛ برای نمونه «اوق‬
‫‪ »oq‬که در ترکی آذربایجانی امروزی «اوخ ‪ »ox‬تلفّظ میشود؛ «یوقو ‪ »yuqu‬که در ترکی‬
‫آذربایجانی امروز «یوخو ‪ »yuxu‬تلفّظ میشود‪ .‬البته صامت ‪ /q/‬در این گونه کلمات‬
‫اصیلتر و کهنتر از صامت ‪ /x/‬است و از دیدگاه آواشناسی زبان ترکی‪ ،‬فرایند آوایی ابدال‬
‫صامت ‪ /q/‬به ‪ /x/‬در اینگونه کلمات‪ ،‬از ویژگیهای ترکی غربی آذربایجانی است؛ مثال‬
‫دیگر‪ :‬باقماق ‪ ←baqmaq‬باخماق ‪.baxmaq‬‬
‫‪ .5‬بر خالف فرایند آوایی تبدیل «ی» به «ا» در ترکی اوغوز و قیبچاق که محمود کاشغری‬
‫در کتاب ارزشمندش‪ ،‬دیوانلغاتالتّرک به آن تأکید کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪)93 :1384 ،‬‬
‫و دکتر دکتر جواد هیئت‪ ،‬در کتاب ارزشمندش «سیری در تاریخ‪ ،‬زبان و لهجههای ترکی»‬
‫خودش‪ ،‬یکی از تفاوتهایی که ترکی اوغوز و قبچاق را از دیگر گویشهای ترکی متمایز‬
‫میکند‪ ،‬همین تبدیل «ی» و به «ا» در ترکی اوغوز و قبچاق دانستهاست (هیئت‪:1380 ،‬‬
‫‪ ،)173-174‬در مظهرالترکی که مربوط به ترکی غربی اوغوز است‪ ،‬کلماتی که در اوّلشان‬
‫«ی» دارند در کنار «ا» (هر دو گونه) دیدهمیشود؛ مثل «یشاقه ‪( »yaşaqa‬پایین) که همراه‬

‫‪22‬‬
‫با «آشاقا ‪ »aşaqa‬آمدهاست؛ «یوزوم ‪( »yüzüm‬انگور) که همراه با «اوزوم ‪ »üzüm‬آمده‪-‬‬
‫است؛ «یولدوز ‪( »yulduz‬ستاره)که همراه با «اولدوز ‪ »ulduz‬آمدهاست؛ «یوز ‪»yüz‬‬
‫(صورت) که همراه با «اوز ‪ »üz‬آمدهاست؛ «ییل ‪( »yil‬سال) که همراه با «ایل ‪ »il‬آمدهاست‬
‫و«یوزون ‪( » yuzun‬دراز) که همراه «اوزون ‪ »uzuzn‬آمدهاست‪ .‬در مظهرالتّرکی هر دو‬
‫صورت کلمات مزبور آمدهاند و معلوم میشود که در آن عصر این گونه کلمات به هر دو‬
‫صورت تلفّظ میشدهاند‪.‬‬
‫‪ .6‬تمایل به تلفّظ صامت ‪ /g/‬به جای ‪ /y/‬در کلماتی که این صامت را در صورت اصیل و‬
‫قدیم خود دارند؛ برای نمونه «اگری ‪ »əgri‬به جای «ایری ‪« ،»əyri‬اؤگرنمک‬
‫‪ »ögrənmək‬به جای «اؤیرنمک ‪« ،»öyrənmək‬اؤگوت ‪ »ögüt‬به جای «اؤیوت‬
‫‪.»öyüt‬‬
‫‪ .7‬تمایل به تلفّظ صامت ‪ /g/‬به جای صامت ‪ /k/‬در کلماتی مثل «اینگ ‪ »inəg‬به جای‬
‫«اینک ‪ »inək‬و «اؤرتوگ ‪ »örtüg‬به جای «اؤتوک ‪ »örtük‬دیدهمیشود‪.‬‬
‫‪ .8‬در مظهرالتّرکی بعضی از کلمات ترکی آذربایجانی که امروز با با فرایند واجی «قلب» یا‬
‫«جابهجایی»‪ ،‬مقلوب شدهاند‪ ،‬به صورت اصیل و کهن خودشان آمدهاند؛ برای نمونه یاپراق‬
‫‪( yapraq‬گونۀ اصیل ترکی) ← یارپاق ‪( yarpaq‬ترکی آذربایجانی معاصر)‪ ،‬توپراق‬
‫‪( topraq‬گونه اصیل و کهن ترکی)← تورپاق ‪( torpaq‬ترکی آذربایجانی معاصر)‪،‬‬
‫اؤکسورَک ‪ /öksürək‬اؤکسورمک ‪( öksürmək‬صورت اصیل و کهن ترکی) ←‬
‫اؤسکورَک ‪ /öskürək‬اؤسکورمک ‪( öskürmək‬ترکی آذربایجانی معاصر)‪ ،‬آقسیراق‬
‫‪ / aqsıraq‬آقسیرماق ‪( aqsırmaq‬صورت اصیل و کهن ترکی) ← آسقیراق ‪asqıraq‬‬
‫‪ /‬آسقیرماق ‪( asqırmaq‬ترکی آذربایجانی معاصر)‪ ،‬اکسیک ‪( əksik‬صورت اصیل و‬
‫کهن) ← اسکیک ‪( əskik‬ترکی آذربایجانی معاصر)‪ ،‬آمروت ‪( amrut‬صورت اصیل و‬
‫کهن ترکی) ← آرمود ‪( armut‬ترکی آذربایجانی معاصر)‪ ،‬اؤگرتمک ‪ögrətmək‬‬
‫(صورت اصیل و کهن ترکی) ← اؤرگتمک ‪( örgətmək‬ترکی آذربایجانی محاروهای‬
‫معاصر) و ‪. ...‬‬

‫‪23‬‬
‫‪ .9‬تلفظ فعلهای مختلف مصدر توتماق ‪( tutmaq‬با صامت دندانی‪ -‬انسدادی بیواک ‪)/t/‬‬
‫به صورت دوتماق ‪( dutmaq‬با صامت دندانی‪ -‬انسدادی واکدار ‪ )/d/‬از ویژگیهای زبان‪-‬‬
‫شناسی و آواشناسی تاریخی ترکی قزلباشی (ترکی آذربایجانی عصر صفوی و نادری) است‬
‫که به جز مظهرالترکی در نسخههای خطی دیگر‪ ،‬مانند نسخهای خطی از امثال و حکم‬
‫ترکی مربوط به قرن دهم هجری نیز به وفور دیدهمیشود‪.‬‬
‫‪ .10‬یکی از ارزشمندترین بخشهای مظهرالترکی‪ ،‬بخش لغتنامه و لغات ترکی آن است‬
‫و همین بخش‪ ،‬از دیدگاه واژهشناسی و واژگان زبان ترکی قزلباشی (آذربایجانی) به این‬
‫کتاب اهمیت وافر میبخشد‪ .‬بعضی از واژههای ترکی‪ ،‬اعم از اسمها و فعلها در این کتاب‬
‫هستند که یا به کلّی از واژگان زبان ترکی آذربایجانی امروزی حذف شدهاند‪ ،‬یا امروزه‪ ،‬با‬
‫صورت یا معنایی‪ ،‬به غیر از آنچه در سه قرن پیش داشتند‪ ،‬کاربرد دارند و یا این که‬
‫کاربردشان کمرنگ شده و نیاز به احیای آنها در زبان ترکی آذربایجانی احساس میشود‪.‬‬
‫در این کتاب تک تک این واژهها را مشخّص کرده و کوشیدهایم سیر تاریخی تغییر و تحوّل‬
‫این واژهها از ترکی قدیم تا ترکی معاصر را با استناد به منابع و مأخذ متقن و معتبر در‬
‫حواشی پرتعدادی که نوشتهایم بررسی و تحلیل کنیم‪ .‬هدفمان از این کار این بودهاست که‬
‫این متن ارزشمند هم برای افزایش اطالعات زبانشناختی عموم خوانندگان عالقهمند به‬
‫زبان ترکی آذربایجانی بیاید و هم متخصّصان بتوانند با دیدگاه و منظر علمی خودشان از‬
‫این متن بهره ببرند‪ .‬تعدادی از مهمترین این واژهها چنین هستند‪:‬‬
‫«آن ‪( »an‬ضمیر سوم شخص مفرد)‪« ،‬آنالر ‪ »anlar‬و «اونالر ‪( »onlar‬ضمیر سوم شخص‬
‫جمع)‪« ،‬بن ‪( » bən‬ضمیر اول شخص مفرد)‪« ،‬اؤگ ‪( » ög‬جلو‪ ،‬پیش)‪« ،‬اؤن ‪( »ön‬جلو‪،‬‬
‫پیش)‪« ،‬آندا ‪( »anda‬در آنجا)‪« ،‬بوندا ‪( »bunda‬در اینجا)‪« ،‬هاندا ‪( »handa‬در کجا)‪،‬‬
‫«هاچاق ‪( »haçaq‬کِی؟ چه وقت؟)‪« ،‬قاندا ‪( »qanda‬در آنجا)‪« ،‬قاچاق ‪( »qaçaq‬کِی؟‬
‫چه وقت؟)‪« ،‬قاچان ‪( »qaçan‬کِی؟ چه وقت؟)‪« ،‬دیشرا ‪( »dışra‬بیرون‪ ،‬برون)‪« ،‬یاووق‬
‫‪( »yavuq‬نزدیک)‪« ،‬سانا ‪( »sana‬برای تو‪ ،‬به تو)‪« ،‬بانا ‪( »bana‬برای من‪ ،‬به من)‪« ،‬آنا‬
‫‪( »ana‬برای او‪ ،‬به او)‪« ،‬دون ‪( »dün‬در معنی زمانِ گذشته)‪« ،‬آر ‪( »ar‬در معنی زمان حال‬

‫‪24‬‬
‫و آینده)‪« ،‬ارته ‪( »ərtə‬در معنی فردا)‪« ،‬اورماق ‪( »urmaq‬زدن)‪« ،‬آتالنماق ‪»atlanmaq‬‬
‫(سوار اسب شدن)‪« ،‬اوسانماق ‪( »usanmaq‬در معنی بس کردن)‪« ،‬اومماق ‪»ummaq‬‬
‫(متوقّع شدن)‪« ،‬ایسینماق ‪( »ısınmaq‬گرم شدن)‪« ،‬اَگلنمک ‪( »əglənmək‬نشستن)‪،‬‬
‫«اؤگمک ‪( »ögmək‬در معنی تعریف کردن)‪« ،‬اون ‪( »ün‬صدا‪ ،‬صوت)‪« ،‬اونلشمک‬
‫‪( »ünləşmək‬همآواز شدن)‪« ،‬اؤکسورمک ‪( »öksürmək‬سرفه کردن)‪« ،‬اوسسورماق‬
‫«آقسیرماق ‪( »aqsırmaq‬عطسه کردن)‪« ،‬ایَلَنمک‬ ‫‪( »ossurmaq‬گوز کردن)‪،‬‬
‫‪( »iyələnmək‬صاحب شدن)‪« ،‬اونوتماق ‪( »unutmaq‬فراموش کردن)‪« ،‬آسالن ‪»aslan‬‬
‫(شیر بیشه)‪« ،‬اولی ‪( »ulı‬همان اولو ‪ :ulu‬بزرگ)‪« ،‬اکمک ‪( »əkmək‬نان)‪« ،‬آووج ‪»avuc‬‬
‫(کف دست‪ ،‬دست‪ ،‬مشت)‪« ،‬اؤگوت ‪( »ögüt‬نصیحت‪ ،‬پند)‪« ،‬اوگن ‪( »ügən‬صورت‬
‫دیگری از یوگن ‪ yügən‬در معنی لگام‪ ،‬افسار‪ ،‬عنان‪ ،‬دهنه)‪« ،‬ار ‪( »ər‬در معنی مرد و نر)‪،‬‬
‫«اولوس ‪( »ulus‬در معنی ایل و احشام)‪« ،‬آیدین» و «آیدینلیق» (در معنی ماهتاب)‪« ،‬اینجو‬
‫‪( »incü‬مروارید)‪« ،‬ایپلیگ ‪( »iplig‬در معنی ریسمان پنبه)‪« ،‬آقچا ‪( »aqça‬پول و زر و‬
‫سیم (نقره) مسکُوک)‪« ،‬آغو ‪( »ağu‬زهر‪ ،‬سم)‪« ،‬اَیَر ‪( »əyər‬زین)‪« ،‬اَیَرلهمک‬
‫‪( »əyərləmək‬زین کردن)‪« ،‬ایز ‪( »iz‬ردّ پا)‪« ،‬انلوک ‪( »ənlük‬سرخاب زنان)‪« ،‬باجارماق‬
‫‪( »bacarmaq‬سرپرستی و نگاهداری کردن)‪« ،‬بکلهمک ‪( »bəkləmək‬نگاهبانی و‬
‫پاسبانی کردن)‪« ،‬بولماق ‪( »bulmaq‬پیدا کردن)‪« ،‬بینمک ‪( »binmək‬سوار شدن)‪،‬‬
‫«بولچمک ‪( »bölçmək‬پیمانه کردن)‪« ،‬بسدی‪ /‬بستی ‪( »bəsdi/bəsti‬کوزه و خمرۀ‬
‫سفالی کوچک)‪« ،‬بوق ‪( »boq‬گه‪ ،‬مدفوع)‪« ،‬پوروز ‪( »pürüz‬نام یک جانور)‪« ،‬توکورمک‬
‫‪( »tükürmək‬تف کردن)‪« ،‬تاراماق ‪( »taramaq‬شانه کردن)‪« ،‬تاالماق ‪( »talamaq‬در‬
‫معنی تاخت کردن‪ ،‬اسب تاختن)‪« ،‬توکنمک ‪( »tükənmək‬تمام شدن)‪« ،‬تاشالماق‬
‫‪( »taşlamaq‬همان دیشالماق ‪ dışlamaq‬در معنی بیرون افکندن‪ ،‬دور انداختن)‪،‬‬
‫«تانگری ‪( »Taŋrı‬خدای تعالی)‪« ،‬تاووق ‪( »tavuq‬مرغ خانگی)‪« ،‬توق ‪( »toq‬سیر)‪« ،‬تاش‬
‫‪( »taş‬سنگ)‪« ،‬توشقان ‪( »toşqan‬خرگوش)‪« ،‬تانا ‪( »tana‬حلقۀ زینتی بینی زنان)‪« ،‬توبارقا‬
‫‪( »tobarqa‬ترکۀ چوب درخت)‪« ،‬تاغانچا ‪( »tağança‬زاغی ابلق)‪« ،‬تکنه ‪( »təknə‬طبق‬

‫‪25‬‬
‫چوبی)‪« ،‬تنگیز ‪( »təŋiz‬دریا)‪« ،‬تیکمه ‪( »tikmə‬باالپوش)‪« ،‬تیپ ‪( »tip‬صف)‪« ،‬تاقار‬
‫‪( »taqar‬در معنی خروار)‪« ،‬تورنا ‪( »turna‬دورنا‪ ،‬دُرنا)‪« ،‬توپا ‪( »topa‬بلندی از زمین‪،‬‬
‫تپه)‪« ،‬جومماق ‪( »cummaq‬در معنی فرورفتن به باتالق)‪« ،‬چؤممک ‪( »çömmək‬در‬
‫معنی سر پا نشستن)‪« ،‬چیممک ‪( »çimmək‬در معنی فرو رفتن در آب)‪« ،‬جاالماق‬
‫‪( »calamaq‬در معنی بستن و پیوند زدن)‪« ،‬چیرپماق ‪( »çırpmaq‬در معنی زدن و در‬
‫بُردن)‪« ،‬چیلپاتماق ‪( »çılpatmaq‬برهنه کردن‪ ،‬لخت کردن)‪« ،‬چؤکمک ‪( »çökmək‬در‬
‫معنی شتروار زانو بر زمین زدن)‪« ،‬چوقولالماق» ‪( çuqullamaq‬در معنی بدگویی کردن‬
‫و برای تنبیه واسپردن)‪« ،‬چوالماق ‪( »çulamaq‬پیچیدن به پارچۀ کهنه)‪« ،‬جونباالتماق‬
‫‪( »conbalatmaq‬گرداندن چیز گرد)‪« ،‬چاالقان ‪( »çalaqan‬غلیواج یا زَغَن)‪« ،‬چیلپاق‬
‫‪ çılpaq‬و چیپالق ‪( »çıplaq‬لخت و عور و برهنه)‪« ،‬چوروک ‪( »çürük‬در معنی تهِ‬
‫پارچه و رخت)‪« ،‬جیدا ‪( »cıda‬نیزه و سنان)‪« ،‬چندیر ‪( »çəndir‬در معنی گوشت سست)‪،‬‬
‫«چؤگور ‪( »çögür‬ساز ترکی از اختراعات کوراوغلو)‪« ،‬چالما ‪( »çalma‬پیالۀ چرمی آب‪-‬‬
‫خوری)‪« ،‬چؤپگورگه ‪ çöpgürgə‬و چؤپورگه ‪( »çöpürgə‬در معنی جارو)‪« ،‬چَگیرتگه‬
‫‪( »çəgirtgə‬ملخ)‪« ،‬چَپگَن ‪( »çəpgən‬در معنی قبا)‪« ،‬دیلهمک ‪( »diləmək‬در معنی‬
‫سؤال و درخواست)‪« ،‬دینلهمک ‪( »dinləmək‬در معنی فهمیدن و درک کردن)‪« ،‬دارتماق‬
‫‪( »dartmaq‬در معنی کندن و از ریشه درآوردن و جدا کردن)‪« ،‬داغیشالماق‬
‫‪( »dağışlamaq‬در معنی وابازاندن)‪ « ،‬دیش ‪( »diş‬در معنی خواب)‪« ،‬دون ‪( »don‬در‬
‫معنی قبا و لباس)‪« ،‬دونقوز ‪( »donquz‬خوک)‪« ،‬در ‪( )dər‬در معنی عرق)‪« ،‬دومان‬
‫‪( »dumaq‬در معنی دود کوره)‪« ،‬دوواق ‪( »duaq‬پارچۀ نازک دهانبند عروسان)‪« ،‬دونوک‬
‫‪( »dönük‬در معنی یاغی‪ ،‬عاصی و سرکش)‪« ،‬دورقون ‪( »durqun‬بدترین جانوران)‪،‬‬
‫«ساروق ‪( »saruq‬بقچه)‪« ،‬سَکیرتمک ‪( »səkirtmək‬تازاندن)‪« ،‬سیناماق ‪»sınamaq‬‬
‫(تجربه کردن‪ ،‬امتحان کردن)‪« ،‬سالالنماق ‪( »sallanmaq‬در معنی خرامان شدن)‪،‬‬
‫«سیزالشماق ‪( »sızlaşmaq‬سوزش داشتن)‪« ،‬ساقینماق ‪( »saqınmaq‬پرهیز کردن‪،‬‬
‫احتیاط کردن)‪« ،‬سورقوش ‪( »sorquş‬پرسش‪ ،‬سؤال)‪« ،‬ساووق ‪( »savuq‬سرما)‪« ،‬قازاماق‬

‫‪26‬‬
‫‪ qazamaq‬و قازیماق ‪( »qazımaq‬کندن‪ ،‬حفر کردن)‪« ،‬قاوزاماق ‪( »qavzamaq‬بلند‬
‫کردن)‪« ،‬قوندارماق ‪( »qondarmaq‬بر پا کردن‪ /‬داشتن)‪« ،‬قاراواش ‪( »qaravaş‬کنیز)‪،‬‬
‫«قاباق ‪( »qabaq‬در معنی پیشانی و کدو)‪« ،‬قاپوق ‪( »qapuq‬چوب بلند مخصوص‬
‫گذاشتن قاباق و تیراندازی به آن)‪« ،‬قوزا ‪( »qoza‬آدم مُعجِب و متکبّر)‪« ،‬قویاش ‪»quyaş‬‬
‫(آفتاب)‪« ،‬قابان ‪( »qaban‬گراز و خوک نر)‪« ،‬قوقو ‪( »qoqu‬بو‪ ،‬بوی)‪« ،‬قیقاج ‪»qıyqac‬‬
‫(احول‪ ،‬لوچ)‪« ،‬گؤممک ‪( »gömmək‬فرو کردن‪ /‬بردن‪ ،‬دفن کردن)‪« ،‬گؤسترمک‬
‫‪( »göstərmək‬نشان دادن)‪« ،‬گمیشمک ‪( »gəmişmək‬باز شکاری را برای شکار پرواز‬
‫دادن)‪« ،‬گئچیرمک ‪( »geçirmək‬گذراندن)‪« ،‬کتیر ‪( »kətir‬زمین و چیز ناهموار و‬
‫ناصاف)‪« ،‬کَلَش ‪( »kələş‬گیوه‪ ،‬پاپوش)‪« ،‬ککلیک ‪( »kəklik‬کبک)‪« ،‬گؤگوس ‪»gögüs‬‬
‫(سینه)‪« ،‬ییقالماق ‪( »yıqlamaq‬در معنی گریه کردن)‪« ،‬یوگورمک ‪»yügürmək‬‬
‫(دویدن)‪« ،‬یانالماق ‪( »yanlamaq‬سهو کردن)‪« ،‬یینقیلداماق ‪( »yınqıldamaq‬نِق نِق‬
‫کردن)‪« ،‬یئنگیلهمک ‪( »yeŋıləmək‬تجدید‪ ،‬نو کردن)‪« ،‬یوقورماق ‪( »yoqurmaq‬خمیر‬
‫کردن)‪« ،‬یالقوزالماق ‪( »yaquzlamaq‬به تنهایی گیرآوردن)‪« ،‬یالینالماق ‪»yalınlamaq‬‬
‫(برهنه کردن)‪« ،‬یولدوز ‪( »yulduz‬ستاره)‪« ،‬یایاق ‪( »yayaq‬پیاده)‪« ،‬یاشاقا ‪»yaşaqa‬‬
‫(پایین)‪« ،‬یئنگی ‪( »yeŋi‬نو‪ ،‬تازه‪ ،‬جدید)‪« ،‬یانشاق ‪( »yanşaq‬ورّاج‪ ،‬بسیارگو‪ ،‬بیهودهگو)‪،‬‬
‫«یوگرک ‪( »yügrək‬دونده‪ ،‬رهوار)‪« ،‬یاز ‪( »yaz‬در معنی تابستان)‪« ،‬یاغیر ‪( »yağır‬زخم‬
‫شانۀ اسب و چهارپایان دیگر)‪« ،‬یوکوز ‪( »yüküz‬عوامل کار‪ ،‬خدم و حشم)‪« ،‬یوز ‪»yüz‬‬
‫(در معنی صورت)‪« ،‬یوزوم ‪( »yüzüm‬در معنی انگور)‪« ،‬یاخماق ‪( »yaxmaq‬در معنی‬
‫افکندن و انداختن)‪« ،‬ییل ‪( »yil‬در معنی سال)‪« ،‬یوزون ‪( »yuzun‬در معنی دراز) و «یولوق‬
‫‪( »yoluq‬در معنی لخت و عور و برهنه)‪ .‬از مجموع واژگان ترکی کتاب مظهرالترکی معلوم‬
‫میشود که در سیصد سال پیش ترکی آذربایجانی ایران یا ترکی ایرانی عین ترکی عثمانی‬
‫یا ترکی ترکیهای آن موقع یا بسیار نزدیک به آن بودهاست‪.‬‬
‫با توجّه به این حقایق‪ ،‬پیداست که مظهرالتّرکی صرفاً کتاب دستور زبان ترکی نیست‪ ،‬بلکه‬
‫«کتاب آموزش زبان ترکی» و «لغتنامه ترکی قزلباشی به فارسی» نیز هست و اهمیت آن‬

‫‪27‬‬
‫بیشتر مربوط به ویژگیهای زبانشناختی و مخصوصاً از جنبۀ زبانشناسی تاریخی و شناخت‬
‫زبان ترکی قزلباشی است و از این حیث است که باید به آن توجه ویژه شود؛ برای نمونه‬
‫عبدالرّحیم‪ ،‬عالوه بر صورت اصیل و کهن لغات ترکی‪ ،‬صورتهای کهن و اصیل بیتهایی از‬
‫«مال محمد فضولی» و «امیر علیشیر نوایی» را در متن کتاب آوردهاست که شایستۀ امعان‬
‫نظر محقّقان محترم در این ساحت است‪.‬‬
‫روششناسی تصحیح‬
‫مصحح حواشی‪ ،‬تعلیقات‪ ،‬تصحیحات و توضیحات کوتاه را در پاورقی صفحات کتاب با‬
‫شمارههای عادی و حواشی‪ ،‬تعلیقات‪ ،‬تصحیحات و توضیحات طوالنی (به طور متوسط‬
‫بیشتر از ‪ 5‬سطر) را در بخش پینوشتهای پایان کتاب و در صفحات کتاب با شمارههای‬
‫داخل پرانتز مانند (‪ )1‬مشخص کردهاست‪ .‬در تصحیح این کتاب کوشیدهایم‪ ،‬از منابع مهم‬
‫و دست اوّل زبان ترکی بهرهببرم و برای بهبود کار عالوه بر منابع مهم معاصر‪ ،‬از دیوان‪-‬‬
‫لغاتالترک شیخ محمود کاشغری (کاشغری‪ ،)1384 ،‬به عنوان منبع اصلی زبان ترکی میانه‪،‬‬
‫فرهنگ سنگالخ میرزا مهدیخان استرآبادی (استرآبادی‪ ،)1384 ،‬به عنوان منبع اصلی برای‬
‫ترکی شرقی جغتایی و ترکی رومی (ترکی عثمانی یا ترکی ترکیهای قدیم)‪ ،‬فرهنگ‬
‫جغتایی‪ -‬فارسی شیخ سلیمان افندی اوزبکی البخاری (اوزبکی البخاری‪ ،)1392 ،‬به عنوان‬
‫منبع اصلی برای ترکی معیار شرقی جغتایی (ترکی اؤزبکی معاصر) و از فرهنگ ترکی‬
‫استانبولی‪ -‬انگلیسی‪ -‬فارسی رهنما (گلکاریان‪ ،)1391 ،‬برای ترکی غربی اوغوز ترکیه‬
‫معاصر و از فرهنگهای ترکی آذربایجان معاصر مانند فرهنگ ترکی‪ -‬فارسی داشقین‬
‫(داشقین‪ ،)1386 ،‬فرهنگ جامع ترکی آذربایجانی‪ -‬فارسی (زارع شاهمرسی‪،)1394 ،‬‬
‫لغتنامۀ جامع اتیمولوژیک دیلدنیز ترکی‪ -‬فارسی (هادی‪ )1394 ،‬برای تطبیق انواع لغات‬
‫ترکی با لغات ترکی قزلباشی مظهرالتّرکی بهرهبردهایم‪ .‬کوشیدهایم که با رویکرد علمی‬
‫عالوه بر شرح لغات و اصطالحات نامأنوس عربی‪ ،‬هر لغت ترکی که از نظر صوری و‬
‫معنایی با ترکی آذربایجان معاصر متفاوت باشد‪ ،‬شرح دهیم تا شباهتها و تفاوتهای زبان‬
‫ترکی آذربایجانی را در طول تاریخ‪ ،‬علمیتر و بهتر توصیف و تشریح کنیم‪ .‬هدف ما این‬

‫‪28‬‬
‫بودهاست که کتاب حاضر‪ ،‬عالوه بر محققان و دانشجویان به کار عموم مردم نیز بیاید‪ .‬در‬
‫تصحیح کوشیدهاست که سیر تحول و تطور واژههای ترکی را در طول تاریخ و در منابع‬
‫مهم ترکی از قدیم تا کنون تبیین و بررسی کند و از این راه اوالً نشان دهد که کلمات مهم‬
‫ترکی که در مظهرالترکی به کار رفتهاند‪ ،‬دارای سابقۀ استعمال در ترکی قدیم‪ ،‬ترکی میانه‪،‬‬
‫ترکی جدید‪ ،‬ترکی شرقی (جغتایی قدیم و اؤزبکی معاصر) و ترکی غربی (ترکی اوغوز‬
‫ترکیهای و آذربایجانی معاصر) هستند؛ ثانیاً تصویری کلی و روشن از سیر تحوالت و‬
‫تطورات واژگان مهم ترکی از قدیم تا کنون به دست دهد‪ .‬مقدّمه خود را با این سخنان‬
‫ارزشمند از متن مظهرالتّرکی به پایان میبریم‪« :‬مال قراخاناوغلی فرمودهاند که علم ترکی‬
‫دریای بی پایان و بحر بیکران است و این رساله که مختصری است‪ ،‬گنجایش طول‬
‫زیاده برین ندارد‪ .‬مولّف گوید که تا این که با اتراک مكرّر تكلّم ترکی کردهنشود‪ ،‬از‬
‫حقایق دقایق آن‪ ،‬فیض کامل حاصل نمیگردد و در این رساله از هرگونه مباحث‬
‫نمونه ایراد میشود که رساله طوالنی نگردد»‪ .‬این متن را به پیشگاه گرامی خوانندگان‪،‬‬
‫محققان و عالقهمندان محترم تقدیم میداریم و امیدواریم متونی چنین‪ ،‬در دانشگاههای ما‬
‫به عنوان متون پایه در زبانشناسی زبان ترکی آذربایجانی توجه و عنایت شود‪.‬‬
‫اختیار بخشی‪ -‬اسفند ‪1400‬‬

‫‪29‬‬
 ‫بِسْمِ اهللِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم‬
‫کتاب مظهرالتّرکی‬
‫وَ السَّالمُ عَلی خَیرِ خَلقِهِ مُحَمَّدَ و آلِهِ الطیِّبینَ الطّاهِرینَ‬ ‫الحَمْدُ هللِ رَبِّ العَالَمینَ‬
‫اَجْمَعین اِلی یَومِ الدِّینِ‪.‬‬
‫امّا بَعد‪ ،‬گمگشتۀ دیار نادانی و صحرانورد خیاالت پریشانی‪ ،‬عبدالرّحیم شروانی‪ ،‬غَفِرَ اهللُ‬
‫س‪ 1‬این غریبِ‬
‫تَعالی ذُنُوبَهُ و سَتِرَ عُیُوبَهُ‪ ،‬بر صفحه عرض مینگارد که اصل مسقَطُ الرّأ ِ‬
‫ذلیل‪ ،‬از بلدۀ جلیلِ اردهبیل(‪] )1‬است[ و لیکن‪ ،‬در مبداءِ کهتریّت و جوانی‪ ،‬مدتی در بلدۀ‬
‫طیّبۀ شماخیِ شیروان‪ ،‬نشو و نما یافته و روزُگار اوّل شباب را‪ ،‬در آن والیت با یاران و‬
‫دوسُتان گذراندهبوُد و اهالی آن دیار‪ ،‬از اعالی و ادانی‪ ،2‬عموماً به الفاظ ترکیّه‪ ،‬متکلّم‬
‫میباشند و به مرتبهای‪ ،‬کالم ترکی در آن مرز و بُوم وقوع و شیوع دارد که در هنگام‬
‫طفولیّت که در آن والیت توطّن داشت‪ ،‬مالحظه میشد که در بعضی اوقات که مسافر و‬
‫غریبی‪ ،‬از عراقی(‪ )2‬و یا فارسی‪ 3‬و یا خراسانی که وارد آن بلد و دیار ]میشد[ و با الفاظ‬
‫فارسیّه تکلّم و گفتار مینمودند‪ ،‬اهالی آن والیت در تقریر‪ 4‬جواب‪ ،‬عاجز و محتاج به‬

‫‪ . 1‬مَسْقَطُ الرّأس‪ :‬زادگاه‪ ،‬محلّ تولّد‪ ،‬وطن (آذرنوش‪.)291 :1381 ،‬‬

‫‪« . 2‬اعالی» جمع اَعْلى‪ :‬بلندان و بلندمرتبگان‪ ،‬مردمان بلندقدر‪ ،‬ضد اسافل (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل اعالی)‪.‬‬
‫در این جا منظور خواص و صاحبمنصبان است‪ ،‬در مقابل عوام‪« .‬ادانی»‪ :‬جمع اَدْنى‪ .‬مقابل اقاصى‪.‬‬
‫نزدیکان‪ .‬نزدیکتران‪ .‬نزدیکترها‪ ،‬رِعاع‪ .‬عامۀ‪ .‬اسافل ناس‪ .‬سَفله‪ .‬سوقه‪ .‬بازاریان (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ :‬مدخل ادانی)‪.‬‬
‫در اینجا منظور عوام‪ ،‬رعایا‪ ،‬و مردم کوچه و بازار است؛ در مقابل اعالی و خواص‪.‬‬
‫‪ . 3‬منظور از فارسی در اینجا فارسیزبانهای منسوب به والیت یا استان فارس است‪.‬‬
‫‪ . 4‬از ریشۀ «قَرَّ» عربی‪ ،‬و در زبان عربی‪ ،‬به معنی « قرار یافتن‪ ،‬استقرار‪ ،‬استواری‪ ،‬تثبیت‪ ،‬نصب‪ ،‬تعیین و‬
‫تصمیم» است (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)543-542 :1381 ،‬امّا در فارسی به معنی «سخن گفتن» و «بیان کردن»‬
‫به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل تقریر)‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫دیلماج‪] ،1‬میشدند[ و از روی عبارات کتب فارسیّه‪ ،‬در نهایت صعوبت و اشکال‪ ،‬جواب‬
‫سوال ادا میکردند‪.‬‬
‫عَلی ایِّ حالٍ‪ ،2‬بعد از چندین سال‪ ،‬این خاکسار حقیر‪ ،‬به متابعت تقدیر خالق قدیر‪ ،‬به‬
‫دست گردش زمانه گرفتار و اسیر و مدتهای متمادی متوالی االیّام‪ ،‬در بَوادی‪ 3‬و شهرستان‬
‫غربت و کُربت‪ ،4‬در والیت ترک و تاجیک‪ ،‬به محنت و راحت مدار(‪] )3‬بودم[‪ .‬و بعد از‬
‫انقضای مدت بسیار‪ ،‬به رهنمونی قضای کردکار‪ ،‬حسبالفرمان پادشاه جمجاه واالتبار‪،‬‬
‫عادلشاه نامدار‪ ،‬از صوب‪ 5‬خراسان‪ ،‬مأمور به این سامان و وارد دارالعلم شیراز ]شدم[ و‬
‫بعد از چندگاه‪ ،‬نظر باستیالء فقر و درویشی و استیصال‪ 6‬اوضاع و پریشانی روزگار‪ ،‬البد و‬
‫افکنده‪ ،‬توطّن اختیار افتاد‪ .‬اَلْحَمْدُ هللِ رَبِّ الْعالَمینَ عَلی کُلِّ‬ ‫ناچار در آن دیار رحل‬
‫حالٍ‪.‬‬

‫‪ . 1‬دیلماج ‪ dilmac‬که در زبان ترکی آذربایجانی به صورت دیلمانج ‪ dilmanc‬نیز به کار میرود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪ )209 :1386 ،‬و در ترکی ترکیه دیلماچ ‪ dilmaç‬است (گلکاریان‪ ،)235 :1391 ،‬به معنی مترجم‪،‬‬
‫ترجمان‪ ،‬برگرداننده و میانجی است و نیز از کلمات دخیل زبان ترکی در فارسی است‪.‬‬
‫‪ . 2‬ترکیب عربی به معنی «به هر حال‪ ،‬در هر صورت‪ ،‬به هر صورت و در هر وضعیّت» (آذرنوش‪:1381 ،‬‬
‫‪)23‬‬
‫‪ . 3‬کلمۀ عربی است‪ .‬جمع بادِیَۀ ‪ :‬بیابان‪.‬‬
‫‪ . 4‬کُرْبَۀ‪ :‬غم‪ ،‬غصّه‪ ،‬رنج‪ ،‬عذاب‪ ،‬ناراحتی‪ ،‬تشویش‪ ،‬دلشوره و ‪( ...‬آذرنوش‪ 374 :1381 ،‬و نیز ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪،‬‬
‫‪ :1346‬مدخل کربت)‪.‬‬
‫‪ . 5‬صَوْب‪ :‬سمت‪ ،‬جهت‪ ،‬سو‪ ،‬طرف و‪( ...‬آذرنوش‪ .)582 :1381 ،‬در این جا به معنی ناحیه‪ ،‬منطقه و‬
‫سرزمین است‪.‬‬
‫‪ . 6‬استیالء‪ :‬کلمۀ عربی در معنی غلبه و چیرگی‪ .‬استیصال‪ :‬کلمۀ عربی در معنی درماندگی و بیچارگی‪.‬‬
‫عبدالرحیم بین این دو کلمه سجع متوازن ایجاد کردهاست‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫و نظر به آن که از ابتداء طفولیت اِلی آن‪ ،1‬شوق تحصیل علُوم‪ ،‬در کانون خاطر فاتر(‪ )4‬وی‪،‬‬
‫کَالنَّقْشِ فِی الْحَجَر‪ ،2‬قرار و استقرار داشت و پیوسته طالب و راغبِ حصولِ این معنی و‬
‫مترصّدِ اوقاتِ فرصت میبُود و اگرچه‪ ،‬بنا بر کثرت مشاغل خسیسۀ‪ 3‬دنیویّه که سبب‬
‫تحصیل معاش ضروری صاحبان حیات است‪ ،‬از آن سعادتِ عُظمی محروم و مأیوس و به‬
‫احوال خویشتن حسرت و افسوس میداشت‪ ،‬لیکن‪ ،‬به قدر مقدور و میسور‪ ،4‬مضمون‬
‫هدایت مشحوُنِ ما ال یُدْرَکُ کُلُّهُ ال یُتْرَکُ کُلُّهُ(‪)5‬را‪ ،‬رعایت ]میکرد[ و در بعضی اوقات‬
‫که توفیق ربّانی معاونت میفرمود‪ ،‬در مجمع درس علمای ذویالقدر و المکان‪ ،‬کَثِّرَ اهللُ‬
‫السَّعادتشان‪ ،‬فایز و‬ ‫تَعالی اَمْثالَهُم وَ اَیْسِرَ آمالَهُم‪ ،5‬حاضر]میشد[ و به صحبت‬
‫‪.‬‬ ‫فایض(‪ )6‬و مالحِظ‪ 6‬مباحثه و مذاکرۀ عربی و فارسی ایشان میشد و لِلّهِ الحَمْدُ وَ‬
‫با وجود نامساعدی روزگار غدّار‪ ،‬از فضل کاملۀ الهی‪ ،‬شامل حال]شد[ و فیض خدمت‬
‫باموهبتشان‪ ،‬چون کیمیای احمر‪ ،‬مؤثّر و کارگر افتاده‪ ،‬از میامن‪ 7‬انفاس شریفشان‪ ،‬اندک‬
‫ربط و استحضار‪ ،‬در قواعد کلمات عربیّه و فارسیّه‪ ،‬به هم رسانید و چون‪ ،‬اصال و مُطلقا‬
‫رساله و کتابی‪ ،‬در ضوابط و قواعد کلمات ترکیّه که حقایق و دقایق آن کالم‬

‫‪ « . 1‬اِلی آن» ترکیب عربی است؛ یعنی تا کنون‪ ،‬تا اآلن‪ ،‬تا همین زمان‪ .‬در عربی «آن» به معنی زمان است‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪.)22 :1381 ،‬‬
‫‪« . 2‬مانند نقش بر سنگ» که ماندگار است و به این زودیها نابود نمیشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬خَسیسَۀ‪ :‬کلمۀ عربی است؛ به معنی پست‪ ،‬فرومایه‪ ،‬لئیم‪ .‬جهانبینی صوفیانه در این سطور به چشم‬
‫میخورد‪.‬‬
‫‪ . 4‬مقدور‪ :‬ممکن‪ ،‬شدنی‪ .‬میسور‪ :‬میسّر‪ ،‬ممکن‪ ،‬آسانکردهشده‪ ،‬هر چیز آسان و سهل‪.‬‬
‫‪ . 5‬جمله دعایی عربی است‪« :‬خداوند امثال آنها را زیاد و آمال و آرزوهایشان را آسان‪ ،‬میسّر و امکان‬
‫پذیر گرداند»‪.‬‬
‫‪ . 6‬از ریشۀ «لَحْظ» به معنی «ناظر» است (آذرنوش‪.)613 :1381 ،‬‬
‫‪ . 7‬میامن‪ :‬جمع میمنت‪ ،‬یمن‪ ،‬مبارکی‪ ،‬برکت‬

‫‪32‬‬
‫مهابت‪1‬فرجام‪ 2‬را‪ ،‬صاحبان ذهن و ذُکا‪ 3‬متوجه گردیده‪ ،‬رساله در آن خصوُص ترتیب‬
‫داده باشند‪ ،‬به نظر حقیر نرسید‪ ،‬این معنی را‪ ،‬از غیرت و حمیّت‪ 4‬ترکیّت‪ ،5‬بعید]دانستم[‬
‫و تمهید‪ 6‬تألیف و ترتیب تصنیف چنین رساله‪ ،‬از خاطر حزین خطوُر نمود‪.‬هرچند به‬
‫مضمونِ صدق مقرون‪ 7‬وَ اِنْ مِنْ شَیءٍ اِلّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ‪8‬و یُسَبِّحُ هللِ ما فِی السَّمواتِ وَ ]ما‬

‫‪ . 1‬مهابت (مَهابَۀ)‪ :‬شکوه ترسانگیز که سبب تعظیم و تکریم شود‪ ،‬عظمت ترسآور که سبب تمکین و‬
‫احترام شود‪ ،‬هیبت‪ ،‬ابهّت‪ ،‬متانت‪ .‬از بن عربی «هَابَ»‪ .‬هَیبَۀ (هیبت) نیز از همین ریشه است‪.‬‬
‫‪ . 2‬فرجام (فارسی)‪ :‬سرانجام‪ .‬ترکیب وصفی «کالم مهابتفرجام» را عبدالرحیم چند بار در کتابش استفاده‬
‫کردهاست‪ .‬اشاره به عظمت و شکوه بیهمتای زبان ترکی و سلطۀ ترکان در آن روزگاران بر جهان دارد‪.‬‬
‫‪ . 3‬در نسخۀ خطی «زُکا» (با «ز») نوشتهاست که درست به نظر نمیآید‪ .‬درستش «ذَکاء» (با «ذ») است‪ .‬در‬
‫زبان عربی زَکاء به معنی «پاکی‪ ،‬خلوص‪ ،‬درستی‪ ،‬راستی‪ ،‬رشد‪ ،‬نیکی» است و ذَکاء به معنی «فراست‪،‬‬
‫ذکاوت‪ ،‬تیزهوشی‪ ،‬باهوشی‪ ،‬زیرکی» (آذرنوش‪ 216 :1381 ،‬و ‪ .)262‬از فحوای کالم صاحبان ذَکا‬
‫(زیرکان) مورد نظر عبدالرحیم است‪.‬‬
‫‪ . 4‬حمیّت (حَمِیَّۀ)‪ :‬لغت عربی است در معنی «غیرت‪ ،‬شور‪ ،‬اشتتیاق‪ ،‬تعصّب‪ ،‬تندی‪ ،‬حرارت‪ ،‬خشم شدید‪،‬‬
‫اوج هیجان‪ ،‬هیجان تند»‪ .‬از ریشۀ «حَمِیَ» در معنی «داغ بودن و گداخته شدن فلز» است (آذرنوش‪:1381 ،‬‬
‫‪.)143‬‬
‫‪ . 5‬تُرک بودن‪ .‬اسم مصدر جعلی از «ترک» و «یت» (یۀ) مصدرساز عربی‪.‬‬
‫‪ . 6‬تمهید بر وزن تفعیل از ریشۀ مَهَّدَ به معنی آمادهسازی‪ ،‬مقدمهچینی‪ ،‬زمینهسازی است (آذرنوش‪:1381 ،‬‬
‫‪.)662‬‬
‫‪ . 7‬مقرون‪ :‬نزدیکشده‪ ،‬قرین‪ ،‬مطابق‪ .‬معنی عبارت این است‪ :‬هرچند مطابق مضمون صدق و درست این‬
‫آیۀ ‪ ...‬است‪.‬‬
‫‪ . 8‬قرآن کریم‪ ،‬سورۀ اسراء (بنی اسرائیل)‪ ،‬آیۀ ‪« 44‬تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَإِنْ مِنْ‬
‫شَیءٍ إِلَّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورً»‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫فِی[ الْاَرْضِ‪ 1‬وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَكیمُ‪ ،2‬هر مخلوقی‪ ،‬جناب احدیّت‪ ،‬جَلَّ شَأنَهُ را‪ ،‬به زبانی‪،‬‬
‫ستایش و ثناخوانی نموده و مینماید‪ .‬لِمؤلّف‪:‬‬
‫از ازل تا با ابد‪ ،‬خلق زمین و آسمان‬
‫متّفق در وحدتش ور مختلف باشد زبان‬
‫هند و روم‪ ،‬ایران و توران و جمیع کاینات‬
‫هر یکی‪ ،‬طرزی ستایندش به هر شهر و مکان‬
‫ترک و تازیک و عرب‪ ،‬ار مومن ار کافر بوَد‬
‫کردهاست هر یک از ایشان‪ ،‬حمد حق ورد زبان‬
‫کعبه و بتخانه و دیر و حرم‪ ،‬هر جا که هست‬
‫عالمی را رو بسوی اوست‪ ،‬کش نبود مکان‬
‫مقصد و معبود او‪ ،‬هر چیز شیءٌ صادق است‬
‫جمله را هستی از آن‪ ،‬کو را نمیباشد نشان‬
‫اما چون‪ ،‬اکثر اعاظم و بزرگان و ارباب دول و اصحاب اقتدار و اهل فارس و عراق‬
‫را‪ ،‬مایل فهمیدن و راست دانستن این کالمِ سیاست فرجام یافت و نیز جمعی از احباب‬
‫و دوُستان‪ ،‬همان مطلب و مدّعا را بكرّات‪ ،‬ازین حقیر‪ ،‬التماس و درخواست می‪-‬‬
‫فرموُدند‪ ،‬بناءٌ علی هذا‪ ،‬بر ذِمّت(‪ )7‬همّت این بیبضاعت واجب و الزم آمد که تقدیم‬
‫خدمت مرجوع را شروع و مقدّمۀ مذکورِ مسئول را به انجام ظهور رسانید‪ .‬لهذا‪ ،‬از‬
‫حضرت آفریدگار جلّ جاللهُ و عظم شأنه‪ ،‬اعانت و توفیق طلب نُمُوده‪ ،‬قواعد و ضوابط‬
‫چند‪ ،‬در کلمات ترکیّه‪ ،‬فراهم و مرتب داشته‪ ،‬در آن مقدّمهای و چهار رکن و خاتمهای‪،‬‬
‫قرار داده‪ ،‬به مظهرالتّرکی موسوم گردانید‪.‬‬

‫‪ . 1‬قرآن کریم‪ ،‬آیۀ‪ 1‬از سورههای الجمعه و التغابن‪« :‬یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ‬
‫الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ» و «یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ لَهُ الْمُلْکُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ‬
‫شَیءٍ قَدِیرٌ»‪.‬‬
‫‪ . 2‬قسمتی از آیۀ‪ 1‬سورۀ الصّف قرآن کریم «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫و اگرچه خلق و آفریدگان پروردگار‪ ،‬از بنی آدم‪ ،‬فِرَق و جُوقَه‪ 1‬و گروه بسیار و طایفه و‬
‫جماعت بیحدّ و شمارند‪ ،‬به مَصدوقۀ آیۀ کریمۀ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً و قَبَائلَ لِتَعَارَفُوا‪ 2‬بنا‬
‫بر حکمت الهی‪ ،‬هر طایفه و گروه‪ ،‬در اطراف و اکناف ربع مسکون ساکن و هر یک از‬
‫ایشان‪ ،‬باختالف الفاظ‪ 3‬و اقوال‪ ،‬در میان طوایف‪ ،‬به ذکر و تسبیح الهی‪ ،‬اشتغال داشته و‬
‫میدارند و اما اظهر و اشهر آنها عربی و فارسی و ترکی میباشد که بزرگان و دانشمندان‪،‬‬
‫عربی را در فصاحت و فارسی را به مالحت و ترکی را در شجاعت یافته و شمردهاند‬
‫و مابقی الفاظ و اقوال را‪ ،‬قابل دانستن و فهمیدن ندانستهاند و کالم ترکی‪ ،‬به اعتبار‬
‫کثرت ایل و اویماق(‪ )8‬و طایفه و گروه‪ ،‬در الفاظ ترکیّهشان اختالف زیاد به هم رسیده‬
‫و اگرچه در حقیقت همگی ترکی است‪ ،‬امّا در اغلب و اکثر الفاظ در معنی و لفظ‬
‫مغایرت کلّی دارد‪ .‬همچون ترکستان و چین و ماچین و خطا و ختن‪ ،‬که اوزبكیّه و‬
‫قالماق(‪ ،)9‬طایفجات ایشاناند که ترکی آنها که به جیغتهای‪ 4‬مشهور و معروف است و‬
‫در کالم ترکیّت‪ ،‬نهایت بالغت و فصاحت آن‪ ،‬اکمل و افضل است‪ .‬بنا بر اقتضای موقع‪،‬‬
‫الزم دید که غزلی از افصح الشّعرا‪ ،‬نوائی‪ ،‬بحیّز تحریر درآورد‪ .‬بیت‪:‬‬

‫‪« . 1‬جَوْقَه» یا «جَوْق»‪ ،‬جمع‪« :‬اَجْواق»‪ ،‬کلمهای عربی است به معنی «دسته و گروه»‪( .‬آذرنوش‪:1381 ،‬‬
‫‪.)102‬‬
‫‪ . 2‬قرآن کریم‪ ،‬سوره اَلحُجُرات‪ ،‬آیه ‪ ،13‬این آیۀ کریمه که به طور آشکاری بر حقیقت طبیعی بودن‪ ،‬و از‬
‫طرف خدابودن تعدّد اقوام و ملّتها‪ ،‬و برتری نداشتن یکی بر دیگری‪ ،‬تأکید می کند‪ ،‬به صورت کامل چنین‬
‫است‪« :‬یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَگْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ‬
‫إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»‪.‬‬
‫‪ . 3‬الفاظ‪ :‬زبانها‪ ،‬لفظ در عربی‪ :‬زبان‪.‬‬
‫‪ . 4‬در نسخۀ اصلی‪ ،‬به همین صورت «جیغتهای»‪ ،‬نوشتهشدهاست‪ ،‬که البتّه اشتباه است‪ .‬و باید «جیغتای»‪،‬‬
‫جغتای باشد که در ترکی اصیل به صورت چاغاتای ‪ Çağatay‬یا جاغاتای ‪ Cağatay‬تلفظ میشود‪.‬‬
‫مصنّف نیز در جاهای دیگر «جیغتای» آوردهاست‪ .‬زبان ترکی جغتایی زبان رسمی ادبی ترکی شرقی‬
‫بودهاست که امروزه در کشور ازبکستان رایج است‪.‬‬

‫‪35‬‬
 ‫اول پریوش ایرور اندق نازک‬
‫]‪[Ol pərivəş irür andaq nazik‬‬
‫کیم قوُیش پرتوی دور جسمیغه‪ 1‬یوک‬
‫]‪[Kim quyaş pərtövidür cisminə yük‬‬
‫گرچه قاتل گوزیدن اولسه تیرک‬
‫]‪[Gərçi qatil gözidin ölsə tirik‬‬
‫تیرلور نوش لبیدین هم اولوک‬
‫]‪[Tirilür nuş-ı ləbidin həm ölük‬‬
‫کؤنلمه اوق اوزه اوق آتتی گوزنک‬
‫]‪[Köŋlümə oq üzə oq atdı gözüŋ‬‬
‫نی عجب بُولسه تیشوک اوزره تیشوک‬
‫]‪[Ni əcəb bolsa tişük üzrə tişük‬‬
‫قاتمانگیز لعلی اوزه آب حیات‬
‫]‪[Qatmaŋız ləl-i üzə ab-ı həyat‬‬
‫گرچه بو شربت ایروُر اسرو چوچوک‬
‫]‪[Gərçi bu şərbət irür əsrü çüçük‬‬
‫تاشالب اوزلوکنی نوایی قدم اوُر‬
‫]‪[Taşlab özlüküŋi Nəvayi qədəm ur‬‬
‫(‪)10‬‬
‫کیم یراق یولدور و بو آغر یوک‬
‫]‪[kim yıraq yoldur u bu ağır yük‬‬

‫‪ . 1‬در نسخۀ اصلی «جسمیغه» نوشتهاست که به نظر میرسد معادل همان «جسمینه» (جیسمینه) باشد‪.‬‬
‫مصنّف در جاهای دیگری نیز از این موارد دارد؛ مثالً «جیغتهای» که باید «جیغتای» باشد و «تنکویردی»‬
‫باید «تنکریویردی» باشد‪.‬‬

‫‪36‬‬
‫و دیگر‪ ،‬بالد روم‪ 1‬است که طوایف عثمانلو و غیره‪ ،‬در آن مرز و بوم‪ ،‬خلق افزون از‬
‫شُمار‪ ،‬بالتّمام به ترکی گفتار مینمایند و اکثر عبارات آنها نیز‪ ،‬با ترکی ایران‪ ،‬تفاوت زیاد‬
‫دارد و دیگر اتراک والیات و ایالت ایران زمین است که آنها نیز‪ ،‬مختلف گفتگو مینمایند‪.‬‬
‫بخصوص ایالت و احشامات فارس که از بسیاری دخل و تصرّفات ایشان‪ ،‬در کلمات‬
‫ترکیّه‪ ،‬عنقریب است که احدی‪ ،‬ترکی گفتن و شنیدن را‪ ،‬در این والیت‪ ،‬رغبت نهنموده‪،‬‬
‫به کلی گفتار ترکی را‪ ،‬موقوف نمایند؛ مثل آن که‪ ،‬در تعریف دَوْ اسب‪ ،‬میگویند که‪ :‬دوی‬
‫خاص دور ]‪ [dovi xas dur‬که فارسی آن این است که «دَوَش خوب است» که دَوْ‪،‬‬
‫(‪)11‬‬
‫و ازین قبیل نامربوط‪،‬‬ ‫لفظ فارسی و خاص‪ ،‬عربی و دور ]‪ ،[dur‬حرف تُرکی است‬
‫بسیار میگویند‪ .‬بنابراین‪ ،‬البد و ناچار‪ ،‬این خاکسار‪ ،‬این رساله را به طرز و طور کالم‬
‫تُرکی فصیح مربُوط و مرغُوب و کالم شیرین بُوَد‪ ،‬بعضی‬ ‫قزلباش ایران‪ 2‬که‬
‫دخل و تصرّفات در آن قرار داده‪ ،‬به تبیین قواعد و ضوابط آن پرداخت‪.‬‬
‫و چون‪ ،‬در بعضی موقع و مقامِ مباحثه‪ ،‬ضرور میشد که نیک از بد کالم‪ ،‬امتیاز دادهشود‪،‬‬
‫لهذا‪ ،‬علمای خمسه که از خانهزادهای شهرستان تصوّر و تفکّر ]هستند[ و مدتها‪ ،‬در مَدْرَس‬
‫خیال‪ ،‬به هر نحو که بایست و شایست‪ ،‬اوقات را صرف مباحثه کردهبُودند‪ ،‬اسامی آنها را‬
‫مرقوم و مباحث ایشان را‪ ،‬چنانچه خواهدآمد‪ ،‬ایراد نُمود که اِنْ شَاءَ اهلل تَعَالی‪ ،‬ناظران این‬
‫رساله‪ ،‬به دیدۀ اختیار‪ ،‬در مبحث ایشان نگریسته‪ ،‬صحیح و سقیم کالم را امتیاز دهند و‬
‫آنچه را که به فصاحت ترکی‪ ،‬اقرب و انسب یابند‪ ،‬مقبُول طبع عالی و از آن قرار عمل‬
‫فرمایند و علمای خمسه‪ ،‬عبارتست از‪ :‬مال جاجیمخان شاملو ‪[Molla Cecimxan‬‬
‫]‪ Şamlu‬و مال قراخاناوغلیقورت ]‪ [Molla Qaraxanoğlı Qurt‬و مال داشدمور‬

‫‪ . 1‬منظور از «روم» آسیای صغیر یا ترکیّه امروزی یا فالت «آنادولو ‪ / Anadolu‬آناتولی» است که در عهد‬
‫نوشته شدن کتاب‪ ،‬مقرّ و مرکز امپراتوری قدرتمند و بزرگ عثمانی بودهاست‪ .‬در کتب قدیم عربی‪ ،‬ترکی‬
‫و فارسی منظور از روم عموماً ترکیّۀ امروزی است نه «روم باستان» (واقع در ایتالیای امروزی)‪.‬‬
‫‪ . 2‬منظور از «کالم قزلباش ایران» («قزلباش تورکجه سی»‪« ،‬ترکی قیزلباشی»)‪« ،‬ترکی صفوی‪« ،»،‬ترکی‬
‫رایج در ایران» یا «ترکی آذربایجانی» یا «آزربایجان تورکجهسی» است‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫قراگوزلو ]‪ [Molla Daşdəmür Qaragözlü‬و مال تنگویردی شاهیسون ‪[Molla‬‬
‫]‪ Təŋriverdi Şahısəvən‬و مال یردانقلی سیلسُپُر ‪[Molla Yardanqulı Sil-‬‬
‫]‪ süpür‬است(‪.)12‬‬
‫بدان که تكلّم ترکی‪ ،‬بسیار خوب و مرغوب و بخصوص‪ ،‬جزو استقاللِ صاحبانِ فرامین‬
‫و سالطین و حكّامِ ذویالفرمانِ عصر و زمان است و فواید بیحدّ و پایان‪ ،‬در گذران‬
‫امورشان دارد و بلكه در امور دنیویّهشان‪ ،‬افضل و اکمل میباشد و چنانچه‪ ،‬ایشان از‬
‫لباس این معنی‪ ،‬عاری باشند‪ ،‬هرآیینه‪ ،‬مستحقّ توبیخ و مستوجبِ سرزنش میباشند و‬
‫در انظارِ اهل روزگار‪ ،‬ازبرای ایشان‪ ،‬تمكین و وقاری و شكوه و اعتباری‪ ،‬باقی نمیماند‬
‫و هرچند که این مختصر رساله‪ ،‬گنجایش ذکر تفصیل‪ 1‬آن‪ ،‬کما هو حقّه‪ ،2‬ندارد‪ ،‬نهایت‪،‬‬
‫آنچه بدون تأمّل و تدقّق‪ ،‬به خاطر فاتر‪ ،‬خطور مینماید‪ ،‬در این رساله به حیّز‪ 3‬تحریر‬
‫و تقریر‪ ،‬درآورده‪ ،‬معروض ضمایر ارباب فهم و دانش و مكشوف خواطر اصحاب‬
‫‪.‬‬ ‫فطنت و بینش‪ ،‬میدارد و بِاهللِ التّوفیقُ و‬

‫‪ . 1‬در نسخۀ خطّی «تفضیل» آمده بود که به صورت «تفصیل» اصالح شد‪.‬‬
‫‪ . 2‬آنچنان که حق آن است و شایستۀ آن است‪.‬‬
‫‪ . 3‬حیّز‪ :‬مکان‪ ،‬جا‪ ،‬مقام‪.‬‬
‫‪ . 4‬موفقیت و کمک از خداست‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫مُقَدَّمَه‬
‫در بیان نکات و رموز چند است که قبل از شُرُوع در این رساله‪ ،‬دانستن آنها واجب و الزم‬
‫میباشد‪ .‬اوّل‪ ،‬نظر به آن که قواعد و ضوابط این رساله که بالتشبیه‪ ،‬مانند کلمات عربیّت‬
‫مرتب داشتهایم‪ ،‬لهذا‪ ،‬شارع‪ 1‬در مباحث این رساله را‪ ،‬البد و ناچار است‪ ،‬از بلدیّت‪ 2‬و‬
‫استحضار‪ 3‬فیالجمله‪ 4‬در علم صرف و نحو که چنانچه‪ ،‬از آن معنی‪ ،‬معرّی و مبرّی‪ 5‬باشند‪،‬‬
‫شامل‪ ،‬از فهمیدن و ادراک آن‪ ،‬حاصل نخواهدشد و بلکه اکثر دقایق‪ 6‬که‬ ‫حظّ کامل و‬
‫قرارداد گردیده‪ ،‬به مدرکهشان‪ 7‬نخواهدرسید‪.‬‬

‫اوّل‬
‫آن که کلمات ترکیّه نیز‪ ،‬مثل کالم عربی است؛ یا فعل است و یا اسم است؛ و یا حرف و‬
‫فعل چیزی را گویند که به خودی خود‪ ،‬معنی داشتهباشد و مقترن‪ 8‬ازمنۀ ثالثۀ‪ 9‬ماضی و‬
‫حال و استقبال باشد و اسم‪ ،‬چیزی را گویند که به خودی خود‪ ،‬معنی مستقل داشتهباشد و‬

‫‪ . 1‬شارع در این جا به معنی شروع کننده است‪ .‬کسانی که خواندن رساله را شروع میکنند‪.‬‬
‫‪ . 2‬دهخدا بلدیّت را مصدر جعلی از بلد (فارسی) ‪ +‬یت (مصدرساز عربی) دانستهاست (دهخدا‪:1346 ،‬‬
‫مدخل بلدیت)‪ .‬اما باید دانست که بلد همان بَلَت ‪ bələt‬ترکی در معنی «عالمت‪ ،‬نشانه و بلد» است و‬
‫بلدچی‪ /‬بلتچی در ترکی به معنی راهنما به کار میرود (رک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)393 :1394 ،‬از این ریشه‬
‫در زبان ترکی بلتمک یا همان بللتمک را در معنی آشکار کردن داریم‪.‬‬
‫‪ . 3‬استحضار‪ :‬در این جا به معنی آگاهی است‪.‬‬
‫‪ . 4‬فیالجمله‪ :‬در اینجا یعنی مختصرف خالصه‪ .‬استحضار فیالجمله‪ :‬علم مجمل و مختصر و خالصه‪.‬‬
‫‪ . 5‬مُعرّی‪ :‬عاری‪ ،‬فارغ‪ ،‬بری‪ ،‬عریان‪ ،‬برهنه‪ .‬مبرّی‪ :‬پاک‪ ،‬دور‪ ،‬آزاد‪.‬‬
‫‪ . 6‬نکات ظریف و دقیق‪.‬‬
‫‪ . 7‬مدرکه‪ :‬محل درک‪ ،‬قوۀ درک و فهم‪.‬‬
‫‪ . 8‬قرین‪ ،‬پیوسته‪ ،‬مرتبط‪ ،‬همراه‪.‬‬
‫‪ . 9‬ازمنۀ ثالثه‪ :‬زمانهای سهگانه‬

‫‪39‬‬
‫مقترن بازمنه ثالثه نباشد و حرف‪ ،‬به خالف این هر دو و به خودی خود‪ ،‬معنی نمیبخشد‬
‫و اگر ببخشد‪ ،‬تامّ الفایده نیست و بعد از آن که حرف را با اسم و یا فعل‪ ،‬منضم ساخته‪،‬‬
‫رابطه بخشند‪ ،‬فایده آن عاید میشود و حقیقت حال‪ ،‬بعد ازین حسب الواقع‪ ،‬معلوم و‬
‫مفهوم خواهدشد‪.‬‬

‫دیگر‬
‫کلّ افعال ترکیّه‪ ،‬اعمّ از مصدر و ماضی و مستقبل و امر و نهی و استفهام و جحد‪،1‬‬
‫بالتّمام‪ ،‬در کالم ترکی‪ ،‬به امر گفته میشود که اِنْ شاء اهللُ تَعالی‪ ،‬به ذکر تفصیل آنها‬
‫خواهدپرداخت و از این جاست که کالم ترکی‪ ،‬مهابتتام‪ 2‬و سیاستتمام‪ 3‬میباشد و‬
‫پرظاهر است که هر کالم که مجمُوع الفاظ و عبارات آن‪ ،‬از روی تحكُّم و امر و فرمان‬
‫باشد‪ ،‬البتّه در نظرها مُهیب و سهمناک مینماید و عالمات ماضی و مستقبل و غیر که‬
‫داخل آن کلمه میشود‪ ،‬امتیاز میبخشد هر یک از آنها را‪.‬‬

‫‪ . 1‬فعل حجد‪ :‬فعل نهی و انکار‪ .‬در عربی‪ ،‬فعل حجد‪ ،‬فعلی است که واقع شدن کاری‪ ،‬یا پدیدار شدن‬
‫حالتی و صفتی را در زمان گذشته‪ ،‬انکار می کند‪ .‬فعل حجد از فعل مضارع ساخته می شود و معنی آن‪،‬‬
‫از مضارع به ماضی منفی‪ ،‬بر میگردد و عالمت آن «لَمْ و لَمَّا» است‪ .‬که بر سر فعل مضارع می آید و آخر‬
‫آن را مجذوم میسازد؛ مثل لَمْ یَکْتُبْ‪ :‬ننوشت‪ .‬لَمَّا یَکْتُبْ‪ :‬هنوز ننوشتهاست (ماهیار‪.)18-17 :1380 ،‬‬
‫‪ . 2‬مهابت‪ :‬مهابۀ از ریشۀ «هابَ» عربی هیبت‪ ،‬عظمت ترسناک‪ ،‬عظمتِ برانگیزانندۀ ترس و احترام‪ ،‬تکریم‬
‫و بزرگداشت‪ ،‬شکوه ترس انگیز و حرمت آور‪ ،‬متانت (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)795 :1381 ،‬مهابتتام‪ :‬عظمت‬
‫ترسانگیز و احترامآورِ کامل‪ .‬زبان ترکی در نظر مصنف و اهل آن روزگار دارای شکوهی ترسانگیز و‬
‫برانگیرانندۀ حرمت و بزرگداشت بودهاست و این نشانۀ نگاه اهل آن روزگار (حدود ‪ 300‬سال پیش) به‬
‫ترکان آزربایجان و ترکان ایران بودهاست‪.‬‬
‫‪ . 3‬سیاست‪ :‬کلمهای عربی از ریشۀ ساسَ در معنی فرمانرواییکردن‪ ،‬حکومتکردن‪ ،‬هدایتکردن‪ ،‬رهبری‪-‬‬
‫کردن‪ ،‬اداره کردن است سیاست در معنی مدیریت‪ ،‬اداره‪ ،‬رویه‪ ،‬خط و مشی‪ ،‬دیپلماسی است (آذرنوش‪،‬‬
‫‪ .)308 :1381‬سیاست کردن عالوه بر معانی ذکرشده‪ ،‬درمعنی تنبیه کردن و کیفر دادن و مجازات کردن‬
‫نیز است و عبدالرحیم در ترکیب «سیاستتمام» همین معنی را مدّ نظر دارد‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫دیگر‬
‫همچنان که کلماتِ عرب را‪ ،‬عالمات جداگانه‪ ،‬از برای ماضی و مستقبل و اسم فاعل و‬
‫اسم مفعول و مذکّر و مونّث و حاضر و غایب و مفرد و مجموع است‪ ،‬در کلماتِ ترکیّه‬
‫نیز‪ ،‬عالمات معیّنه‪ ،‬از برای هر یک‪ ،‬هست‪ .‬لیکن‪ ،‬در ترکی‪ ،‬از واحد که تجاوز شد‪ ،‬جمع‬
‫تذکیر و تأنیث‪،2‬‬ ‫تثنیه‪ ،1‬نمیباشد و عالمت معینه‪،‬‬ ‫میدانند و عالمت مشخصه‪،‬‬
‫جدا نمیباشد و از قرینه کالم‪ ،‬او را تشخیص و تعیین مینمایند‪.‬‬
‫]‪ [Molla Yolqulı‬فرموده که‪« :‬مستحب است که تصریح ذکوریت و‬ ‫(‪)13‬‬
‫مال یولقلی‬
‫اناثیت باید بشود» و مال جاجیمخان و علمای دیگر با آن موافقت نورزیده و گفتهاند‪« :‬این‬
‫قول به غایت ضعیف و بلکه تصریح در آن بسیار رکیک و نامربوط است»‪ .‬لیکن‪ ،‬در بعضی‬
‫مواضع‪ ،‬بنا بر رفع اشتباه‪ ،‬تجویز داشتهاند و این را بسی شاذّ‪ 3‬میدانند‪.‬‬

‫دیگر‬
‫علمای خمسه‪ ،‬متّفق اللفظ‪ ،‬سنّت موکّد میدانند که در تكلّم ترکی‪ ،‬فیالجمله‬
‫حزمیّت(‪ )14‬باید داخل کرد که دانسته و عمدا‪ ،‬از روی حزمیّت‪ ،‬باید گفتار واقع شود‬
‫که اگر سهو شود‪ ،‬یا ترک نمایند‪ ،‬حق کالم ترکی را‪ ،‬ادا نكردهخواهندبود و مكروه‬
‫است که کالم ترکی از روی عجز و ادب گفتهشود و مال قراخاناوغلی‪ ،‬این معنی را‬

‫‪ . 1‬در زبان ترکی اساساً تکواژ‪ ،‬وند یا عالمت ویژهای برای تثنیه وجود ندارد‪ .‬پیداست که عبدالرّحیم‪،‬‬
‫اساس و بنیان کار و بررسی خود را صرف زبان عربی و اختصاصات آن‪ ،‬مثل تثنیه و تذکیر و تأنیث و‬
‫امثالهم‪ ،‬گرفتهاست‪ ،‬که اساساً این بحثها‪ ،‬در زبان ترکی محلّی از اعراب ندارد‪.‬‬
‫‪ . 2‬یعنی جنس دستوری (مذکّر و مونث بودن)‪ .‬امروزه می دانیم که‪ ،‬در زبان ترکی «جنس دستوری» اساساً‬
‫وجود ندارد؛ بنابراین بحثها و موشکافیهای عبدالرّحیم و مالیان دیگر در این باب بیهوده و زاید است‪.‬‬
‫‪ . 3‬شاذّ‪ :‬نادر‪ ،‬کمیاب‪ ،‬استثناء‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫(‪)15‬‬
‫مینامند و آن گوینده را داخلِ سلسلۀ‬ ‫حرام مؤبَّد‪ 1‬و متكلّم را خاطی و بلكه تات‬
‫عِلیّۀ‪ 2‬اتراکیه نمیدانند‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬اِلتِقاءِ ساکِنَیْن است‪ .‬اگرچه التقاء ساکنین‪ ،‬در کالم عربیّت‪ ،‬ذکر نمود و مینماید‪ ،‬به‬
‫خالف عربی و فارسی که این رعایت مرعی نشده‪ ،‬بنابراین بر ناظران این رساله نیز‪ ،‬همین‬
‫معنی واجب و الزم میباشد(‪.)16‬‬

‫دیگر‬
‫همچنان که در افعال عربیّه‪ ،‬ضمایر در استتارند‪ ،‬در افعال ترکیّه نیز‪ ،‬ضمایر مستور میباشد‬
‫و چون دانستن و شناختن آنها‪ ،‬قبل از شروع‪ ،‬ضرور است‪ .‬لهذا تفصیل آنها مذکور میگردد‪:‬‬
‫آنْ(‪ ، [an] )17‬آنلر(‪ ،[anlar] )18‬سَنْ ]‪ ،[sən‬سیزْ ]‪ ،[siz‬بَنْ(‪ [bən] )19‬بیز ]‪ [biz‬که در‬
‫عربیّت هُو‪ ،‬هُمْ‪ ،‬اَنْتَ‪ ،‬اَنتم‪ ،‬اَنَا‪ ،‬نَحْنُ باشد(‪ )20‬و در فارسی آن و آنها‪ 3‬و تو و شما و من‪ ،‬ما‬
‫میگویند و مال داشدمور فرمودهاند ]که به جای آنْ‪ ،‬آنلر[ اَوْ ]‪ [o‬و اَوْنْلَر ]‪ [onlar‬هم‬
‫‪ ،‬این هر دو یکی باشد و از‬ ‫آمدهاست و متکلّم مختار است در گفتن آنها و گویا‬
‫کثرت استعمال مغایرت در الفاظ ضمایر مذکوره‪ ،‬راه یافته‪.‬‬

‫‪ . 1‬ابدی‪.‬‬
‫‪ . 2‬عِلّیّه‪ :‬عالی‪ ،‬بلندمرتبه‪.‬‬
‫‪ . 3‬معنی «آن» ترکی‪ ،‬صفت اشارۀ «آن» فارسی و جمعش «آنها» نیست‪ ،‬بلکه «او» و «ایشان» است‪ .‬آن‬
‫(ضمیر سوم شخص غایب) که در ترکی آذربایجانی امروز «اوْ‪ ،»o /‬به جای آن به کار میرود‪ ،‬به معنی‬
‫«او» در فارسی هم است‪ .‬به نظر میرسد هم «او» و هم صفت اشارۀ «آن» در فارسی برگرفته از زبان اصیل‬
‫و کهن ترکی و صورت دیگری از ضمیر «آن» ترکی باشد‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی معادل «آن»‪« ،‬اوْ»‬
‫و «اون» است‪ .‬که جمعشان می شود‪« :‬اوْالر»یا «اوْنالر»‪.‬‬

‫‪42‬‬
 ‫دیگر‬
‫علمای خمسه فرمودهاند که گویندۀ ترکی‪ ،‬مستحبّ است که صاحب مناصب و یا‬
‫صاحب گله و رمه و یا الاقل سواره و مُالزِم برکارِ دیوان باشد و اگر هیچ یک از اینها‪،‬‬
‫در متكلّم ترکی نباشد‪ ،‬مكروه است که به ترکی تكلّم نماید و بلكه مال یردانقلی این‬
‫معنی را حرام میداند(‪.)21‬‬

‫‪43‬‬
 ‫رکن اوّل‬
‫در ذکر افعال و آن مشتمل است بر دو فصل‪ :‬فصل اوّل‪ ،‬در افعالی که به خودی خود‬
‫گفت و شنید میشود و یک مفعولی حساب است‪ .‬فصل دویم‪ :‬به خودی خود و یاری‬
‫غیر و دیگری گفته میشود و دو مفعُولی یافته و دانستهمیشود‪.‬‬

‫اما فصل اوّل‬

‫در عالمات معیّنۀ افعال‬
‫هرچند اصل کالم ترکی امر است و می بایست‪ ،‬موافق تقاضای علم‪ ،‬ترکی‪ ،‬شروع‬
‫در امر شود و تعریف امر نمودهآید‪ ،‬بنا بر آن که در کالم عربیت‪ ،‬مصدر را اصل کالم‬
‫میدانند‪ ،‬بنابراین متابعت قاعدۀ عربیت کردهشد‪.‬‬

‫مصدر‬
‫مال جاجیمخان و مال یردانقلی فرمودهاند که عالمت مصدریّت‪ ،‬در کل کلمات ترکیّه‪،‬‬
‫میم مفتوحه و قاف ساکنه‪ ،‬در آخر کلمات ترکی‪ ،‬می باشد؛ مثل آن که فضولی‪ ،‬علیه‬
‫الرحمۀ‪ ،‬فرمودهاند‪ .‬بیت‪:‬‬
‫دشت دوتمق عادتین دوتمشدی مجنون عشقدن‬
‫‪1‬‬
‫شهرۀ شهر اولمقنک رسمین بن ایتدوم اختراع‬
‫‪[Dəşt dutmaq adətin dutmuştu Məcnun eşqdən‬‬
‫]‪Şöhre-yi şəhr olmaqıŋ rəsmin bən etdüm ixtira‬‬

‫شهرۀ شهر اولماغین رسمین من ائتدیم اختراع‬ ‫‪ . 1‬دشت توتماق عادتین قویموشدو مجنون عشقده‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)201 :1387 ،‬‬

‫‪44‬‬
‫که دوتمق ‪ dutmaq‬و اولمق ‪ olmaq‬که به معنی گرفتن و بودن است‪ ،‬هر دو مصدر‬
‫ترکی است و مضمون فارسی بیت آن که‪ :‬عادت دشت گرفتن را‪ ،‬مجنون‪ ،‬از عشق فرا‬
‫گرفتهبود و رسم شهره شهر شدن را‪ ،‬من اختراع کردهام‪.‬‬
‫و باید میم مفتوحه‪ ،‬ما قبل قاف ساکنه واقع شده و ما قبل آن میم مفتوحه نیز‪ ،‬باید البته‬
‫ساکن و ما قبل آن ساکن‪ ،‬یا مفتوح و یا مضموم و یا مکسور بودهباشد؛ مثل‪ :‬اَلْمَقْ ]‪[almaq‬‬
‫ورْمَقْ ]‪ ،[vurmaq‬ایچمَقْ(‪ [içməg] (içmək) )22‬باشد که المق ]‪ ، [almaq‬به معنی‬
‫گرفتن و ورمق ]‪ ،[vurmaq‬به معنی زدن و ایچمق ]‪ [içməg‬به معنی آشامیدن است‪.‬‬
‫به حیثیّتی که‪ 1‬هر گاه‪ ،‬از اواخر معانی فارسی آن‪ ،‬نون را حذف نمایند‪ ،‬معنی ماضی‬
‫فهمیدهشود‪.‬‬
‫مال قراخاناوغلی فرمودهاند که «در مصدر ترکی‪ ،‬شرط است که هر گاه میم مفتوحه و‬
‫قاف ساکنه را‪ ،‬از اواخر کلمه حذف نمایند‪ ،‬از کلمات ترکی‪ ،‬امر باقی میماند و خوانده‬
‫میشود»؛ مثل مثالهای مذکوره که بعد از حذف میم و قاف‪ ،‬آل ]‪ [al‬ور ]‪ ، [vur‬ایچ‬
‫]‪ [iç‬میماند و هر سه لفظ به معنی امر ترکی است که یعنی بگیر و بزن و بیاشام و این‬
‫قول‪ ،‬در نزد باقی علما‪ ،‬به غایت اقوی و اصحّ است‪.‬‬
‫و علمای خمسه شروط مذکوره را واجب و الزم میدانند‪ .‬نه آن که هر کلمه ترکی که میم‬
‫مفتوحه و قاف ساکنه در آخر‪ ،‬داشتهباشد‪ ،‬البتّه حُکماً باید مصدر باشد‪ .‬به اعتبار آن که‬
‫باشمَقْ ]‪ [başmaq‬و یاشْمَقْ ]‪ [yaşmaq‬که هر دو اسماند و میم و قاف مشروطه در‬
‫آنها موجُود و مصدر نیستند که باشمق ]‪ ، [başmaq‬به معنی کفش است و یاشمق‬
‫]‪ ،[yşmaq‬اسم پارچه رنگینیست‪ ،‬بسیار نازک‪ ،‬عروسان ترک‪ ،‬در شب زفاف و بلکه در‬
‫اوایل ایام عروسی‪ ،‬بعنوان استحباب‪ ،‬از روی شرم و حیا‪ ،‬بر لب و دهن بسته‪ ،‬از روی‬
‫نزاکت‪ ،‬به ندرت تکلّم مینمایند‪ .‬چون در این دو لفظ‪ ،‬معنی مصدریّت موجود نیست و‬

‫‪ . 1‬به حیثیتی که‪ :‬به صورتی که‪ ،‬به طوری که‪ ،‬به طرزی که‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫این که در آخر معنی فارسی آن‪ ،‬مشروط مذکُور به عمل نیامد‪ ،‬لهذا مصدر نمیتواند بود‬
‫و در این قول خالفی واقع نشده‪.‬‬
‫مال جاجیمخان و مال یردانقلی میفرمایند که عالمت مصدر ترکی‪ ،‬در بعضی کتب‪ ،‬به میم‬
‫مفتوحه و کاف ساکنه‪ ،‬مالحظه شده؛ مثل آن که فضولی میفرماید‪ .‬نظم‪:‬‬
‫مُصحف دیمک خطا دور‪ ،‬اول صفحه جماله‬
‫‪1‬‬
‫بو بر کتاب سَوْزدور فهم ایدن اهل حاله‬
‫‪[Müshəf demək xətadur ol səfhə-yi cəmalə‬‬
‫]‪Bu bir kitab sözdür fəhm edən əhl-i halə‬‬
‫و معنی فارسی آن است که «مصحف‪ 2‬گفتن خطاست‪ ،‬بر آن صفحه جمال‪ .‬این یک کتاب‬
‫سخن است‪ ،‬بر فهم کنندۀ اهل حال»‪ .‬الحق این قول‪ ،‬موافق استعمال است‪ .‬لیکن مخالف‬
‫قیاس است و ممکن است که به سبب قُرب مخرج‪ ،‬قاف و کاف بر شنونده گان‪ ،‬مشتبه‬
‫شده باشد و گویا این قول کالصّحیح باشد و اهللُ اَعْلَمُ بِدَقایِقِ الْعُلُومِ‪.‬‬
‫ماضی‬
‫علمای خمسه‪ ،‬عالمت ماضی را‪ ،‬در کل کلمات ترکیّه‪ ،‬دال و یای ساکنه‪ ،‬در اواخر کلمه‬
‫یافته و شناختهاند و هیچ یک‪ ،‬به هیچ وجه‪ ،‬در این مقام‪ ،‬طریق مخالفت نهپیمودهاند‪ .‬شعر‪:‬‬
‫یارم گیجه گلدی ینه یارم گیجه گیتدی‬
‫‪3‬‬
‫بیلمم ینه عمرم نیجه گلدی نیجه گیتدی‬
‫‪[Yarım gecə gəldi yenə yarım gecə getdi‬‬
‫]‪Bilməm yenə ömrüm necə gəldi necə getdi‬‬

‫بو بیر کتاب سؤزدور فهم ائدن اهل حاله‬ ‫‪ . 1‬مصحف دئمک خطادیر اول صفحۀ جماله‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)233 :1387 ،‬‬
‫‪ . 2‬مُصحَف‪ :‬قرآن‬
‫‪ . 3‬بیت ترکی بسیار زیباست‪ .‬در دیوان ترکی فضولی یافت نشد‪« .‬ینه‪ /‬یئنه» در مصراع دوم باید «یئنی»‬
‫(نو‪ ،‬تازه‪ ،‬جوان) باشد وگرنه تکرار کلمۀ «یئنه» در دو مصراع فصیح نیست‪« :‬بیلمم یئنی عؤمروم نئجه‬
‫گلدی نئجه گئتدی»‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫که معنی فارسی بیت‪ ،‬چنان است که «یار من شب آمد و باز نصف شب رفت‪ .‬نمیدانم‪،‬‬
‫عمر من چهگونه آمد و چهگونه رفت» و ما قبل دال‪ ،‬باید حتماً و حکماً‪ ،‬ساکن و ماقبل آن‬
‫ساکن‪ ،‬مفتوح و یا مضموم و یا مکسور باشد؛ مثل‪ :‬گلدی ]‪ [gəldi‬و وُرْدی ]‪ [vurdı‬و‬
‫ِقلْدی ]‪ [qıldı‬باشد که گلدی ]‪[gəldi‬؛ یعنی آمد و وردی ]‪[vurdı‬؛ یعنی زد و قلدی‬
‫]‪[qıldı‬؛ به معنی کرد‪ ،‬است و عمدۀ شرط در این جا‪ ،‬آن است که هرگاه دال و یای ساکنه‬
‫را‪ ،‬از آخر کلمات حذف نمایند‪ ،‬معنی امر ترکی فهمیده شود؛ مثل مثالهای ثالثۀ مذکوره‬
‫که بعد از حذف دال و یاء‪ ،‬گَلْ ]‪ [gəl‬ورْ ]‪ ،[vur‬قِلْ ]‪ [qıl‬باقی میماند که هر سه به‬
‫معنی امر ترکی است که گل ]‪ ،[gəl‬بیا و وُر ]‪ ،[vur‬بزن و قل ]‪ ،[qıl‬بکن باشد‪.‬‬
‫و مال یردانقلی میفرمایدکه «گویا‪ ،‬دی ]‪ ،[di/dı‬عالمت ماضی ترکی‪ ،‬همان لفظ فارسی‬
‫است که به معنی گذشته آمده که واضع کالم ترکی‪ ،‬لفظ امر ترکی را‪ ،‬با آن دی‪ ،‬منضم‬
‫ساخته و ماضی بنا نهادهاست» و این قول‪ ،‬در نزد علمای دیگر‪ ،‬به غایت اقوی و اصحّ‬
‫است(‪ )23‬واهللُ اَعْلَمُ بِالصَّوابِ وَ اِلَیْهِ الْمَرْجَعُ وَ الْمَآب‪.‬‬
‫چنانچه‪ ،‬از کالم عربی‪ ،‬از ماضی چهارده وجه باز می گردد‪ ،‬از ماضی ترکی‪ ،‬شش وجه باز‬
‫می گردد‪ :‬دو مغایب را بود؛ و دو مخاطب را؛ و دو متکلّم را که یکی متکلّم وحده و یکی‬
‫متکلّم مَعَ الغَیر بودهباشد‪.‬‬
‫و فعل ماضی در ترکی‪ ،‬بر سه گونه میآورند‪ :‬اول مفتوح و اول مضمُوم و اول مکسور و‬
‫اما آنچه اول مفتوح است؛ مثل آن که صرف گَلْدی ]‪ ،[gəldi‬گَلْدیلَرْ ]‪ ،[gəldilər‬گَلْدُنْگْ‬
‫]‪ ،[gəldüŋ‬گَلْدُنُگْزْ ]‪ ،[gəldüŋüz‬گَلْدُمْ ]‪ ،[gəldüm‬گَلْدُقْ ]‪.1 [gəldüg‬‬

‫‪ . 1‬در ترکی معیار امروزی صورتهای فعلی گَلْدُنْگْ ‪ ،gəldüŋ‬گَلْدُنُگْزْ ‪ ،gəldüŋüz‬گَلْدُمْ ‪،gəldüm‬‬
‫گَلْدُقْ ‪ gəldüg‬به ترتیب به صورت گلدین ‪ ،gəldin‬گلدینیز ‪ ،gəldiniz‬گلدیم ‪ ،gəldim‬گلدیک‬
‫‪ gəldik‬درآمدهاند‪ .‬در ضمن فرهاد رحیمی گلدق را ‪ gəlduq‬التیننویسی کردهاست که درست نیست‬
‫و درستش همانگونه که در حاشیۀ ذیل ایچمق نوشتیم‪ gəldüg ،‬است و نوشتن صورت گلدوک به‬
‫صورت گلدوق اشتباه عبدالرحیم در ترکینویسی بودهاست‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫و کاف در مخاطب‪ ،‬خواه مُفرد و خواه جمع‪ ،‬رسم الخط ترکی است و دخلی به قاعده‬
‫و قیاس ترکی لفظی ندارد و بلكه در تكلّم‪ ،‬انداختن آنها را سنّت میدانند‪.1‬‬
‫مال یردانقلی فرمودهاند که «گلدقْ ]‪ ،[gəldüg‬متکلّم مع الغیر را‪ ،‬به کاف هم بگویند و‬
‫بنویسیند‪ ،‬صحیح است؛ مثل گلدُک ]‪ .»[gəldük‬هرچند مدار گفتار اهل روزگار‪ ،‬در اغلب‬
‫به این نحو است‪ ،‬علمای دیگر‪ ،‬این قول را‪ ،‬از فصاحت ترکی دور و آن متکلّم را مکروه‬
‫شُمردهاند(‪.)24‬‬
‫گلدی ]‪ [gəldi‬صیغۀ مفرد مغایب است‪ .‬خواه مذکر و خواه مونث باشد‪ ،‬از فعل ماضی‬
‫ترکی و ضمیری در آن مستتر است که آن ]‪ [an‬باشد‪.‬‬
‫گلدیلَرْ ]‪ [gəldilər‬صیغه جمع مغایب است‪ ،‬از فعل ماضی ترکی‪ .‬خواه مذکر و خواه‬
‫مونث باشد و ضمیری در آن مستتر است که آنْلَرْ ]‪ [anlar‬باشد و الم مفتوحه و ارء ساکنه‪،‬‬
‫عالمت جمع است؛ خواه در فعل و خواه در ضمیر‪.‬‬
‫گلدنْک ]‪ [gəldüŋ‬صیغه مفرد مخاطب است‪ ،‬از فعل ماضی ترکی‪ .‬خواه مذکر و خواه‬
‫مونث باشد و ضمیری در آن مستتر است که سن ]‪ [sən‬باشد و نون ساکنه مع الکاف‪،‬‬
‫عالمت مخاطب است و کاف در تلفّظ حذف میشود‪.‬‬
‫گلدُنُگْزْ ]‪ [gəldüŋüz‬صیغه جمع مخاطب است‪ ،‬از فعل ماضی ترکی‪ .‬خواه مذکر و‬
‫خواه مونث باشد و ضمیری در آن مستتر است که سیز ]‪ [siz‬باشد و کاف رسم الخط‬
‫ترکی و زاء بعد از کاف‪ ،‬عالمت جمع است‪.‬‬

‫‪ - . 1‬پس گَلْدُنْگْ ‪ gəldüŋ‬و گَلْدُنُگْزْ ‪ gəldüŋüz‬با تبدیل نون غنّه به نون عادّی به ترتیب به صورت‬
‫گَلْدُنْ ‪ gəldün‬و گَلْدُنُزْ ‪ gəldünüz‬تلفّظ میشدهاند‪ .‬منظور از «رسمالخط ترکی»‪ ،‬زبان ترکی رسمی‬
‫معیار نوشتاری آن زمان است و منظور از «قاعده و قیاس ترکی لفظی»‪ ،‬همان ترکی است که از زبان مردم‬
‫آن عصر شنیدهمیشدهاست‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫گلدمْ ]‪ [gəldüm‬صیغه متکلّم وحده است‪ ،‬از فعل ماضی ترکی و ضمیری در آن مستتر‬
‫است که بن ]‪ [bən‬باشد و دال مضمومه و میم ساکنه عالمت متکلّم وحده است‪.‬‬
‫گلدقْ ]‪ [gəldük/gəldüg‬صیغه متکلّم معالغیر است‪ ،‬از فعل ماضی ترکی و ضمیری در‬
‫آن مستتر است که بیز ]‪ [biz‬باشد‪.‬‬
‫مال یردانقلی فرمودهاند که «متکلّم مع الغیر که با کلمات عربیه و فارسیه‪ ،‬منضم گردیده‪-‬‬
‫باشد‪ ،‬قاف یا کاف محذوف و زاء آورده میشود»؛ مثل آن که فضولی گفتهاست‪ .‬نظم‪:‬‬
‫بولدی کویُنده دوا درد دل بیمارمز‬
‫‪1‬‬
‫سن آقاسن بیز قولُز کویُنده دُر تیمارمز‬
‫‪[Buldı kuyunda dəva dərd-i dil-i bimarımız‬‬
‫]‪Sən ağasan biz quluz kuyundadur timarımız‬‬
‫و معنی بیت به فارسی آن که «در کوی تو یافت دوا دل بیمار ما‪ .‬تو آقا و ما غالمیم‪ .‬در‬
‫کوی تست‪ ،‬در کوی تو است‪ 2‬تیمار ما» و مال جاجیمخان فرموُدهاند که «این میم و زاء به‬
‫معنی ما]ی[ فارسی است‪ .»3‬نهایت تفاوتی دارد و از تأمُّل حلّ میگردد و این عالمات که‬
‫در شش صیغه معیّن و مشخّص گردید‪ ،‬باید حتم و حکم‪ 4‬بعد از دال و یاء ساکنه باشد‪.‬‬
‫همچنان که در مثالهای مذکوره شناختی و یا‪ ،‬در مخاطب و متکلّم‪ ،‬بدون قیاس‪ ،‬حذف و‬
‫دال باقی میماند و سایر افعال را به همین ضابطه و قاعده قیاس کن‪.‬‬

‫سن آغاسان بیز قولوز‪ ،‬کویوندادیر تیماریمیز‬ ‫‪ . 1‬بولدو کویونده دوا درد دل بیماریمیز‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)194 :1387 ،‬‬

‫‪ . 2‬تکرار «در کوی تو است» در نسخۀ خطی است و ما به جهت رعایت امانت عیناً منعکس کردیم‪.‬‬
‫‪« . 3‬مز»‪« /‬میز» در «بیماریمز‪ /‬بیماریمیز» به معنی «ما»ی فارسی نیست‪ ،‬بلکه یکی از پسوندهای مالکیت‬
‫(ییه لیک اکی) در زبان ترکی است‪ .‬بیماریم‪ ،‬بیمارین‪ ،‬بیماری‪ ،‬بیماریمیز‪ ،‬بیمارینیز‪ ،‬بیمارالری‪.‬‬
‫‪ . 4‬حتماً و حُکماً‪ .‬قید تأکید هستند‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫و معانی صیق مذکوره‪ ،‬بدین مثال است‪ :‬گلدی ]‪[gəldi‬؛ یعنی آمد‪ .‬گلدیلر ]‪[gəldilər‬؛‬
‫یعنی آمدند‪ .‬گلدنک ]‪ ،[gəldüŋ‬یعنی آمدی و گلدنكز ]‪[gəldüŋüz‬؛ یعنی آمدید‪ .‬گلدم‬
‫]‪[gəldüm‬؛ یعنی آمدم‪ .‬گلدق ]‪[gəldüg/gəldük‬؛ یعنی آمدیم‪.‬‬
‫امّا فعل ماضی که اول آن مضمُوم باشد‪ :‬وُرْدی ]‪ [vurdı‬ورْدیلَرْ ]‪ [vurdılar‬ورْدُنْگْ‬
‫]‪ [vurduŋ‬ورْدُنُگْزْ ]‪ [vurduŋuz‬ورْدُمْ ]‪ [vurdum‬ورْدُقْ ]‪.[vurduq‬‬
‫مال تنگریوردی وُرْدی ]‪ [vurdı‬را اُرْدی]‪ ،[urdı‬با الف مضمومه آورده و به واو مضمومه‪،‬‬
‫نمیداند و علمای دیگر‪ ،‬با آن موافقت ندارند و مولّف گوید که اُردی ]‪ [urdı‬که میآورد‪،‬‬
‫گویا فصیح باشد؛ چون از اصطالح و استعمال اهالی این بالد‪ ،‬خارج یافتهاند‪ ،‬لهذا تکلّم‬
‫آن اَشَذّ شُذُوذا‪ 1‬خواهدبوُد و ممکن است که در والیات ترکستان و جیغتای‪ ،‬به اُردی‬
‫]‪ [urdı‬تکلّم مینمایند و صحیح هم هست(‪ )25‬واهلل اعلم‪.‬‬
‫وُردی ]‪vurdı‬؛ یعنی زد و وُردیلر ]‪[vurdılar‬؛ یعنی زدند وردُنگ ]‪[vurduŋ‬؛ یعنی‬
‫زدی و وردنگُز ]‪[vurduŋuz‬؛ یعنی زدید وردم ]‪[vurdum‬؛ یعنی زدم‬
‫وردق ]‪[vurduq‬؛ یعنی زدیم و شرایط و قواعد و ضمایر و سایر عالمات‪ ،‬به نحوی که‬
‫بتفصیل در فعل ماضی اول مفتوح‪ ،‬بشرح و بسط بیان کرده شد‪ ،‬بالتّمام‪ ،‬در اول مضموم و‬
‫اول مکسور نیز مقرّر و برقرار است و از خوف اطناب و طول کالم‪ ،‬اندیشه در این جا‬
‫مختصر شُد و هر کس را وقتی و ضرورتی رو نماید‪ ،‬از اول مفتوح رجوع آرد‪.‬‬
‫امّا اول مکسور‪ِ :‬قلْدی ]‪ ،[qıldı‬قِلْدیلَر ]‪ ،[qıldılar‬قِلدُنْگْ ]‪ ،[qılduŋ‬قِلدُنُگْزْ‬
‫]‪ ،[qılduŋuz‬قِلْدُمْ ]‪ ،[qıldum‬قِلْدُق ]‪ .[qılduq‬قلدی ]‪[qıldı‬؛ یعنی کرد و قلدیلر‬
‫]‪[qıldılar‬؛ یعنی کردند و قلدنگ ]‪[qıldıŋ‬؛ یعنی کردی و قلدنگز ]‪[qılduŋuz‬؛ یعنی‬
‫کردید‪ .‬قلدم ]‪[qıldum‬؛ یعنی کردم‪ .‬قلدق ]‪[qılduq‬؛ یعنی کردیم‪.‬‬

‫‪ . 1‬باید «اَشَذِّ شُذُوذ» باشد‪ .‬به معنی استثناترین در میان استثناها‪ ،‬نادرترینِ نادرها‪ ،‬نامتداول ترینِ نامتداولها‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫مُسْتَقْبَل‬
‫و عالمات مستقبل در کل کلمات ترکیّه‪ ،‬الف ممدوده و یا واو مضمُومه با راء ساکنه است‪،‬‬
‫در اواخر کلمات و در بعضی مقام‪ ،‬الف و یا واو استحباباً حذف میشود و اکتفا بما قبل‬
‫راء ساکنه مینمایند و شرط عمده آن است که این عالمات باز بعد از امر ترکی آوردهشود‬
‫و اال مستقبل نمیتواندبود و از مستقبل‪ ،‬به سه مثال اول مفتوح و اول مضموم و اول‬
‫مکسور‪ ،‬اکتفا نمودهایم و از مستقبل نیز شش وجه باز میگردد‪ :‬دو مغایب را بود؛ و دو‬
‫مخاطب؛ و دو متکلّم را و ضمایر به نحوی که در ماضی استتار دارد‪ ،‬در مستقبل نیز‪ ،‬به‬
‫همان قاعده مستور است‪.‬‬
‫امّا فعل مستقبل که الف ممدود در اوایل دارد‪ ،‬مثل آچَرْ ]‪ ،[açar‬آچَرْلَرْ ]‪،[açarlar‬‬
‫آچَرْسَنْ ]‪ ،[açarsan‬آچَرْسیز ]‪ ،[açarsız‬آچَرَمْ ]‪ ،[açaram‬آچَرُقْ ]‪.[açaruq‬‬
‫امّا فعل مستقبل که اوایل آن مفتوح و به واو و راء آورده میشود(‪)26‬؛ مثل گَلوُرْ(‪،[gəlür] )27‬‬
‫]‪ ،[gəlürsəŋ‬گَلوُرْسیزْ ]‪ ،[gəlürsiz‬گَلوُرَمْ‬ ‫گلوُرلَرْ ]‪ ،[gəlürlər‬گَلوُرْسَنْگْ‬
‫(‪)28‬‬

‫]‪ ،[gəlürəm‬گَلوُرُقْ‪.[gəlürüg] 1‬‬

‫گلور ]‪ ،[gəlür‬صیغه مفرد مغایب است‪ ،‬از فعل مستقبل؛ خواه مذکّر و خواه مونّث بوده‬
‫باشد‪ .‬گلورسن ]‪ ، [gəlürsən‬صیغه مخاطب است‪ .‬گلورسیز ]‪ ،[gəlürsiz‬جمع‬
‫مخاطب است‪ ،‬از فعل مستقبل‪ .‬گلورم ]‪ ،[gəlürəm‬صیغه متکلّم وحده از فعل مُستقبل‪.‬‬
‫گلورق ]‪ ،[gəlürüg/gəlürük‬صیغه متکلّم معالغیر است‪ ،‬از فعل مستقبل‪.‬‬
‫و معانی آنها آن که‪ ،‬آچر‪ [açar‬وامیکند‪ .‬آچرلر ]‪ [açarlar‬وامیکنند‪.‬‬
‫وامیکنید‪.‬‬ ‫یعنی‬ ‫آچرسیز]‪[aşarsız‬؛‬ ‫وامیکنی‪.‬‬ ‫یعنی‬ ‫آچرسن]‪[açarsan‬؛‬
‫آچرم]‪[açaram‬؛ یعنی وامی کنم‪ .‬آچرق]‪[açaruq‬؛ یعنی وامی کنیم‪ .‬گلور]‪[gəlür‬؛‬

‫‪ . 1‬فرهاد رحیمی گلورق را به صورت ‪ gəlüruq‬التیننویسی کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ )32 :1391 ،‬که‬
‫مطابق قانون هماهنگی مصوتها اشتباه است‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫یعنی میآید‪ .‬گلور]لر‪ [gəlürlər] [1‬؛ یعنی میآیند‪ .‬گلورسن‪[gəlürsən‬؛ یعنی میآیی‪.‬‬
‫میآیم‪.‬‬ ‫یعنی‬ ‫گلورم]‪[gəlürəm‬؛‬ ‫میآیید‪.‬‬ ‫یعنی‬ ‫گلورسیز]‪[gəlürsiz‬؛‬
‫گلورق]‪[gəlürüg/gəlürük‬؛ یعنی میآییم و این افعال‪ ،‬همگی‪ ،‬به قاعده مذکوره‪،‬‬
‫ضمایر دربردارند و صالحیّت حال و استقبال‪ ،‬هر دو‪ ،‬دارند‪.‬‬
‫مال قراخاناوغلی فرمودهاند که «در عالمت متکلّم مع الغیر که قاف ساکنه است که تلفّظ‬
‫میشود و یا مرقوم میگردد‪ ،‬در بعضی مواضع‪ ،‬زاء ساکنه هم‪ ،‬عوض قاف‪ ،‬گفته و نوشته‬
‫میشود هم صحیح است»‪ .‬همچنان که فضولی میگوید‪ .‬بیت‪:‬‬
‫ساکن خاک در میخانهیوز شام و سحر‬
‫‪2‬‬
‫ارتفاع قدر ایچون باب سعادت بكلرز‬
‫‪[Sakin-i xak-i dər-i meyxanəyüz şam u səhər‬‬
‫]‪İrtifa-i qədr içün bab-i səadət bəkləriz‬‬
‫ارتفاع قدر‬ ‫معنی بیت به فارسی این که‪« ،‬ساکن در میخانهایم‪ ،‬در شام و سحر‪ .‬به‬
‫درب سعادت‪ ،‬نگاهبانی می کنیم» که موافق ضابطه و قرارداد ]باید[‪،‬‬
‫بكلرُق ]‪ [bəklərüg/bəklərük‬بیاید؛ و میخانهیق ]‪[meyxanəyig/ meyxanəyik‬‬
‫بیاید‪ .‬اگرچه قول مال قراخاناوغلی خالی از قوّتی نیست‪ ،‬نهایت مال جاجیمخان‪ ،‬در مقام‬
‫عذر‪ ،‬جواب بدین گونه داده که «از اصطالح این بالد دور است»‪ .‬در آن قول‪ ،‬با وی‪،‬‬
‫موافقت تام ]کرده و[ متمسّک بآن گردیدهاند که «این اصطالح عثمانلویه ]است[ و نسبتی‬
‫به ترکی قزلباشیّه ندارد» و در نزد مولّف نیز‪ ،‬این قول خالی از قوّت نیست‪.‬‬

‫‪ . 1‬در نسخه اصلی «گلور» نوشته شدهاست‪ ،‬که با توجّه به معنی فعل چنین اصالح شد‪.‬‬
‫ارتفاع قدر ایچون باب سعادت بکلریز‬ ‫‪ . 2‬ساکنِ خاکِ درِ مئیخانهییز شام و سحر‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪ .)194 :1387 ،‬همان گونه که مشاهده میشود صورت درست «میخانهیوز‬
‫‪ ،»meyxanəyüz‬که عبدالرحیم بنا به لهجۀ قزلباشی خودش چنین ضبط کردهاست‪« ،‬مئیخانهییز‬
‫‪ »meyxanəyiz‬است‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫گلور ‪[gəlür‬؛ یعنی میآید‪ .‬گَلوُرْلَرْ ]‪[gəlürlər‬؛ یعنی میآیند‪ .‬گلورسَنْ ]‪[gəlürsən‬؛‬
‫یعنی میآیی‪ .‬گلورسیز ]‪[gəlürsiz‬؛ یعنی میآئید‪ .‬گلورمْ ]‪[gəlürəm‬؛ یعنی میآیم‪.‬‬
‫گلورق ]‪[gəlürüg/gəlürük‬؛ یعنی میآییم‪.‬‬
‫امّا اوّل مضموم مثل آن که‪ :‬وُرار ]‪ [vurar‬ورارلَر ]‪ [vurarlar‬ورارسَن ]‪[vurarsan‬‬
‫ورارسیز ]‪ [vurarsız‬ورارم ]‪ [vuraram‬ورارُق ]‪ [vuraruq‬ورار ]‪[vurar‬؛ یعنی‬
‫میزند ورارلَر ]‪[vurarlar‬؛ یعنی میزنند ورارسَن ]‪[vurarsan‬؛ یعنی میزنی ورارسیز‬
‫]‪[vurarsız‬؛ یعنی میزنید ورارم ]‪[vuraram‬؛ یعنی میزنم ورارُق ]‪[vuraruq‬؛ یعنی‬
‫میزنیم‪.‬‬
‫امّا اوّل مکسُور مثل آن که قِالرْ]‪ ،[qılar‬قِالرْلَرْ]‪ ،[qılarlar‬قَالرْسَنْ]‪،[qılarsan‬‬
‫قِالرْسیز]‪ ،[qılarsız‬قِالرَمْ]‪ ،[qılaram‬قِالروُق ]‪ [qılaruq‬قالر]‪qılar‬؛ یعنی میکند‪.‬‬
‫قالرلر]‪[qılarlar‬؛ یعنی میکنند‪ .‬قالرسن]‪[qılarsan‬؛ یعنی میکنی‪ .‬قالرسیز‬
‫]‪[qılarsız‬؛ یعنی میکنید‪ .‬قالرم]‪ ،[qılaram‬یعنی میکنم و قالروق ]‪[qılaruq‬؛ یعنی‬
‫میکنیم‪.‬‬
‫مال داشدمور فرمودهاند‪« :‬در اول مکسور‪ ،‬هم به واو آورده میشود؛ مثل آن که قِلور‬
‫]‪ ،[qılur‬قِلورلر ]‪ ،[qılurlar‬قِلورسن ]‪ ،[qılursan‬قِلورسیز ]‪ ،[qılursız‬قِلورم‬
‫‪ ،qıluram‬قِلورُق ]‪ .»[qıluruq‬هرچند در لفظ تفاوت و تغیر میکند‪ ،‬امّا در معنی‪ ،‬مطلقاً‬
‫(‪)29‬‬
‫و سایر اقوال و شرایط و ضمایر‪ ،‬به نحوی که در سابق به تفصیل ذکر‬ ‫تغیر نمیکند‬
‫یافته‪ ،‬در اینها هم به همان ضابطه برقرار است‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫نكته‬
‫مال قراخاناوغلی که گوی سبقت در مِضمار‪ 1‬فصاحت و بالغت ترکی‪ ،‬از سایر فضالی‬
‫اتراکیه ربُوده‪ ،‬میفرماید که «اصل مستقبل در افعال ترکیّه‪ ،‬گویا گَلْ ایلر ]‪ [gəl eylər‬و‬
‫وُر ایلر ]‪ [vur eylər‬و قیل ایلر ]‪ [qıl eylər‬باشد»‪ 2‬که معنی فارسی چنین میشود‪« :‬بیا‬
‫میکند و بزن میکند و بکن میکند» و حال و استقبال را‪ ،‬هر دو‪ ،‬صالحیّت دارد و به سبب‬
‫آن که طبایع اهالی روزگار‪ ،‬در کالم‪ ،‬قلّت پسند ]است[ و بمرور دهور‪ ،‬از کثرت استعمال‬
‫زیاده‪ ،‬گَلْ ایلر ]‪ [gəl eylər‬و وُر ایلر ]‪ [vur eylər‬و قیل ایلر ]‪ ،[qıl eylər‬مرفوض‬
‫و متروک‪ 3‬و بلکه زواید کان لم یکن شده و اکتفا به مابقی نموده‪ ،‬تکلّم ورزیدهاند‪ .‬هرچند‬
‫که سایر علماء این معنی را قائل هستند و بسیار بسیار این نکته را دقیق و رقیق یافته و‬
‫شناختهاند‪ ،‬لیکن در انظار اهل روزگار‪ ،‬غریب و عجیب مینماید‪ .‬بنابراین هر گاه این معنی‬
‫را اغماض و چشم اعتبار از آن پوشند‪ ،‬به صواب اقرب و انسب خواهدبود و مصنف را‬
‫نیز قول سایر علما‪ ،‬مستحسن افتاده واهلل اعلم بالصّواب‪.‬‬

‫‪ . 1‬مضمار‪ :‬میدان اسبدوانى و جاى ریاضتدادن و الغر کردن اسب (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل مضمار)‪.‬‬
‫به راستی ترکتازی در میدان فصاحت و بالغت زبان ترکی‪ ،‬که طبق مثل معروف «هنر است»‪ ،‬الغر کننده‬
‫و ریاضت دهنده و ورز دهندۀ روح است‪.‬‬
‫‪ . 2‬با توجّه به معنی فارسی و زمان آینده نزدیک خبری این افعال‪ ،‬صورت این فعلها‪ ،‬به ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی «گل ائلهر‪ ،‬وور ائلهر و قیل ائلهر» میشود‪ .‬البته نظر مال قاراخاناوغلو نظر بسیار جالب توجهی‬
‫است؛ این که برای نمونه گلر ‪ gələr‬در اصل گلائلهر بودهاست‪ ،‬زیاد هم بعید نمینماید و اثبات آن نیاز‬
‫به تحقیق زبانشناختی تاریخی مجزایی دارد‪.‬‬
‫‪ . 3‬مرفوض‪ :‬رهاشده‪ ،‬کنار گذاشته شده‪ ،‬ترک شده از ریشۀ رفض عربی و متروک نیز ترک شده هر دو‬
‫اسم مفعول عربی هستند‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫اسم فاعل‬
‫و اسم فاعل ترکی‪ ،‬دو وجه باز می گردد‪ :‬یکی موضوع‪ 1‬از برای مفرد؛ و یکی جمع و تثنیه‬
‫ندارد و تذکیر و تأنیث در آن تساوی دارند؛ مثل آن که گَلن ]‪ ،[gələn‬گَلنلر ]‪،[gələnlər‬‬
‫از اول مفتوح ورَنْ ]‪ [vuran‬ورَنلر ]‪ ،[vuranlar‬از اول مضموم و قِلَنْ ]‪ [qılan‬و قِلَنْلر‬
‫]‪ ،[qılanlar‬از اول مکسور و معانی آنها به ترتیب چنان است‪ :‬آینده‪ ،‬آیندهگان و زننده و‬
‫زنندهگان و کُننده و کنندهگان و هم چنین میباشد مجموع اسم فاعل ترکی و خالف این‬
‫صورت‪ ،‬امکان ندارد‪.‬‬
‫مال جاجیمخان فرمُودهاند که « گَلن ]‪ [gələn‬و وُرَنْ ]‪ [vuran‬و قِلَنْ ]‪ ،[qılan‬در‬
‫اصل‪ ،‬روزی که واضع‪ ،‬کالم ترکی بنا نهاده‪ ،‬گَلْ اَیْلین ]‪ [gəl eyləyən‬و وُرْ اَیْلین‬
‫‪ eyləyən] [vur‬و قِلْ اَیْلین ]‪ [qıl eyləyən‬بوده‪ 2‬که معانی فارسیّه آنها چنین میشود‬
‫که «بیا کننده و بزن کننده و بکن کننده» که بمرور ازمنه و ایام‪ ،‬میل کالم بقلت]شده[ و‬
‫زواید حذف گردیده و به گَلن و ورن و قلن‪ ،‬در السنه و افواه‪ ،3‬دایر و سایر گردیده»‪.‬‬
‫هرچند که این معنی کالصّحیح است‪ ،‬امّا عاری از وثوق و طبع مردم‪ ،‬قبول این معنی‬
‫نمیکند و از غرض دور و بعید می باشد و عالمت جمع در آنها‪ ،‬راء ساکنه است که ما‬
‫قبل راء‪ ،‬باید الم مفتوحه باشد حتماً و حکماً و این لفظ لر ]‪ [lar /lər‬را منفصل و متصل‬
‫به کلمه اسم فاعل بنویسند‪ ،‬در هر دو شقّ‪ ،‬نیکوست؛ اَمّا گاهی که خواهند که نفی بکنند‪،‬‬
‫فعل را از فاعل‪ ،‬رسم اتراکیّه آن که‪ ،‬در مثالهای مذکوره‪ ،‬گَلْمِیَنْ ‪ gəlmiyən‬و وُرْمِیَنْ‬

‫‪ . 1‬وضع شده‪ ،‬بناشده‪.‬‬

‫‪ . 2‬با توجّه به معنی فارسی‪ ،‬ظاهراً‪ ،‬صورت این اسامی فاعل‪ ،‬به ترکی آذربایجانی امروزی «گل ائله ین‪،‬‬
‫وور ائله ین و قیل ائله ین» است‪ .‬نکتۀ مال جاجیمخا نیز نکتهای نغز در زبانشناسی ترکی است و نیاز به‬
‫تحقیق مستقل دارد‪.‬‬
‫‪ . 3‬السنه (جمع مکسر لسان)‪ :‬زبانها‪ ،‬افواه (جمع مکسر فوه)‪ :‬دهانها‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫]‪ [vermiyən‬و قِلْمِیَنْ ]‪ [qılmıyan‬باشد‪ 1‬و معانی آنها به ترتیب کلمات‪ ،‬چنین است‪:‬‬
‫«نیاینده و نزننده و نکننده»‪ .‬بنابر استدالل و شاهد برین مقال‪ ،‬یک بیت از دیوان فضولی‬
‫مرقوم خامۀ مشکین عمامه(‪ )30‬شد‪ .‬بیت‪:‬‬
‫ویرمین جانن سنكا بولمز حیات جاودان‬
‫‪2‬‬
‫زنده جاوید آنكا دیرلر که قرباندور سنكا‬
‫‪[Verməyən canın saŋa bulmaz həyat-i cavidan‬‬
‫]‪Zind-yi cavid aŋa derlər ki qurbandur saŋa‬‬
‫و معنی فارسی آن که «نداد هر کس جانش را به تو‪ ،‬نمییابد حیات ابدی‪ .‬زنده جاوید‬
‫او را گُویند که قربان تو است» و در آن مقام‪ ،‬تأمّل دقیق ضرور و درکار است و این قاعده‬
‫در کل کلمات ترکیّه برقرار است‪.‬‬

‫اسم مفعول‬
‫و از اسم مفعول(‪ )31‬ترکی هم‪ ،‬دو وجه باز میگردد‪ :‬یکی مفرد را بود و دیگری برای جمع‬
‫است و تثنیه جدا ندارد و تذکیر و تأنیث در آن مساوات دارد؛ مثل آن که اول مفتوح‬
‫گَلَنْمِشْ ]‪ [gələnmiş‬و گَلَنْمشلر ]‪ 3[gələnmişlər‬و از اول مضمُوم ورُنْمِشْ‬
‫]‪[vurunmış‬و وُرنمشلر ]‪ [vurunmışlar‬و اول مکسور‪ ،‬قیلِنْمِشْ ]‪،[qılınmış‬‬
‫قیلنمیشلر ]‪ [qılınmışlar‬و معانی آنها به ترتیب‪ ،‬چنان است‪ :‬آمدهشده‪ ،‬آمدهشدهگان‪،‬‬
‫زدهشده‪ ،‬زدهشدهگان‪ ،‬کردهشده‪ ،‬کردهشدگان و مثالهای مذکوره اسم مفعول و‪ 4‬به همین‬

‫‪ .‬صورت صحیح این موارد در ترکی معیار امروزی به ترتیب گلمهین ‪ ،gəlməyən‬وورمایان‬ ‫‪1‬‬

‫‪vurmayan‬و قیلمایان ‪ qılmayan‬است‪.‬‬

‫زندۀ جاوید آنا دئرلر کی قورباندور سنا‬ ‫‪ . 2‬وئرمهین جانین سنا‪ ،‬بولماز حیات جاودان‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)157 :1387 ،‬‬
‫‪ . 3‬دو صورت اخیر درنسخۀ خطی به همین شکل نادرست آمدهاند‪ .‬فرهاد رحیمی صورتهای گلینمیش‬
‫‪ gəlinmiş‬و گلینمیشلر ‪ gəlinmişlər‬را به جای این صورتها اختیار کردهاست (شیروانی‪.)38 :1391 ،‬‬
‫‪ . 4‬در نسخۀ اصلی این «و» چنین آمدهاست و زائد به نظر میرسد‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫ضابطه و قاعده میآید‪ .‬کلّ افعال و کلمات ترکیّه و اسم مفعول‪ ،‬هم مثل اسم فاعل است‪.‬‬
‫بعالوه و زیادتی میم مکسوره و شین ساکنه در آخر کلمات و اصل معنی «مِشْ» در فارسی‪،‬‬
‫«شدهاست»‪ ،‬است و کیفیت آن در موقع خود خواهدآمد‪ .‬ان شا]ء[ اهلل تعالی‪ .‬و استادان‬
‫لغت ترکیّه فرمودهاند که در اغلب و اکثر مواضع‪ ،‬بعوض نون ساکنه‪،‬که حتم و حکم‪ ،‬باید‬
‫بر میم مکسوره و شین ساکنه مقدم میدارند‪ ،1‬الم ساکنه میآورند؛ مثل آن که وُرُنْمِشْ‬
‫]‪[vurunmış‬را وُرُلْمِشْ ]‪ [vurulmış‬میگویند و صحیح میدانند‪ .‬اما اصحّ و اَوْلی‪،‬‬
‫اُولی‪ 2‬است که وُرُنْمِشْ ]‪ [vurunmış‬باشد و آن معنی‪ ،‬از قاعده و قیاس دور و موافق‬
‫استعمال است واهلل العلیم الخبیر‪.‬‬

‫امر‬
‫و قاعده و قانون کلیه امر ترکی آن ست که فعل امر‪ ،‬خواه اول مفتوح و خواه ]اول[ مضموم‬
‫و خواه ]اول[ مکسور که باید‪ ،‬آخر آن کلمه ساکن باشد؛ مثل گَلْ ]‪ [gəl‬و وُرْ ]‪ [vur‬و‬
‫قِلْ ]‪ [qıl‬باشد که معانی آنها‪ ،‬به ترتیب‪ ،‬بیا‪ ،‬بزن‪ ،‬بکن است‪ .‬امّا شرطی عمدۀ در آن مستتر‬
‫و برقرار است که محال است‪ ،‬آن شرط منتفی تواندشد و او آن است که هر گاه «دی»‬
‫]‪ ،[di/dı‬عالمت ماضی‪ ،‬بر آن فعل امر ملحق شود‪ ،‬معنی ماضی حاصل آید و اگر معنی‬
‫ماضی یافت نشود‪ ،‬امر نیست؛ مثل اَت ]‪ [ət‬و کُلْ ]‪ [kül‬و اِپْ ]‪ [ip‬باشد که این هر سه‬
‫لفظ که شروط مذکوره را دارد و اگر لفظ دی‪ ،‬الحاق شود‪ ،‬معنی ماضی یافت نمیشود و‬
‫این هرسه لفظ‪ ،‬اسماند و امر نیستند و معانی آنها آن است‪ :‬اَتْ]‪[ət‬؛ یعنی گوشت و کُلْ‬

‫‪ . 1‬با توجه به آمدن قید «باید»‪ ،‬این فعل باید «بدارند» باشد‪.‬‬
‫‪ . 2‬در عربی «اَوْلَی» یعنی مستحقتر‪ ،‬سزاوراتر‪ ،‬که یک بار قبل از این آوردهاست و این یکی( اُولی)‪ ،‬مونّث‬
‫اوّل باید باشد که معنی اش همان «ایلک» و «بیرینجی» یا «نخست» میشود‪ .‬عبدالرّحیم خواسته با این دو‬
‫کلمه بازی ادبی کند و نوعی جناس ناقص (جناس مُحَرَّف) به کار برد تا بدین وسیله تسلّط خودش بر‬
‫زبان عربی و نثر فارسی به رخ خواننده بکشد‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫]‪[kül‬؛ یعنی خاکستر و اِپ ]‪ ،[ip‬به باء فارسی که سه نقطه باشد‪ ،‬به معنی ریسمان است‬
‫و چون شرط اخیره که عمده دانستهاند‪ ،‬در این مثالها نیست و سایر شرایط در آن موجود‬
‫است‪ ،‬امر نیست‪ .‬این است که مال جاجیمخان و مال قراخاناوغلی‪ ،‬شرط آخر را واجب‬
‫میدانند‪.‬‬
‫و از بعضی کلمات و افعال ترکیّه که امر بنا کنند‪ ،‬زیاده بر دو حرف و آخر آن ساکن و‬
‫بلکه ما قبل آخرش هم‪ ،‬ساکن است که در عربیت‪ ،‬این مدعا را التقاء ساکنین]میگویند[‬
‫و غیر جایز و بالممدوح است‪ .‬به خالف کالم ترک که جایز و ممدوح میدانند؛ مثل آپارْ‬
‫]‪ ،[apar‬ساخْال ]‪ [saxla‬و گُتُورْ ]‪ [götür‬و ایچْ ]‪ [iç‬و ایتِرْ ]‪ [itir‬باشد که آپارْ‬
‫]‪ ،[apar‬به معنی بُبَرْ‪ 1‬است و ساخال ]‪ ،[saxla‬نگاه دار و گُتُورْ ]‪ ، [götür‬بردار و ایچ‬
‫]‪ ،[iç‬بیاشام و ایتِرْ]‪ ،[itir‬کُم کن‪ ،‬است‪ .‬ازین قبیل امثله‪ ،‬الی غیر النّهایت است و در این‬
‫موقع‪ ،‬تأمّل دقیق باید‪.‬‬
‫امّا اغلب امر ترکی‪ ،‬دو حرف است؛ مثل مثالهای اول و از امر ترکی‪ ،‬دو وجه باز میگردد‪:‬‬
‫یکی مفرد‪ ،‬یکی جمع و تذکیر و تأنیث در آن مساوی است و ضمایر به دستور(‪ )32‬در آن‬
‫مستتر است‪ .‬حرف گَلْ ]‪ ،[gəl‬گَلُنْگْزْ ]‪ [gəlüŋz‬ورْ ]‪ [vur‬ورُنْگْزْ ]‪ ،[vuruŋz‬قِلْ‬
‫]‪ ،[qıl‬قِلُنْگْزْ ]‪ [qıluŋz‬باشد و کاف و زاء ساکنه‪ ،‬در جمع رسم الخط ترکی است(‪)33‬و‬
‫گَلُنْ ]‪ [gəlün‬ورُنْ ]‪ [vurun‬و قِلُنْ ]‪ [qılun‬کفایت در جمع میکند‪ .‬اما مال‬
‫تنگریوردی‪ ،‬کاف و زاء در تلفّظ‪ ،‬به اعتبار غلظت و شدّت کالم ترکیّت‪ ،‬به حد وجوب‬
‫میداند و بلكه تكلّم بدون آنها را‪ ،‬حرام و متكلّم را کالتّات‪ 2‬میداند‪ .‬هرچند سایر علما‪،‬‬

‫‪ . 1‬مصنّف‪ ،‬درست به همین صورت حرکتگذاری کردهاست و ما نیز‪ ،‬جهت رعایت امانت‪ ،‬دقیقاً به همین‬
‫صورت منعکس کردیم‪.‬‬
‫‪« . 2‬کالتّات» به معنی «مانند تات» ترکیبی عربی‪ -‬ترکی و برساخته و مجعول است‪« :‬کَ(مانند)‪ +‬تات‬
‫(غیرترک)»‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫قول او را خالی از صحّت یافتهاند‪ .‬اما نزد مولّف‪ ،‬این قول بسیار معتبر و گویندهگان‬
‫او را‪ ،‬مُخ ترک و شاه ترک(‪ )34‬میداند‪.‬‬
‫و امّا امر غایب(‪ )35‬در کالم ترک قاعده و قانونشان چنان است که باید لفظ گَرَگْ ]‪[gərəg‬‬
‫که هر دو کاف فارسی است(‪ ،)36‬مقدّم بر لفظ امر آورده و گفتهشود‪ .‬بعالوه هاء ملحقه در‬
‫آخر فعل امر ترکی؛ مثل آن که میگوید‪ :‬گَرَگْ گَلَه]‪ ، [gərəg gələ‬گَرَگْ وُرَه ‪[gərəg‬‬
‫]‪ ،vura‬گَرَگْ قِلَه]‪ ،[gərəg qıla‬گَرَگْ آپارَه]‪ ،[gərəg apara‬گَرَگْ ایچَه ‪[gərəg‬‬
‫]‪.içə‬‬
‫و از امر غایب‪ ،‬شش وجه باز میگردد‪ :‬دو مغایب و دو مخاطب و دو متکلّم را بود و‬
‫ضمایر در آنها مستتر است‪ .‬به ضابطه و قراردادی و وانمودی که ذکر شدهاست‪ .‬مفتوح‪:‬‬
‫گَرَگْ گَلَه]‪ ،[gərəg gələ‬گَرَگْ گَلَهلَر]‪ ،[gərəg gələlər‬گَرَگْ گَلَهسَنْ ‪[gərəg‬‬
‫]‪ ،gələsən‬گَرَگْ گَلَهسیزْ]‪ ،[gərəg gələsiz‬گَرَگْ گَلَمْ]‪ ،[gərəg gələm‬گَرَگْ گَلَقْ‬
‫]‪ .[gərəg gələg/gələk‬مضموم‪ :‬گَرَگْ وُرَه ]‪ ،[gərəg vura‬گَرَگْ وُرَهلَرْ ‪[gərəg‬‬
‫]‪ ،vuralar‬گَرَگْ وُرَهسَن]‪ ، [gərəg vurasan‬گَرَگْ وُرَهسیزْ]‪ ،[gərəg vurasız‬گَرَگْ‬
‫وُرَمْ]‪ ،[gərəg vuram‬گَرَگْ وُرَقْ ]‪ .[gərəg vuraq‬مکسور‪ :‬گَرَگْ قِلَه]‪،[gərəg qıla‬‬
‫گَرَگْ قِلَهلَر]‪ ،[gərəg qılalar‬گَرَگْ قِلَهسَنْ]‪ ،[gərəg qılasan‬گَرَگْ قِلَهسیزْ ‪[gərəg‬‬
‫]‪ ،qılasız‬گَرَگْ قِلَمْ]‪ ،[gərəg qılam‬گَرَگْ قِلَقْ ]‪ [gərəg qılaq‬و بنابرین قیاس است‬
‫سایر افعال از امر غایب و شرایط و ضمایر در آن مستتر است‪.‬‬
‫مال داشدمور فرمودهاند که «اگر ضمایر را ظاهر سازند و مستور ندارند‪ ،‬هم جایز است‪،‬‬
‫لیکن نظر به این که در کالم‪ ،‬قلّت مطلوب و مرغوب است‪ ،‬مستور دارند اَوْلی و اصحّ‬
‫خواهدبود»؛ مثل گَرَگْ گَله اُو ]‪ ،[gərəg gələ o‬گَرَگْ گَلَهلَر]‪ ،[gərəg gələlər‬گَرَگْ‬
‫گَلَهسَنْ]‪ ،[gərəg gələsən‬گَرَگْ گَلَهسیز]‪ ،[gərəg gələsiz‬گَرَگْ گَلَم مَنْ ‪[gərəg‬‬
‫]‪ ،gələm mən‬گَرَگْ گَلَقْ بیز ]‪ .[gərəg gələg/ gələk biz‬امثله باقیه هم به این‬
‫قیاس است‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫نهی‬
‫و عالمت نهی‪ ،‬در کل کلمات ترکیّه‪ ،‬میم مفتوحه در اواخر کلمات است‪ ،‬به عالوه «ها» که‬
‫است؛ مثل آن که اوّل مفتُوح‪ :‬گَلْمَه ]‪ [gəlmə‬ورمَه ]‪ ،[vurma‬قِلْمَه‬ ‫‪1‬‬
‫آن‪ ،‬هاء‬
‫]‪ [qılma‬باشد و مال تنگریوردی که از معتبرترین علماء اتراکیه است که میم مذکوره‬
‫را به الف مینویسند و میگویند؛ مثل آن که گَلْما ]‪ [gəlma‬و وُرْما ]‪ ،[vurma‬قِلْما‬
‫]‪ [qılma‬باشد و معانی فارسیه آن به ترتیب آن که میا و مزن و مکن و هم چنین است‬
‫بواقی افعال منهیّه؛ مثل آن که آپارمَه ]‪ ،[aparma‬گَتُورْمَه ]‪ ،[gətürmə‬گُتُورْمَه‬
‫]‪ [götürmə‬و ایچْمَه ]‪ [içmə‬و کِیچْمَه ]‪ [keçmə‬و معانی آن که مبر و میار و مبر(‪)37‬و‬
‫میاشام و مگذر و قس علی هذا و الف و یا ها بعد از افعال ترکی به کلی حذف و ترک‬
‫میشود و در تلفّظ مدخلی ندارد‪.‬‬
‫مال جاجیمخان و مال قراخاناوغلی که افضل الفضالی اتراکند‪ ،‬دقت بسیار فرموده و‬
‫گفتهاند که «این ماء ناهیّه است که در عربیّت‪ ،‬در اوایل افعال‪ ،‬آورده و گفته شده و مدّعا‬
‫منهیات‬ ‫نهی و بازداشتن از کار است که اتراک به ضدّ عربیت به اواخر انداخته و به‬
‫ایراد ساختهاند» و نیز گفته]اند[ که «این ماء ناهیه‪ ،‬در کلمات فارسیه هم‪ ،‬میباشد؛ مثل آن‬
‫که میگُویند‪ :‬میا و مزن و مکن»‪ .‬مال یردانقلی میفرماید که در این جا نکتۀ دقیق به خاطر‬
‫رسیده‪ ،‬نهایت در نظر ما‪ ،‬بسیار غریب و عجیب خواهدنمود و او چنان است که فرموده‬
‫«در فارسی هم‪ ،‬همان ماء ناهیه است که افعال مذکوره چنین باشد‪ .‬ماکُنْ و مازن و مایا‪،‬‬
‫باشد که از کثرت استعمال‪ ،‬الف را محذوف و متکلّمان تلفّظ بمکن و مزن و میا کرده‪-‬‬
‫اند»(‪ .)38‬هرچند که خالی از قوتی نیست‪ ،‬لیکن بسیار بعید مینماید و سایر علما این قول‬
‫را کالحسن شمرده‪ ،‬در رد و قبولش‪ ،‬به سکوت باز گذاشتهاند‪.‬‬

‫‪ . 1‬دهخدا معنی «هاء استراحت» را «هاء وقف» نوشته است (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل استراحت)‪ ،‬ولی به‬
‫نظر میرسد منظور از آن «های غیرملفوظ» باشد‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫و از آن نیز دو وجه باز میگردد‪ :‬یکی مفرد و یکی جمع و تذکیر و تأنیث عالمت جدا‬
‫ندارند و مثل آن است که فضولی در یک بیت‪ ،‬سه قسم از فعل ترکی را در یک بیت‪،‬‬
‫آورده‪ .‬بیت‪:‬‬
‫کونگول‪ ،‬تا وار اَلُنْدَه جام می‪ ،‬تسبیحه اَلْ اوُرْمَه‬
‫‪1‬‬
‫ره مسجد دوُتوب‪ ،‬زاهدلَر ایلَه‪ ،‬دوُرْمَه اُتوُرْمَه‬
‫‪[Köŋül ta var əlündə cam-i mey təsbihə əl urma‬‬
‫]‪Rəh-i məscid dutub zahidlər ilə durma oturma‬‬
‫و معنی فارسی بیت آن که «دال تا هست در دستت‪ ،‬جام می‪ ،‬به تسبیح دست مزن‪ .‬راه‬
‫مسجد مگیر؛ با زاهدان برمخیز و منشین»‪.‬‬
‫نفی‬
‫عالمت نفی در کالم ترکی‪ ،‬بر دو قسم است‪ :‬اول آن که نفی میکند فعل را از ماضی و‬
‫عالمت آن‪ ،‬میم مفتوحه است و میم را با الف هم‪ ،‬تجویز کردهاند و اعتقاد مال تنگریوردی‬
‫و مال یردانقلی آن است که «بدون الف‪ ،‬صورتی ندارد» و این ماء را‪ ،‬ماءِ نافیه عربیّه‬
‫گرفتهاند و مولف میگوید که این قول خالی از قوّت و صحّت نیست‪ ،‬لیکن سایر علما با‬
‫ایشان در این عقیده موافقت ندارند‪ .‬به هر تقدیر‪ ،‬این میم نافی‪ ،‬بر فعل مثبت ماضی که‬
‫الحق میشود‪ ،‬منفی میسازد؛ مثل آن که فضولی گفته‪ .‬بیت‪:‬‬
‫گیجه لر‪ ،‬تا حالمه‪ ،‬گردون تماشا ایتْمَدی‬
‫‪2‬‬
‫ترک ایدوب بیدادنی‪ ،‬بر مهر پیدا ایتْمَدی‬
‫‪[Gecələr ta halimə gərdun təmaşa etmədi‬‬
‫]‪Tərk edüb bidadını bir mehr peyda etmədi‬‬

‫نماز اهلینه اویما‪ ،‬اونالر ایله دورما‪ ،‬اوتورما!‬ ‫‪ . 1‬کؤنول تا وار الینده جام مئی‪ ،‬تسبیحه ال اورما‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)162 :1387 ،‬‬
‫‪ . 2‬گئجه لر تا حالیمه گردون تماشا ائتمه دی ترک ائدیب بیدادینی‪ ،‬بیر مئهر پئیدا ائتمه دی‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)238 :1387 ،‬‬

‫‪61‬‬
‫یا ایتمادی ]‪ [etmədi‬که معنی فارسی بیت آن است که «شبها‪ ،‬تا حال مرا‪ ،‬کردون تماشا‬
‫نکرد‪ .‬ترک بیدادش و مهری پیدا نکرد» که لفظ «ایتمدی» ]‪ [etmədi‬پیش از دخول میم‬
‫«ایتْدی» ]‪ [etdi‬بود؛ یعنی «کرد» و مثبت بود و ماء نافیه داخل شُد و «ایتمدی» ]‪،[etmədi‬‬
‫«نکرد» و منفی شد‪.‬‬
‫و از افعال منفی ماضی‪ ،‬شش وجه باز می گردد؛ مثل آن که گَلْمَدی ]‪ ،[gəlmədi‬گَلْمَدیلرْ‬
‫]‪ ،[gəlmədilər‬گَلْمَدُنْگْ ]‪ ،[gəlmədüŋ‬گَلْمَدُنْگز]‪ ،[gəlmədüŋüz‬گَلْمَدُمْ‬
‫]‪ ،[gəlmədüm‬گَلْمَدُق ]‪ [gəlmədüg/gəlmədük‬باشد و معنی آنها‪ ،‬بر وفق توالی‪،‬‬
‫در فارسی آن که نیامد‪ ،‬نیامدند‪ ،‬نیامدی‪ ،‬نیامدید‪ ،‬نیامدم‪ ،‬نیامدیم و ضمایر در آنها به ضابطه‬
‫مستمره مستور است و برین قیاس است اول مضموم و اول مکسَور هم که وُرْمدی‬
‫]‪ [vurmadı‬و قِلْمدی ]‪ [qılmadı‬باشد و به همان دستور‪ ،‬مغایب و مخاطب و متکلّم‬
‫و مفرد و جمع‪ ،‬بدون تغیر و تبدیل می آید و مثل اول مفتوح است‪.‬‬
‫و امّا عالمت نفی از افعال مستقبل در ترکی‪ ،‬میم مفتوحه‪ ،‬به دستور مذکور در ماضی است‪،‬‬
‫بعالوۀ زاء ساکنه که لفظ «مَزْ» ]‪[məz‬یا «ماز»]‪] [maz‬میسازد[؛ مثل گَلْمَزْ ]‪،[gəlməz‬‬
‫گَلْمَزْلَر ]‪ ،[gəlməzlər‬گَلْمَزْسَنْ ]‪ ،[gəlməzsən‬گَلْمَزْسیز ]‪ ،[gəlməzsiz‬گَلْمَزْمْ‬
‫]‪ ،[gəlməzəm‬گَلْمَزْقْ ]‪ [gəlməzüg/gəlməzük‬و معانی فارسیه آنها‪ ،‬به ترتیب‪ ،‬آن‬
‫که نمیآید‪ ،‬نمیآیند‪ ،‬نمیآیی‪ ،‬نمیآئید‪ ،‬نمیآیم‪ ،‬نمیآئیم‪ .‬گویا «مز» ]‪ [məz‬در ترکی‪ ،‬به‬
‫معنی «نمی» در فارسی باشد‪ ،‬بی کم و زیاد و ازین بیت فضولی‪ ،‬خوب استدراک کرده‬
‫میشود‪ .‬بیت‪:‬‬
‫(‪)39‬‬
‫فریاد که سن هیچ کیمینگ یَتْمَزْسن فریادینه‪...‬‬
‫]‪[fəryad ki sən heçkimiŋ yétməzsən fəyadına...‬‬
‫‪ ...‬فریاد ترا کار نمی کند و باز اول مضموم و اول مکسور‪ ،‬برین قیاس و ضمایر در آنها‬
‫مستور و شرایط در آنها کلّیۀً موجود و مقدور است‪.‬‬
‫و علمای خمسه‪ ،‬متفق الفظ فرمودهاند که لفظ «سیزْ» ]‪ [sız/siz‬که سین مُعجمه و زاء‬
‫ساکنه باشد‪ ،‬به معنی نفی است‪ .‬اگرچه‪ ،‬ذکر و بیان آن در رکن سیم‪ ،‬در تحت حروف به‬
‫‪62‬‬
‫تفصیل آوردهمیشود‪ .‬چون در این موضع‪ ،‬مباحثه در منفیات ترکیّه است‪ ،‬شاهدی از قول‬
‫فضولی‪ ،‬بر سبیل تمثال‪ ،‬ایراد کرده میشود‪ .‬بیت‪:‬‬
‫سن سیز اولمم آیری محنتدن بالدن االمان‬
‫(‪)40‬‬
‫االمان هجران و محنتدن االمان‬
‫‪[sənsiz olmam ayrı mehnətdən bəladən ələman‬‬
‫]‪ələman hicran u mehnətdən ələman‬‬
‫و معنی بیت در فارسی آن است که «بی تو نمیشوم جدا‪ ،‬از محنت و بال االمان‪ .‬االمان از‬
‫محنت و بالی هجران‪ ،‬االمان» و اصل معنی سیز ]‪ [siz‬ترکی در فارسی‪ ،‬به جای «بی»‬
‫است‪ .‬نهایت فرق و امتیاز‪ ،‬در تقدیم و تأخیر آن است که فارسی زبانان‪ ،‬بی را در اول و‬
‫ترکیّه سیز ]‪ [siz‬را در آخر کلمه وارد میسازند؛ مثل سَنْسیزْ ]‪ [sənsiz‬که معنیش در‬
‫فارسی‪ ،‬بیتو است‪ .‬و این لفظ سیز ]‪ ،[siz/sız‬بر اسماء داخل و میم و یا ماء نافیه‪ ،‬بر‬
‫افعال ترکیّه‪ ،‬داخل میشود‪.‬‬

‫استفهام‬
‫و عالمت استفهام در ترکی‪ ،‬به سه لفظ میشود که هر یک آورده شود‪ ،‬همان معنی استفهام‬
‫مفهوم ]میشود[ و هریک قایم مقام یکدیگر‪ ،‬میتوانند شد و آن سه لفظ‪« ،‬می» ]‪[mi/mı‬‬
‫و «اوُلَه» ]‪ [ola‬و «آیا» ]‪ [aya‬باشد و این الفاظ‪ ،‬در افعال ماضیه و مستقبل و منفی و‬
‫مثبت‪ ،‬همگی‪ ،‬داخل میشوند و همان معنی حاصل میگردد که به ذکر آنها پرداخته میشود‬
‫و چون استفهام ترکی‪ ،‬سه لفظاند و مثالهای ما‪ ،‬در همه جا‪ ،‬سه رقم‪ ،‬بنابراین‪ ،‬در هر یکی‪،‬‬
‫یک مثال میآوریم که مابقی را‪ ،‬از آن قرار قیاس نُمایند‪.‬‬
‫امّا‪ ،‬استفهام ترکی در ماضی مثبت آن که‪ ،‬گلدمی؟ ]?‪ ،[gəldi mi‬گلدلَرْمی؟ ‪[gəldilər‬‬
‫]?‪ ،mi‬گلدنْگْمی؟ ]?‪ ،[gəldüŋ mi‬گلدنُگْزْمی؟]?‪ ،[gəldüŋüz mi‬گلدمْمی؟‬
‫]?‪ ،[gəldüm mi‬گلدقْمی؟ ]?‪ [gəldüg/ gəldük mi‬و معنی آنها به فارسی آن که‬
‫آیا آمد؟‪ ،‬آیا آمدند؟‪ ،‬آیا آمدی؟‪ ،‬آیا آمدید؟‪ ،‬آیا آمدم؟‪ ،‬آیا آمدیم؟‬

‫‪63‬‬
‫و ماضی منفی‪ ،‬آن که‪ ،‬کَلْمَدِمی؟]?‪ ،[gəlmədi mi‬کَلْمَدِیَلَرْمی؟]?‪،[gəlmədilər mi‬‬
‫‪،[gəlmədüŋüz‬‬ ‫کَلْمَدُنُگْزْمی؟]?‪mi‬‬ ‫‪،[gəlmədüŋ‬‬ ‫کَلْمَدُنْگْمی؟]?‪mi‬‬
‫کَلْمَدُمْمی؟]?‪ ،[gəlmədüm mi‬کَلْمَدُقْمی؟ ]?‪ [gəlmədüg/ gəlmədük mi‬و‬
‫معنی فارسی چنان است‪ :‬آیا نیامد؟‪ ،‬آیا نیامدند؟‪ ،‬آیا نیامدی؟‪ ،‬آیا نیامدیدْ؟‪ ،‬آیا نیامدم؟‪ ،‬آیا‬
‫نیامدیم؟ بیت‪:‬‬
‫(‪)41‬‬
‫فَلَكْلَرْ یانْدی آهِمْدَنْ مُرادِم شمعی یانْمَزْمی؟‬
‫]?‪[Fələklər yandı ahimdən muradım şəm’i yanmaz mı‬‬
‫و معنی آن آن است‪« :‬فلکها سُوخت از آه من‪ ،‬آیا شمع مرادِ من نمی سوزد»؟‬
‫و اول مضموم آن که وُرْدیمی؟ ]?‪ ،[vurdı mı‬الی آخره؛ یعنی آیا زد؟ و قِلْدیمیْ؟‬
‫]?‪ ،[qıldı mı‬الی آخره؛ یعنی آیا کرد؟ و از اول مفتوح مثبت آن که‪ :‬گَلُرْمی؟ ‪[gəlür‬‬
‫‪1‬‬
‫]?‪mi‬؛ یعنی آیا میآید؟ و قِلوُرْمی؟ ]?‪[qılur mı‬؛ یعنی آیا میکند؟‬
‫و لفظ دویم استفهام ترکی‪ ،‬اوُلَه ]‪ [ola‬است‪ .‬در مثبت ماضی آن که‪ :‬وُراراوُلَه؟ ‪[vurar‬‬
‫]?‪ ola‬ورارْلَراوُلَه؟ ]?‪ [vurarlar ola‬ورارسَن اوُلَه؟ ]?‪ [vurarsan ola‬ورارسیز‬
‫اوُلَه؟ ]?‪ [vurarsız ola‬ورارام اوُلَه؟ ]?‪ [vuraram ola‬ورارُق اوُلَه؟ ‪[vuraruq‬‬
‫]?‪.ola‬‬
‫و لفظ سیم در استفهام ترکی‪ ،‬آن که‪ :‬آیا قِلَر؟ ]?‪ ،[aya qılar‬آیا قِلَرلر؟ ‪[aya‬‬
‫]?‪ ،qılarlar‬آیا قِلَرسَن؟ ]?‪ ،[aya qılarsan‬آیا قِلَرسیز؟ ]?‪ ،[aya qılarsız‬آیا قِلَرم؟‬
‫]?‪ ،[aya qılaram‬آیا قِلَرُق؟ ]?‪ [aya qılaruq‬و بواقی امثله هم‪ ،‬برین قیاس است و‬

‫‪ . 1‬معادل فارسی «گلورمی» یا همان «گلیرمی‪ » gəlirmi /‬که فعل حال ساده است‪ ،‬در زبان فارسی «آیا‬
‫میآید» است‪ .‬امّا نکته این جاست که در فارسی برای «گَلَرْمی ‪ »gələrmi /‬که فعل مستقبل خبری غیر‬
‫قطعی است‪ ،‬نیز‪ ،‬همان «آیا میآید» را داریم‪ .‬این امر نشان دهندۀ ضعف زبان فارسی نسبت به ترکی از‬
‫دیدگاه گنجینۀ واژگان است و نمونهای از صدها مورد‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫همچنین است اول مضموم و اول مکسُور هم‪ .‬به نحو آن که‪ :‬آیا گلور؟ ]?‪[aya gəlür‬‬
‫آیا وُرار؟ ]?‪ [aya vurar‬یعنی آیا میآید؟ و آیا میزند؟(‪ )42‬الی آخرهما‪.‬‬
‫و مال داشتمور(‪ )43‬فرمودهاند که «اصل معنی لفظ اوُلَه ]‪ [ola‬که در مقام استفهام آورده‬
‫شد‪ ،‬هرچند که به معنی «باشد» فارسی ]است[‪ ،‬لیکن در محل استفهام استعمالش کردهاند»‬
‫و این معنی حق و مطابق واقع ]است[ و خالفی ندارد‪.‬‬

‫‪65‬‬
 ‫فصل دُویّم‬
‫‪1‬‬
‫در عالمت افعال ترکیّه که به یاری و خودی دیگری‪ ،‬کرده میشود‬
‫دومفعولی‪ 2‬حساب و شمرده میشود و فهمیدن و دانستن آن‪ ،‬خالی از دقّتی‬ ‫که‬
‫نیست‪ .‬لذا تأمّل زیاد ضرور است و این افعال را در عربیّت‪ ،‬متعدّی گویند؛ مثل آن که‬
‫اولدی ]‪ ،[öldi‬به معنی «مُرد» است و الزم است و او را به لفظ دُرْ ]‪[dür/dur/dır/dir‬‬
‫]میتوان[ متعدّی گردانید؛ مثل آن که از ماضی‪ ،‬اوُلْدُرْدی]‪ ،[öldürdi‬اوُلْدُرْدیلَر‬
‫اوُلْدُرْدُمْ‬ ‫اوُلْدُرْدنگز]‪،[öldürdüŋüz‬‬ ‫اوُلْدُرْدُنْگ]‪،[öldürdüŋ‬‬ ‫]‪،[öldürdilər‬‬
‫]‪ ،[öldürdüm‬اوُلْدُرْدُق‪ [öldürdüg/öldürdük] 44‬که معانی فارسیه آنها‪ ،‬به ترتیب‬
‫آن که‪ ،‬کُشتانید‪ ،‬کشتانیدند‪ ،‬کشتانیدی‪ ،‬کشتانیدید‪ ،‬کشتانیدم‪ ،‬کشتانیدیم و گلدرْدی‬
‫]‪ ،[gəldürdi‬گلدرْدیلر ]‪ [gəldürdilər‬و گلدرْدُنگ ]‪ ،[gəldürdüŋ‬گلدرْدُنگز‬
‫‪[gəldürdüg/‬‬ ‫(‪)45‬‬
‫و گلدرْدُق‬ ‫]‪ ،[gəldürdüŋüz‬گلدرْدُم ]‪[gəldürdüm‬‬
‫]‪ gəldirdük‬باشد و معانی آنها به ترتیب آن که آمدانید‪ ،‬آمدانیدند‪ ،‬آمدانیدی‪ ،‬آمدانیدید‪،‬‬
‫ایچْدُردیلر]‪،[içdürdilər‬‬ ‫]‪،[içdürdi‬‬ ‫ایچدردی‬ ‫شد‪.‬‬ ‫آمدانیدیم‬ ‫آمدانیدم‪،‬‬
‫ایچدردُنگ]‪ ،[içdürdüŋ‬ایچدردنگز ]‪ ،[içdürdüŋüz‬ایچدردُم]‪،[içdürdüm‬‬
‫ایچْدُرْدُق ]‪ [içdürdüg/ içdürdük‬و معانی به ترتیب در فارسی چنان است؛ یعنی‬
‫بیاشامانید‪ ،‬بیاشامانیدیم‪ ،‬بیاشامانیدی‪ ،‬بیاشامانیدید‪ ،‬بیاشامانیدم‪ ،‬بیاشامانیدیم(‪.)46‬‬

‫‪ . 1‬به نظر می رسد که جای «و عطف» در این جا درست نیامده باشد و کلمۀ «خودی» باید «خود» باشد‪.‬‬
‫و صورت درست جمله باید چنین باشد‪« :‬در عالمت افعال ترکیّه که به یاری خود و دیگری کردهمیشود»‪.‬‬
‫‪ . 2‬به جای «دومفعولی» باید «دو فاعلی» مینوشت‪ .‬چون منظور مصنف همانگونه که خود مینویسد‬
‫دربارۀ « افعال ترکیّه که به یاری خود و دیگری کردهمیشود»؛ به عبارت بهتر «فعلهای دو فاعلی سببی»‬
‫است‪ .‬در ضمن مثالهای مصنف در بارۀ فعلهای دو فاعلی سببی کامالً نادرست است‪.‬‬

‫‪66‬‬
 ‫و از مستقبل اوُلْدُرُرْ ]‪ ،)47([öldürür‬اوُلْدُرُرْلَرْ]‪ ،[öldürürlər‬اوُلْدُرُرْسَنْ‬
‫]‪ ،[öldürürsən‬اوِلدُرُرْسیز]‪ ،[öldürürsiz‬اوُلْدُرَرَم‪ ،[öldürərəm] 1‬اوُلدُرْرُقْ‬
‫]‪ .[öldürərüg/ öldürərük‬معانی آنها به ترتیب‪ ...‬است(‪.)48‬‬
‫و مال قراخاناوغلی میفرمایند که «در بعضی مواضع‪ ،‬در چنین افعال «را» را در «را» ادغام‬
‫اوُلْدُرُّقْ‬ ‫]‪،[öldürrəm‬‬ ‫اوُلْدُرَّمْ‬ ‫که‬ ‫آن‬ ‫مثل‬ ‫میگویند؛‬ ‫و‬ ‫کنند‬ ‫می‬
‫]‪ [öldürrüg/öldürrük‬و قس علی هذا‪.‬‬
‫نهایت در کل افعال ترکیّه‪ ،‬متعدّی دخل نمیتواند نمود که بعضی دون بعض است که‬
‫بعضی افعال الزم‪ ،‬متعدّی میشود و بعضی متعدّی نمیتواندشد‪.‬‬
‫و مال داشدمور ادغام را در ترکی واجب میداند که به اعتبار آن که‪ ،‬کالم مدغم‪،‬‬
‫خصوص ترکی‪ ،‬غلظت و شدت زیاده از حد حاصل مینماید‪ .‬مولّف گوید‪ :‬چنانچه‬
‫صورت امكان داشت که کل کلمات ترکیّه را مدغم کرده گویند‪ ،‬اَوْلی و انسب مینمود‬
‫و کالم ترکی به حد کمال میرسید‪ .‬شرایط و ضمایر در این افعال موافق قاعده و قرارداد‬
‫برقرار و مستور است‪.‬‬
‫و عالمات‪ ،‬در اسم فاعل و اسم مفعول و امر و نهی و نفی تا آخر‪ ،‬با شرایط و قواعد دیگر‬
‫به نحوی است که در فصل اول ذکر و بیان شد‪ .‬فَتَأمَّلْ‪.‬‬

‫‪« . 1‬اوُلدُرَرَم» با همین حرکت گذاری‪ ،‬همان «اؤلدورهرم» ‪ öldürərəm‬ترکی آذربایجانی امروزی‪ ،‬فعل‬
‫آینده نزدیک خبری یا فعل آینده غیرقطعی است و با «اؤلدورورَم» ‪( öldürürəm‬حال‪ /‬مضارع) و دیگر‬
‫صیغه هایش تمایز دارد ‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫رُکْنِ دُویّم‬
‫رُکْن دُویّم مشتمل است بر دو فصل‪.‬‬

‫فصْل اَوَّلْ‬
‫در بیان اسمائی که به معنی افعال است‪.1‬‬
‫اوّل‪ :‬ایدی ]‪ ،[idi‬ایدیلَر ]‪ ،[idilər‬ایدُنْگْ ]‪ ،[idüŋ‬ایدُنُگْزْ ]‪ ،[idüŋüz‬ایدُمْ ]‪،[idüm‬‬
‫ایدُقْ ]‪ [idüg/idük‬و معانی آنها در فارسی‪ ،‬بود‪ ،‬بودند‪ ،‬بودی‪ ،‬بودید‪ ،‬بودم‪ ،‬بودیم باشد‬
‫که دو مغایب راست و دو مخاطب و دو متکلّم را و ضمایر مذکوره‪ ،‬در این اسماء مستتر‬
‫است‪.49‬‬
‫دویّم‪ :‬اوُلْدی‪ ،[oldı] 2‬اوُلْدیلَر]‪ ،[oldılar‬اوُلْدُنْگْ]‪ ،[olduŋ‬اوُلْدُنُگْزْ]‪،[olduŋuz‬‬
‫اوُلْدُمْ]‪ ،[oldum‬اوُلْدُقْ]‪ [olduq‬و معانی آنها در فارسی‪ ،‬به ترتیب آن که شد‪ ،‬شدند‪،‬‬
‫شدی‪ ،‬شدیم‪ ،‬شدم‪ ،‬شدیم باشد و ضمایر‪ ،‬در هر یک‪ ،‬به دستور‪ ،‬مستور است‪.‬‬
‫و میم مفتوحه در آن که داخل می]شود[‪ ،‬مثبت را منفی می سازد؛ مثل مثالهای مذکوره‪:‬‬
‫اوُلْمَدی ]‪ ،[olmadı‬اوُلْمَدیلَرْ ]‪ ،[olmadılar‬اوُلْمَدُنْگْ ]‪ ،[olmaduŋ‬اوُلْمَدُنُگْزْ‬
‫]‪ ،[olmaduŋuz‬اوُلْمَدُمْ ]‪ ،[olmadum‬اوُلْمَدُقْ ]‪ [olmaduq‬و معانی فارسی آنها به‬

‫‪1‬‬
‫‪ .‬هیچ کدام از مواردی که در این بخش به آنها اشاره شدهاست‪ ،‬اسم نیستند‪ .‬در حواشی هر کدام‬
‫توضیحات مکفی را خواهیمداد‪.‬‬
‫‪ . 2‬با توجّه به این که عبدالرّحیم‪ ،‬زیر «ی» الف کوتاه گذاشتهاست معلوم میشود که تلفّظ غالب «اوْلْدو»‬
‫)‪ (oldu‬در آن زمان «اوْلدیْ» )‪ (oldı‬بودهاست‪ .‬به همین صورت «اوْلْدیْالر» )‪ (oldılar‬و ‪. ...‬‬

‫‪68‬‬
‫ترتیب آن که نشد‪ ،‬نشدند‪ ،1‬نشدی‪ ،‬نشدید‪ ،‬نشدم‪ ،‬نشدیم‪ ،‬باشد و به دستور‪ ،‬در هر یک‬
‫از آنها ضمیری مستتر است‪.2‬‬
‫سیّم‪ :‬اُولْسوُن ]‪ ،[olsun‬اُولْمَسوُن ]‪ :[olmasun‬دو اسماند‪ 3‬در ترکی که در فارسی‪ ،‬آنها‬
‫به معنی «باشد»‪« ،‬نباشد» میآید‪.‬‬
‫چهارم‪ :‬دوُرْ]‪ ،[dur‬دَگُلْ ]‪ [dəgül‬و اینها هم هر دو اسماند(‪)50‬که در فارسی به معنی‬
‫است و نیست آمدهاست‪.‬‬
‫اوُلَه ]‪ ،[ola‬اوُلوُر]‪ ،[olur‬اوُلْ ]‪ ،[ol‬اوُلُنْگْزْ]‪ ،[oluŋz‬اوُلَمْ]‪ ،[olam‬اوُلَقْ ]‪ ،[olaq‬هم‬
‫از جمله اسماءِ افعال ترکی است و به ترتیب معانی آنها چنان است‪ :‬شده‪ ،‬میشود‪ ،‬باش‪،‬‬
‫باشید‪ ،‬باشم‪ ،‬باشیم(‪ )51‬وضمایر نیز‪ ،‬به دستور‪.‬‬
‫و مال جاجیمخان فرمودهاند که «اولَه ]‪ ،[ola‬به معنی «بود» است و این قول اصحّ می‪-‬‬
‫(‪)52‬‬
‫نماید‪.‬‬

‫‪ . 1‬در نسخۀ خطی‪ ،‬به اشتباه‪ ،‬نشدید نوشتهاست‪ .‬در نسخۀ خطی‪ ،‬به اشتباه‪ ،‬نشدید نوشتهاست‪.‬‬
‫‪ . 2‬هم اولدو ‪( oldu‬شد) و دیگر ساختهای این فعل‪ ،‬از مصدر پرکاربرد اولماق ‪( olmaq‬مصدر مثبت‬
‫در معنی شدن) و هم فعلهای صادره از مصدر منفی اولماماق ‪( olmamaq‬در معنی نشدن) مانند اولمادی‬
‫‪( olmadı‬نشد) فعل هستند نه اسم‪.‬‬
‫‪ . 3‬اولسون ‪ olsun‬و اولماسین ‪ olmasın‬هر دو فعل هستن؛ مثالً در جملۀ زیبا و پرمفهوم ترکی مردم‬
‫آذربایجان‪« :‬آذربایجان وار اولسون‪ ،‬ایستهمهین کور اولسون»‪ .‬اولسون ‪ olsun‬و اولماسین ‪ olmasın‬هر‬
‫دو فعل هستند‪.‬‬

‫‪69‬‬
 ‫فصل دویم‬
‫در بیان سایر اسماء ترکیّه‬
‫اوّالً اسماء شش جهات‪ :‬اوُسْتْ]‪ ،[üst‬آلْتْ]‪ ،[alt‬ساقْ]‪ ،[saq‬سُول]‪ ،[sol‬اوگ(‪، [ög])53‬‬
‫گَرُو ]‪ .)54( [gérü‬این دو اسم اخیر‪ ،‬هر دو‪ ،‬به کاف فارسی است و اوست‪ ،‬به معنی فوق‪،‬‬
‫است و اوُسْتَه ]‪ [üstə‬هم آمده و آلت ]‪ ،[alt‬تحت و ساق ]‪ ،[saq‬یمین و سول ]‪،[sol‬‬
‫یسار و اوگ ]‪ ،[ög‬پیش و گرو ]‪ ،[gərü‬پس را گویند و لفظ سول ]‪ ،[sol‬را سُولَه‬
‫(‪)55‬‬

‫]‪ [sola‬هم گفتهاند‪.‬‬

‫دیگر‪ ،‬چهار اسماند که عبارت ایرَلوُ ]‪ [irəlü‬و قارْشوُ ]‪ ،[qarşu‬اَنْگْسه ]‪ ،[əŋsə‬صُنْگْرَه‬
‫]‪ )56( [soŋra‬که هر دو به کاف فارسی تلفّظ میشود‪ .‬ایرَلوُ]‪ ،[irəlü‬به معنی پیشتر فارسی‬
‫است و قارْشوُ ]‪ ،[qarşu‬برابر را گویند و انگسه]‪ ،[əŋsə‬پسِ فارسی آورده و گفته و‬
‫نوشته میشود‪ .‬مال یردانقلی انگسه ]‪ [əŋsə‬را به معنی «دنبال» میدانند و قولش کالصّحیح‬
‫است‪.‬‬
‫و مال داشدمور‪ ،‬در تصنیفات خود‪ ،‬آرْدْ ]‪ [ard‬و آرْدینَه ]‪][ardına‬را[‪ ،‬به معنی «دنبال»‬
‫]آوردهاست[‪ .‬اگرچه بیان واقع است‪ ،‬امّا ]قولِ او[‪ ،‬خالی از رکاکت نیست(‪.)57‬‬

‫دیگر‬
‫دیگر دو اسماند در ترکی که اَرا ]‪ [ara‬و اُرْتَه ]‪ [orta‬باشد که هر دو به معنی میان و‬
‫میانه فارسی آوردهاند و مال جاجیمخان فرمودهاند‪« :‬اَرا ]‪ [ara‬وسط را گویند که جَنیْبَیْن‬
‫داشتهباشد و اورته ]‪ [orta‬الزم دارد که دور تا دورش احاطه شود و فرق است میانۀ این‬
‫دو اسم(‪ .)58‬تفاوت یکی بتأمّل دریاب» و اهلل اعلم بالصواب‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬آنْدَه ]‪ ،[anda‬بوُنْدَه ]‪ ،[bunda‬هانْدَه ]‪ [handa‬است که هر سه هاء‬
‫دارند و در فارسی به معنی آنجا و اینجا و کجا آورده میشود(‪.)59‬‬

‫‪70‬‬
‫دیگر‪ ،‬اوُچاقْ ]‪ ،[oçaq‬بوُچاق ْ ]‪ [buçaq‬و هاچاق ]‪ .)60( [haçaq‬سه اسماند و هر سه‬
‫به جیم فارسی‪ ،‬آنگاه‪ ،‬اینگاه‪ 1‬و کِی میآید‪ .‬مال داشدمور‪ ،‬هاچاق ]‪ [haçaq‬را‬
‫هاچان]‪ ،[haçan‬بنون میداند‪ .‬هرچند‪ ،‬قول او موافق استعمال یافتهشده‪ ،‬اما مخالف قیاس‬
‫است و مال جاجیمخان‪ ،‬هانده ]‪ [handa‬و هاچاق ]‪ [haçaq‬و هاچان ]‪ [haçan‬را‬
‫قانده ]‪ [qanda‬و قاچاق ]‪ [qaçaq‬و یا قاچان ]‪ [qaçan‬میداند‪ .‬اگرچه در لفظ ترکیّت‪،‬‬
‫مناسبتش زیاده بر هاچان]‪ [haçan‬است‪ ،‬لیکن در استعمال قزلباشیّه‪ ،‬بعید میداند‪ .‬مولف‬
‫گوید که قانده ]‪ [qanda‬و قاچان ]‪ [qaçan‬اصطالح عثمانلویه است‪ .‬اگرچه صحیح‬
‫است‪ ،‬در میان قزلباش تلفّظ نگردیدهاند (‪)61‬واهلل اعلم و مال داشدمور‪ ،‬دو اسم را آنجا‬
‫آورده که خانده ]‪ [xanda‬و خاچان ]‪ [xaçan‬باشد‪ .‬لیکن هر سه معنی‪ ،‬یکی است و‬
‫اصحّ با قاف و مصطلح با ها و دور از فصاحت با خاء است‪.‬‬
‫]‪ [aşaqa‬اوْیان]‪ ،[oyan‬بوُیان ]‪ .[buyan‬چهار‬ ‫(‪)62‬‬
‫دیگر‪ ،‬یوُخارو ]‪ [yuxaru‬و آشاقَه‬
‫اسماند‪ ،‬موضوع از برای باال و پایین و آن طرف و این طرف که به ترتیب گفته شد و‬
‫یوخارو]‪ ،[yuxaru‬در بعضی کتب ترکیّه‪ ،‬به یاء مالحظه شد که یوخاری ]‪[yuxarı‬‬
‫باشد و معنی تغیر ندارد‪.‬‬
‫نیک و بد که عبارت است از یَخشی ]‪ [yaxşı‬و یَمان ]‪[yaman‬‬ ‫دیگر‪ ،‬دو اسماند به‬
‫‪ 2‬و در این بیت‪ ،‬فضولی‪ ،‬خوب ایراد ساخته‪ .‬بیت‪:‬‬
‫زمانه ایچره مجرّب دور انتقام زمان‬
‫(‪)63‬‬
‫همیشه یخشی یه یخشی ایرور یمانه یمان‬
‫‪[Zamanə içrə mücərrəbdür intiqam-ı zaman‬‬
‫]‪Həmişə yaxşıya yaxşı irür yamanə yaman‬‬

‫‪ . 1‬در فارسی امروز «اینگاه» هرچند درست و مطابق قواعد زبان فارسی و مرکب از این (ضمیر اشاره به‬
‫نزدیک)‪ +‬گاه (اسم‪ :‬زمان‪ /‬وقت) است‪ ،‬کاربرد ندارد و به جایش «اکنون» یا «االن» کاربرد دارد‪.‬‬
‫‪ . 2‬یاخشی و یامان در زبان ترکی‪ ،‬هر دو صفت هستند و نه اسم‪ .‬البته در طبقهبندی کلی دستورزبان چون‬
‫صفتها جزو مقولۀ اسم گنجاندهمیشوند‪ ،‬میشود این سهو کوچک را بر عبدالرحیم بخشود‪.‬‬

‫‪71‬‬
‫و این لفظ یخشی ]‪ [yaxşı‬که به معنی نیک است‪ ،‬یَقشی ]‪ [yaqşı‬هم مالحظه ]می‬
‫شود و[ مانع و قصوری ندارد و بعضی‪ 1‬از علماء خمسه که راوی و قایلش معلوم نیست‪،‬‬
‫لفظ یَگْ ]‪ [yég‬که یاء مفتوح و کاف فارسی باشد را هم‪ ،‬به معنی نیک میدانند(‪.)64‬‬
‫دیگر‪ ،‬آز ]‪ [az‬و چُوق ]‪ [çoq‬و این دو اسم ترکی در فارسی‪ ،‬به معنی کم و زیاد آمده‬
‫که آز به معنی کم و چوق به معنی زیاد باشد و مال داشدمور‪ ،‬چُوقْ را به چوخ ]‪[çox‬‬
‫آورده که خاء باشد(‪ .)65‬اگرچه احتمال دارد که قولش حَسَن باشد‪ ،‬امّا از اعتبار خالی ]است[‬
‫و مناط‪ 2‬نمیدانند و دو اسم دیگر نیز‪ ،‬به همین معنی‪ ،‬به اندک تفاوتی وارد شد و آنها آن‬
‫است‪ :‬اَرْتوُقْ ]‪ [artuq‬و اَکْسوُگ (‪ [əksük])66‬که کاف اوّلِ ]اکسوگ ‪ ،[ əksüg‬عربی‬
‫و کاف ثانی فارسی است و شاهد بر این معنی‪ ،‬بیتی از فضولی‪ ،‬قلمی میشود‪ .‬بیت‪:‬‬
‫جسممی یاندرمه‪ ،‬پامال ایتمه کونگلمدن سقن‬
‫‪3‬‬
‫گلخنم اَکْسوُک دگل خاکستریمده اخگرم‬
‫‪[Cismimi yandırma pamal etmə göŋlümdən saqın‬‬
‫]‪Gülxənim əksük dəgül xakistərimdə əxgərim‬‬
‫و معنی بیت در فارسی آن که‪« ،‬جسم مرا مسوزان و مرا پامال مکن و از دلم پرهیز کن که‬
‫گلخنم کم نیست و در خاکسترم اخگرم»‪.‬‬
‫و لفظ «راق» ]‪ [raq‬که به معنی «تر» است‪ ،‬یعنی مبالغه در کم و زیاد بگویند‪ ،‬راق‬
‫]‪[raq‬را داخل اسماء چهارگانه میگویند و به این نحو میگویند‪ :‬آزاراق]‪،[azaraq‬‬

‫‪« . 1‬بعضی» یعنی «یکی»‪ .‬مصنف سخت تحت تأثیر زبان عربی است‪.‬‬
‫‪ . 2‬مَناط کلمهای عربی است از ریشۀ «ناطَ» (نَوط) به معنی «منوط‪ ،‬وابسته‪ ،‬مشروط‪ ،‬مربوط‪ ،‬متعلق و ‪»...‬‬
‫(آذرنوش‪.)724 -723 :1381 ،‬‬
‫‪ . 3‬این بیت در دیوان فضولی بدین صورت یافت شد که البته نشان از دخل و تصرف دکتر حسین‬
‫محمدزاده صدیق در اصلِ شعرِ فضولی در کلماتی مثل اسکیک به جای «اکسیک» است‪:‬‬
‫گُلخنیم اسگیک دگیل خاکستریمده اخگریم‬ ‫جیسمیمی یاخدینسا‪ ،‬پامال ائتمه کؤنلومدن‪ ،‬ساقین‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)214 :1387 ،‬‬

‫‪72‬‬
‫چوقْراق ]‪ [çoqraq‬و آرتوُقْراق ]‪ [artuqraq‬و اکسوُگْراق ]‪ [əksügraq‬که معنی‬
‫آنها‪ :‬کمتر و زیادتر باشد و راق ]‪ ،[raq‬که به معنی تر ]فارسی است[‪ ،‬در آخر کلمه‬
‫]میآید[ و از این بیت‪ ،‬چگونگی مبالغۀ آن معلُوم و مفهوم می شود‪ .‬بیت‪:‬‬
‫گل بنم تدبیر بیهودمده سن بیر سعی قیل‬
‫‪1‬‬
‫کیم اوالم بو درده آرتوقراق گرفتار ای حكیم‬
‫‪[Gəl bənüm tədbir-i bihüdəmə sən bir sə’y qıl‬‬
‫]‪Kim olam bu dərdə artuqraq giriftar ey həkim‬‬
‫و معنی بیت در فارسی آن که «بیا در تدبیر بیهودۀ من یک سعی بکن که شاید‪ ،‬به این درد‬
‫زیاده تر گرفتار شوم ای حکیم»‪.‬‬
‫مال قراخاناوغلی فرمودهاند آرْتِرْ ]‪ [artır‬و آرترمه]‪[artırma‬؛ یعنی زیاده کن و زیاده‬
‫مکن‪ ،‬میآید و این قول از صحّت بعیدست‪.2‬‬
‫دیگر‪ ،‬دو اسم‪ ،‬به معنی «هست» و «نیست» وضع شده که ترکی آن که وارْ ]‪ [var‬و‬
‫یُوق]‪ )67([yoq‬و ازین مضمون این بیت‪ ،‬حقیقت معلوم میشود‪ .‬بیت‪:‬‬
‫دهننگ ایسترم ای عشق‪ ،‬یوق ایت وارلقمی‬
‫‪3‬‬
‫که یوق اولمقده بو گون بر غرضم وار بنم‬
‫‪[Dəhəniŋ istərəm ey eşq yoq et varlıqımı‬‬
‫]‪Ki yoq olmaqda bu gün bir qərəzim var bənim‬‬

‫کیم اوالم بو درده آرتیقراق گرفتار‪ ،‬ای حکیم!‬ ‫‪ . 1‬گل بنیم تدبیر بیهودهمده سن بیر سعی قیل‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪)214 :1387 ،‬‬
‫‪ . 2‬بر خالف نظر عبدالرحیم‪ ،‬قول مال قاراخاناوغلو درست و صحیح است‪ .‬آرتیریماق ‪ artırmaq‬در‬
‫زبان ترکی آذربایجانی به معنی اضافهکردن‪ ،‬عالوه کردن‪ ،‬افزایش دادن و زیاد کردن کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪.)49 :1386 ،‬‬
‫کی یوخ اولماقدا بو گون بیر غرضیم وار بنیم!‬ ‫‪ . 3‬دهنین ایستهرم ای عشق یوخ ائت وارلیغیمی‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)215 :1387 ،‬‬

‫‪73‬‬
‫یعنی «دهنش را میخواهم ای عشق‪ .‬نیست بکن هستیم را که در نیست بودن‪ ،‬امروز‬
‫غرضی دارم»‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬کیم ]‪ [kim‬و کیمسه ]‪ [kimsə‬دو اسم ترکیاند که در فارسی به معنی کِه و‬
‫کس موضوع است و معنی بیت مفهوم میسازد‪ .‬بیت‪:‬‬
‫بر فقیرم دورمسوُن بنكا تعظیم ایچون‬
‫‪1‬‬
‫قانده وارسَم ای گوزم سو سپ غبارِ راهمه‬
‫‪[Bir fəqirəm durmasun kimsə bəŋa tə’zim içün‬‬
‫]‪Qanda varsam ey gəzüm su səp qubar-i rahimə‬‬
‫تعظیم من‪ .‬هر جا بروم ای‬ ‫و معنیاش آن که «فقیری هستم که کسی برنخیزد به‬
‫چشمم‪ ،‬آب پاش به غبارِ راه من»‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬دو اسم که عبارت است‪ :‬ایچرَه ]‪ [içrə‬و دیشرَه ]‪ [dışra‬که دیشقرو‬
‫]‪ [dışqaru‬هم میگویند(‪ ،)68‬به معنی درون و برون فارسی است‪ .‬بیت‪:‬‬
‫یریتمَیِنگز عرقی مجلس ایچره باده ایلن‬
‫‪2‬‬
‫حرامزادهنی قویمَیِنگ حالل زاده ایلن‬
‫‪[Yeritməyiŋiz ərəqi məclis içrə badə ilən‬‬
‫]‪Həramzadəni qoymayıŋ həlalzadə ilən‬‬
‫یعنی «مگردانید در اندرون مجلس باده عرق را و مگذارید که حرام زاده با حالل زاده‬
‫باشد»‪.‬‬

‫قاندا گئتسم ای گؤزوم! سو سپ غبار راهیما‬ ‫‪ . 1‬بیر فقیرم‪ ،‬دورماسین کیمسه بنا تعظیم اوچون‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)163 :1387 ،‬‬
‫با توجه به کاربرد «وارسام» به جای «گئتسم» در نسخۀ خطی مظهرالترکی اصالت و قدمت و ارزش ضبط‬
‫عبدالرحیم مشخص میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬این بیت را در دیوان فضولی نیافتیم و البته به نظر نمیرسد مال فضولی باشد‪ .‬فعل «یریتمَیِنگز» نیز با‬
‫توجه به معنی فارسی بیت به نظر میرسد به صورت «یئریتمَینگ» درست باشد‪:‬‬
‫حرامزادهنی قویمایین حاللزاده ایلن‬ ‫یئریتمهیین عرقی مجلس ایچره باده ایلن‬

‫‪74‬‬
‫مال داشدمور فرموده که «ایچ]‪ ،[iç‬به معنی توه‪ 1‬آمدهاست و صحیح است؛ مثل آن که‬
‫میگویند باغ ایچنده]‪ ، [bağ içində‬یعنی توهِ باغ و در میان باغ و علما در این معنی‬
‫خالفی نکردهاند‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬آغِرْ ]‪ [ağır‬و یُنْگُلْ]‪ ،[yüngül /yüŋül‬دو اسم ترکی است که واضع به معنی‬
‫سنگین و سُبُک وضع نموده و ینگل]‪ [yüngül‬به کاف فارسی است؛ به معنی سبک است‬
‫و آغر ]‪ [ağır‬به معنی سنگین است‪.‬‬
‫گَرَگْ]‪ ،[gərək‬گَرَگْمَزْ ]‪ ،[gərəkməz‬دیگر‪ ،‬دو اسم ترکی که اصل معنی آنها‪« ،‬باید»‪،‬‬
‫«نباید» است و امّا در فارسی به معنی «خواهی»‪« ،‬نخواهی» آمدهاست‪ .‬گَرَکْ ]‪[gərək‬‬
‫]و[ گَرَکْمَزْ ]‪ [gərəkməz‬است که هر دو به کاف فارسی است و فضولی در مقام‬
‫مناجات با قاضی الحاجات ادای آن دو اسم برین گونه کرده‪ .‬بیت‪:‬‬
‫بن بیلمزم بنگا گَرَکینْ سن حكیمسن‬
‫‪2‬‬
‫منع ایلمه ویرمه هر نه گَرَکْمَز سنگا بنگا‬
‫‪[Bən bilməzəm baŋa gərkin sən həkim sən‬‬
‫]‪Mən’ eylə vermə hər nə gərəkməz saŋa baŋa‬‬
‫و معنی بیت در فارسی آن که «من نمیدانم چه بایدم یا چه خواهم تو خود حکیمی‪ .‬منع‬
‫مکن و مده هر چه نباید و یا نخواهی مرا»‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬اوُزوُن ]‪ [uzun‬و قِسَّه ]‪ [qıssa‬که قِسْغَه (‪ [qısğa] )69‬هم میگویند‪ .‬دو اسم‬
‫ترکیاند به معنی بلند و کوتاه که اوزون]‪ ،[uzun‬بلند و قسه ]‪ [qıssa‬به معنی کوتاه است‬

‫‪ . 1‬توه ‪ tuh‬به معنی درون‪ ،‬داخل‪ ،‬اندرون در فرهنگهای فارسی مشاهدهنشد‪ .‬به نظر میرسد که در‬
‫رسمالخط قدیم فارسی این کلمه را توه مینوشتهاند‪ .‬در رسمالخط معیار امروز «تو» صحیحتر است‪.‬‬
‫منع ائیله؛ وئرمه هر نه گرکمز بنا بنا‬ ‫‪ . 2‬بن بیلمزم بنا گرهکن سن حکیمسن‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)156 :1387 ،‬‬
‫به نظر می رسد مصرع دوم بیت فوق‪ ،‬با توجه به نوشتۀ عبدالرحیم‪ ،‬این گونه درستتر باشد‪ « :‬منع ائیله؛‬
‫وئرمه هر نه گرکمز سنا بنا»‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫مبالغه و زیادهتیِ‪ 1‬اصلِ‬ ‫و مال جاجیمخان میفرمایند که لفظ راق ]‪ [raq‬بر اینها‪ ،‬به‬
‫معنی‪ ،‬داخل میشود؛ مثل آن که میگویند اوُزوُنْراق ]‪ [uzunraq‬و قسّهراق‬
‫]‪[qıssaraq‬که بلندتر و کوتاهتر است‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬اوُجَه ]‪ [uca‬و اَلْچَقْ]‪ ، [alçaq‬دو اسم ترکی است‪ ،‬به معنی بلند و پست آمدهاست‬
‫و باز لفظ راق ]‪ [raq‬مبالغه داخل آنها میشود و معنی را به حد کمال میرساند؛ مثل آن‬
‫که اوُجَه ]‪ [uca‬که به معنی بلند است‪ ،‬گوید اوجهراق]‪[ucaraq‬؛ یعنی بلندتر و الچق‬
‫]‪[alçaq‬که به معنی پست است و راق]‪ [raq‬داخل که شد‪ ،‬پستتر میشود‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬نیجَه ]‪ [necə‬و نیچَه ]‪ [neçə‬که اسماء ترکی است و به معنی چوُن و چند است‪.‬که‬
‫نیجه]‪ ،[necə‬به معنی چون و چگونه آمدهاست و نیچه ]‪ [neçə‬به جیم فارسی‪ ،‬به معنی‬
‫چند است‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬ایراق]‪ ،[Iraq‬یاوُق]‪ ،[yavuq‬دو اسماند که به معنی دور و نزدیک است که‬
‫ایراق]‪ ،[Iraq‬به معنی دوُر و یاوُق(‪ ،[yavuq] )70‬به معنی نزدیک است‪.‬‬
‫دیگر از جملۀ اسماء ترکیّه‪ ،‬اسماء عدد است‪ .‬به طریق عربیّت و فارسی و قاعده و ضابطه‬
‫تعداد ترکی آن است که اوّل آحاد است از یک تا نُه به ترتیب‪ :‬بِرْ]‪ ،[bir‬ایكی]‪ ،[iki‬اوُچ‬
‫]‪ ،[uç‬دوُرْتْ]‪ ،[dört‬بیش]‪ ،[biş/beş‬آلْتی]‪ ،[altı‬یدّی]‪ ،[yeddi‬سَكِّزْ ]‪،[səkkiz‬‬
‫طوُقّوُزْ ]‪ [toqquz‬و دویّم‪ ،‬از ده تا نود را به ترتیب عشرات گویند‪ :‬اوُنْ]‪،[on‬‬
‫ایگِرْمی]‪ ،[igirmi‬اوُتوُزْ ]‪ ،[otuz‬قِرْخْ]‪ ،[qırx‬اَلّی]‪ ،[əlli‬آلْتْمیشْ]‪ ،[altmış‬یَدْمیشْ‬
‫]‪ ،[yedmiş‬سَكْسَنْ ]‪ ،[səksən‬دوغسن]‪ [doğsan/ doqsan‬و از یکصد تا نه صد‬
‫را مآت گویند‪ :‬یوُز]‪ ،[yüz‬ایكی یوُز]‪ ،[iki yüz‬اوُچْ یوُز]‪ ،[üç yüz‬دوُرْت یوُز ‪[dört‬‬
‫]‪ ،yüz‬بیش یوُز]‪ ، [biş/beş yüz‬آلتی یوُز]‪ ،[altı yüz‬یدّی یوُز]‪ ،[yeddi yüz‬سكّز‬
‫یوُز]‪ ،[səkkiz yüz‬دوُغّز یوُز ]‪ [doqquz yüz‬و به طا و دال‪ ،‬هر دو صحیح است و‬

‫‪ . 1‬زیادتی باید باشد‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫دیگر‪ ،‬از هزار تا نه هزار را الُوف گویند‪ :‬مینْ]‪ ،[min‬ایكی مین]‪ ،[iki min‬اوچ مین ‪[üç‬‬
‫]‪ ،min‬دورت مین]‪ ،[dört min‬بَیْش مین]‪ ،[beş min‬آلتی مین]‪ ،[altı min‬یدّی‬
‫و این‬ ‫مین]‪ ،[yeddi min‬سكّز مین]‪ ،[səkkiz min‬دوغّز مین]‪[doqquz min‬‬
‫حساب در عقود مُفرده بود و بعد از آن که ترکیب دهند آحاد را با عشرات‪ ،‬بدین نحو‬
‫است‪ :‬اوُنْ بِرْ ]‪ ،[on bir‬اوُنْ ایكی]‪ ،[on iki‬اوُن اوچ ]‪ [on üç‬و اوُن دوُرْت ‪[on‬‬
‫]‪ ،dört‬اوُن بیش]‪ ،[on beş‬اوُن آلتی]‪ ،[on altı‬اوُن یِدّی]‪ ،[on yeddi‬اوُن سكّز ‪[on‬‬
‫]‪ ،səkkiz‬اوُن دوغّز]‪[on doqquz‬؛ یعنی یازده و دوازده و سیزده الی آخره به ترتیب و‬
‫همچنین است هر گاه احاد را با مآت ترکیب کنند؛ مثل آن که یوز بر ]‪ ،[yüz bir‬یوز‬
‫ایكی]‪ ، [yüz iki‬یوز اوچ ]‪ [yüz üç‬الی آخره و نیز همچنین است هر گاه آحاد را با‬
‫اولوف ترکیب نمایند؛ مثل آن که‪ :‬مین بر]‪ ،[min bir‬مین ایكی ]‪ [min iki‬و مین اوچ‬
‫]‪ [min üç‬الی آخِرهِ؛ یعنی هزار و یک و هزار و دو و هزار و سه‪ .‬به همین ضابطه و‬
‫دستور است و چنانچه آحاد و عشرات را با مآت و اولوف‪ 1‬ترکیب نمایند‪ ،‬به این نحو‬
‫گویند؛ مثل آن که خواهد که بگوید‪ :‬هزار و یکصد و چهارده میگوید‪ :‬مین یوُز اون‬
‫دورت ]‪ [min yüz on dört‬که هر یک]که[ در مرتبه بیش است‪ ،‬در تلفّظ و کتابت به‬
‫ترتیب پیش است و علمای خمسه را در این جا مخالفتی به هیچ وجه نیست و در این‬
‫حکم متّفق اللفظ و الرّأیَنْد و هرچه شماره ازین زیادتر آورده‪ ،‬باز به همین ضابطه و دستور‬
‫الی غیر النّهایه گفته میشود و تخلّف را در آن مجالی نیست و مثل آن که گوید‪ :‬اون بیش‬
‫مین دوغّزیوز ایگرمی یدّی ]‪[on beş min doqquz yüz igirmi yeddi‬؛ یعنی‬
‫پانزده هزار و نهصد و بیست و هفت که به ترتیب و رویه که در فوق‪ ،‬در آحاد و عشرات‬
‫و مآت و اولوف مفرد مرکّب تفصیل یافت‪ ،‬گفته میشود و آنچه محتاج به تعداد و شمار‬
‫است‪ ،‬در مبلغ و مقدار و خروار و سن و عدد و نفر و غیر ذلک‪ ،‬شماره باید بشود‪ ،‬به‬
‫همین ضابطه شمُرده می شود‪.‬‬

‫‪ . 1‬آحاد‪ ،‬عشرات‪ ،‬مآت و اولوف به ترتیب یکان‪ ،‬دهگان‪ ،‬صدگان و هزارگان‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫دیگر‪ ،‬همچنان که در فارسی‪ ،‬لفظ خودش و خودت و خودم می آید‪ ،‬در ترکیّه نیز مثال‬
‫آنهاست که اوُزی]‪ ،[özi‬اوُزُنْگْ]‪ ،[özüŋ‬اوزوم ]‪ [özüm‬باشد که اوزی]‪ ،[özi‬خودش‬
‫و اوزونگ]‪ ،[özüŋ‬خودت و اوزوم]‪ ،[özüm‬به معنی خُودم است‪.‬‬
‫دیگر‪ ،‬از اسماء ترکیّه‪ ،‬سَنْگا]‪ ،[saŋa‬بَنْگا]‪ ،[baŋa‬آنْگا]‪ ،[aŋa‬بوُنْگا‪ [buŋa] 1‬باشد که‬
‫چهار اسماند‪ ،‬به کاف فارسی نوشته میشود و در تلفّظ‪ ،‬کاف حذف میشود‪ :‬سَنَه]‪،[sana‬‬
‫بَنَه]‪ ،[bana‬آنَه]‪ ،[ana‬بوُنَه ]‪ [buna‬تکلّم میشود و صحیح است و عمل بر قسم آخر‬
‫مَصطلح و عمل بر الفاظ سابقه‪ ،‬مقرون به فصاحت ترکیّه است‪ .‬مال تنگریوردی فرمودهاند‬
‫که «بنا بر آن که هر کاف اسماء مزبوره را چنان تلفّظ شود که کاف ظاهر گردد‪ ،‬غلظت‬
‫و شدّت کالم ترکیّت به حد کمال میرسد‪ ،‬بهتر و بلكه مستحبّات کالم اتراکیّه به‬
‫عمل آمدهاست» و بدون این را مكروه شمرده‪ .‬مال داشتمور‪ ،‬بدون اظهار کاف را اشدّ‬
‫شمردهاست‪.‬‬
‫مفرد و دو جمع است‪ .‬مثل اوُ‪،o‬‬ ‫دیگر‪ ،‬از اسماء ترکیّه‪ ،‬اسماء اشاره است و دو به‬
‫اونْلَر]‪ ،[onlar‬بوُ ]‪ [bu‬و بوُنْلر ]‪ [bunlar‬باشد که در فارسی‪ ،‬معنی آنها‪ ،‬اوُ و آنها و‬
‫این و اینها می آید و میان علماء‪ ،‬خالف در این اسماء نشده‪.‬‬

‫‪ . 1‬در نسخۀ خطّی‪ ،‬با خطِّ ریز‪ ،‬باالی «سَنْگا» نوشته شدهاست‪« :‬یعنی ترا»‪ ،‬و باالی «بَنْگا»‪« ،‬یعنی مرا» و‬
‫باالی «آنْگا»‪ « ،‬یعنی او را» و باالی «بوُنْگا»‪« ،‬یعنی این را»‪ .‬در ضمن تلفّظ سانا ‪( sana‬به تو‪ ،‬برای تو‪ ،‬به‬
‫شما‪ ،‬برای شما) و بانا ‪( bana‬به من) دقیقاً مطابق است با تلفّظ این کلمات در ترکی رومی یا عثمانی‪ .‬در‬
‫ترکی ترکیه معاصر نیز سانا و بانا به همین صورت استعمال میشوند (گلکاریان‪ 110 :1391 ،‬و ‪.)606‬‬

‫‪78‬‬
 ‫رکن سیّم‬
‫در حرُوف است‪.‬‬
‫مال جاجیمخان که اعلم و افضل علماء ترک است‪ ،‬فرمودهاند که «حروف ترکیّه‪ ،‬به‬
‫خودی خود‪ ،‬معنی ندارند و اگر دارند‪ ،‬مستقلّ در معنی نیستند و بر افعال و اسماء که ملحق‬
‫و داخل گردند‪ ،‬ربط میبخشند کلمه را بر کلمه و کالم تمام میشود» و نظر به آن که‬
‫حروفات ترکیّه را‪ ،‬مطابق باحُروف عربیّت ساختن بسیار صعوبت داشت و بلکه مطابق‬
‫نمیآمد و قطع نظر از تطبیق‪ ،‬فهمیدنش بسیار مشکل میشُد‪ ،‬بناء علی هذا‪ ،‬بر وفق الفاظ‬
‫فارسیّه ایراد میگردد که ادراکش آسان گردد‪.‬‬
‫اوّل دَه ]‪ [də‬که تلفّظ دال به فتحه بدون «ها» نوشته میشود و در کتابت‪« ،‬ها» نوشته‬
‫میشود و در فارسی‪ ،‬به معنی «در» است و این ده ]‪ ،[də‬ربط میدهد کالم را و در این‬
‫بیت فضوُلی‪ ،‬ده ]‪ [də‬در دو جا ایراد گردیده‪ .‬بیت‪:‬‬
‫اول قدر ذوق شفاعت جوهر ذاتنده وار‬
‫‪1‬‬
‫کیم گلور عرض خطا معنیده بر احسان سنگا‬
‫‪[Olqədər zövq-i şəfaət cövhər-i zatında var‬‬
‫]‪Kim gəlür ərz-i xəta mənidə bir ehsan saŋa‬‬
‫و معنی بیت خطاب به حضرت رسالتمآب‪ ،‬صلّی اهللُ ]عَلَیْهِ وَ[ و آله آن که «آنقدر ذوق‬
‫شفاعت خواهی‪ ،‬در جوهر ذات تو است که عرض خطا در معنی احسان است» که یک‬
‫جا ذاتنده ]‪[zatında‬؛ یعنی در ذاتش و یکجا معنیده ]‪[mənidə‬که «در معنی» است‪،‬‬
‫آمدهاست و هر دو جا‪ ،‬به معنی «در» است و کلّ علماء خمسه برین قول قایلند واهلل اعلم‪.‬‬

‫کیم گلیر عرض خطا معنیده یوز احسان سنا‬ ‫‪ . 1‬اول قدر ذؤوق شفاعت جؤهر ذاتیندا وار‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)157 :1387 ،‬‬

‫‪79‬‬
‫دَنْ ]‪ ،[dən‬حرفی است از ترکیّه که به معنی «از» فارسی آمدهاست و در آخر کلمات‬
‫ترکیّه الحاق میشود؛ مثل آن که استاد فرمودهاست‪ .‬بیت‪:‬‬
‫گوزلرمدن ساچلن قطرۀ اشكم گوهری‬
‫‪1‬‬
‫لَبْلَرُنْدَنْ ساچلن لوُء لوُء شهوراه فدا‬
‫‪[Gözlərimdən saçılan qətrə-yi əşkim gövhəri‬‬
‫]‪Ləbləründən saçılan lö’lö’ şəhvarə fəda‬‬
‫و معنی بیت موافق ترتیب حروف آن که «از چشمانم پاشان قطرۀ اشک گوهرم‪ .‬از لبانت‬
‫پاشان لوء لوء شاهورا را فدا» که یک جا گوزلرمدَنْ ]‪ [gözlərimdən‬و یک جا لبلرندَن‬
‫]‪ [ləbləründən‬واقع شده و هر دو جا به معنی «از» فارسیست‪.‬‬
‫نَه ]‪ ،[nə‬حرفی است از حروف ترکیّه که به معنی «بر» فارسی است و افادۀ «بر» از همان‬
‫نونِ مفتوحه کرده میشود و با «ها» نوشته میشود و مثل آن که فضولی خطاب با‬
‫جناب]رَبّ[ االرباب فرمودهاند‪ .‬بیت‪:‬‬
‫جهان اهلینه تا اسرار علمنگ قالمیه مخفی‬
‫‪2‬‬
‫قیلوپدور حكمتنگ کفّار ایچینده انبیا پیدا‬
‫‪[Cəhan əhlinə ta əsrar-ı elmiŋ qalmaya məxfi‬‬
‫]‪Qılupdur hekmətiŋ küffar içində ənbiya peyda‬‬
‫و معنی بیت در فارسی آن که «تا اسرار علم تو بر اهل جهان مخفی نماند‪ ،‬کردهاست‬
‫حکمت تو در میان کفّار انبیا پیدا» و نَه ]‪ [nə‬در آخر اهلینه ]‪ ،[əhlinə‬به معنی «بر»‬
‫فارسی آمدهاست‪.‬‬

‫لبلریندن ساچیالن لؤلؤی شهوارا فدا‬ ‫‪ . 1‬گؤزلریمدن تؤکولن قطرهی اشکیم گُهری‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)159 :1387 ،‬‬

‫قیلیبدیر حکمتین کفّار ایچینده انبیا پیدا‬ ‫‪ . 2‬جهان اهلینه تا اسرار علمین قالمایا مخفی‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)156 :1387 ،‬‬

‫‪80‬‬
‫«غِنْ» ]‪ ،[ğın‬در آخر کلمات واقع میشود و کیفیّت آن در این بیت مفهوم میشود‪ .‬لَمولّفه‪.‬‬
‫بیت‪:‬‬
‫ایسترم وصف ایلیم کاکل پریشان اولدیغین‬
‫‪1‬‬
‫بیلمزم نیلیم کونگل فكر ایله حیران اولدیغین‬
‫‪[İstərəm vəsf eyləyəm kakül pərişan oldığın‬‬
‫]‪Bilməzəm neylim köŋül fikr ilə heyran oldığın‬‬
‫و معنی بیت در فارسی آن که «میخواهم وصف کنم کاکل پریشان بودنش را‪ .‬نمیدانم چه‬
‫کنم‪ ،‬خاطر با فکر او حیران بودنش را» و این غین ]‪ [ğın‬به یاء و بدون یاء‪ ،‬هر دو قسم‪،‬‬
‫کتابت میشود و صحیح است و در کلّ کلمات داخل میشود؛ مثل گیدوُغینْ‬
‫]‪ [geydüğin‬و ییدیغیْن ]‪ [yediğin‬و وردیغیْن ]‪ [vurdığın‬که معانی آنها در فارسی‬
‫آن که‪ ،‬پوشیدنش و خوردنش و زدنش باشد‪ .‬مال تنگریوردی فرموده که «غن ]‪ [ğın‬را‬
‫‪3‬‬
‫به کاف فارسی میگویند و مینویسند؛ مثل گیدُوگین‪ [geydügin] 2‬و یدوگین‬
‫]‪ [yedügin‬و وردیگین‪ [vurdigin] 4‬باشد»‪ .‬هرچند این قول موافق استعمال است‪،‬‬
‫مخالف قیاس است و مولّف گُوید که حقیقت حال آن که کاف و غین‪ ،‬نظر به آن که‬
‫قریب المخرجند‪ ،‬هر دو یكی باشد‪.‬‬
‫لِقْ ]‪ [lıq‬که به معنی «نی» و «گی» که در فارسی میگویند «مژدگی» و «مژدگانی» که این‬
‫«گی» و «نی» در فارسی‪ ،‬همان معنی لِقْ ]‪ [lıq‬ترکی دارد که در ترکی مژدهلِقْ‬
‫]‪ [müjdəlıq‬میگویند و مال جاجیمخان فرموده «لِق]‪ ،[lıq‬اصحّش «لُقْ» ]‪ [luq‬مضمُوم‬

‫‪ . 1‬این بیت زیبا از عبدالرحیم شیروانی باید بدین صورت باشد‪:‬‬

‫بیلمزم نَهائلیم کؤنول فیکر ایله حیران اولدوغون‬ ‫ایستهرم وصف ائلهیم کاکول پریشان اولدوغون‬
‫‪ . 2‬در ترکی رسمی و معیار امروزی «گئیدیگین» ‪ geydigin‬است‪.‬‬
‫‪ . 3‬در ترکی رسمی و معیار امروزی «یئدیگین» ‪ yedigin‬است‪.‬‬
‫‪ . 4‬در ترکی رسمی و معیار امروزی «ووردوغون» ‪ vurduğun‬است‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫است‪ ،‬نه مکسور» و این معنی به صحّت اقربست و چگونگی معنی آن ازین بیت مفهوم و‬
‫ظاهر میشود‪ .‬لمولّفه‪ .‬بیت‪:‬‬
‫عبث قِلمه هوس ال اورمه زلف عنبر افشانه‬
‫‪1‬‬
‫پریشانلُقْ زیاد ایتمه‪ ،‬سن ای شانه پریشانه‬
‫‪[Əbəs qılma həvəs urma zülf-i ənbər əfşanə‬‬
‫]‪Pəriçanlıq ziyad etmə sən ey şanə pərişanə‬‬
‫و معنی فارسی بیت آن که «عبث هوس مکن و دست مزن زلف عنبر افشان را و پریشانی‬
‫زیاد مکن تو ای شانه‪ ،‬پریشان را» و بعضی از علمای ترک‪ ،‬لق ]‪ [lıq‬را لک ]‪ [lik‬دانسته‬
‫و گفتهاند و این قول به غایت ضعیف ]است[ و خالی از رکاکت نیست و مال جاجیمخان‪،‬‬
‫این معنی را حرام میداند(‪.)71‬‬
‫مِشْ]‪ ، [mış‬میم مکسُوره و شین ساکنه‪ ،‬به معنی «هاء» فارسی است و از مضمون بیت‬
‫فضولی که نیکو تأمّل کنی‪ ،‬مفهوم میگردد‪ .‬بیت‪:‬‬
‫تاب گورمِشْ تنم اول طرّۀ طرّاره فدا‬
‫(‪)72‬‬
‫درد کشمش باشِمْ اول خال سیه قربانی‬
‫‪[Tab görmiş tənim ol türrə-yi tərrara fəda‬‬
‫]‪Dərd kəşmiş başım ol xal-ı siyəh qurbanı‬‬
‫و معنی فارسی بیت آن که؛ یعنی «تن تاب دیدهام بآن طرّۀ طرّار فدا‪ .‬دردکشیده سرم‪ ،‬قربان‬
‫آن خال سیاه» که معنی مِشْ]‪ ،[mış‬در «دیده» و «کشیده»‪ ،‬همان ارتباط هاء‪ ،‬در آخر «دیده»‬
‫و «کشیده» است و همچنان که در دو جا‪ ،‬در این بیت فارسی ایراد شده‪ .‬نظم‪:‬‬

‫‪ . 1‬به خط ترکی امروزی بیت زیبای عبدالرحیم چنین میشود‪:‬‬

‫پریشانلیق زیاد ائتمه‪ ،‬سن ای شانه‪ ،‬پریشانه‬ ‫عبث قیلما هوس‪ ،‬ال اورما زلف عنبرافشانه‬
‫نکته جالب در زبان عبدالرحیم به کار بردن فعل «وورما» ‪( vurma‬نزن) به صورت قدیمی «اورما» ‪urma‬‬
‫(مزن) است‪ .‬در ترکی امروزی به کار بردن «اورماق» (‪ )urmaq‬در معنی «زدن» رایج نیست و به جای‬
‫آن از «وورماق» ‪ vurmaq‬در همان معنی استفاده میکنند‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫‪1‬‬
‫فهمیدۀ چنان که مگر‪ ،‬دیده بودۀ‬ ‫حال دلم که هیچکس آگَهْ نبود زان‬
‫که در دو جا در این بیت ایراد شده که معنی ترکی آن چنین است‪:‬‬
‫کونگلم حالین هچ کیم آگه دگلدی آندن‬
‫‪2‬‬
‫بیلمشسن‪ ،‬ایله کیم که مگر گورمش ایدنگ‬
‫‪[Köŋlüm halın heç kim agəh dəgüldi andan‬‬
‫]‪Bilmişsən, ilə kim ki məgər görmiş idüŋ‬‬
‫که هر دو همان معنی دارد‪ .‬مال جاجیمخان فرموده که «لفظ ایمش ]‪ ،[imiş‬بعد از مِشْ‬
‫]‪ [mış‬گفته و نوشتهمیشود؛ مثل آن که گوید‪ :‬گیْمِشایمش ]‪ [geymiş imiş‬و دیمِش‪-‬‬
‫ایمش ]‪ [demiş imiş‬و وُرْمشایمیش ]‪ [vurmış imiş‬که معنی فارسی آنها «پوشیده‪-‬‬
‫بودهاست» و «گفتهبودهاست» و «زدهبودهاست» ]است[‪ .‬مولّف گوید که این لفظ‬
‫ایمش ]‪ [imiş‬بدون مِشْ]‪ ،[mış‬ممکن نیست که گفته و نوشتهشود و بعد از استحضار‬
‫کلّی در تکلّم ترکی‪ ،‬چگونگی این نکته‪ ،‬کَما هُوَ حَقّهُ‪ ،‬معلوم و مفهوم میشود‪.3‬‬
‫بَنْگْزَر ]‪ ،[bəŋzər‬به معنی ماننده است در فارسی؛ مثل آن که گوید که بو کیشی‬
‫اصالنه بنكزر ]‪[bu kişi əslanə bəŋzər‬؛ یعنی «این مرد به شیر ماننده است» و مال‬
‫یردانقلی‪ ،‬به حذف راء آخر بنگز ]‪ [bəŋz‬میداند و از قول فضولی‪ ،‬شاهد بر مدّعای خود‬
‫میآورد‪ .‬اگرچه کالحسن است‪ ،‬نهایت در قولش صحّتی و وثوقی نمیباشد‪ .‬بیت‪:‬‬
‫تنمده زخم تیغنگ‪ ،‬چشم خون افشانه بنگزتّم‬
‫‪4‬‬
‫اوقنگ کیم صف صف اطرفُندَه در‪ ،‬مژگانه بنگزتّم‬
‫‪[Tənimdə zəxm-i tiğiŋ, çəşm-i xun-əfşanə bəŋzəttim‬‬

‫‪ . 1‬در رسمالخط فارسی امروز به جای «فهمیدۀ» و «بودۀ»‪« ،‬فهمیدهای» و «بودهای» مینویسند‪.‬‬
‫‪ . 2‬این بیت زیبا را در دیوان فضولی نیافتیم‪.‬‬
‫‪ . 3‬در نسخه خطی‪ ،‬فعل این جمله «نمیشود» است که بنا به فحوای جمله و قیاس با «استحضار کلی در‬
‫تکلم کالم ترکی» فعل را تصحیح کردیم‪.‬‬
‫‪ . 4‬تنیمده زخم تیغین چشم خونافشانه بنزتدیم اوخون کیم صف‪ -‬صف اطرافیندادیر موژگانا بنزتدیم‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)211 :1387 ،‬‬

‫‪83‬‬
 ‫]‪Oquŋ kim səf-səf ətrafundadur müjganə bəŋzəttim‬‬
‫و معنی فارسی بیت آن که «در تنم زخم تیغت را به چشم خونفشان تشبیه کردم‪ .‬تیرش‬
‫را که در اطراف او هستند‪ ،‬به مژگان تشبیه کردم»‪.‬‬
‫تَک]‪ ،[tək‬تَكی ]‪ .[təki‬این دو حرف‪ ،‬هم در تشبیه آوردهمیشود‪ .‬بیت‪:‬‬
‫شاهدِ مقصد‪ ،‬نوایِ چنک تک‪ ،‬پردهنشین‬
‫‪1‬‬
‫ساغر عشرت‪ ،‬حباب صاف صهبا تک‪ ،‬نگون‬
‫‪[Şahid-i məqsəd, nəva-yi çəng tək pərdənişin‬‬
‫]‪Sağər-i işrət, hübab-i saf-i sahba tək nigun‬‬
‫و معنی فارسی بیت آن که «شاهد مقصد‪ ،‬چون نوای چنگ پرده نشین و ساغر عشرت‪،‬‬
‫چون حباب صاف صهبا سرنگون» و مال داشدمور فرموده که «اصل معنی تک ]‪ [tək‬و‬
‫تكی]‪ ،[təki‬به معنی چونِ فارسی است» و مال جاجیمخان‪ ،‬در بعضی از مواضع‪ ،‬لفظِ‬
‫ایلن ]‪ [eylən‬و ایله ]‪ [eylə‬را هم در تشبیه جایز دانستهاند‪ .‬لمولّفه‪ .‬بیت‪:‬‬
‫وار بِر دوغری سوزی سولسم ار قان اولمز‬
‫‪2‬‬
‫گوهر اشكم ایلن درّ ایله مرجان اولمز‬
‫‪[Var bir doğrı sözi söyləsəm ər qan olmaz‬‬
‫]‪Gövhər-i əşkim ilən dür ilə mərcan olmaz‬‬

‫ساغر عشرت حباب صاف صهبا تک نگون‬ ‫‪ . 1‬شاهد مقصد نوای چنگ تک پردهنشین‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)221 :1387 ،‬‬

‫‪ . 2‬کلمۀ «سؤزی» که در نسخۀ خطی دقیقاً به همین صورت نوشتهشدهاست‪ ،‬با توجه به معنی فارسی بیت‬
‫باید به صورت «سؤزوم» (سخنم) بیاید‪ .‬صورت اصلی بیت به ترکی معیار امروزی و معنی آن به فارسی‬
‫به این ترتیب است‪:‬‬
‫گوهر اشکیم ایلن دورّ ایله مرجان اولماز‬ ‫واردی بیر دوغرو سؤزوم سویلهسم ار قان اولماز‬
‫سخن راستی دارم که اگر بگویم خون نخواهدشد‪ .‬همانند گوهر اشک من درّ و مرجانی نخواهدشد‬

‫‪84‬‬
‫معنی فارسی بیت آن که «گوهر اشک مرا‪ ،‬مانند مرجانی نیست‪ .‬سخن راستی دارم‪ ،‬اگر‬
‫بگویم خون نخواهدشد‪ »1‬و مال یولقلی میگوید که ایله کیم سنده دولت وار‪ ،‬منده ده‬
‫وار ]‪[eylə kim səndə düvlət var məndə də var‬؛ یعنی چنان که تو دولت داری‬
‫من هم دارم و امّا این معنی بسیار شاذّ است‪.‬‬
‫ایلَه]‪ ،[ilə‬حرف ترکی است‪ ،‬به معنی «مَعَ» عربی و «با»ء فارسی میآید و گاهی بنا بر‬
‫ضرورتِ مقام و یا شعر‪ ،‬الف‪ ،‬حذف و به مابقی تلفّظ میشود که هر دو قسم‪ ،‬با حذف‬
‫الف و بدون حذف‪ ،‬ازین بیت مفهوم میگردد و به معنی «با»ست‪ .‬بیت‪:‬‬

‫ای دمادم رشک تیغیله بنم قانم توکن‬

‫می ایچوب اغیار ایله سیرِ گلستان ایلن‬
‫‪[Ey dəmadam rəşk-i tiğ ilə bənim qanım tökən‬‬
‫]‪Mey içüb əğyar ilə seyr-i gülüstan eyləyən‬‬
‫که با حذف در تیغیله ]‪ ،[tiğ ilə‬باشد که «با تیغش» و اغیار ایله]‪[əğyar ilə‬؛ یعنی «با‬
‫اغیار» و معنی فارسی بیت آن که «ای دمادم با تیغِ رشک‪ ،‬خونِ مرا ریزنده و می را خورده‬
‫با اغیار سیرِ گلستان کننده» و در هر دو جا به معنی«باء»‪ 2‬است‪.‬‬

‫‪ . 1‬معنی کامل مصراع دوم باید چنین باشد «مانند گوهر اشک من‪ ،‬دُرّ و مرجانی نیست»‪ .‬عبدالرحیم‬
‫فراموش کرده «دُرّ» را در معنی مصراع دوم بگنجاند‪ .‬در ضمن ایلن و ایله در زبان ترکی در معنی «با»‬
‫ادات معیّت و وساطت هستند و به معنی «مثل و مانند» در هیچ منبعی مشاهدهنشد‪.‬‬
‫‪« . 2‬با» فارسی همزه عربی ندارد؛ ولی در نسخه خطی عبدالرحیم «باء» نوشته شدهاست که صحیح نیست‪.‬‬

‫‪85‬‬
‫جُقَزْ ]‪ [cuqaz/cuğaz‬و جُقْ]‪ ،[cuq‬حرف تحقیر است‪ 1‬که در عربیّت رَجُیْل‪ 2‬و در‬
‫فارسی و باصطالح فارسی زبانان‪ ،‬مردکه و مردک میگویند و جُقَزْ ]‪،[cuqaz/cuğaz‬‬
‫تحقیر میآورند و به ندرت‬ ‫جیم مضمُومه و قاف مَفْتُوحه‪ ،‬با زاء ساکنه‪ ،‬در ترکی به‬
‫تحقیر میآورند و به همین معنی است‬ ‫جِقْ ]‪ ،[cıq‬به جیم مکسوُره و قاف ساکنه هم‪،‬‬
‫و این تحقیر‪ ،‬بر اسماء داخل می شود و در افعال ترکیّه مدخلی نمیدارد‪.‬‬
‫دوُن ]‪ [dün‬و کیچن]‪ ،[keçən‬در ترکی دو حرفاند(‪ )73‬که هر دو به معنی گذشته میآید‬
‫و مختص زمان دون ]‪ [dün‬است و کیچن ]‪ [keçən‬در زمان و غیر زمان‪ ،‬هر دو‪ ،‬میتوان‬
‫گفت و به معنی گذشته است‪ .‬همچنان که در ترکی میگوید دون گیجه ]‪ [dün gecə‬و‬
‫دون گون‪[dün gün] 3‬؛ یعنی «شب گذشته» و «روز گذشته» و هرگاه زیاده بر یک روز‬
‫و یک شب باشد‪ ،‬باید لفظ کیچن ]‪ [keçən‬ادا سازند؛ مثل آن که کیچن آیده ‪[keçən‬‬
‫]‪ ayda‬و کیچن ایلده]‪[keçən ildə‬؛ یعنی «در ماه گذشته» و «سال گذشته»‪.‬‬
‫]‪ [ar‬و ارته]‪ ،[ərtə‬این حروف از برای زمان آینده است که آر ]‪ [ar‬صالحیّت‬ ‫(‪)74‬‬
‫آرْ‬
‫حال و استقبال‪ ،‬هر دو‪ ،‬دارد و ارته]‪« ،[ərtə‬فردا»ست و بس(‪ )75‬و گاهی آینده را گلن‬
‫]‪ [gələn‬هم گویند؛ مثل آن که گوید گلن آیده ]‪ [gələn ayda‬و گلن ایلده ‪[gələn‬‬
‫]‪ildə‬؛ یعنی «ماه آینده» و «سال آینده»(‪)76‬و اصل گلن]‪ [gələn‬اسم فاعل ]است[‪ ،‬لیکن‬
‫در این موقع‪ ،‬به این رسم هم‪ ،‬اجازت تکلّم دادهاند‪.‬‬

‫‪ . 1‬در ترکی امروزی این دو وند به صورت «جیغاز» ‪ cığaz‬و «جیق» ‪ cıq‬به کار میروند؛ مثل «قیزجیغاز»‬
‫‪ qızcığaz‬به معنی «دخترک» و «قاالجیق» ‪ qalacıq‬به معنی «قلعۀ کوچک»‪.‬‬
‫‪ . 2‬در نسخۀ خطی دقیقاً به همین صورت حرکتگذاری شدهاست که درست نیست‪ .‬در عربی اسمهای‬
‫ثالثی مجرّد مثل رَجُل‪ ،‬بر وزن فُعَیْل مصغّر می شوند‪ .‬پس مصغّر رَجُل‪ ،‬رُجَیْل میشود نه رَجُیْل (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫ماهیار‪.)61 :1380 ،‬‬
‫‪ . 3‬همان گونه که گفتیم‪ ،‬به کارگیری دون در «دون گون» و «دون گئجه» از اختصاصات ترکی قزلباشی و‬
‫مظهرالترکی است‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی به جای «دون گئجه»‪ ،‬دونن گئجه ‪ dünən gecə‬و به‬
‫جای «دون گون»‪ ،‬دونن ‪ dünən‬در معنی روز گذشته به کار بردهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪.)247 :1386 ،‬‬

‫‪86‬‬
‫جَقْ ]‪ ،[caq‬به جیم مفتوحه و قاف ساکنه‪ ،‬در اخبارات کالم ترکی داخل و الحق میگردد‬
‫و معنی «نی» فارسی در آخر کلمات دارد‪ ،‬مثل آن که گوید آلَهجَقْ ایدوم ‪[alacaq‬‬
‫]‪ idüm‬و ویرهجَقْ ایدوم]‪[verəcəq idüm‬؛ یعنی به فارسی «گرفتنی بودم» و «دادنی‬
‫(‪)77‬‬
‫بودم»‪.‬‬
‫در نهایت‪ ،‬این موقع شبههای حاصل میشود و سبب شُبهه آن که در فارسی میگویند‬
‫«پوشیدنی» و «خوردنی» و امثال ذلک که در آخر عبارات‪« ،‬نی» فارسی دارد و به معنی لوُ‬
‫]‪ [lu‬ترکی است و به معنی جَقْ ]‪ [caq‬نیست‪ .‬اگرچه «نی» تا «نی» تفاوت دارد‪ ،‬امّا تأنّی‬
‫در تکلّم ضرورت است که متکلّم این «نی» تا آن «نی» را غلط و خطا نکند و لوُ ]‪ [lu‬هم‬
‫نسبت‬ ‫به معنی «نی» است‪ .1‬هم چنین لوُ ]‪ [lu‬که به ضمّ الم و سکون واو است‪ ،‬به‬
‫میآورند؛ مثل‪ ،‬در فارسی گوید «اصفهانی» و «شیرازی» و یا «بغدادی» که در ترکی این‬
‫یای نسبت‪ ،‬به لوُ آورده میشود؛ مثل مثالهای مذکوره اصفهانلو ]‪ [İsfahanlu‬و‬
‫شیرازلو ]‪ [Şirazlu‬و بغدادلو ]‪ [Bəğdadlu‬میآید‪ 2‬و در جای دیگر به معنی «مَنْدْ» و‬
‫«دار» فارسی میآید؛ مثل آن که در فارسی میگوید «سعادتمند» و یا «دولتدار»‪ ،‬در ترکی‬
‫بآن معانی‪ ،‬هر دو را «لوُ» ‪ lu‬میآورند؛ مثل آن که میگویند‪ :‬سعادتلو ]‪ [səadətlu‬و‬
‫دولتلو ]‪ [düvlətlü‬و امثال ذلک و در جای دیگر‪ ،‬این الفاظ به این عبارت و به این معنی‬
‫را که در فارسی بگوید‪« :‬شمشیر به دست» و «زره پوشیده» و «چکمه در پا»‪ ،‬در ترکی این‬
‫]‪ [geyimlü‬و‬ ‫‪78‬‬
‫مثالها را گوید‪ :‬اَلی قلیجْلوُ ]‪ [əli qılıclu‬و گَیَمْلوُ‬
‫چكملو ]‪ .[çəkməlü‬به هر تقدیر‪ ،‬این لوی ترکی باقسام ثالثه گفته و آوردهمیشود‪ .‬مال‬
‫جاجیمخان و مال قراخاناوغلی فرمودهاند که «علم ترکی دریای بی پایان و بحر بی‬

‫‪ . 1‬دربارۀ «نی» فارسی به یادداشت قبلی مراجعه فرمایید‪ .‬معادل «لو ‪ /lu‬لی ‪ » lı‬ترکی در فارسی پسوند‬
‫«ی» نسبت است نه «نی»‪.‬‬
‫‪ . 2‬در ترکی معیار امروزی پسوند نسبت «لو» ‪،lu‬به صورت «لی» )‪ (li-lı‬به کار میرود؛ مثل اصفهانلی‬
‫‪ ،isfahanlı‬مشهدلی ‪.məşhədli‬‬

‫‪87‬‬
‫کران است» و این رساله که مختصری است‪ ،‬گنجایش طول زیاده بر این ندارد‪ .‬مولّف‬
‫گوید که تا این که با اتراک مكرّر تكلّم ترکی کردهنشود‪ ،‬از حقایق دقایق آن‪ ،‬فیض‬
‫کامل حاصل نمیگردد و در این رساله از هر گونه مباحث نمونه ایراد می شود که‬
‫رساله طوالنی نگردد واهللُ اَعلَمُ بِحَقایِقُ االُمُور‪.‬‬
‫باشد‪ .‬در کلمات ترکیّه‪ ،‬در مقام شرط می آورند‬ ‫سَه ]‪ [sə‬که سینِ مفتوحه و هاءِ‬
‫و به معنی «اگر» فارسی است و نظر به آن که فهمیدن و فهمانیدن آن‪ ،‬خالی از اشکال نبود‪،‬‬
‫دو بیت از فضولی‪ ،‬از منفی و مثبت‪ ،‬ایراد و معنی آنها را در رشتۀ بیان کشید که از مالحظه‬
‫پی به مقصد برند‪ .‬بیت‪:‬‬
‫داش باغرلو اولمسیدی بیستون فرهاد ایچون‬
‫‪1‬‬
‫سو یرندن گوزلرندن آقودَردی سیل خون‬
‫‪[Daş bağırlu olmasaydı Bisutun Fərhad üçün‬‬
‫]‪Su yerindən gözlərindən aqudardı seyl-i xun‬‬
‫هر کیمینگ وار ایسه ذاتنده شرارت کفری‬
‫‪2‬‬
‫اصطالحات علوم ایله مُسلمان اولمز‬
‫‪[Hər kimiŋ var isə zatında şərarət küfri‬‬
‫]‪Istilahat-I ulum ilə müsəlman olmaz‬‬
‫فرهاد‪ ،‬به جای آب در‬ ‫و معنی بیت اوّل آن که «بیستون اگر سنگدل نمیبود‪ ،‬به‬
‫چشمانش‪ ،‬سیل خون بایست روان بکند» و معنی بیت ثانی آن که «کسی که اگر در ذاتش‪،‬‬
‫شرارت کفر است‪ ،‬با اصطالحات علومی‪ ،‬مُسلمان نخواهدشد»‪.‬‬

‫سو یئرینه گؤزلریندن آخیداردی سئیل خون‬ ‫‪ . 1‬داش باغیرلی اولماسایدی بیستون فرهاد ایچون‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)222 :1387 ،‬‬
‫اصطالحات علوم ایله مسلمان اولماز!‬ ‫‪ . 2‬هر کیمین وار ایسه ذاتینده شرارت کفری‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)261 :1387 ،‬‬

‫‪88‬‬
‫سی ]‪ [si‬و سِنَه ]‪ [sinə‬و حرف سی ]‪ [si‬و سِنه ]‪ [sinə‬در لفظ ترکی‪ ،‬به جای «اش»‬
‫فارسی می آید؛ مثل آن که گوید‪ :‬آتاسی ]‪ [atası‬و آناسی]‪ ،[anası‬آتاسینه ]‪[atasına‬‬
‫و آنه سینه‪ [anasına] 1‬و در فارسی معنی آنها به ترتیب آن که «پدرش» و «مادرش» و‬
‫«به پدرش» و «به مادرش» و نه در حرف دویم‪ ،‬به جای «به» فارسی میآید‪ .‬پس نیکو‬
‫تأمّل کن و بفهم و مال داشدمور فرمودهاند که «این سی ]‪ [si‬در ترکی‪ ،‬به معنی «بایست»‬
‫هم می آید»‪ .‬هرچند موافق استعمال است‪ ،‬لیکن در قیاس‪ ،‬موافق نیامده؛ مثل آن که گلهسی‬
‫ایدم ]‪ [gələsi idim‬و گیدهسی ایدم]‪[gedəsi idim‬؛ یعنی «آمدنی بودم» و «رفتنی‬
‫بودم» و مال جاجیم خان که اعلم و افضل علمای ترک است که انکار صریح ازین معنی‬
‫دارد و مولّف میگوید که گویا حق به جانب مال جاجیمخان باشد‪.2‬‬
‫های]‪ ،[hay‬این حروف نداست و به سه قسم گفته‬
‫ْ‬ ‫اَ ]‪ ،[ə‬الف مفتوحه و اَی ]‪ [əy‬و‬
‫میشود‪ .79‬دو تا که اَ ]‪ [ə‬و اَیْ ]‪ [əy‬باشد‪ ،‬مختصّ قریب و یکی که های ]‪ [hay‬باشد‪،‬‬
‫خاص از برای بعید است؛ مثل آن که گوید‪ :‬اَ کیشی ]‪ [ə kişi‬و اَیْ کیشی]‪[əy kişi‬؛‬
‫یعنی «اَیْ مرد» و های کیشی ]‪ ،[hay kişi‬در بعید گفته میشود و هر قدر مکرّر کرده‬
‫شود‪ ،‬مستحسن است‪« :‬هایْ هایْ هایْ کیشی»! ]!‪ [hay hay hay kişi‬و این حروف‬
‫منادی بر جمیع اسماءِ ترکیّه الحق میشود و به همین ضابطه گفته میشود‪.‬‬

‫‪« . 1‬سی» (‪ )si/sı‬و «سینه‪ /‬سینا» (‪ )sinə/ sçna‬بر طبق قاعدۀ هماهنگی اصوات در زبان ترکی‪ ،‬متناسب‬
‫با مصوتهای هجای قبلی در کلمات ترکی کاربرد دارند؛ مثالً «آتاسی» ‪( atası‬پدرش) و «ننهسی» ‪nənəsi‬‬
‫(ننهاش)‪.‬‬
‫‪ . 2‬بر خالف نظر عبدالرحیم و مال جاجیمخان‪ ،‬حق با مال داشدمور است و «گلهسی ایدیم» (بایستی‬
‫میآمدم) و «گئدهسی ایدیم» (بایستی میرفتم) ساخت ماضی بعید لزومی (وجوبی) ترکی و کامالً موافق‬
‫قواعد زبان ترکی و استعمال اهل زبان است‪ .‬وجه این گونه افعال‪ ،‬وجه الزم (لزوم و وجوب) است که‬
‫در فارسی وجود ندارد؛ اما در زبان ترکی‪ ،‬مضارع لزومی (وجوبی)‪ ،‬مثل «یازاسی یام» و نیز ماضی نقلی‬
‫لزومی (وجوبی)‪ ،‬مثل «یازاسیمیشام» را نیز داریم (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪.)21-20 :1389 ،‬‬

‫‪89‬‬
‫گَنَه(‪ ،[gənə] )80‬در فارسی به معنی «باز» میگوید؛ مثل آن که لوطیان شیرازی میگویند‬
‫که «باز آمدیم؛ باز آمدیم؛ از راه شیراز آمدیم»‪ .‬در ترکی چنین گفته میشود‪« :‬گَنَه گَلْدُقْ؛‬
‫گَنَه گَلْدُقْ؛ شیراز یولندن گَنَه گَلْدُقْ» ‪[gənə gəldüg gənə gəldüg Şiraz‬‬
‫]‪ yolından gənə gəldüg‬و مال تنگریوردی فرمودهاند که «در ترکی مَثَل مشهور‬
‫است‪ :‬پوُخَه گورَه گَنَه تَزَگْ» ]‪ [poxa görə gənə təzək‬و معنی به وضوح و ظهور‬
‫گذاشتهشد(‪.)81‬‬
‫داخی]‪ ،[daxı‬حرفی است ترکی و به معنی دیگر فارسی میآید؛ مثل آن که میگوید‪:‬‬
‫«دیگر چه گفت»؟ در ترکی میگوید که داخی نَه دیدی؟ ]?‪ [daxı nə dedi‬و بعضی از‬
‫علمای ترک برآنند که «داقی» ]‪ ،[daqı‬به قاف است نه به خاء(‪ .)82‬مولّف گوید که اشتباه‬
‫در آن نظر بقُرب مخرج خواهد بود و معنی تغیر و تفاوتی ندارد و بیتفاوت است‪.‬‬
‫ارتباط‪ ،‬بسیار آورده و گفته میشود(‪)83‬و به‬ ‫کیمْ]‪ ،[kim‬در اواسط کلمات ترکیّه به‬
‫معنی «که» فارسی است؛ مثل آن که میگوید که «رفت که آب بیارد‪ ،‬مُرد که نیامد»‪ ،‬در‬
‫ترکی چنان است که گیتدی کیم سوُ گَتوُره‪ ،‬اولدی کیم گَلْمَدی ‪[getdi kim su‬‬
‫]‪ gətürə, öldi kim gəlmədi‬و این کیم ]‪ [kim‬در کالم ترکی بسیار گفتهمیشود‪.‬‬

‫‪90‬‬
 ‫رکن چهارم‬
‫در ذکر و بیان صیق و لغات و الفاظ ترکیّه‪ ،‬اعمّ از افعال و اسماء‪.‬‬
‫و تفصیل آنها را‪ ،‬به ترتیب حروف تهجّی مرقوم میسازد که در حالت رجوع‪ ،‬پیدا کردن‬
‫آن‪ ،‬بر ناظران رساله‪ ،‬سهل و آسان باشد و نظر به آن که در اوّل کتاب‪ ،‬بیان شد که مدارِ‬
‫کالم ترکی به اوامر است‪ ،‬بنابراین‪ ،‬اوّالً افعال را پیش انداخته‪ ،‬صیق امر را فرداً فرداً مذکور‬
‫و نظر به آن که در ماضی و مستقبل‪ ،‬اغلب و اکثری‪ ،‬اختالفات لفظی بود‪ ،‬ناچار امر و‬
‫ماضی و مستقبل آن با معانی ذکر و سایر را از آن قیاس نمایند و از اسماء‪ ،‬نظر به آن که‬
‫اسماء افعال و اسماء زمانی و مکانی را‪ ،‬در رکن دویم بیان کرده‪ ،‬سایر اسماء را به ترتیب‬
‫مذکوره‪ ،‬بیان مینماید و باهلل التّوفیق و علیهِ التّکالن‪.‬‬

‫‪91‬‬
 ‫اوّل از افعال‪ ،‬در ذکر و بیان صِیَقْ و لغات و الفاظ که اوایل آنها به الف است‪.‬‬
‫اوُخی ]‪ : [oxı‬امر است؛ یعنی بخوان و ماضی آن اُوخوُدی ]‪ [oxudı‬یا اوخیدی‬
‫]‪ [oxıdı‬و مستقبل آن اوُخُورْ ]‪ [oxur‬میآید(‪.)84‬‬
‫آلْ ]‪ : [al‬امر است؛ یعنی بستان و ماضی آن آلْدی ]‪ [aldı‬و مستقبلش آلوُرْ ]‪[alur‬‬
‫میآید‪.1‬‬
‫اَگْ ]‪ : [əg‬به کاف فارسی امر است؛ یعنی کج و خم کن و ماضی آن اَگْدی ]‪ [əgdi‬و‬
‫مستقبلش اَگَرْ ]‪ [əgər‬میآید‪.‬‬
‫اَکْ ]‪ : [ək‬به کاف عربی‪ ،‬امر است؛ یعنی بُکار و ماضی آن َاکْدی ]‪ [əkdi‬و مستقبلش‬
‫اَکَرْ ]‪ [əkər‬میآید‪.‬‬
‫اُرْ ]‪ : [ur‬امر است؛ یعنی بزن و ماضی آن اوُرْدی ]‪ [urdı‬و مستقبلش اوُرارْ ]‪[urar‬‬
‫میآید‪.‬‬
‫آخْ ]‪ : [ax‬امر است؛ یعنی روان شو و ماضی آن آخْدی ]‪ [axdı‬و مستقبلش آخَرْ‬
‫]‪[axar‬می آید و این امر خطاب به مایع بالذّات‪ ،‬مثل آب و غیر آن گفته میشود و به‬
‫حیوانات و غیره چنین‪ ،‬به این معنی امر نمیشود‪.‬‬
‫آسْ ]‪ : [as‬امر است؛ یعنی بیاویز و ماضی آن آسْدی ]‪ [asdı‬و مستقبلش آسارْ ]‪[asar‬‬
‫میآید‪.‬‬
‫اوُپْ ]‪ : [öp‬به باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی ببوس و ماضی آن اوپدی ]‪ [öpdi‬و مستقبل‬
‫آن اُوپَرْ ]‪ [öpər‬میآید‪.‬‬
‫ایچْ ]‪ : [iç‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی بیاشام و ماضی آن ایچْدی ]‪ [içdi‬و مستقبل‬
‫او ایچَرْ ]‪ [içər‬میآید‪.‬‬
‫اِت ]‪ : [it‬امر است؛ یعنی گم شو و ماضی آن اِتْدی ]‪ [itdı‬و مستقبل آن اِتَرْ ]‪ [itər‬میآید‪.‬‬

‫‪« . 1‬آلور»‪ ، alur‬که در ترکی معیار امروزی به صورت «آلیر» ‪ alır‬تلفظ و نوشتهمیشود‪ ،‬حال‪ /‬مضارع‬
‫اخباری است و «آالر» ‪ alar‬مستقبل گستردۀ غیرقطعی آن است‪.‬‬

‫‪92‬‬
 ‫(‪)85‬‬
‫]‪ : [ét‬امر است؛ یعنی بکن و ماضی آن ایتْدی ]‪ [étdi‬و مستقبل آن ایتَرْ‬ ‫اَیْتْ‬
‫]‪ [étər‬و ایلر ]‪ [éylər‬هم آمده‪.‬‬
‫آتْالنْ ]‪ : [atlan‬امر است؛ یعنی سوار شو و ماضی آن آتالنْدی ]‪ [atlandı‬و مستقبل آن‬
‫آتالنوُر ]‪ [atlanur‬میآید‪.1‬‬
‫آچ ]‪ : [aç‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی واکن و ماضی آن آچْدی ]‪ [açdı‬و مستقبل‬
‫آن آچَرْ ]‪ [açar‬میآید‪.‬‬
‫اوُصان ]‪ : [usan‬امر است؛ یعنی بس کن و ماضی آن اوُصانْدی ]‪ [usandı‬و مستقبل‬
‫آن اوُصانوُر ]‪ [usanur‬می آید(‪.)86‬‬
‫اولْدُر ]‪ : [öldür‬امر است؛ یعنی بکُش و ماضی آن اولدردی ]‪ [öldürdi‬و مستقبل آن‬
‫اولدوُروُر ]‪ [öldürür‬میآید‪.2‬‬
‫اوُل ]‪ : [öl‬امر است؛ یعنی بمیر و ماضی آن اولدی ]‪ [öldi‬و مستقبل آن اولور‬
‫]‪[ölür‬میآید‪.3‬‬
‫آزْ ]‪ : [az‬به الف ممدوه‪ .‬امر است؛ یعنی گُمْ شو و ماضی آن آزْدی ]‪ [azdı‬و مستقبل‬
‫آن آزارْ ]‪ [azar‬میآید‪.‬‬
‫اوُمْ ]‪ : [um‬امر است؛ یعنی متوقّع باش و ماضی آن اوُمْدی ]‪ [umdı‬و مستقبل آن‬
‫اوُمارْ ]‪ [umar‬میآید‪.‬‬

‫‪« . 1‬آتالن» ‪ atlan‬به معنی سوار اسب شو‪ ،‬متأسفانه از دایرۀ واژگان زبان ترکی معاصر آذربایجانی حذف‬
‫شدهاست و تنها «آتالن» در معنی «بپر» کاربرد دارد‪ .‬در ضمن مستقبل «آتالن»‪« ،‬آتالنار» ‪ atlanar‬است‬
‫و «آتالنور» ‪ atlanur‬یا در ترکی معیار امروزی «آتالنیر» ‪ ،atlanır‬مضارع اخباری از بن «آتالن» است‪.‬‬
‫‪« . 2‬اؤلدورور» ‪ öldürür‬مضارع اخباری از «اؤلدور» ‪ öldür‬است و مستقبل آن «اؤلدورر» ‪öldürər‬‬
‫است‪.‬‬
‫‪« . 3‬اؤلور» ‪ ölür‬در ترکی آذربایجانی مضارع اخباری است و مستقبل آن «اؤلر» ‪ ölər‬میشود‪.‬‬

‫‪93‬‬
 ‫ایشِتْ ]‪ : [işit‬امر است؛ یعنی بشنو و ماضی آن ایشتدی ]‪ [işitdi‬و مستقبل آن ایشتور‬
‫]‪[işitür‬میآید‪ 1‬و این ایشیت ]‪ [işit‬را به دال که ایشِدْ ]‪ [işid‬باشد هم میگویند(‪.)87‬‬
‫اِسِنْ ]‪ :[ısın‬به همزه و سین مکسوره‪ .‬امر است؛ یعنی گرم شو و ماضی آن ایسندی‬
‫]‪ [ısındı‬و مستقبل آن ایسنور ]‪ [ısınur‬میآید(‪.)88‬‬
‫ایسْتَه ]‪ :[istə‬امر است؛ یعنی درخواه و ماضی آن ایسْتَدی ]‪ [istədi‬و مستقبل آن ایستَرْ‬
‫]‪ [istər‬میآید‪.‬‬
‫اوُرْتْ ]‪ : [ört‬امر است؛ یعنی بپوشان و ماضی آن اورتْدی ]‪ [örtdi‬و مستقبل آن اورْتَر‬
‫]‪ [örtər‬میآید‪.‬‬
‫آتْ ]‪ : [at‬امر است؛ یعنی بینداز و ماضی آن آتْدی ]‪ [atdı‬و مستقبل آن آتارْ ]‪[atar‬‬
‫میآید‪.‬‬
‫اوُزْ ]‪ : [üz‬امر است؛ یعنی وابُر و ماضی آن اوُزدی ]‪ [üzdi‬و مضارعش اوُزَرْ ]‪[üzər‬‬
‫میآید‪.2‬‬
‫ایشْلَه ]‪ : [işlə‬امر است؛ یعنی کار کن و ماضی آن ایشْلَدی ]‪ [işlədi‬و مضارعش ایشْلَرْ‬
‫]‪ [işlər‬میآید‪.3‬‬

‫‪« . 1‬ایشتور» ‪ eşitür‬یا همان «ائشیدیر» ‪ eşidir‬ترکی معیار امروزی‪ ،‬مضارع اخباری است و مستقبل آن‬
‫«ائشیدر» ‪ eşidər‬است‪.‬‬
‫‪ . 2‬اوزر ‪ üzər‬مستقبل اوز ‪ üz‬است و مضارعش اوزور ‪ üzür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬ایشْلَرْ ‪ işlər‬مستقبل است و مضارع ایشله‪ işlə ،‬ایشلهییر ‪ işləyir‬میشود یا با تلفظ عامیانه ایشلیر‬
‫‪ işlir‬میشود‪.‬‬

‫‪94‬‬
‫آپارْ ]‪ : [apar‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی بُبر‪ 1‬و ماضی آن آپارْدی ]‪ [apardı‬و‬
‫مضارعش آپارور ‪ [aparur]2‬میآید‪.‬‬
‫اَگْلَشْ ]‪ : [əgləş‬امر است؛ یعنی بنشین و ماضی آن اَگْلَشْدی ]‪ [əgləşdi‬و مضارعش‬
‫اَگْلَشور ]‪ [əgləşür‬میآید‪.3‬‬
‫اَگْلَنْ ]‪ : [əglən‬این هر دو‪ ،‬به کاف فارسی و اَگْلَنْ ]‪ [əglən‬هم به معنی اَگْلَشْ‬
‫]‪ [əgləş‬است(‪.)89‬‬
‫اوُزاتْ ]‪ : [uzat‬امر است؛ یعنی دراز کن و ماضی آن اوُزاتْدی ]‪ [uzatdı‬و مضارعش‬
‫اوُزادوُر ]‪ [uzadur‬میآید‪.‬‬
‫اوُلْچْ ]‪ : [ölç‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی بپیمان‪ 4‬و ماضی آن اولچْدی ]‪ [ölçdi‬و‬
‫مضارع آن اولْچَر ]‪ [ölçər‬میآید‪.5‬‬
‫اوُچْ ]‪ : [uç‬به جیم فارسی؛ یعنی بپر و ماضی آن اچدی ]‪ [uçdi‬و مضارعش‬
‫اوچر ]‪ [uçar‬میآید‪.6‬‬

‫‪ . 1‬تلفظ بُبر در متن عبدالرحیم خیلی قابل توجه است‪ .‬شایددر لهجۀ فارسی آن زمان به جاری بِبَر‪ ،‬بُبَر‬
‫استعمال میکردهاند (؟)‪.‬‬
‫‪ . 2‬فعل آپارور ‪ aparur‬و فعلهای مانند آن در زبان ترکی معیار امروزی به صورت آپاریر ‪ aparır‬تلفظ‬
‫میشوند‪.‬‬
‫‪ . 3‬اگلشمک ‪ egləşmək/ əyləşmək‬در ترکی آذربایجانی به معنی نشستن و برقرار و برجای شدن‬
‫است (داشقین‪.)274 :1386 ،‬‬
‫‪ . 4‬فعل «بپیمان» در فارسی نداریم‪ .‬صورت درست فعل امر از مصدر «پیمودن»‪ ،‬در معنی «سنجیدن و اندازه‬
‫گرفتن یا به پیمانه ریختن و نوشیدن یا رفتن و طی کردن» بپیمای یا بپیما باید باشد‪ .‬منظور عبدالرحیم‬
‫معنی «بسنج‪ /‬اندازه بگیر» است‪ .‬اؤلچمک ‪ ölçmək‬در ترکی آذربایجانی امروز به معنی اندازه گرفتن‪،‬‬
‫پیمانه کردن‪ ،‬سنجیدن‪ ،‬متراژ کردن‪ ،‬مقایسه کردن‪ ،‬محاسبه کردن‪ ،‬دقت کردن‪ ،‬نواختن‪ ،‬زدن‪ ،‬چسباندن‬
‫(سیلی)‪ ،‬سختن است (زارع شاهمرسی‪ 280 :1394 ،‬و داشقین‪.)574 :1386 ،‬‬
‫‪ . 5‬اولْچَر‪ ölçər‬مضارع نیست بلکه مستقبل است‪ .‬مضارع آن اؤلچور ‪ ölçür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 6‬مضارع فعل اوچور ‪ uçur‬میشود و اوچار ‪ uçar‬مستقبل آن است‪.‬‬

‫‪95‬‬
‫اوُیْنَه ]‪ . [oyna‬امر است؛ یعنی بازی کن و ماضی آن اویْنَدی ]‪ [oynadı‬و مضارعش‬
‫اویْنَرْ ]‪ [oynar‬میآید‪.1‬‬
‫اُوغُرْلَه ]‪ : [oğurla‬امر است؛ یعنی دزد کن‪ 2‬و ماضی آن اُوغُرلَدی ]‪ [oğurladı‬و‬
‫مضارعش اُوغُرلَر ]‪ [oğurlar‬میآید‪.3‬‬
‫اوُگْ ]‪ : [ög‬به کاف فارسی‪ ،‬به معنی تعریف کن است و ماضی آن اوگدی ]‪ [ögdi‬و‬
‫مضارعش اوگَر ]‪ [ögər‬میآید(‪.)90‬‬
‫اوُزانْ ]‪ : [uzan‬امر است؛ یعنی دراز شو و ماضی آن اوُزانْدی ]‪ [uzandı‬و مستقبل آن‬
‫اوُزانوُرْ ]‪ [uzanur‬میآید‪.4‬‬
‫آزالْ ]‪ : [azal‬به الف ممدوه؛ ]امر است[؛ یعنی کَمْ شو و ماضی آن آزالْدی ]‪[azaldı‬‬
‫و مضارع آن آزالوُر ]‪ [azalür‬میآید‪.‬‬
‫آغَرْ ]‪ [ağar‬و آقارْ ]‪ : [aqar‬هر دو به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی سفید شو و ماضی‬
‫آن آقَرْدی ]‪ [aqardı‬و مضارعش آقَروُر ]‪ [aqarur‬میآید(‪.)91‬‬
‫اَسْ ]‪ : [əs‬به الف مفتوحه و سکون سین‪ .‬امر است‪ ،‬خطاب به باد و نسیم سحری؛ یعنی‬
‫بُوَزْ و ماضی آن اَسْدی ]‪ [əsdi‬و مضارعش اَسَرْ ]‪ [əsər‬میآید‪.5‬‬
‫اِیْلَه ]‪ : [iylə‬به کسر الف و سکُون یاء و فتح الم‪ .‬امر است؛ یعنی بو کن و ماضی آن‬
‫اِیْلَدی ]‪ [iylədi‬و مستقبل آن اِیْلَرْ ]‪ [iylər‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬مضارع این فعل‪ ،‬اویناییر ‪ oynayır‬یا با تلفظ عامیانه اوینور ‪ oynur‬میشود و اوینار ‪ oynar‬مستقبل‬
‫آن است‪.‬‬
‫‪« . 2‬دزدی کن» باید باشد‪.‬‬
‫‪ . 3‬اُوغُرلَر ‪ oğurlar‬مستقبل است و مضارع این فعل اوغورلور ‪ oğurlur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬اوُزانوُرْ ‪ uzanur‬یا همان اوزانیر ‪ ozanır‬در ترکی معیار امروزی مضارع است و مستقبل آن اوزانار‬
‫‪ ozanar‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬مضارع فعل اسیر ‪ əsir‬میشود و اسر ‪ əsər‬مستقبل است‪.‬‬

‫‪96‬‬
‫اَیَرْلَه ]‪ : [əyərlə‬امر است؛ یعنی زین کن و ماضی آن اَیَرْلَدی ]‪ [əyərlədi‬و مضارعش‬
‫ایرلدی ]‪ [əyərlədi‬میآید‪.1‬‬
‫اِنانْ ]‪ : [inan‬امر است؛ یعنی باور کُن و ماضی آن اِنانْدی ]‪ [inandı‬و اِنانور ]‪[inanur‬‬
‫مضارع آن میآید‪.‬‬
‫اوُیان ]‪ : [oyan‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بیدار شو و ماضی آن‬
‫اویاندی ]‪ [oyandı‬و مضارعش اویانور ]‪ [oyanur‬میآید‪.‬‬
‫اُتانْ ]‪ : [utan‬به الف مضمُومه‪ .‬امر است؛ یعنی شرم کُنْ و ماضی آن اُتاندی ]‪ [utandı‬و‬
‫مضارع آن اوتانور ]‪ [utanur‬میآید‪.‬‬
‫اِصْالتْ ]‪ : [islat‬به الف مکسوره و صاد ساکنه‪ .‬امر است؛ یعنی تر کن و بخیسان و‬
‫ماضی آن اصالتدی ]‪ [islatdı‬و مضارعش اصالتور ]‪ [isladur‬میآید‪.2‬‬
‫اوُنلَشْ ]‪ : [ünləş‬امر است؛ یعنی هم آواز شو و ماضی آن اونلشدی ]‪ [ünləşdi‬و‬
‫مضارع آن اونلشور ]‪ [ünləşür‬میآید(‪.)92‬‬

‫‪ . 1‬در نسخۀ خطی‪ ،‬عبدالرحیم مضارع این فعل را عین ماضی و غلط نوشتهاست‪ ،‬مضارعش ایرلهییر‬
‫‪ əyərləyir‬یا به صورت عامیانه ایرلیر ‪ əyərlir‬و مستقبل آن ایرلر ‪ əyərlər‬میشود‪ .‬در ضمن صورت‬
‫جدید ایرلهمک ‪ əyərləmək‬در ترکی آذربایجانی معیار امروزی‪ ،‬یَهَرلهمک ‪ yəhərləmək‬است؛ به‬
‫معنی «زین کردن»‪« ،‬زین گذاشتن« و در معنی مجازی «تابع کردن» (داشقین‪.)760 :1386 ،‬‬
‫‪ . 2‬در نوشتن کلمات زبان ترکی به خط عربی باید در نظر داشت که در ترکی برخالف عربی حرف «س»‬
‫به همین صورت باید مورد استفاده قرار گیرد و نیازی به استفاده از حروف مخصوص زبان عربی‪ ،‬یعنی‬
‫«ص» و «ث» نیست‪ .‬همین طور است لزوم استفاده از «ز» و عدم استفاده از حروف مخصوص عربی‬
‫«ض»‪« ،‬ذ»‪« ،‬ظ» در نوشتن کلمات ترکی با خط عربی‪ .‬بنابراین فعل «ایسالت» ‪ islat‬باید به همین صورت‬
‫نوشتهشود‪ .‬در ضمن کلمۀ «اسالن» ‪ əslan‬در معنی «شیر» باید به همین صورت نوشته شود نه «اصالن»‪.‬‬

‫‪97‬‬
‫آنْقِرْ ]‪ : [anqır‬به الف ممدوده‪ .‬امر است خطاب به خر؛ یعنی صدا کن و ماضی آن‬
‫انقردی ]‪ [anqırdı‬و مستقبل آن آنقرور ]‪ [anqırur‬میآید‪.1‬‬
‫آغْلَه ]‪ : [ağla‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی گریان شو و ماضی آن آغْالدی ]‪[ağladı‬‬
‫و مضارعش آغْلَرْ ]‪ [ağlar‬میآید‪.2‬‬
‫اوُکْسوُر ]‪ : [öksür‬به الف و واو مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی سرفه کن و ماضی آن‬
‫اوُکْسوُردی ]‪ [öksürdi‬و مضارعش اوُکْسوُروُر ]‪ [öksürür‬میآید(‪.)93‬‬
‫اوُسُّور ]‪ : [ossur‬به الف و واو مضمُومه و سینِ مشدّده‪ .‬امر است؛ یعنی گوُز کن و ماضی‬
‫آن اوُسّوردی ]‪ [ossurdı‬و مضارعش اوسّورور ]‪ [ossurur‬میآید‪.3‬‬
‫اَیْلَه ]‪ : [éylə‬به الف مفتوحه‪ .‬امر است؛ یعنی بکن و اَیْلَدی ]‪ [éylədi‬ماضی آن و‬
‫مضارعش ایْلَر ]‪ [éylər‬میآید(‪.)94‬‬
‫اَزْ ]‪ : [əz‬به الف مفتوحه‪ .‬امر است؛ یعنی حلّ کن‪ 4‬و ماضی آن اَزْدی ]‪ [əzdi‬و مضارعش‬
‫اَزَرْ ]‪ [əzər‬میآید‪.5‬‬

‫‪ . 1‬آنقروّر ‪ anqırur‬یا همان آنقیریر ‪ anqırır‬در ترکی معیار امروزی‪ ،‬مضارع است و مستقبل آن آنقیرار‬
‫‪ anqırar‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬آغالر ‪ ağlar‬مستقبل است و مضارع آن آغالییر ‪ ağlayır‬یا با تلفظ عامیانه آغلیر ‪ ağlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬در دیوان اوسورماق ‪ osurmaq‬به معنی تیز دادن‪ ،‬گوزیدن و اوسروق ‪ osruq‬به معنی گوز آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ 157 :1384 ،‬و ‪ .)124‬تلفظ امروزی این فعل در ترکی آذربایجانی اوستورماق ‪osturrmaq‬‬
‫است و تلفظ اوسسورماق ‪ ossurmaq‬موافق است با تلفظ فعل در ترکی ترکیه که اوسورماک ‪osurmak‬‬
‫(بدون تشدید س) به معنی گوزیدن است (گلکاریان‪.)193 :1385 ،‬‬
‫‪ . 4‬اَز ‪ əz‬در ترکی امروزی به معنی «حل کن» نیست‪ ،‬بلکه به معنی «له کن»‪« ،‬بکوب» و «خرد کن»‪« ،‬تحت‬
‫فشار قرار بده» و مجازاً «کتک بزن» است (فرهنگ ترکی به فارسی داشقین‪ ،‬ص‪ .)276‬حل کردن در زبان‬
‫ترکی چؤزمک ‪ çözmək‬و اریتمک ‪ əritmək‬میشود (زارع شاهمرسی‪ .)398 :1388 ،‬ترکی «حل کن»‬
‫چؤز ‪ çöz‬یا اریت ‪ ərit‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬اَزَرْ ‪ əzər‬مستقبل است و مضارع این فعل ازیر ‪ əzir‬میشود‪.‬‬

‫‪98‬‬
‫اَگِرْ ]‪ : [əgir‬به الف مفتوحه و کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی ریسمان بریس و ماضی آن‬
‫اَگِرْدی ]‪ [əgidi‬و مستقبل آن اَگوروُر ]‪ [əgürür‬میآید‪.1‬‬
‫اوُتوُرْ ]‪ : [otur‬به الف و واو مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بنشین و ماضی آن اوتوردی‬
‫]‪[oturdı‬و مضارع آن اوْتوروُر ]‪ [oturur‬میآید‪.‬‬
‫اِیَلَنْ ]‪ : [iyələn‬به الف مکسوره و حرکات یاء و الم‪ .‬امر است؛ یعنی صاحب شو و‬
‫ماضی آن اِیَلَنْدی ]‪ [iyələndi‬و مضارعش اِیَلَنوُر ]‪ [iyələnür‬میآید(‪.)95‬‬
‫اوُزاقْلَشْ ]‪ : [uzaqlaş‬امر است]؛ یعنی[ دور شو و ماضی آن اوُزاقْلَشدی ]‪[uzaqlaşdı‬‬
‫و مضارعش اوُزاقْلَشور ]‪ [uzaqlaşur‬میآید‪.‬‬
‫اورْگَدْ ]‪ : [örgəd‬امر است؛ یعنی یادش دِه و ماضی آن اورْگَتدی ]‪ [örgətdi‬و مضارعش‬
‫اورْگَدوُر ]‪ [örgədür‬میآید(‪.)96‬‬
‫اوُرکُتْ ]‪ : [ürküt‬به الف و واو مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی رم دِه و ماضی آن اورکُتّدی‬
‫]‪[ürkütdi‬و مضارعش اورکُتوُر ]‪ [ürkütür‬میآید(‪.)97‬‬
‫‪2‬‬
‫اُوپُشْ ]‪ : [öpüş‬به الف و واو مضمومه و باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی هم را بوسه دهید‬
‫و ماضی آن اوپشدی ]‪ [öpüşdi‬و مضارع آن اوُپشوُر ]‪ [öpüşür‬میآید‪.‬‬
‫آلْداتْ ]‪ : [aldat‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی گوُلَشْ زن و ماضی آن آلْداتْدی‬
‫]‪[aldatdı‬و مضارعش آلْدادوُر ]‪ [aldadür‬می آید و آلْداتور ]‪ [aldatur‬هم آمده‪.‬‬
‫اَریْ ]‪ : [əri‬به الف مفتوحه‪ .‬امر است؛ یعنی بگداز و آب شو و ماضی آن اَریدی ]‪[əridi‬‬
‫و مضارعش اَرِیوُر ]‪ [əriyür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬صورت ترکی امروزی این فعل اگیر‪ /‬اییر ‪ əgir/əyir‬است‪ .‬در ضمن اگورور ‪ əgürür‬لهجۀ قزلباشی‬
‫قدیمی است و صورت جدیدش اگیریر‪ /‬اییریر ‪ əgirir/əyirir‬میشود؛ توضیح این که این فعل مستقبل‬
‫نیست بلکه مضارع است و مستقبل آن اگیرر ‪ əgirər‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬ترجمۀ دقیقی است از فعل متعدی ترکی اؤپوش ‪ öpüş‬و نشاندهندۀ دقت نظر عبدالرحیم اردبیلی‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫اوُزوُل ]‪ : [üzül‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بریده شو و ماضی آن اوُزولْدی‬
‫]‪[üzüldi‬و مضارع آن اوُزوُلوُر ]‪ [üzülür‬میآید‪.‬‬
‫آچِلْ ]‪ : [açıl‬به الف ممدوده و جیم فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی واشو و ماضی آن‬
‫آچلدی ]‪ [açıldı‬و مضارع آن آچِلوُر ]‪ [açılur‬میآید‪.‬‬
‫اَگِلْ ]‪ : [əgil‬به الف مفتوحه و کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی خم شو و ماضی آن‬
‫اَگلدی ]‪[əgildi‬و مستقبل آن اگِلوُر ]‪ [əgilür‬میآید‪.1‬‬
‫آرِتْ ]‪ [arıt‬و آرِدْ ]‪ : [arıd‬به الف ممدوده و تاء و دال‪ ،‬هر دو‪ ،‬میآید‪ .‬امر است؛ یعنی‬
‫پاکش کن و ماضی آن آرِتدی ]‪ [arıtdı‬و مضارعش آرِدور ]‪ [arıdur‬میآید‪.‬‬
‫آجِخْ ]‪ : [acıx‬امر است؛ یعنی گرسنه شو و ماضی آن آجِخْدی ]‪ [acıxdı‬و مضارعش‬
‫آجِخور ]‪ [acıxur‬میآید(‪.)98‬‬
‫آجِقْالنْ ]‪ : [acıqlan‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی قهرآلود شو و ماضی آن‬
‫آجِقلندی ]‪ [acıqlandı‬و مضارعش آجِقلَنور ]‪ [aclqlanur‬میآید‪.‬‬
‫آرْتْ ]‪ : [art‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی زیاده شو و ماضی آن آرتدی ]‪ [artdı‬و‬
‫مضارع آن آرتار ]‪ [artar‬میآید‪.2‬‬
‫آرْتِرْ ]‪ : [artır‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی زیاده کن و ماضی آن آرْتِرْدی ]‪[artırdı‬‬
‫و مضارعش آرْتورور ]‪ [arturur‬میآید‪.‬‬
‫آیِرْ ]‪ : [ayır‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی از هم واکن و ماضی آن آیِرْدی ]‪[ayırdı‬‬
‫و مضارعش آیِروُر ]‪ [ayırur‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬اگیلور ‪ əgilür‬که در ترکی آذربایجانی معیار امروزی به صورت اگیلیر ‪ əyilir‬تلفظ میشود‪ ،‬فعل‬
‫مضارع است و مستقبل آن اگیلر ‪ əyilər‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬آرتار ‪ artar‬مستقبل است و مضارع آن آرتیر ‪ artır‬میشود‪.‬‬

‫‪100‬‬
 ‫اَسْنَه ]‪ : [əsnə‬به الف مفتوحه‪ .‬امر است؛ یعنی خمیازه کش و ماضی آن اَسْنَدی‬
‫]‪ [əsnədi‬و مضارعش اَسْنَر ]‪ [əsnər‬میآید‪.1‬‬
‫آشوُرْ ]‪ : [aşur‬به الف ممدُوده‪ .‬امر است؛ یعنی چیزی به در بر و باالتر کن و ماضی آن‬
‫آشوردی ]‪ [aşurdı‬و مضارعش آشورور ]‪ [aşurur‬میآید‪.2‬‬
‫آلِشْ ]‪ : [alış‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی آتش بگیر و بسُوز و ماضی آن آلِشْدی‬
‫]‪ [alışdı‬و مضارعش آلِشوُرْ ]‪ [alışur‬میآید‪.‬‬
‫اوُدْقوُنْ ]‪ : [udqun‬به الف مضمومه‪ .‬چیزی که در گلو گره خورده را امر میکند که فرو‬
‫ببر و ماضی آن اودقُندی ]‪ [udqundı‬و مضارعش اودقونور ]‪ [udqunur‬میآید‪.‬‬
‫اوُزْلَشْ ]‪ : [üzləş‬امر است؛ یعنی مواجه شو‪ 3‬و ماضی آن اوُزْلَشْدی ]‪ [üzləşdi‬و‬
‫مضارع آن اوُزْلَشوُر ]‪ [üzləşür‬میآید‪.‬‬
‫آخْسَه ]‪ [axsa‬و آقْسَه ]‪ : [aqsa‬به الف ممدوده و خاء و قاف‪ ،‬هر دو‪ ،‬آمدهاست‪ .‬امر‬
‫است؛ یعنی بُلَنگ و ماضی آن آخْسَدی ]‪ [axsadı‬و مضارع آن آخْسَرْ ]‪ [axsar‬میآید‪.4‬‬
‫اینْجِتْ ]‪ : [incit‬به الف متحرّک به یاء‪ .‬امر است؛ یعنی رنجه کن و برنجان و ماضی آن‬
‫اینجتدی ]‪ [incitdi‬و مضارعش اینجدور ]‪ [incidür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬اَسْنَر ‪ əsnər‬مستقبل است و مضارع آن اسنهییر ‪ əsnəyir‬یه همان اسنیر ‪ əsnir‬ترکی عامیانه میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬آشورماق ‪ aşurmaq‬که در ترکی آذربایجانی معیار امروزی به صورت آشیرماق ‪ aşırmaq‬تلفظ‬
‫میشود‪ ،‬به معنی دقیق «رد کردن چیزی از باالی یک چیز دیگر» است‪ .‬معانی دیگر این فعل عبارت است‬
‫از‪ :‬انداختن‪ ،‬برانداختن‪ ،‬سرنگون کردن‪ ،‬نابودکردن‪ ،‬ویران کردن‪ ،‬سوار کردن‪ ،‬بار زدن‪ ،‬خوردن‪ ،‬از عهده‬
‫خود برداشتن‪ ،‬از عهده کسی یا چیزی یا کاری برآمدن و حل کردن کاری (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪110 :1389 ،‬‬
‫و داشقین‪.)53 :1386 ،‬‬
‫‪ . 3‬رو در روشدن‪ ،‬رو در روی همدیگر قرار گرفتن (داشقین‪.)713 :1386 ،‬‬
‫‪ . 4‬آخْسَرْ یا همان آخسار ‪ axsar‬مستقبل است و مضارع آن آخساییر ‪ axsayır‬یا آخسیر ‪ axsır‬ترکی‬
‫عامیانه است‪.‬‬

‫‪101‬‬
‫اوُچُرْتْ ]‪ : [uçurt‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بپران و به جیم فارسی است و ماضی‬
‫آن اوچرتدی ]‪ [uçurtdi‬و مضارعش اوُچُرْدور ]‪ [uçurdur‬میآید‪.‬‬
‫اوُتُرْ ]‪ : [ötür‬امر است؛ یعنی بگذران و ماضی آن اوُتوُرتدی ]‪ [ötürtdi‬و مستقبل آن‬
‫اوتوردور ]‪ [ötürdür‬میآید(‪.)99‬‬
‫اوُتوُزْ ]‪ : [utuz‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بباز و ماضی آن اوُتوُزدی ]‪ [utuzdı‬و‬
‫مضارعش اوُتوُزوُر ]‪ [utuzur‬میآید‪.‬‬
‫اَلَه ]‪ : [ələ‬به فتح الف و الم‪ .‬امر است؛ یعنی ببیز و ماضی آن اَلَدی ]‪ [ələdi‬و مضارعش‬
‫اَلَرْ ]‪ [ələr‬میآید‪.1‬‬
‫اُجَلْ ]‪ : [ucal‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بلند و دراز شو و ماضی آن اُجَلْدی‬
‫]‪ [ucaldı‬و مضارع‪ ،‬اُجَلور ]‪ [ucalur‬میآید‪.‬‬
‫آوْلَه ]‪ : [avla‬به الف ممدوده؛]امر است؛[ یعنی شکار کن و ماضی آن آولَدی ]‪ [avladı‬و‬
‫مضارعش آوْلَر ]‪ [avlar‬میآید‪.2‬‬
‫اینْدِرْ(‪ [indir])100‬و اَنْدِرْ ]‪ : [éndir‬به الف مکسوره و مفتوحه‪ .‬امر است؛ یعنی فرود آر‬
‫و ماضی آن اَندِرْدی ]‪ [éndirdi‬و ایندِردی ]‪ [indirdi‬و مضارعش اَندِرور ]‪[éndirür‬‬
‫میآید‪.‬‬
‫اوُرگَتْ ]‪ [örgət‬و اوُگرت ]‪ : [ögrət‬هر دو قسم آمده‪ .‬امر است؛ یعنی تعلیمش کُن و‬
‫ماضی آن اورگتدی ]‪ [örgətdi‬و مضارعش اورگتور ]‪ [örgətür‬میآید‪.3‬‬

‫‪ . 1‬اَلَرْ ‪ ələr‬مستقبل است و مضارع آن الهییر ‪ ələyir‬یا به صورت عامیانه الیر ‪ əlir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬آوْلَر ‪ avlar‬مستقبل است و مضارع آن آوالییر ‪ avlayır‬یا به صورت مخفف عامیانه آولیر ‪avlır‬‬
‫میشود‪ .‬در ضمن این فعل در زبان ترکی ترکیه به همان صورت اصیل و قدیمی آوالماک ‪ avlamak‬به‬
‫معنی شکارکردن‪ ،‬تور انداختن‪ ،‬فریب دادن کاربرد دارد (رک‪ .‬گلکاریان‪)89 :1391 ،‬؛ اما در ترکی‬
‫آذربایجانی معیار امروزی به صورت اوالماق ‪ ovlamaq‬با معنی شکار کردن و صید به کار میرود‬
‫(داشقین‪.)569 :1386 ،‬‬
‫‪ . 3‬این فعل تکراری است‪.‬‬

‫‪102‬‬
‫آنْگْلَه ]‪ : [aŋla‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی بفهم و هاء رسم الخط و کاف‪ ،‬در تکلّم‬
‫می افتد و ماضی آن آنكلَدی ]‪ [aŋladı‬و مضارعش آنگلر ]‪ [aŋlar‬میآید‪.1‬‬
‫اوُقوُدْ ]‪ [oqud‬و اُخوُتْ ]‪ : [oxut‬به الف مضمومه و قاف و خاء‪ ،‬هر دو قسم‪ ،‬آمده‪ .‬امر‬
‫است؛ یعنی وادار بخواند و ماضی آن اقوتدی ]‪ [oqutdi‬و مضارعش اوقودور ]‪[oqudur‬‬
‫میآید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫اوُیْنات ]‪ : [oynat‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی به بازی وادار و ماضی آن اویناتدی‬
‫]‪ [oynatdı‬و مضارعش اوینادور ]‪ [oynadur‬میآید‪.‬‬
‫آیِلْ ]‪ : [ayıl‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی به هوش بیا و ماضی آن آیلدی ]‪[ayıldı‬‬
‫و مضارعش آیلور‪ [ayılür] 3‬میآید‪.‬‬
‫اوُیات ]‪ : [oyat‬به الف مضمومه‪ .‬امر است؛ یعنی بیدارش کن و ماضی آن اویاتدی‬
‫]‪[oyatdı‬و مضارعش اوُیادور ]‪ [oyadur‬میآید‪.‬‬
‫آسِلْ ]‪ : [asıl‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی آویزان شو و ماضی آن آسلدی ]‪[asıldı‬‬
‫و مضارعش آسلور ]‪ [asılur‬میآید‪.‬‬
‫آخِدْ ]‪ [axıd‬و آخِتْ ]‪ : [axıt‬به الف ممدوده و دال و تاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬می آید‪ .‬امر است؛‬
‫یعنی جاری کن و ماضی آن آخِتْدّی ]‪ [axıtdı‬و مضارعش آخدور ]‪ [axıdur‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬آنگلر یا همان آنگالر ‪ anŋlar‬که امروزه بدون نون غنّه و به صورت آنالر ‪ anlar‬نوشته و تلفظ‬
‫میشود‪ ،‬مستقبل است و مضارع آن آنالییر ‪ anlayır‬یا به صورت شکستۀ عامیانه آنلیر ‪ anlır‬به کار‬
‫بردهمیشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬در نسخه خطی به صورت غلط «اویانتدی» نوشتهشدهبود که به قیاس تصحیح کردیم‪.‬‬
‫‪ . 3‬درنسخۀ خطی به صورت غلط «اوُیلور» نوشتهشدهبود که به قیاس تصحیح کردیم‪.‬‬
‫‪ . 4‬در دیوان به صورت آقیتماق ‪ aqıtmaq‬در معنی جاری کردن به کار رفتهاست (کاشغری‪-168 :1384 ،‬‬
‫‪ .)169‬در ترکی ترکیه نیز آکیتماک ‪ akıtmak‬در معنی جاری ساختن و به جریان انداختن کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)42 :1391 ،‬پیداست که تلفظ اصیل و قدیم کلمه آقیتماق ‪ aqıtmaq‬است و آخیتماق‬
‫‪ axıtmaq‬ترکی قزلباشی و آذربایجانی امروز‪ ،‬لهجه است‪.‬‬

‫‪103‬‬
‫اوُنوُدْ ]‪ [unud‬و اوُنوُتْ ]‪ : [unut‬به الف مضمومه و تاء‪ .‬امر است؛ یعنی فراموش کُن‬
‫و ماضی آن اونوتدی ]‪ [unutdı‬و مضارعش اوُنودور ]‪ [unudur‬میآید‪.‬‬
‫ایشَه ]‪ : [işə‬به الف مکسوره‪ .‬امر است؛ یعنی بول کن و ماضی آن ایشَدی ]‪ [işədi‬و‬
‫مضارعش ایشَر ]‪ [işər‬میآید‪.1‬‬
‫اوُشی ]‪ : [üşi‬امر است؛ یعنی سرمایی شو و ماضی آن اوُشیدی ]‪ [üşidi‬و مضارعش‬
‫اوُشوُرْ ]‪ [üşür‬میآید‪.‬‬
‫اَیْش ]‪ : [éş‬امر است؛ یعنی بتاب و ماضی آن ایشدی ]‪ [éşdi‬و مضارعش ایشَرْ ]‪[éşər‬‬
‫میآید‪.2‬‬
‫آخْدارْ ]‪ : [axdar‬به الف ممدوده‪ .‬امر است؛ یعنی بکاو و ماضی آن آخدردی ]‪[axdardı‬‬
‫و مضارعش آخدرور ]‪ [axdarur‬میآید‪.3‬‬
‫اوُخْشَه ]‪ : [oxşa‬امر است؛ یعنی نازش کُن(‪ )101‬و ماضی آن اوُخْشَدی ]‪ [oxşadı‬و‬
‫مضارعش اوخشر ]‪ [oxşar‬میآید‪.4‬‬
‫اُودْالن ]‪ : [odlan‬امر است؛ یعنی آتش بگیر ‪ .‬ماضی آن اودالندی ]‪ [odlandı‬و‬
‫مضارعش اودالنور ]‪ [odlanur‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬ایشَر ‪ işər‬مستقبل است و مضارع آن ایشهییر ‪ işəyir‬یا به صورت عامیانه ایشیر ‪ işir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬ائشمک ‪ eşmək‬در ترکی آذربایجانی معاصر به معنی پیچاندن‪ ،‬تابیدن‪ ،‬تاباندن‪ ،‬تابیدن‪ ،‬تاب دادن و‬
‫جستن‪ ،‬کاویدن‪ ،‬زیر و رو کردن‪ ،‬کندن‪ ،‬کاویدن همراه با کندن‪ ،‬سوراخ کردن و گود کردن است (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 176 :1394 ،‬و داشقین‪ .)282 :1386 ،‬ایشَرْ یا همان ائشر ‪ éşər‬مستقبل است و مضارع آن‬
‫ائشیر ‪ éşir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬در ترکی معیار امروزی این فعل به صورت آختارماق ‪ axtarmaq‬و در معنی جستجو کردن‪ ،‬بررسی‬
‫کردن‪ ،‬دنبال کردن و تحقیق کردن به کار میرود (داشقین‪.)28 :1386 ،‬‬
‫‪ . 4‬اوخشر یا همان اوخشار ‪ oxşar‬مستقبل است و مضارع آن اوخشاییر ‪ oxşayır‬یا به صورت عامیانه‬
‫اوخشور ‪ oxşur‬میشود‪.‬‬

‫‪104‬‬
‫آقسِرْ ]‪ : [aqsır‬به الف ممدوده و کسر سین‪ .‬امر است؛ یعنی عطسه کن و ماضی آن‬
‫آقسردی ]‪ [aqsırdı‬و مضارعش آقسوُرور ]‪ [aqsurur‬میآید‪.1‬‬
‫اَمْ ]‪ : [əm‬به الف مفتوحه و میم ساکنه‪ .‬امر است؛ یعنی بمُکْ و ماضی آن اَمدی ]‪[əmdi‬‬
‫و مضارعش اَمَر ]‪ [əmər‬میآید‪.2‬‬
‫اوُگْرَنْ ]‪ : [ögrən‬به الف مضمُومه‪ .‬امر است؛ یعنی بیاموز و ماضی آن اوگرندی‬
‫]‪ [ögrəndi‬و مضارعش اوُگرنور ]‪ [ögrənür‬میآید‪.3‬‬
‫(‪ )102‬از صیق‪ ،‬به خاطر فاتر رسید‪ ،‬قلمی شد‪.‬‬ ‫و آنچه‬

‫‪ . 1‬در ترکی آذربایجانی امروز آسقیرماق ‪ asqırmaq‬در معنی عطسه کردن به کار میرود (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)50‬گونۀ اصیل و قدیمی آقسیرماق ‪ aqsırmaq‬عبدالرّحیم‪ ،‬در در ترکی جغتایی به معنی عطسه مستعمل‬
‫است (اوزبکی البخاری‪ )35 :1392 ،‬در ترکی ترکیه نیز آکسیریک ‪ aksırık‬به معنی عطسه و آکسیرماک‬
‫‪ aksırmak‬به معنی عطسه کردن مستمعل است (گلکاریان‪ .)43 :1391 ،‬معلوم است که در ترکی قزلباشی‬
‫گونۀ اصیل و قدیم کلمه مستعمل بودهاست نه گونۀ امروزی آن‪.‬‬
‫‪ . 2‬امر ‪ əmər‬مستقبل است و مضارع آن به لهجۀ زمان عبدالرحیم امور ‪ əmür‬و به ترکی آذربایجانی‬
‫معیار امروزی امیر ‪ əmir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬اؤگرنمک ‪ ögrənmək‬در ترکی معیار آذربایجانی امروزی به صورت اؤیرنمک ‪ öyrənmək‬تلفظ‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪105‬‬
 ‫امّا اسماء که اوایل آنها به الف است‪.‬‬
‫آتْ ]‪ : [at‬به الف ممدوده‪ .‬اسب‪.‬‬
‫اَتْ ]‪ : [ət‬به الف مفتوحه و تاء ساکنه‪ .‬گوشت‬
‫اِتْ ]‪ : [it‬به کسر الف؛ یعنی سگ‪.‬‬
‫آرْخْ ]‪ [arx‬و آخر ]‪ : [axar‬هر دو به الف ممدوده‪ .‬جوی آب روان(‪.)103‬‬
‫ایگِتْ ]‪ : [igit‬یعنی جوان(‪.)104‬‬
‫آلْمَه ]‪ : [alma‬به الف ممدوده؛ یعنی سیب‪.‬‬
‫اوُکوُز ]‪ : [öküz‬به الف مضمومه و کاف عربی به معنی گاو است(‪.)105‬‬
‫آمْ ]‪ [am‬و آمجوق ]‪ : [amcuq‬به الف ممدوده‪ .‬فرج زن(‪.)106‬‬
‫اُوغُل ]‪ : [oğul‬یعنی فرزند‪.1‬‬
‫اُوغْالن ]‪ : [oğlan‬یعنی پُسر‪.‬‬
‫اوُشاق ]‪ : [uşaq‬یعنی طفل و بچه(‪.)107‬‬
‫آتَه ]‪ : [ata‬به الف ممدوده‪ .‬پدر‪.‬‬
‫آنَه ]‪ : [ana‬به الف ممدوده؛ یعنی مادر‪.‬‬
‫آدْ ]‪ : [ad‬به الف ممدوده‪ .‬نام و اسم‪.‬‬
‫آنْد ]‪ : [and‬به الف ممدوده‪ .‬قَسَم(‪.)108‬‬
‫آصْالن ]‪ : [aslant‬به الف ممدوده‪ .‬شیر درنده(‪.)109‬‬
‫ایلْ ]‪ : [il‬به الف مکسوره‪ .‬سال‪.‬‬
‫آیْ ]‪ : [ay‬به الف ممدوده؛ یعنی ماه‪.‬‬

‫‪ . 1‬در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی معاصر‪ ،‬اوغول ‪ oğul‬عالوه بر معنی فرزند‪ ،‬اوالد‪ ،‬بچه‪ ،‬به معنی‬
‫«پسر» هم هست (داشقین‪ 561 :1386 ،‬و گلکاریان‪ .)542 :1391،‬در منطقه اردبیل اوغول در معنی فرزند‬
‫کاربرد ندارد‪ ،‬بلکه در معنی پسر رشید و دالور و نترس نیز به کار میرود‪ .‬در ضمن اصطالح «اوغالن‬
‫موغالن» ‪ oğlan-moğlan‬نیز به همین معنی اخیر اوغول به کار میرود‪.‬‬

‫‪106‬‬
 ‫اوُزوُم ]‪ : [üzüm‬به معنی انگور است‪.‬‬
‫آقْ ]‪ : [aq‬به الف ممدوده؛ یعنی سفید‪.‬‬
‫اوُرْتوُگْ ]‪ : [örtüg‬به کاف فارسی؛ یعنی پوشن و پاالپوش‪.1‬‬
‫اوُرْدْ ]‪ : [ord‬یعنی لُپْ‪.‬‬
‫ایچْ ]‪ : [iç‬یعنی اندرون‪.‬‬
‫اُوقْ ]‪ [oq‬و اُوخْ ]‪ : [ox‬به قاف و خاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬به معنی تیر است‪.‬‬
‫اَرْکَکْ ]‪ : [ərkək‬یعنی حیوان نر(‪.)110‬‬
‫اَلْ ]‪ : [əl‬به فتح الف‪ .‬دست‪.‬‬
‫اَیاقْ ]‪ : [əyaq‬به فتح الف‪ .‬پای‪.‬‬
‫اَرُکْ ]‪ : [ərük‬زردآلو‪.‬‬
‫اَگْری]‪[əgri‬؛ یعنی کج‪ .‬به کاف فارسی‪.‬‬
‫آغِز ]‪ : [ağız‬به الف ممدوده‪ .‬دهان‪.‬‬
‫ایپْ ]‪ : [ip‬به باء فارسی؛ یعنی ریسمان و بند‪.‬‬
‫اُوغْری]‪[oğrı‬؛ یعنی دزد‪.‬‬
‫آیوُ ]‪ :[ayu‬به الف ممدوده؛ یعنی خرس‪.‬‬
‫اوُدوُن ]‪ : [odun‬به الف مضمومه؛ یعنی هیمه‪.‬‬
‫ارمود ]‪ [ərmud‬و امرود ]‪ : [əmrud‬هر دو‪ ،‬به معنی امرود است(‪.)111‬‬
‫ایشَّکْ ]‪ : [eşşək/ işşək‬به الف مکسُوره و شین مشدّده‪ ،‬به معنی خر است(‪.)112‬‬
‫اَتَکْ ]‪ : [ətək‬به الف مفتوحه و کاف فارسی‪ .‬دامان‪.‬‬
‫اوُپُشْ ]‪ : [öpüş‬به ضمّ الف و پاء فارسی؛ یعنی بوُسه‪.‬‬

‫‪« . 1‬پوشن» در فارسی کاربرد ندارد و به جای آن «پوشش» در معنی اؤرتوک ‪ örtük‬به کار میرود (زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)254 :1388 ،‬در ضمن «پاالپوش» هم به صورت «باالپوش» به کار میرود‪.‬‬

‫‪107‬‬
 ‫آغاجْ ]‪ : [ağac‬به الف ممدوده و جیم عربی‪ .‬چوب و درخت‪.‬‬
‫اینَگْ ]‪ : [inəg‬به کاف فارسی‪ .‬ماده گاو را گویند‪.‬‬
‫اَیَرْ ]‪ : [əyər‬به فتح الف و یاء‪ .‬زین اسب‪.1‬‬
‫اوُلدوُز ]‪ : [ulduz‬به ضمّ واو و الف؛ یعنی ستاره‪.2‬‬
‫ایشِقْ ]‪ : [ışıq‬به معنی روشنایی آمدهاست‪.‬‬
‫ایشْ ]‪ : [iş‬به کسر الف‪ .‬کار‪.‬‬
‫اوُلی ]‪ : [ulı‬به ضمّ الف‪ .‬بزرگ(‪.)113‬‬
‫اَولی ]‪ : [öli‬یعنی مُرده‪.‬‬
‫اَکْمَکْ ]‪ : [əkmək‬هر دو به کاف عربی‪ .‬نان(‪.)114‬‬
‫ایوْ ]‪ : [iv‬یعنی خانه(‪.)115‬‬
‫ایشِکْ ]‪ : [işik‬یعنی درگاه(‪.)116‬‬
‫اَرْ ]‪ [ər‬؛ یعنی مرد و به معنی نر هم آمدهاست‪.3‬‬
‫آرْپَه ]‪ : [arpa‬به الف ممدوده و پاء فارسی‪ .‬جو‪.‬‬
‫اوُلُم]‪ [ölüm‬؛ یعنی مرگ و مردن‪.‬‬
‫ایگْنَه ]‪ : [ignə‬به کاف فارسی‪ .‬سوزن‪.‬‬
‫اینْچَه ]‪ : [inçə‬به جیم فارسی‪ ،‬باریک‪.‬‬

‫‪ . 1‬همین لغت در ترکی آذربایجانی معیار امروزی به صورت یَهَر ‪ yəhər‬کاربرد دارد (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)760‬در ترکی ترکیهای معیار همین کلمه به صورت اِیِر ‪ eyer‬به کار میرود (گلکاریان‪.)255 :1385 ،‬‬
‫به نظر میرسد اَیَر ‪ əyər‬عبدالرحیم قدیمیتر و اصیلتر از یَهَر ‪ yəhər‬است‪.‬‬
‫‪ . 2‬در همین کتاب به صورت یولدوز نیز آمدهاست‪ .‬برای شرح به حاشیۀ یولدوز مراجعه فرمایید‪.‬‬
‫‪ . 3‬ار ‪ ər‬در ترکی معیار آذربایجانی امروزی‪ ،‬عالوه بر معنای جوانمرد‪ ،‬شجاع و شریف به معنی «شوهر‬
‫قانونی زن» کاربرد دارد (داشقین‪ .)265 :1386 ،‬عبدالرحیم معنی اصیل ار‪ ،‬یعنی «مرد» را چنانکه در‬
‫فرهنگهای کهن مثل دیوان لغاتالترک آمدهاست‪ ،‬درج کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)99 :1384 ،‬‬

‫‪108‬‬
 ‫آرْوَتْ ]‪ : [arvat‬به الف ممدوده‪ .‬به معنی عورت؛ یعنی زن‪.‬‬
‫اوُیُنْ]‪ [oyun‬؛ یعنی بازی‪.‬‬
‫آجی ]‪ : [acı‬به الف ممدوده؛ یعنی تلخ‪.‬‬
‫آجِقْ ]‪ : [acıq‬به الف ممدوده؛ یعنی قهر‪.‬‬
‫آرِق ]‪ : [arıq‬به الف ممدوده؛ یعنی الغر‪.‬‬
‫اوُلوُس]‪ [ulus‬؛ یعنی ایل و احشام(‪.)117‬‬
‫آوُجْ ]‪ : [avuc‬به الف ممدُوده‪ .‬مُشت‪.‬‬
‫اوُیْنَشْ ]‪ : [oynaş‬مول و مصاحب زن‪.‬‬
‫آخْسَقْ ]‪ : [axsaq‬به الف ممدُوده؛ یعنی لنگ‪.‬‬
‫اوُلْكَنْ ]‪ : [ölkən‬ریسمان بلند پشمی(‪.)118‬‬
‫ایشكَنَه ]‪[işkənə‬؛ یعنی آبگوشت(‪.)119‬‬
‫ایالن ]‪ : [ilan‬به کسر الف؛ یعنی مار گزنده‪.‬‬
‫اَمْجَکْ ]‪ : [əmcək‬به فتح الف و جیم؛ یعنی پستان‪.‬‬
‫اَلْجَکْ ]‪ : [əlcək‬به کاف فارسی؛ یعنی دستکش‪.‬‬
‫آیدِنْلُقْ ]‪ : [aydınluq‬به الف ممدوده و سکون قاف‪ .‬ماهتاب است(‪.)120‬‬
‫اوُگُتْ ]‪ : [ögüt‬به معنی نصیحت است‪ .‬به کاف فارسی(‪.)121‬‬
‫اینْجوُ ]‪ : [incü‬به معنی میروارید(‪.)122‬‬
‫ایلِقْ ]‪ : [ılıq‬به معنی آب نیمگرم(‪.)123‬‬
‫اوُرَکْ ]‪ : [ürək‬به معنی دل است‪.‬‬
‫اوُدْ ]‪ : [od‬به معنی آتش‪.‬‬
‫اوُتْ ]‪ : [ot‬به معنی علف‪.‬‬
‫ایسْتی ]‪ : [isti‬به معنی گرم است‪.‬‬
‫ایپَگْ ]‪ : [ipəg‬به پاء فارسی و کاف فارسی؛ یعنی ابریشم‪.‬‬

‫‪109‬‬
 ‫اَپْلِگْ ]‪ : [iplig‬به پاء فارسی و کاف فارسی‪ .‬به معنی ریسمان پنبه‪.‬‬
‫آچَرْ ]‪ : [açar‬به الف ممدوده و جیم فارسی‪ .‬کلید است(‪.)124‬‬
‫آقْشام ]‪ : [aqşam‬به الف ممدوده و ]با[ خاء ]آخشام ‪ [axşam‬هم آمده‪ .‬به معنی شام‬
‫است‪.125‬‬
‫اَوْچی ]‪ : [avçı‬به فتح الف و جیم فارسی‪ .‬به معنی میر شکار است‪.‬‬
‫اوُیاقْ ]‪ : [oyaq‬به معنی بیدار‪.‬‬
‫آداش ]‪ : [adaş‬به الف ممدوده‪ .‬هماسم و همنام‪.1‬‬
‫اوُزوُکْ ]‪ : [üzük‬به معنی انگشتری‪.‬‬
‫آقچَه ]‪ : [aqça‬به الف ممدُوده‪ .‬پول و زر و سیم مسکُوک(‪.)126‬‬
‫اوُرْدَگْ ]‪ : [ördəg‬به کاف فارسی مرغابی است‪.‬‬
‫اَکِنْ ]‪ : [əkin‬به فتح الف و کاف عربی‪ .‬به معنی کشت و زرع است‪.‬‬
‫اُنْ ]‪ : [ün‬به ضمّ الف‪ .‬صدا و صوت‪.2‬‬
‫آسْتَه ]‪ : [asta‬به الف ممدوده‪ .‬آهسته(‪.)127‬‬
‫آغوُ ]‪ : [ağu‬به الف ممدوده‪ .‬به معنی زهر است‪.‬‬
‫آلْدَقْ ]‪ : [aldaq‬به الف ممدُوده‪ .‬به معنی گول است‪.‬‬
‫اوُروُجْ ]‪ :[oruc‬به ضمّ الف‪ .‬روزه و روزه دار را‪ ،‬هر دو‪ ،‬گویند‪.‬‬
‫اوُرْقوُ ]‪[orqu‬؛ یعنی پرسش و سؤال(‪.)128‬‬
‫آری ]‪ : [arı‬به الف ممدوده؛ یعنی پاک و پاکیزه(‪.)129‬‬
‫اوُگَنْ ]‪ : [ügən‬به کاف فارسی‪ .‬لجام اسب(‪.)130‬‬

‫‪ . 1‬در اصل «آدداش» ‪ addaş‬به معنی «هم نام» با ساخت «آد‪+‬داش (پسوند در معنی «هم») بودهاست که‬
‫مخفف شده و «آداش» شدهاست‪.‬‬
‫‪ . 2‬پیش از این در حاشیۀ «اونلش» دربارۀ «اون» شرح و توضیح دادهایم‪.‬‬

‫‪110‬‬
 ‫اوُکْسوُرُکْ ]‪ : [öksürük‬به کاف عربی‪ .‬به معنی صرفه‪ 1‬است‪.‬‬
‫اوُسُّراقْ ]‪ : [ossuraq‬به الف مضمومه و سین مشدّده‪ .‬به معنی گُوز است‪.‬‬
‫آیْدینْ ]‪ : [aydın‬به الف ممدوده‪ .‬ماهتاب است‪.2‬‬
‫آری ]‪ : [arı‬به الف ممدوده‪ .‬زنبُور‪.3‬‬
‫اوُزْ ]‪ : [üz‬به ضمّ الف‪ .‬روُیْ‪.‬‬
‫آتْلوُ ]‪ : [atlu‬به الف ممدوده‪ .‬سواره است و در بعضی نسخ آتْلی ]‪ ،[atlı‬به یاء‪ ،‬هم‬
‫آمدهاست‪.‬‬
‫آجْ ]‪ : [ac‬به الف ممدوده‪ .‬گرسنه‪.‬‬
‫ایزْ ]‪ : [iz‬به معنی پی و جای پای‪.4‬‬
‫ای ]‪ : [iy‬به معنی بوی است؛ اعمّ از خوب یا بد(‪.)131‬‬
‫آیْ ]‪ : [ay‬به الف ممدوده‪ .‬به معنی ماه است‪.‬‬
‫آلوجی ]‪ : [alucı‬به الف ممدوده‪ .‬گیرنده است‪.5‬‬
‫اَوْبَه ]‪ : [oba‬به معنی ایل و حشم‪.‬‬
‫آچیقْ ]‪ : [açıq‬به الف ممدوده و جیم فارسی‪ .‬گشاده است‪.‬‬
‫انُّوگْ ]‪ : [ənnüg‬به فتح الف‪ .‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی سرخاب که زنها ]به[ رو می‪-‬‬
‫مالند(‪.)132‬‬

‫‪ . 1‬سُرفه درست است‪.‬‬

‫‪ . 2‬برای شرح به حاشیۀ ذیل کلمۀ «آیدینلیق» رجوع کنید‪.‬‬
‫‪ . 3‬به حاشیۀ کلمۀ آری در باال رجوع کنید‪.‬‬
‫‪ . 4‬ایز‪ :‬نشانه‪ ،‬عالمت‪ ،‬جای پا (زارع شاهمرسی‪.)313 :1394 ،‬‬
‫‪ . 5‬همان آلیجی ‪ alıcı‬ترکی آذربایجانی فعلی است‪ .‬آلوجی تلفظ اصیل قیزلباشی آن زمان را نشان میدهد‪.‬‬
‫در زبان ترکی آلیجی به معنی گیرنده‪ ،‬شکارچی‪ ،‬درّنده و رباینده نیز هست؛ به طوری که به پرندگان‬
‫شکاری آلوجی‪ /‬آلیجی قوش میگفتند‪ .‬ضربالمثل قدیمی ترکی هست که در نسخۀ خطی مربوط به قرن‬
‫دهم دیدهمیشود‪« :‬آلیجی قوشون تومچوغو اگری اولور»‪ :‬منقار پرندۀ شکاری کج میشود‪.‬‬

‫‪111‬‬
 ‫آرْخَه ]‪ : [arxa‬به الف ممدوده‪ .‬پُشت‪.‬‬
‫اوُتُراق ]‪ : [oturaq‬به ضمّ الف‪ .‬توقّف و نشستن در مکانی‪.‬‬
‫ایلیکْ ]‪ : [ilik‬به معنی مغز استخوان‪.‬‬

‫‪112‬‬
 ‫صیق و لغات ترکیّه که به باء است‪ .‬امّا از افعال‪:‬‬
‫بِلْ ]‪ : [bil‬به کسر باء‪ .‬امر است؛ یعنی بدان و ماضی آن بِلدی ]‪ [bildi‬و مضارعش بیلوُرْ‬
‫]‪ [bilür‬میآید‪.‬‬
‫باغِرْ ]‪ : [bağır‬امر است؛ یعنی فریاد کن و ماضی آن باغردی ]‪ [bağırdı‬و مضارعش‬
‫باغرور ]‪ [bağırur‬می آید‪.‬‬
‫باسْ ]‪ : [bas‬امر است؛ یعنی به زمین بزن‪] .‬و ماضی آن[ باسدی ]‪ [basdı‬و مضارعش‬
‫باسر ]‪ [basar‬میآید‪.1‬‬
‫باقْال و باقْلَه ]‪ : [baqla‬به معنی بهبند‪ .2‬امر است و ماضی آن باقالدی ]‪ [baqladı‬و‬
‫مضارعش باقالر ]‪ [baqlar‬میآید‪.3‬‬
‫بِچْ ]‪ : [biç‬به کسر باء و جیم فارسی؛ ]امر است[؛ یعنی درو کن و به معنی ببُر و قطع کن‬
‫هم آمده و ماضی آن بچدی ]‪ [biçdi‬و مضارع آن بچَر ]‪ [biçər‬میآید‪.4‬‬
‫بوُکْ ]‪ : [bük‬به کاف فارسی(‪ .)133‬امر است؛ یعنی تا کن‪ 5‬و ماضی آن بوکدی ]‪[bükdi‬‬
‫و مضارع آن بوکر ]‪ [bükər‬میآید‪.6‬‬

‫‪ . 1‬باسار ‪ basar‬مستقبل است و مضارع آن باسیر ‪ basır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬در نسخه خطی به همین صورت آمدهاست‪ .‬امروزه به شکل صحیح «ببند» نوشتهمیشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬در ترکی معیار امروزی بعد از مصوت «ا»‪ ،‬حرف «ق» ‪ q‬به صورت «غ» ‪ ğ‬تلفظ میشود؛ برای همین‬
‫باقال ‪ baqla‬امروزه باغال ‪ bağla‬تلفظ میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬بیچر ‪ biçər‬فعل مستقبل است و مضارع آن بیچیر ‪ biçir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬در نسخۀ خطی «ته کن» نوشتهشدهبود که به نظر نادرست میآید و درستش «تا کن» است‪ .‬فرهاد‬
‫رحیمی‪ ،‬بوک ‪ bük‬را به صورت بوگ ‪ büg‬نوشتهاست (شیروانی‪ .)106 :1391 ،‬معلوم نیست که‬
‫عبدالرحیم «ته کن» را در معنی «مسدود کن» به کار بردهاست یا به سهو‪ ،‬به جای »کاف عربی»‪« ،‬کاف‬
‫فارسی» نوشتهاست و منظورش همان بوک ‪ bük‬است‪.‬‬
‫‪ . 6‬بوکر ‪ bükər‬فعل مستقبل و صفت فاعلی از بوکمک ‪ bükmək‬است و مضارع آن بوکور ‪bükür‬‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪113‬‬
‫بَوْلْ ]‪ : [böl‬امر است؛ یعنی حصّه و رسد‪ 1‬و قسمت کن و ماضی آن بولدی ]‪ [böldi‬و‬
‫مضارعش بولر ]‪ [bölər‬میآید‪.2‬‬
‫باقْ ]‪ : [baq‬امر است و به خاء ]باخ ‪ [bax‬نیز در اغلب نُسَخ دیده می شود‪ .‬به معنی‬
‫نگاه کن و ماضی آن باخدی ]‪ [baxdı‬و مضارعش باخَرْ ]‪ [baxar‬میآید‪.3‬‬
‫بَسْلَه ]‪ : [bəslə‬امر است؛ یعنی بپروران و ماضی آن بسلدی ]‪ [bəslədi‬و مضارعش‬
‫بسلر ]‪ [bəslər‬میآید‪.4‬‬
‫بَگَنْ ]‪ : [bəgən‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی پسند کن و ماضی آن بگندی‬
‫]‪ [bəgəndi‬و مضارعش بگنور ]‪ [bəgənür‬میآید‪.‬‬
‫پوز ]‪ : [poz‬به باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی آنچه نوشته شده برهم زن و محو کن و ماضی‬
‫آن پوزدی ]‪ [pozdı‬و مضارعش پوزر ]‪ [pozar‬میآید‪.5‬‬
‫باجَرْ ]‪ : [bacar‬امر است؛ یعنی سرپرستی و نگاهداری کن و ماضی آن باجردی‬
‫]‪ [bacardı‬و مضارعش باجرور ]‪ [bacarur‬میآید(‪.)134‬‬
‫بوُز ]‪ : [büz‬امر است؛ یعنی در هم کش و ماضی آن بوزدی ]‪ [büzdi‬و مضارعش بوزر‬
‫]‪ [büzər‬میآید‪.6‬‬
‫بَكْلَه ]‪ : [bəklə‬به کاف عربی؛ یعنی نگاهبانی و پاسبانی کن و ماضی آن بكلدی‬
‫]‪ [bəklədi‬و مضارعش بكلر ]‪ [bəklər‬میآید(‪.)135‬‬

‫‪ . 1‬رسد‪ :‬قسمت‪ ،‬سهم (ر‪.‬ک‪ .‬لغتنامه دهخدا‪ ،‬ذیل مدخل رسد)‪.‬‬

‫‪ . 2‬بؤلر ‪ bülər‬مستقبل است و مضارع آن بؤلور ‪ bölür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬باخار ‪ baxar‬مستقبل است و مضارع آن باخیر ‪ baxır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬بسلر ‪ bəslər‬مستقبل است و مضارع آن بسلهییر ‪ bəsləyir‬یا به صورت مخفف و عامیانه بسلیر‬
‫‪ bəslir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬پوزار مستقبل است و مضارع آن پوزور ‪ pozur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 6‬بوزر ‪ büzər‬مستقبل است و مضارع آن بوزور ‪ büzür‬میشود‪.‬‬

‫‪114‬‬
‫بَرْکِتْ ]‪ : [bərkit‬به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی محکم و قایم کن و ماضی آن برکتدی‬
‫]‪ [bərkitdi‬و مضارعش برکتور ]‪ [bəkitür‬میآید‪.‬‬
‫باغِشْلَه ]‪ [bağışla‬و باخِشْلَه ‪ : baxışla‬امر است؛ یعنی ببخش و ماضی آن باغشلدی‬
‫]‪ [bağışladı‬و مضارعش باغشلر ]‪ [bağışlar‬میآید‪.1‬‬
‫بَزَه ]‪ : [bəzə‬امر است؛ یعنی آرایش و زینتش کن و ماضی آن بَزَهدی ]‪ [bəzədi‬و‬
‫مضارعش بَزَرْ ]‪ [bəzər‬میآید‪.2‬‬
‫بوُلْ ]‪ : [bul‬امر است؛ یعنی پیدا کن و ماضی آن بولدی ]‪ [buldı‬و مضارعش‬
‫بولر ]‪ [bular‬میآید(‪.)136‬‬
‫باتْ ]‪ : [bat‬امر است؛ یعنی فرو شَوْ و ماضی آن باتدی ]‪ [batdı‬و مضارعش باتَرْ‬
‫]‪ [batar‬میآید(‪.)137‬‬
‫بُراق ]‪ [buraq‬و بُراخ ]‪ : [burax‬به ضمّ باء و ]با[ قاف و خاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬دیده شده‪ .‬امر‬
‫است؛ یعنی رها کن و برو‪ 3‬و ماضی آن براقدی ]‪ [buraqdı‬و مضارعش براقور‬
‫]‪ [buraqur‬میآید‪.‬‬
‫بارِشْ]‪ [barış‬؛ یعنی آشتی کن‪ .‬امر است و ماضی آن بارشدی ]‪ [barışdı‬و مضارعش‬
‫بارِشور ]‪ [barışur‬میآید‪.‬‬
‫بوُلَه ]‪ : [bula‬امر است؛ یعنی آلوده و آغشته کن و ماضی آن بولَدی ]‪ [buladı‬و‬
‫مضارعش بولَر ]‪ [bular‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬باغیشالر ‪ bağışlar‬مستقبل است و مضارع آن باغیشالییر ‪ bağışlayır‬یا به صورت مخفف عامیانه‬

‫باغیشلیر ‪ bağışlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬بزر ‪ bəzər‬مستقبل است و مضارع ان بزهییر ‪ bəzəyir‬یا به صورت مخفف عامیانه بزیر ‪bəzir‬‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬در نسخۀ خطی «برده» نوشتهشدهاست که اصالح شد‪.‬‬
‫‪ . 4‬بوالر ‪ bular‬مستقبل است و مضارعش بوالییر ‪ bulayır‬یا به صورت مخفف و عامیانه بولور ‪bulur‬‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪115‬‬
‫بوُقْ ]‪ : [boq‬امر است؛ یعنی خفه کُن و ماضی آن بوقدی ]‪ [boqdı‬و مضارعش‬
‫بوقر ]‪ [boqar‬می آید و به غین ]بوغ ‪ [ boğ‬هم صحیح است(‪.)138‬‬
‫بوُرْ ]‪ : [bur‬امر است؛ یعنی بپیچان و تاب ده و ماضی آن بوردی ]‪ [burdı‬و مضارعش‬
‫بوُرار ]‪ [burar‬میآید‪.1‬‬
‫بوُالنْ ]‪ : [bulan‬امر است؛ یعنی گل آلود شو و ماضی آن بوالندی ]‪ [bulandı‬و‬
‫مضارعش بوالنور ]‪ [bulanur‬میآید‪.2‬‬
‫بُیُورْ ]‪ : [buyur‬به ضمّ باء‪ .‬امر است؛ یعنی بفرمای و ماضی آن بیوردی ]‪ [buyurdı‬و‬
‫مضارعش بُیُورُور ]‪ [buyurur‬میآید‪.‬‬
‫بِتْ ]‪ : [bit‬امر است؛ یعنی بُرُوی و ماضی آن بتدّی ]‪ [bitdi‬و مضارع آن بِتَرْ ]‪[bitər‬‬
‫میآید‪.3‬‬
‫بوُیَه ]‪ : [boya‬امر است؛ یعنی رنگ کُن و ماضی آن بوُیَدی ]‪ [boyadı‬و مضارع آن‬
‫بویَر ]‪ [boyar‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬بورار ‪ burar‬مستقبل است و مضارع آن بورور ‪ burur‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬بوالنماق ‪ bulanmaq‬مختص «گِل و گل آلودشدن» نیست؛ بلکه مطلق «آلودهشدن» با هر چه که باشد‪،‬‬
‫در زبان ترکی بوالنماق یا بوالشماق ‪ bulaşmaq‬است‪ .‬امروزه مصدر «بلشمک» ‪ bələşmək‬هم در‬
‫همین مفهوم به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)51 :1388 ،‬‬
‫‪ . 3‬بیتر ‪ bitər‬مستقبل است و مضارع آن بیتیر ‪ bitir‬میشود‪ .‬در ضمن در ترکی به «گیاه‪ ،‬نبات‪ ،‬و هر‬
‫نوع رستنی» «بیتکی» ‪ bitki‬و نیز «بیتیم» ‪ bitim‬میگویند (زارع شاهمرسی‪ 436 :1394 ،‬و همو‪:1388 ،‬‬
‫‪.)788‬‬
‫‪ . 4‬بویار ‪ boyar‬مستقبل است و مضارع آن بویاییر ‪ boyayır‬یا به صورت مخفف عامیانه بویور ‪boyur‬‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪116‬‬
‫بیچاقله ]‪ : [bıçaqla‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی کاردش زن و ماضی آن بیچاقلدی‬
‫]‪ [bıçaqladı‬و مضارع آن بیچاقالر ]‪ [bıçaqlar‬میآید‪.1‬‬
‫بیلدِر ]‪ : [bildir‬امر است؛ یعنی تفهیم کن و بفهمان و ماضی آن بیلدردی ]‪ [bildirdi‬و‬
‫مضارع آن بیلدوروُر ]‪ [bildürür‬میآید‪.‬‬
‫بیشِرْ ]‪ : [bişir‬امر است؛ یعنی بپز و پخته کن و ماضی آن بیشردی ]‪ [bişirdi‬و مستقبل‬
‫آن بیشورور ]‪ [bişürür‬میآید‪.2‬‬
‫بوُشَد ]‪ [boşad‬و بوُشَلْتْ ]‪ : [boşalt‬هر دو قسم به نظر رسیده‪ .‬امر است؛ یعنی خالی‬
‫کن و ماضی آن بوشَدی ]‪ [boşadı‬و مضارع آن بوشَر ]‪ [boşar‬میآید(‪.)139‬‬
‫بینْ ]‪ :[bin‬امر است؛ یعنی سوار شو و ماضی آن بندی ]‪ [bindi‬و مضارعش بنَر ]‪[binər‬‬
‫میآید(‪.)140‬‬
‫بوُلَه ]‪ : [bula‬امر است؛ یعنی چیز مابقی را به هم بزن و ماضی آن بولدی ]‪ [buladı‬و‬
‫مضارعش بوالر ]‪ [bular‬میآید(‪.)141‬‬
‫بوشَلْتْ ]‪ : [boşlat‬امر است؛ یعنی سُست کن و ماضی آن بوشلتدی ]‪ [boşlatdı‬و‬
‫مستقبل بوشلتور ]‪ [boşlatur‬میآید(‪.)142‬‬
‫بُری ]‪ : [büri‬به ضمّ باء‪ .‬امر است؛ یعنی چیزی را در هم کش و ماضی آن بریدی‬
‫]‪ [büridi‬و مستقبلش بُرورْ ]‪ [bürür‬میآید(‪.)143‬‬

‫‪ . 1‬بیچاقالر ‪ bıçaqlar‬یا به لهجۀ امروزی پیچاقالر ‪ pıçaqlar‬مستقبل است و مضارع آن پیچاقالییر‬

‫‪ pıçaqlayır‬یا به صورت مخفف و عامیانه پیچاقلیر ‪ pıçaqlır‬میشود‪.‬‬
‫‪« . 2‬بیشورور» ‪ ، bişürür‬در زبان ترکی معیار معاصر‪ ،‬که بر اساس قانون هماهنگی واجها (صامتها و‬
‫مصوتها) نظم و سامان مییابد‪ ،‬به صورت بیشیریر ‪ bişirir‬یا پیشیریر ‪ pişirir‬تلفظ و نوشتهشود‪ .‬توضیح‬
‫این که هجای اول کلمه «بیش‪ /‬پیش» مصوت «ی» ‪ i‬دارد‪ ،‬از این رو مصوتهای هجاهای بعدی بهتر است‬
‫«ی» ‪ i‬داشتهباشند نه «و» ‪.ü‬‬

‫‪117‬‬
‫باتِرْ ]‪ : [batır‬امر است؛ یعنی به گل فرو کن و یا امثال ذلک و ماضی آن باتردی‬
‫]‪ [batırdı‬و مضارعش باتوروُر ]‪ [baturur‬میآید‪.‬‬
‫بُویات ]‪ : [boyat‬امر است؛ یعنی چیزی را بده رنگ کنند و ماضی آن بویاتدی‬
‫]‪ [boyatdı‬و مضارعش بویادور ]‪ [boyadur‬میآید‪.‬‬
‫بُوغَزْلَه ]‪ : [boğazla‬امر است؛ یعنی گلویش ببُر و ماضی آن بوغزلدی ]‪[boğazladı‬‬
‫و مضارعش بوغزلر ]‪ [boğazlar‬میآید(‪.)144‬‬
‫بوُلْچْ ]‪ : [bölç‬امر است؛ یعنی پیمانه کن و ماضی آن بولچدی ]‪ [bölcdi‬و مستقبل آن‬
‫بولچر ]‪ [bölçər‬میآید(‪.)145‬‬
‫باشْلَه ]‪ : [başla‬امر است؛ یعنی سر کن و ماضی آن باشلدی ]‪ [başladı‬و مضارعش‬
‫باشلر ]‪ [başlar‬میآید(‪.)146‬‬
‫بِتْلَنْ ]‪ : [bitlən‬امر است‪ .‬شپش بجُو و ماضی آن بتلندی ]‪ [bitləndi‬و مضارع آن‬
‫بتلنور ]‪ [bitlənür‬میآید‪.‬‬
‫بَزَتْ ]‪ : [bəzət‬امر است‪ .‬مشاطت کن و ماضی آن بزتدی ]‪ [bəzət‬و مضارعش بزتور‬
‫]‪ [bəzətür‬میآید‪.1‬‬

‫‪ . 1‬مشاطت (مشاطۀ)‪ :‬آرایش‪ ،‬زینت دهی‪ ،‬تزئین‪ .‬بزتمک ‪ bəzətmək‬فعل متعدی ترکی است در معنی‬
‫« آرایش کردن‪ ،‬آراستن‪ ،‬زینت دادن‪ ،‬مزین کردن‪ ،‬تزیین کردن‪ ،‬آذین بستن‪ ،‬رنگ کردن‪ ،‬به کسی پیرایه‬
‫بستن‪ ،‬گریم کردن» (فرهنگ ترکی‪ -‬فارسی داشقین‪ ،‬ص ‪ 390‬و زارع شاهمرسی‪ .)86 :1394 ،‬البته‬
‫صورت بزهمک ‪ bəzəmək‬نیز در همین معنی کاربرد دارد‪.‬‬

‫‪118‬‬
 ‫اَمّا از اسماء ترکیّه که اوایل آنها به باء است‪:‬‬
‫باش]‪ [baş‬؛ یعنی سر‪.‬‬
‫بوُرْکْ ]‪ : [börk‬به کاف عربی کاله است‪.‬‬
‫بال]‪ [bal‬؛ یعنی عسل‪.‬‬
‫بالِغْ]‪ [balıq‬؛ یعنی ماهی‪.‬‬
‫باشمَق]‪[başmaq‬؛ یعنی کفش‪.‬‬
‫بوُرْجْ]‪ [borc‬؛ یعنی قرض‪.‬‬
‫پانبوق ]‪ : [panbuq‬به باء فارسی؛ یعنی پنبه‪.‬‬
‫بارْمَقْ]‪ [barmaq‬؛ یعنی انگشت‪.‬‬
‫باغِرْ]‪ [bqğır‬؛ یعنی دل(‪.)147‬‬
‫بوزباش]‪ [bozbaş‬؛ یعنی آبگوشت‪.1‬‬
‫بوُدْ]‪ [bud‬؛ یعنی ران‪.‬‬
‫پاچه ]‪ : [paça‬به یاء و جیم فارسی؛ یعنی ساق‪.‬‬
‫پایندر]‪ [pəndir‬؛ یعنی پنیر و پنیر هم گویند‪.‬‬
‫بُزاو]‪ [buzav‬؛ یعنی گوساله‪.‬‬
‫بُوز]‪ [buz‬؛ یعنی یخ‪.‬‬
‫بُوغَزْ ]‪ : [boğaz‬به معنی حلقوم است‪.‬‬
‫بوغاز ]‪ : [boğaz‬به معنی آبستن است‪.‬‬
‫باغِرْساقْ ]‪ : [bağırsaq‬به معنی روده است‪.‬‬

‫‪ . 1‬بوزباش‪ :‬آبگوشت‪ .‬دیزی‪ .‬نوعی آبگوشت که از گوشت‪ ،‬حبوبات و سبزی و دیگر مواد تهیه میشود‪.‬‬
‫به چند نوع از جمله پارچا بوزباش‪ ،‬کوفته بوزباش و قوورما بوزباش میپزند‪ .‬در آذربایجان ایران شوربا‬
‫نیز می گویند‪ .‬آن را در انواع لپه شورباسی‪ ،‬یومورتا شورباسی و آلچا شورباسی تهیه میکنند‪ .‬به صورت‬
‫بزباش وارد زبان فارسی شدهاست (زارع شاهمرسی‪.)410-409 :1394 ،‬‬

‫‪119‬‬
 ‫بَوْزْ]‪ [boz‬؛ یعنی خاکستری رنگ‪.‬‬
‫باجی ]‪ : [bacı‬به معنی خواهر است‪.‬‬
‫بلُود ]‪ [bulud‬و بُلُوت ]‪ : [bulut‬هر دو آمده‪ .‬به معنی ابر و سحاب است‪.‬‬
‫بِتْ ]‪ : [bit‬به معنی شپش است‪.‬‬
‫پالْچِقْ]‪ [palçıq‬؛ یعنی گل و شُل(‪.)148‬‬
‫بِره ]‪ : [birə‬کَیْک‪.1‬‬
‫باجَه]‪ [baca‬؛ یعنی روزنه‪.‬‬
‫پالتار ]‪ : [paltar‬به باء فارسی‪ .‬رخت و ملبوس‪.‬‬
‫بالْدِرْ]‪ [baldır‬؛ یعنی ران پا و ساق(‪.)149‬‬
‫بَرْک ]‪ : [bərk‬به کاف عربی و کاف ایضاً؛ یعنی سخت و صُلْب‪.‬‬
‫بِرْچَکْ ]‪ : [birçək‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ .‬به معنی زلف آمدهاست‪.‬‬
‫بوُالق ]‪ : [bulaq‬به معنی چشمه آب است(‪.)150‬‬
‫بیق ]‪ : [bıq‬به معنی سِبِل‪ 2‬است‪.‬‬
‫بِچاق ]‪ : [bıçaq‬به کسر باء و جیم فارسی‪ .‬کارد است‪.‬‬
‫بیشگ ]‪ : [pişik/bişik‬به باء فارسی و عربی و کاف عربی‪ .‬به معنی گربه(‪ )151‬است‪.‬‬
‫بوداق ]‪ : [budaq‬به معنی شاخ درخت و شاخه درخت‪.‬‬
‫بوُرِنْ ]‪ : [burın‬به معنی دَماغ و بینی است‪.‬‬
‫بِزْ ]‪ : [biz‬به معنی درفش است‪.‬‬
‫بُویْ ]‪ : [boy‬به معنی قد و قامت‪.‬‬
‫بوُالنْلِقْ ]‪[bulanıq‬؛ یعنی گل آلود‪.‬‬

‫‪ . 1‬بیره ‪ birə‬به معنی کک است‪.‬‬

‫‪ . 2‬سبل‪ :‬سبیل یا سبلت درست است‪.‬‬

‫‪120‬‬
 ‫بوشْ ]‪ : [boş‬به معنی سُست‪.‬‬
‫بَرْکْ ]‪ : [bərk‬به معنی سفت و سخت‪.1‬‬
‫بُیُک ]‪ : [böyüg‬به کاف فارسی؛ یعنی بزرگ‪.‬‬
‫بَسْدی]‪ [bəsdi‬؛ یعنی کُلُوکْ و بلونی(‪.)152‬‬
‫بُویُنْ ]‪ : [boyun‬به معنی گردن است‪.‬‬
‫بَیْلْ ]‪ : [bél‬به معنی کمر است‪.‬‬
‫بیشیگ ]‪ : [beşig‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی گهواره است‪.‬‬
‫بوُقْدَه ]‪ : [buğda‬به معنی گندم است‪.‬‬
‫بُوْشْ ]‪ : [boş‬به معنی خالی است و تهی هم آمده‪.‬‬
‫بُویاق ]‪ : [boyaq‬به معنی رنگست و روناس هم گویند‪.‬‬
‫پوخ ]‪ [pox‬و بق ]‪ : [boq‬به پاء فارسی و خاء و باء و قاف‪ ،‬هر دو‪ ،‬به معنی نجاست و‬
‫غایط است‪.2‬‬
‫پُرُزْ ]‪ : [pürüz‬اسم و نام جانوری است(‪.)153‬‬
‫باغ ]‪ : [bağ‬به معنی گلستان و بوستان‪.‬‬
‫باغ ]‪ : [bağ‬به معنی ریسمان‪.‬‬
‫بایْقوُشْ ]‪ : [bayquş‬به معنی جغد‪.‬‬

‫‪ . 1‬این لغت تکراری است‪.‬‬

‫‪ . 2‬بوق ‪ boq‬در دیوان به معنی گه‪ ،‬مدفوع و غائط آمدهاست (بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی ترکیه بوک ‪bok‬‬
‫(همان بوق) به معنی مدفوع است (گلکاریان‪ .)147 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر پوخ ‪ pox‬به‬
‫معنی نجاست‪ ،‬مدفوع‪ ،‬غائط‪ ،‬گُه‪ ،‬سنده و نیز به معنی زنگ (فلز) و نیز به معنی مجازی تهمت و افترای‬
‫دروغین کاربرد دارد و به همین صورت و معنی (گه) وارد فارسی شدهاست (زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫‪.)463‬‬

‫‪121‬‬
 ‫صیق و لغات که به تاء آورده می شود‪ .‬اَمّا از افعال‪:‬‬
‫تُوک ]‪ : [tök‬به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی بریز و ماضی آن توُکْدی ]‪ [tökdi‬و مستقبل‬
‫آن توکَرْ ]‪ [tökər‬میآید‪.‬‬
‫تاپْ ]‪ : [tap‬به پاء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی پیدا کن و ماضی آن تاپدی ]‪ [tapdı‬و‬
‫مضارعش تاپار ]‪ [tapar‬میآید‪.1‬‬
‫تِکْ ]‪ : [tik‬به کاف عربی؛ یعنی بدوز و ماضی آن تكدی ]‪ [tikdi‬و مضارعش‬
‫تكَرْ ]‪ [tikər‬میآید(‪.)154‬‬
‫تاپْشوُرْ ]‪ : [tapşur‬به پاء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بسپار و ماضی آن تاپشوردی‬
‫]‪ [tapşurdi‬و مستقبل آن تاپشورور ]‪ [tapşurur‬میآید‪.2‬‬
‫تالَه ]‪ : [tala‬امر است؛ یعنی تاخت کن و ماضی آن تالَدی ]‪ [taladı‬و تالر ]‪[talar‬‬
‫مضارعش میآید‪.3‬‬
‫توُکُرْ ]‪ : [tükür‬مال جاجیمخان فرموده که «گویا این لفظ‪ ،‬در اصل‪ ،‬تفکُر ]‪[tüfkür‬‬
‫بوده‪ .‬باستعمال ایّام‪ ،‬توکر ]‪ [tükür‬شدهاست»‪ .‬به هر تقدیر‪ ،‬امر است؛ یعنی تف کن و‬
‫ماضی آن توُکردی ]‪ [tükürdi‬و مضارعش توکوُرور ]‪ [tükürür‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬تاپار فعل مستقبل گسترده است و مضارع آن تاپیر ‪ tapır‬میشود‬

‫‪ . 2‬تاپشورور یا همان تاپشیریر ‪ tapşırır‬در ترکی معیار معاصر آذربایجانی‪ ،‬مضارع است و مستقبل آن‬
‫‪ tapşırar‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬تاال از مصدر تاالماق ‪ talamaq‬به معنی غارت کردن است (زارع شاهمرسی‪ .)487 :1394 ،‬کلمۀ تاالن‬
‫‪ talan‬در ترکی از همین ریشه و به معنی تاراج و چپاول و چپو و یغما و غارت و نهب است‪ .‬کلمات‬
‫تاراج و چپاول (چپاوول) و چپو (چاپوو) و یغما (یاغما) ترکی دخیل در فارسی هستند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪:‬‬
‫‪ 584،613 ،483‬و ‪ .)1354‬بر خالف معنی عبدالرحیم تاال به معنی «تاخت کن» یا بتاز نیست و معادل فعل‬
‫امر بتاز در ترکی چاپ ‪ çap‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬توکورمک ‪ tükürmek‬هرچند در زبان ترکی ترکیه هم امروز در مفهوم تف کردن به کار میرود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ ،)253 :1385 ،‬اما در ترکی معیار آذربایجانی معاصر‪ ،‬صورت توپورمک ‪ tüpürmək‬به‬

‫‪122‬‬
 ‫تانی ]‪ : [tanı‬امر است؛ یعنی بشناس و ماضی آن تانیدی ]‪ [tanıdı‬و مستقبل آن تانُوُر‬
‫]‪ [tanur‬میآید‪.1‬‬
‫تاخ ]‪ [tax‬و تاق ]‪ :[taq‬هر ]دو[ گونه‪ .‬امر است؛ یعنی ریسمان به سوراخ دانۀ تسبیح و‬
‫امثال آن کن و ماضی آن تاخْدی]‪ [taxdı‬و مضارعش تاخار ]‪ [taxar‬میآید(‪.)155‬‬
‫توُرْ ]‪ : [tur‬به معنی برخیز و به معنی بایست‪ ،‬هر دو‪ ،‬آمده‪] .‬امر است[ و ماضی آن توردی‬
‫]‪ [turdı‬و مضارعش تورار ]‪ [turar‬میآید و مال تنكریوردی فرمودهاند که «تورار را به‬
‫اِبدال‪ ،‬دال ]دورار[ میگوید»‪ .2‬مؤلّف گوید که گویا صحیح و راست باشد‪.‬‬
‫تِتْرَه]‪ [titrə‬؛ یعنی لرز کن‪] .‬امر است[ و ماضی آن تترَدی ]‪ [titrədi‬و مضارعش تِتْرَرْ‬
‫]‪[titrər‬میآید‪.‬‬
‫تَرْپَتْ ]‪ : [tərpət‬به معنی آن که حرکت ده و بجنبان‪] .‬امر است[ و ماضی آن ترپتدی‬
‫]‪ [tərpətdi‬و مضارع آن تَرْپَدوُرْ ]‪ [tərdədür‬میآید‪.3‬‬
‫توُزَتْ ]‪ : [tüzət‬و بعضی گفتهاند دوُزَتْ ]‪[düzət‬؛ یعنی درست کُنْ و بساز‪] .‬امر است[‬
‫و ماضی آن توزتدی ]‪ [tüzətdi‬و مضارعش توزدور ]‪ [tüzədür‬میآید(‪.)156‬‬

‫جای آن کاربرد دارد (داشقین‪ 691-690 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)510 :1394 ،‬با توجه به قدمت و‬
‫اصالت مظهرالترکی‪ ،‬به نظر میرسد صورت توکورمک ‪ tükürmək‬نسبت به صورت توپورمک‬
‫‪ tüpürmək‬اصیلتر و قدیمیتر باشد‪.‬‬
‫‪ . 1‬تانور ‪ tanur‬یا تانیر ‪( tanır‬ترکی عامیانه) که در ترکی آذربایجانی معیار امروزی به صورت تانیییر‬
‫‪ tanıyır‬به کار میرود‪ ،‬مضارع است و مستقبل آن تانیییار ‪ tanıyar‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬تور در ترکی امروزی به صورت دور ‪ dur‬کاربرد دارد و مصدر آن دورماق ‪( durmaq‬دورماک‬
‫‪ durmak‬در ترکی ترکیه) به معنی ایستادن‪ ،‬برخاستن‪ ،‬بر پا شدن‪ /‬پا شدن‪ ،‬سر پا ایستادن‪ ،‬قیام کردن‪،‬‬
‫بیدار شدن‪ ،‬توقف کردن‪ ،‬بلند شدن‪ ،‬مکث کردن‪ ،‬صبر کردن‪ ،‬ساکن شدن و ‪ ...‬است (زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ 743 :1394‬گلکاریان‪ 80 :1385 ،‬و داشقین‪.)241 :1386 ،‬‬

‫‪ . 3‬این فعل تکراری است‪.‬‬

‫‪123‬‬
‫تَلَسْ ]‪ : [tələs‬امر است؛ یعنی دستپاچه و مضطرب شو و ماضی آن تَلَسْدی‬
‫]‪ [təlaəsdi‬و مضارعش تَلَسوُرْ ]‪ [tələsür‬میآید(‪.)157‬‬
‫توُرْقیزْ ]‪ : [turqız‬امر است؛ یعنی برخیزان و ماضی آن تورقیزدی ]‪ [turqızdı‬و‬
‫مضارعش تورقُزور ]‪ [turqızur‬میآید(‪.)158‬‬
‫تیرِلْ ]‪ : [tiril‬امر است؛ یعنی زنده شو و ماضی آن ترلدی ]‪ [tirildi‬و مضارعش تیریلور‬
‫]‪ [tirilür‬میآید‪.1‬‬
‫تیرِلْتْ ]‪ : [tirilt‬امر است؛ یعنی زندهاش کن و ماضی آن تیرلتدی ]‪ [tiriltdi‬و مضارعش‬
‫تیرلدور ]‪ [tirildür‬میآید‪.2‬‬
‫تانشدوُرْ ]‪ : [tanışdur‬امر است؛ یعنی بشناسان و ماضی آن تانوشدُرْدی ]‪[tanışdurdı‬‬
‫و مضارعش تانشدوروُر ]‪ [tanışdurur‬میآید‪.‬‬
‫تپْرَنْ ]‪ [təprən‬و تَرْپَنْ ]‪ :[tərpən‬در هر دو صورت امر است؛ یعنی بجنب و ماضی آن‬
‫تَپرندی ]‪ [təprəndi‬و مضارعش تَپرنور ]‪ [təprənür‬میآید‪.3‬‬
‫تارَه ]‪ : [tara‬امر است؛ یعنی شانه کن و به دال هم آوردهاند‪ .‬به هر حال به همان معنی‬
‫است و ماضی آن تارهدی ]‪ [taradı‬و مضارعش تارار ]‪ [tarar‬میآید‪.4‬‬
‫تابْلَه ]‪ ،[tabla‬تَوْلَه ]‪ [tavla‬هم گفتهاند‪ .‬امر است؛ یعنی تابش بده و ماضی آن تابلدی‬
‫]‪ [tabladı‬و مضارعش تابالر ]‪ [tablar‬میآید(‪.)159‬‬

‫‪ . 1‬تیریل در ترکی آذربایجانی امروزی به صورت دیریل ‪ diril‬کاربرد دارد‪.‬‬

‫‪ . 2‬تیریلت در ترکی آذربایجانی امروزی به صورت دیریلت ‪ dirilt‬کاربرد دارد‪.‬‬
‫‪ . 3‬در ترکی آذربایجانی امروزی صورت «ترپن» کاربرد دارد‪.‬‬
‫‪ . 4‬هرچند در ترکی ترکیه صورت «تاراماک» ‪ taramak‬کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪)677 :1391 ،‬؛ اما‬
‫در ترکی آذربایجانی امروزی صورت «داراماق» ‪ daramaq‬به کار می رود‪ .‬در ضمن تارار مستقبل است‬
‫و مضارع آن تاراییر ‪( tarayır‬داراییر) یا تاریر ‪( tarır‬داریر) میشود‪.‬‬

‫‪124‬‬
‫تَرْلَه ]‪ : [tərlə‬امر است؛ یعنی عرق کن و ترلدی ]‪ [tərlədi‬ماضی و ترلر ]‪[tərlər‬‬
‫مضارع آن میآید و مال داشدمور‪ ،‬به دال که عبارت از دَرْلَه ]‪ [dərlə‬باشد‪ ،‬میآرد و این‬
‫معنی دور از فصاحت مینماید‪.1‬‬
‫تَپْ ]‪ : [tap‬به باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بطپان و ماضی آن تَپدی ]‪ [təpdi‬و مستقبل‬
‫آن تَپَرْ ]‪ [təpər‬میآید‪.2‬‬
‫توُکَنْ ]‪ : [tükən‬امر است؛ یعنی تمام شو‪ .‬به کاف عربی است و ماضی آن توکندی‬
‫]‪ [tükəndi‬و مضارعش توکنور ]‪ [tükənür‬میآید‪.‬‬
‫توُکَدْ ]‪ : [tükəd‬و به تاء هم آمدهاست‪ .3‬امر است و هر دو به کاف عربی؛ یعنی تمامش‬
‫کُن و ماضی آن توُکدّی]‪ ، [tükəddi‬به ادغام دال در دال و مستقبل آن توکدور‬
‫]‪ [tükədür‬میآید‪.4‬‬
‫تَپْدِرْ ]‪ : [təpdir‬امر است‪ .‬به باء فارسی؛ امر است وادار بطپاند و ماضی آن‬
‫تَپدُردی ]‪ [təpdürdi‬و مضارعش تَپدُرور ]‪ [təpdürür‬میآید‪.‬‬
‫تِكْدوُرْ ]‪ : [tikdür‬امر است؛ یعنی بدوزان و ماضی آن تكدُردی ]‪ [tikdürdi‬و مضارعش‬
‫تکدوروُر ]‪ [tikdürür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬ترلر مستقبل است و مضارع آن ترله ییر ‪ tərləyir‬یا ترلیر ‪ tərlir‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬تپ ‪ təp‬ریشۀ مصدر تپمک ‪ təpmək‬است و تپمک که به شکل متعدی و جعلی «تپاندن» به فارسی‬
‫وارد شدهاست‪ ،‬در ترکی به معنی «چپاندن‪ ،‬به زور فرو کردن‪ ،‬داخل کردن‪ ،‬جایگزین کردن‪ ،‬حمله کردن‪،‬‬
‫نمدمالی کردن‪ ،‬بیل زدن‪ ،‬لگد زدن‪ ،‬شخم زدن‪ ،‬با هیجان لرزیدن (قلب)» کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪،‬‬
‫‪ .)668 :1386‬در ضمن فعل تپدیر‪ ،‬که در ادامه خواهدآمد صورت سببی واداری از همین ریشه است‪.‬‬
‫‪ . 3‬توکت ‪tükət‬‬
‫‪ . 4‬توکدور مضارع است و مستقبل آن توکدر ‪ tükədər‬میشود‪.‬‬

‫‪125‬‬
 ‫تَلَسْدِرْ ]‪ : [tələsdir‬امر است؛ یعنی دستپاچش کن و ماضی آن تَلَسْدردی‬
‫]‪ [tələsdirdi‬و مضارعش تَلَسدورور ]‪ [tələsdürür‬میآید‪.1‬‬
‫تَرپَتْ ]‪ [tərpət‬و تَرْپَدْ ]‪ : [tərpəd‬هر دو به باء فارسی؛ یعنی بجنبان و ماضی آن‬
‫تَرپدی ]‪ [tərpəddi‬و مضارعش تَرپدور ]‪ [tərpədür‬میآید‪.‬‬
‫توُکَنْدوُرْ]‪ [tükəndür‬؛ یعنی تمامش کن‪ .‬امر است و ماضی آن توکندردی‬
‫]‪ [tükəndürdi‬و مضارع آن توکندورور ]‪ [tükəndürür‬میآید‪.‬‬
‫تَرپَشْ ]‪ : [tərpəş‬به باء فارسی‪ ] .‬امر است؛ یعنی بجنب و ماضی آن‪[2‬‬
‫تَرپشدی ]‪ [tərpəşdi‬و مضارع آن تَرپشور ]‪ [tərpəşür‬میآید‪.‬‬
‫تُوزْلَنْ ]‪ : [tozlan‬امر است؛ یعنی غبار و گرد برانگزان‪ 3‬و ماضی آن تُوزْلَنْدی‬
‫]‪ [tozlandı‬و مضارعش توزلنور ]‪ [tozlanur‬میآید‪.‬‬
‫تورقیز ]‪ : [turqız‬امر است؛ یعنی برخیزان و ماضی آن توقزدی ]‪ [turqızdı‬و مضارعش‬
‫تورقزور ]‪ [turqızur‬میآید‪.4‬‬
‫تُوپْلَه ]‪ : [topla‬امر است؛ یعنی گِردش کن و ماضی آن توپلدی ]‪ [topladı‬و مضارع‬
‫آن توپلر ]‪ [toplar‬میآید‪.5‬‬

‫‪ . 1‬تلسدیرمک ‪ tələsdirmək‬در ترکی آذربایجانی امروزی به معنی «به عجله و شتاب واداشتن و دستپاچه‬
‫کردن» به کار می رود (داشقین‪.)666 :1386 ،‬‬
‫‪ . 2‬این چند کلمه در نسخۀ خطی و دستخط عبدالرحیم نیست و مصحح به قیاس اضافه کرد‪.‬‬
‫‪« . 3‬برانگیزان» درست است‪.‬‬
‫‪ . 4‬این فعل تکراری و پر از غلط است‪.‬‬
‫‪ . 5‬توپالماق ‪ toplamaq‬در ترکی به معنی «جمع کردن چیزی‪ ،‬جمع آوری کردن‪ ،‬گرد آوردن‪ ،‬پس انداز‬
‫کردن‪ ،‬کپه و توده کردن‪ ،‬مونتاژ کردن‪ ،‬روی هم چیدن‪ ،‬جمع بستن حساب‪ ،‬چیدن گل‪،‬جمع و جور کردن»‬
‫است (داشقین‪ 680 :1386 ،‬و ‪ 774‬و گلکاریان‪ .)709 :1391 ،‬در ضمن توپالر مستقبل است و مضارع‬
‫آن توپالییر ‪ toplayır‬یا توپلیر ‪ toplır‬میشود‪.‬‬

‫‪126‬‬
‫تاشْلَه ]‪ : [taşla‬امر است؛ یعنی بیفکن و بینداز و ماضی آن تاشلدی ]‪ [taşladı‬و مضارع‬
‫آن تاشالر ]‪ [taşlar‬میآید(‪.)160‬‬
‫توالندُرْ ]‪ : [tovlandur‬امر است؛ یعنی بتابان و ماضی آن توالندُرْدی ]‪[tovlandurdı‬‬
‫و مضارعش توالندورور ]‪ [tovlandurur‬میآید(‪.)161‬‬

‫‪127‬‬
 ‫اَمّا از اسماء که اوایل آنها به تاء است‪:‬‬
‫تَنْگْری ]‪ : [Təŋri/ Taŋrı‬به کاف فارسی و تاری ]‪ . [Tarı‬هر دو به معنی اسم خدای‬
‫تعالی است و کاف در تلفّظ حذف میشود و بدون کاف مستحسن و با کاف‪ ،‬ترکیّت به‬
‫عمل آورده میشود(‪.)162‬‬
‫تاوُقْ ]‪ : [tavuq‬به معنی مرغ است‪.1‬‬
‫توپراق ]‪ [topraq‬و تورپاق ]‪ :[torpaq‬هردو به معنی خاک است(‪.)163‬‬
‫تكانْ ]‪ : [tikan‬به کاف عربی‪ .‬به معنی خوار‪ 2‬است‪.‬‬
‫توُلْكی ]‪ : [tülki‬به کاف عربی‪ .‬به معنی روباه است‪.‬‬
‫تَزَکْ ]‪ : [təzək‬به کاف فارسی(‪ .)164‬به معنی تپالۀ‪ 3‬گاو است‪.‬‬
‫توُتوُنْ ]‪ : [tütün‬به معنی دود است‪.4‬‬
‫تانِشْ ]‪ : [tanış‬به معنی شناخت و آشنا‪.5‬‬
‫تُوزْ ]‪ : [toz‬به معنی گرد و غبار‪.‬‬
‫توُکْ ]‪ : [tük‬به کاف عربی‪ .‬موی است‪.‬‬
‫تُوقْ ]‪ [toq‬و تُوخْ ]‪ :[tox‬هر دو به معنی سیر است؛ یعنی احتیاج ]به[ خوردنی ندارد(‪.)165‬‬

‫‪ . 1‬تاووق ‪ tavuq‬در معنی مرغ نزدیک به تلفظ ترکی شرقی و موافق ترکی جغتایی است (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫بخاری‪ )104 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی همین کلمه به صورت تویوق ‪ toyuq‬تلفظ میشود؛‬
‫اما در ترکی ترکیه کلمه به صورت تاووک ‪ tavuk‬تلفظ میشود که نزدیک به تلفظ زمان عبدالرحیم‬
‫است‪ .‬به نظر میرسد که تلفظ تاووق اصیل تر و قدیمیتر از تویوق باشد‪.‬‬
‫‪ . 2‬خار درست است‪.‬‬
‫‪ . 3‬کلمۀ تپاله ‪ topala‬خود ترکی و از مصدر توپاالماق و توپالماق است (ر‪.‬ک‪ .‬شاهمرسی‪.)279 :1388 ،‬‬
‫‪ . 4‬در معنی توتون سیگار و تنباکو و دود در ترکی به کار میرود‪ .‬به صورت توتون ‪ tutun‬وارد فارسی‬
‫شدهاست‪.‬‬
‫‪ . 5‬تانیش به معنی شناس‪ ،‬آشنا‪ ،‬نزدیک‪ ،‬دوست‪ ،‬خویش‪ ،‬خودی‪ ،‬فامیل (داشقین‪ )660 :1386 ،‬است و به‬
‫معنی «شناخت» نیست‪ ،‬بلکه به معنی شناس و شناختهشده است‪.‬‬

‫‪128‬‬
 ‫تُوی ]‪ : [toy‬به معنی عروسی است‪.‬‬
‫تندر ]‪ : [təndir‬به معنی تنور نانپزی است‪.‬‬
‫توُمّا ]‪ [tuma‬و توُنبان ]‪ :[tunban‬هر دو به معنی شلوار و زیرجامه است(‪.)166‬‬
‫تانَه ]‪ : [tana‬به معنی حلقۀ دماغ زنان است(‪.)167‬‬
‫تونقز ]‪ [tonquz‬و تُنگوز ]‪ : [toŋuz‬هر دو به معنی خوک است‪.1‬‬
‫تاخِلْ ]‪ : [taxıl‬به معنی غلّه است؛ یعنی گندم و جو بس‪.2‬‬
‫تاشْ]‪ [taş‬؛ یعنی سنگ و به دال هم که داش ]‪ [daş‬باشد‪ ،‬دیده شده و صحیح است و‬
‫مؤلّف گوید که به طاء ]تاش ‪ [ taş‬آوردهاند‪.‬‬
‫تَیْز]‪ [tez‬؛ یعنی زود‪.‬‬
‫تالش(‪ :[talaş] )168‬به معنی تغلّاست‪.3‬‬
‫تای ]‪ : [tay‬به معنی جفت و طاق‪.‬‬
‫توشقان ]‪ : [toşqan‬به معنی خرگوش و دوشقان ]‪ [doşqan‬هم گفتهاند و صحیح‬
‫است(‪.)169‬‬
‫توقلی ]‪ : [toqlı‬به معنی بره بزرگ که یک سال بیشتر داشتهباشد(‪.)170‬‬
‫توُبَرْقْه ]‪ : [tobarqa‬به معنی ترکۀ چوب درخت(‪.)171‬‬
‫تغانچه ]‪ : [tağança‬به معنی زاغی است که مشهور است که ابلق‪ ،‬سیاه و سفید است(‪.)172‬‬

‫‪ . 1‬این کلمه در دیوان به صورت تونگوز ‪ toŋuz‬در معنی خوک‪ ،‬خنزیر به کار رفتهاست (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)589‬در ترکی ترکیه به صورت دوموز ‪ domuz‬و در برخی لهجه های ترکی آذربایجانی به صورتهای‬
‫دونوز ‪ donuz‬و دوغوز ‪ doğuz‬کاربرد دارد (گلکاریان‪ ،239 :1391 ،‬داشقین‪ 228 :1386 ،‬و شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ . )755 :1394‬تلفظ تونگوز عبدالرحیم صورت اصیل‪ ،‬قدیمی و کامل کلمه است و جالب این که تلفظ‬
‫قزلباشی کلمه موافق است با لهجۀ باللیجاللی مشکینشهر و روستاهای غرب اردبیل که کلمه را به صورت‬
‫دونقوز ‪ donquz‬تلفظ میکنیم‪.‬‬
‫‪ . 2‬کلمۀ «بس» به همین صورت در نسخۀ خطی آمدهاست که باید به جایش «است» باشد‪.‬‬
‫‪ . 3‬تقلّا درست است‪.‬‬

‫‪129‬‬
 ‫تَلَه ]‪ : [tələ‬به معنی دام است که جانور میگیرند‪.1‬‬
‫تَكْنَه ]‪ : [təknə‬طبق چوبی را گویند‪.2‬‬
‫تات ]‪ : [tat‬آن که رگ مردی و غیرت ندارد‪.‬‬
‫تَنْبَلْ ]‪ : [tənbəl‬شخصی که بیغیرت و بیدرد باشد‪.3‬‬
‫تَنْگِزْ ]‪ : [təŋiz‬به معنی دریاست‪.4‬‬
‫تَلَسْكَنْ ]‪ : [tələskən‬به معنی مضطرب و دستپاچه‪.5‬‬
‫توُکوُنْ ]‪ : [tügün‬به معنی عقده و گره که بر چیزی زنند و دوگون ]‪ ،[dügün‬به دال‬
‫هم مالحظه شده‪.‬‬
‫تیشوُگْ ]‪ : [teşüg‬به کاف فارسی‪ .‬سوراخ چیزی را گویند و به دال‪ ،‬دیشوگ‬
‫]‪[deşüg‬هم دیدهشده و به همین معنی است(‪.)173‬‬
‫تَیْلْ ]‪ : [tel‬به معنی بال و پر مرغ که یکتا باشد‪ ،‬گویند و اغلب خارجیان بر سر می‪-‬‬
‫زنند(‪.)174‬‬
‫تیلْ ]‪ : [til‬به معنی زبان است و دیل ]‪ ،[dil‬به دال هم آمدهاست‪.‬‬

‫‪ . 1‬از لغات دخیل ترکی در فارسی است‪ .‬همین طور کلمۀ دام ‪ dam‬نیز ترکی به نظر می رسد‪ .‬جَلَه ‪،cələ‬‬
‫قورقو‪ ، qurqu‬توزاق‪ /‬دوزاق‪ ، tuzaq/duzaq‬پوسقو ‪ pusqu‬و گوداز ‪ güdaz‬معادلهای دیگر تله در‬
‫زبان ترکی هستند (زارع شاهمرسی‪ 319 :1388 ،‬و بهزادی‪ .)450 :1383 ،‬ضرب المثل «جَلَه قیرمیش»‬
‫‪( cələ qırmış‬دام دریده) معادل گرگ باالن دیده (تله دیده) در فارسی و وصف شخص بسیار محتاط‪،‬‬
‫زرنگ و باتجربه است‪.‬‬
‫‪ . 2‬ظرف چوبی برای تهیۀ خمیر و نگهداری نان (زارع شاهمرسی‪.)666 :1388 ،‬‬
‫‪ . 3‬در ترکی میانه و در دیوان تین ‪ tın‬به معنی تنبل و آسایشطلب است (کاشغری‪.)498 :1384 ،‬‬
‫‪ . 4‬در زبان ترکی آذربایجانی معاصر به دریا دنیز ‪ dəniz‬میگویند (داشقین‪ .)188 :1386 ،‬در دیوان همین‬
‫کلمه به صورت تنگیز ‪ təŋiz‬آمدهاست (کاشغری‪ .)589 :1384 ،‬در زبان ترکی جغتایی همین کلمه به‬
‫صورت تینگیز ‪ tiŋiz‬آمدهاست (اوزبکی بخاری‪ .)126 :1392 ،‬ضبط عبدالرحیم موافق است با صورت‬
‫اصیل و قدیمی کلمه و نشان دهندۀ اصالت زبان ترکی قزلباشی (آذربایجانی) است‪.‬‬
‫‪ . 5‬به مورد تلس در بخش قبل مراجعه شود‪.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫تُگْمَه ]‪ : [tügmə‬دگمه عالقهبندی که بر قبا و غیره گذارند‪.1‬‬
‫تِكْمَه ]‪ : [tikmə‬باالپوش خاصی است معروف‪.2‬‬
‫تیپْ ]‪ : [tip‬به پاء فارسی‪ .‬صفزده‪ ،‬پهلوی هم ایستاده‪ ،‬باشد(‪.)175‬‬
‫تاوَه ]‪ : [tava‬به معنی تابۀ نانپز و غیره‪.3‬‬
‫تَرْسا ]‪ : [tərsə‬وارونه و برعکس‪.‬‬
‫تامْجی ]‪ : [tamcı‬به معنی چکّهای است که از پشت بام میچکد‪.4‬‬
‫تَقارْ ]‪ : [taqar‬به معنی خروار فارسی است(‪.)176‬‬
‫تَغارْ ]‪ : [tağar‬به چیزی بزرگ از ظرف گویند که در میان آن شُست و غیر آن نمایند(‪.)177‬‬
‫توُرنا ]‪ : [turna‬از قبیل قاز و کلنگ‪ ،‬جانور پرندهای است‪.5‬‬
‫بازیچه تابیدهباشند و معروف است(‪.)178‬‬ ‫تُورْنا ]‪ : [torna‬چیزی از قبیل شال و کمربند‬

‫‪ . 1‬توگمه ‪ tügmə‬به شکل دگمه به فارسی وارد شدهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی به شکل دوگمه‪/‬‬
‫دویمه ‪ dügmə/düymə‬تلفظ میشود‪ .‬تلفظ قزلباشی عبدالرحیم ناظر به تلفظ اصیل و قدیمی کلمه و‬
‫مطابق ترکی میانه است؛ کما این که در دیوان نیز این واژۀ به صورت توگمه ‪ tügmə‬ضبط شدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)258 :1384 ،‬‬
‫‪ . 2‬تیکمه ‪ tikmə‬در زبان ترکی به معنی دوختن‪ ،‬دوخت و دوز‪ ،‬خیاطی است‪ .‬در دیوانی تیکمه نانگ‬
‫‪ tikmə nəŋ‬به معنی هر چیز دوخته شده‪ ،‬آمدهاست (کاشغری‪ .)258 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی تیکمه و تیکمک ‪ tikmək‬عالوه بر معنی دوختن‪ ،‬به معنی ساختن‪ ،‬ساختن بنا‪ ،‬تأسیس هم‬
‫هست‪ .‬معنی باالپوش یا جبۀ مخصوص که عبدالرحیم نوشتهاست معنی خاص کلمه در سیصد سال پیش‬
‫در میان قزلباشان است و باید آن را مغتنم شمرد‪.‬‬
‫‪ . 3‬به نظر زارع شاهمرسی‪ ،‬تاوای ترکی به صورت تابه به زبان فارسی و به صورت طاوه به زبان عربی‬
‫وارد شده است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)491 :1394 ،‬‬
‫‪ . 4‬تامجی در ترکی آذربایجانی امروزی دامجی ‪ damcı‬به معنی مطلق قطره یا چکّه است؛ چه از پشت‬
‫بام بچکد و چه از هر چیز دیگر‪.‬‬
‫‪ . 5‬امروزه به شکل دورنا ‪ durna‬که پرندهای است با گردن دراز در زبان ترکی آذربایجانی کاربرد دارد‪.‬‬
‫با همین معنی به صورت دُرنا به فارسی وارد شدهاست‪ .‬نام دیگر این پرنده در فارسی کلنگ است‪.‬‬

‫‪131‬‬
‫تُوپَه ]‪ [topa‬و تَپَه ]‪ :[təpə‬هر دو به باء فارسی است‪ .‬به معنی بلندی از زمین است(‪.)179‬‬

‫‪132‬‬
 ‫اَمّا صیق و لغاتی که اوایل آنها به جیم اَست‪ .‬آنچه از افعال‪:‬‬
‫چاقْ ]‪ [çaq‬و چاخْ ]‪ :[çax‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی دو چیز را بر یکدیگر بزن‪.‬‬
‫از قبیل چقماق ]‪ [çaqmaq‬بر سنگ زدن و ماضی آن چاخدی ]‪ [çaxdı‬و مضارعش‬
‫چاخار ]‪ [çaxar‬میآید‪.1‬‬
‫چَکْ ]‪ : [çək‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی بکش و ماضی آن چكدی‬
‫]‪ [çəkdi‬و مضارعش چَكَرْ ]‪ [çəkər‬میآید‪.2‬‬
‫چالْ ]‪ : [çal‬امر است‪ .‬به جیم فارسی؛ یعنی بزن چیزی که از ساز زدن باشد و ماضی آن‬
‫چالدی ]‪ [çaldı‬و مضارعش چاالر ]‪ [çalar‬میآید و به ندرت چالیر ]‪ [çalır‬هم‬
‫آمدهاست‪.3‬‬
‫چاپْ ]‪ : [çap‬به جیم و باء فارسی‪ ،‬هردو‪ .‬به معنی بتاز و امر است و ماضی آن‬
‫چاپدی]‪ [çapdı‬و مستقبل آن چاپر ]‪ [çapır‬میآید و چاپار ]‪ [çapar‬هم آمدهاست‪.4‬‬
‫چق ]‪ [çıq‬و چیخ ]‪ :[çıx‬هر دو به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی برون شو و ماضی آن‬
‫چیقدی ‪ çıqdı‬و مضارعش چیقار ‪ çıqar‬میآید‪ 5‬و مشهور است که روزی که حضرت‬
‫ابُوالبشر آدم‪ -‬علی نبیّنا و عَلَیْهِ السَّالم‪ -‬مأمور به اخراج ]از[ بهشت گردیده‪ ،‬مالئک‬
‫به هر زبان که به عبری و سریانی و عربی و فارسی که گفتند‪« :‬حكم است از بهشت‬

‫‪ . 1‬چاخار مستقبل است و مضارع آن چاخیر ‪ çaxır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬چکر مستقبل است و مضارع آن چکیر ‪ çəkir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬چاالر مستقبل است و مضارع آن چالیر ‪ çalır‬درست است‪.‬‬
‫‪ . 4‬چاپار مستقبل و چاپیر ‪ çapır‬مضارع آن است‪.‬‬
‫‪ . 5‬در دیوان چیقدی ‪ çıqdı‬به معنی «بیرون آمد» آمدهاست (کاشغری‪ .)304 :1384 ،‬تلفظ عبدالرحیم ناظر‬
‫است به تلفظ ترکی اصیل و کهن‪ ،‬به طور دقیق‪ ،‬تلفظ ترکی میانه این فعل‪ .‬نکته این جاست که آیا واقعاً‬
‫قزلباشها امثال این کلمه را همین گونه تلفظ میکردهاند یا شم زبانی دستوری تجویزگرای عبدالرحیم‪ ،‬که‬
‫بنا دارد ترکیت را به عمل برساند‪ ،‬این قبیل کلمات را این گونه ضبط کردهاست‪.‬‬

‫‪133‬‬
‫قدم شریف برون گذار»‪ ،‬حضرت آدم اطاعت نمیورزید و گوش نمیداد‪ .‬عاقبت چاره‬
‫را در آن دیدند که به ترکی آن حضرت را حكم به اخراج از بهشت نموده‪ ،‬به این لفظ‬
‫که «چیق»! ]‪ [çıq‬دیگر حضرت تاب توقّف نیاورده‪ ،‬از سیاستِ این کالمِ مهابتفرجام‪،‬‬
‫برون خرامیدند‪.‬‬
‫جوُمْ ]‪ : [cum‬به جیم عربی یعنی به زمین باتالق فرو شو‪] .‬امر است[ و ماضی آن‬
‫جومدی ]‪ [cumdı‬و ماضی‪ 1‬آن جومار ]‪ [cumar‬میآید(‪.)180‬‬
‫چَوْمْ ]‪ : [çöm‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی سر پا بنشین و ماضی آن چومدی‬
‫]‪ [çömdi‬و مضارعش چومر ]‪ [çömər‬میآید(‪.)181‬‬
‫چوُوُر ]‪ : [çövür‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی بگردان و ماضی آن چوُوُردی‬
‫]‪ [çövurdi‬و مضارعش چوُوُروُر ]‪ [çövürür‬میآید‪.‬‬
‫چیمْ ]‪ : [çim‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی در آب فرو شو و ماضی آن چیمدی‬
‫]‪ [çimdi‬و مضارع آن چیمار ]‪ [çimər‬میآید‪.2‬‬
‫چَیْنَه ]‪ : [çəynə‬به جیم فارسی‪] ،‬امر است؛[ یعنی چیزی را بجاو‪ 3‬و ماضی آن چَیْنَدی‬
‫]‪ [çəynədi‬و مضارعش چَیْنَر ]‪ [çəynər‬میآید‪.4‬‬
‫جالَه ]‪ : [cala‬به جیم عربی امر است؛ یعنی چیزی از قبیل بند و ریسمان را به چیز دیگر‬
‫ببند و پیوند کن و ماضی آن جالدی ]‪ [caladı‬و مضارعش جاالر ]‪ [calar‬میآید(‪.)182‬‬

‫‪ . 1‬عبدالرحیم غلط نوشتهاست‪ .‬مستقبل باید باشد‪.‬‬

‫‪ . 2‬چیممک ‪ çimmək‬در ترکی آذربایجانی امروز به معنی «آب تنی کردن» (زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫‪ .)663‬در ضمن چیمر ‪ çimər‬مستقبل است و مضارع آن چیمیر ‪ çimir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬جاویدن صورتی از جویدن است (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل جاویدن)‪.‬‬
‫‪ . 4‬این مصدر امروزه به صورت چئینهمک ‪ çeynəmək‬تلفظ میشود‪ .‬چَینر ‪ çəynər‬مستقبل است و‬
‫مضارع آن چَینیر‪ /‬چَینهییر ‪ çəynir/ çəynəyir‬میشود‪.‬‬

‫‪134‬‬
‫چِرْپْ ]‪ : [çırp‬به جیم و باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بزن در ببر(‪ )183‬و ماضی آن چرپدی‬
‫]‪ [çırpdı‬و مضارعش چرپار ]‪ [çırpar‬میآید‪.1‬‬
‫چِلْپاتْ ]‪ : [çılpat‬به جیم و باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی عریان و برهنهاش کن و ماضی‬
‫آن چلپاتدی ]‪ [çılpatdı‬و مضارعش چلپادور ]‪ [çılpadur‬میآید(‪.)184‬‬
‫چیقِرْتْ ]‪ : [çıqırt‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی به فریادش درآور و ماضی آن چیقرتدی‬
‫]‪ [çıqırtdı‬و مضارعش چیقرتور ]‪ [çıqırtur‬میآید‪.2‬‬
‫چیخَرت ]‪ [çıxart‬و چیخَرد ]‪ :[çıxard‬هر دو به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی بیرونش‬
‫کن‪] .‬و ماضی آن چیخَرتدی ‪ çıxartdı‬و مضارعش چیخَردور ‪ çıxardur‬میآید‪[3‬‬
‫چاغِرْ ]‪ : [çağır‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی آوازش کن و ماضی آن چاغردی‬
‫]‪ [çağırdı‬و مضارعش چاغرور ]‪ [çağırur‬میآید‪.‬‬
‫چیقِرْ ]‪ : [çıqır‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی فریاد کن و ماضی آن چیقردی ]‪[çıqırdı‬‬
‫و مضارعش چیقرور ]‪ [çıqırur‬میآید‪.‬‬
‫چوُکْ ]‪ : [çök‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی شتروار به زانو درآی و ماضی‬
‫آن چوکدی ]‪ [çökdi‬و مضارعش چوکر ]‪ [çökər‬میآید‪.‬‬
‫چوُکَرتْ ]‪ : [çökərt‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی به زانو دربیار و ماضی‬
‫آن چوکرتدی ]‪ [çökərtdi‬و مستقبل آن چوکردور ]‪ [çökərdür‬میآید(‪.)185‬‬

‫‪ . 1‬چیرپار مستقبل است و مضارع آن چیرپیر ‪ çırpır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬در ترکی آذربایجانی امروزی فعلهای مصدر متعدی سببی چیقیرتماق برای سهولت تلفظ به صورت‬
‫چیغیرتماق ‪ çığırtmaq‬در معنی به جیغ و داد و گریه مجبور کردن‪ ،‬سبب گریه و زاری و فریاد شدن‬
‫به کار میرود (داشقین‪.)140 :1386 ،‬‬
‫‪ . 3‬در نسخۀ خطی دو ساخت ماضی و مضارع این فعل وجود ندارد‪ .‬ما به قیاس موارد قبلی و بعدی و‬
‫با رعایت رسمالخط عبدالرحیم‪ ،‬این دو را افزودیم (مصحح)‪ .‬فرهاد رحیمی نیز همین کار را البته بدون‬
‫اضافهکردن توضیحی دربارۀ اصل نسخۀ خطی کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)126 :1391 ،‬‬

‫‪135‬‬
‫چِرمانْ ]‪ : [çırman‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است‪ .‬به معنی دامان رخوت‪ 1‬را باال زن و ماضی‬
‫آن چرماندی ]‪ [çırmandı‬و مضارعش چرمانور ]‪ [çırmanur‬میآید‪.‬‬
‫چَكْدِر ]‪ : [çəkdir‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی بکشان و ماضی آن‬
‫چكدردی ]‪ [çəkdirdi‬و مضارع آن چكدورور ]‪ [çəkdürür‬میآید‪.‬‬
‫چوُرُتْ ]‪ [çürüt‬و چوُرُدْ ]‪ :[çürüd‬به جیم فارسی‪ ] ،‬امر است؛[ یعنی بپوسان و ماضی‬
‫آن چورتدی]‪ [çürütdi‬و مضارع آن چوُروُدوُر]‪ [çürüdür‬میآید‪.‬‬
‫چوُلَّه ]‪ : [çulla‬به جیم فارسی و الم مشدّد‪ .‬امر است؛ یعنی چاروا را جُل کن و ماضی‬
‫آن چولّدی ]‪ [çulladı‬و مضارع آن چلّر ]‪ [çullar‬میآید‪.2‬‬
‫چالِشْ ]‪ : [çalış‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی تالش کن و ماضی آن چالشدی‬
‫]‪ [çalışdı‬و مضارعش چالشور ]‪ [çalışur‬میآید‪.‬‬
‫چوُقُلَّه ]‪ : [çuqulla‬به جیم فارسی و الم مشدّد‪ .‬امر است؛ یعنی بدگوییش کن و واسپارش‬
‫که تنبیه کنند و ماضی آن چوقلّدی ]‪ [çuqulladı‬و مضارعش چوقلّر ]‪[çuqullar‬‬
‫میآید(‪.)186‬‬
‫چوُلَه ]‪ : [çula‬به جیم فارسی‪] ،‬امر است[؛ یعنی چیزی را به کهنه و چیزی واپیچ و ماضی‬
‫آن چولَدی ]‪ [çuladı‬و مضارع آن چولر ]‪ [çular‬میآید‪.3‬‬

‫‪ . 1‬رخوت غلط است و درستش رخت (لباس) است‪.‬‬

‫‪ . 2‬چولالر مستقبل است و مضارع آن چولالییر ‪ çullayır‬یا به صورت عامیانه و شکسته چوللور ‪çullur‬‬
‫یا چوللیر ‪ çullır‬است‪.‬‬
‫‪ . 3‬در ترکی آذربایجانی امروز همین فعل با دو ل به صورت چولالماق ‪ çullamaq‬در معنی پوشاندن و‬
‫پوشش زیاد کردن و جل گذاشتن روی چارپایان که قبال در همین کتاب هم آمدهاست‪ ،‬کاربرد دارد‬
‫(داشقین‪ .)155 :1386 ،‬چوالر مستقبل است و مضارع آن چوالییر ‪ çulayır‬یا چولور ‪ çulur‬میشود‪.‬‬

‫‪136‬‬
‫چاشْ ]‪ : [çaş‬به جیم فارسی‪] ،‬امر است[؛ یعنی مضطرب و دستپاچه شو و ماضی آن‬
‫چاشدی]‪ [çaşdı‬و مضارعش چاشار ]‪ [çaşar‬میآید‪.1‬‬
‫چیمْدِکْلَه ]‪ : [çimdiglə‬به جیم و کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی ]به[ اصطالح زنان‪،‬‬
‫نیشگونش بگیر و ماضی آن چیمدکلَدی ]‪ [çimdiklədi‬و مضارع آن چیمدکلر‬
‫]‪ [çimdiklər‬میآید‪.2‬‬
‫چَكْمَلَنْ ]‪ : [çəkmələn‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی چکمه بپوش و‬
‫ماضی آن چكملندی ]‪ [çəkmələndi‬و مضارعش چكملنور ]‪ [çəkmələnür‬میآید‪.‬‬
‫چالْخا ]‪ : [çalxa‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی آبی در میان ظرف کن و بجنبان و ماضی‬
‫آن چالخَدی ]‪ [çalxadı‬و مضارع آن چالخار ]‪ [çalxar‬میآید‪.3‬‬
‫جُنْبَالتْ ]‪ : [conbalat‬به جیم عربی امر است؛ یعنی چیز گرد را بجنبان و واجنبان و‬
‫ماضی آن جنبالتدی ]‪ [conbalatdı‬و مضارع آن جنبالدور ]‪ [conbaldur‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬در ترکی آذربایجانی امروزی چاشماق ‪ çaşmaq‬به معنی اشتباه کردن‪ ،‬راه گم کردن‪ ،‬سرگردان شدن‪،‬‬
‫خود را باختن‪ ،‬سراسیمهشدن‪ ،‬دستپاچهشدن‪ ،‬خطا کردن‪ ،‬مات و مبهوت شدن‪ /‬ماندن به کار میرود (زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)593 :1394 ،‬در ترکی ترکیه شاشماک ‪( şaşmak‬شاشماق) همین لغت ترکی است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫گلکاریان‪ .)654 :1391 ،‬چاشار مستقبل است و مضارع آن چاشیر ‪ çaşır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬چیمدیکلر مستقبل است و مضارع آن چیمدیگلهییر ‪ çimdigləyir‬یا چیمدیگلیر ‪ çimdiglir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬چالخاماق‪ :‬تکان دادن‪ ،‬به هم زدن‪ ،‬به تالطم آوردن (داشقین‪ .)129 :1386 ،‬مورد استعمال این مصدر‬
‫در ترکی این است که دوغ را در خیک یا مشک یا ظرفی میریزند و به طور مرتب رو به جلو و عقب‬
‫آن قدر تکان میدهند و به هم میزنند تا کرۀ آن به دست آید‪ .‬البته که هیچ آدم عاقلی آب را در ظرفی به‬
‫هم نمیزند‪ .‬عبدالرحیم اشتباه کردهاست‪.‬‬
‫‪ . 4‬در ترکی آذربایجانی امروزی جونباالتماق در این معنی چرخاندن و گرداندن که عبدالرحیم نوشتهاست‪،‬‬
‫وجود ندارد‪ .‬احتماالً چؤنبهلَتمک ‪ çönbələtmək‬فعل متعدی از ریشۀ چؤنمَک ‪( çönmək‬برگشتن‪،‬‬
‫سرنگون شدن و تغییر مسیر دادن) باشد (؟)‪.‬‬

‫‪137‬‬
 ‫و امّا از اسماء]ترکی که اوایل آنها به جیم اَست[‪:‬‬
‫چوُرَکْ ]‪ : [çörəg‬به جیم و کاف فارسی؛ به معنی نان است‪.‬‬
‫جَیْران ]‪ : [céyran‬به جیم عربی؛ یعنی آهو‪.1‬‬
‫چاموُرْ ]‪ [çamur‬و چانبور ]‪ :[çanbur‬هر دو به جیم فارسی؛ یعنی گِل و شُل(‪.)187‬‬
‫چَقّال ]‪ : [çaqqal‬به جیم فارسی و قاف مشدّد‪ ،‬به معنی شغال است‪.‬‬
‫چَلَقانْ ]‪ : [çalaqan‬به جیم فارسی‪ ،‬به معنی کورکوره‪ 2‬است‪.‬‬
‫چپالق ]‪ [çıplaq‬و چلپاق ]‪ : [çılpaq‬هر دو به جیم فارسی‪ ،‬به معنی برهنه و‬
‫لوط(‪)188‬است‪.‬‬
‫چوُرُگْ ]‪ : [çürüg‬به جیم و کاف فارسی‪ .‬به معنی پوسیده(‪.)189‬‬
‫چوُرُکْ ]‪ : [çürük/ çörük‬به جیم فارسی و کاف عربی‪ ،‬ته پارچه و رخت‪.3‬‬
‫چوُبوُق ]‪ : [çubuq‬به جیم فارسی و باء عربی‪ ،‬به معنی‪ 4‬ترکۀ چوب را گویند‪.‬‬
‫جِدا ]‪ : [cıda‬به جیم عربی‪ ،‬به معنی نیزه و سنان است‪.‬‬
‫چای ]‪ : [çay‬به جیم فارسی‪ ،‬رودخانه را گویند‪.‬‬
‫چُول ]‪ : [çöl‬به جیم فارسی‪ ،‬دشت و بیابان را گویند‪.‬‬
‫چادر ]‪ : [çadır‬به جیم فارسی‪ ،‬خیمه‪.‬‬

‫‪ . 1‬تلفظ امروزی این کلمه جئیران ‪ çeyran‬است‪.‬‬

‫‪ . 2‬کورکوره یا همان کورکور‪ ،‬غلیواچ‪ ،‬غلیواج‪ ،‬غلیواژ‪ ،‬مرغ گوشتربا‪ ،‬زغن‪ ،‬مرغ موشگیر (معین‪،1371 ،‬‬
‫مدخل کورکو‪ ،‬و دهخدا‪ ،1346 ،‬مدخل غلیواج)‪ .‬زارع شاهمرسی ترکی غلیواچ یا زغن را چایالق‬
‫‪ çaylaq‬نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)675 :1388 ،‬درستش همان است که عبدالرحیم نوشتهاست‪.‬‬

‫‪ . 3‬در هیچکدام از منابع چوروک ‪ çürük‬در معنی ته و پایین پارچه و رخت مالحظه نشد و احتماالً این‬
‫لغت با این معنی از اختصاصات مظهرالترکی است‪ .‬شاید هم چؤوروک ‪( çövrük‬همان چئوریک ‪çevrik‬‬
‫ترکی آذربایجانی فعلی) باشد به معنی آستر و قسمت و الیۀ داخلی لباس یا پارچه (؟)‪.‬‬
‫‪« . 4‬به معنی» در این جمله زاید و حشو است‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫جِنْده ]‪ : [cında‬به جیم فارسی‪ ،‬چیز کهنه و مندرس‪.‬‬
‫چَتین ]‪ : [çətin‬به جیم فارسی‪ ،‬چیز دشوار و مشکل را گویند‪.‬‬
‫چاخِرْ ]‪ : [çaxır‬به جیم فارسی‪ ،‬شراب‪.‬‬
‫چَنَه ]‪ : [çənə‬به جیم فارسی‪ ،‬چونۀ حیوان را گویند(‪.)190‬‬
‫چَنْدِرْ ]‪ : [çəndir‬به جیم فارسی‪ ،‬گوشت سست و نشت را گویند(‪.)191‬‬
‫چُقُرْ ]‪ [çuqur‬و چوُخوُر ]‪ :[çuxur‬هر دو به جیم فارسی‪ ،‬به معنی گودال است‪.‬‬
‫چِبین ]‪ : [çibin‬به جیم فارسی‪ ،‬به معنی مگس است‪.192‬‬
‫چكمه ]‪ : [çəkmə‬به جیم فارسی‪ ،‬به معنی موزه‪ 1‬و مشهور است‪.‬‬
‫چوُگُرْ ]‪ : [çögür‬اسم ساز مشهور و معروف است و از جمله اختراعات کوراوغلی‬
‫است(‪.)193‬‬
‫چوپان ]‪ : [çopan‬به جیم و پاء فارسی‪ .‬به معنی شبان است(‪.)194‬‬
‫چِبان ]‪ : [çıban‬به جیم فارسی‪ ،‬به معنی دنبل است‪.‬‬
‫چالْمَه ]‪ : [çalma‬به جیم فارسی‪ ،‬پیالۀ چرمی آبخوری و مشهور است(‪.)195‬‬
‫چوُپگرگه ]‪ [çöpgürgə‬و چوپرگه ]‪ : [çöpürgə‬در هر دو صورت به جیم و باء‬
‫فارسی‪ ،‬به معنی جاروب است‪.2‬‬
‫چَگِرْتْگَه ]‪ : [çəgirtgə‬به جیم و هر دو کاف فارسی‪ .‬ملخ را گُویند‪.3‬‬

‫‪ . 1‬موزه‪ :‬آن را به ترکی چکمه میگویند (برهان‪.)2052 :1362 ،‬‬

‫‪ . 2‬چؤپورگه ‪( çöpürgə‬مشتق از چؤپ ‪ çöp‬در معنی خار و خس‪ ،‬خاشاک‪ ،‬خاکروبه‪ ،‬آشغال و زباله‪.‬‬
‫ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ )218 :1391 ،‬یا شاید چوپورگه ‪( çüpürgə‬مشتق از چوپور ‪ çüpür‬در معنی کثیف‪.‬‬
‫ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،)628 :1394 ،‬در معنی جارو‪ ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی رایج نیست و به جای‬
‫آن سوپورگه ‪ süpürgə‬رایج است‪.‬‬
‫‪ .‬این لغت در ترکی آذربایجانی امروز چکیرتگه ‪( çəkirtgə‬ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 865 :1388 ،‬و‬ ‫‪3‬‬

‫بهزادی‪ )1380 :1383 ،‬و در ترکی ترکیۀ امروزی چکیرگه ‪( çekirge‬ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ )210 :1391 ،‬تلفظ‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪139‬‬
‫چَپكَن ]‪ : [çəpkən‬به جیم و باء فارسی‪ .‬به معنی قبا و معروف اهل روزگار است(‪.)196‬‬
‫چوُر چَوْپ ]‪ : [çör-çöp‬هر دو به جیم فارسی‪ ،‬خار و خاشاک را گویند‪.‬‬
‫چناق ]‪ : [çanaq‬از قبیل کاسه و پیاله را گویند و به جیم فارسی آمده‪.‬‬

‫‪140‬‬
 ‫صیق و لغاتی که اوایل آنها به دال است‪ .‬امّا از افعال‪:‬‬
‫دَیْ ]‪ : [dé‬امر است؛ یعنی بگوُی و ماضی آن دیدی ]‪ [dédi‬و مضارعش دِیَر ]‪[déyər‬‬
‫میآید(‪.)197‬‬
‫دانِشْ ]‪ : [danış‬امر است؛ یعنی گفتگو کن و حرف بزن و ماضی آن دانشدی ]‪[danışdı‬‬
‫و مضارع آن دانشور ]‪ [danışur‬میآید‪.‬‬
‫دَگْ ]‪ : [dəg‬به کاف فارسی‪ .‬امر است‪ .‬به معنی آن که برخور و به آنجا خود را بزن و‬
‫ماضی آن دَگدی ]‪ [dəgdi‬و مضارعش دگَر ]‪ [dəgər‬میآید‪.1‬‬
‫دَلْ ]‪ : [dəl‬امر است؛ یعنی سوراخ کن و ماضی آن دَلْدی ]‪ [dəldi‬و مضارعش دَلَرْ‬
‫]‪ [dələr‬میآید‪.2‬‬
‫دوُتْ ]‪ : [dut‬امر است؛ یعنی بگیر و ماضی آن دوُتْدی ]‪ [dutdı‬و مضارعش دوُتَر‬
‫]‪ [dutar‬میآید(‪.)198‬‬
‫دُوالنْ ]‪ : [dolan‬امر است؛ یعنی بگرد و ماضی آن دُوالندی ]‪ [dolandı‬و مضارع آن‬
‫دُوالنوُر ]‪ [dolanur‬میآید‪.‬‬
‫دَوْنْ ]‪ : [dön‬امر است؛ یعنی برگرد و ماضی آن دُنْدی ]‪ [döndi‬و مضارعش دوُنَر‬
‫]‪ [dönər‬میآید‪.3‬‬
‫دوُنْدَرْ ]‪ : [döndər‬امر است؛ یعنی برگردان و بازش بیاور و ماضی آن دوندردی‬
‫]‪[döndərdi‬و مضارعش دوُندروُر ]‪ [döndərür‬میآید‪.‬‬
‫دینْ ]‪ : [din‬امر است؛ یعنی به سخن درآی و ماضی آن دیندی ]‪ [dindi‬و مضارعش‬
‫دینَرْ ]‪ [dinər‬میآید(‪.)199‬‬

‫‪ . 1‬دگر مستقبل است و مضارعش دگیر ‪ dəyir‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬دلر مستقبل است و مضارع آن دلیر ‪ dəlir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬دؤنر مستقبل است و مضارع آن دؤنور ‪ dönür‬میشود‪.‬‬

‫‪141‬‬
‫دَوْزْ ]‪ : [döz‬امر است؛ یعنی طاقت و تاب بیاور و ماضی آن دوزدی ]‪ [dözdi‬و‬
‫مضارعش دوزَر ]‪ [dözər‬میآید‪.1‬‬
‫دوُزْ ]‪ : [düz‬امر است؛ یعنی چیزهای دانه دانه را راست و ترتیب هم کن و ماضی آن‬
‫دوُزدی ]‪ [düzdi‬و مضارعش دوُزَر ]‪ [düzər‬میآید(‪.)200‬‬
‫دوُکْ ]‪ : [dök‬به کاف عربی‪] .‬امر است[؛ یعنی بُکُوب و ماضی آن دوکدی ]‪ [dökdi‬و‬
‫مضارعش دوکَرْ ]‪ [dökər‬میآید‪.2‬‬
‫دوُلْ ]‪ : [dol‬امر است؛ یعنی پر شو و ماضی آن دوُلدی ]‪ [doldı‬و مضارعش دوُلَر‬
‫]‪ [dolar‬میآید‪.3‬‬
‫دیشْلَه ]‪ : [dişlə‬امر است؛ یعنی دندان بگیر و ماضی آن دیشلدی ]‪ [dişlədi‬و مستقبل‬
‫آن دیشلر ]‪ [dişlər‬میآید‪.4‬‬
‫دامْ ]‪ : [dam‬امر است؛ یعنی چکه کن‪ .‬دامدی ]‪ [damdı‬ماضی آن و مضارعش دامَرْ‬
‫]‪ [damar‬میآید‪.5‬‬
‫دَرْ ]‪ : [dər‬امر است؛ یعنی میوه و امثال آن را بچین و ماضی آن درْدی ]‪ [dərdi‬و‬
‫مضارعش دَرَرْ ]‪ [dərər‬میآید‪.6‬‬

‫‪ . 1‬دوزر مستقبل است و مضارع آن دوزور ‪ dözür‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬دؤگ ‪ ،dög‬دؤگدی ‪ dögdi‬و دؤگر ‪ dögər‬به کاف فارسی باید باشد نه کاف عربی‪ .‬این که چرا‬
‫عبدالرحیم آن را به کاف عربی نوشتهاست‪ ،‬معلوم نیست که اهل زمان بدین گونه تلفظ میکردهاند یا‬
‫حاصل سهوعبدالرحیم است‪ .‬به نظر مصحح باید حاصل سهو مصنف باشد‪ .‬در ضمن دؤگر ‪döyər‬‬
‫مستقبل است و مضارعش دؤگور ‪ döyür/dögür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬دوالر مستقبل است و مضارعش دولور ‪ dolur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬مضارع این فعل دیشلهییر ‪ dişləyir‬یا دیشلیر ‪ dişlir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬دامار مستقبل است و مضارع آن دامیر ‪ damır‬و به لهجۀ قزلباشی عبدالرحیم دامور ‪ damur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 6‬دَرَر مستقبل است و مضارع آن دریر ‪ dərir‬میشود‪.‬‬

‫‪142‬‬
‫داقِدْ ]‪ [daqıd‬و داقِتْ ]‪ :[daqıt‬به دال و تاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬دیده شُده‪ .‬امر است؛ یعنی پخش‬
‫و پهن کن و ماضی آن داقتدی ]‪ [daqıtdı‬و مُضارعش داقیدور ]‪ [daqıdur‬یا داغیتور‬
‫]‪ [dağıtur‬میآید‪.1‬‬
‫دیلَه ]‪ : [dilə‬امر است‪ :‬سؤال و درخواست کن و ماضی آن دیلَدی ]‪ [dilədi‬و مضارعش‬
‫دیلَر ]‪ [dilər‬میآید‪.2‬‬
‫دینْگْلَه ]‪ : [diŋlə‬امر است؛ یعنی بفهم و درک کن و به حذف کاف جایز است و در رسم‬
‫الخط‪ ،‬کاف مزبور نوشته میشود و ماضی آن دینگلَدی ]‪ [diŋlədi‬و مضارعش دینگلَر‬
‫]‪ [diŋlər‬میآید(‪.)201‬‬
‫دَوْغْ ]‪ : [doğ‬امر است؛ یعنی بزای و ماضی آن دوغدی ]‪ [doğdı‬و مضارع آن دوغَر‬
‫]‪ [doğar‬میآید‪.3‬‬
‫دوُگوُنْلَه ]‪ : [dügünlə‬به کاف فارسی‪] .‬امر است[؛ یعنی گره بزن و ماضی آن‬
‫دوگونلَدی ]‪ [dügünlədi‬و مضارعش دوگونلَر ]‪ [dügünlər‬میآید(‪.)202‬‬
‫دُوْشْ ]‪ : [düş‬امر است؛ یعنی بیفت و ماضی آن دوشدی ]‪ [düşdi‬و مضارعش دوشَر‬
‫]‪ [düşər‬میآید(‪.)203‬‬

‫‪ . 1‬فعلهای مصدر داقیتماق در ترکی امروزی به صورت داغیتماق ‪ dağıtmaq‬به تلفظ میآیند‪ :‬داغیت‬
‫‪ ،dağıt‬داغیتدی ‪ ، dağıtdı‬داغیدیر ‪.dağıdır‬‬
‫‪ . 2‬دیلَر‪ ،‬در اصل دیلهیر ‪ diləyər‬مستقبل است و مضارعش دیلهییر ‪ diləyir‬یا به صورت شکستۀ عامیانه‬
‫دیلیر ‪ dilir‬میشود‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی دیلهمک ‪ diləmək‬در معنی آرزو کردن‪ ،‬خواستن‪،‬‬
‫خواهش کردن‪ ،‬تقاضا کردن‪ ،‬سؤال کردن‪ ،‬گدایی کردن (مترادف دیلهنمک ‪ )dilənmək‬به کار میرود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 207 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪.)789 :1394 ،‬‬
‫‪ - . 3‬دوغار مستقبل است و مضارعش دوغور ‪ doğur‬میشود‪ .‬در ضمن حرکتگذاری دوغ به صورت‬
‫دَوغ عجیب و این گونه فتحه گذاشتن روی حروفی که نشاندهندۀ مصوت ‪ /o/‬هستند‪ ،‬از اختصاصات‬
‫مظهرالترکی است‪.‬‬

‫‪143‬‬
 ‫دایَه ]‪ : [daya‬امر است؛ یعنی به چیزی را به چیزی تکیهاش بده و ماضی آن دایَدی‬
‫]‪[dayadı‬و مستقبلش دایَر ]‪ [dayar‬میآید‪.‬‬
‫داغْلَه ]‪ : [dağla‬امر است؛ یعنی داغش کُن و ماضی آن داغلَدی ]‪ [dağladı‬و مضارع‬
‫آن داغلَر ]‪ [dağlar‬میآید(‪.)204‬‬
‫داشی ]‪ : [daşı‬امر است؛ یعنی چیزی که در جایی نهاده شده‪ ،‬به دفعات بکش و بیاور و‬
‫ماضی آن داشیدی ]‪ [daşıdı‬و مضارعش داشیور ]‪ [daşıyur‬میآید‪.1‬‬
‫دوُالشْ ]‪ : [dolaş‬امر است؛ یعنی به آن بپیچ و ماضی آن دوالشدی ]‪ [dolaşdı‬و مضارع‬
‫آن دوالشور ]‪ [dolaşur‬میآید‪.‬‬
‫دارْتْ ]‪ : [dart‬امر است؛ یعنی چیزی را واکن کُن و ماضی آن دارتدی ]‪ [dartdı‬و‬
‫مضارعش دارتار ]‪ [darter‬میآید(‪.)205‬‬
‫دَوْیْ ]‪ : [doy‬امر است؛ یعنی سیر شو و ماضی آن دوُیدی ]‪ [doydı‬و مضارعش دوُیَرْ‬
‫]‪ [doyar‬میآید‪.2‬‬
‫داغِشْلَه ]‪ : [dağışla‬امر است؛ یعنی وابازان و ماضی آن داغشلَدی ]‪ [dağışladı‬و‬
‫مضارعش داغِشْلَر ]‪ [dağışlar‬میآید(‪.)206‬‬
‫دادْ ]‪ [dad‬و داتْ ]‪ :[dat‬به دال و تاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬آمدهاست‪] .‬امر است[؛ یعنی مزۀ چیزی را‬
‫بچش و ماضی آن دادّی ]‪ [daddı‬و مضارعش دادَرْ ]‪ [dadar‬یا داتَر ]‪ [datar‬می‪-‬‬
‫آید(‪.)207‬‬

‫‪ . 1‬داشییور ‪ daşıyur‬یا داشور ‪( daşur‬به لهجۀ ترکی آذربایجانی امروزی داشیییر ‪ daşıyır‬یا داشیر‬
‫‪ )daşır‬مضارع است و مستقبل آن داشییار ‪ daşıyar‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬دویار مستقبل است و مضارعش دویور ‪ doyur‬میشود‪.‬‬

‫‪144‬‬
‫دوُتْدِر ]‪ : [dutdır‬امر است؛ یعنی بگیران و مضارع‪ 1‬آن دوتدردی ]‪ [dutdırdi‬و‬
‫مضارعش دوُتْدورور ]‪ [dutdurur‬میآید‪.2‬‬
‫داغالت ]‪ : [dağlat‬امر است؛ یعنی بده داغش کنند و ماضی آن داغالتدی ]‪ [dağlatdı‬و‬
‫مضارع آن داغالدور ]‪ [dağladur‬میآید‪.‬‬
‫دَلْدوُرْ ]‪ :[dəldür‬امر است؛ یعنی بده تا سوراخش کنند و ماضی آن دلدورتدی‬
‫]‪[dəldürtdi‬و مضارعش دَلْدُتْدوُرور ]‪ [dəldütdürür‬میآید(‪.)208‬‬
‫دیانْدور ]‪ : [dayandur‬امر است؛ یعنی چیزی را به چیزی تکیهاش بازده و ماضی آن‬
‫دایاندردی ]‪ [dayandırdı‬و مضارعش دایاندردی ]‪ [dayandırdı‬میآید‬
‫(‪.)209‬‬

‫دیدُرْ ]‪ : [dedür‬امر است؛ یعنی چنان کن که بگوید و ماضی آن دیدردی ]‪ [dedürdi‬و‬

‫مستقبلش دیدردی ]‪ [dedürdi‬میآید(‪.)210‬‬
‫دادِّرْ ]‪ [daddır‬و دادِزْدِرْ ]‪] : [dadızdır‬امر است[؛ یعنی واچشان و ماضی آن دادردی‬
‫]‪[daddırdı‬و مضارع آن داددرور ]‪ [daddırur‬میآید‪.‬‬
‫دوُگْدوُرْ ]‪ : [dögdür‬امر است؛ یعنی بکوبان و ماضی آن دوُگدردی ]‪ [dögdürdi‬و‬
‫مضارعش دگدوُروُر ]‪ [dögdürür‬میآید‪.‬‬
‫دُولْدُر ]‪ : [doldur‬امر است؛ یعنی پرش کُن و ماضی آن دولدردی ]‪ [doldurdi‬و‬
‫مضارعش دولدوُرور ]‪ [doldurur‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬کلمۀ مضارع در اینجا‪ ،‬در نسخۀ خطّی چنین و البته غلط نوشتهشدهاست و باید ماضی باشد‪.‬‬
‫‪ . 2‬دوتدیر ‪ dutdır‬و دوتدیردی ‪ dutdırdı‬شاید لهجۀ قزلباشی خود عبدالرحیم است و به قاعدهاش‪،‬‬
‫دوتدور ‪ dutdur‬و دوتدوردی ‪ dutdurdı‬است‪ .‬عجیب است که دوتدورور را مطابق قاعدۀ نوشتهاست‪.‬‬
‫قبال دربارۀ فعلهای مختلف مصدر دوتماق در ترکی قزلباشی و کاربرد آن به جای توتماق ترکی امروزی‬
‫آذربایجانی در حاشیۀ ذیل دوتماق در همین کتاب توضیح دادهایم‪.‬‬

‫‪145‬‬
‫دگِشدوُر ]‪ : [dəgişdür‬امر است؛ یعنی آلش‪ 1‬و مبادله کن و ماضی آن دگوشدُردی‬
‫]‪ [dəgişdürdi‬و مضارعش دگوشدورور ]‪ [dəgişdürür‬میآید‪.‬‬
‫دوُرقیز ]‪ : [durqız‬امر است؛ یعنی برخیزان و ماضی آن دوُرقیزدی ]‪ [durqızdı‬و‬
‫مضارعش دوُرقیزور ]‪ [durqızur‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬آلش یا همان آلیش ‪( alış‬خریدن‪ ،‬گرفتن) کلمهای ترکی است و جزئی از کلمۀ آلیش‪ -‬وئریش ‪alış-‬‬
‫‪ veriş‬به معنی مبادله و خرید و فروش است‪ .‬فرهاد رحیمی آن را «آیش» خواندهاست که به نظر درست‬
‫نمیآید (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)136 :1391 ،‬‬

‫‪146‬‬
 ‫اَمّا از اسماءِ] ترکی که اوایل آنها به دال است[‪:‬‬
‫داش]‪ [daş‬؛ یعنی سنگ‪.‬‬
‫داغ]‪ [dağ‬؛ یعنی کُوه‪.‬‬
‫دموُر]‪ [dəmür‬؛ یعنی آهن‪.1‬‬
‫دَوَه]‪ [dəvə‬؛ یعنی شتر‪.‬‬
‫داشّاقْ]‪ [daşşaq‬؛ یعنی خایه‪.‬‬
‫دوگُن]‪ [dügün‬؛ یعنی گره‪.2‬‬
‫دیشْ ]‪ : [diş‬به معنی دندان است‪.‬‬
‫دیشْ]‪ [diş‬؛ یعنی خواب(‪.)211‬‬
‫دیلْ]‪ [dil‬؛ یعنی زبان‪.‬‬
‫دُوداق]‪ [dodaq‬؛ یعنی لب‪.‬‬
‫دَگِرْمان]‪ [dəgirman‬؛ یعنی آسیا و طاحونه‪.‬‬
‫دیز]‪ [diz‬؛ یعنی زانو‪.‬‬
‫دُونْ]‪ [don‬؛ یعنی قبا(‪.)212‬‬
‫دوُزْ]‪ [duz‬؛ یعنی نمک‪.‬‬
‫دَلوُکْ ]‪ : [dəlük‬به کاف عربی‪ .‬سوراخ‪.‬‬
‫دِرْناقْ]‪ [dırnaq‬؛ یعنی ناخُن‪.‬‬
‫دوُگوُش]‪ [dögüş‬؛ یعنی جنگ و کارزار‪.‬‬

‫‪ . 1‬تلفظ امروزی کلمه دمیر ‪ dəmir‬است‪ .‬جالب این که پدر مصحح در محاورات خودش‪ ،‬دمیر را دومور‬
‫تلفظ میکرد‪.‬‬
‫‪ . 2‬تلفظ دوگون به جای دویون ‪ düyün‬مطابق است با تلفظ امروزی کلمه در محال اردبیل و دامنههای‬
‫ساواالن که مصحح ریشه در آن محال دارد‪.‬‬

‫‪147‬‬
‫دامجی ]‪ [damcı‬و دامجُو ]‪ : [damcu‬به معنی چکه که از پشت بام‪ ،‬آب باران فرود‬
‫آید‪.1‬‬
‫دوُگی ]‪ : [dügi‬به کاف عربی به معنی برنج است که طعام می پزند(‪.)213‬‬
‫داری ]‪ [darı‬و دارُو ]‪ : [daru‬به معنی ارزن است‪.‬‬
‫دارُو ]‪ : [daru‬به معنی نوره که استعمال می کنند(‪.)214‬‬
‫دنگز ]‪ : [dəŋiz‬به دریا گویند‪.‬‬
‫دونقز ]‪ : [doquz‬به معنی خوک است(‪.)215‬‬
‫دَری ]‪ : [dəri‬به معنی پوُست(‪.)216‬‬
‫دِری]‪ [diri‬؛ یعنی زنده‪.‬‬
‫دَراق ]‪ : [daraq‬به معنی شانۀ ریش‪ 2‬است‪.‬‬
‫دَلو ]‪ [dəlü‬و دَلی ]‪ : [dəli‬به معنی مجنون و دیوانه‪.‬‬
‫دوُلوُ ]‪ [dolu‬و دوُلی ]‪ : [dolı‬به معنی چیز پُر‪.‬‬
‫دَرْ ]‪ : [dər‬به معنی عرق است‪.3‬‬
‫دُولی ]‪ : [dolı‬به معنی تگرگ است‪.‬‬
‫دانِشِقْ ]‪ : [danışıq‬به معنی گفتگو آمدهاست‪.‬‬
‫دوُمان ]‪ : [duman‬به معنی دود کوره‪.4‬‬

‫‪ . 1‬دامجی در ترکی مطلق قطره و چکه است چه آب باران باشد چه غیر باران‪.‬‬
‫‪ . 2‬داراق ‪ daraq‬در ترکی به معنی مطلق شانه است و اختصاص به شانۀ ریش یا شانۀ موی سر ندارد‪.‬‬
‫‪ . 3‬تلفظ کلمۀ ترکی تر ‪( tər‬عرق) به صورت در ‪ dər‬از اختصاصات مظهرالترکی است و در دیگر منابع‬
‫قدیم و جدید ترکی ندیدیم‪.‬‬
‫‪ . 4‬دومان در ترکی آذربایجانی امروزی در وهلۀ اول به معنی مه غلیظ‪ ،‬مهآلود‪ ،‬بخار‪ ،‬ابر است و دود و‬
‫گرد و غبار معانی دیگر رایج این کلمه هستند (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 766 :1394 ،‬و داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)239‬در دیوان این کلمه به صورت تومان ‪ tuman‬و در معنی مه غلیظ به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪.)250 :1384‬‬

‫‪148‬‬
 ‫درین ]‪ : [dərin‬به معنی عمیق و گود است‪.‬‬
‫دیشی ]‪ : [dişi‬به معنی ماده است‪.‬‬
‫دُواق ]‪ : [duvaq‬اسم پارچۀ دهن بند عروسان؛ یعنی روبند‪.1‬‬
‫دِلّاقْ ]‪ : [dıllaq‬به معنی چوُچوُلی که در میان فرج زنان است(‪.)217‬‬
‫دوُگمه ]‪ : [dügmə‬به معنی تگمه است(‪.)218‬‬
‫دیبْ ]‪ : [dip‬به معنی ته و بیخ آمده‪.‬‬
‫دوُنوُکْ ]‪ : [dönük‬به معنی یاغی؛ یعنی کسی که به حکّام اطاعت نکند(‪.)219‬‬
‫دُوالشِقْ ]‪ : [dolaşıq‬به معنی پیچیده آمدهاست‪.‬‬
‫دُوالی ]‪ : [dolay‬پیچ و دماغۀ کوه را گویند‪.2‬‬
‫دُوشان ]‪ : [dovşan‬به معنی خرگوش‪.‬‬
‫دوُرْقوُنْ ]‪ : [durqun‬هر چه بدتر جانور را گُویند(‪.)220‬‬
‫دبان ]‪ : [daban‬پاشنۀ پای‪.‬‬
‫داقرجوُق ]‪ : [daqarcuq‬به معنی انبانه که از پوست است که چیزی در میان آن کنند‪.3‬‬

‫‪ . 1‬دوواق ‪ :duaq‬توری سفیدی که به صورت عروس کشند‪ .‬تور صورت و روبند عروس‪ .‬سرپوش‬
‫عروس‪ ،‬ساتر‪ ،‬نقاب (زارع شاهمرسی‪ .)772 :1394 ،‬این کلمه اصیل ترکی که معرّف پوشاک و آدب و‬
‫رسوم خاص قزلباشها بوده و هست‪ ،‬در ضربالمثلهای قدیم و اصیل ترکی مثل «آق دوالقلیم ساق‬
‫اولسون‪ ،‬آق دوواقلیم بودو گلدی» به کار رفتهاست‪.‬‬
‫‪ . 2‬دوالی‪ :‬راه باریک و مسیر کج و معوج و پیچ در پیچ و پر پیچ و خم در سینۀ کوه و تپه (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)223 :1386‬این کلمه نیز از کلماتی نیست در محاورات روزمرّه ترکی آذربایجانی فعلی شنیدهشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬این لغت در فرهنگ سنگالخ به صورت تغارجوق ‪( tağarcuq‬تغار‪ +‬جوق‪ :‬پسوند تصغیر) دیده‬
‫میشود‪ .‬استرآبادی در توضیح این لغت چنین نوشتهاست‪ :‬جوال کوچک است که از توبره بزرگتر باشد‬
‫و نیز انبانچه را گویند که از پوست دوزند (استرآبادی‪ .)104 :1384 ،‬در ترکی شرقی جغتایی به صورت‬
‫تغارجیق (تغار ‪ +‬جیق)‪ tağarcıq‬در معنی کیسه و توبره دیده میشود (اوزبکی البخاری‪.)107 :1392 ،‬‬
‫در ترکی امروزی آذربایجانی این لغت به صورت داغارجیق ‪( dağarcıq‬داغار‪ +‬جیق) دیدهمیشود‪.‬‬

‫‪149‬‬
 ‫دانَه ]‪ : [dana‬به معنی گوسالۀ گاو است‪.‬‬
‫دیلَکْ ]‪ : [dilək‬خواهش و آرزو‪.‬‬
‫دَالق ]‪ : [dalaq‬سپرز‪ 1‬حیوان را گویند‪.‬‬
‫دوُالق ]‪ : [dolaq‬یعنی پاتابۀ پای‪.2‬‬
‫دوشَکْ ]‪ : [döşək‬بستر را گویند‪.3‬‬
‫دَیاق ]‪ : [dayaq‬چیزی را گویند که تکیه بر آن کنند(‪.)221‬‬

‫‪ . 1‬سُپُرز همان طحال عربی است (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل سپرز) که به ترکی داالق میشود‪ .‬طحال‪:‬‬
‫اندام لنفاوی عروقی که بالفاصله زیر حجاب حاجز در انتهای لوزالمعده قرار دارد و در عفونتهای سخت‪،‬‬
‫بزرگ میشود (صدریافشار و دیگران‪.)874 :1381 ،‬‬
‫‪ . 2‬پاتابه‪ :‬پاپیچ‪ .‬چیزی که پیادهروان به پا پیچند‪ .‬پالیک‪ .‬بادیج (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل پاتابه)‪ .‬الز م به ذکر‬
‫است که پا در «پاتابۀ پای» حشو و زاید است‪.‬‬
‫‪ . 3‬دوشک از کلمات ترکی است که از قدیماالیام وارد فارسی شدهاست‪ .‬در دیوان به صورت توشک‬
‫‪ töşək‬در معنی بستر خواب دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)239 :1384 ،‬به همین صورت نیز وارد زبان‬
‫دری شدهاست‪.‬‬

‫‪150‬‬
 ‫صیق و لغاتی که اوایل آنها به سین است‪ .‬امّا از افعال‪:‬‬
‫ساخْلَه ]‪ : [saxla‬امر است؛ یعنی نگاه دار و ماضی آن ساخالدی ]‪ [saxladı‬و مضارع‬
‫آن ساخالر ]‪ [saxlar‬میآید‪.1‬‬
‫سِلْ ]‪ : [sil‬امر است؛ یعنی پاک کن و ماضی آن سلدی ]‪ [sildi‬و مضارع آن سِلَر‬
‫]‪ [silər‬میآید‪.2‬‬
‫سُپُرْ ]‪ : [süpür‬به باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی جاروب کن و ماضی آن سُپُرْدی‬
‫]‪ [süpürdi‬و مضارع آن سوُپُروُرْ ]‪ [süpürür‬میآید‪.‬‬
‫سِنْدِرْ ]‪ : [sındır‬امر است؛ یعنی بشکن و ماضی آن سندُردی ]‪ [sındırdı‬و مضارع آن‬
‫سندُرور ]‪ [sındırur‬میآید‪.‬‬
‫سوُنْ ]‪ : [sön‬امر است؛ یعنی خواموش کن‪ .3‬خطاب به آتش و شعله است و ماضی آن‬
‫سوُنْدی ]‪ [söndi‬و مضارع آن سوُنَرْ ]‪ [sönər‬میآید‪.4‬‬
‫سُوُنْدوُرْ ]‪ : [sövündür‬امر است؛ یعنی خوشحالش کن و ماضی آن سوندردی‬
‫]‪ [sövündirdi‬و مضارع آن سوندُورور ]‪ [sövündürür‬میآید(‪.)222‬‬

‫‪ . 1‬ساخالر مستقبل است و مضارعش ساخالییر ‪ saxlayır‬یا ساخلیر ‪ saxlır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬سیلمک ‪ silmək‬در زبان ترکی‪ ،‬نوع خاصی از پاک کردن است که با مالیدن پارچه یا چیز دیگر انجام‬
‫میشود‪ .‬معادل انگلیسی سیلمک ‪ wipe‬است‪ .‬در فارسی برای این مفهوم ساییدن و ستردن را داریم که‬
‫لغت اخیر‪ ،‬به زبان کهن پیوستهاست‪ .‬در فارسی امروز ایران‪ ،‬برای همۀ انواع پاک کردن‪ ،‬از همین ترکیب‬
‫استفاده میشود‪ ،‬در حالی که بین سیلمک و پوزماق ‪ pozmaq‬و آریتماق ‪ arıtmaq‬در زبان ترکی و ‪to‬‬
‫‪ wipe‬و ‪ to clean‬و ‪ to rub‬در انگلیسی تفاوتهای معنایی ظریفی وجود دارد‪ .‬سیلر مستقبل است و‬
‫مضارعش سیلیر ‪ silir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬سهو از عبدالرحیم و اصل نسخۀ خطی است‪« .‬خاموش شو» درست است‪ .‬فرهاد رحیمی بدون اشاره‬
‫به سهو عبدالرحیم‪ ،‬خودش تصحیح کردهاست (شیروانی‪.)141 :1391 ،‬‬
‫‪ . 4‬سونر مستقبل است و مضارعش سونور ‪ sönür‬میشود‪.‬‬

‫‪151‬‬
‫سُوندُور]‪ :[söndür‬امر است؛ یعنی خواموشش‪ 1‬کن و ماضی آن سوندردی ]‪[söndirdi‬‬
‫و مضارع آن سوندُرور ]‪ [söndürür‬میآید‪.‬‬
‫سُوُنْ ]‪ : [sövün‬امر است؛ یعنی خوشحالی و خوشنودی کن و ماضی آن سُوُنْدی‬
‫]‪ [sövündi‬و مضارعش سُوُنوُرْ ]‪ [sövünür‬میآید‪.2‬‬
‫سوُلَه ]‪ [sövlə‬و سَوْلَه ]‪ :[səvlə‬هر دو قسم آوردهاند‪ .‬امر است؛ یعنی بگوی و ماضی‬
‫آن ]‪ [sövlədi/ səvlədi‬و مضارعش سولَر ]‪ [sövlər/səvlər‬میآید‪.3‬‬
‫سوُیْ ]‪ : [soy‬امر است؛ یعنی برهنه کن و ماضی آن سویدی ]‪ [soydı‬و مضارعش‬
‫سوُیَرْ ]‪ [soyar‬میآید(‪.)223‬‬
‫سوُگْ ]‪ : [sög‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی دشنامش بده و ماضی آن سوگدی‬
‫]‪ [sögdi‬و مضارعش سوگَر ]‪ [sögər‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬غلط است‪ .‬خاموشش درست است‪.‬‬

‫‪ . 2‬همان سئوینمک ‪ sevinmək‬ترکی امروزی است‪ .‬ساختهای امر‪ ،‬ماضی و مضارع این فعل در ترکی‬
‫امروزی عبارت است از‪ :‬سئوین ‪ ،sevin‬سئویندی ‪ ،sevindi‬سئوینیر ‪.sevinir‬‬
‫‪ . 3‬تلفظ سَولهمک ‪ səvləmək‬در معنی گفتن جالب توجه و نزدیک به تلفظ اصیل و کهن ترکی میانه‬
‫کلمه است‪ .‬البته در دیوان‪ ،‬مشاهده میشود که سَومک ‪ səvmək/səwmək‬در معنی ستایش کردن نیز‬
‫به کار رفتهاست (رک‪ .‬کاشغری‪ .)303 :1384 ،‬سَولر مستقبل است و مضارع آن سَولهییر ‪səvləyir/‬‬
‫‪ sövləyir‬یا سَولیر ‪ səvlir/sövlir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬در ترکی میانه سؤگمک درست مانند آنچه که عبدالرحیم نوشتهاست‪ ،‬تلفظ میشدهاست؛ برای نمونه‬
‫سؤگوشمک ‪ sögüşmək‬به معنی «به هم دشنام دادن» به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)338 :1394 ،‬‬
‫تمایل به تلفظ ‪ /g/‬در کلماتی که این صامت در آنها بودهاست‪ ،‬از اختصاصات مظهرالترکی و مطابق تلفظ‬
‫اصیل و کهن این کلمات است که بارها در آن دیدهمیشود‪ .‬در ترکی امروزی‪ ،‬این تمایل اغلب به سوی‬
‫‪ /y/‬تغییر یافتهاست‪ .‬سؤگر مستقبل است و مضارعش سؤگور ‪ sögur‬میشود‪.‬‬

‫‪152‬‬
 ‫سوُک ]‪ : [sök‬به کاف عربی‪ .‬امر است‪ .‬به معنی آن که واشکاف‪ 1‬و ماضی آن سوکدی‬
‫]‪ [sökdi‬و مضارعش سوکر ]‪ [sökər‬میآید‪.2‬‬
‫سیک ]‪ : [sik‬به یاء و بدون یاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬جایز است و به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی‬
‫بُگای و ماضی آن سیكدی ]‪ [sikdi‬و مضارعش سیكر ]‪ [sikər‬میآید‪.3‬‬
‫سَری ]‪ [səri‬و ساری ]‪ : [sarı‬هر دو قسم مالحظه شده‪ .‬امر است؛ یعنی بپیچ و ماضی‬
‫آن سریدی ]‪ [səridi‬و مضارعش سَروُرْ ]‪ [sərür‬میآید(‪.)224‬‬
‫سَری‪ :[səri] 4‬امر است؛ یعنی آفتابش کُن و ماضی آن سریدی‪ [səridi] 5‬و مضارعش‬
‫سَروُرْ ]‪ [sərür‬میآید‪.‬‬
‫سَكِرْتْ ]‪ : [səkirt‬به کاف عربی؛ یعنی بتازان‪ .‬امر است و ماضی آن سرتدی‪ 6‬و مضارعش‬
‫سكرتور‪ [səkirtür] 7‬میآید(‪.)225‬‬
‫سالْ ]‪ : [sal‬به سین و صاد‪ ،‬هر دو‪ ،‬امر است؛ یعنی بینداز و ماضی آن سالدی ]‪ [saldı‬و‬
‫مضارعش سالور ]‪ [salur‬میآید(‪.)226‬‬

‫‪ . 1‬بشکاف باید باشد‪.‬‬

‫‪ . 2‬سؤکر مستقبل است و مضارعش سؤکور ‪ sökür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬سیکر مستقبل است و مضارعش سیکیر ‪ sikir‬میشود‪.‬‬
‫‪ .‬سری‪ ،‬احتماالً سهو از عبدالرحیم و در نسخۀ خطی و درستش سَر ‪ sər‬باشد‪ .‬سرمک در ترکی‬ ‫‪4‬‬

‫آذربایجانی معاصر به معنی گستردن‪ ،‬پهن کردن‪ ،‬باز کردن‪ ،‬فرش کردن‪ ،‬به نمایش گذاشتن‪ ،‬پخش کردن‬
‫و نیز آویزان کردن‪ ،‬انداختن‪ ،‬افکندن‪ ،‬به زمین زدن و پیچیدن است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 615 :1386 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)843 :1394 ،‬معنی عبدالرحیم «آفتاب کردن» مفید و مکفی نیست‪ ،‬بلکه معنی اصلی سرمک‬
‫گستردن و پهن کردن است‪.‬‬
‫‪ . 5‬سهو از عبدالرحیم و در نسخۀ خطی است؛ درستش سردی ‪ sərdi‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 6‬سرتدی‪ ،‬سهو از عبدالرحیم و در نسخۀ خطی است؛ درستش سَکیرتدی ‪ səkirtdi‬میشود‪ .‬فرهاد‬
‫رحیمی بدون وفادار ماندن به نسخۀ خطی و بدون اشاره‪ ،‬تصحیح کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪:1391 ،‬‬
‫‪.)143‬‬
‫‪ . 7‬سکردور‪ /‬سکیردور ‪ səkirdür‬هم صحیح باید باشد‪.‬‬

‫‪153‬‬
 ‫سَوْ ]‪ : [səv‬امر است؛ یعنی دوست بدار و ماضی آن سَوْدی ]‪ [səvdi‬و مضارعش سُوَر‬
‫]‪ [səvər‬میآید‪.1‬‬
‫سوُرْ و صَوْرْ ]‪ : [sür‬هر دو قسم دیدهشده‪ .‬امر است؛ یعنی بُران و ماضی آن سُوردی‬
‫]‪ [sürdi‬و مضارعش سوُرر ]‪ [sürər‬میآید‪.2‬‬
‫سَوْرْ و صَوْرْ ]‪ : [sor‬هر دو قسم امر است؛ یعنی بپرس و ماضی آن سوردی ]‪ [sordı‬و‬
‫مضارعش سُورر ]‪ [sorar‬میآید‪.3‬‬
‫سیچْ ]‪ : [siç‬به جیم فارسی‪ ،‬امر است؛ یعنی برین و ماضی آن سیچدی ]‪ [siçdi‬و‬
‫مضارعش سیچر ]‪ [siçər‬میآید‪.4‬‬
‫سَیْچْ ]‪ : [séç‬امر است‪ .‬به جیم فارسی؛ یعنی زبده و انتخاب کن و ماضی آن سَیچْدی‬
‫]‪ [séçdi‬و مضارع آن سچر ]‪ [séçər‬میآید‪.5‬‬

‫‪ . 1‬سَور مستقبل است و مضارعش سَویر ‪ səvir‬میشود‪( .‬ن‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل سومک در همین کتاب)‪.‬‬
‫‪ . 2‬سورَر مستقبل است و مضارعش سورور ‪ sürür‬میشود‪ .‬در ضمن صور غلط است‪ .‬در ترکی حرف‬
‫«ص» و صامت ‪/‬ص‪ /‬عربی را نداریم‪.‬‬
‫‪ . 3‬صور اشتباه است سور درست است‪ .‬در ضمن در ترکی آذربایجانی امروز برای مفهوم مکیدن سورماق‬
‫‪ sormaq‬و برای مفهوم پرسیدن سوروشماق ‪ soruşmaq‬به کار میرود؛ ولی در ترکی ترکیه سورماک‬
‫‪ sormak‬به معنی پرسیدن و سؤال کردن به کار میرود (گلکاریان‪ .)636 :1391 ،‬در دیوان سورماق در‬
‫معنی مکیدن آمدهاست و قید شدهاست که «سؤز سورماق» ‪ söz sormaq‬در معنی خبر گرفتن و سراغ‬
‫گرفتن از اختصاصات زبان اغوزها است (کاشغری‪.)516-515 :184 ،‬‬
‫‪ . 4‬عبدالرحیم در نسخۀ خطی زیر حرف «ی» در سیچ الف کوتاه گذاشتهاست و همین نشان میدهد که‬
‫تلفظ کلمه باید سیچ ‪ siç‬باشد‪ .‬تلفظ سیچمک ‪ siçmək‬به جای سیچماق ‪( sıçmaq‬تلفظ ترکی‬
‫آذربایجانی معیار) نمایانگر لهجۀ اردبیلی عبدالرحیم یا تلفظ آن در ترکی قزلباشی است‪ .‬هم اکنون نیز در‬
‫اردبیل تلفظ مصدر به صورت سیچمک ‪( siçmək‬با مصوتهای ظریف ‪/‬ی‪ /i/‬و ‪/‬ــَ‪ )/ə/‬رایج است نه‬
‫تلفظ ترکی معیار سیچماق ‪.sıçmaq‬‬
‫‪ . 5‬سئچَر مستقبل است و مضارعش سئچیر ‪ seçir‬میشود‪.‬‬

‫‪154‬‬
 ‫سایْ ]‪ : [say‬امر است؛ یعنی بشمار و ماضی آن سایدی ]‪ [saydı‬و مضارعش سایَرْ‬
‫]‪ [sayar‬میآید‪.1‬‬
‫سانَه ]‪ : [sana‬هم امر است؛ یعنی شماره کن و ماضی آن سانَدی ]‪ [sanadı‬و مضارعش‬
‫سانار ]‪ [sanar‬میآید‪.2‬‬
‫سِنَه ]‪ : [sına‬امر است؛ یعنی تجربه و امتحانش کن و ماضی آن سِنَدی ]‪ [sınadı‬و‬
‫مضارع آن سِنَر ]‪ [sınar‬میآید‪.3‬‬
‫ساقْ ]‪ : [saq‬امر است؛ یعنی بُدُوش و ماضی آن ساقدی ]‪ [saqdı‬و مضارعش ساقار‬
‫]‪ [saqar‬میآید‪.4‬‬
‫سات و صات ]‪ : [sat‬هر دو نحو دیده شده‪ .‬امر است؛ یعنی بفروش و ماضی آن ساتدی‬
‫]‪ [satdı‬و مضارعش ساتار ]‪ [satar‬میآید‪.5‬‬
‫سَواشْ ]‪] : [savaş‬امر است[؛ یعنی جنگ کن و ماضی آن سواشدی ]‪ [savaşdı‬و‬
‫مضارعش سواشور ]‪ [savaşur‬میآید‪.‬‬
‫سَوْلَشْ ]‪ [səvləş‬و سوُلَش ]‪ : [sövləş‬هر دو قسم آمده‪ .‬امر است؛ یعنی گفتگو کن و‬
‫ماضی آن سولشدی ]‪ [sövləşdi‬و مضارع آن سولشور ]‪ [sövləşür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬سایار مستقبل است و مضارعش ساییر ‪ sayır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬سانار مستقبل است و مضارعش ساناییر ‪ sanayır‬یا سانیر ‪ sanır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬سینار یا سینایار ‪ sınayar‬مستقبل است و مضارعش سیناییر ‪ sınayır‬یا سینیر ‪ sınır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬تلفظ اصیل و کهن این مصدر ساغماق (با ‪/‬غ‪ )/ğ/‬است‪.‬در دیوان نیز ساغدی ‪ sağdı‬به معنی «دوشید»‬
‫آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)303 :1384 ،‬در دهدهقورقود نیز ساغماق به کار رفتهاست‪ ،‬نه ساقماق (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫محمدخانی گونئیلی‪ .)236 :1393 ،‬ساقار مستقبل است و مضارعش ساقیر ‪ saqır‬یا همان ساغیر ‪sağır‬‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬صات غلط و سات درست است‪ .‬ساتار مستقبل است و مضارعش ساتیر ‪ satır‬میشود‬

‫‪155‬‬
 ‫سانَجْ ]‪ : [sanc‬امر است؛ یعنی بگز و به معنی فرو کن هم آمده و ماضی آن سانجدی‬
‫]‪ [sancdı‬و مضارعش سانجر ]‪ [sancar‬میآید‪.1‬‬
‫سوُری ]‪ : [süri‬امر است؛ یعنی به زمین بکش و بُبر و ماضی آن سوریدی ]‪ [süridi‬و‬
‫مضارعش سوُروُر ]‪ [sürür‬میآید‪.2‬‬
‫سانْجِل ]‪ : [sancıl‬امر است؛ یعنی به زمین فرو رو و ماضی آن سانجلدی ]‪ [sancıldı‬و‬
‫مضارعش سانجلر ]‪ [sancılar‬میآید(‪.)227‬‬
‫سالّانْ ]‪ : [sallan‬بالم مشدّد‪ .‬امر است؛ یعنی خرامان شو و ماضی آن سالّاندی‬
‫]‪ [sallandı‬و مضارعش سالّانور ]‪ [sallanur‬میآید(‪.)228‬‬
‫سوُرْتْ ]‪ : [sürt‬امر است؛ یعنی بمال و ماضی آن سوُرتدی ]‪ [sürtdi‬و مضارع آن‬
‫سوُرْتَر ]‪ [sürtər‬میآید‪.3‬‬
‫سیقْ ]‪ [sıq‬و سِخْ ]‪ : [sıx‬هر دو قسم دیده شده‪ .‬امر است؛ یعنی بفشار و ماضی آن‬
‫سیقدی ]‪ [sıqdı‬و مضارعش سیقَر ]‪ [sıqar‬میآید(‪.)229‬‬
‫سایْدِرْ ]‪ : [saydır‬امر است؛ یعنی وادار بشمار آرد و ماضی آن سایدردی‪ [saydırdı] 4‬و‬
‫مضارعش سایدرور ]‪ [saydırur‬میآید‪.‬‬
‫سِكْدوُرْ ]‪ : [sikdür‬امر است؛ یعنی وادار بگایند و ماضی آن سكدردی‪ [sikdirdi] 5‬و‬
‫مضارعش سكدورور ]‪ [sikdürür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬سانجار مستقبل است و مضارعش سانجیر ‪ sancır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬شکل کامل سورور‪ ،‬سورویور ‪ sürüyür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬سورتر مستقبل است و سورتور ‪ sürtür‬مضارع آن میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬طبق تلفظ خاص عبدالرحیم فعل امر و مضارع از این ریشه باید به ترتیب سایدور ‪ saydur‬و سایدورور‬
‫‪ saydurur‬باشد و فقط ساخت ماضی باید متمایز باشد‪ :‬سایدیردی ‪ .saydırdı‬در حالی که در اینجا‬
‫این مورد استثائاً رعایت نشدهاست و ساخت ماضی با امر هماهنگ و با مضارع ناهماهنگ است‪ .‬قبالً در‬
‫مورد ناهماهنگی در تلفظ مصوتها در ساختهای امر و ماضی با مضارع در مظهرالترکی توضیح دادهایم‪.‬‬
‫‪ . 5‬موردی دیگر از ناهماهنگی در تلفظ مصوتها در ساختهای امر و ماضی با مضارع‪.‬‬

‫‪156‬‬
 ‫‪1‬‬
‫سوُیُنْدوُرْ ]‪ : [soyundur‬امر است؛ یعنی وادار برهنهاش کنند و ماضی آن سویندردی‬
‫]‪ [soyundırdı‬و مضارعش سویندوُرور ]‪ [soyundurur‬میآید‪.‬‬
‫‪ .‬به معنی آن که وادار جاروب‬ ‫سپُرْد ]‪ [süpürd‬و سُپُرْت ]‪ : [süpürt‬در هر دو‬
‫کنند و ماضی آن سوپردی‪ 2‬و مضارعش سوُپردور ]‪ [süpürdür‬میآید‪.‬‬
‫سَوْلَتْ ]‪ [səvlət/ savlat‬و سَوْلَدْ ]‪ : [səvləd/ savlad‬هر دو قسم‪ .‬امر است؛ یعنی‬
‫بگفتارش دربیار‪] .‬امر است[ و ماضی آن سولَتدی ]‪ [səvlətdi/ savlatdı‬و مضارعش‬
‫سولتور ]‪ [səvlətür/ savlatur‬میآید(‪.)230‬‬
‫ساقدِرْ ]‪ : [saqdır‬امر است؛ یعنی بدوشان و ماضی آن ساقدردی ]‪ [saqdırdı‬و‬
‫مضارعش ساقدورور ]‪ [saqdurur‬میآید(‪.)231‬‬
‫سَسْلَه ]‪ : [səslə‬امر است؛ یعنی صداش کن و آوازش ده و ماضی آن سَسْلَدی‬
‫]‪[səslədi‬و مضارعش سَسْلَر ]‪ [səslər‬میآید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫سِنْ ]و سین[ ]‪ : [sın‬بدون یاء و با یاء‪ ،‬هر دو‪ ،‬جایز است‪ .‬امر است؛ یعنی شکسته شو‬
‫و ماضی آن سندی ]‪ [sındı‬و مضارعش سنر ]‪ [sınar‬میآید‪.4‬‬
‫سوُلَه ]‪ : [sula‬امر است؛ یعنی آبش ده و ماضی آن سولدی ]‪ [suladı‬و مضارعش سوُلَرْ‬
‫]‪ [sular‬میآید‪.5‬‬
‫سوُارْ ]‪ : [suvar‬امر است؛ یعنی آبش ده و ماضی آن سوُاردی ]‪ [suvardı‬و مضارع آن‬
‫سوُارور ]‪ [suvarur‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬نمونهای دیگر از ناهماهنگی در تلفظ مصوتها در ساختهای امر و ماضی با مضارع‪.‬‬

‫‪ . 2‬سهو عبدالرحیم است‪ .‬باید سوپورتدی ‪ süpürtdi‬باشد‪.‬‬
‫‪« . 3‬شکسته شو» معنی دقیق سین ‪ sın‬است‪.‬‬
‫‪ . 4‬سینار مستقبل است و مضارعش سینیر ‪ sınır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬سوالر مستقبل است و مضارع آن سوالییر ‪ sulayır‬یا سولور ‪ sulur‬میشود‪.‬‬

‫‪157‬‬
 ‫ساخْالتْ ]‪ : [saxlat‬امر است؛ یعنی وادار نگاهش دارد و ماضی آن ساخالتدی‬
‫]‪[saxlatdı‬و مضارعش ساخالدور ]‪ [saxladur‬میآید‪.‬‬
‫سارْماشْ]‪ [sarmaş‬؛ یعنی چیزی به چیزی بپیچد و باال رود‪ .‬امر است و ماضی آن‬
‫سارماشدی ]‪ [sarmaşdı‬و مضارعش سارماشوُر ]‪ [sarmaşur‬میآید‪.‬‬
‫سیزلرده‪ [sızılda] 1‬و سیزلش ]‪ : [sızlaş‬امر است؛ یعنی بسوز شو و ماضی آن‬
‫سیزلددی ]‪ [sızıldadı‬و یا سزلشدی ]‪ [sızlaşdı‬و مضارعش سزلدار ]‪ [sızıldar‬و‬
‫سیزلداشور‪ [sızılaşur] 2‬میآید(‪.)232‬‬
‫سَقِّن ]‪ [saqqın‬و سَقِنْ ]‪ : [saqın‬مشدد و غیرمشدّد‪ ،‬هر دو به یک معنی آمده‪ .‬امر‬
‫است؛ یعنی بپرهیز و احتیاط باش و ماضی آن سقندی ]‪ [saqındı‬و مضارعش سقنور‬
‫]‪ [saqınur‬میآید(‪.)233‬‬

‫‪ . 1‬سهو عبدالرحیم در نسخۀ خطی است و باید سیزلده یا همان سیزیلدا ‪ sızılda‬باشد‪ .‬فرهاد رحیمی بی‬
‫هیچ توضیحی نسخه را اصالح کردهاست‪.‬‬
‫‪ . 2‬باز سهو عبدالرحیم در نسخۀ خطی است و باید سیزلشور یا همان سیزالشور ‪ sızlaşur‬باشد‪ .‬فرهاد‬
‫رحیمی بی هیچ توضیحی نسخه را اصالح کردهاست‪.‬‬

‫‪158‬‬
 ‫امّا از اسْماء ]ترکی که اوایل آنها به سین است[‪:‬‬
‫سَمان ]‪ : [saman‬به معنی کاه که دواب‪ 1‬میخورد‪.‬‬
‫سارُو ]‪ [saru‬و ساری ]‪ : [sarı‬هر دو نحو آمده‪ .‬به معنی زرد است‪.‬‬
‫ساپ ]‪ : [sap‬به باء فارسی‪ .‬به دو معنی آمده‪ :‬یکی به معنی دستۀ بیل و امثال آن و یکی‬
‫ریسمان پنبۀ‪ 2‬را میگویند‪.‬‬
‫سُموُکْ ]‪ : [sümük‬به کاف عربی‪ .‬استخوان را گویند‪.‬‬
‫سقّال ]‪ : [saqqal‬به قاف مشدّده‪ .‬به معنی ریش مردان است‪.‬‬
‫سوُ ]‪ : [su‬به معنی آب‪.‬‬
‫سَوْزْ ]‪ : [söz‬به معنی سخن است‪.‬‬
‫سَواشْ ]‪ : [savaş‬به معنی جنگ‪.‬‬
‫سِکْ ]‪ : [sik‬به کاف عربی ذَکَر است‪.‬‬
‫سَقْسَقان ]‪ : [saqsaqan‬به معنی زاغی است‪.3‬‬
‫ساقسی ]‪ : [saqsı‬به معنی سفال است‪.‬‬
‫سُدوُکْ ]‪ : [südüg‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی بول و شاش است‪.‬‬
‫سَرْچَه ]‪ : [sərçə‬به معنی گنجشک است(‪.)234‬‬
‫سِرْقَه ]‪ : [sırqa‬به معنی گوشواره‪.‬‬
‫سارِمْساقْ ]‪ : [sarımsaq‬به معنی سیر که میخورند‪.‬‬

‫‪ . 1‬چهارپایان‪.‬‬
‫‪ . 2‬پنبه درست است‪.‬‬
‫‪ . 3‬به ساقساقان یا ساغساغان ‪( sağsağan‬زاغی‪ ،‬زاغچه) در ترکی قَجَلَه ‪ qəcələ‬هم میگویند (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫زارع شاهمرسی‪.)1023 :1394 ،‬‬

‫‪159‬‬
 ‫سوُتْ ]‪ [süt‬و سوُد ]‪ : [süd‬هر دو به معنی شیر است که میخورند‪.1‬‬
‫سیچقان ]‪ [sıçqan‬و سیچان ]‪ : [sıçan‬هردو به معنی موش است‪.‬‬
‫ساقْ ]‪ : [saq‬به معنی سالمت(‪.)235‬‬
‫سُورقُشْ ]‪ : [sorquş‬به معنی پرسش است(‪.)236‬‬
‫سِنَقْ ]‪ : [sınıq‬به معنی شکسته‪.‬‬
‫سَسْ ]‪ : [səs‬به معنی صوت و صدا‪.‬‬
‫سوُکُتْ ]‪ : [söküt‬به کاف عربی‪ .‬به معنی درخت بید است(‪.)237‬‬
‫سوکُشْ ]‪ : [söküş‬به کاف عربی‪ .‬دشنام و فحش(‪.)238‬‬
‫سَنْ ]‪ : [sən‬به معنی تو‪.‬‬
‫سیز ]‪ : [siz‬به معنی شُما‪.‬‬
‫سِریقْ]‪ [sırıq‬؛ یعنی بخیه‪.‬‬
‫ساروقْ ]‪ : [saruq‬بوقچه که در آن رخوت پیچند‪.‬‬
‫ساوق ]‪ : [savuq‬به معنی سرد و سرما(‪.)239‬‬
‫سَرین]‪ [sərin‬؛ یعنی خُنُک‪.2‬‬
‫ساجْ ]‪ : [sac‬به جیم عربی به معنی تابۀ نانپزی‪.‬‬
‫ساچْ ]‪ : [saç‬به جیم فارسی‪ ،‬گیسو را گویند‪.‬‬

‫‪ . 1‬تلفظ درست‪ ،‬اصیل و کهن کلمه سوت ‪ süt‬است‪ .‬در دیوان به همین صورت آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)491 :1384‬سود ‪ ،süd‬لهجۀ ترکی آذربایجانی و غیراصیل است‬
‫‪ . 2‬خُنَک باید باشد‪.‬‬

‫‪160‬‬
 ‫صیق و لغاتی که اوایل آنها به قاف است‪ .‬امّا از افعال‪:‬‬
‫قِلْ و قیلْ ]‪ : [qıl‬هر دو صورت‪ .‬امر است؛ یعنی بکن و ماضی آن قیلدی ]‪ [qıldı‬و‬
‫مضارعش قیلور ]‪ [qılur‬میآید‪.‬‬
‫قالْ ]‪ : [qal‬امر است؛ یعنی بمان و ماضی آن قالدی ]‪ [qaldı‬و مضارعش قالور ]‪[qalur‬‬
‫میآید‪.‬‬
‫قاچْ ]‪ : [qaç‬امر است؛ یعنی بگریز و ماضی آن قاچدی ]‪ [qaçdı‬و مضارعش قاچار‬
‫]‪ [qaçar‬میآید‪.1‬‬
‫قاوْ ]‪ : [qav‬امر است؛ یعنی از پی گریخته بتازان و ماضی آن قاودی ]‪ [qavdı‬و‬
‫مضارعش قاوار ]‪ [qavar‬میآید(‪.)240‬‬
‫قاپْ ]‪ : [qap‬به باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بگیر و ماضی آن قاپدی ]‪ [qapdı‬و مضارعش‬
‫قاپار ]‪ [qapar‬میآید(‪.)241‬‬
‫قِرْ ]‪ : [qır‬امر است؛ به دو معنی‪ :‬آن که پاره کن و بگسالن و یکی دیگر‪ :‬قتل کن و بکش‬
‫و ماضی آن قردی ]‪ [qırdı‬و مضارعش قرار ]‪ [qırar‬میآید‪.2‬‬
‫قَزان ]‪ : [qazan‬امر است؛ یعنی انتفاع به هم رسان و نفع پیدا کن و ماضی آن قازاندی‬
‫]‪ [qazandı‬و مضارعش قازانور ]‪ [qazanur‬میآید‪.‬‬
‫قُویْ ]‪ : [qoy‬امر است؛ یعنی بگذار و ماضی آن قویدی ]‪ [qoydı‬و مضارعش قُویَر‬
‫]‪ [qoyar‬میآید‪.3‬‬

‫‪ . 1‬قاچار مستقبل است و مضارعش قاچیر ‪ qaçır‬میشود‪ .‬در ضمن نام طایفۀ معتبر ترک قاجار (همان‬
‫قاچار) در معنی تند‪ ،‬سریع الحرکت‪ ،‬تند و تیز‪ ،‬چابُک (چابوک ترکی)‪ ،‬دونده از همین قاچ و قاچماق‬
‫(دویدن) مشتق شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪.)190 :1392 ،‬‬
‫‪ . 2‬قیرار مستقبل است و مضارعش قیریر ‪ qırır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬قویار مستقبل است و مضارعش قویور ‪ qoyur‬میشود‪.‬‬

‫‪161‬‬
‫قانَه ]‪ : [qana‬امر است؛ یعنی خونین شو و ماضی آن قانهدی ]‪ [qanadı‬و مضارع آن‬
‫قانار ]‪ [qanar‬میآید‪.1‬‬
‫قِنَه ]‪ : [qına‬امر است؛ یعنی از روی ناز منعش کن و ماضی آن قِنَهدی ]‪ [qınadı‬و‬
‫مضارع آن قِنَرْ ]‪ [qınar‬میآید(‪.)242‬‬
‫قَیْنَه ]‪ : [qayna‬امر است؛ یعنی به جوش آی و ماضی آن قیندی ]‪ [qaynadı‬و مضارعش‬
‫قَینَر ]‪ [qaynar‬میآید‪.2‬‬
‫قِزْ ]‪ : [qız‬امر است؛ یعنی گرم شو و ماضی آن قزدی ]‪ [qızdı‬و مضارع آن قزار‬
‫]‪ [qızar‬میآید‪.3‬‬
‫قالْخْ ]‪ : [qalx‬امر است؛ یعنی به پا خیز و ماضی آن قالخدی ]‪ [qalxdı‬و مضارعش‬
‫قالخار ]‪ [qalxar‬میآید‪.4‬‬
‫قایِرْ ]‪ : [qayır‬امر است؛ یعنی بساز و درست کن و ماضی آن قایردی ]‪ [qayırdı‬و‬
‫مضارعش قایروُر ]‪ [qayırur‬میآید‪.‬‬
‫قازا ]‪ : [qaza‬امر است؛ یعنی بُکَن و ماضی آن قازادی ]‪ [qazadı‬و مضارعش قازار‬
‫]‪ [qazar‬میآید(‪.)243‬‬
‫قَوزا ]‪ : [qavza‬امر است؛ یعنی بلندش کن و ماضی آن قوزادی ]‪ [qavzadı‬و مضارع‬
‫آن قوزار ]‪ [qavzar‬میآید‪.5‬‬

‫‪ . 1‬قانار یا همان قانایار ‪ qanayar‬مستقبل است و مضارعش قاناییر ‪ qanayır‬یا قانیر ‪ qanır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬قاینار یا قاینایار ‪ qaynayar‬مستقبل است و مضارعش قایناییر ‪ qaynayır‬یا قاینیر ‪ qaynır‬می‪-‬‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ . 3‬قیزار مستقبل است و مضارعش قیزیر ‪ qızır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬قالخار مستقبل است و مضارعش قالخیر ‪ qalxır‬یا به لهجۀ عبدالرحیم قالخور ‪ qalxur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 5‬تلفظ امروزی قاوزاماق ‪ ،qavzamq‬قووزاماق ‪ qovzamq‬است‪ .‬قاوزار مستقبل است و مضارعش‬
‫قاوزاییر ‪ qavzayır‬یا قاوزیر ‪ qavzır‬میشود‪.‬‬

‫‪162‬‬
‫قَوْپْ ]‪ : [qop‬امر است؛ یعنی برکنده شو و ماضی آن قوپدی ]‪ [qopdı‬و مضارع آن‬
‫قوپَر ]‪ [qopar‬میآید‪.1‬‬
‫قوُروُتْ ]‪ : [qurut‬امر است؛ یعنی خشک کُن و ماضی آن قوروُتدی ]‪ [qurutdı‬و‬
‫مضارعش قوروتور‪ [qurutur] 2‬میآید‪.‬‬
‫قاشی ]‪ : [qaşı‬امر است؛ یعنی بخاران و ماضی آن قاشیدی ]‪ [qaşıdı‬و مضارع آن‬
‫قاشوُر ]‪ [qaşur‬میآید‪.3‬‬
‫قاز ]‪ [qaz‬و قازی ]‪ : [qazı‬هر دُو به معنی واکَن‪ 4‬است و امر است و ماضی آن قازودی‬
‫]‪[qzudı‬و مضارعش قازور ]‪ [qazur‬میآید‪.5‬‬
‫قِیْ ]‪ : [qıy‬امر است؛ یعنی روادار و ماضی آن قِیدی ]‪ [qıdı‬و مضارعش قِیَر ]‪[qıyar‬‬
‫میآید(‪.)244‬‬
‫قارَه ]‪ : [qara‬امر است؛ یعنی بر مغزش کف دست بزن و ماضی آن قارهدی ]‪ [qaradı‬و‬
‫مستقبل آن قارار ]‪ [qarar‬میآید(‪.)245‬‬
‫قُونْدُرْ ]‪ : [qondur‬امر است؛ یعنی پرنده را فرود آر و ماضی آن قوندردی ]‪ [qondırdı‬و‬
‫مضارعش قوندوروُر ]‪ [qondurur‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬قوپار مستقبل است و مضارع آن قوپور ‪ qopur‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬قورودور ‪ qurudur‬هم صحیح باید باشد‪ .‬فرهاد رحیمی بدون اشاره به اشتباه عبدالرحیم قورودو‬
‫نوشتهاست‪.‬‬
‫‪ . 3‬مضارع کامل فعل به لهجۀ ترکی زمان عبدالرحیم قاشییور ‪ qaşıyur‬و به لهجۀ معیار ترکی معاصر‬
‫آذربایجانی قاشیییر ‪ qaşıyır‬یا به صورت مخفف قاشیر ‪ qaşır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬بِکَن صحیح است‪.‬‬
‫‪ . 5‬مصدر قازوماق ‪ qazumaq‬نیز مانند قازاماق که پیش از این بررسی کردیم‪ ،‬خیلی عجیب و غریب‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ مصحح در همین کتاب ذیل قازا)؛ برای این که در زبان ترکی نادر است و اگر حاصل‬
‫سهو عبدالرحیم نباشد‪ ،‬باید آن را از اختصاصات لهجۀ ترکی قزلباشی دانست‪ .‬و اما قازیماق ‪qazımaq‬‬
‫در ترکی ترکیه به صورت ‪ kazımak‬در کنار ‪ kazmak‬متداول است (گلکاریان‪.)350 :1385 ،‬‬

‫‪163‬‬
‫قُونْدَرْ ]‪ : [qondar‬امر است؛ یعنی برپای دار و ماضی آن قوندردی ]‪ [qondardı‬و‬
‫مضارعش قوندوروُر ]‪ [qondarur‬میآید‪.1‬‬
‫قوُرْتار ]‪ : [qurtar‬امر است؛ یعنی وارهان و ماضی آن قورتاردی ]‪ [qurtardı‬و‬
‫مضارعش قورتاروُر ]‪ [qurtarur‬میآید‪.‬‬
‫قِلیجْلَه ]‪ : [qılıcla‬امر است؛ یعنی به شمشیر بزن و ماضی آن قلیجلدی ]‪ [qılıcladı‬و‬
‫مضارعش قیلجلر ]‪ [qılıclar‬میآید(‪.)246‬‬
‫قُوپَرْ ]‪ [qopar‬و قُوپَرْتْ ]‪ :[qopart‬به باء فارسی‪].‬امر است[؛ یعنی برکَن و ماضی آن‬
‫قوپرتدی ]‪ [qopartdı‬و مضارعش قوپرتور‪ [qopartur] 2‬میآید‪.‬‬
‫قَرالْ ]‪ : [qaral‬امر است؛ یعنی سیاه شو و ماضی آن قرالدی ]‪ [qaraldı‬و مضارعش‬
‫قرالور ]‪ [qaralur‬میآید‪.‬‬
‫قُون ]‪ : [qon‬امر است؛ یعنی فرود آی و نازل شو و ماضی آن قوندی ]‪ [qondı‬و‬
‫مضارعش قونار ]‪ [qonar‬میآید(‪.)247‬‬
‫قِزارْ ]‪ : [qızar‬امر است؛ یعنی سرخ شو و ماضی آن قیزردی ]‪ [qızardı‬و مضارعش‬
‫قِزارور ]‪ [qızarur‬میآید‪.‬‬
‫قوُیْلَه ]‪ : [quyla‬امر است؛ یعنی در گودالش فرو بَر و ماضی آن قویلدی ]‪ [quladı‬و‬
‫مضارعش قویلر ]‪ [quylar‬میآید‪.3‬‬

‫‪ . 1‬در ترکی آذربایجانی معاصر قوندارماق ‪ qondarmaq‬به معنی از خود اضافه کردن‪ ،‬قرار دادن‪ ،‬تأسیس‬
‫کردن‪ ،‬ایجاد کردن‪ ،‬منصوب کردن‪ ،‬مونتاژ کردن‪ ،‬تحریف کردن‪ ،‬از پیش خود تراشیدن‪ ،‬جعل کردن‪ ،‬اضافه‬
‫کاری کردن‪ ،‬کار انداختن‪ ،‬جا انداختن‪ ،‬جایگزین کردن‪ ،‬ظاهر کردن و ساختن کاربرد دارد (داشقین‪،‬‬
‫‪ 402 :1386‬و زارع شاهمرسی‪.)1070 :1394 ،‬‬
‫‪ . 2‬تلفظ صحیح دیگر قوپردور‪ /‬قوپاردور ‪ qopardur‬است‪ .‬تلفظ امروزی قوپاردیر ‪ qopardır‬است‪.‬‬
‫‪ . 3‬قویالر یا همان قویالیار ‪ quylayar‬مستقبل است و مضارعش قویالییر ‪ quylayır‬یا قویلور ‪quylur‬‬
‫میشود‪ .‬هادی از قول کالوزن قویالماق را از فعل قدیمی قویماق ‪ quymaq‬در مفهوم گودی که آب از‬
‫آن برون آید‪ ،‬گرفتهاست (هادی‪.)712 :1394 ،‬‬

‫‪164‬‬
‫قارِشْ ]‪ : [qarış‬امر است‪ .‬به معنی آن که به هم برایید(‪)248‬و در هم شو و ماضی آن‬
‫قارشدی ]‪ [qarışdı‬و مضارعش قارشور ]‪ [qarışur‬میآید‪.‬‬
‫قوُجْ ]‪ [quc‬و قوُچاقلَه ]‪ : [quçaqla‬هر دو قسم دیده شده و به جیم فارسی است؛ یعنی‬
‫بغل زن و آغوش کن و ماضی آن قوچاقلَدی ]‪ [quçaqladı‬و مضارعش قوجاقلر‬
‫]‪ [qucaqlar‬میآید(‪.)249‬‬
‫قُورْخْ ]‪ : [qorx‬امر است؛ یعنی بترس و ماضی آن قورخدی ]‪ [qorxdı‬و مضارعش‬
‫قورخر ]‪ [qorxar‬میآید‪.1‬‬
‫قیشلَه ]‪ : [qışla‬امر است؛ یعنی زمستانیش کُن و ماضی آن قیشلدی ]‪ [qışladı‬و‬
‫مضارعش قیشلر ]‪ [qışlar‬میآید(‪.)250‬‬
‫قانْ ]‪ : [qan‬امر است؛ یعنی بفهم و درک کن و ماضی آن قاندی ]‪ [qandı‬و مضارع آن‬
‫قانور ]‪ [qanur‬میآید‪.‬‬
‫قارشولَه ]‪ : [qarşula‬امر است‪ .‬برابر شو و ماضی آن قارشولَدی ]‪ [qarşuladı‬و‬
‫مضارعش قارشولَر ]‪ [qarşular‬میآید(‪.)251‬‬
‫قَوملَش]‪ [qovumlaş‬؛ یعنی خویش و قوم شو و ماضی آن قوملشدی ]‪[qovumlaşdı‬‬
‫و مضارع آن قوملشور ]‪ [qovumlaşur‬میآید(‪.)252‬‬
‫قَپانلَه ]‪ : [qapanla‬امر است؛ یعنی قپانش کن و ماضی آن قپانلَدی ]‪ [qapanladı‬و‬
‫مضارعش قپانالر ]‪ [qapanlar‬میآید(‪.)253‬‬
‫قَیْتار ]‪ : [qaytar‬امر است؛ یعنی برگردان و ماضی آن قیتاردی ]‪ [qaytardı‬و مضارعش‬
‫قیترور ]‪ [qaytarur‬میآید‪.‬‬
‫قوُردالَه ]‪ : [qurdala‬امر است؛ یعنی بر همش زن و واجوی و ماضی آن قوردالَدی‬
‫]‪[qurdaladı‬و مضارعش قورداالر ]‪ [qurdalar‬میآید(‪.)254‬‬

‫‪ . 1‬قورخار مستقبل است و مضارعش قورخور ‪ qorxur‬میشود‪.‬‬

‫‪165‬‬
‫قَوْشْ ]‪ : [qoş‬امر است‪ .‬به معنی آن که حیوانی را با حیوانی همراه کردن و ماضی آن‬
‫قوشدی ]‪ [qoşdı‬و مضارعش قوشَر ]‪ [qoşar‬میآید(‪.)255‬‬

‫‪166‬‬
 ‫امّا از اسماء ]ترکی که اوایل آنها به قاف است[‪:‬‬
‫قوُروُتْ ]‪ : [qurut‬به معنی کشک است‪.1‬‬
‫قوُرْتْ ]‪ [qurt‬و قوُرْدْ ]‪ : [qurd‬هر دو به معنی گرگ درنده(‪.)256‬‬
‫قَرا ]‪ [qəra‬و قارا ]‪ [qara‬و قارَه ]‪ : [qarə‬هر سه قسم مالحظه شده؛ یعنی سیاه‪.2‬‬
‫قازان ]‪ [qazan‬و قَزغان ]‪ : [qazğan‬به معنی دیگ است‪.3‬‬
‫قانْ ]‪ : [qan‬به معنی خون است‪.‬‬
‫قاشْ ]‪ : [qaş‬به معنی ابروی است‪.‬‬
‫قاپوُ ]‪ : [qapu‬به باء فارسی‪ .‬درگاه را گویند‪.4‬‬
‫قالخان ]‪ : [qalxan‬به معنی سپر است(‪.)257‬‬
‫قوُشْ ]‪ : [quş‬به معنی پرنده است(‪.)258‬‬
‫قِزِلْ]‪ [qızıl‬؛ یعنی طال(‪.)259‬‬
‫قُونْشی ]‪ : [qonşı‬به معنی همسایه(‪.)260‬‬
‫قاوُنْ ]‪ : [qavun‬به معنی خربزه است‪.5‬‬

‫‪ . 1‬در استان اردبیل به قوروت یا کشک‪ ،‬شور ‪ şor‬نیز میگویند‪.‬‬

‫‪ . 2‬تلفظ درستش در ترکی قارا ‪ qara‬است و قَرَه ‪ qərə‬و قارَه و قَرا همگی لهجه هستند‪ .‬قارا از قدیم‬
‫در زبان ترکی به دو معنی سیاه و بزرگ‪ ،‬هر دو کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)533 :1384 ،‬‬
‫‪ . 3‬قازان و قازغان در دیوان مشاهده نشد‪ .‬در فرهنگ جغتایی قازغان به معنی دیگ و دیگ بزرگ کاربرد‬
‫داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)193 :1382 ،‬در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی به صورت قازان ‪qazan/‬‬
‫‪ kazan‬در معنی دیگ کاربرد روزانه دارد (زارع شاهمرسی‪ 491 :1388 ،‬و گلکاریان‪.)210 :1385 ،‬‬
‫‪ . 4‬قاپو تلفظ ترکی قزلباشی است و تلفظ معیار کنونی این کلمه‪ ،‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬قاپی ‪ qapı‬است‪.‬‬
‫‪ . 5‬در دیوان به صورت قاغون ‪ qağun‬دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)249 :1384 ،‬در ترکی ترکیه نیز‬
‫کاوون ‪ kavun‬همین کلمه است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)408 :1391 ،‬قاوون تلفظ اصیل و قدیمی کلمه و‬
‫قووون ‪ qovun‬تلفظ معاصر آن در ترکی آذربایجانی است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)409 :1386 ،‬در محاورات‬
‫روزمره بعضی از مناطق آذربایجان به صورت قوهون ‪ qohun‬نیز شنیدهمیشود که لهجه است‪.‬‬

‫‪167‬‬
 ‫قارْپوُزْ ]‪ : [qarpuz‬به معنی هندوانه‪.‬‬
‫قوُالقْ ]‪ : [qulaq‬به معنی گوش است(‪.)261‬‬
‫قارِن و قارین ]‪ : [qarın‬به یاء و بدون یاء‪ .‬به معنی شکم است‪.‬‬
‫قُلْ و قوُلْ ]‪ : [qul‬به معنی غالم و بنده است‪.‬‬
‫قَوْلْ ]‪ : [qol‬به معنی بازو است‪.‬‬
‫قراواش ]‪ : [qaravaş‬به معنی جاریه و کنیز است(‪.)262‬‬
‫قوُیی ]‪ : [quyı‬به معنی چاه است‪.‬‬
‫قَرْداشْ ]‪ [qardaş‬و قَرَنْداشْ ]‪ : [qarındaş‬هر دو به معنی برادر آمدهاست(‪.)263‬‬
‫قارْقوُ ]‪ : [qarqu‬به معنی نی که سفت و سقط‪ 1‬باشد‪.‬‬
‫قامِشْ ]‪ : [qamış‬نی که سست باشد‪ ،‬مثل نی بوریا‪.‬‬
‫قلیج ]‪ : [qılıc‬به معنی شمشیر‪.2‬‬
‫قابوُقْ ]‪ : [qabuq‬به باء عربی‪ .‬پوست را گویند‪.3‬‬
‫قُویِن ]‪ : [qoyın‬به معنی گوسفند است‪.‬‬
‫قوُزی ]‪ : [quzı‬به معنی برّه است‪.‬‬
‫قارْغَه ]‪ : [qarğa‬به معنی کالغ است‪.‬‬
‫قارْ ]‪ : [qar‬به معنی برف است‪.‬‬
‫قوُرشاقْ ]‪ : [qurşaq‬به معنی شال‪ ،‬شمله‪ ،‬کمربند‪.‬‬
‫قوُرساقْ ]‪ : [qursaq‬به معنی روده است(‪.)264‬‬
‫قُولْباقْ ]‪ : [qolbaq‬به معنی دستبندۀ‪ 4‬زنان(‪.)265‬‬

‫‪ . 1‬سقط سهو است‪ .‬سخت باید باشد‪.‬‬

‫‪ . 2‬در مورد قیلیج به حاشیۀ قیلیجالماق مراجعه شود‪.‬‬
‫‪ . 3‬همان قابیق ‪ qabıq‬است‪.‬‬
‫‪ . 4‬دستبند صحیح است‪.‬‬

‫‪168‬‬
 ‫قایَه ]‪ : [qaya‬سنگ بزرگ متصّل بر کوهستانات‪ 1‬و غیره‪.‬‬
‫قوُرباغَه ]‪ : [qurbağa‬به معنی وزغ است‪.‬‬
‫قایش ]‪ : [qayış‬به معنی چرم است(‪.)266‬‬
‫قنات ]‪ [qanat‬و قناد ]‪ :[qanad‬هر دو قسم به معنی پر است(‪.)267‬‬
‫قوُری ]‪ : [qurı‬به معنی خشک است‪.‬‬
‫قُوشَه ]‪ : [qoşa‬به معنی جفت است‪.‬‬
‫قازْماقْ ]‪ : [qazmaq‬به معنی ته دیگ از پلو و غیر آن گویند‪.‬‬
‫قَباقْ ]‪ : [qabaq‬به معنی کدوی خوردنی(‪.)268‬‬
‫قَباقْ ]‪ : [qabaq‬پیشانی(‪.)269‬‬
‫قاری ]‪ : [qarı‬عجوزه و پیره زال‪.‬‬
‫قالین]‪ [qalın‬؛ یعنی زخیم‪ 2‬و گنده(‪.)270‬‬
‫قیش ]‪ : [qış‬زمستان‪.‬‬
‫قُوزَه ]‪ : [qoza‬آدم مُعجب و متکبّر را گویند(‪.)271‬‬
‫قوُرْدْ ]‪ : [qurd‬کرم را گُویند‪.‬‬
‫قالموق ]‪ : [qalmuq‬اسم طایفهای است در ترکستان‪.3‬‬
‫قیز ]‪ : [qız‬به معنی دختر است‪.‬‬
‫قیزْغینْ ]‪ : [qızğın‬گرم شده را گویند‪.‬‬
‫قوُجاقْ ]‪ : [qucaq‬آغوش را گویند‪.‬‬
‫قوُیَشْ ]‪ : [quyaş‬آفتاب است(‪.)272‬‬
‫قِیرِمْ ]‪ : [qırım‬اسم طایفه است(‪.)273‬‬

‫‪ . 1‬کوهستانها صحیح است‪.‬‬

‫‪ . 2‬سهو است؛ ضخیم باید باشد‪.‬‬
‫‪ . 3‬برای قالموق یا قالماق به حاشیۀ ذیل قالماق در همین کتاب مراجعه شود‪.‬‬

‫‪169‬‬
 ‫قارشوُ ]‪ : [qarşu‬برابر را گویند‪.1‬‬
‫قُوقوُ ]‪ : [qoqu‬به معنی بوی است‪ ،‬اعمّ از آن که خوب یا بد باشد(‪.)274‬‬
‫قَبانْ ]‪ : [qapan‬به باء فارسی‪ .‬به نر گراز و خوک گویند(‪.)275‬‬
‫قوُدوُزْ ]‪ : [quduz‬به معنی سگ حارّ‪ 2‬است‪.‬‬
‫قَورْخاقْ ]‪ : [qorxaq‬به معنی ترسنده و خوفناک‪.‬‬
‫قَوزْ ]‪ : [qoz‬به معنی گردکان است و گاهی بخُصیَتَیْن‪ 3‬هم‪ ،‬قُوز میگویند(‪.)276‬‬
‫قَرانْقوُ ]‪ : [qaranqu‬به معنی تاریکی است(‪.)277‬‬
‫قِرخیقِقْ‪ [qırxıq]4‬؛ یعنی تراشیده(‪.)278‬‬
‫قاپوُقْ ]‪ : [qapuq‬به معنی چوب بلندی است که در میدانگاه دار کردهاند که‬
‫فارسیان(‪)279‬تیراندازی بر آن نمایند(‪.)280‬‬
‫قَیْچی ]‪ : [qayçı‬به جیم فارسی‪ ،‬به معنی مقراض است(‪.)281‬‬
‫قیْقاجْ ]‪ : [qıyqac‬به جیم عربی به معنی احْوَل است(‪.)282‬‬
‫قَبارْ ]‪ : [qabar‬تاول را گویند‪.‬‬
‫قُالقْ ]‪ : [qulaq‬به معنی گوش است و قوالق ]‪ [qulaq‬هم دیده شده و به معنی گوش‬
‫است‪.5‬‬
‫قانْجیقْ]‪ [qancıq‬؛ یعنی ماده (‪.)283‬‬

‫‪ . 1‬قارشو یا همان قارشی ترکی میانه را قبالً در یکی از حواشی کتاب شرح دادهایم‪ .‬عبدالرحیم در اینجا‬
‫نیز برابر را در معنی مقابل و رویاروی به کار بردهاست‪ ،‬نه در معنی مساوی و کفو‪.‬‬
‫‪ . 2‬هار باید باشد‪.‬‬
‫‪ . 3‬خُصْیَۀ در عربی به معنی خایه‪ ،‬بیضه و تخم است (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)168 :1381 ،‬خُصْیَتَین (مثنی خصیه)‬
‫به معنی دو بیضه یا دو خایه است‪.‬‬
‫‪ . 4‬سهو عبدالرحیم است و باید قیرقیق ‪ qırqıq‬یا قیرخیق ‪ qırxıq‬باشد‪ .‬فرهاد رحیمی بدون اشاره به‬
‫اصل نسخۀ خطی به قیرخیق ‪ qırxıq‬تصحیح کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)158 :1391 ،‬‬
‫‪ . 5‬قالق تکراری است‪ .‬قبالً شکل درستش‪ ،‬قوالق را ذکر کردهبود‪.‬‬

‫‪170‬‬
 ‫صیق و لغاتی که اوایل آنها کاف است‪ .‬امّا از افعال‪:‬‬
‫گَلْ ]‪ : [gəl‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بیا و گلدی ]‪ [gəldi‬ماضی و گلوُر ]‪[gəlür‬‬
‫مضارع آن است‪.‬‬
‫گیت ]‪ : [git‬امر است‪ .‬به کاف فارسی؛ یعنی برو و گیتدی ]‪ [gitdi‬ماضی و گیتر‬
‫]‪[getər‬و گیدَر ]‪ [gidər‬مضارع آن است(‪.)284‬‬
‫کَسْ ]‪ : [kəs‬به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی بُبُر و ماضی آن کَسْدی ]‪ [kəsdi‬و مضارع‬
‫آن کَسَر ]‪ [kəsər‬میآید‪.1‬‬
‫کُسْ ]‪ : [küs‬به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی قهر کن و ماضی آن کُسْدی ]‪ [küsdi‬و‬
‫مضارع آن کُسَر ]‪ [küsər‬میآید‪.2‬‬
‫گوُرْ ]‪ : [gör‬امر است‪ .‬به کاف فارسی؛ یعنی ببین و ماضی آن گوردی ]‪ [gördi‬و مضارع‬
‫آن گوُرر ]‪ [görər‬میآید‪.3‬‬
‫گِرْ ]‪ : [gir‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی فرو شو و اندرون رو و ماضی آن گِرْددی‪ 4‬و‬
‫مضارع آن گِرار ]‪ [girar‬یا گِرر ]‪ [girər‬میآید‪.5‬‬
‫گَوْمْ ]‪ : [göm‬امر است؛ یعنی فروش کن‪ .6‬به معنی در آن چیز فرو بر و ماضی آن‬
‫گومدی ]‪ [gömdi‬و مضارع آن گومَر ]‪ [gömər‬میآید(‪.)285‬‬

‫‪ . 1‬کسر مستقبل است و مضارعش کسیر ‪ kəsir‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬کوسَر مستقبل است و مضارعش کوسور ‪ küsür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬گؤرر مستقبل است و مضارعش گؤرور ‪ görür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬سهو عبدالرحیم در نسخۀ خطی است‪ .‬درستش گِردی یا به رسمالخط امروز گیردی ‪ girdi‬میشود‪.‬‬
‫فرهاد رحیمی بدون قید اشتباه عبدالرحیم نسخه خطی را تصحیح کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)159 :1391 ،‬‬
‫‪ . 5‬شکل گیرار لهجه یا سهو است و درستش همان گیرر است که بالفاصله نوشتهاست‪ .‬گیرر مستقبل است‬
‫و مضارعش گیریر ‪ girir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 6‬فروش کن سهو است؛ باید «فرویش کن» یا «فرو بر‪ /‬ببر» مینوشت‪.‬‬

‫‪171‬‬
‫گُلْ ]‪ : [gül‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بخند و ماضی آن گُلْدی ]‪ [güldi‬و مضارع‬
‫آن گُلوُر ]‪ [gülür‬میآید‪.‬‬
‫گوُسْتَر ]‪ : [göstər‬به کاف عربی‪ .‬به معنی آن که بُنُما‪] .‬امر است[ و ماضی آن گوسْترْدی‬
‫]‪ [göstərdi‬و مضارع آن گوسْتَروُر ]‪ [göstərür‬میآید(‪.)286‬‬
‫گوُرْکَزْ ]‪ : [görkəz‬به کاف عربی ثانی‪ .‬به همین معنی؛ یعنی بنُما و ماضی آن گورکزدی‬
‫]‪ [görkəzdi‬و مضارع آن گورکزوُرْ ]‪ [görkəzür‬میآید(‪.)287‬‬
‫گَیْچْ ]‪ : [géç‬به کاف و جیم فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بگذر و ماضی آن گیچدی ]‪[géçdi‬‬
‫و مضارع آن گیچر ]‪ [géçir‬میآید(‪.)288‬‬
‫گَزْ ]‪ : [gəz‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بگرد‪ .‬به معنی جستجو کن و ماضی آن‬
‫گزدی ]‪ [gəzdi‬و مضارع آن گَزَر ]‪ [gəzər‬میآید‪.1‬‬
‫کوُتوُرْ ]‪ : [kötür‬به کاف عربی؛ یعنی بردار و ماضی آن کوُتُرْدی ]‪ [kötürdi‬و‬
‫مضارعش کوتوروُر ]‪ [kötürür‬میآید(‪.)289‬‬
‫گَیْ ]‪ : [géy‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بُپوش و ماضی آن گیْدی ]‪ [géydi‬و مضارع‬
‫آن گیار‪ [géyər] 2‬میآید‪.‬‬
‫گَیِنْ ]‪ : [géyin‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی پوشیده شو و ماضی آن گیندی‬
‫]‪ [géyindi‬و مضارعش گیُونوُر ]‪ [géyinür‬میآید‪.‬‬
‫کُلَشْ ]‪ : [küləş‬به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی کشتی گیر و ماضی آن کُلَشدی‬
‫]‪ [küləşdi‬و مضارعش کُلَشوُر ]‪ [küləşür‬میآید(‪.)290‬‬
‫گَزْدوُرْ ]‪ : [gəzdür‬به کاف فارسی؛ یعنی بگردان و ماضی آن گزدردی ]‪ [gəzdirdi‬و‬
‫مضارعش گزدورور ]‪ [gəzdürür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬گزر مستقبل است و مضارعش گزیر ‪ gəzir‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬گیَر یا همان گئیَر درست است‪ .‬در ضمن گئیَر مستقبل است و مضارعش گئییر ‪ geyir‬میشود‪.‬‬

‫‪172‬‬
 ‫گونْدَر ]‪ : [göndər‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بفرست و ماضی آن گوندردی‬
‫]‪ [göndərdi‬و مضارعش گوندروُر ]‪ [göndərür‬میآید‪.‬‬
‫گوُروُلدَه ]‪ : [gürüldə‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی نعره بزن و ماضی آن گورولدهدی‬
‫]‪ [gürüldədi‬و مضارعش گورولدار ]‪ [gürüldər‬میآید‪.1‬‬
‫گوُرینْ ]‪ : [görin‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی خود را وانما و ماضی آن گورندی‬
‫]‪ [görindi‬و مضارعش گورینور ]‪ [görinür‬میآید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫گوُزْلَشْ ]‪ : [gözləş‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی نگاه کنید و ماضی آن گورلشدی‬
‫]‪ [gözləşdi‬و مضارعش گوزلشور ]‪ [gözləşür‬میآید‪.‬‬
‫گیریش ]‪ : [giriş‬بدون یاء هم میشود‪ .‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی آن که پا تو گذار‬
‫درکار و ماضی آن گیریشدی ]‪ [girişdi‬و مضارعش گیریشور ]‪ [girişür‬میآید‪.‬‬
‫گِزْلَه ]‪ : [gizlə‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی پنهان کن و ماضی آن گزلدی ]‪ [gizlədi‬و‬
‫مضارع آن گِزْلَر ]‪ [gizlər‬میآید‪.3‬‬
‫گُلَشْدوُر]‪ : [küləşdür‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بکشتی گرفتن وادار و ماضی آن‬
‫گلشدوردی ]‪ [küləşdürdi‬و مضارع آن گلشدورور ]‪ [küləşdürür‬میآید‪.‬‬

‫‪ . 1‬گورولدر ‪ gürüldər‬مستقبل است و مضارع آن گورولدهییر ‪ gürüldəyir‬یا گورولدور ‪gürüldür‬‬

‫میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬در نسخۀ خطی همینگونه اشتباه نوشتهشدهاست‪ .‬درستش گوزلشدی همان گؤزلشدی ‪gözləşdi‬‬
‫امروزی است‪ .‬گؤزلشمک ‪ gözləşmək‬در ترکی آذربایجانی امروزی به معنی چشم به چشم هم دوختن‪،‬‬
‫نگاه متقابل‪ ،‬به همدیگر خیرهشدن‪ ،‬اشاره با چشم و به هم چشمک زدن‪ ،‬مالقات‪ ،‬دیدار (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪،‬‬
‫‪ 320 :1386‬و زارع شاهمرسی‪ )1210 :1394 ،‬و نظربازی با معشوق است‪.‬‬
‫‪ . 3‬گیزلر یا همان گیزلهیَر ‪ gizləyər‬مستقبل است و مضارعش گیزلهییر ‪ gizləyir‬یا گیزلیر ‪gizlir‬‬
‫میشود‪.‬‬

‫‪173‬‬
 ‫کَسْدوُرْ ]‪ : [kəsdür‬امر است‪ .‬به کاف فارسی؛ یعنی بُبران و ماضی آن کسدوردی‬
‫و مضارعش کسدورور‬ ‫]‪[kəsdürdi‬و مضارع آن‪ 1‬کسدردی‪[kəsdirdi] 2‬‬
‫]‪ [kəsdürür‬میآید‪.‬‬
‫گُلْدوُرْ ]‪ : [güldür‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بخندان و ماضی آن گُلدوردی‬
‫]‪ [göldürdi‬و مضارعش گُلدورور ]‪ [güldürür‬میآید‪.‬‬
‫گَمِشْ ]‪ : [gəmiş‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی باز شکاری به شکار سر دِه و ماضی‬
‫آن گمشدی ]‪ [gəmişdi‬و مضارع آن گَمُشوُرْ ]‪ [gəmüşür‬میآید(‪.)291‬‬
‫گَموُرْ ]‪ : [gəmür‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی استخوانرا بجاو و ماضی آن گموردی‬
‫]‪ [gəmürdi‬و مضارعش گمورور ]‪ [gəmürür‬میآید‪.‬‬
‫گیچور ]‪ : [geçür‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بگذارن و ماضی آن گیچوردی‬
‫]‪ [geçürdi‬و مضارع آن گیچورور ]‪ [geçürür‬میآید(‪.)292‬‬
‫کوُکْلَه ]‪ : [köklə‬هر دو به کاف عربی‪ .‬امر است؛ یعنی بخیه زن و ماضی آن کوکلدی‬
‫]‪ [köklədi‬و مضارعش کوکلَر ]‪ [köklər‬میآید(‪.)293‬‬
‫گوُرُش ]‪ : [görüş‬به کاف فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی همدیگر ببین و ماضی آن گورشدی‬
‫]‪ [görişdi/ görüşdi‬و مضارع آن گوروشور ]‪ [görüsür‬میآید‪.‬‬

‫‪« . 1‬مضارع آن» در نسخۀ اصلی آمدهاست و سهو است‪ .‬باید حذف گردد‪.‬‬
‫‪ . 2‬طبق قواعد واجشناختی ترکی قزلباشی که در ماضی تمایل به مصوت ‪ /i/‬است و در مضارع به مصوت‬
‫‪ /ü/‬کسدیردی نیز به هماره کسدوردی باید ماضی از کسمک ‪ kəsmək‬محسوب شود‪.‬‬

‫‪174‬‬
 ‫امّا اسماء]ترکی که اوایل آنها کاف است[‪:‬‬
‫گوُنْ ]‪ : [gün‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی آفتاب است(‪.)294‬‬
‫گوُنْدُز ]‪ [gündüz‬و گوُنْ ]‪ : [gün‬هر دو به کاف فارسی‪ .‬به معنی روز است(‪.)295‬‬
‫گوُنَشْ ]‪ : [günəş‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی آفتاب است و گوُنَشْ ]‪ ،[günəş‬به معنی‬
‫آفتابرو آمدهاست(‪.)296‬‬
‫گوُگْ ]‪ : [gög‬هر دو کاف فارسی‪ .‬به معنی آسمان است(‪.)297‬‬
‫گوُگ ]‪ : [gög‬شرح ایضاً‪ .‬به معنی کبود هم آمدهاست‪.1‬‬
‫کوُکْ ]‪ : [kök‬هر دو کاف عربی‪ .‬به معنی ریشه و بیخ درخت و غیره گویند‪.‬‬
‫گَوْنْ ]‪ : [gön‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی چرم است‪.‬‬
‫گَونْگُلْ ]‪ : [göŋül‬هر دو به کاف فارسی‪ .‬به معنی دل است و موافق استعمال‪ ،‬کاف ثانی‬
‫در تلفّظ می افتد و اگر خواهند که کالم ترکی به حد کمال رسانند‪ ،‬باید کاف ظاهر شود‬
‫و این قول در نزد کلّ علماءِ ترک به غایت مستحسن است(‪.)298‬‬
‫گَوْزْ ]‪ : [göz‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی چشم است‪.‬‬
‫کُوْزْ ]‪ : [köz‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی خورک(‪ )299‬آتش است(‪.)300‬‬
‫گوُتْ ]‪ : [göt‬به کاف فارسی دُبُر را گویند‪.‬‬
‫کِپْرِکْ ]‪ : [kiprig‬به کاف عربی و باء و کاف فارسی‪ .‬به معنی مژگان است‪.2‬‬
‫گوُبَگْ ]‪ : [göbəg‬هر دو به کاف فارسی‪ .‬به معنی ناف است‪.‬‬

‫‪ . 1‬به حاشیۀ قبلی مراجعه فرمایید‪.‬‬

‫‪ .‬در دیوان به صورت کیرپیک ‪ kirpik‬دیدهمیشود (کاشغری‪ .)276 :1384 ،‬در ترکی جغتایی نیز‬ ‫‪2‬‬

‫همینطور (اوزبکی البخاری‪ .)226 :1382 ،‬در ترکی ترکیه نیز همینطور (گلکاریان‪ .)392 :1385 ،‬اما در‬
‫ترکی آذربایجانی معاصر هم به صورت کیپریک ‪ kiprik‬و هم به صورت کیرپیک کاربرد دارد (داشقین‪،‬‬
‫‪.504 :1385‬‬

‫‪175‬‬
‫کوُپَکْ ]‪ : [köpək‬هر دو به کاف عربی و باء فارسی‪ .‬هر دو به معنی سگ پیر است که‬
‫بزرگ و کهن سال باشد(‪.)301‬‬
‫کُلْ ]‪ : [kül‬به کاف عربی‪ .‬به معنی خاکستر است‪.‬‬
‫گوُجْ ]‪ [güc‬و گوُچْ ]‪ : [güç‬به کاف و جیم فارسی و عربی(‪ .)302‬به معنی زور است‪.‬‬
‫کَوْچْ ]‪ : [köç‬به کاف عربی و جیم فارسی‪ .‬به معنی رحلت و رفتن قافله و غیره را گویند‪.‬‬
‫گوُزَلْ ]‪ : [gözəl‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی خوبرو و نازنین و مقبول(‪.)303‬‬
‫گَیْجَه ]‪ : [gécə‬به کاف فارسی و جیم عربی‪ .‬به معنی شب است‪.‬‬
‫کَیچَه ]‪ : [kéçə‬به کاف عربی و جیم فارسی‪ .‬به معنی نمد دوش و هر نمدی که باشد‪.‬‬
‫گَیِمْ ]‪ : [géyim‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی زره است(‪.)304‬‬
‫گوُزگوُ ]‪ : [güzgü/gözgü‬هر دو به کاف فارسی‪ .‬به معنی آینه است(‪.)305‬‬
‫گوُمِشْ ]‪ : [gümiş‬به کاف فارسی‪ .‬نقره را گویند(‪.)306‬‬
‫کُنَّگْ ]‪ : [könnəg‬به کاف عربی و ثانی به کاف فارسی و نون مشدّد‪ .‬به معنی پیراهن‬
‫است‪ .‬کوُنَکْ]‪ ، [kövnək‬به واو هم مالحظه شده به همین معنی است(‪.)307‬‬
‫کوُلْگَه ]‪ : [kölgə‬اوّل به کاف عربی و ثانی به کاف فارسی‪ .‬به معنی سایه است(‪.)308‬‬
‫کوُمُرْ ]‪ : [kömür‬به کاف عربی‪ .‬به معنی زغال است(‪.)309‬‬
‫گَلینْ ]‪ : [gəlin‬به کاف فارسی‪ .‬عروُس را گویند‪.‬‬
‫کیشی ]‪ : [kişi‬به کاف عربی‪ .‬به معنی مرد است که در عربی رجُل گویند(‪.)310‬‬
‫کالْ ]‪ : [kal‬به کاف عربی‪ .‬نارس است‪.‬‬
‫گوُگَرْچینْ ]‪ : [gögərçin‬هر دو کاف و جیم فارسی‪ .‬به معنی کبوتر است‪.1‬‬
‫کوُرْپی ]‪ : [körpi‬به کاف عربی و باء فارسی‪ .‬به معنی پل است‪.‬‬

‫‪ . 1‬گؤگرچین در ترکی آذربایجانی معاصر به صورت گؤیرچین کاربرد دادر‪ .‬هادی دربارۀ اتیمولوژی‬
‫گؤیرچین چنین مینویسد‪« :‬کالوزن بحق این کلمه را مشتق از گؤگ (کبود) میداند؛ به مفهوم پرندۀ‬
‫کبودرنگ‪ .‬چنان که در فارسی نیز کبود ‪ +‬ار← کبوتر شدهاست» (هادی‪.)744 :1386 ،‬‬

‫‪176‬‬
 ‫کیچل ]‪ : [keçəl‬مشهور و معروف است‪.1‬‬
‫کَتیرْ ]‪ : [kətir‬به کاف عربی‪ .‬به معنی زمین و چیز ناهموار و ناصاف(‪.)311‬‬
‫کَلَشْ ]‪ : [kələş‬به کاف عربی‪ .‬به معنی گیوه است که پابوش‪ 2‬است(‪.)312‬‬
‫گوُج ]‪ : [güc‬به کاف فارسی و جیم عربی‪ .‬به معنی زور است‪.3‬‬
‫گَروُ ]‪ : [gərü‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی دنبال و پس است‪.‬‬
‫گَبَه ]‪ : [gəbə‬فرشی است از پشم(‪.)313‬‬
‫گَنَه ]‪ : [gənə‬جانور معروف است که به حیوانات میچسبد‪.‬‬
‫کَسْگینْ ]‪ : [kəsgin‬اوّل به کاف عربی و ثانی به کاف فارسی‪ .‬به معنی بُرش دار و برنده‬
‫است‪.‬‬
‫گَمی ]‪ : [gəmi‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی کَشتی است(‪.)314‬‬
‫کَوْرْ ]‪ : [kor‬به کاف عربی‪ .‬کور است(‪.)315‬‬
‫گَوْرْ ]‪ : [gor‬به کاف فارسی‪ .‬قبر است(‪.)316‬‬
‫گوُگُسْ ]‪ : [gögüs‬هر دو به کاف فارسی‪ .‬سینه است(‪.)317‬‬

‫‪ . 1‬کئچل در ترکی آذربایجانی به معنی بیمو‪ ،‬طاس است و به همین معنی وارد فارسی شدهاست‪ .‬معانی‬
‫دیگر کئچل چنین است‪ :‬از گذشته‪ ،‬از قدیم‪ ،‬مالیم و قابل گذشت‪ .‬کئچل در داستانها و آیینهای آذربایجان‪،‬‬
‫نماد انسانی بیچاره است که دعایش زود برآوردهمیشود و دیگران هرچه بخواهند به نام او میخواهند‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)1121 :1394 ،‬‬
‫‪ . 2‬در نسخۀ اصل چنین آمده و سهو است‪ .‬درستش پاپوش در معنی کفش و موزه است‪.‬‬
‫‪ . 3‬گوج ‪ güc‬تکراری است‪.‬‬

‫‪177‬‬
 ‫صیق و لغاتی که اوایل آنها به یاء است‪ .‬امّا از افعال‪:‬‬
‫یی ]‪ : [yi‬امر است؛ یعنی بخور و ماضی آن یَدی ‪ yédi‬و مضارع آن یِیَرْ ]‪[yeyər‬‬
‫میآید(‪.)318‬‬
‫یانْدوُرْ ]‪ : [yandur‬امر است؛ یعنی بسوزان و ماضی آن یاندردی ]‪ [yandırdı‬و مضارع‬
‫آن یاندورور ]‪ [yandurur‬میآید‪.‬‬
‫یوُ ]‪ : [yu‬امر است؛ یعنی بشُوی و ماضی آن یوُدی ]‪ [yudı‬و مضارعش یُوَرْ ]‪[yuvar‬‬
‫میآید‪.1‬‬
‫(‪)319‬‬
‫و ماضی آن یاردی‬ ‫یارْ ]‪ : [yar‬امر است؛ یعنی چیزی را‪ ،‬مانند چوب‪ ،‬شق بزن‬
‫]‪ [yardı‬و مضارع آن یارار ]‪ [yarar‬میآید‪.2‬‬
‫ییقْلَه ]‪ : [yıqla‬امر است؛ یعنی آن که گریه کن و ماضی آن ییقلدی ]‪ [yıqladı‬و‬
‫مضارعش ییقلر ]‪ [yıqlar‬میآید(‪.)320‬‬
‫یوُمُرْالتْ]‪ [yumurlat‬و یوُمُرْالدْ ]‪ :[yumurlad‬هر دو قسم دیده شده؛ یعنی چیزی‬
‫]را[ بغلطان‪ 3‬و ماضی آن یومرالتدی ]‪ [yumurlatdı‬و مضارعش یومُرالدور‬
‫]‪ [yumurladur‬میآید(‪.)321‬‬
‫یِخْ ]‪ : [yıx‬امر است؛ یعنی خراب کن و ماضی آن یخدی ]‪ [yıxdı‬و مضارعش یخار‬
‫]‪ [yıxar‬میآید‪.322‬‬
‫یِقْ ]‪ : [yıq‬امر است؛ یعنی گِردَش کُن و ماضی آن یقدی ]‪ [yıqdı‬و مضارعش ییقَر‬
‫]‪ [yıqar‬میآید(‪.)323‬‬

‫‪ . 1‬یووار ‪ yuvar‬یا همان یویار ‪ yuyar‬امروزی‪ ،‬مستقبل است و مضارعش یووور ‪ yuvur‬یا همان‬
‫یویور ‪ yuyur‬امروزی میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬یارار مستقبل است و مضارعش یاریر ‪ yarır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬بغلتان از مصدر غلتاندن درست است چون کلمه فارسی و مصدر متعدّی سببی یا واداری جعلی از‬
‫غلتیدن است‪.‬‬

‫‪178‬‬
 ‫یانْ ]‪ : [yan‬امر است؛ یعنی بسوز و ماضی آن یاندی ]‪ [yandı‬و مضارعش یانار‬
‫]‪ [yanar‬میآید‪.1‬‬
‫یازْ ]‪ : [yaz‬امر است؛ یعنی بنویس و ماضی آن یازدی ]‪ [yazdı‬و مُضارعش یَزار‬
‫]‪ [yazar‬میآید‪.2‬‬
‫یاتْ ]‪ : [yat‬امر است؛ یعنی بخواب و ماضی آن یاتدی ]‪ [yatdı‬و مضارعش یاتار‬
‫]‪ [yatar‬میآید‪.3‬‬
‫یاپْ ]‪ : [yap‬به باء فارسی‪] .‬امر است[؛ یعنی آباد کن و بساز و ماضی آن یاپدی‬
‫]‪ [yapdı‬و مضارعش یاپار ]‪ [yapar‬میآید(‪.)324‬‬
‫یاپِشْ ]‪ : [yapış‬به باء فارسی‪ .‬امر است؛ یعنی بچسب و ماضی آن یاپشدی ]‪ [yapışdı‬و‬
‫مضارعش یاپشور ]‪ [yapışur‬میآید‪.‬‬
‫یوُم ]‪ : [yum‬امر است؛ یعنی چشمت بر هم نِهْ و ماضی آن یوُمدی ]‪ [yumdı‬و مضارع‬
‫آن یوُمَرْ ]‪ [yumar‬میآید(‪.)325‬‬
‫یوُگُرْ ]‪ : [yügür‬به کاف فارسی‪].‬امر است[؛ یعنی بُدَوْ و ماضی آن یوگردی ]‪[yügürdi‬‬
‫و مضارعش یوگورور ]‪ [yügürür‬میآید(‪.)326‬‬
‫یوُکْلَه ]‪ : [yüklə‬به کاف فارسی‪ .4‬امر است؛ یعنی بار کن و ماضی آن یوکلدی‬
‫]‪ [yüklədi‬و مضارع آن یوکلر ]‪ [yüklər‬میآید‪.5‬‬

‫‪ . 1‬یانار مستقبل است و مضارعش یانیر ‪ yanır‬یا به لهجۀ قزلباشی آن زمان یانور ‪ yanur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 2‬یازار مستقبل است و مضارعش یازیر ‪ yazır‬یا به لهجۀ قزلباشی یازور ‪ yazur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬یاتار مستقبل است و مضارعش یاتیر ‪ yatır‬یا به لهجۀ قزلباشی یاتور ‪ yatur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 4‬با توجه به این که واژۀ یوک ‪ yük‬در معنی بار از کلمات اصیل و کهن ترکی است که در دیوان نیز به‬
‫همین صورت آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ )445 ،‬و در ترکی معیار جغتایی و ترکیه و آذربایجانی نیز از‬
‫قدیم تا کنون دقیقاً به همین صورت به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 263 :1392 ،‬و گلکاریان‪،‬‬
‫‪ 785 :1391‬و زارع شاهمرسی‪ ،)1384 :1394 ،‬سهو عبدالرحیم مشخص است و باید به کاف عربی باشد‪.‬‬
‫‪ . 5‬یوکلر مستقبل است و مضارعش یوکلهییر ‪ yükləyir‬یا یوکلور ‪ yüklür‬میشود‪.‬‬

‫‪179‬‬
 ‫یامه ]‪ : [yama‬امر است؛ یعنی وصله کن و بدوز و ماضی آن یامَهدی ]‪ [yamadı‬و‬
‫مضارع آن یامار ]‪ [yamar‬میآید‪.1‬‬
‫یَری ]‪ : [yéri‬امر است‪ :‬به رفتار آی و برو و ماضی آن یریدی ]‪ [yéridi‬و مضارعش‬
‫یریور ]‪ [yériyür‬میآید‪.2‬‬
‫یَتِرْ ]‪ : [yétir‬امر است؛ یعنی برسان و ماضی آن یتردی ]‪ [yétirdi‬و مضارعش یتورور‬
‫]‪ [yétürür‬میآید‪.‬‬
‫یاتِرْ ]‪ : [yatır‬امر است؛ یعنی بخوابان و ماضی آن یاتردی ]‪ [yatırdı‬و مضارعش‬
‫یاتورور ]‪ [yaturur‬میآید‪.‬‬
‫یَریتْ ]‪ [yérit‬و یَرید ]‪ : [yérid‬هر دو قسم آوردهاند‪] .‬امر است؛[ یعنی به رفتار انداز‬
‫برود و ماضی آن یریتدی ]‪ [yéritdi‬و مضارعش یریتور ]‪ [yéritür‬میآید‪.‬‬
‫یالْوارْ یَخارْ ]‪ : [yalvar yaxar‬دو لفظ مترادفاند هر دو به یک معنی‪ .‬امر است در مقام‬
‫الوه‪ 3‬و چاپلوسی که در مقام قربان صدقه آورده و گفتهمیشود و ماضی آن یالواردی‬
‫یخاردی ]‪ [yalvardı yaxardı‬و مضارعش یالوارور و‪ 4‬یخارور ‪[yalvarur‬‬
‫]‪ yaxarur‬میآید(‪.)327‬‬

‫‪ . 1‬یامار مستقبل است و مضارعش یاماییر ‪ yamayır‬یا یامیر ‪ yamır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 2‬برای شرح یئریمک ‪ yerimək‬در ترکی آذربایجانی و یورومک ‪ yürümək‬در ترکی ترکیه و اصالت‬
‫و قدمت یوریماق ‪ yorımaq‬ترکی میانه ر‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ مربوط به یوگورمک در همین کتاب‪.‬‬
‫‪ . 3‬الوه در فارسی به معنی البه‪ ،‬چرب زبانی‪ ،‬چاپلوسی‪ ،‬تملق‪ ،‬تبصبص‪ ،‬فریب و بازی دادن به کار‬
‫رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل الوه و معین‪ :1371 ،‬مدخل الوه)‪.‬‬
‫‪ . 4‬حرف «و» سهو و حشو و زاید است و باید حذف شود‪.‬‬

‫‪180‬‬
‫یِتوشدور ]‪ : [yetişdür‬امر است؛ یعنی وارسان که کمرسی نیارد و ماضی آن‬
‫یتوشدوردی ]‪ [yetüşdürdi‬و مضارع آن یتوشدورور ]‪ [yetüşdürür‬میآید‪.1‬‬
‫یُولْالن ]‪ : [yollan‬به ادغام الم در الم که یُولّانْ ]‪ [yollan‬باشد‪ .‬امر است؛ یعنی راهی‬
‫شو و برو و ماضی آن یولّاندی ]‪ [yollandı‬و مضارع آن یولّانوُر ]‪ [yollanur‬میآید‪.‬‬
‫یَقَلَه ]‪ [yaqala‬و یَخَلَه ]‪ :[yaxala‬هر دو دیده شد‪ .‬به یک ]معنی[ می آید‪] .‬امر است؛[‬
‫یعنی گریبانگیر شو و ماضی آن یقَلَدی ]‪ [yaqaladı‬یا یخهلدی ]‪ [yaxaladı‬و مضارع‬
‫آن یقه لر ]‪ [yaqalar‬یا یخهلر ]‪ [yaxalar‬میآید‪.2‬‬
‫یوُگُرتْ ]‪ : [yügürt‬امر است؛ یعنی بدوان اسب و امثال آن را و ماضی آن یوگرتدی‬
‫]‪[yügürtdi‬و مضارع آن یوگوُرتوُر ]‪ [yügürtür‬میآید‪.3‬‬
‫یِنْقِلْدَه ]‪ : [yınqılda‬امر است‪ ،‬در مقام آن که گویند قُمقُم کن و ماضی آن ینقلدهدی‬
‫]‪[yınqldadı‬و مضارعش ینقلدار ]‪ [yınqıldar‬میآید(‪.)328‬‬
‫یانْگَه ]‪ : [yaŋa‬به کاف نوشته می شود و بدون کاف گفته و خوانده می شود‪ .‬امر است؛‬
‫یعنی سهو کن و ماضی آن یانگدی ]‪] [yaŋadı‬و مضارع آن[ یانگر ]‪ [yaŋar‬میآید(‪.)329‬‬

‫‪ . 1‬معنی فارسی عبدالرحیم برای یئتیشدیرمک ‪« yetişdirmək‬وارسان که کمرسی نیارد» مبهم است‪.‬‬
‫مصدر متعدی سببی یا واداری یئتیشدیرمک در ترکی آذربایجانی‪ ،‬معادل مصدر متعدّی یئتیرمک‬
‫‪ yetirmək‬است و به معنی رساندن‪ ،‬به هم رساندن‪ ،‬ملحق کردن‪ ،‬ابالغ کردن (خبر)‪ ،‬آماده کردن‪،‬‬
‫پروراندن‪ ،‬بالغ کردن‪ ،‬به حد بلوغ رساندن‪ ،‬تعلیم دادن‪ ،‬تربیت کردن و پخته کردن به کار میرود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫زارع شاهمرسی‪ 1394:1311 ،‬و داشقین‪.)771 :1386 ،‬‬
‫‪ . 2‬یاقاالر یا یاخاالر مستقبل است و مضارع ان یاقاالییر ‪ yaqalayır‬یا یاقالیر ‪ yaqalır‬یا همان یاخاالییر‬
‫‪ yaxalayır‬یا یاخالیر ‪ yaxalır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 3‬برای شرح به حاشیۀ مربوط به یوگورمک مراجعه فرمایید‪.‬‬

‫‪181‬‬
‫یوُبانْ ]‪ : [yuban‬امر است؛ یعنی تأمّل و تأنّی کرد‪ 1‬و دست به دست مالید‪ 2‬و ماضی آن‬
‫یوباندی ]‪ [yubandı‬و مضارعش یوبانور ]‪ [yubanur‬میآید(‪.)330‬‬
‫یاشَه ]‪ : [yaşa‬امر است؛ یعنی معمّر و صاحب سنّ باش و ماضی آن یاشهدی ]‪ [yaşadı‬و‬
‫مضارعش یاشار ]‪ [yaşar‬و یا یاشر ]‪ [yaşar‬میآید(‪.)331‬‬
‫یِسْالتْ ]‪ : [yıslat‬امر است؛ یعنی بخویسان‪ 3‬و ماضی آن یِسْالتدی ]‪ [yıslatdı‬و‬
‫مضارعش یسالتور ]‪ [yıslatur‬میآید(‪.)332‬‬
‫یاماتْ ]‪ : [yamat‬امر است؛ یعنی بده وصلهاش زند و ماضی آن یاماتدی ]‪ [yamatdı‬و‬
‫مضارع آن یمادور ]‪ [yamadur‬میآید‪.‬‬
‫یَشید ]‪ : [yéşit‬به معنی بشنو هم آمده و ماضی آن یشیدی ]‪ [yéşiddi‬و مضارعش‬
‫یشیدور ]‪ [yéşidür‬میآید(‪.)333‬‬
‫یاراتْ ]‪ [yarat‬و یا یارادْ ]‪ :[yarad‬هر دو قسم مالحظه شده‪ .‬امر است؛ یعنی بیافرین‬
‫و ماضی آن یاراتدی ]‪ [yaratdı‬و مضارعش یرادوُر ]‪ [yaradur‬میآید‪.‬‬
‫ییلْلَنْ ]‪ : [yillən‬که الم در الم ادغام می شود که یَلَّنْ ]‪ [yéllən‬بشود‪ .‬امر است؛ یعنی‬
‫باد بردار و ماضی آن یلّندی ]‪ [yélləndi‬و مضارعش یلّنور ]‪ [yéllənür‬میآید‪.‬‬
‫یوُمْرُقْلَه ]‪ : [yumruqla‬امر است؛ یعنی مشتش زن و ماضی آن یومروقلَدی‬
‫]‪[yumruqladı‬و مضارعش یومرقالر ]‪ [yumruqlar‬میآید‪.4‬‬

‫‪« . 1‬کن» درست است‪.‬‬

‫‪« . 2‬بمال» درست است‪.‬‬
‫‪ . 3‬سهو است‪ .‬باید بخیسان باشد‪.‬‬
‫‪ . 4‬یومروقالر یا یومروقالیار ‪ yumruqlayar‬مستقبل است و مضارعش یومروقالییر ‪yumruqlayır‬‬
‫یا یومروقلور ‪ yumruqlur‬میشود‪.‬‬

‫‪182‬‬
‫یَنْگیلَه ]‪ : [yéŋilə‬امر است‪ .‬به کاف فارسی؛ یعنی نوش کن‪ 1‬و ماضی آن‬
‫ینگیلَدی ]‪ [yéŋilədi‬و مضارعش ینگیلر ]‪ [yéŋilər‬میآید‪.2‬‬
‫یوُقُر ]‪ : [yoqur‬امر است؛ یعنی خمیر کن و ماضی آن یقورلدی ]‪ [yoqurladi‬و‬
‫مضارعش یوقرلر ]‪ [yoqurlar‬میآید(‪.)334‬‬
‫یاسْدِلَه ]‪ : [yasdıla‬امر است؛ یعنی پهنش کن و ماضی آن یاسدلدی ]‪ [yasdıladı‬و‬
‫مضارع آن یاسدلر ]‪ [yasdılar‬میآید(‪.)335‬‬
‫یاغْلَه ]‪ : [yağla‬امر است؛ یعنی روغنش زن و ماضی آن یاغلدی ]‪ [yağladı‬و مضارع‬
‫آن یاغلر ]‪ [yağlar‬میآید‪.3‬‬
‫یالْقوُزْلَه ]‪ : [yalquzla‬امر است‪ :‬به تنهایی گیرش آر و ماضی آن یالقوزلدی‬
‫]‪ [yalquzladı‬و مضارعش یالقوزلر ]‪ [yalquzlar‬میآید‪.4‬‬

‫‪ . 1‬همان «نُوَش کن» یا «نویَش کن» به معنی «نو کن» و «جدید کن» است‪.‬‬
‫‪ .‬یئنگیلهمک ‪ yeŋiləmək‬با ساخت‪ :‬یئنگی‪ +‬له ‪ +‬مک‪ ،‬همان یئنیلهمک ‪ yeniləmək‬در ترکی‬ ‫‪2‬‬

‫آذربایجانی‪ :‬یعنی نو کردن‪ ،‬تجدید کردن‪ ،‬تازه کردن‪ ،‬بازسازی کردن‪ ،‬نوسازی کردن و نیز تکرار کردن و‬
‫دوباره انجام دادن است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 767 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1324 :1394 ،‬در ترکی ترکیه به‬
‫صورت یئنیلهمک ‪ yenilemek‬در معنی تازه کردن و تجدید کردن به کار میرود (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)773‬یئنگیلَر مستقبل است و مضارعش یئگلیلهییر ‪ yeŋiləyir‬یا یئنگیلیر ‪ yeŋilir‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 3‬یاغالر مستقبل است و مضارعش یاغالییر ‪ yağlayır‬یا یاغلیر ‪ yağlır‬میشود‪.‬‬

‫‪ . 4‬در ترکی امروزی آذربایجانی به صورت یالقیزالماق در معنی تنها کردن و تک و تنها گیرآوردن به کار‬
‫میرود (ر‪.‬ک زارع شاهمرسی‪ )1359 :1394 ،‬که همان یالقوزالماق باشد‪ .‬البته معنی عبدالرحیم‪« ،‬به تنهایی‬
‫گیر آوردن» بسی دقیقتر و درستتر است‪ .‬یالقوزالر یا یالقوزالیار مستقبل است و مضارعش یالقوزالییر‬
‫‪yalquzlayır‬یا یالقوزلور ‪ yalquzlur‬میشود‪.‬‬

‫‪183‬‬
‫یالینْلَه ]‪ : [yalınla‬امر است؛ یعنی برهنهاش کن و ماضی آن یالینلدی ]‪ [yalınladı‬و‬
‫مضارعش یالینلر ]‪ [yalınlar‬میآید‪.1‬‬

‫‪ . 1‬یالینالر یا یالینالیار ‪ yalınlayar‬مستقبل است و مضارعش یالینالییر ‪ yalınlayır‬یا یالینلیر ‪yalınlır‬‬

‫میشود‪.‬‬

‫‪184‬‬
 ‫و امّا از اسماء]ترکی که اوایل آنها به یاء است[‪:‬‬
‫یولدوز ]‪ : [yulduz‬به معنی ستاره(‪.)336‬‬
‫یاش ]‪ : [yaş‬به معنی سال‪.‬‬
‫یاش ]‪ : [yaş‬به معنی تَر‪.‬‬
‫یاش ]‪ : [yaş‬به معنی اشک‪.‬‬
‫یاغِشْ ]‪ : [yağış‬به معنی باران‪.‬‬
‫یُوقوُرْتْ ]‪ : [yoqurt‬به معنی ماست است‪.‬‬
‫یاغ ]‪ : [yağ‬به معنی روغن است‪.‬‬
‫یوُکْ ]‪ : [yük‬به کاف عربی‪ .‬به معنی بار است‪.‬‬
‫یَیاق ]‪ : [yayaq‬به معنی پیاده است و بعنوان ندرت یَیان ]‪ [yayan‬هم دیده شده و دور‬
‫از فصاحت است(‪.)337‬‬
‫یَتاق ]‪ : [yataq‬به معنی خوابگاه است‪.‬‬
‫یاسْدی ]‪ : [yasdı‬به معنی پهن است‪.‬‬
‫یَماق ]‪ : [yamaq‬به معنی وصله است‪.‬‬
‫یُولْداشْ ]‪ : [yoldaş‬به معنی همراه است‪.‬‬
‫یوُخاروُ ]‪ [yuxaru‬و یوُخاری ]‪ :[yuxarı‬هر دو آمدهاست و به معنی باال است‪.‬‬
‫یَشاقه ]‪ : [yaşaqa‬به معنی پایین است و به ندرت آمدهاست‪.1‬‬
‫یَمِشْ ]‪ : [yémiş‬به معنی میوه است(‪.)338‬‬
‫یایْ ]‪ : [yay‬به معنی کمان است‪.‬‬

‫‪ . 1‬با توجه به بررسی و حاشیۀ ما در ذیل کلمۀ «آشاقه» در همین کتاب‪ ،‬صورت یشاقه که عبدالرحیم به‬
‫کار بردهاست‪ ،‬عجیب است‪ .‬خودش هم نوشتهاست که «به ندرت آمدهاست» ‪ .‬برای ما معلوم نیست که‬
‫در ترکی قزلباشی آیا‪ ،‬آشاقا‪ /‬آشاغا را یاشاقا «نیز» تلفظ میکردهاند یا این مورد نیز حاصل تتبعات ادبی‬
‫شخصی و تجویزی عبدالرحیم در زبان ترکی و یا بنا به نظر علمای خمسه است؟ نمیدانیم‪.‬‬

‫‪185‬‬
 ‫یوُقوُ ]‪ : [yuqu‬به معنی خواب است‪.‬‬
‫یوُقی ]‪ [yuqı‬و یوُخی ]‪ :[yuxı‬به معنی خواب است(‪.)339‬‬
‫یوُوَه ]‪ : [yuva‬به معنی آشیانه است‪.‬‬
‫یوُمْروُق ]‪ : [yumruq‬به معنی مشت است‪.‬‬
‫یوُنْ ]‪ : [yun‬به معنی پشم است‪.‬‬
‫یَرْ ]‪ : [yér‬به معنی زمین است‪.1‬‬
‫یَنْگی ]‪ : [yéŋi‬به کاف فارسی‪ .‬به معنی نو است‬
‫(‪.)340‬‬

‫یَنشاق ]‪ : [yanşaq‬فرد مفت گفتگو کند(‪.)341‬‬

‫یَالن و یاالن ]‪ : [yalan‬هر دو قسم‪ .‬به معنی دروغ است‪.‬‬
‫یاری ]‪ [yarı‬و یارو ]‪ : [yaru‬به معنی نصفه و نیمه است‪.‬‬
‫یالْقوُزْ ]‪ : [yalquz‬به معنی تنها(‪.)342‬‬
‫یازوُقْ ]‪ : [yazuq‬چیزی که به سببش حیف و دریغ و افسوس خورند(‪.)343‬‬
‫یُورْقوُنْ ]‪ : [yorqun‬به معنی خسته و مانده شده‪.‬‬
‫یُورْقان ]‪ : [yorqan‬به معنی لحاف است‪.‬‬
‫یاسْدِق ]‪ : [yasdıq‬به معنی بالش و پشتی است‪.‬‬
‫یوُگُرُگْ ]‪ : [yügrüg‬هر دو به کاف فارسی‪ .‬به معنی دو دارنده است(‪.)344‬‬
‫یوُمُرْتَه ]‪ : [yumurta‬به معنی تخم مرغ است‪.‬‬
‫یوُمْشاق ]‪ : [yumşaq‬به معنی چیز نرم و لطیف است‪.‬‬
‫یاز ]‪ : [yaz‬به معنی تابستان است(‪.)345‬‬

‫‪ . 1‬این که عبدالرحیم لغت ترکی معروف یئر ‪ yer‬در معنی زمین و جا و مکان را به صورت یَر ‪ yér‬نوشته‬
‫زیاد هم عجیب نیست‪ .‬در دیوان نیز همین واژه یه صورت یر ‪ yér‬یعنی مصوتی بین ‪ /ə/‬و ‪ /e/‬در معنی‬
‫جا‪ ،‬مکان و زمینه آمدهاست (کاشغری‪.)500 :1384 ،‬‬

‫‪186‬‬
 ‫یُوخسوُلْ ]‪ : [yoxsul‬مرد بیچیز درویش را گویند‪.1‬‬
‫یاغِرْ ]‪ : [yağır‬به معنی زخم حیوانی است که زخم در شانهاش اتّفاق افتادهباشد(‪.)346‬‬
‫یالینْ ]‪ : [yalın‬به معنی برهنه است(‪.)347‬‬
‫یَمان ]‪ : [yaman‬به معنی بد است(‪.)348‬‬
‫یوُکوُزْ ]‪ : [yöküz/ yüküz‬به کاف عربی‪ .‬عوامل خویش را گویند امّا به ندرت آمده‪-‬‬
‫است(‪.)349‬‬
‫یاشِلْ ]‪ : [yaşıl‬به معنی سبز است‪.‬‬
‫یاشْلوُ ]‪ [yaşlu‬؛ یعنی صاحب سنّ و پیر‪.‬‬
‫یوُزْ ]‪ : [yüz‬به معنی رخسار و روی(‪.)350‬‬
‫یوُزوُمْ ]‪ : [yüzüm‬به ندرت به انگور هم گویند‪.2‬‬
‫یَرِشْ ]‪ : [yériş‬رفتار را گوُیند(‪.)351‬‬
‫یادْ ]‪ : [yad‬در فارسی به معنی بیگانه است‪.‬‬
‫یاسْ ]‪ : [yas‬ماتم و عزا را گویند‪.‬‬
‫یاخْ ]‪ : [yax‬به معنی افکندن(‪.)352‬‬
‫یُوقوُنْ ]‪ : [yoqun‬به معنی گُنده است(‪.)353‬‬
‫یوُمُری ]‪ : [yumrı‬به معنی چیز گِرد است‪.‬‬
‫یانِقْ ]‪ : [yanıq‬به معنی سوخته است‪.‬‬
‫ییل ]‪ : [yil/ il‬به یاء و الف‪ ،‬هر دو‪ ،‬خوانده شده‪ .‬به معنی سال است(‪.)354‬‬

‫‪ . 1‬یوخسول در ترکی آذربایجانی به معنی انسان بیچیز و فقیر است و اختصاص به مردان ندارد‪.‬‬
‫‪ . 2‬عبدالرحیم صورت اوزوم ‪ uzuzm‬را برای همین کلمه پیش از این در حرف «الف» به کار بردهبود‪.‬‬
‫برای شرح فرایند آوایی فرایند آوایی تبدیل «ی» به «ا» به حاشیۀ قبل رجوع شود‪ .‬جالب این که عبدالرحیم‬
‫با وسواس هر دو صورت را در مظهرالترکی نوشتهاست‬

‫‪187‬‬
‫یَیْالق ]‪ : [yaylaq‬محلّ سکنایی را گویند که خُنک و سرد باشد که در مقابلِ‬
‫قشالق ]‪ [qışlaq‬که محلّ گرم و خوش هوا را گویند‪.‬‬
‫یُول ]‪ : [yol‬به معنی راه است‪.‬‬
‫یَخْشی ]‪ : [yaxşı‬به معنی نیک است(‪.)355‬‬
‫یَرْ ]‪ : [yér‬به معنی زمین است‪.1‬‬
‫یَئرْ ]‪ : [yəər‬به معنی زین اسب است و اَیَرْ ]‪ [əyər‬و یَهَرْ ]‪ [yəhər‬هم گویند(‪.)356‬‬
‫یوُزوُنْ ]‪ : [yuzun‬به معنی بلند است و اوُزوُن ]‪ [uzuzn‬هم گویند(‪.)357‬‬
‫یُولوُقْ ]‪ : [yoluq‬عور و لوط‪ 2‬را گویند(‪.)358‬‬
‫یَگینْ ]‪ [yégin‬؛ یعنی گُزین و چابک سوار را گویند(‪.)359‬‬

‫‪ . 1‬این لغت تکراری است‪.‬‬

‫‪ . 2‬چنانکه قبالً نیز توضیح دادیم‪ ،‬لوت صحیح است و عبدالرحیم در امالی آن در این کتاب سهو کرده‪-‬‬
‫است‪.‬‬

‫‪188‬‬
 ‫خاتمه‬
‫چُون نمونۀ‪ 1‬در هر قاعده و قانون کلمات ترکیّه‪ ،‬اعمّ از افعال و اسماء و حروف و لغات‪،‬‬
‫ذکر و بیان نموده‪ ،‬هرچند در عین استعمال و سبیل سرعت و بدون‬ ‫در مقدّمه و ارکان‬
‫‪ ،‬به بدیهه نوشته و ذکر یافته‪ ،‬لیکن بعضی قواعد و مراسم دیگر‪ ،‬در‬ ‫تأمّل و تفکّر‪،‬‬
‫میان اتراک متداول است که دانستن آنها هم‪ ،‬اهمّ و بعضی را به عنوان شوخی و خوشطبعی‬
‫ایراد مینماید که ناظران رساله را تعلّم آن از ضروریّات است‪.‬‬
‫اوّل آن که‪ ،‬در کلمات فارسیّه قاعده و ضابطهای دارند که در فاصلۀ کلمات که چندین‬
‫وجه باشد‪ ،‬گویند که اوّل و دویّم و سیّم و چهارم و پنجم تا دهم‪ .‬در ترکی‪ ،‬امثال آن هم‬
‫به این ضابطه و قاعده میآورند که اَوَّلْكی]‪ ،[əvvəlki‬ایكیمْجی ]‪،[ikimci‬‬
‫پیشیمجی]‪،[beşimci‬‬ ‫دوُرْدُمْجی]‪،[dördümci‬‬ ‫اوُچوُمْجی]‪،[üçümci‬‬
‫سكّزمجی]‪،[səkkizmci‬‬ ‫‪،‬‬ ‫یَدّمْجی]‪[yéddimci‬‬ ‫آلتیمْجی]‪،[altımcı‬‬
‫دوغّزمجی]‪ ،[doğğuzumci‬اوُنوُمْجی]‪ ،[onumcı‬اوُنْ بِرمجی]‪ ،[onbirimci‬تا صد‬
‫و هزار و هر قدر که خواسته باشد‪ ،‬به همین ضابطه و ترتیب می آید و در این مقام لفظ‬
‫مجی ]‪ [mci‬بر اعداد نهاده و گفته می شود و معنی‪ ،‬به همان ترتیب می آید و همین‬
‫ضابطه کُلّی است‪.‬‬

‫دیگر‬
‫از جمله قواعد کلمات ترکیّه آن است که در بعضی مواضع‪ ،‬بعضی الفاظ و لغات عربیّه و‬
‫فارسیّه را‪ ،‬با کلمات ترکی مُنضَم ساخته‪ ،‬تکلّم مینمایند که کالم‪ ،‬حقیقۀ‪ ،‬مخلوط به فارسی‬
‫و عربی است و امّا کالم ترکی حساب می شود‪ .‬مصنّف گوید که بِسَنَدهای موثّق از مال‬
‫جاجیم خان و مال یردانقلی که افصح علمای تُرکند‪ ،‬رؤیت و تجویز شده که سه لفظ‬

‫‪ . 1‬نمونهای‬

‫‪189‬‬
‫که آن عبارت است از‪ :‬ایلَه ]‪ [elə‬و ایتْ ]‪ [et‬و قیلْ ]‪ [qıl‬که هر سه به معنی بکُن فارسی‬
‫است که همین الفاظ را با کلمات عربیّه و فارسیّه منضم میسازند و تکلّم مینمایند و غیر‬
‫ازین نمیتواندشُد و نظر به این که‪ ،‬حقیقتاً‪ ،‬قاعده و رسم عالحدّهای است‪ ،‬لهذا سه مثال‬
‫منضم به عربی و سه مثال منضم با کلمۀ فارسی قلمی میسازد که تا ناظران رساله‪ ،‬از نظر‬
‫کردن در آن حقیقت و کیفیّت آن را معلوم توانندنموُد‪ .‬امّا سه مثال عربی که ]کلمۀ ترکی[‬
‫منضم است به کلمۀ عربی‪ ،‬آن که‪ :‬رَحْمْ ایلَه ]‪ [rəhm eylə‬و صَبْر اَیْتْ ]‪ [səbr et‬و‬
‫محبّت قیلْ ]‪ [məhəbbət qıl‬و معنی فارسی آنها‪ ،‬چنان است که‪ :‬رحم کن و صبر کن‬
‫و محبّت کن و امّا آن مثالهای ترکی که با کلمۀ فارسی‪ ،‬منضم و تکلّم شود آن که‪ :‬تاخت‬
‫ایلَه]‪ ، [taxt eylə‬روشن ایت ]‪ [rövşən et‬و سُتَمْ قیل ]‪ [sitəm qıl‬و معانی آنها‬
‫آن که‪ :‬تاخت کن و روشن کن و ستم کن‪.‬‬
‫و چون مستحضر شدی و کیفیّت را دریافتی و دانستی‪ ،‬لهذا‪ ،‬یکی از آن سه کلمۀ ترکی‬
‫منضمّ را‪ ،‬با سایر صیق منضم ساخته‪ ،‬اجماالً معروض میدارد که بواقی را از آن گونه قیاس‬
‫نمایند‪ :‬مصدر‪ :‬رَحْمْ ایلَمَق ]‪ .[rəhm eyləməg‬ماضی‪ :‬رحم ایلَدی ]‪.[rəhm eylədi‬‬
‫مُضارع‪ :‬رحم ایلَر ]‪ .[rəhm eylər‬امر‪ :‬رَحْمْ اَیلَه ]‪ .[rəhm eylə‬نهی‪ :‬رَحم اَیلَمَه‬
‫]‪ .[rəhm eyləmə‬نفی‪ :‬رحم اَیلَمز ]‪ .[rəhm eyləməz‬استفهام‪ :‬رحم اَیلَرمی؟‬
‫]?‪ [rəhm eylər mi‬اسم فاعل‪ :‬رحم اَیلِیَن ]‪ .[rəhm eyləyən‬اسم مفعُول‪ :‬رحم‬
‫اولنمش ]‪ [rəhm olunmuş‬و هم چنین است‪ :‬رحم ایتدی ]‪ [rəhm etdi‬و رحم‬
‫قیلدی ]‪ [rəhm qıldı‬با سایر صیغه های دیگر(‪.)360‬‬
‫عالیشأن و معلّیبنیان‪ ،‬رفیعمکان‪ ،‬نتیجۀ االعاظم و االعیان‪ ،‬ثمرۀ شجرۀ انسانیّت و نوباوۀ‬
‫حدیقۀ آدمیّت و سداد‪ ،1‬مخدومزادۀ عالی و جلیل آقا اسمعیل(‪ )361‬طوّل اهللُ تعالی عمرَهُ و‬

‫‪ . 1‬نوباوۀ حدیقۀ آدمیّت و سداد‪ :‬نوباوه‪ :‬میوۀ نوبر‪ .‬حدیقۀ آدمیت و سداد‪ :‬باغ انسانیّت و راستی‪ ،‬درستی‬
‫و استقامت‪ .‬در این ترکیب صنعت ادبی تشبیه به کار رفتهاست‪ .‬آقا اسمعیل (مشبّه) به نوباوه (مشبّهٌبه) و‬
‫آدمیت و سداد (مشبّه) به حدیقه (مشبّهٌبه) تشبیه شدهاست‪.‬‬

‫‪190‬‬
‫زید قدرهُ و اعال شأنَهُ‪ ،‬خواهشمند بودند که کالم ترکی یاد گیرند و تکلّم فرمایند؛ بِناءً‬
‫و در نهایت‬ ‫عَلی هذا‪ ،‬مأموراً به تسوید‪ 1‬و تحریر این اوراق مبادرت شد‪ .‬چون‬
‫اتمام پذیرفته‪ ،‬امید که ناظران رساله‪ ،‬قلم عفو بر جرایم حقیر‬ ‫سرعت‪ ،‬این رساله‬
‫بکشند و اگرچه این کتاب‪ ،‬از اوِل تا به آخر‪ ،‬غلط و سهو و خطاست و به عبارات دور از‬
‫فصاحت و بالغت‪ ،‬نوشته شده‪ ،‬امید که کاتب را‪ ،‬به شفاعتِ ترکیّت اصلی‪ ،2‬ببخشایند و‬
‫معایب آن را مالحظه فرمایند‪ .‬بزرگان نکته بر خوردان(‪ )362‬مگیرند‪.‬‬

‫‪ . 1‬تَسوید‪ :‬از ریشۀ «سَوَّدَ»‪ ،‬سیاهکردن چیزی‪ ،‬پیشنویس‪ ،‬چرکنویس‪ ،‬یعنی نوشتن چیزی (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪،‬‬
‫‪.)307 :1381‬‬
‫‪« . 2‬ترکیّت اصلی» به معنای ترک‪ /‬ترکی االصل بودن و ترک تبار بودن از برساختههای عبدالرحیم است‪.‬‬

‫‪191‬‬
 ‫حواشی‪ ،‬تعلیقات و توضیحات مصحح‬
‫‪« . 1‬اردهبیل» همان «اردبیل» ‪ Ərdəbil‬عین نوشتۀ عبدالرحیم اردبیلی شیروانی است‪ .‬از این رو از امالی‬
‫ترکی کلمۀ «اردَبیل» معلوم میشود که کلمۀ ترکی «اردَبیل»‪ ،‬با همین تلفّظ و به فتح «دَ» درست است و‬
‫صورت «اردِبیل» ‪ Ərdebil‬با مصوت ‪ /e/‬و با کسرِ «دِ» که اخیراً توسط برخی در رادیو و تلویزیون و‪...‬‬
‫به گوش میخورد‪ ،‬کامالً نادرست و جعلی است‪ .‬همانگونه که مشاهدهمیشود‪ ،‬مصنّف کتاب به وضوح‬
‫محل تولدش را شهر اردبیل ذکر میکند و همین اصالت اردبیلی بودن او سبب شد که ما در معرفی ایشان‪،‬‬
‫لقب «اردبیلی» را قبل از «شیروانی» بگذاریم‪.‬‬
‫‪ - 2‬منظور از عِراق در این جا عِراق عجم است و منظور از عراقی‪ ،‬فارسیزبانهای عراق عجم است‪ .‬عِراق‬
‫عجم نام تاریخی ناحیهای در مرکز ایران کنونی است که از غرب به کوههای زاگرس‪ ،‬از شرق به کویر‪ ،‬و‬
‫از شمال به کوههای البرز منتهی میشود و سبک عراقی در شعر فارسی منسوب به این ناحیه است‪ .‬یاقوت‬
‫حموی در کتاب خود حدود عراق عجم را همان مناطق مرکزی ایران دانسته و معتقد است این واژه بعد‬
‫از سلجوقیان بر زبانها افتادهاست و این مناطق در پنج سده آغازین هجرت به نام «الجبال» (کوهستان)‬
‫مشهور بودهاست‪ .‬سلجوقیان در نیمه دوم قرن پنجم هجری بر تمام مغرب ایران تسلط یافته و همدان‬
‫(مرز آذربایجان بزرگ تاریخی) را پایتخت خود قرار دادند‪ .‬آنها به سرکردگی توغرول سلجوق (طغرل‬
‫سلجوقی) در سال ‪ 446‬هـ‪.‬ق‪1054-1055 /.‬م‪ .‬آزربایجان را فتح کردند و استیالی آنها تا بینالنهرین‬
‫گسترش یافت‪ .‬از این زمان به مناطق مرکزی ایران تا شمال بین النهرین عراق عجم گفتند تا با عراق عرب‬
‫که قسمت جنوب بین النهرین بود اشتباه نشود‪ .‬در این زمان از طرف خلفای عباسی لقب سلطانالعراقین‬
‫به سلجوقیان اعطا شد که از آن برمیآید که مقصود از عراق دومی ایالت جبال است که مقر حکومت‬
‫سلجوقی بودهاست‪ .‬پس از حمله مغول‪ ،‬اسم جبال بر این ناحیه دیگر استعمال نشد‪ .‬دربارۀ اتیمولوژی‬
‫عراق‪ ،‬نظرها متفاوت است و برخی آن را کوتاه شدۀ «ایران» به معنی «ایران کوچک» میشمارند که به‬
‫نظر درست نیست‪ .‬عِراق (به کسر عین) اصالتاً واژهای ترکی و معرّب کلمۀ ایراق ‪ iraq‬ترکی به معنی‬
‫«دور» است‪ .‬سلجوقیان ترک که در زمان این اسم را بر روی منطقۀ جبال گذاشتند‪ .‬توضیح این که‬
‫سلجوقیان در اصل غزهای (اوغوزهای) ترکمان بودند که در دوران سامانی در اطراف دریاچه خوارزم‬
‫(آرال)‪ ،‬جیحون و سیحون میزیستند‪ .‬آنها به تدریج قدرت گرفتند و در زمان محمود غزنوی به سوی‬
‫خراسان لشکرکشی کردند و در زمان مسعود غزنوی او را در نبرد دندانقان شکست دادند و افغانستان و‬
‫ایران کنونی را فتح کردند و چون ناحیۀ عراق (عجم و عرب) از زادگاه و مبدأ لشکرکشی سلجوقیان‬

‫‪192‬‬
‫(خوارزم) دور بود‪ ،‬آنها این اسم را برای این به قسمت مرکزی ایران و بینالنهرین گذاشتند‪ .‬در ضمن‬
‫«اَراک» یا در اصل «اِراک» هم گونهای از همان عِراق (ایراق ترکی) است با همان معنا و ربطی به کلمۀ‬
‫ترکی ایران ندارد‪.‬‬
‫‪ . 3‬مَدار‪ :‬کلمۀ عربی از ریشۀ «دَور» در معنی گردش‪ ،‬دوَران‪ ،‬چرخش‪ ،‬گردیدن به معنی محور‪ ،‬مرکز‪ ،‬هستۀ‬
‫اصلی‪ ،‬حرکت گردشی‪ ،‬محوری که آسیاب و امثالهم درو آن بگردد‪ ،‬است (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪-207 :1381 ،‬‬
‫‪ .)208‬در این جمله مصنّف با توجّه به «صنعت ادبی سجع» که در این بندِ کتاب‪ ،‬بین «خاکسار‪ ،‬گرفتار‪،‬‬
‫مدار‪ ،‬بسیار‪ ،‬کردگار‪ ،‬واالتبار‪ ،‬نامدار‪ ،‬روزگار‪ ،‬ناچار‪ ،‬دیار و اختیار» در نظر داشته خواستهاست این مفهوم‬
‫را برساند که «مانند مداری بودم که راحتی و محنتِ سرنوشت (چرخ فلک و گردش روزگار) دور من‬
‫میچرخیدند»؛ یعنی هم راحتی و فرج در زندگیام بود و هم رنج و محنت‪ .‬فرهاد رحیمی این کلمه را‬
‫«مُدارا» خوانده یا حدس زده و نوشتهاست به نظر درست نمیآید (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)10 :1391 ،‬البتّه سجع‬
‫در کلمات دیگری مثل «حقیر‪ ،‬قدیر و اسیر» نیز دیدهمیشود‪.‬‬
‫‪« . 4‬فاتِر» اسم فاعل عربی است از ریشۀ «فُتُور» (سستی)‪ ،‬به معنی‪« :‬سست‪ ،‬خسته‪ ،‬کسل‪ ،‬بی حال‪ ،‬بی‬
‫رمق‪ ،‬راکد» (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)495 :1381 ،‬مصنّف در سرتاسر مقدّمۀ کتاب‪ ،‬شکسته نفسی و تعارف و‬
‫مجامله می کند‪ ،‬که این از خلقیات ضد فرهنگی بد و زشت ایرانی است که باید مثل ایدز با آن مبارزه‬
‫کرده و با بازگشت به اخالق بی تعارف و صریح اصیل ترکی و آذربایجانی آن را‪ ،‬در جامعه ریشه کن‬
‫کرد‪ .‬او خواسته است بین «خاطر» و «فاتر» بازی لفظی از نوع جناس بکند‪ .‬از دید صناعات ادبی بین این‬
‫دو کلمه «جناس الحق» وجود دارد (ر‪.‬ک‪ .‬همایی‪.)56 :1371 ،‬‬
‫‪ . 5‬ضرب المثلی عربی است‪« :‬ما ال یُدْرَکُ کُلُّهُ ال یُتْرَکُ کُلُّهُ» معنی اش چنین است‪ « :‬هر آنچه تماماً به‬
‫دست نیاید‪] ،‬شایسته است که[ تمام آن نیز ترک نشود»‪ .‬موالنا عارف و شاعر بزرگ ترک فرمودهاست‪:‬‬
‫اِعْلَمُوا اَنْ کُلَّهُ ال یَتْرَکُ‬ ‫اِنَّ شَیْئاً کُلَّهُ الیُدْرِکُ‬
‫کَی توان کردن به ترکِ خوردِ آب‬ ‫گر نتانی خورد طوفان سحاب‬
‫(مولوی‪ :1382 ،‬دفتر پنجم‪ ،‬بب‪.)17-18‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ .‬فایز (فائز عربی از مصدر فَوْز)‪ :‬پیروز‪ ،‬کامیاب‪ ،‬برنده‪ ،‬موفّق (آذرنوش‪ .)519 :1381 ،‬ترکی فایز‪:‬‬
‫اوغورلو‪ ،‬یاریْیان‪ ،‬اودان‪ ،‬باسان‪ ،‬قازانان‪ ،‬اودوجو (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)878 ،261،169،726 :1388 ،‬‬
‫فایض (فائض عربی از ریشۀ فَیْض و فَیَضان)‪ :‬جوشان‪ ،‬فراوان‪ ،‬بسیار زیاد‪ ،‬بیش از حدّ نیاز‪ ،‬پر‪ ،‬اضافی‬
‫(آذرنوش‪ :1381 ،‬ص‪ .)522-521‬ترکی فایض‪ :‬چوخ‪ ،‬چوخلو‪ ،‬بوْل‪ ،‬داشان‪ ،‬داشما (لبریز)‪ ،‬جوشغون‪،‬‬
‫قاینار (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)361 ،683 ،678 ،694 :1388 ،‬عبدالرّحیم خواستهاست که بین فایز و‬

‫‪193‬‬
‫فایض بازی لفظی‪ ،‬یعنی «جناس لفظ» کند (برای جناس لفظ‪ .‬ر‪.‬ک‪ .‬همایی‪ ،)58-57 :1371 ،‬و از دید‬
‫معناشناسی هم آوایی ‪ hemophony‬ایجاد کند‪.‬‬
‫‪ . 7‬ذِمّت ( ) عربی‪ ،‬به معنی تعهّد‪ ،‬مسئولیّت‪ ،‬عهده داری و ضمانت است‪( .‬ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪.)217 :1381 ،‬‬
‫عبدالرّحیم اردبیلی خواستهاست بین کلمات ذِمّت و هِمّت بازی لفظی یا صنعت ادبی جناس (جناس‬
‫الحق) ایجاد کند‪ .‬جناس الحق نوعی جناس است که دو رکن جناس در حرف اوّل یا وسط با هم مختلف‬
‫و بعید المخرج باشند (ر‪.‬ک‪ .‬همایی‪ .)56 :1371 ،‬معادل جناس در زبان انگلیسی ‪Pun/Paronomasia‬‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬داد‪184 :1387 ،‬و ‪.)552‬‬
‫‪ . 8‬اویماق ‪ : oymaq‬قبیله‪ ،‬ظایفه‪ ،‬عشیره‪ ،‬اوبا‪ ،‬مسکن‪ ،‬محال‪ .‬از ریشۀ اویماق ‪ uymaq‬در معنی تابع‬
‫شدن‪ ،‬منطبق شدن‪ ،‬موافق شدن‪ ،‬مطیع شدن‪ ،‬تابع نظم و انضباط شدن‪ .‬در زبان ترکی اویغوری (رایج در‬
‫اویغورستان‪ /‬ترکستان شرقی اشغالی توسط دولت چین) به معنی اجتماع کردن و تابع انضباط شدن‬
‫بودهاست‪ .‬آیماک نیز میگفتند‪ .‬در مغولستان قرون وسطی یک دسته ایل خویشاوند که در سرزمین کوچ‬
‫میکردند‪ ،‬اُیماغ نامیدهمیشدند‪ .‬نام طایفهای از ترکان که در افغانستان‪ ،‬ازبکستان و ایران زندگی میکنند‬
‫و حدود شش میلیون جمعیت دارند‪ .‬به صورت اویماق و اُیماق به معنی طایفه وارد فارسی شدهاست‬
‫(زارع شاهمرسی‪.)299 :1394 ،‬‬
‫‪« . 9‬قالماق» ‪ Qalmaq‬یا «قالموق» ‪ Qalmuq‬به هر دو صورت قابل در منابع قابل مشاهدهاست‪ .‬قالموق‪:‬‬
‫« تورک طایفاالریندان بیر آد‪ .‬آلتای تورکلری‪ ،‬قیزیل اویماغی‪ ،‬اولوباباالرایندان‪ .‬موغول اویماق بگلریندن»‬
‫(جعفرزاده‪ .)1457 :1389 ،‬ترجمه به فارسی‪« :‬نام یکی از طایفه های ترک‪ .‬نام یکی از اجداد قبیلۀ سرخ‬
‫ترکان آلتای‪ .‬یکی از خانهای قبایل مغول»‪ .‬قالمالق‪ :‬نام طایفهای از مغولیه که در سمت شمالی دشت‬
‫قپچاق و خطا (ختا‪ /‬خاتا) و ختن مینشینند‪ .‬وجه تسمیۀ قالماق در اوغوزنامه به تقریب ذکر شدهاست‪:‬‬
‫اوغوزخان بعد از آن که ایتباراق را در دشت قپچاق دفع کرد‪ ،‬جمعی از لشکر اوغوزخان که زنان و‬
‫اموال ایتباراق را مالک شدهبودند‪ ،‬در آنجا «قالماقچی»‪ ،‬یعنی ماندنی شدند و مستدعی ماندن یک تن از‬
‫اوالد او گردیدند‪ .‬هیچ یک از اوالد او راضی به ماندن نشدند‪ .‬آخر قبچاق پسر تینکیزخان راضی به ماندن‬
‫شد‪ .‬اوغوزخان او را در آنجا گذاشت‪ .‬به این جهت ان طایفه را قالماق دشت قپچاق گویند (استرآبادی‪،‬‬
‫‪ 207 :1384‬و ‪ .)196‬از این سطور پیداست که قالماقها قومی از اقوام ایل بزرگ و تاریخساز ترک اوغوز‬
‫و از فرزندان اوغوزخان هستند و ربطی به «مغولیه» (مغولها)‪ ،‬چنان که استرآبادی پنداشته‪ ،‬ندارند‪.‬‬
‫‪ - 10‬این غزل به زبان ترکی جغتایی یا ترکی شرقی‪ ،‬و از امیر علیشیر نوایی‪ ،‬بزرگترین شاعر ترک جهان‬
‫در قرن نهم هجری‪ ،‬وزیر فرهیخته و فاضل سلطان حسین بایقرا (بایقارا)‪ ،‬امیر فرهنگ دوست و ادب‬
‫پرور تیموری‪ ،‬که با ظهور این شاعر بلندپایه‪ ،‬که عبدالرّحیم او را‪ ،‬بحق‪« ،‬افصح الشعراء» (فصیح ترین و‬
‫‪194‬‬
‫شیواترین و زباناورترین شاعران) می خواند‪« ،‬ترکی شرقی که آن را ترکی جغتایی نیز میگویند‪ ،‬زبان ادبی‬
‫منطقه آسیای میانه شد» (ر‪.‬ک‪.‬هیئت‪ )88 :1380 ،‬است‪ .‬مصحّح پس از چندین روز تالش بدون وقفه‬
‫توانست معنی و صورت اصلی کلمات و ابیات این شعر و معادل آنها را در ترکی غربی‪ ،‬یعنی ترکی اوغوز‬
‫که ترکی آذربایجانی یا به قول عبدالرّحیم‪ ،‬ترکی قیزلباشی به همراه ترکی عثمانی و ترکمنی از همین گروه‬
‫است‪ ،‬پیدا کند‪« :‬اول» ‪ :‬او (ضمیر سوّم شخص مفرد ترکی)‪« ،‬ایرور» ‪ :‬است ‪ /‬هست («ایرور» ترکی قدیم‬
‫و ترکی شرقی یا جغتای‪ /‬جیغتای‪ /‬جیغاتای‪ /‬چاغاتای است‪ ،‬ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪« ،)60 :1384 ،‬ایرور»‪ ،‬معادل‬
‫دیر ‪ dir/dır/dur/dür‬در ترکی آذربایجانی امروزی است (ر‪.‬ک‪ .‬هیئت‪ ،426 :1380 ،‬بررسی زبان ترکی‬
‫باستانی خلج)‪« .‬اندق»‪ :‬باید آنداق بوده باشد؛ یعنی آن چنان‪ ،‬آن اندازه (اوزبکی البخاری‪.)39 :1392 ،‬‬
‫«کیم»‪ :‬که‪« ،‬قوُیش» همان قویاش و معادل گونش در ترکی آذربایجانی‪ :‬آفتاب‪ ،‬نور خورشید (استرآبادی‪،‬‬
‫‪ 219 :1384‬و اوزبکی البخاری‪« .)212 :1392 ،‬جسمیغه»‪ :‬جیسمینه (جسمش)‪« ،‬یوک»‪ :‬بار‪« .‬کوزیدن»‪:‬‬
‫گؤزو ایدن‪ /‬گؤزو ایلن (با چشمها)‪« .‬اولسه» ‪ :‬اؤلسه (بمیرد)‪« ،‬تیرک» ‪ :‬تیری‪ /‬دیری (زنده)‪« .‬تیریلور» ‪:‬‬
‫تیریلیر‪ /‬دیریلیر (زنده می شود)‪« .‬لبیدین» لب ایدن‪ /‬لب ایلن (با لبها)‪« .‬اولوک»‪ :‬اؤلو (مرده)‪« .‬کونلمه» ‪:‬‬
‫کؤنلومه (به قلبم‪ ،‬به دلم)‪« .‬اوق»‪ :‬اوخ (تیر)‪« .‬اوزه»‪ :‬اوزره‪ /‬اوسته (رویش‪ ،‬بر رویش)‪« .‬اوق اوزه اوق»‪:‬‬
‫تیر بر رویِ تیر (نگاه نازآلود و خمار و دل شکارِ معشوق‪ ،‬به استعاره‪ ،‬تیر تصوّر شدهاست)‪« .‬آتتی»‪ :‬آتدی‬
‫(انداخت)‪« .‬کوزنک»‪ :‬گؤزون (چشمت)‪« .‬بولسه»‪ :‬اولسا (شود)‪« ،‬تیشوک»‪ :‬دئشیک (سوراخ)‪« .‬اوزره»‬
‫(رویش‪ ،‬بر رویش)‪« .‬تیشوک اوزره تیشوک»‪ :‬تیشیک اوزره تیشیک‪ /‬دئشییک اوزره دئشیک (سوراخ بر‬
‫روی سوراخ‪ /‬شکاف بر روی شکاف)‪« .‬قاتمانکیز»‪ :‬قاتمانیز‪ /‬قاتماییز (درنیامیزید‪ ،‬ممزوج نکنید)‪« .‬لعلی»‬
‫‪ :‬لعل (به استعاره لب سرخ معشوق مراد است)‪« .‬آب حیات»‪ :‬آبی که زندگی جاوید میبخشد؛ به استعاره‬
‫بوسه‪« .‬اسرو»‪« :‬زیاد‪ ،‬وافر‪ ،‬کثیر» (ر‪.‬ک‪ .‬و اوزبکی البخاری‪ )212 :1392 ،‬البته «اسروک ‪ »əsrük‬هم داریم‬
‫که از ریشۀ «اسروماک‪ /‬اوسروماک» به معنی «مست‪ ،‬سرخوش‪ ،‬مدهوش» است (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ 47‬و اوزبکی البخاری‪ )44 :1392 ،‬ولی اینجا مورد نظر نیست‪« .‬چوچوک»‪« :‬دادلی» (گوارا‪ ،‬شیرین‪ ،‬لذیذ‪،‬‬
‫بامزه) (اوزبکی البخاری‪ .)141 :1392 ،‬در دیوان تاش ‪ taş‬در دو مدخل یکی به معنی سنگ و دیگری‬
‫به معنی خارج‪ ،‬بیرون‪ ،‬رو (مخالف زیر) در ترکیب تاش دون ‪ taş don‬به معنی لباس بیرونی‪ ،‬لباس‬
‫رویی‪ ،‬تاشیقماق ‪ taşıqmaq‬به معنی بیرون آمدن‪ ،‬دیده میشود (کاشغری‪ .)503 :1384 ،‬در ترکی معیار‬
‫جغتایی نیز تاش ‪ taş‬هم به معنی سنگ و حجر است‪ ،‬هم به معنی خارج و بیرون‪ ،‬هم به معنی دور و‬
‫بعید و هم پسوند معیّت در معنی «هم» فارسی (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)101 :1392 ،‬از این معانی در‬
‫اینجا معنی «بیرون و خارج» و «دور و بعید» مدّ نظر ماست‪«.‬تاشالب»‪ :‬فعل امر‪ .‬باید «داشال» از مصدر‬
‫«داشالماق» باشد‪ ،‬که این مصدر در ترکی جغتایی به معنی انداختن‪ ،‬بیرون کردن‪ ،‬دفع کردن‪ ،‬طرد کردن‪،‬‬
‫‪195‬‬
‫اخراج کردن‪ ،‬عالوه بر سنگ زدن و سنگسار کردن به کار میرفتهاست‪( .‬ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ 101‬و استرآبادی‪« .)103 :1384 ،‬تاشالب اوزلوکنی»‪ :‬داشال اؤزلوگونو‪ :‬خودیات (نفست) را بیرون‬
‫بینداز‪ /‬از خودی ات (نفس خودت) دست بکش‪ /‬نفست را بیرون بینداز تا سبکبار به معشوق برسی‪.‬‬
‫اور ‪ur‬فعل امر از مصدر اورماق‪ :‬زدن‪ .‬در دیوان اورماق به معنی زدن دیدهمیشود (کاشغری‪)151 :1384 ،‬‬
‫در ترکی جغتایی نیز اور ‪ ur‬به معنی امر به زدن آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)44 :1384 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫نیز اورماک ‪ urmak‬در معنی زدن دیدهمیشود (گلکاریان‪« .)726 :1391 ،‬یراق»‪ :‬ییراق‪ /‬ایراق (دور)‪.‬‬
‫«آغر»‪ :‬آغیْر‪ :‬سنگین‪« .‬یوک»‪ :‬بار‪ .‬الزم به ذکر است که فرهاد رحیمی برای آسان خوانی این شعر مجبور‬
‫شدهاست که عالوه بر تبدیل «ک» در کلماتی مثل «قاتمانگیز» که در نسخۀ اصلی «قاتمانکیز» است‪،‬‬
‫تغییراتی اندک در متن ایجاد کند مثالً «اؤلسه» که در متن اصلی «اولسه» است و نیز «اؤلوک» که در نسخۀ‬
‫اصلی «اولوک» است و نیز «اوزلوکنگی» که در متن اصلی «اوزلوکنی» است به این دلیل موجّه و درست‬
‫که نون غنّه در آن وجود دارد (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ )14 :1391 ،‬ولی ما به اصل نسخۀ خطی عبدالرحیم اردبیلی‬
‫وفادار ماندیم‪ .‬بازگردانی سادۀ این غزل به زبان ترکی آذربایجانی با وفاداری به اصل متن چنین می شود‪:‬‬
‫«اوْ پریوش دیر آن قَدَر نازیک‪ /‬کی گونَش پرتوی دیر جیسمینه یوک‪ /‬گرچه قاتیل گؤزیندن اؤلسه دیری‪/‬‬
‫دیریلیر نوش لبیندن هم اؤلو‪ /‬کؤنلومه اوخ اوزره اوخ آتدی گؤزون‪ /‬نَه عجب اولسا دئشیک اوزره دئشیک‪/‬‬
‫قاتماییز لعلی اوزه آب حیات‪ /‬گرچه بو شربتدیر چوخلو دادلی‪ /‬داشال اؤزلوگونو نوایی قدم وور‪ /‬کی‬
‫ایراق یولدور و بو آغیر یوک»‪ .‬بازگردانی غزل به فارسی‪« :‬آن پریوش آن قدر نازک و لطیف است‪ /‬که‬
‫پرتوِ آفتاب بر جسم ظریفش بار میشود‪ /‬اگرچه عاشق زنده با ناز چشمان قاتلش بمیرد‪ /‬مرده (دلمرده)‬
‫با چشیدن نوش لبش زنده میگردد‪ /‬چشمانت به دلم تیر روی تیر انداخت‪ /‬نه عجب اگر قلب زخمیام‬
‫سوراخ بر روی سوراخ شود‪ /‬بر لعل لبت آب حیات بوسه را درمیامیز‪ /‬اگرچه این شربتِ آبِ حیات بسیار‬
‫گوارا و شیرین باشد‪ /‬ای «نوایی» خودیات (نفست) را بیرون کن تا سبکبار به معشوق برسی‪ /‬چرا که‬
‫راه عشق بس دور است و بارِ عشق بس سنگین»‪.‬‬
‫‪« .‬دور‪ /‬دیر» (‪ )dur/dür/dır/dir‬در ترکی آذربایجانی «حرف» نیست‪ .‬فرهاد رحیمی «دور‪ /‬دیر»‬ ‫‪11‬‬

‫(‪ )dur/dür/dır/dir‬را «بیلدیرمه اکی» (پسوند اخباری) گرفتهاست و آن را سوم شخص مفرد از زمان‬
‫گستردۀ فعل تورور ‪ turur‬دانستهاست‪ .‬در نظر او فعل ‪ turur‬ابتدا تور ‪ tur‬شده و بعد به دور ‪ dur‬بدل‬
‫شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ :1391 ،‬ص‪ .)15‬این نظر فرهاد رحیمی از دیدگاه دستور زبان و زبانشناسی‬
‫تاریخی درست است‪ .‬در رکن دوم همین کتاب در ذیل کلمات «دور» و «دگول» نظر خود را به این پسوند‬
‫تصریفی ترکی به تفصیل بیان کردهایم‪.‬‬

‫‪196‬‬
‫‪« . 12‬تنکویردی» به همین صورت در نسخۀ خطی نوشتهشدهاست و صورت درست آن باید «تنکریوردی»‬
‫یا همان «تنگریویردی» (تنگری‪ +‬ویردی) باشد‪ .‬که البته چنان که در ادامۀ متن‪ ،‬خواهیم دید‪ ،‬مصنّف نیز‪،‬‬
‫همین صورت صحیح را در جاهای دیگر متن آوردهاست‪ .‬این اسم‪ ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی‪« ،‬تانری‪-‬‬
‫وئردی ‪ /‬تاریوئردی» شدهاست و رایج است‪ .‬در نسخۀ خطی باالی کلمۀ «داش»‪ ،‬به فارسی و با خطّ‬
‫ریز‪« ،‬سنگ» نوشتهاست و باالی «قرا»‪« ،‬سیاه» و باالی «دمور»‪« ،‬آهن» و باالی «تنکویردی»‪« ،‬خداداد» و‬
‫باالی «قلی»‪« ،‬غالم»‪ .‬به نظر می رسد معنی «قرا» (قارا) در «قراخان» باید «بزرگ» باشد نه «سیاه»‪ .‬در‬
‫ضمن‪« ،‬یردان قلی» نیز همان «یارادان قولو» (بندۀ ]خدای[ خالق) است‪ .‬هر چه هست عین نوشته با‬
‫رعایت امانت و با دقّت در متن منعکس شد و از اصالح و جرح و تعدیل خودداری کردیم‪.‬‬
‫‪ . 13‬در متن اصلی چنین آمدهاست‪ .‬دربارۀ این مال یولقلی ‪ Yolqulı‬یا همان مال یولقولو ‪Yolqulu‬‬
‫(یولقولی = یولقولو‪ :‬یوْل ‪+‬قوُلوُ‪ ،‬به معنی‪ :‬بندۀ راه‪ ،‬همیشه مسافر و غریب) عبدالرحیم هیچ توضیحی‬
‫ندادهاست‪ .‬عبدالرحیم اردبیلی علمای خمسه را در ابتدای مظهرالترکی با نام هر کدام ذکر کردهاست و این‬
‫مال‪ ،‬جزو پنج مالی زبان دان (علماء خمسه) نیست‪ .‬از این رو‪ ،‬هویت این مال یولقولی ‪ yoqulı‬مشخص‬
‫نیست‪ .‬در جایی دیگر از همین کتاب از او نقل قول کردهاست‪ .‬فرهاد رحیمی در مقدّ مۀ کتاب مظهرالترکی‬
‫عالوه بر این که از علمای خمسه مطرح شده در اصل کتاب سخن گفتهاست «مال یولقولی» را نیز به آنها‬
‫افزوده و علماء خمسه را شش تن کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)7 :1391 ،‬‬
‫‪ :‬کلمهای عربی است از ریشۀ حَزْمْ‪ .‬در عربی‪ ،‬کلمۀ حزم‪ ،‬علی رغم آنچه ما در ایران‬ ‫‪ . 14‬حزمیّت‪/‬‬
‫از آن درمی یابیم؛ یعنی‪ :‬احتیاط و دور اندیشی‪ .‬در معنی احتیاط و دوراندیشی‪ ،‬مصنف هشدار میدهد که‬
‫در اصل زبان عربی به معانی زیر نیز به کار میرود‪« :‬بستن‪،‬‬ ‫باید در کاربرد زبان ترکی محتاط بود؛ اما‬
‫محکم بستن‪ ،‬محکم کردن‪ ،‬ثبات‪ ،‬پایداری‪ ،‬استواری و قاطعیّت» (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)120 :1381 ،‬از آن جا‬
‫که منظور نویسنده به طور کلّی ب ر خصوصیّت آمرانه بودن و صالبت و استواری زبان ترکی در ذات این‬
‫زبان و کاربرد آن است‪ ،‬کلمۀ حزمیّت باید در همین معنی «قاطعیّت و استواری» به کار رفتهباشد که در‬
‫این معنی با کلمۀ شبیه خودش‪ ،‬یعنی جزمیّت هم معنی است‪ .‬میدانیم که در اتمیولوژی و معنیشناسی‪،‬‬
‫بحث شباهت کلمات به هم با تفاوت اندک یک واج در معنی و کاربرد‪ ،‬از بحثهای رایج است‪ .‬جزمیّت‬
‫نیز به معنی «برش‪ ،‬قطع‪ ،‬اراده قاطع‪ ،‬رأی یا سخن یا نظر قاطع و استحکام» (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،‬ص‪ ،)85‬به کار‬
‫می رود‪ .‬به هر حال‪ ،‬کلمۀ حزمیّت‪ ،‬همان گونه که منظور نظر مصنف کتاب است‪ ،‬افادۀ قاطعیّت‪ ،‬آمرانه‬
‫بودن و امرمدار بودن زبان ترکی را می کند‪ .‬جملۀ بعدی عبدالرّحیم «مکروه است‪ ،‬که کالم ترکی از روی‬
‫عجز و ادب گفته شود»‪ ،‬معنی مورد ارادۀ ما را تقویت میکند‪.‬‬

‫‪197‬‬
‫‪ - 15‬تات‪ :‬غیرترک‪ .‬نامی که در سرزمینهای ترکنشین برای کسانی به کار میرود که به یکی از زبانهای‬
‫غیرترکی سخن میگویند؛ مانند مردم برخی از روستاهای پیرامون خلخال و قزوین (صدری افشار و‬
‫دیگران‪ .)334 :1381 ،‬الزم به ذکر است که در این جا قوم ایرانی تات که هم اکنون در آذربایجان زندگی‬
‫میکنند و زبانی نزدیک به تالشی دارند‪ ،‬مراد نیست‪ ،‬بلکه تمامی غیرترکها که زبان ترکی را با لهجه و به‬
‫صورت غلط یا آمیخته با زبانی غیر از ترکی حرف میزدند‪ ،‬مورد نظر است؛ یعنی تمایز بین ترک و تات‬
‫در این متن و متون مشابه ترکی‪ ،‬تمایزی زبانشناختی است؛ همچنان که عربها هم غیرعربها را به سبب‬
‫این که زبان عربی را با لهجه و به صورت غلط و آمیخته با زبان دیگر حرف میزدند‪ ،‬عجم‪ ،‬به معنی گنگ‬
‫و نافصیح میگفتند و نیز همین مسئله دربارۀ یونانیان که غیر یونانیان را بربر میگفتند صادق است‪ .‬البته‬
‫عبدالرّحیم در معنی لغت تات در همین کتاب مظهرالترکی‪ ،‬بر اساس تلقّی ترکان آن روزگار از تات‪،‬‬
‫دیدگاهی خاص در این باره دارد که بیانگر طرز تلقی ترکان در آن عهد و روزگار بودهاست‪« :‬تات‪ :‬کسی‬
‫که آنکه رگ مردی و غیرت ندارد»‪( .‬ر‪.‬ک‪ .‬همین کتاب‪ ،‬بخش‪ :‬امّا از اسماء که اوایل آنها بتاء است)‪ .‬این‬
‫امر نشاندهندۀ این نکتۀ جامعهشناختی و تاریخی است که ترکان قیزلباش در آن اوان در اوج قدرت و‬
‫عظمت بودهاند و غیرترکان را برای کارهای نظامی که نیاز به قدرت‪ ،‬شجاعت و مردانگی داشتهاند‪ ،‬قبول‬
‫نمیکردهاند‪ .‬البته جنگ بین «ترک و تاجیک»‪« ،‬ترک و تات» و در دویست سال اخیر «ترک و فارس»‬
‫رشتهای است که سر درازی دارد و قصد ما نژادپرستی نیست‪ ،‬بلکه «انعکاس و توصیف واقعیت تاریخی»‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 16‬التقاء ساکِنَین (دو حرفِ ساکن) در عربی‪ ،‬آن است که دو حرف ساکن‪ ،‬پهلوى یکدیگر قرار بگیرند‪.‬‬
‫و این در زبان عرب غیرممکن است و ناچار باید قاعدۀ صرفى در چنین مورد اجرا شود (لغت نامۀ‬
‫دهخدا‪ ،‬مدخل التقاء)‪ .‬التقای ساکنین به زبان علمی زبانشناسی امروز آمدن دو صامت پشت سرِ هم است‪.‬‬
‫جملۀ عبدالرّحیم از جهت معنا و مفهوم ابهام دارد‪ .‬به نظر می رسد که اصل مطلب چنین باشد‪« :‬اگرچه‬
‫التقاء ساکنین‪ ،‬در کالم عربیّت ذکر نموده و مینماید‪ ،‬بخالف عربی و فارسی‪ ،‬که این رعایت (پرهیز از‬
‫التقاء ساکنین) مُرعی شده‪ ،‬در ترکی‪ ،‬این رعایت‪ ،‬مُرعی نشدهاست»‪ .‬البتّه در زبان فارسی‪ ،‬در کلماتی مثل‬
‫«گبر»‪« ،‬برف»‪« ،‬رفْتْ»‪« ،‬گفْتْ»‪« ،‬فروخْتْ»‪« ،‬بیخْتْ»‪« ،‬ریخْتْ» و ‪ ،...‬التقاء ساکنین دیده می شود و عیب‬
‫شمرده نمیشود‪ .‬در زبان ترکی نیز کلماتی مثل «آرْخْ» ‪« arx‬آرْتْ» ‪« ،art‬اؤرْتْ» ‪« ört‬ییْرْت» ‪ yırt‬و‬
‫«دؤرْد» ‪ dörd‬و «قوُرْدْ» ‪ qurd‬و کلمات دیگر ‪ ...‬التقای ساکنین دیده میشود‪ .‬در دیوان لغاتالترک‪ ،‬اثر‬
‫وزین محمود کاشغری نوشتهشده بین سالهای ‪ 460‬هـ‪.‬ق ‪466 -‬هـ‪.‬ق‪1067 ( .‬م‪1073 – .‬م‪ ،).‬برگردان‬
‫دانشمند معاصر در زمینۀ زبانشناسی ترکی‪ ،‬دکتر حسین محمّدزاده صدیق‪ ،‬کاشغری عقیده دارد که در‬
‫زبان ترکی اصیل‪ ،‬دو ساکن پشت سر هم نمیآیند و او آمدن دو ساکن پشت سر هم‪ ،‬نشانه سستی و‬
‫‪198‬‬
‫ضعف گویش ترکی میشمارد که در آن التقای ساکنین وجود دارد (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪: 235 :1384 ،‬‬
‫توضیحات مربوط به کلمۀ بالق ‪ balq‬به جای بالیق ‪ balıq‬در معنی گل و الی‪ ،‬در گویش ترکی آرغویی‬
‫که کاشغری این گویش را به سبب داشتن چنین کلماتی‪ ،‬ضعیف و سست دانستهاست)‪ .‬با وجود این‪ ،‬در‬
‫خود دیوان در کلمات متداول ترکی مثل آلپ ‪( alp‬دالور)‪ ،‬آرت ‪( art‬گردن و نیز کمرۀ و عقبۀ کوه)‪،‬‬
‫اورت ‪( urt‬سوراخ سوزن)‪ ،‬آست ‪( ast‬به ترکی چگلی‪ :‬کوچه و تنگه)‪ ،‬آند ‪( and‬قسم)‪ ،‬اورق ‪urq‬‬
‫(کوتاهشدۀ کلمۀ اوروق ‪ :uruq‬طناب‪ ،‬رسن)‪ ،‬ایرق ‪( ırq‬فالگویی و کهانت)‪ ،‬ارک ‪( ərk‬سلطنت و نفاذ‬
‫امر)‪ ،‬اؤرک ‪( örk‬رسن و طناب پوزهبند چهارپایان و نیز پابند اسبان)‪ ،‬ایرک ‪( irk‬گوسفند ماده در آستانۀ‬
‫چهارسالگی)‪ ،‬ایلک ‪( ilk‬نخست و آغاز هر چیز) و نیز تؤرت ‪( tört‬همان دؤرد‪ :‬عدد چهار) التقای‬
‫ساکنین مشاهده میشود و عیب هم نیست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 110 ،101 :‬و ‪ .)221‬الزم به ذکر است که التقای‬
‫ساکنین در زبانهای عربی‪ ،‬ترکی و فارسی هرگز در هجای اوّلِ کلمه دیدهنمیشود‪ ،‬بلکه هر کلمهای در‬
‫این زبانها با صامت و مصوت بالفاصله بعد از صامت اوّل شروع میشود‪.‬‬
‫‪17‬‬
‫‪ -‬در دیوان اول ‪ ol‬به معنی او (ضمیر سوم شخص مفرد)‪ ،‬آن (ضمیر اشاره به دور) و معادل ذاک‬
‫عربی آمدهاست (کاشغری‪.)100 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی نیز اول ‪ ol‬به معنی آن (از ادات اشاره به‬
‫دور)‪ ،‬او (ضمیر غائب شخصی) آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)57 :1392 ،‬همچنین در دیوان آنینگ ‪anıŋ‬‬
‫در معنی مالِ او‪ ،‬آنینگ بیرله ‪ anıŋ birlə‬به معنی همراهِ او و آنگار ‪ /aŋar‬آنگر ‪ aŋər‬هر دو به معنی‬
‫برایِ او به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)121 ،158 :1384 ،‬در دیوان آنی ‪ anı‬به معنی او را‪ ،‬به او (معادل‬
‫اونو ‪ onu‬و اونا ‪ ona‬در ترکی آذربایجانی معاصر)‪ ،‬آنین ‪ anın‬به معنی مالِ او‪ ،‬همراهِ او و از او‪ /‬از آن‬
‫(معادل اونون ‪ ،onun‬اونونال ‪ onunla‬و اوندان ‪ ondan‬در ترکی آذربایجانی معاصر) آمدهاست‪ .‬از این‬
‫نمونهها میتوان استنباط کرد که در دیوان آن ‪ an‬و آنگ ‪ aŋ‬نیز به همراه اول ‪ ol‬به معنی «او» (ضمیر‬
‫سوم شخص مفرد) آمدهاست (نیز ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی جغتایی آنچا ‪ ança‬به معنی آنقدر و‬
‫آناندازه آمدهاست‪ .‬بنابراین ضمیر آن ‪( an‬ضمیر اشاره به دور) ترکی‪ ،‬در این ترکیب معادل ضمیر آن‬
‫(ضمیر اشاره به دور) در فارسی است‪ .‬عبدالهی جهانی (اوموداوغلو) اعتقاد دارد که آنچای ترکی جغتایی‬
‫به صورت آنچه وارد فارسی شدهاست‪ .‬در همین ترکی آنگا ‪( aŋa‬همان آنا ‪ )ana‬به صورت اسم اشاره‬
‫به معنی «به او» و «به وی» (معادل اونا ‪ ona‬در ترکی آذربایجانی معاصر) دیده میشود‪ .‬در همین ترکی‬
‫آندا ‪ anda‬به معنی آنجای فارسی و هناک عربی‪ ،‬آنداق ‪ andaq‬به معنی آنچنان‪ ،‬آن اندازه‪ ،‬آنجایی‪،‬‬
‫آنچیالیین ‪ ançılayın‬به معنی مثلِ آن و آنچنان دیدهمیشود‪ .‬اوموداوغلو عقیده دارد که آنچیالیین همان‬
‫«آنچنان» و کلمۀ ترکی دخیل در فارسی است (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ 28 :1384 ،‬و اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ 39‬متن و پاورقی ‪ 2‬و ‪ .)3‬شاید چون مؤلفان لغت ترکی جغتایی‪ ،‬اوزبکی البخاری و استرآبادی آن ‪ an‬را‬
‫‪199‬‬
‫در معنی آن (ضمیر اشاره به دور) بدیهی میدانستهاند‪ ،‬مدخلی برای آن ‪ an‬بازنکردهاند‪ ،‬اما از ترکیباتی‬
‫که ذکر شد‪ ،‬میتوان استنباط کرد که در ترکی معیار جغتایی آن ‪ an‬همراه با اول ‪ ol‬به معنی آن (ضمیر‬
‫اشاره به دور) بودهاست‪ .‬در ترکی معاصر ترکیه اثری از اول ‪ ol‬و آن ‪ an‬نیست‪ .‬در این ترکی‪ ،‬او ‪ O‬به‬
‫معنی او (ضمیر سوم شخص مفرد) و آن (ضمیر اشاره به دور) به کار میرود‪ .‬در این ترکی اونا ‪ ona‬به‬
‫معنی به او‪ ،‬او‪ ،‬او را و اوندا ‪ onda‬در معنی در آن‪ ،‬داخل آن و نزد او و اوندان ‪ ondan‬در معنی از آن‪،‬‬
‫از او‪ ،‬اونو ‪ onu‬در معنی او را‪ ،‬آن را و اونون ‪ onun‬در معنی مالِ او‪ ،‬مالِ آن کاربرد دارد (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ 541 :1391‬و ‪ .)546-545‬گلکاریان معنی «به آن» و «آن را» در جلوی مدخل اونا ‪ ona‬فراموش کردهاست‪.‬‬
‫در ترکی آذربایجانی نیز او ‪ O‬به معنی او (ضمیر سوم شخص مفرد) و آن (ضمیر اشاره به دور) به کار‬
‫میرود (داشقین‪ 559 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)222 :1394 ،‬جالب است که داشقین با وجود دقت در‬
‫فرهنگنویسی‪ ،‬مدخلی برای اونا ‪ ،ona‬اوندان ‪ ،ondan‬اونو ‪ onu‬و اونون ‪ onun‬باز نکردهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪ ،‬همان‪)565-564 :‬؛ اوندا ‪ onda‬در فرهنگ ترکی فارسی داشقین به معنی آن زمان‪ ،‬آن موقع‪ ،‬آن‬
‫وقت‪ ،‬در آن صورت و «اگر چنان است»‪ ،‬آمدهاست (داشقین‪ .)564 :1386 ،‬داشقین معنی «در آن»‪« ،‬در‬
‫او»‪« ،‬پیش‪/‬نزد او»‪« ،‬پیش‪ /‬نزدِ آن» و «در داخل آن» را برای اوندا ‪ onda‬فراموش کردهاست‪ .‬اونا ‪ ona‬در‬
‫فرهنگ جامع ترکی آذربایجانی‪ -‬فارسی زارع شاهمرسی‪ ،‬به معنی به او‪ ،‬به آن‪ ،‬به آن خاطر‪ ،‬اوندا ‪onda‬‬
‫به معنی نزدِ او‪ ،‬آن موقع‪ ،‬اوندان ‪ ondan‬به معنی از او و اونو ‪ onu‬در معنی او را و آن را آمدهاست‬
‫(زارع شاهمرسی‪ 290-289 :1394 ،‬و ‪ .)293‬زارع شاهمرسی نیز در فرهنگ جامع خودش فراموش‬
‫کردهاست که مدخلی برای اونون ‪ onun‬به معنی مالِ او‪ ،‬مالِ آن باز کند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)294 :‬در ضمن‬
‫فراموش کردهاست که معنی «در آن»‪« ،‬در او»‪« ،‬نزد‪ /‬پیش آن»‪« ،‬در داخل آن‪ /‬او»‪« ،‬در آن صورت» و «اگر‬
‫چنان است» را برای اوندا ‪ onda‬و معنی «از آن» را برای اوندان ‪ ondan‬ذکر کند‪ .‬همین نکات ظریف‬
‫مبین این است که کار فرهنگنویسی کاری بس شاق و دشوار و ظریف و خطیر و حساس است‪ .‬به هر‬
‫حال از تحقیق اخیر نتیجه میگیریم که در زبان ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی معاصر او ‪ O‬و اون ‪on‬‬
‫هم در معنی او (ضمیر سوم شخص مفرد) و هم در معنی آن (ضمیر اشاره به دور) به کار میرود‪ .‬این که‬
‫عبدالرحیم به جای اون ‪ ،on‬آن ‪ an‬را به کار بردهاست‪ ،‬با توجه به آن ‪ an‬در ترکی میانه کاربرد صورت‬
‫کهن اون را در ترکی قزلباشی میرساند‪ .‬در ضمن او ‪ O‬ترکی و او (ضمیر سوم شخص مفرد) فارسی و‬
‫اون ‪ on‬ترکی و آن (ضمیر اشاره به دور) فارسی یک کلمه هستند‪ .‬نکتۀ آخر این که در زبان ادبی‪،‬‬
‫مخصوصاً شعر کالسیک ترکی و در متون قدیم به جای او ‪ ،O‬اول ‪ ol‬دیدهمیشود که البته طبیعی است‬
‫و صورت اصیل و قدیم ترکی میانۀ این ضمیر چنان که در دیوان و لغت معیار جغتایی دیدیم‪ ،‬همین‬
‫است‪ .‬هادی خواستهاست که بیت زیبایی از میرزه علی اکبر صابر‪ ،‬شاعر بیهمتا و بزرگ آذربایجانی‪ ،‬برای‬
‫‪200‬‬
‫شاهد و مثال کاربرد اول ‪ ،ol‬به جای او ‪ O‬بیاورد که آن را به صورت غلط «ایستهسن گؤنلوم اگر زولفون‬
‫کیمی پریشان اولماسین‪ /‬اول قدَر جور ائت منه‪ ،‬آه چکمک امکان اولماسین» آوردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪،‬‬
‫‪)195 :1386‬؛ در حالی که مصراع اول با ترتیبی که هادی نوشته‪ ،‬پدرِ وزنِ عروضیِ شعر صابر را که‬
‫«فاعالتن فاعالتن فاعالتن فاعلن» است‪ ،‬سوزاندهاست و صورت درست بیت این است‪« :‬ایستهسن کؤنلوم‬
‫کیمی زولفون پریشان اولماسین‪ /‬اول قدَر جور ائت منه آه ائتمک امکان اولماسین» (صابر‪.)491 :1387 ،‬‬
‫‪ . 18‬با توجه به تحقیقات مصحح در حاشیۀ قبلی‪ ،‬به قیاس آن ‪ an‬در ترکی میانه و ترکی معیار جغتایی‬
‫آنالر ‪ anlar‬و آنگالر ‪ aŋlar‬بایستی در معنی ایشان (ضمیر سوم شخص جمع) و آنها (ضمیر اشاره به‬
‫دور جمع) باشند‪ .‬در ترکی ترکیه اونالر ‪ onlar‬در معنی ایشان و آنها کاربرد دارد (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)546‬در ترکی آذربایجانی اونالر ‪ onlar‬به معنی ایشان و آنها کاربرد دارد (داشقین‪ .)565 :1386 ،‬زارع‬
‫شاهمرسی در فرهنگ جامع ترکی آذربایجانی‪ -‬فارسی فراموش کردهاست که مدخلی برای اونالر باز کند‬
‫(ر‪.‬ک زارع شاهمرسی‪ .)292 :1394 ،‬در ضمن اوالر ‪ olar‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬با اتیمولوژی‪ :‬او ‪O‬‬
‫(ضمیر سوم شخص مفرد)‪ +‬الر (پسوند جمع ترکی) معادل و هم معنی با اونالر در ترکی ترکیه و ترکی‬
‫آذربایجانی است که با شگفتی هم از چشم و گوش تیز داشقین و هم از چشم و گوش تیز زارع شاهمرسی‬
‫دور ماندهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 563 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ )279 :1394 ،‬شاید به این دلیل که با فعل‬
‫ترکی پرکاربرد اوالر ‪ olar‬در معنی میشود‪ ،‬ممکن است‪ ،‬شاید‪ ،‬رو باشد‪ ،‬گویا‪ ،‬حتیاالمکان‪ ،‬بسیار خوب‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،‬همان) مشتبه نشود‪ .‬اما در آذربایجان بارها و بارها در محاورات مردم‪ ،‬اوالر ‪olar‬‬
‫در معنی ایشان و آنها کاربرد دارد و در زبانشناسی و فرهنگنویسی علمی هر چیزی که کاربرد بسیار و‬
‫هر روزه در محاورات مردم دارد‪ ،‬باید مدخلی در فرهنگها برایش باز کرد و از مالحظات ادبی و تجویزی‬
‫باید پرهیز کرد‪.‬‬
‫‪ . 19‬بَن همان مَن ‪ mən‬ترکی آذربایجانی معادل من (ضمیر اول شخص مفرد) فارسی است‪ .‬در ترکی‬
‫باستان من ‪ mən‬در معنی من بودهاست (ندیم تونا‪ .)45 :1390 ،‬البته ندیم تونا به عادت ترکان ترکیه‬
‫متأسفانه ‪ mən‬را به صورت ‪ men‬التیننویسی کردهاست که اساساً غلط است و این به کارگیری مصوت‬
‫‪ /e/‬به جای ‪ /ə/‬در ترکی ترکیه ضاللی قدیم است که نمیخواهند از آن دست بکشند‪ .‬الزم به ذکر است‬
‫که در ترکی ترکیه مصوت ‪ /ə/‬و صامتهای ‪ q/‬ق‪ /‬و ‪ x/‬خ‪ /‬را مدت صد سال است از نوشتار ترکی ترکیه‬
‫زدودهاند و این زبان زیبا را به زبانی ناقص بدل کردهاند‪ .‬در دیوان من ‪ mən‬و بن ‪ bən‬هر دو ترکی‬
‫دانستهشده و به معنی من دیده میشود‪ .‬کاشغری تصریح میکند که اوغوزها به من‪ ،‬بَن و دیگر ترکان‪،‬‬
‫من میگویند (کاشغری‪ .)220 :1384 ،‬در ترکی جغتایی واژه به صورت مین ‪ min‬مشاهده میشود‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)243 :1392 ،‬استرآبادی تصریح کردهاست که هرگاه مین‪ ،‬در آخر الفاظ واقع شود‪،‬‬
‫‪201‬‬
‫افادۀ انتساب به ضمیر (اول شخص مفرد) میکند (استرآبادی‪ .)246 :1384 ،‬در ترکی ترکیه کلمه به‬
‫صورت بن ‪ ben‬دیدهمیشود (گلکاریان‪ ،)128 :1391 ،‬که مطابق معمول سدۀ اخیر در ترکینویسی واژه‬
‫را بیجهت مکسور کردهاند‪ .‬در ترکی آذربایجانی کنونی واژه با ابدال صامت ‪ b/‬ب‪ /‬به ‪ m/‬م‪ /‬به صورت‬
‫من به کار میرود (داشقین‪ )545 :1386 ،‬و نوشتن من به صورت بن در مظهرالترکی نشان از آن دارد که‬
‫در آن اوان ترکی قزلباشی عین ترکی آنادولو‪ /‬رومی‪ /‬عثمانی‪ ،‬بودهاست‪ .‬منِ فارسی با منِ ترکی مشترک‬
‫است‪ .‬با توجه به قدمت زبان ترکی که پروفسور ندیم تونا آن را با محاسبهای علمی‪ ،‬آکادمیک و محتاطانه‬
‫یازده هزار تا هشت هزار و پانصد سال پیش تعیین کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ ،)78-77 :1390 ،‬احتمال‬
‫دخیل بودن کلمۀ من از ترکی به فارسی خیلی بیشتر است‪.‬‬
‫‪ . 20‬مصنّف در کل کتاب‪ ،‬به پیروی از صرف و نحو عربی‪ ،‬ضمایر غایب را اوّل می آورد و بعد ضمایر‬
‫مخاطب‪ ،‬و در آخر ضمایر متکلّم را میآورد‪ .‬در مورد صرف فعلها نیز‪ ،‬به همین منوال‪ ،‬و به اقتفای صرف‬
‫و نحو عربی‪ ،‬عمل کردهاست و افعال غایب را نخست‪ ،‬سپس‪ ،‬مخاطب‪ ،‬و در آخر متکلّم را آوردهاست‪.‬‬
‫در حالی که از نظر قدرت و قوّت ضمیر و فعل‪ ،‬از جهت بار معنایی و بدیهی و اعرف بودن‪ ،‬طبیعی آن‬
‫است که اوّل متکلّم وحده و مع الغیر‪ ،‬سپس مخاطب مفرد وجمع‪ ،‬و در انتها غایب مفرد و جمع را بیاورد‪.‬‬
‫‪ . 20‬معنی «آن» ترکی‪ ،‬صفت اشارۀ «آن» فارسی و جمعش «آنها» نیست‪ ،‬بلکه «او» و «ایشان» است‪ .‬آن‬
‫(ضمیر سوم شخص غایب) که در ترکی آذربایجانی امروز «اوْ‪ ،»o /‬به جای آن به کار میرود‪ ،‬به معنی‬
‫«او» در فارسی هم است‪ .‬به نظر میرسد هم «او» و هم صفت اشارۀ «آن» در فارسی برگرفته از زبان اصیل‬
‫و کهن ترکی و صورت دیگری از ضمیر «آن» ترکی باشد‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی معادل «آن»‪« ،‬اوْ»‬
‫و «اون» است‪ .‬که جمعشان می شود‪« :‬اوْالر»یا «اوْنالر»‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫‪ -‬همانگونه که در مقدمه گفتیم‪ :‬کاربرد اصطالحات فقهی در این سخنان و عقاید عجیب به نظر‬
‫میرسد‪ .‬اصطالحاتی مثل «مال»‪«،‬مستحب»‪«« ،‬مکروه» و «حرام» این گونه سخنان را بیشتر به «حکم واجب‬
‫االجرای شرعی یا فتوای واجب االجرای شرعی» مانند کردهاست‪ .‬پیداست که از دورۀ صفویّه و به ویژه‬
‫در دورۀ افشاریّه (نادرشاه و عادلشاه) ترکان در ایران دارای آن چنان شکوه و قدرت و عظمت و جایگاه‬
‫اجتماعی و سیاسی واال و ممتاز بودند که عدّهای از مالیان و روحانیّون زبانشناس حرفهای ترک مثل‬
‫علمای خمسه و مال یولقولو‪ ،‬دربارۀ زبان فخیم ترکی و ترکان ایران به ویژه قزلباشان‪ ،‬که طبقۀ ممتاز حاکم‬
‫بودهاند‪ ،‬حکم شرعی صادر میکردند که جمالت اخیر یکی از آن فتواها است‪ .‬البته این فتوا صادر کردن‬
‫مالیان ترک در باب زبان ترکی نمیتواند که با تسلط مذهب شیعه در زمان صفویان بر کل ایران بی ارتباط‬
‫باشد‪ .‬بی گمان این شمشیر قزلباشان بود که مذهب شیعه را در سرتاسر ایران آن زمان رایج کرد و برای‬
‫همین زبان ترکی زبان غالب و زبان بزرگان و حاکمان و در نتیجه زبان مکرم و فخیم بود‪ .‬به هر روی‪،‬‬
‫‪202‬‬
‫این شکوه و عظمت بی نظیر ترکان و اوج عظمت و شکوه زبان ترکی را مقایسه کنید با مقام و منزلت‬
‫پست اجتماعی‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬اقتصادی و سیاسی ترکان امروز ایران و عجز و انکسار ترکان ایران و آزربایجان‬
‫و حقارت و پیش پا افتادگی زبان ترکی در سدۀ اخیر‪ ،‬پس از صد سال از روی کار آمدن حاکمیّت‬
‫ضدترک پهلوی بعد از کودتای سوم اسفند سال ‪ 1299‬هـ‪.‬ش‪ 1339 /.‬هـ‪.‬ق‪1920 /.‬م‪ .‬و به سلطنت رسیدن‬
‫رضاخان میرپنج‪ ،‬که نتیجۀ اجرای توطئهها و سیاستهای نژادپرستانۀ ترکستیز استعمار‪ ،‬مخصوصاً استعمار‬
‫انگلیس و کانونهای فراماسونی‪ -‬صلیبی ضد ترک‪ ،‬ضد عرب و ضد اسالم به نوکری شوونیسم فارس یا‬
‫همان پانفارسیسم است‪.‬‬
‫‪« - 22‬ایچمق» عین نوشتۀ عبدالرّحیم است‪ .‬فرهاد رحیمی به صورت ‪( içmaq‬مطابق با لهجۀ تبریزی) به‬
‫خط ترکی التین نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ )23 :1391 ،‬و البتّه این صورت‪ ،‬تلفّظ هرچند خالف قاعده‬
‫هماهنگی مصوتها (سسلی‪ /‬اونلو اویومو قورالی ‪ )səsli/ ünlü uyumu quralı‬در ترکی معیار امروزی‬
‫است؛ امّا در لهجۀ ترکی آذربایجانی در شهر تبریز رایج است‪ .‬میدانیم که صورت ترکی معیارِ امروزی‬
‫این کلمه «ایچمک‪ » içmək‬است‪ .‬مطابق قانون هماهنگی اصوات (سس اویومو قورالی ‪səs uyumu‬‬
‫‪ quralı‬یا همان سس اویغونلوقو ‪ )səs uyğunluğu‬که تنها به زبان قانونمند ترکی اختصاص دارد‪ ،‬و‬
‫مانند تراز نوشتار و گفتار را در ترکی به سامان میآورد (فرهنگ جامع ترکی ‪ -‬فارسی‪ ،‬ص ‪ ،)7‬در زبان‬
‫ترکی بعد از هجایی که مصوتهای ظریف ‪ i,e,ə,ö,ü‬دارد هجایی بعدی باید یکی از همین مصوتهای‬
‫ظریف را داشته باشد و مصوّتهای ضخیم ‪ a,o,u,ı‬نمیتوانند در هجای بعدی بیایند و بالعکس‪ .‬در ضمن‬
‫پسوند «ماق» ‪ maq‬بعد از هجاهایی میآید که یکی از مصوتهای ضخیم ‪ a,o,u,ı‬را داشتهباشد‪ :‬مثل‬
‫«وورماق» ‪ .vurmaq‬بنابراین با بن «ایچ» ‪ iç‬حتماً باید پسوند «مک» ‪ mək‬بیاید نه «ماق» ‪ .maq‬به نظر‬
‫میرسد طبق خصایص لهجهای خاص قزلباشی مورد نظر مصنف صورت درست تلفظّ این کلمه در آن‬
‫زمان «ایچمگ ‪ »içməg‬بودهاست که در ترکی معیار امروزی صامتِ «گ ‪ »g‬به «ک ‪ »k‬تبدیل شدهاست‪.‬‬
‫عبدالرحیم بین «ق» و «گ» در نوشتار خلط کردهاست و یا بنا به رویکرد تجویزیاش به تجویز پسوند‬
‫«مَق» به جای «مک» دست زده و صامت «ق ‪ »q‬را با «گ ‪ »g‬مشتبه دیده و بر اثر چنین سهو و‬
‫اشتباهی‪«،‬ایچمگ ‪ »içməg‬یا«ایچمک ‪ »içmək‬را به صورت نادرست «ایچمق ‪ »içməq‬نوشتهاست‪ .‬به‬
‫هر صورت «ایچمق» نمیتواند ترکی باشد و یا توسط یک ترک به راحتی تلفظ شود و این که فرهاد‬
‫رحیمی ایچمک را به صورت ایچماق (با لهجۀ تبریزی) نوشتهاست‪ ،‬سهو است‪.‬‬
‫‪« . 23‬دی‪ /‬دو» ‪ di/dı/du/dü‬پسوند تصریفی (تکواژ وابستۀ تصریفی) و شناسۀ سوم شخص مفرد فعلهای‬
‫ماضی ترکی است و هیچ ربطی به «دی» فارسی فارسی ندارد‪ .‬البتّه «دی» در فارسی مخفّف و به معنی‬
‫«دیروز» است نه «گذشته» (ر‪.‬ک‪ .‬فرهنگ معین و لغت نامۀ دهخدا‪ ،‬مدخل دی)‪ .‬بر خالف این ریشهشناسی‬
‫‪203‬‬
‫عامیانه و غلط مال یردانقلی و عبدالرّحیم اردبیلی و علمای دیگر‪ ،‬باید خاطر نشان کرد که هیچ تکواژی‬
‫از تکواژهای اصیل ترکی‪ ،‬از فارسی به گرو گرفته نشدهاست و بالعکس‪ ،‬زبان فارسی‪ ،‬بسیاری از لغات‬
‫ترکی را به گرو گرفتهاست‪ .‬شرح برخی از این لغات دخیل زبان ترکی در فارسی را میتوانید در کتابهای‬
‫لغت ترکی از قبیل «دیل دنیز» از اسماعیل هادی‪« ،‬واژگان زبان ترکی در پارسی» از محمدصادق نائبی‪،‬‬
‫«فرهنک واژگان ترکی در زبان و ادبیات فارسی» از مرحوم عادل ارشادیفر‪ ،‬فرهنگ جغتایی فارسی‬
‫ترجمه و تحشیه از حسن عبداللهی جهانی (اوموداوغلو) و دیگر فرهنگهای ترکی به فارسی یا فارسی به‬
‫ترکی بخوانید‪.‬‬
‫‪ -24‬در التیننویسی گَلْدُقْ ‪ gəldüg‬و شکل درست این کلمه توضیحاتی در این جا الزم به نظر میرسد‪.‬‬
‫فرهاد رحیمی این مورد و موارد مشابه را که بن فعل (هجای اوّل) دارای مصوّت ظریف (‪)ə,e,i,ü,ö,‬‬
‫است و ظاهراً به صامت ‪ /q/‬ق‪ /‬ختم میشود‪ ،‬هجای آخر را به صورت ‪«/‬دوق ‪ /duq‬صدانویسی کرده‪-‬‬
‫است؛ مثالً همین «گلدُق» را به صورت «‪ »gəlduq‬التیننویسی کردهاند (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)27 :1391 ،‬طبق‬
‫قوانین واجی زبان ترکی از جمله قانون هماهنگی مصوتها (سسلی‪ /‬اونلو اویومو قورالی ‪səsli/ ünlü‬‬
‫‪ )uyumu quralı‬و قانون هماهنگی صامتها (سسسیز‪ /‬اونسوز اویومو قورالی ‪səssiz/ ünsüz‬‬
‫‪ )uyumu quralı‬در زبان ترکی اگر هجای پیشین دارای یکی از مصوتهای ظریف باشد‪ ،‬هجای دیگر‬
‫نمیتواند دارای مصوت ضخیم (‪ )o,u,a,ı‬باشد و در ضمن تکواژ یا واژه نمیتواند به صامت ‪ q/‬ق‪/‬‬
‫ختم شود‪ .‬با دقت در شیوۀ تلفّظ این گونه فعلها که با هجایی دارای مصوت ظریف هستند‪ ،‬درمییابیم که‬
‫ظاهراً تلفّظ اصلی این گونه فعلها به صورت «گلدوک ‪ ،»gəldük/gəldüg‬یعنی مختوم به «وک‪ /‬وگ»‬
‫بودهاست که خصیصهای لهجهای و مربوط به لهجۀ خاص قزلباشی در حدود ‪ 300‬سال پیش (زمان نوشته‬
‫شدن این کتاب) است و هم اکنون در روستاهای دامنۀ ساواالن و راه سرداوا در غرب اردبیل‪ ،‬که اصل‬
‫و نسب من از دو روستا از آنهاست (ایمیچچه (روستای پدرم) و چاناقبوالق ‪( Çanaqbulaq‬روستای‬
‫مادرم)‪ ،‬امروز نیز همین شکل تلفظّی از زبان مردم روستاهایی که به آنها «باللیجاللی ‪ »Ballıcallı‬می‪-‬‬
‫گویند‪ ،‬مخصوصاً از زبان پیرمردان و پیرزنانی که لهجۀ آنها تحت تأثیر لهجۀ ترکی اردبیل واقعنشدهاست‬
‫و اصیل ماندهاست‪ ،‬شنیده میشود‪ .‬پیداست که عبدالرحیم در ضبط صورت صحیح تلفّظی این گونه موارد‬
‫دچار سهو شدهاست و قول مال یردانقلی در این بخش که گلدوک ‪ gədük‬را درست دانستهاست‪ ،‬بر‬
‫خالف نظر عبدالرّحیم اردبیلی‪ ،‬اصالً بی راه و بیپایه نبودهاست‪ .‬صورت گلدوق ‪ gəlduq‬که فرهاد‬
‫رحیمی ضبط کردهاست‪ ،‬به دور از واقعیّت و قواعد زبانشناسی زبان ترکی است و صعوبت و سختی در‬
‫تلفظ کلمه ایجاد میکند که کلمات ترکی هرگز نمیتونند چنین تلفظ شوند‪ .‬خاطرنشان میسازیم که‬
‫صورت اصلی این کلمه در ترکی معیار امروزی‪ ،‬مطابق با اصل «هماهنگی مصوتها» (سسلی‪ /‬اونلو اویومو‬
‫‪204‬‬
‫قورالی ‪ )səsli/ ünlü uyumu quralı‬در زبان ترکی‪« ،‬گلدیک ‪ »gəldik‬است‪ .‬پیداست که صورتهای‬
‫گلدوک‪ /‬گلدوگ ‪ gəldük/gəldüg‬به این صورت رسمی معیار نزدیکتر هستند تا صورت «گلدوق‬
‫‪ .»gəlduq‬دربارۀ لغت باللیجا باید خاطرنشان شویم که در معنی نوعی یونجه است که اوچ گول و چؤل‬
‫یونجاسی نیز به آن میگویند‪ .‬گیاهی برگدار با گلهای زیرد رنگ که معموالً ساقه و برگهایش چسبناک‬
‫است و اگر کاسبرگ آن را فشار دهند‪ ،‬چند قطره شهد بیرون میآید‪ .‬در ضمن به معنی حشرهای که به‬
‫آن قیرمیزی میگویند نیز هست‪ .‬همین طور طعامی که از خواباندن تکههای نان بر عسل درست کنند و‬
‫نیز به نوعی گالبی نیز گفتهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)379 :1394 ،‬‬
‫‪25‬‬
‫‪ -‬نظر عبدالرّحیم صحیح است‪ .‬در دیوان اورماق ‪ urmaq‬به معنی زدن‪ ،‬کتک زدن و اورولماق‬
‫‪ urulmaq‬به معنی زدهشدن و کتکخوردن به کار رفتهاست (کاشغری‪ 151 :1384 ،‬و ‪ .)162‬در سنگالخ‬
‫و در ترکی شرقی جیغتای اور ‪ ur‬به معنی امر به زدن آمدهاست‪ .‬نظر استرآبادی دربارۀ کلمۀ «اوروش»‬
‫‪ uruş‬چنین آمدهاست‪« :‬حاصل مصدر اوروشماق ‪ uruşmaq‬است؛ یعنی به یکدیگر زدن و بالمجاز به‬
‫معنی جنگ و جدل استفاده میشود» (استرآبادی‪ .)44 :1384 ،‬اورماق ‪ urmaq‬در فرهنگ جغتایی به‬
‫معنی ضرب کردن و جنگیدن و اوروش و اورورشماق به معنی جنگ‪ ،‬محاربه‪ ،‬مجادله و ستیز و ارورم‬
‫‪ urum‬مهارتی از فنون جنگی و نظامی آمدهاست‪ .‬عبداللهی جهانی (اوموداوغلو) بران است که اتیمولوژی‬
‫نام شهر ارومیه (اورومیه‪ /‬ارومیه) به همین اوروم باز میگردد (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 52 :1392 ،‬و ‪53‬‬
‫متن و پاورقی)‪ .‬در ترکی اوغوز غربی‪ ،‬از جمله در ترکی ترکیه نیز اورماک ‪ urmak‬در معنی زدن‬
‫دیدهمیشود (گلکاریان‪ .)726 :1391 ،‬در همین ترکی ترکیه‪ ،‬وورماک ‪ vurmak‬نیز به معنی زدن‪ ،‬کوبیدن‪،‬‬
‫بستن‪ ،‬کشتن‪ ،‬دزدیدن‪ ،‬نشانه رفتن و زدن‪ ،‬آفتابزدگی (زدن) و زغال گرفتگی (گرفتن) به کار میرود‬
‫(همان‪ .)749 :‬در ترکی آذربایجانی اثری از اورماق در معنی زدن نیست‪ ،‬ولی در ترکی اردبیل و اطراف‬
‫آن اورالماق ‪ urlamaq‬در معنی دزدیدن چیزی تا به آخر و برداشتن و تمام کردن چیزی تا به آخر در‬
‫مکالمۀ عادی ترکهای این منطق از آذربایجان شنیدهمیشود‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،‬اورالماق را در معنی باال‬
‫رفتن‪ ،‬باد کردن در اثر رطوبت و داشقین اورالماق را به معنی بر سر آب خواندن‪ ،‬به کنار کشاندن (گوسفند)‬
‫معنی کردهاند (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 250 :1394 ،‬و داشقین‪ )697 :1386 ،‬که هیچکدام در مفهوم اورالماق‬
‫که ترکان منطقۀ اردبیل به کار میبرند و مطابق معنی اصیل و قدیم کلمه است‪ ،‬نیست‪ .‬در ترکی آذربایجانی‬
‫وورماق ‪ vurmaq‬به معین ضرب کردن‪ ،‬زدن‪ ،‬کوبیدن‪ ،‬کتک زدن‪ ،‬نیش زدن‪ ،‬نواختن‪ ،‬چاپ کردن‪ ،‬سکّه‬
‫زدن‪ ،‬نصب کردن‪ ،‬دزدیدن‪ ،‬بار کردن‪ ،‬قطع کردن‪ ،‬بریدن‪ ،‬تیر زدن‪ ،‬شکار کردن و ‪ ...‬رایج است (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)721 :1386‬نام پدر کوراوغلو یا همان گوراوغلو (در ترکمنی) روشن‪ /‬روشان ‪ ruşan‬بودهاست و‬
‫عدّهای را عقیده بر این است که همان اوروشان ‪ uruşan‬ترکی در معنی جنگنده و دالور باشد‪ .‬به هر‬
‫‪205‬‬
‫حال‪ ،‬اورماق ترکی میانه و ترکی شرقی جغتایی‪ ،‬همان وورماق ‪ vurmaq‬ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی‬
‫است‪.‬‬

‫‪ - 26‬این قاعدۀ دستوری که عبدالرحیم در این جا ذکر کردهاست‪ ،‬به زبان علم زبانشناسی امروزی و با‬
‫ترمینولوژی علمی چنین میشود‪ :‬اگر هجای آغازین فعل (هجای آغازین بن فعل) مصوت بلند ‪ a/‬آ‪/‬‬
‫داشتهباشد‪ ،‬پسوند مستقبلساز آن ‪ ar/‬آر‪ /‬خواهدبود؛ مثل باخار ‪ baxar‬و اگر هجای آغازین‪ ،‬مصوتی به‬
‫غیر از مصوت بلند ‪ a/‬آ‪ /‬داشتهباشد‪ ،‬پسوند مستقبلساز آن ‪/‬اور ‪ /ür/ur‬میشود؛ مثل گَلور ‪ gəlür‬خاص‬
‫ترکی قزلباشی است و در نه در ترکی ترکیه و نه در ترکی آذربایجانی امروزی کاربردی ندارد‪ .‬نکتۀ قابل‬
‫اعتنا و بحث این است که در تمامی این بخش و در کل کتاب مظهرالترکی‪ ،‬با اصل و مبنا قرار دادن ترکی‬
‫آذربایجانی رایج در زمان ما‪ ،‬تخلیطی بین زمان مضارع (زمان حال) با زمان مستقبل (آینده) دیدهمیشود‪.‬‬
‫اما با بررسی در ترکی آنادولو یا ترکی ترکیه میفهمیم که در ترکی ترکیه‪ ،‬مخصوصاً در ضربالمثلهای‬
‫ترکی ترکیه‪ ،‬افعال مضارع به جای مستقبل به کار میروند؛ مثالً «اولور» به جای «اوالر»‪ .‬عجیب است که‬
‫عبدالرحیم اردبیلی که اساس قواعد دستوری خود را بر پایۀ قواعد قیاسی زبان عربی گذاشتهاست‪ ،‬فصلی‬
‫جداگانه به عنوان «مضارع» برای افعال ترکی بازنکردهاست و به مستقبل قناعت کردهاست! در زبان عربی‬
‫مضارع به معنی همانند‪ ،‬مشابه‪ ،‬نظیر‪ ،‬مثل است (آذرنوش‪ .)384 :1381 ،‬مضارع‪ ،‬کلمهای عربی از ریشۀ‬
‫ضِرع به معنی همانند‪ ،‬مشابه و نظیر است (همان)‪ .‬در زبان عربی ساخت فعل مضارع با ماضی و مستقبل‬
‫متفاوت و متمایز است‪ .‬وجه تسمیۀ فعل مضارع در زبان عربی به این دلیل است که معنی آن هم به زمان‬
‫حال و هم به زمان آینده داللت میکند‪ ،‬بنابراین هم مشابه حال است و هم آینده‪ .‬آیا در نظر عبدالرحیم‬
‫مستقبل همان مضارع بودهاست؟ این که عبدالرحیم ساختهایی نظیر گلورم‪ ،‬گلورسنگ‪ ،‬گلور‪ ،‬گلورق‪،‬‬
‫گلورسیز‪ ،‬گلورلر را که آشکارا حال‪ /‬مضارع سادۀ اخباری ترکی آذربایجانی هستند‪ ،‬جزو افعال مستقبل‬
‫آوردهاست‪ ،‬سخت عجیب است؛ چرا که ساخت مستقبل گلمک ‪ gəlmək‬در ترکی آذربایجانی‪ :‬گلهرم‬
‫‪ ،gələrəm‬گلهرسن ‪ ، gələrsən‬گلهر ‪ ، gələr‬گلهریک ‪ ، gələrik‬گلهرسیز‪ /‬سینیز ‪، gələrsiz/siniz‬‬
‫گلهرلر ‪ gələrlər‬میشود‪ .‬سؤال مهم در اینجا این است‪ :‬آیا عبدالرحیم در سراسر این کتاب‪ ،‬به دلیل‬
‫این که ترجمۀ این افعال ترکی را در فارسی در نظر داشتهاست‪ ،‬دچار اشتباه روششناختی آشکارِ خلطِ‬
‫بین زمانهای حال اخباری (مضارع خبری) یا زمان حال استمراری فاعلی ترکی (ایندیکی بیلدیرمه زمانی‪/‬‬
‫ائدیجی سوروملو ایندیکی زمان)؛ برای نمونه «اولور» ‪ olur‬با مستقبل گسترده‪ /‬مستقبل گستردۀ غیر قطعی‬
‫اخباری ‪ /‬مستقبل نزدیک خبری‪ /‬مستقبل التزامی ترکی (گئنیش زمان‪ /‬کَسینسیز یاخین بیلدیرمه گلهجک‬
‫زمانی ‪ /‬گرکدیرمه گلهجک زمانی)؛ برای نمونه «اوالر» ‪ olar‬شدهاست یا این که در ترکی قزلباشی آن‬
‫دوران‪ ،‬واقعاً چنین کاربردی وجود داشتهاست؟ جواب این سؤال را ما نمیدانیم‪« .‬شاید» او ابتدا فارسی‬
‫‪206‬‬
‫افعال را در نظر داشتهاست و بر اساس یافتن معادل ترکی آن افعال دچار این سهو شدهاست که این سهو‬
‫آن قدر تکرار شده است که به اعتبار و ارزش این کتاب مظهرالترکی به ویژه در رکن چهارم آن (افعال)‬
‫لطمه وارد ساختهاست و کار مصحّح را در ایضاح و تحشیه کتاب صد چندان کردهاست‪ .‬شاید هم در‬
‫ترکی آذربایجانی آن زمان واقعاً فعل مستقبل معنی مضارع میدادهاست‪ .‬از نظر روششناسی‪ ،‬به نظر‬
‫میرسد که روش عبدالرحیم که میخواستهاست زبان ترکی و افعال و قواعد آن را بر اساس قواعد زبان‬
‫عربی و معادل عربی و فارسی افعال بنویسد‪ ،‬سبب این اشتباه شدهاست‪ .‬دربارۀ تمایز و تفاوت آشکار‬
‫زمان مضارع اخباری ساده ترکی با زمان آینده گستردۀ غیرقطعی اخباری ترکی باید گفت که فعل مضارع‬
‫اخباری ساده‪ ،‬نوعی از زمان را که عمل در حال انجام شدن است‪ ،‬نشان میدهد در حالی که فعل آیندۀ‬
‫گسترده غیر قطعی ترکی (مستقبل گستردۀ غیرقطعی) حاکی از اجرای قطعی و مسلم فعل نبوده‪ ،‬بلکه‬
‫منظور‪ ،‬مدّنظر بودن اجرای آن میباشد؛ به عبارت دیگر در این نوع زمان‪ ،‬وقوع فعل قطعی نیست و‬
‫گوینده از احتمال فعل در آینده سخن میگوید (حقپرست قراملکی‪ )59-58 :1385 ،‬و اما زمان گسترده‬
‫که به آن «زمان مطلق» نیز میگویند‪ ،‬یکی از مشخصههای بارز زبان ترکی است و باعث امتیاز این زبان‬
‫به زبانهای دیگر میشود و به احتمال نزدیک به یقین‪ ،‬زبانی غیر از زبان ترکی و خویشاوندان نزدیک آن‬
‫نمی توان پیدا کرد که دارای این زمان با این مختصات و ویژگیها باشد‪ .‬زمان گسترده در زبان ترکی‪ ،‬به‬
‫عملی داللت دارد که در هر سه زمان ماضی‪ ،‬مضارع و مستقبل به وقوع میپیندند و در زبان ترکی‪ ،‬چه‬
‫ترکی شرقی‪ ،‬چه در ترکی غربی‪ ،‬چه ترکی ترکیه و چه ترکی آذربایجانی یکی از پرکاربردترین و مهمترین‬
‫زمانها محسوب می شود‪ .‬نکتۀ مهم این که در این نوع فعل‪ ،‬صیغۀ سوم شخص مفرد‪ ،‬بیشترین کاربرد را‬
‫نسبت به صیغههای دیگر دارد (ر‪.‬ک‪ .‬حقپرست قراملکی‪ 61 :1385 ،‬و شعبانی‪ .)303 :1382 ،‬برای این‬
‫تحقیق ما دقیق و کامل شود‪ ،‬از آن جا که ترکی قزلباشی در زمان نوشتهشدن مظهرالترکی به ترکی ترکیه‬
‫نزدیک بوده است باید نگاهی دقیق به زمانهای گسترده و حال در دستور زبان ترکی ترکیه امروزی بکنیم‪.‬‬
‫در دستور زبان ترکی ترکیه که به آن ترکی استانبولی نیز میگویند‪ ،‬ما زمان حال ساده (شیمدیکی زامان‬
‫‪ şimdiki zaman‬همان ایندیکی زامان ‪ indiki zaman‬در ترکی آذربایجانی) را داریم‪ .‬زمان حال‬
‫ساده در ترکی ترکیه‪ ،‬مبیّنِ انجام عمل در حال حاضر است‪ .‬برای ساختن زمان حال ساده در این زبان‪ ،‬از‬
‫پسوند ‪ yor‬بعد از بن فعل استفادهمیشود؛ بدین توضیح که اگر بن فعل به صامت ختم شود‪ ،‬قبل از‬
‫افزودن ‪ yor‬از یکی از مصوتهای ‪ ı, i , u, ü‬هماهنگ با آخرین صامت بن فعل استفاده میکنیم؛ برای‬
‫نمونه‪ :‬گلییور ‪( geliyor‬همان گلیر ‪ gəlir‬ترکی آذربایجانی به معنی میآید)‪ ،‬بیراکییور ‪bırakıyor‬‬
‫(همان بوراخیر ‪ buraxır‬ترکی آذربایجانی به معنی رها میکند)‪ ،‬دولدورویور ‪( dolduruyor‬همان‬
‫دولدورور ‪ doldurur‬ترکی آذربایجانی به معنی پر میکند) دونویور ‪( dönüyor‬همان دونور ‪dönür‬‬
‫‪207‬‬
‫ترکی آذربایجانی به معنی برمیگردد) (ر‪.‬ک‪ .‬فزونخواه‪ 78 -77 :1395 ،‬با تصحیحات الزم‪ ،‬برای نقد‪،‬‬
‫بررسی و تصحیح کتاب دستور زبان ترکی استانبولی به قلم مصحح کتاب حاضر‪ :‬ر‪.‬ک‪ .‬بخشی‪.)1396 ،‬‬
‫زمان گسترده در ترکی ترکیه همانگونه که از نام آن مشخص است‪ ،‬دربرگیرندۀ هر سه زمان حال‪ ،‬ماضی‬
‫و مستقبل است‪ .‬این زمان معادل دقیق فارسی ندارد؛ چرا که اساساً در فارسی زمان گسترده وجود ندارد‬
‫که معادلی هم بتوان برایش تصوّر کرد‪ ،‬از این جهت مجبوریم که معادل این افعال را نیز‪ ،‬مثل افعال حال‪/‬‬
‫مضارع ساده ترکی‪ ،‬مضارع اخباری فارسی بگیریم‪ .‬پسوندهای زمان گسترده در ترکی ترکیه ‪r, ar, er,‬‬
‫‪ ır, ir, ur, ür‬است که با همین پسوندها ساختهمیشوند؛ با این قواعد که اگر بن فعل به صامت ختم‬
‫شود‪ ،‬از پسوند ‪ r‬بهرهمیبریم؛ برای نمونه اوکور ‪( okur‬معادل اوخویار ‪ oxuyar‬ترکی آذربایجانی) یئر‬
‫‪ ( yer‬معادل یئیَر ‪ yeyər‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میخورد) بکلر ‪ bekler‬معادل بکلر ‪ bəklər‬ترکی‬
‫آذربایجانی‪ :‬منتظر میماند) ایستر ‪( ister‬معادل ایستر ‪ istər‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میخواهد) و باشالر‬
‫‪( başlar‬همان باشالیار ‪ başlaya‬یا باشالر ‪ başlar‬ترکی آذربایجانی‪ :‬شروع میکند)‪ .‬در ترکی ترکیه‪،‬‬
‫اگر بن فعل تکهجایی باشد و به صامت ختم شود‪ ،‬از پسوندهای ‪ ar,er‬برای ساختن زمان گسترده‬
‫استفادهمیکنیم؛ برای نمونه گزر ‪( gezer‬همان گزر ‪ gəzər‬ترکی آذربایجانی در معنی گردش میکند)‪،‬‬
‫آچار ‪( açar‬همان آچار ترکی آذربایجانی‪ :‬باز میکند)‪،‬کورکار ‪( korkar‬همان قورخار ‪ qorxar‬ترکی‬
‫آذربایجانی‪ :‬میترسد)‪ .‬زمان گستردۀ افعالی که بن دو یا چند هجایی مختوم به صامت دارند‪ ،‬در ترکی‬
‫ترکیه با پسوندهای ‪ ır, ir, ur, ür‬ساختهمیشوند؛ برای نمونه اینانیر ‪( inanır‬معادل اینانار ‪inanar‬‬
‫ترکی آذربایجانی به معنی باور میکند)‪ ،‬دوشونور ‪( düşünür‬معادل دوشونر ‪ düşünər‬ترکی آذربایجانی‬
‫در معنی فکر میکند)‪ ،‬کونوشور ‪( konuşur‬معادل قونوشار ‪ qonuşar‬یا دانیشار ‪ danışar‬ترکی‬
‫آذربایجانی در معنی صحبت میکند)‪ ،‬چالیشیر ‪( çalışır‬معادل چالیشار ‪ çalışar‬ترکی آذربایجانی در‬
‫معنی میکوشد‪ ،‬تالش میکند)‪ ،‬گؤستریر ‪( gösterir‬معادل گؤسترر ‪ göstərər‬ترکی آذربایجانی در‬
‫معنی نشان میدهد)‪ ،‬سئوینیر ‪( sevinir‬معادل سئوینر ‪ sevinər‬ترکی آذربایجانی در معنی شاد میشود)‪.‬‬
‫از این مثالها معلوم است که تمایز و تفاوت زمان گسترده در ترکی ترکیه با زمان گسترده در ترکی‬
‫آذربایجانی چیست؛ اما موضوع به همین جا ختم نمیشود و نکتهها در این بین زیاد است‪ :‬نکتۀ مهمتر‬
‫این است که در زبان ترکی ترکیه پانزده مصدر وجود دارد که با وجود این که بن فعل آنها تکهجایی‬
‫است و به صامت ختمشدهاند‪ ،‬از پسوندهای ‪ ır, ir, ur, ür‬مشابه افعال با بنهای دوهجایی مختوم به‬
‫صامت‪ ،‬در آنها نیز برای ساخت زمان گسترده استفاده میشود‪ .‬این پانزده مصدر عبارتند از‪ :‬آلماک ‪almak‬‬
‫(گرفتن‪ ،‬خریدن)‪ ،‬اؤلمک ‪( ölmek‬مردن)‪ ،‬سانماک ‪( sanmak‬تصور کردن)‪ ،‬کالماک ‪kalmak‬‬
‫(ماندن)‪ ،‬وارماک ‪( varmak‬رسیدن‪ ،‬رفتن)‪ ،‬بولماک ‪( bulmak‬پیدا کردن)‪ ،‬وورماک ‪( vurmak‬زدن)‪،‬‬
‫‪208‬‬
‫اولماک ‪( olmak‬شدن)‪ ،‬دورماک ‪( durmak‬ایستادن‪ ،‬متوقف شدن)‪ ،‬یئنمک ‪( yenmek‬برنده شدن‪،‬‬
‫غلبه کردن‪ ،‬مغلوب کردن‪ ،)،‬بیلمک ‪( bilmek‬دانستن)‪ ،‬وئرمک ‪( vermek‬دادن)‪ ،‬گلمک ‪gelmek‬‬
‫(آمدن)‪ ،‬گؤرمک ‪( görmek‬دیدن)‪ ،‬ائرمک ‪( ermek‬نائل شدن‪ ،‬موفق شدن‪ ،‬ارشاد شدن)؛ افعال زمان‬
‫گستردۀ حاصل از این مصادر به ترتیب عبارت است از‪ :‬آلیر ‪( alır‬معادل آالر ‪ alar‬ترکی آذربایجانی‪:‬‬
‫میگیرد‪ ،‬میخرد)‪ ،‬اؤلور (معادل اؤلر ‪ ölər‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میمیرد)‪ ،‬سانیر ‪( sanır‬معادل سانار ‪sanar‬‬
‫ترکی آذربایجانی‪ :‬تصور میکند)‪ ،‬کالیر ‪( kalır‬معادل قاالر ‪ qalar‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میماند)‪ ،‬واریر‬
‫‪( varır‬معادل وارار ‪ varar‬یا یئتیشر ‪ yetişər‬در ترکی آذربایجانی‪ :‬میرسد)‪ ،‬بولور ‪( bulur‬معادل بوالر‬
‫‪ bular‬یا تاپار ‪ tapar‬ترکی آذربایجانی‪ :‬پیدا میکند)‪ ،‬وورور ‪( vurur‬معادل وورار ‪ varar‬ترکی‬
‫آذربایجانی‪ :‬میزند)‪ ،‬اولور ‪( olur‬معادل اوالر ‪ olar‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میشود)‪ ،‬دورور ‪( durur‬معادل‬
‫دورار ‪ durar‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میایستد‪ ،‬متوقف میشود)‪ ،‬یئنیر ‪( yenir‬معادل یئنر ‪ yenər‬ترکی‬
‫آذربایجانی‪ :‬میبرد‪ ،‬غالب میشود)‪ ،‬بیلیر ‪( bilir‬معادل بیلر ‪ bilər‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میداند)‪ ،‬وئریر‬
‫‪( verir‬معادل وئرر ‪ verər‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میدهد)‪ ،‬گلیر ‪( gelir‬معادل گلر ‪ gələr‬ترکی آذربایجانی‪:‬‬
‫میآید)‪ ،‬گؤرور ‪( görür‬معادل گؤرر ‪ görər‬ترکی آذربایجانی‪ :‬میبیند)‪ ،‬ائریر ‪( erir‬معادل اَرر ‪ ərər‬یا‬
‫همان یئتیشر ‪ yetişət‬یا اریشر ‪ ərişər‬و یا چاتار ‪ çatar‬ترکی آذربایجانی‪ :‬نائل میشود‪ ،‬موفق میشود‪،‬‬
‫ارشاد میشود) (‪.‬ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬غرض مصحح از این نوع طول و تفسیر این است که جایگاه زمان گسترده‬
‫در زبان ترکی که به هر سه زمان ماضی و مضارع و مستقبل (گذشته و حال و آینده) داللت میکند‪،‬‬
‫مشخص کند‪ .‬پس در بررسی ما و کالً در کتاب مظهرالترکی منظور از زمان مستقبل‪ ،‬همان زمان گسترده‬
‫است‪ .‬حال چون چنان که گفتیم‪ ،‬بین ساخت زمان گسترده در ترکی ترکیه با ساخت همان زمان در ترکی‬
‫آذربایجانی تمایزها و تفاوتهای قابل توجه و غیرقابل اغماض هست‪ ،‬ناچاریم ساخت و کاربرد زمانهای‬
‫حال ساده و گسترده را در زبان ترکی آذربایجانی نیز مرور کنیم‪ ،‬تا شاید علت تخلیط بین زمانهای مضارع‬
‫با مستقبل غیرقطعی (گسترده) در مظهرالترکی نیز مشخص شود‪ :‬زمان حال ساده (ایندیکی زامان) در‬
‫ترکی آذربایجانی بر وقوع فعل یا داشتن حالتی در زمان حال داللت میکند‪ .‬پسوندهایی که در ساخت‬
‫مضارع ساده به بن فعل در ترکی افزوده میشوند‪ ،‬عبارتند از ‪ ır, ir, ur, ür‬برای نمونه بیلیر ‪ : bilir‬بیل‬
‫‪( bil‬بن) ‪ +‬ایر ‪( ir‬پسوند)‪ :‬میداند‪ ،‬یازیر ‪ :yazır‬یاز ‪( yaz‬بن) ‪ +‬ایر ‪( ır‬پسوند)‪ :‬مینویسد‪ ،‬اومور‬
‫‪ :umur‬اوم ‪( um‬بن) ‪ +‬اور ‪( ur‬پسوند)‪ :‬متوقع میشود‪ /‬است‪ ،‬گؤرور‪ :‬گؤر ‪( gör‬بن)‪ +‬اور ‪( ür‬پسوند)‪:‬‬
‫میبیند‪ .‬با بررسی مشاهدهمیشود که در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬زمان گستردۀ فعل‪ ،‬از لحاظ ساخت‬
‫دستوری (صرف‪ /‬واژهشناسی‪ /‬ساختواژه ‪ ،)morphology‬هیچ فرقی با زمان مستقبل غیرقطعی ندارد‬
‫و نشانۀ هر دو زمان در ترکی آذربایجانی پسوند ‪ ar, ər‬است؛ برای نمونه گلر ‪ :gələr‬گل ‪ + gəl‬ار ‪ər‬‬
‫‪209‬‬
‫(پسوند)‪ :‬میآید‪ ،‬آالر ‪ :alalr‬آل ‪ +al‬آر ‪( ar‬پسوند)‪ :‬میگیرد‪ ،‬میخرد‪ .‬تنها فرق دو زمان گسترده و‬
‫مستقبل گستردۀ غیرقطعی در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬کاربرد و مالحظات منظورشناختی و کاربردشناختی‬
‫آن در بافت نحوی جمله و ورابط همنشینی کلمات است و در همین کاربرد است که این تمایز مشخص‬
‫می شود‪ :‬همان گونه که گفتیم مستقبل غیرقطعی بر وقوع علمی در آیندۀ نزدیک‪ ،‬به طور غیرقطعی (با‬
‫شک و تردید) کاربرد پیدا میکند؛ برای نمونه سن گئت من گلهرم‪ :‬تو برو‪ ،‬من میآیم (وقوع فعل به‬
‫صورت التزام نه قطعیت)‪ .‬اما زمان گسترده در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬چند کاربرد مهم دارد‪ :‬الف‪ -‬از‬
‫زمان گسترده در مکالمات روزمرّه ترکی آذربایجانی که در آن دائمی و تکراری بودن عمل‪ ،‬حرکت و‬
‫وضعیت مورد نظر باشد‪ ،‬استفاده میشود؛ برای نمونه‪ :‬من سو چوخ ایچهرم‪ :‬من آب زیاد مینوشم‪ /‬عادت‬
‫من این است که آب زیاد بخورم‪ .‬ب‪ -‬زمان گسترده‪ ،‬برای بیان پدیدههای جهانی و اعمال طبیعت که‬
‫دارای وضعیت دائمی باشند‪ ،‬کابرد دارد؛ برای نمونه یاغیش بولوتدان یاغار ‪ :‬باران از ابر میبارد‪ .‬ج‪-‬‬
‫خصوصیات معنایی و منظورشناختی این زمان سبب شدهاست که در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬افعال موجود‬
‫در ضربالمثلها‪ ،‬اصطالحات عامیانۀ رایج و قواعد و قوانین کلی با این زمان نوشتهشوند؛ برای نمونه‬
‫ضربالمثل‪ :‬چوخ بیلن چوخ چکر‪ :‬آن که زیاد میداند زیاد (درد) میکشد (ر‪.‬ک‪ .‬شعبانی‪ 297 :1382 ،‬و‬
‫‪ 301-304‬و نیز برای خصیصۀ تکرارشوندگی فعل گسترده ر‪.‬ک‪ .‬منظوری‪ .)195 :1391 ،‬در کتابهای‬
‫زبان شناسی و دستور زبان ترکی آذربایجانی گاهاً زمان گسترده را که مختص زمان ماضی و مضارع و‬
‫مستقبل نیست‪ ،‬بلکه در بین تمامی زمانها گسترده شدهاست و به عبارت دیگر این زمان نشاندهندۀ استمرار‬
‫علمی در گذشته و حال و آینده است (ر‪.‬ک‪ .‬حقپرست قراملکی‪ ،)61 :1381 ،‬جدا از زمان مستقبل‬
‫گسترده ( مستقبل غیر قطعی) حاکی از عدم قطعیت در وقوع فعل در آینده بوده و گوینده از احتمال وقوع‬
‫فعل در زمان آینده سخن میگوید‪ ،‬مینویسند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 59 :‬و ‪ 61‬و نیز ر‪.‬ک‪ .‬شعبانی‪ 297 :1382 ،‬و‬
‫‪ )301-304‬و گاه بدون هیچ اشارهای به وجود‪ ،‬حضور و کاربرد زمان گسترده در ترکی آذربایجانی تنها‬
‫به ذکر و صرف «آیندۀ غیرقطعی» میپردازند (ر‪.‬ک‪ .‬رحمانی خیاوی‪)132-131 :1391 ،‬؛ در حالی که در‬
‫زبان ترکی آذربایجانی هر دو یک زمان هستند و همان گونه که گفتیم هیچ تفاوت و تمایزی بین ساخت‬
‫زمان گسترده با زمان مستقبل گستردۀ غیر قطعی که در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬نیست و برای نتیجهگیری‬
‫از این مبحث‪ ،‬میتوان به جرأت نظر داد که زمان مستقبل گستردۀ غیر قطعی یکی از انواع گونهها و‬
‫کاربردهای زمان گسترده است و باید در نامگذاری زمان مستقبل گستردۀ غیر قطعی نیز‪« ،‬زمان گسترده»‬
‫به کاربرد‪ .‬به قول مولوی کبیر که فرمود «چون که صد آمد نود هم پیش ماست»‪ ،‬رابطۀ علمی بین زمان‬
‫گسترده با زمان مستقبل گستردۀ غیرقطعی رابطه شمول ‪ inclusion‬یا به زبان منطق کالسیک عموم و‬
‫خصوص مطلق‪ /‬عام و خاص مطق است و وقتی میگوییم «زمان گسترده»‪ ،‬این شامل حال زمان مستقبل‬
‫‪210‬‬
‫گستردۀ غیرقطعی هم میشود‪ .‬حال برگردیم به سؤالی که در ابتدا مطرح کردیم‪ :‬چرا عبدالرحیم در کل‬
‫مظهرالترکی بین زمانهای مستقبل و مضارع خلط کردهاست؟ دلیل اول این میتوند باشد که همانگونه‬
‫که دیدیم ساخت زمان گسترده در ترکی ترکیه با ترکی آذربایجانی یکی نیست و چون عبدالرحیم در‬
‫نوشتن قواعد دستوری سخت تحت تأثیر علمای خمسه بودهاست و این علمای خمسه نیز به احتمال زیاد‬
‫از قزلباشهای اوایل دورۀ صفوی بودهاند که قواعد زبان ترکی را برای یاد دادن این زبان به غیرترک زبانها‬
‫یا برای تثبیت تعلیم زبان ترکی برای همه‪ ،‬تدوین کردهاند‪ ،‬به زبان ترکی رومی‪ /‬عثمانی‪ /‬آنادولو مسلط‬
‫بودهاند و برای همین بین ترکی ترکیه و آذربایجان در زمان گسترده تخلیط دیده میشود؛ برای نمونه الور‬
‫‪ olur‬در ترکی ترکیه زمان گسترده است‪ ،‬در حالی که همین اولور‪ ،‬در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬زمان مضارع‬
‫ساده یا حال ساده است‪ .‬در ترکی ترکیه هنگام خواهش و التماس و الحاح و تمنا «نه اولور ‪ »ne olur‬در‬
‫معنی «چه میشود» به کار میبرند‪ ،‬در حالی که در ترکی آذربایجانی «نه اوالر ‪ »nə olar‬در معنی «چه‬
‫میشود» به کار میبرند‪ .‬در بررسی دقیق افعال به کار رفته در مظهرالترکی میبینیم که عبدالرحیم به قواعد‬
‫ترکی ترکیه در مورد افعال گسترده وفادار نبودهاست؛ مثال در بخش افعال‪ ،‬مضارع بول ‪ bul‬را بوالر‬
‫‪( bular‬طبق قواعد ترکی آذربایجانی) نوشتهاست (شیروانی‪)108 :1391 ،‬؛ در حالی که در ترکی ترکیه‪،‬‬
‫بوالر نداریم و بولور ‪ bulur‬جزو همان پانزده فعل استثنایی است که معادل بوالر در آذربایجانی و به‬
‫معنی پیدا میکند است و جالب این که بوالر در ترکی آذربایجانی‪ ،‬آن گونه که عبدالرحیم نوشته مضارع‬
‫نیست‪ ،‬بلکه فعل گسترده با کاربرد مستقبل غیرقطعی است‪ .‬حاصل این بررسی این است که عبدالرحیم‬
‫در کل کتاب مظهرالترکی بارها و بارها و بارها افعال مضارع ساده را با فعل گسترده اشتباه گرفته و از این‬
‫جهت مکرراً دچار سهو شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 27‬گَلور (‪ .(gəlür‬در اینجا ذکر نکاتی الزم مینماید‪ :‬در ترکی معیار آذربایجانی امروز‪ ،‬تلفّظ این کلمه‬
‫گَلیر (‪ )gəlir‬است و تلفّظِ گَلور (‪ (gəlür‬به نظر میرسد که لهجۀ قیزلباشی آن زمان است‪ .‬جالب این‬
‫که من که اصالتاً از روستای ایمیچْچَه (‪ )İmiççə‬دوّمین روستا در مسیرِ راه آبگرم معدنیِ سرداوا (ساری‬
‫داوا)‪ ،‬در غرب اردبیل و در دامنۀ ساواالن هستم‪ ،‬پدرم مرحومم ادریس بخشی ایمچه است‪( .‬متأسّفانه‬
‫شناسنامه نویسان رضاخانی در نوشتن درست این واژۀ ترکی قصور کرده و نام این روستا را به همین‬
‫صورتِ اشتباه مینویسند)‪ .‬به تازگی و در سال ‪ 1392‬در ورودی این روستا‪ ،‬برخی از مجهولین‪ ،‬نام این‬
‫روستا را به صورت « اُمیدچِه» تحریف کرده و در ورودی این روستا‪ ،‬همین نام جعلی را بر تابلو نوشته‬
‫و نصب کردهاند و غرض آنها «فارسیسازی» نام این روستا بودهاست‪ .‬غافل از آن که هم «امید» و هم‬
‫پسوند «چه» ترکی هستند‪ :‬امید فارسی شدۀ «اومود ‪ »Umud‬ترکی از ریشۀ «اوم ‪ »um‬و از مصدر‬
‫«اومماق» (توقّع داشتن‪ ،‬آرزو کرده‪ ،‬امیدوار (اومودوار) بودن) و ترکی اصیل است‪ .‬ایمیچچه با «اومودچا»‬
‫‪211‬‬
‫(صورت درست و اصیل اُمیدچِه) زمین تا آسمان تفاوت معنایی دارد و نباید سلیقه های جدید فارسی‪-‬‬
‫دوستانۀ خودمان را در نام کهن و اصیل روستاها و مکانهای دیگر جغرافیاییمان تحمیل کنیم‪ .‬الزم به ذکر‬
‫است که اسماعیل جعفرزاده‪ ،‬لغوی آذربایجانی‪ ،‬نام روستای ما ایمیچچه را یک بار به صورت ایمچه‬
‫‪ imçə‬در معنی «باالجا ایز» (رد و نشان کوچک) و یک بار به صورت نادرست «ایمیجه» ‪ imicə‬ضبط‬
‫کردهاست‪ .‬صورت درست‪ ،‬یعنی «ایمیچچه»‪ ،‬نزدیک است به صورت «ایمیشجه» ‪ imişçə‬که نام روستایی‬
‫در هشتری (هشترود) (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪ 457 :1389 ،‬و ‪ .)458‬با توجه به این معنی ایمیچچه یا همان‬
‫ایمیشچه (ایمیش ‪ +‬چه) نیز معلوم میشود‪« :‬وارلی کند»‪« ،‬روحلو کند» (روستای غنی‪ ،‬روستای با روح)‪.‬‬
‫البته ایمیش ‪ imiş‬به معنی شبیه و مشابه نیز هست (زارع شاهمرسی‪ .)333 :1394 ،‬باید تصریح کنیم‬
‫تمامی اهالی کهنسال روستا‪ ،‬با لهجۀ ساواالنی خودشان‪ ،‬که تحت تأثیر لهجۀ ترکی شهر اردبیل قرارنگرفته‬
‫اند و اصالت خود را حفظ کردهاند‪ ،‬این گونه کلمات را دقیقاً به همین صورت قزلباشی تلفّظ میکنند؛‬
‫برای مثال خوب به خاطر دارم که پدرم با لهجۀ اصیلش کلمۀ ترکی «اریک» ‪( ərik‬زردآلو) را به صورت‬
‫«اروگ» ‪ ərüg‬و اَنیک ‪( ənik‬بچۀ حیوانات وحشی) را به صورت اَنوگ ‪ ənüg‬تلفظ میکرد و در معنی‬
‫کنایی بچۀ ضعیف و کوچک انسان (انوگ اوشاق) به کار میبرد‪ .‬این شواهد زبانشناختی‪ ،‬نشان از آن‬
‫دارد که من از نسل قزلباشهای آذربایجان هستم و همین امر به من کمک کرد تا لهجۀ خاص عبدالرّحیم‬
‫اردبیلی را که او نیز از قزلباشهاست‪ ،‬راحتتر دریابم‪ .‬مخصوصاً در جاهایی که مصنّف‪ ،‬فعلها را حرکت‬
‫گذاری نکردهاست‪.‬‬
‫‪28‬‬
‫‪ -‬گَلوُرْسَنْگْ در نسخۀ اصل درست به همین شکل (با نون غنّه) نوشته شدهاست‪ .‬در نسخۀ فرهاد‬
‫رحیمی معلوم نیست به چه دلیل به جای این شکل‪ ،‬شکل «گَلورسن» به کار بردهشدهاست؟ (ن‪.‬ک‪.‬‬
‫شیروانی‪ .)31 :1391 ،‬درضمن اگر قرار بر کاربرد نون غنّه در گَلوُرْسَنْگْ باشد‪ ،‬جمع آن هم باید با نون‬
‫غنّه و به صورت گلورسونگوز ‪( gəlürsüŋüz‬همان گلیرسینیز ‪ gəlirsiniz‬ترکی رسمی و معیار‬
‫امروزی) باشد؛ در حالی که عبدالرّحیم به جای این گونۀ «رسم الخطّی»‪ ،‬کتابی‪ ،‬رسمی‪ ،‬نوشتاری و معیار‬
‫از «گلورسیز ‪( »gəlürsiz‬همان گلیرسیز ‪ ،)gəlirsiz‬یعنی زبان عامیانه‪ ،‬محاورهای و گفتاری و غیررسمی‬
‫بهره بردهاست‪ .‬باید خاطرنشان کنیم که اصل «قانون هماهنگی صداها‪ /‬مصوتها» (سسلی‪ /‬اونلو اویومو‬
‫قورالی ‪ )səsli/ ünlü uyumu quralı‬که در ترکی معیار امروز اصلی اصیل و رایج است‪ ،‬در لهجۀ‬
‫ترکی قزلباشی که عبدالرّحیم از نخستین کسانی است که دربارۀ آن لهجۀ ترکی نوشتهاست‪ ،‬رایج نبوده‪-‬‬
‫است؛ برای مثال طبق اصل هماهنگی صداها «گلورسیز ‪ »gəlürsiz‬نامناسب است و صورت مناسب‬
‫همین تلفّظ عامیانه «گلورسوز ‪ »gəlürsüz‬باید باشد‪ .‬با توجه به این شواهد به نظر میرسد که عبدالرحیم‬
‫خواستهاست طبق اصول و قواعد زبان ترکی که علمای خمسه تعیین و تجویز کردهاند‪ ،‬همان اصول و‬
‫‪212‬‬
‫قواعد را بر لهجۀ اصلی مردم ترک آن زمان تجویز و تحمیل کند‪ .‬هر چه هست ما نباید ارزش رسالههایی‬
‫مثل مظهر الترکی را در انعکاس صورتهای رایج تلفّظی در میان قزلباشها در حدود ‪ 3‬قرن پیش‪ ،‬از نظر‬
‫ارزشی که در زبانشناسی تاریخی دارند‪ ،‬نادیده بگیریم و صورتهای تلفّظی امروزی را به آن زمان تجویز‬
‫و تحمیل کنیم‪.‬‬

‫‪«- 29‬قِلور ‪ ،qılur‬قِلورلر ‪ ،qılurlar‬قِلورسن ‪ ،qılursan‬قِلورسیز ‪ ،qılursız‬قِلورم ‪ ،qıluram‬قِلورُق‬

‫‪ »qıluruq‬که همان «قیلیر ‪ ،qılır‬قیلیرالر ‪ ،qılırlar‬قیلیرسان‪qılırsan‬؛ قیلیرسیز‪ /‬قیلیرسنینیز ‪qılırsız/‬‬
‫‪ ،qılırsınız‬قیلیرام ‪ ،qılıram‬قیلیریق ‪ »qılırıq‬ترکی رسمی امروزی باشد هم از جهت زمان و هم از‬
‫حیث ساخت و هم از نظر معنی با «قِالرْ‪ ،qılar‬قِالرْلَرْ‪ ،qılarlar‬قَالرْسَنْ‪ ،qılarsan‬قِالرْسیز‪، qılarsız‬‬
‫قِالرَمْ‪ ،qılaram‬قِالروُق ‪ »qılaruq‬که همان «قیالر ‪ ،qılar‬قیالرالر‪ ،qılarlar‬قیالرسان‪،qılarsan‬‬
‫قیالرسیز‪ /‬قیالرسینیز‪ ، qılarsız/qılarsınız‬قیالرام‪ ،qılaram‬قیالریق ‪ »qılariq‬ترکی معیار امروزی‬
‫باشد‪ ،‬متمایز و متفاوت است‪ .‬قیلیر ‪( qılır‬میخواند) و‪ ...‬زمان حال (ایندیکی زامان) است در حالی که‬
‫قیالر ‪( qılar‬میخواند) و‪ ...‬زمان آیندۀ غیرقطعی (گئنیش زامان) است‪ .‬هرچند هر دو این افعال دارای‬
‫وجه اخباری (بیلدیرمه کیپی) هستند؛ اما در زبان ترکی معنایشان فرق ظریفی است که در فارسی ادای‬
‫این تفاوت معنیشناختی‪ ،‬به دلیل عدم وجود فعل مستقبل غیر قطعی در فارسی‪ ،‬غیر ممکن است‪.‬‬
‫عبدالرحیم از این رو که در سراسر کتاب ترجمۀ این افعال ترکی را در فارسی در نظر داشتهاست‪ ،‬دچار‬
‫اشتباه روششناختی آشکار «خلط بین زمانهای حال اخباری (مضارع خبری) یا زمان حال استمراری‬
‫فاعلی ترکی (ایندیکی بیلدیرمه زمانی‪ /‬ائدیجی سوروملو ایندیکی زمان)؛ برای نمونه «اولور» ‪ olur‬با‬
‫« مستقبل گسترده‪ /‬مستقبل گستردۀ غیر قطعی اخباری ‪ /‬مستقبل نزدیک خبری‪ /‬مستقبل التزامی ترکی»‬
‫(گئنیش زمان‪ /‬کَسینسیز یاخین بیلدیرمه گلهجک زمانی ‪ /‬گرکدیرمه گلهجک زمانی)؛ برای نمونه «اوالر»‬
‫‪ olar‬شدهاست که شرح ان در حاشیۀ بخش مستقبل همین کتاب دادهشد‪.‬‬
‫‪ . 30‬خامه‪ ،‬یعنی قلم‪ ،‬و «خامۀ مُشکین» قلمی که جوهرآن را به مشک میآلودند تا خوشبو شود‪ .‬صائب‬
‫تبریزی‪ ،‬شاعر بزرگ ترک می فرماید‪:‬‬
‫هر کجا در جلوهآید خامۀ مُشکین من‬ ‫صائب از غیرت شود خون مشک در ناف غزال‬
‫اما اینکه مصنّف‪ ،‬ترکیب «خامه مشکین عمامه» را به کار بردهاست‪ ،‬در ادبیّات فارسی جزو موارد کلیشهای‬
‫و قالبی در نثر دری قدیم است‪ .‬عبدالرّحیم‪ ،‬به استعاره‪ ،‬سر سیاه قلم (خامۀ مِشکین عمامه) را به همراه‬
‫بوی خوش مُشک مرکب آن (خامۀ مُشکین عمامه) مورد نظر دارد و خواسته است ترکیب زیبایش مستلزم‬
‫صنعت ادبی «ایهام» باشد‪.‬‬

‫‪213‬‬
 ‫‪31‬‬
‫‪ -‬کل بحث عبدالرحیم در این بخش که کوشیدهاست قواعد زبان عربی را بر زبان ترکی و فارسی‬
‫تحمیل و از این راه قواعدی را برای تعلیم ترکی به فارسی زبانان تجویز کند‪ ،‬بی پایه و اساس است‪ .‬در‬
‫زبان عربی اسم مفعول ساخت ویژه و قالبی دارد و در ثالثی مجرّد بر وزن مفعول ساخته میشود مثل‪:‬‬
‫مفعول‪ ،‬مظلوم‪ ،‬مکسور‪ ،‬محفوظ‪ ،‬مربوط‪ ،‬مشکوک‪ ،‬منصور و‪ . ...‬اسم مفعول در غیر ثالثی مجرّد بر وزن‬
‫مضارع ساخته میشود‪ .‬بدین طریق که به جای حرف مضارعه‪ ،‬میم مضموم گذاشته میشود و اگر حرف‬
‫پیش از آخِر مفتوح نباشد‪ ،‬فتحه میگیرد؛ مثل‪ :‬مُحَرَّم‪ ،‬مُقدَّس‪ ،‬مُستَخرَج (ر‪.‬ک‪ .‬ماهیار‪ .)43 :1380 ،‬هرچند‬
‫مقولۀ صفت در دستور زبان ذیل اسم مطرح میشود و صفات جزو اسامی محسوب میشوند؛ اما باید‬
‫بدانیم که در دستور زبان فارسی اساساً ما چیزی به نام «اسم مفعول» نداریم و آنچه مطرح است «صفت‬
‫مفعولی» است‪ .‬صفتهای مفعولی در فارسی ساخت ویژهای دارند که عبارت است از‪« :‬بن ماضی ‪ +‬پسوند‬
‫ه‪ /‬ـه» مثل‪ :‬گذشت (بن ماضی)‪ +‬ـه = گذشته‪ .‬پس «آمده‪ ،‬زده و کرده» در فارسی خود صفات مفعولی‬
‫هستند و نیازی نیست که صفت مفعولی کمکی «شده» را به آنها بیفزاییم تا به اسم مفعول تبدیل شوند‪.‬‬
‫بنابراین «آمدهشده‪ ،‬آمدهشدهگان‪ ،‬زدهشده‪ ،‬زدهشدهگان‪ ،‬کردهشده‪ ،‬کردهشدگان» از اساس غلط و «شده»‬
‫در تمامی این موارد حشو و زاید است‪ .‬صفات مفعولی‪ ،‬که خود جزو صفات بیانی هستند‪ ،‬عالوه بر این‬
‫که در نقش صفت و اسم در ساخت گروههای اسمی در جمالت به کار می روند‪ ،‬در ساخت فعلهای‬
‫ماضی بعید‪ ،‬ماضی نقلی و ماضی التزامی نیز کاربرد دارند‪ .‬و امّا در زبان اقیانوس مانند ترکی‪ ،‬صفت‬
‫مفعولی تعدّد و تنوّع و ساختهای گوناگون با پسوندهای متنوّع دارد که به چند ساخت از آنها اشاره‬
‫میشود‪ .‬بن (فعل امر مفرد معلوم) ‪ +‬پسوند «موش ‪ /müş‬موش ‪ /muş‬میش ‪ /mış‬میش ‪»miş‬؛ مثل گل‬
‫‪ +‬میش‪ = +‬گلمیش (آمده)‪ ،‬وور ‪ +‬موش = وورموش (زده)‪ ،‬اؤل ‪ +‬موش = اؤلموش (مُرده)‪ ،‬یان ‪ +‬میش‬
‫= یانمیش (سوخته)‪ .‬یا بن (فعل امر مفرد مجهول) پسوند «موش‪ /‬موش‪ /‬میش‪ /‬میش»؛ مثل اوخون‬
‫(اوخو‪+‬ون) (خوانده شو) ‪ +‬موش= اوخونموش (خوانده شده)‪ ،‬یازیل (یاز‪+‬یل) (نوشته شو)‪ +‬میش=‬
‫یازیلمیش (نوشته شده) آلین (آل‪+‬ین) (گرفته شو‪ /‬خریده شو) ‪ +‬میش= آلینمیش (‪ /‬گرفته شده‪ /‬خریده‬
‫شده)‪ .‬مثال دیگر ‪ :‬ووروش (وور‪ +‬وش‪ :‬فعل امر دو طرفه) ‪ +‬موش= ووروشموش (با دیگری زد و خورد‬
‫کرده) و‪ . ...‬این صفات مفعولی همانهایی هستند که در ساخت برخی از فعلهای ترکی از جمله ماضی‬
‫کامل حکایی یا روایی؛ مثل گلمیشم‪،‬گلمیسن‪ ،...،‬ماضی بعید (اوزاق کئچمیش)؛ مثل گلمیشدیم‪ ،...،‬ماضی‬
‫مقدّم حکای ی یا روایی؛ مثل گلمیش ایمشم‪ ،‬وجه شرطی؛ مثل گلمیشسم‪ ،...،‬و ماضی التزامی ترکی؛ مثل‬
‫گلمیش اولسام‪ ...،‬کاربرد دارند‪ .‬فرمول ساخت صفت مفعولی در زبان ترکی عبارت است از‪ :‬بن(فعل امر‬
‫مفرد) ‪ +‬پسوند «وق‪ /‬یق‪ /‬وک‪ /‬یک»؛ مثل اوچ ‪ +‬وق = اوچوق‪ ،‬آچ ‪ +‬یق = آچیق‪ ،‬دوش ‪ +‬وک =‬
‫دوشوک‪ ،‬کس ‪ +‬یک = کسیک‪ .‬بن(فعل امر مفرد) ‪ +‬پسوند «یالن‪ /‬یلن‪ /‬والن‪ /‬ولن»؛ مثل یاز ‪ +‬یالن=‬
‫‪214‬‬
‫یازیالن‪ ،‬یئ ‪ +‬ییلن= یئییلن‪ ،‬قوی‪ +‬والن‪ +‬قویوالن‪ ،‬دؤگ‪ +‬ولن= دؤگولن‪ .‬بن(فعل امر مفرد)‪ +‬پسوند‬
‫«مه‪ /‬ما»‪ :‬سوز ‪ +‬مه= سوزمه‪ ،‬آلین‪ +‬ما= آلینما و‪( ...‬ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،17-16 :1388 ،‬احمدی گیوی‪،‬‬
‫‪ .)224-227 :1383‬امّا در مورد مثالهایی که عبدالرّحیم اردبیلی آوردهاست‪ :‬گَلَنْمِشْ ‪ gələnmiş‬از اساس‬
‫نادرست است‪ .‬چون ما در ترکی ساختی به صورت گل ‪ +‬ــَن ‪ +‬میش نداریم‪ .‬گَلَن ‪ gələn‬خود صفت‬
‫فاعلی است و نمی توان با افزودن پسوند «میش» به آن صفت مفعولی ساخت‪ .‬همن طور که ذکر کردیم‬
‫گَلمیش ‪( gəlmiş‬آمده) خود صفت مفعولی است‪ .‬به جای آن از ریشۀ گل در ترکی گَلیشمیش‬
‫‪ gəlişmiş‬با ساخت گَلیش (گل‪ +‬یش)‪ :‬فعل امر مفرد در معنی پیش بیا ‪ +‬میش را داریم که معنی آن‬
‫«پیشرفته‪ ،‬مترقّی» است ‪ .‬به جای ساخت وُرُنْمِشْ ‪( vurunmış‬وورونموش ‪ )vurunmuş‬که غیر‬
‫مستعمل است‪ ،‬وُرُلْمِشْ ‪( vurulmış‬وورولموش ‪ )vurulmuş‬رایج است که بدین ترتیب نظر «استادان‬
‫لغت ترکیّه» صحیح و نظر عبدالرحیم که وورونموش را بر وورولموش ترجیح میدهد‪ ،‬نادرست به نظر‬
‫میرسد‪ .‬با این ساخت‪ :‬وور ‪ +‬ول= وورول (فعل امر مجهول در معنی «زده شو») ‪ +‬موش= وورولموش‬
‫(زده شده)‪ .‬از میان مثالهای عبدالرحیم‪ ،‬تنها ساخت قِلِنْمِشْ (قیلینمیش) ‪ qılınmış‬صفت مفعولی در‬
‫معنی «ادا شده‪ /‬انجام شده‪ /‬کرده شده» درست به نظر میرسد‪ .‬با ساخت «قیل‪ +‬ین= قیلین (ادا شو ‪ /‬کرده‬
‫شو) ‪ +‬میش (ادا شده‪ /‬کرده شده‪ /‬انجام شده)»؛ مثل جملۀ «اونون قیلینمیش نامازی یوخدور» «او نماز‬
‫اداشدۀ ندارد»‪.‬‬
‫‪ - 32‬باید دقّت کنیم که در این تصنیف‪ ،‬عبدالرّحیم اردبیلی کلمۀ دُستور را نه در صورت و معنی فارسی‬
‫آن (دَستور‪ :‬امر و فرمان و وزیر و غیره)‪ ،‬بلکه به صورت «دُسْتُور» عربی و در معنی «قانون و قاعده و‬
‫قانون اساسی» به کار بردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)196 :1381 ،‬عالمه علی اکبر دهخدا در لغت نامهاش‪،‬‬
‫در مدخلِ دُستور‪ ،‬نوشته که «دُسْتُور عربی‪ ،‬مُعَرَّب (عربی شده) از دَستور فارسى است‪ ،‬زیرا در عرب وزن‬
‫فَعْلُول نیامدهاست» باید خاطر نشان کنیم که دُسْتُور عربی بر وزن «فُعْلُولْ» است نه «فَعْلُولْ» و در عربی بر‬
‫وزن فُعْلُولْ‪ ،‬ما «عُرْقُوبْ» را داریم‪ :‬وتر عرقوب‪ :‬پی زیر زانو‪ ،‬پی پشت قوزک پا‪ ،‬پی پاشنه‪ ،‬پی‪ .‬جمع آن‬
‫عَراقِیب است و نیز عُرْقوب‪ :‬نام مردی افسانهای و بسیار دروغگو‪ ،‬ضرب المثل در دروغگویی‪( .‬ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان‪ .)434 :‬دهخدا معنای دُستور را چنین آوردهاست‪« :‬قاعده که برطبق آن عمل شود»‪ .‬او در مدخلِ‬
‫دَستور‪ ،‬اشاره به کلمۀ یونانی «دُکتُر» )‪ (docteur‬می کند(ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل دستور)‪ .‬در انگلیسی‬
‫ما عالوه بر دکتر‪ ،doctor‬واژۀ دکترین‪ : doctrin‬آیین‪ ،‬تعلیم‪ ،‬آموزه‪ ،‬تِز‪( thesis‬ر‪.‬ک‪ .‬آریانپور کاشانی‪،‬‬
‫‪ ،)219 :1389‬را داریم‪ .‬دهخدا معتقد است که دکتر یونانی از پارسی به یونانی رفتهاست؛ امّا به نظر می‬
‫رسد که دُسْتُور عربی به معنای قانون‪ ،‬از «دوستور» ← «دوزتور»← «دوزدور» ‪ düzdür‬ترکی در معنی‬
‫«راست است» باشد‪ .‬به نظر اسماعیل هادی‪ ،‬لغت شناس و اتیمولوژیست آذربایجانی‪ ،‬ساخت این کلمۀ‬
‫‪215‬‬
‫ترکی چنین است‪ :‬دوز ‪( düz‬راست و درست و صادق و کامل) از مصدر دوزمک ‪ + düzmək‬تور‪/‬‬
‫دور ‪( tur/dur‬پسوند مرخّم از توروق‪ /‬دوروق‪ /‬دورماق‪ :‬مشابه بوْیوندوروق‪ :‬یوغ)‪ .‬در آذربایجان و ترکیه‬
‫کلمۀ دُستور (دوستور ‪ )düstür‬درست به همین معنی قانون‪ ،‬آیین نامه‪ ،‬سرمشق‪ ،‬کاربرد دارد‪( .‬در‬
‫آذربایجان به صورت دستیر نیز شنیده می شود‪ :‬بی دستیری‪ :‬بیگ فرمود)‪ .‬این کلمه عیناً وارد عربی شده‬
‫و در معنی «قانون اساسی»‪ ،‬کاربرد یافتهاست و «دُسْتُور» تلفّظ میشود و محرّف دُستور ترکی است و کذا‬
‫وارد فارسی شده که دَستور تلفّظ میشود و بر خالف نظر دهخدا و معین و دیگر لغویان ایران‪ ،‬ربطی به‬
‫«دست» و «وَر» و غیره ندارد (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)462 :1386 ،‬‬
‫‪ . 33‬از تصریح عبدالرحیم به ساکن بودن کاف و زاء (‪ ŋ‬نون غنّه) ‪ +‬ز ‪ z‬که به نون غنّه میپیوندد معلوم‬
‫میشود که صورت اصیل تلفّظی کلماتی مثل‪ ،‬گَلُنْگْزْ ‪ gəlüŋüz‬به صورت گلونگز ‪( gəlüŋz‬بدون‬
‫مصوّت ‪ ü‬دوم) بودهاست که در این صورت سه واج ‪/‬ن‪/ ،/‬گ‪( /‬نگ نون غنّه) و ‪/‬ز‪ /‬پایانی (پسوند جمع)‬
‫هر سه باید ساکن و بدون مصوّت تلفّظ شوند که البتّه دشوار است و برای همین دشوار بودن تلفّظ سه‬
‫صامت پشت سر هم مجبور شدیم بعد از نون غنّه (نگ) مصوّت (‪ )ü‬را بیفزاییم‪ .‬برای همین پشت سر‬
‫هم آمدن سه صامت‪ ،‬عبدالرّحیم در این موارد به «غلظت و شدّت» در تلفّظ اشاره میکند‪.‬‬
‫‪« . 34‬مُخّ» در عربی‪ ،‬عالوه بر معنی «مغز‪ ،‬مخ‪ ،‬مغز استخوان» به معنی «قسمت ناب هر چیز‪ ،‬هسته‪ ،‬جوهر‪،‬‬
‫سرگُل‪ ،‬و گلچین» نیز است (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ .)638 :1381 ،‬ترکیب عربی‪ -‬ترکی «مخ ترک» به معنی «ترک‬
‫خالص» یا «خالصترین ترک» ترکیبی برساخته است‪ .‬در مورد «شاه ترک» نکتهای هست‪ :‬در روزگار‬
‫نوشتهشدن کتاب‪« ،‬عصر طالیی» برای ترکان ایران به ویژه قزلباشها (ترکان آذربایجان) به شمار میرود و‬
‫تات (غیر ترک) از لحاظ اجتماعی مقام و منزلتی بسیار پایینتر از ترک خالص داشتهاست‪.‬‬
‫‪ - 35‬کلّ بحث عبدالرحیم اردبیلی در این بخش نادرست است‪ .‬عبدالرحیم از دید روششناسی سخت‬
‫تحت تأثیر قواعد و صرف و نحو عربی و در پی تحمیل و تجویز اصول و قواعد دستور زبان عربی بر‬
‫ترکی است‪ .‬صورتهایی نظیر «گَرَگْ گَلَه ‪( gərəg gələ‬باید بیاید)‪ ،‬گَرَگْ وُرَه ‪( gərəg vura‬باید بزند)‪،‬‬
‫گَرَگْ قِلَه ‪( gərəg qıla‬باید بزند)» وجوه التزامی‪ /‬الزامی‪ /‬لزومی (گرکلیک ‪ /‬گرکدیرمه‪ /‬گرکتی کیپی)‬
‫هستند و وجوه امری (بویورما‪ /‬بویوروق کیپی) نیستند‪ .‬وجه الزامی در زبان ترکی میتواند با اسم گَرَک‬
‫‪( gərək‬باید) بیاید یا با اسم کئشگه ‪( keşgə‬کاش) در وجه آرزو (دیلک‪ /‬ایستک‪ /‬اومو‪ /‬اومود‪ /‬اومدو‪/‬‬
‫اوماجاق کیپی) بیاید و یا در وجه احتمال (‪ )sanım‬با قید «شاید» بیایند‪ ،‬در هر سه صورت وجه التزامی‬
‫است نه وجه امری‪ .‬گَرَک گله‪ ،‬کئشگه گله‪ ،‬اوال کی گله و امثالهم‪ .‬دربارۀ فعل امر در ترکی باید خاطرنشان‬
‫سازیم که فعل امر در ترکی بر خالف زبانهای عربی و فارسی در هر شش شخص کاربرد دارد و رایج‬
‫است؛ برای مثال صرف شش شخص از مصدرِ گلمک ‪ gəlmək‬به این صورت است‪ :‬گلیم ‪ ،gəlim‬گل‬
‫‪216‬‬
‫‪ ،gəl‬گلسین‪ ،gəlsin‬گلَک‪ ،gələk‬گلینیز‪ ،gəliniz‬گلسینلر‪ . gələsinlər‬مالحظه میشود که در زبان‬
‫ترکی همۀ شش شخص امر «مضارع‪ /‬حال» هستند و چیزی به نام «امر غایب» در ترکی وجود ندارد‪.‬‬
‫‪« . 36‬کاف فارسی» همان «گ» است‪ .‬استرآبادی در فرهنگ «سنگالخ» به جای اصطالح «کاف فارسی» از‬
‫«کاف عجمی» بهره بردهاست‪( .‬ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ ،229 :1384 ،‬مدخل کیبر‪/‬گیبر‪ ،‬به معنی یک نوع تیر یا‬
‫پیکان تیر)‪ .‬مصحح در نسخههای خطی تا اواخر دورۀ قاجار مشاهده کردهاست که همواره حرف «گ» را‬
‫بدون سرکج و به صورت «ک» مینوشتهاند‪ .‬به نظر میرسد گذاشتن سرکج روی حرف «ک» و تبدیل آن‬
‫به «گ» پدیدهای جدید و مربوط به اواخر دوران قاجار و خصوصاً بعد از ورود صنعت چاپ به ایران‬
‫باشد‪ .‬همچنین است اصطالح «جیم فارسی» که همان «چ» باشد‪ .‬البته عبدالرحیم مطابق راه و رسم مصنفان‬
‫دورۀ خودش همه جای نسخۀ خطی حرف «چ» و «پ» را به همین صورت با سه نقطه به کار بردهاست‬
‫و معلوم است ک در زمان او مشکل حروف «چ» و «پ» از حروف چهارگانۀ «پ»‪« ،‬چ»‪« ،‬ژ» و «گ» حل‬
‫شدهبوده است‪ .‬حال برای تعیین قدمت کتاب مظهر التّرکی نسبت به سنگالخ باید مطالعه کرد که در آثار‬
‫کدام قرن «کاف فارسی» و «جیم فارسی» و «زاء فارسی» (ژ) و «باء فارسی» (پ) استعمال می شدهاست؟‬
‫و آیا استعمال اصطالح «کاف عجمی» اقدم است یا «کاف فارسی»؟‬
‫‪ - 37‬در ترکی ترکیه معاصر گؤتورمک ‪ götürmek‬هم به معنی بردن و نقل کردن است و هم به معنی‬
‫تاب آوردن و هم به معنی برداشتن (گلکاریان‪ .)301 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر گؤتورمک‬
‫‪ götürmək‬به معنی برداشتن‪ ،‬دریافت کردن‪ ،‬انتقال دادن (برای دفن)‪ ،‬پوشاندن‪ ،‬در نظر گرفتن‪ ،‬نمونه‬
‫آوردن‪ ،‬شروع کردن‪ ،‬تحمل کردن‪ ،‬حمل کردن و خوردن به کار میرود (داشقین‪ .)313 :1386 ،‬معنی‬
‫«کُتُورمَه» مالحظه میشود که عبدالرحیم گؤتورمه ‪ ،götürmə‬را در معنی «مبر» به کار میبرد که مطابق‬
‫است با استعمال آن در ترکی عثمانی یا رومی آن زمان؛ چرا که در ترکی آذربایجانی معاصر معنای اصلی‬
‫گؤتورمه‪« ،‬برندار» است نه «نبر»‪.‬‬
‫‪ . 38‬هرچند قول مال جاجیم خان و مال قراخان اوغلی دربارۀ این همانی پسوند نهی ساز «مه‪ /‬ما» ترکی با‬
‫ماء ناهیۀ عربی صحیح نیست؛ اما این نظر که پیشوند فعلی نفی تأکیدی «مَ» در فارسی در کلماتی مثل«مَیا»‪،‬‬
‫«مزن» و «مَکُن» برگرفته و دگرگون شدۀ ماء ناهیه عربی است‪ ،‬بر خالف نظر عبدالرّحیم «بسیار بعید»‬
‫نیست‪ ،‬بلکه بسیار محتمل است؛ چرا که زبان دری‪ ،‬که فارسی امروزی ادامۀ آن است‪ ،‬در تمامی مراحل‬
‫تکوین خودش‪ ،‬هم در صرف و هم در نحو و هم در واژگان‪ ،‬در بعد از اسالم به وجود آمدهاست و به‬
‫شدت تحت تأثیر ساخت و نحو زبان عربی بوده و هست‪.‬‬
‫‪ - 39‬در نسخه اصل مظهر التّرکی‪ ،‬بیت فضولی و معنی آن‪ ،‬درست همین گونه‪ ،‬ناقص آوردهشدهاست‪ .‬با‬
‫استفاده از کتاب «دیوان اشعار ترکی حکیم مال محمّد فضولی»‪ ،‬تصحیح دکتر حسین محمّدزاده صدیق‬
‫‪217‬‬
‫(دوزگون) و با توجّه به ابیات دیگری که عبدالرّحیم در کتابش آوردهاست‪ ،‬به قیاس‪ ،‬میتوان بیت را‬
‫تصحیح و تکمیل و مرتّب کرد و معنی فارسی را نیز به قیاس نثر عبدالرّحیم‪ ،‬چنین می توان افزود‪:‬‬
‫]فریاد که فریاد سنگا کار ایتمز[‬ ‫فریادینه هیچ کیمینگ یَتْمَزْسَن‬
‫‪Fəryadına heç kimiŋ yétməzsən‬‬
‫‪Faryad ki fəryad saŋa kar etməz‬‬
‫]و معنی فارسی آنکه «تو به فریاد هیچ کس نمیرسی‪ .‬فریاد که[ فریاد ترا کار نمیکند» («کار ائتمز»‬
‫عبارتی است ترکی؛ یعنی اثر نمیکند) بیت بر وزن «مفعولُ مفاعِلُن مَفاعیلُن فَعْ» (بحر هزج مثمّن‪ ،‬آخرب‬
‫مقبوض ابتر» است‪ .‬دکتر حسین محمّدزاده صدیق (دوزگون)‪ ،‬این بیت را‪ ،‬که بیت دوّم از یک رباعی‬
‫است‪ ،‬چنین آوردهاست‪:‬‬
‫دردین سنا ناله ایله اظهار ائتمز‬ ‫کیمدیر کی غمینده نالۀ زار ائتمز‬
‫فریاد کی فریاد سنا کار ائتمز‬ ‫فریادینا هیچ کیمسهنین یئتمزسن‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪. )300 :1387 ،‬‬
‫در مورد عبارت ترکی «کار ائتمز» فضولی باید بیفزاییم که واژۀ «کار» ‪ kar‬در ترکی آذربایجانی در معنی‬
‫«تأثیر‪ ،‬فایده» (نه در معنی عمل و فعالیت و شغل) در کلمات و عباراتی مثل «کارا گلمک» ‪kara gəlmək‬‬
‫(به درد خوردن‪ ،‬مؤثر بودن)‪« ،‬کار کسمک» ‪( kar kəsmək‬تأثیر کردن‪ ،‬مؤثر بودن)‪« ،‬کار وئرمک» ‪kar‬‬
‫‪( vermək‬مفید بودن‪ ،‬مؤثر بودن)‪« ،‬کارلی» ‪( karlı‬مؤثر‪ ،‬مفید‪ ،‬کارا)‪« ،‬کارسیز» ‪( karsız‬بی تأثیر‪ ،‬بی‬
‫فایده‪ ،‬غیر ضروری)‪« ،‬کارا گلن» ‪( gələn kara‬به درد بخور)‪« ،‬کاردان دوشمک» ‪kardan düşmək‬‬
‫(از تأثیر افتادن‪ ،‬بی فایده شدن‪ ،‬پیر شدن‪ ،‬ناتوان شدن) به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫ص‪ .)1127-1126‬لغت «کار» در این معنی اصالً ترکی و از ریشۀ سومری «قار» ‪ qar‬به معنی «فایده» و‬
‫«منفعت» (یارار در ترکی) در طول بیش از ‪ 8500‬سال به کار رفتهاست‪ .‬به نظر اسماعیل جعفرزاده واژۀ‬
‫«کار» فارسی نیز در معنی «عمل و فعل و شغل» از همین کلمۀ کهن سومری مأخوذ است (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪،‬‬
‫‪.)1584 :1389‬‬
‫‪40‬‬
‫‪ -‬این بیت‪ ،‬به همین صورت در نسخه خطی آمدهاست‪ ،‬و البتّه دارای نارسایی و اشکاالت وزنی‬
‫آشکاری است‪ .‬با مراجعه به دیوان فضولی‪ ،‬تصحیح دکتر صدیق‪ ،‬بیت را که بند ترجیع (بیت تکراری)‪،‬‬
‫از یک ترجیع بند استاد بی همتای شعر ترکی‪ ،‬فضولی بغدادی‪ ،‬است‪ ،‬پیدا کرد‪ .‬دکتر حسین دوزگون این‬
‫بیت را که بر وزن «فاعِالتُن فاعِالتُن فاعِالتُن فاعِلُن» و بحر رمل مثمن محذوف است‪ ،‬چنین تصحیح‬
‫کردهاند‪:‬‬
‫االمان! هیجران‪ ،‬بال و محنتیندن االمان!‬ ‫سنسیز اولمام آیری محنتدن‪ ،‬بالدن بیر زامان‬
‫(فضولی‪)269 :1387 ،‬‬
‫‪218‬‬
‫که در تصحیح دکتر حسین دوزگون نیز‪ ،‬کلمۀ «اولمام» به صورت «اولمان» (؟) چاپ شدهاست که با توجّه‬
‫به صورتی که عبدالرّحیم نوشتهاست‪ ،‬باید «اولمام» باشد‪ .‬به معنی «هرگز نمیشوم»‪ .‬با توجّه به تصحیح‬
‫دکتر دوزگون و معنی فارسی عبدالرّحیم و سبک نگارشی خاص او‪ ،‬بیت فضولی درج شده در مظهر‬
‫التّرکی‪ ،‬باید چنین بوده باشد‪:‬‬
‫االمان هجران بال و محنتندن االمان‬ ‫سن سیز اولمم آیری محنتدن‪ ،‬بالدن االمان‬
‫‪Sənsiz olmam ayrı mehnətdən bəladən ələman‬‬
‫‪ələman hicran bəla vu mehnətindən ələman‬‬
‫‪ - 41‬در نسخۀ اصل مظهرالتّرکی همین یک مصراع به جای بیت آمدهاست‪ .‬این تنها یک مصراع‪ ،‬از مطلع‬
‫یک غزل سوزان و سوزاننده‪ ،‬و مشهور و بسیار زیبا و مملو از شور و احساس‪ ،‬از ملک الشعرا‪ ،‬فضولی‬
‫بغدادی است‪ ،‬که آتش بر دلهای عاشق زده‪ ،‬میزند و خواهد زد و از مصراع مصراعش‪ ،‬خون و شور و‬
‫آتش میجهد‪ .‬به جهت تبرّک و تیمّن‪ ،‬آن را در اینجا میآوریم‪« :‬بنی جاندان اوساندیردی‪ ،‬جفادان یار‬
‫اوسانمازمی؟‪ /‬فلکرلر یاندی آهیمدان‪ ،‬مرادیم شمعی یانمازمی؟‪ /‬قامی بیمارینا جانان‪ ،‬دوای درد ائدر‬
‫احسان‪ /‬نئچون قلماز بنا درمان؟ بنی بیمار سانمازمی؟‪ /‬غمیم پنهان توتاردیم بن‪ ،‬دئدیلر یاره قیل روشن‪/‬‬
‫دئسه م اول بی وفا بیلمن‪ ،‬اینانارمی‪ ،‬اینانمازمی؟‪ /‬شب هیجران یانار جانیم‪ ،‬توکر قان چشم گریانیم ‪/‬‬
‫اویادیر خلقی افغانیم‪ ،‬قارا بختیم اویانمازمی؟‪ /‬گول رخسارینه قارشو‪ ،‬گوزومدن قانلی آخارسو‪ /‬حبیبیم‬
‫فصل گولدور بو‪ ،‬آخار سوالر بوالنمازمی؟‪ /‬دگیلدیم بن سنا مایل‪ ،‬سن ائتدین عاغلیمی زایل‪ /‬بنا طعن‬
‫ائیله ین غافیل‪ ،‬سنی گورکج اوتانمازمی؟‪ /‬فضولی رند شئیدادیر‪ ،‬همیشه خلقه روسوادیر‪ /‬سورون کیم بو‬
‫نه سئودایر‪ ،‬بو سئودادان اوسانمازمی؟» (فضولی‪ 243-242 :1387 ،‬و نیز ر‪.‬ک‪ .‬هیئت‪.)212-211 :1380،‬‬
‫با توجّه به سبک خاص نگارش عبدالرّحیم اردبیلی‪ ،‬مصراع دیگر باید چنین بوده باشد‪ :‬بنی جاندن‬
‫اوساندردی جفادن یار اوسانمازمی؟‬
‫‪ - 42‬در نمونه های اخیر باید دانست که لفظ «آیا» فارسی است و در ترکی فصیح نباید از آنها در سؤلی‬
‫کردن بهره برد‪ .‬تکواژ صحیح همان «می» است که پسوند سوالی ساز در ترکی است و دقیقاً افادۀ آیای‬
‫فارسی را میکند‪ .‬نکتۀ دیگر که در این نمونهها نیز مشاهده می شود‪ ،‬این که‪ ،‬برای «آیا گلور؟» (آیا گلیر؟)‬
‫و «آیا ورار؟» (آیا وورار؟) معادل فارسی‪ ،‬همان «آیا میآید؟» و «آیا میزند؟» است‪ .‬در حالی که ما‬
‫نمونههای دیگری نیز داریم که در فارسی معادل دقیق ندارند‪ ،‬از این رو معادلشان‪ ،‬همان «آیا می آید؟» و‬
‫«آیا میزند؟» میشوند‪ .‬برای مثال‪« :‬آیا گَلَر؟» ?‪ aya gələr‬و «آیا وورور؟» ?‪ .aya vurur‬در حالی که‬
‫در زبان ترکی بین گَلَر (زمان آینده غیر قطعی‪ /‬گئنیش زامان)‪ ،‬با گلیر (زمان حال‪ /‬ایندیکی زامان) و بین‬
‫وورار (زمان آینده غیر قطعی‪ /‬گئنیش زامان)‪ ،‬با وورور (زمان حال‪ /‬ایندیکی زامان) فرق معنایی و‬
‫ساختاری مشخص و معینی هست که فارسی فاقد این ساختارهای صرفی و معناشناختی دقیق است‪.‬‬
‫‪219‬‬
‫‪ - 43‬کلمۀ تمور ‪ təmür‬همان دمور ‪ dəmür‬در معنی آهن است‪ .‬در دیوان تمور ‪ təmür‬به معنی آهن‬
‫آمدهاست (کاشغری‪ .)228 :1384 ،‬در ترکی جغتایی دمور ‪ dəmür‬به معنی آهن و حدید به کاررفتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)154 :1392 ،‬در ترکی ترکیه دمیر ‪ demir‬در معنی آهن و لنگر کاربرد دارد (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)228 :1391‬در ترکی آذربایجانی دمیر ‪ dəmir‬به معنی آهن‪ ،‬آهنی و فلز کاربرد دارد (داشقین‪.)186 ،‬‬
‫جالب این که در این جا عبدالرحیم عمداً یا سهواً صورت اصیل و کهن کلمۀ دمیر را نوشتهاست‪.‬‬
‫‪« - 44‬اوُلدُرْدی» (اؤلدوردو) در معنی «کشت» و دیگر صیغههای این فعل در ترکی امروز «دو مفعولی» به‬
‫حساب نمیآیند و آشکارا یک مفعولی هستند‪ .‬امّا ساختهای دیگر از جمله «اؤلدورتدو ‪»öldürtdü‬‬
‫(واداشت‪ /‬امر کرد ‪ /‬سبب شد‪ /‬گفت که کسی را بکشند) سببیِ دو فاعلی و «اؤلدورتدوردو‬
‫‪( »öldürtdürdü‬واداشت‪ /‬امر کرد ‪ /‬سبب شد‪ /‬گفت تا دستور دهند که کسی را بکشند) سببیِ سه فاعلی‬
‫است‪ .‬از این گونه مثالها میشود فهمید که زبان ترکی زبانی قدرتمند و کم نظیر است‪ .‬و در زبانهای‬
‫تحلیلی مثل فارسی و انگلیسی هرگز نمیتوان این مفهوم را با یک کلمه ابراز کرد‪ .‬برای همین معنای‬
‫همین یک کلمه در فارسی یک جملۀ کامل میشود‪« :‬واداشت‪ /‬امر کرد ‪ /‬سبب شد‪ /‬گفت تا امر کنند‪/‬‬
‫سبب شوند‪ /‬بگویند که کسی را بکشند»!‬
‫‪ . 45‬به جای این ساخت (گلدیردی) که بر طبق قاعده امّا غیر رایج و متروک است‪ ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫رسمی و گفتاری امروزی «گتیردی» ‪ ،gətirdi‬در معنی «آورد» رایج است که البته دو مفعولی نیست بلکه‬
‫یک مفعولی است‪ .‬البته فعل گتیردی‪ ،‬مخفف گلتیردی یا همان گلدیردی است‪ .‬صورت سببی دو فاعلی‬
‫از مصدر «گلمک» سوّم شخص مفرد‪« ،‬گتیرتدی ‪ »gətirtdi‬و صورت سببی سه فاعلی آن‬
‫«گتیرتدیردی ‪ »gətirtdirdi‬است که البته در فارسی معادلی ندارد اما معادل تقریبی آن به فارسی « دستور‬
‫داد‪ /‬سبب شد تا کسی‪ /‬کسانی دستور دهند که کسی یا کسانی‪ ،‬کسی‪/‬کسانی‪ /‬چیزی‪ /‬چیزهایی را بیاورند»‬
‫است! الزم به ذکر است که فعلهای سببی مثل آلدیرماق‪ ،‬باخدیرماق‪ ،‬بیلدیرمک‪ ،‬آخدیرماق‪ ،‬ساتدیرماق‪،‬‬
‫سالدیرماق‪ ،‬یاغدیرماق‪ ،‬قیلدیرماق‪ ،‬ووردورماق و غیره در ترکی رایج هستند‪.‬‬
‫‪ - 46‬توضیحات دربارۀ بخش اخیر‪ :‬صورت «کشتانید» یعنی صیغۀ متعدّی شدۀ «کشتن» به طور قطع و‬
‫یقین‪ ،‬در هیچ یک از متون معتبر شعر و نثر فارسی دری به کار نرفتهاست و آشکارا جعلی است‪ .‬به نظر‬
‫می رسد‪ ،‬عبدالرّحیم اردبیلی‪ ،‬با ذوق و سلیقۀ ادیبانۀ خودش‪ ،‬این صورت مجعول را‪ ،‬با توجّه به صورت‬
‫درست ترکی آن‪ ،‬و به قیاس‪ ،‬برساخته باشد که البتّه درست نیست‪ .‬و زبان فارسی البتّه این قدر کشش و‬
‫قوّهمایه برای جعل و برساختن صورتهای متعدّی جعلی از بن ماضی ندارد‪ .‬توضیح این که در زبان تحلیلی‬
‫فارسی‪ ،‬تکواژ «ان» به بن مضارع بعضی فعلهای الزم افزوده میشود و آنها را متعدّی به مفعول می کند‬
‫و به بن مضارع برخی فعلهای متعدّی به مفعول نیز‪ ،‬افزوده می شود و آنها را «سببی» یا «واداری» میکند؛‬
‫‪220‬‬
‫مثل بن ماضی الزم «رسید» که بن مضارعش «رس» باشد و متعدّی شدهاش «رسان» که سوّم شخص مفرد‬
‫مضارعش میشود‪« :‬رساند»‪ .‬یا «پرید»‪ ،‬که میشود «پراند»‪ .‬یا «خورد» که میشود «خوراند» (متعدّی سببی‬
‫یا واداری یا دومفعولی)‪(.‬برای کارکرد وند دستوری «ان» در فارسی دری برای ساختن فعل واداری‪ ،‬ر‪.‬ک‪.‬‬
‫ابوالقاسمی‪ .)19 :1373 ،‬امّا کاری که عبدالرّحیم کردهاست این است که «ان» را به بن ماضی افعال اضافه‬
‫کردهاست‪ .‬این کار‪ ،‬اساساً کاری غلط و بیهوده است و فعلی که این گونه ساخته میشود‪ ،‬یقیناً جعلی‬
‫است‪« :‬کُشت»‪ ،‬بن ماضی که خود متعدّی است‪ ،‬نمی تواند «ان» متعدّی ساز بپذیرد از این رو «کُشتاند‪/‬‬
‫کُشتانید و‪ »...‬بی هیچ شک و تردیدی‪ ،‬جعلی و غلط است‪ .‬همچنین است مورد دیگر ( آمد ‪ +‬ان)‪ ،‬یعنی‬
‫«آمدانید‪ /‬آمداند و‪(» ...‬؟) که به وضوح جعلی و غلط است‪ .‬حتّی بن مضارع این افعال نیز‪ ،‬نمی تواند با‬
‫تکواژ «ان» متعدّی شود‪« :‬کُشان» (کُشاند‪ /‬کُشانید) و «آیان» (آیاند‪ /‬آیانید)‪ .‬با توجّه به آنچه گفته شد‪ ،‬یا‬
‫عبدالرّحیم اردبیلی این ترک فارسی گوی و فارسی نویس‪ ،‬یا زبان فارسی را خوب و عمیق نمی شناخته‬
‫است و یا ذوق هنری و تخیّل ادیبانه و تجویزگرا و قاعده مدارش بر واقعیّت‪ ،‬که قوّه مایه‪ ،‬امکان و‬
‫پتانسیلیتۀ کاربردی محدود ایجاد افعال در زبان فارسی است‪ ،‬سایه افکندهاست‪ .‬دربارۀ «بیاشامانید» (؟) که‬
‫ظاهراً بر طبق قاعده است و «ان» به بن مضارع‪ ،‬یعنی «آشام» افزوده شده نیز‪ ،‬وضع به همین منوال است‬
‫و صورت قابل قبول آن «آشاماند‪ /‬آشامانید» است که با توجّه به این که صورت سببی آن بسیار مضحک‬
‫و نامعمول به نظر میرسد؛ چرا که «آشامیدن» در فارسی خود مصدری جعلی است و از بن و لغت اصیل‬
‫و کهن ترکی «آش» به معنی مطلق «طعام‪ ،‬غذا» ساختهشدهاست (برای «آش» ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)116 :1384 ،‬‬
‫در ترکی ما فعل «آشاماق» را داریم که به معنی «خوردن» است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 545 :‬مدخل «آشادی» ‪aşadı‬‬
‫در معنی «غذا خورد» و نیز زارع شاهمرسی‪ .)432 :1388 ،‬از این بن کلمۀ «آشقال» به صورت «آشغال»‬
‫به فارسی واردشدهاست که ساخت آن «آش‪ +‬قال» در معنی «پسماندۀ آش (مطلق غذا در ترکی قدیم)‬
‫است و در فارسی به ناروا «آشغال» نوشتهمیشود و نیز واژۀ مرکب پرکاربرد ترکی‪ -‬فارسی برساختۀ‬
‫«آشپز» که ساخت آن «آش‪ +‬پز (بن مضارع فارسی از مصدر پختن)» است‪ .‬با توجه به این توضیحات‬
‫عبدالرحیم با تسلطش بر هر دو زبان ترکی و فارسی‪ ،‬مصدر جعلی سببی «آشاماندن‪ /‬آشامانیدن» را در‬
‫ذهن داشتهاست و البته از این مصدر‪ ،‬فعل «آشاماند‪ /‬آشامانید» را باید به دست میآورد که با اضافهکردن‬
‫«ب» تأکید بر اول آن صورت جعلی و زیرکانۀ «بیاشامانید» را ساختهاست! باید بدانیم که ریشه این فعل‬
‫به قول استاد لغت پژوه‪ ،‬محمّدصادق نائبی‪ ،‬برساخته از «آش» ترکی است در معنی «غذای آبکی»‪ ،‬و این‬
‫فعل‪ ،‬اساساً‪ ،‬برساخته و برگرفته از مصدر ترکی آشاماق (خوردن) است و معادل فارسی آن «نوشیدن»‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬نائبی‪ :1380 ،‬مدخل آشامیدن‪ ،‬و نیز خالصۀ آن‪ :‬یکهزار واژۀ ترکی در فارسی‪ ،‬واژۀ شمارۀ‬
‫‪ .) 60‬پس صورت سببی متداول این فعل در فارسی «نوشاند‪ /‬نوشانید» است‪ .‬با این اوصاف‪ ،‬معنی فارسی‬
‫‪221‬‬
‫«اوُلْدُرْدی» در ترکی «کُشت» است نه «کُشتانید» و معنی فارسی «گلدرْدی» که به صورت «گتیردی» در‬
‫ترکی امروز کاربرد دارد‪« ،‬آورد» است نه «آمدانید» (؟) و معنی «ایچدردی» (ایچدیردی‪ /‬ایچیرتدی)‪ ،‬همان‬
‫طور که گفتیم‪ ،‬در فارسی «نوشاند‪ /‬خوراند» است‪ ،‬نه «بیاشامانید» (؟) البتّه از نسخۀ خطی پیداست‪ ،‬که‬
‫عبدالرّحیم در پیدا کردن معادل فارسی برای این افعال ترکی‪ ،‬دچار مشکل و شک و تردید بودهاست؛‬
‫برای مثال برای معنی «ایچدردی» یک سطر را مخدوش و قلم خورد کرده و دوباره معنی فارسی را با‬
‫اندک تغییری نوشته است‪ ،‬که برای جلوگیری از سردرگمی خواننده‪ ،‬آن یک سطر زاید را حذف کردیم‪.‬‬
‫در ضمن «ایچرتدی» بر خالف «اولدورْدو» و «گَلْدیردی»‪ ،‬دو مفعولی است؛ مثالً در جملۀ سادۀ «آیدیْن‪،‬‬
‫آینازا آش ایچیرتدی»‪ .‬که مفعول اول (مفعول با واسطه یا متمّم)‪« ،‬آیناز» است و مفعول دوّم (مفعول بی‬
‫واسطه)‪« ،‬آش» است‪.‬‬
‫‪« - 47‬اوُلدُرُر» ‪« /‬اؤلدورور» )‪ (öldürür‬در معنی «میکُشد» و دیگر اشخاص آن‪ ،‬فعل مستقبل (آینده)‬
‫نیست‪ .‬بلکه حال (مضارع ساده) است‪ .‬صورت«آینده نزدیک خبری» یا به تعبیر دیگر «آینده غیر قطعی»‬
‫این فعل میشود‪« :‬اولدورَر» )‪( (öldürər‬ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 21 :1388 ،‬و جعفرزاده‪.)28 :1385 ،‬‬
‫جالب این که این صورت آینده غیر قطعی در ترکی امروز در مفهوم و وجه قول (دادن) و التزام (ملزم‬
‫شدن به انجام کاری) نیز کاربرد دارد‪ .‬به هر حال خلط بین زمان آینده غیر قطعی اخباری (گئنیش چاغ)‬
‫با زمان حال اخباری یا مضارع اخباری (ایندیکی چاغ) در سراسر کتاب مظهر التّرکی دیده میشود که کار‬
‫مصحّح را دشوار ساختهاست‪ .‬صورت درست افعال قید شده در این بخش در هر دو زمان مزبور به ترتیب‬
‫زیر است‪ :‬زمان آینده غیر قطعی (گئنیش زامان)‪ :‬اؤلدورهر ‪ ،öldürər‬اؤلدورهرلر‪ ،öldürərlər‬اؤلدوره‪-‬‬
‫‪ ،) öldürərsiz‬اؤلدوره‪-‬‬ ‫رسن‪ ،öldürərsən‬اؤلدورهرسینیز ‪( öldürərsiniz‬اؤلدورهرسیز‬
‫رم‪ ،öldürərəm‬اؤلدورهریک‪ .öldürərik .‬زمان حال‪ /‬ایندیکی زامان‪ :‬اؤلدورور‪،öldürür‬‬
‫‪öldürürsünüz‬‬ ‫اؤلدورورسونوز‬ ‫اؤلدورورسن‪،öldürürsən‬‬ ‫اؤلدورورلر‪،öldürürlər‬‬
‫(اؤلدورورسوز ‪ ،)öldürürsüz‬اؤلدورورَم‪ ،öldürürəm‬اؤلدوروروک ‪.öldürürük‬‬
‫‪48‬‬
‫‪ -‬نسخه اصلی همین گونه است و عبدالرّحیم اردبیلی‪ ،‬معادل فارسی این افعال را ننوشتهاست‪ .‬در‬
‫سطور اخیر نوعی سردرگمی و تشتّت و عدم اطمینان دیده می شود‪ ،‬که نشان می دهد‪ ،‬که این مصنّف‪،‬‬
‫همشهری من در روزهایی که این سطور را مینوشتهاست‪ ،‬بر اساس آنچه خودش در مقدمّۀ مظهر التّرکی‬
‫گفتهاست‪ ،‬دچار فقر و نکبت و بدبختی زندگی فقیرانه بوده و فشار این طرز معیشت سبب شدهاست که‬
‫از دیدگاه روان شناختی نتواند به تمرکزی که شایسته چنین کار دقیقی است‪ ،‬دست یابد‪ .‬معنی فعلها به‬
‫ترتیب چنین باید باشد‪« :‬میکُشد‪ ،‬میکُشند‪ ،‬میکُشی‪ ،‬میکُشید‪ ،‬میکُشم‪ ،‬میکُشیم»‪.‬‬

‫‪222‬‬
‫‪ - 49‬دستور نویسان ترکی معاصر‪ ،‬اینگونه از افعال را ذیل فعل پرکاربرد ایمک ‪ imək‬مباحثه و توصیف‬
‫میکنند‪ .‬ایدی ‪ idi‬و دیگر کلمات از این دست‪ ،‬فعل هستند نه اسم؛ منتها افعالی هستند که اغلب به‬
‫صورت پسوند در ترکی مورد استفاده قرار میگیرند‪ .‬این افعال همان گونه که قبل از این در یکی از‬
‫حواشی قبلی همین کتاب نوشتهایم‪ ،‬از مصدر ایمک ‪( imək‬بودن‪ ،‬هستن‪ /‬باشیدن) هستند‪ .‬افعال این‬
‫مصدر مهم ترکی‪ ،‬گاه به صورت ماضی مطلق (ایدیم‪ ،‬ایدین‪ ،‬ایدی‪ ،‬ایدیک‪ ،‬ایدینیز‪ /‬ایدیز‪ ،‬ایدیلر)‪ ،‬در‬
‫جمالتی مثل «آیلین گؤزل ایدی» «آیلین زیبا بود» کاربرد مستقل به عنوان فعل با زمان ماضی مطلق دارند‬
‫و گاه به صورت افعال کمکی (یاردیمجی ائیلیملر‪ /‬کؤمکچی ائیلیملر) در ساختِ بعضی از زمانهای افعال‪،‬‬
‫به صورت «ایدی‪/‬دی»‪« ،‬ایمیش‪/‬میش»‪« ،‬ایسه‪/‬ایسا‪/‬سه‪/‬سا» در برخی از زمانها و افعال زبان ترکی کاربرد‬
‫دارند؛ مثل ماضی بعید (اوزاق کئچمیش)؛ مثلِ یازمیش ایدی‪ ،‬ماضی مقدم خبری (ماضی بعید)؛ مثل‬
‫یازمیش ایمیش‪ ،‬ماضی نقلی شرطی (ماضی کامل حکایی یا روایی شرطی)؛ مثل یازمیش سا‪ ،‬وجه روایتی‬
‫از ماضی نقلی‪ ،‬مثل یازمیش ایمیش‪ ،‬مستقبل غیرقطعی ترکی (معادل ماضی استمراری فارسی)‪ ،‬مثل یازار‬
‫ایدیم‪ ،‬مضارع مستمر‪ ،‬مثل یازماقدادیر و ‪( ...‬ر‪.‬ک‪ .‬شعبانی‪ .)259-256 :1381 ،‬مؤلفان دستور زبان ترکی‬
‫استانبولی‪ ،‬در کتابهای خود بخش مستقل و مفصّلی را به انواع و کاربرد مصدر پرکاربرد و مهمّ ‪imek‬‬
‫(هستن‪ ،‬بودن) اختصاص میدهند؛ برای نمونه مرتضی عبدی در کتابش با رسم جداول مناسب و دقیق و‬
‫آوردن مثالهای مکفی به انواع پسوندهای تصریفی مصدر ‪ imek‬و کاربرد آنهادر زبان ترکی استانبولی‬
‫پرداختهاست (ر‪.‬ک‪ .‬عبدی و حاجینسب‪ .)166-164 :1395 ،‬در نظر دستورنویسان ترکی استانبولی‪ ،‬فعل‬
‫‪( imek‬بودن‪ /‬هستن) تنها فعل بیقاعدۀ زبان ترکی است که به صورت پسوند بهکارمیرود و کاربرد این‬
‫پسوندهای تصریفی مطابق با قانون هماهنگی مصوتها در زبان ترکی است (شکرگزار‪.)70-68 :1393 ،‬‬
‫مرتضی عبدی دربارۀ افعال مصدر ایمک چنین نظر دادهاست‪« :‬تنها فعل بیقاعدۀ ترکی است که در نقش‬
‫فعل امدادی (معین‪ /‬کمکی) در دایرۀ بسیار وسیعی عمل میکند‪ .‬این فعل به علت داشتن قابلیت الحاق‬
‫به کلیۀ اشکال وصفی و فعلی‪ ،‬نام فعلِ معین یا امدادیِ اصلی و به مناسبات حالتِ فعل بخشیدن به اسم‪،‬‬
‫نام فعلِ اسمی بر خود دارد‪ .‬فعل ‪ imek‬به صورت مستقل بی استعمال بوده و به همین جهت‪ ،‬از قبول‬
‫پیوندهای توصیفی برکنار ماندهاست و حالت مصدری آن (‪ )imek‬نیز در کالم‪ ،‬مورد استعمال ندارد‪.‬‬
‫اشکال تصریفی فعل ‪ ،imek‬در عین حال که فی نفسه و در خارج از کالم فاقد معنی هستند‪ ،‬استعداد و‬
‫نرمش فوقالعادهای در الحاق به آخر کلمات وصفی و فعلی دارند‪ .‬فعل ‪ imek‬از تمام وجوه و زمانهای‬
‫فعل‪ ،‬زمان حال‪ ،‬ماضی مطلق‪ ،‬ماضی استمراری و وجه شرط را دارد‪ .‬زمان حال فعل ‪ imek‬فاقدِ شکل‬
‫مستقل است و تنها به صورت پیوندهای فعلی به آخر عدۀ کثیری از کلمات وصفی الحاق یافته و حالت‬
‫فعلی زمانِ حال آنها را به وجود میآورد‪ .‬در زبان ترکی‪ ،‬ضمایر شخصی را به وسیلۀ ریشۀ مصدر ‪imek‬‬
‫‪223‬‬
‫صرف میکنند‪ .‬مصدر مزبور عملکردی مانند مصدر «بودن» در فارسی دارد که به همان معنی نیز به کار‬
‫گرفتهمیشود‪ .‬خود مصدر ‪ imek‬به معنی بودن‪ ،‬در زبان ترکی‪ ،‬مورد استفاده قرار نمیگیرد‪ ،‬بلکه صرف‬
‫آن به شکل «هستن» به کار گرفته شده و برای ضمایر شخصی صرف میشود‪sensin ،)im( benim :‬‬
‫(‪( )dlrlar( onlardırlar ،)siniz( sizsiniz ،)iz( biziz ،)dur( Odur ،)sin‬ر‪.‬ک‪ .‬عبدی و حاجی‪-‬‬
‫نسب‪ .)164 :1395 ،‬اسماعیل جعفرزاده‪ ،‬لغوی آذربایجانی‪« ،‬ایمک ‪ /imək‬ایرمک» را مصدری دانسته‪-‬‬
‫است که از آن فعلهای کمکی (کؤمکچی‪ /‬یاردیمجی فعل) صادر میشود‪ .‬فعلهای کمکی مثل ایدی (ای‬
‫(بن)‪ +‬دی (شکلی از پیوند صرفی دیر ‪ ،)dir‬ایمیش (ای‪ +‬میش)‪ ،‬ایسه (ای‪ +‬سه) (جعفرزاده‪:1389 ،‬‬
‫‪ .)458‬در زبان ترکی آذربایجانی نیز مانند ترکی ترکیه‪ ،‬ضمایر شخصی را به وسیلۀ ریشۀ فعل‪ /‬مصدر‬
‫«ایمک ‪ »imək‬صرف میکنند‪ .‬فعل مذکور عملکردی معادل مصدر «بودن‪ /‬استن‪ /‬هستن‪ /‬باشیدن» در‬
‫فارسی را دارد و به همان معنی نیز استفاده میشود؛ برای نمونه‪ ،‬صرف فعلهای کمکی مصدر ایمک به‬
‫همراه ضمایر ترکی آذربایجانی چنین میشود‪« :‬منم ‪ ،mən əm‬سن سن ‪ ،sən sən‬او دور ‪،O dur‬‬
‫بیزیک ‪ ،biz ik‬سیز سینیز ‪ ،siz siniz‬اونالر دیرالر ‪ .»onlar dırlar‬با توجّه به قانون هماهنگی مصوتها‬
‫(سسلی‪ /‬اونلو اویومو قورالی ‪ )səsli/ ünlü uyumu quralı‬در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬این پسوندها‪/‬‬
‫ضمایر شخصی پیوسته‪ /‬افعال کمکی‪ ،‬به صورتهای متنّوع دیده میشوند‪ :‬ام‪ /‬آم‪/‬یام ‪ ،əm/am/yam‬سن‪/‬‬
‫سان ‪ ،sən/ san‬دور‪ /‬دور‪ /‬دیر ‪/‬دیر‪ /‬دی‪ /‬دی ‪ ،dur/dür/dır/dir/di/dı‬ایک‪/‬ییک‪/‬اوق‪/‬اوک‪/‬یق‪/‬ییق‬
‫‪ ،ik/yik/uq/ük/ıq/yıq‬سینیز‪ /‬سینیز‪ /‬سونوز‪ /‬سونوز ‪ ،siniz/sınız/sunuz/sünüz‬دیرالر‪ /‬دیرلر‪/‬‬
‫دورالر‪/‬دورلر ‪.dırlar/dirlər/durlar/dürlər‬‬

‫‪ - 50‬دربارۀ اسم بودن یا نبودن «دور» باید بگوییم اسم نیست‪ ،‬بلکه پسوند صرفی و معادل فعل است‪ .‬این‬
‫حرف ما نیاز به ایضاح و اثبات دارد‪ .‬بهتر است به تاریخچۀ این پسوند تصریفی یا فعل در زبان ترکی‬
‫نظری بیندازیم‪ :‬کاشغری‪ ،‬تورور ‪( turur‬همان دورور ‪ durur‬ترکی آذربایجانی) را فعل مضارعی دانسته‪-‬‬
‫است که بدون صیغۀ ماضی و مصدر در معنی «است» میآید؛ برای نمونه «اول تاش تورور ‪»ol taş turur‬‬
‫به معنی «آن سنگ است»‪ .‬کاشغری توضیح دادهاست که تورور از ادات ربط است که ماضی و مصدر‬
‫ندارد (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)300 :1384 ،‬در جای دیگر از دیوان‪ ،‬کاشغری دوباره تورور ‪ turur‬را آورده و‬
‫قید کرده که فعل مضارعی است که ماضی و مصدر ندارد و این بار آن را در معنی «خبر دادن از حضور‬
‫و وجود یک چیز در جایی» گرفتهاست؛ مثال‪« :‬اول اَوده تورور ‪ »ol əwdə turur‬به معنی «او در خانه‬
‫حاضر است‪ /‬او در خانه هست» (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)515 :‬در ترکی معیار جغتایی نیز تورور هم در معنی «است»‬
‫و هم در معنی «هست» به کار میرفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬اوزبکی البخاری‪ .)113 :1392 ،‬هادی در مورد این‬

‫‪224‬‬
‫کاربرد از مصدر تورماق ‪( turmaq‬همان دورماق ‪ )durmaq‬چنین نظر دادهاست‪« :‬از قدیم وجه مضارع‬
‫این فعل عالمت اسناد در جملۀ خبری شدهاست‪ .‬اول قوش تورور‪ :‬آن پرنده است‪ .‬امروزه تورور ←‬
‫دورور← دور شدهاست‪ .‬او قوشدور‪ /‬بو منیم اوغلومدور‪ :‬این پسر من است‪ .‬این شکل کلمه نیز بر اساس‬
‫قاعدۀ هماهنگی اصوات مرخّم شده به صورتهای دیر ‪ / dir/dır‬دی ‪ / di/dı‬دو ‪ du/dü‬درآمدهاست‪.‬‬
‫ائودهدیر‪ /‬ائودهدی‪ :‬در خانه است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)470 :1386 ،‬نظر هادی درست است با این ایضاح که‬
‫تورور در ترکی میانه و ترکی معیار جغتایی‪ ،‬عالوه بر فعل اسناد یا یا ربطی (است)‪ ،‬فعل خاص (در معنی‬
‫هست و وجود دارد) نیز بودهاست‪ .‬پسوند صرفی «دور‪ /‬دیر» (‪ )dur/dür/dır/dir‬در ترکی معاصر‬
‫آذربایجانی‪ ،‬معادل «است» (فعل ربطی‪ /‬اسنادی) و «هست» (فعل خاص در معنی وجود دارد) در فارسی‬
‫است و همان طور که از دیوان و فرهنگ جغتایی آوردیم در اصل و در ترکی میانه‪« ،‬فعل مضارع» تورور‬
‫یا همان دورو بودهاست که برای دو منظور ‪ .1‬اسنادی‪ -‬ربطی ‪ .2‬اعالم حضور و وجود به کار میرفتهاست‬
‫و به مرور زمان‪ ،‬بر اثر کثرت استعمال در ترکی غربی اوغوز (ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی) به پسوند‬
‫تصریفی اخباری ‪ dır/dir/dur/dür, tır/tir/tur/tür‬در همان معنی «است» و «هست» بدل شدهاست‬
‫و هنوز هم از پرکاربردترین پسوندهای صرفی ترکی است‪ .‬این پسوند صرفی‪ ،‬معادل فعل ربطی‪ /‬اسنادی‬
‫«است» فارسی؛ یعنی «فعل اسنادی‪ /‬ربطی سوّم شخص مفرد مضارع ساده‪ /‬زمان حال ساده» است‪ .‬در‬
‫ترکی ترکیه نیز همین پسوند تصریفی به صورت مفصل‪ dır/dir/dur/dür, tır/tir/tur/tür :‬دیده می‪-‬‬
‫شود و معادل فعل اسنادی «است» در زبان فارسی است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ 26 :1385 ،‬مدخل «است»)‪ .‬در‬
‫زبان ترکی استانبولی‪ ،‬پیوند یا پسوند تصریفی ‪ dır/dir/dur/dür, tır/tir/tur/tür‬غالباً در گفتوگوهای‬
‫روزمرّه و زبان غیر رسمی ترکی استانبولی حذف میشود؛ اما در ترکی رسمی ترکیه رعایت آن الزامی‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬عبدی و حاجینسب‪ .)206 :1395 ،‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬هم در ترکی معیار و رسمی و هم‬
‫در ترکی عامیانه آمدن این پسوند اجباری است‪ .‬رستم فرزانه‪ ،‬متخصص زبانشناسی‪ ،‬در مقالهای تحت‬
‫عنوان «مواردی از دستوریشدگی در ترکی» فرایند تبدیل واژه یا فعل آزاد تورور ‪ /turur‬دورو ‪durur‬‬
‫را به پسوند صرفی دور‪ /‬دیر با نگاهی علمی و با نظام اصطالحشناختی زبانشناسی به خوبی تحلیل‬
‫کردهاست‪ .‬او در مقالهاش مینویسد‪« :‬دستوریشدگی به صورت ساده‪ ،‬فرایندی درزمانی است که در طی‬
‫آن یک واژۀ آزاد‪ ،‬نقشی دستوری را برعهده میگیرد و در این مسیر‪ ،‬نهایتاً به وند دستوری مقید تبدیل‬
‫شده و در آخر حذف میشود‪ .‬زبانشناسان اعتقاد دارند که هر وند دستوری مقید‪ ،‬در طول زمان‪ ،‬از یک‬
‫واژۀ آزاد بوجود آمدهاست‪ .‬همچنین زبانشناسان مراحلی را برای فرایند دستوریشدگی قایل هستند که‬
‫آنرا به صورت یک پیوستار به صورت زیر نشان میدهند‪ .‬بطوری که هر جزء دستوریشده در طول زمان‪،‬‬
‫از آن مراحل گذشته و اگر وضعیت یک عنصر را در زمان فعلی بدانیم‪ ،‬میتوان استنتاج نمود که جزء‬
‫‪225‬‬
‫مورد نظر از مراحل پیش از خود عبور کرده و یا در آینده از مراحل باقیمانده عبور خواهد کرد‪ .‬جزء‬
‫واژگانی آزاد← کلمه نقشی← واژه بست← وند تصریفی‪ .‬همانطور که در پیوستار میبینیم جزء واژگانی‬
‫آزاد در اولین مرحله به عنصری نقشی تبدیل شده و سپس به واژهبست میرسد‪ .‬واژهبستها عناصری‬
‫هستند که در جمله حرکت میکنند و میتوانند به فعل یا حرف اضافه و غیره وصل شوند‪ .‬آخرین مرحله‬
‫در این فرایند‪ ،‬رسیدن به وند دستوری است که عنصر مورد نظر به پسوند یا پیشوند نحوی تبدیل شده و‬
‫رفتار یک تکواژ کامالً مقید را از خود نشان میدهد‪ .‬زبانشناسان اصول و سازوکارهایی را در زمینه بحث‬
‫دستوریشدگی مطرح نمودهاند که در درک‪ ،‬پیشبینی یا شناسایی موارد دستوریشدگی به کار میآیند‪:‬‬
‫الیهبندی‪ ،‬واگرایی‪/‬انشقاق‪ ،‬خاصشدگی‪ ،‬ثبات‪ ،‬مقولهزدایی‪ .‬سازوکارهای دستوریشدگی‪ :‬استنتاج‬
‫کاربردشناختی‪ ،‬معنازدایی‪/‬تهی شدن از معنا‪ ،‬بازتحلیل صرفی‪-‬نحوی‪ ،‬قیاس‪ ،‬سایش آوایی‪/‬تخفیف آوایی»‪.‬‬
‫فرزانه سپس برای کاربردی کردن نظر خود با ذکر بیتی زیبا از فضولی‪ ،‬فرایند درزمانی دستوریشدگی‬
‫واژۀ آزاد و مستقلِ «تورور‪ /‬دورور» را به فعل ربطی یا وند تصریفی «تیر‪/‬دیر‪ /‬تور‪/‬دور» چنین شرح‬
‫میدهد‪ « :‬به بیت زیر از فضولی دقت نمایید‪ « :‬اول پریوش کیم مالحت مولکونون سولطانیدور‪ /‬حکم‬
‫اونون حکمی دورور فرمان اونون فرمانیدور‪ .‬مالحظه مینمایید که عناصر" دورور "و" دور "هر دو به‬
‫معنای فعل ربطی بوده و همزمان در یک بیت بکار رفتهاند‪ .‬این همزمانی کاربرد دو عنصر یکی از عالئم‬
‫مهم دستوریشدگی است‪ .‬یعنی فعل ربطی" دور "که بعداً به شکل" دیر "در آمده‪ ،‬از فعل واژگانی‬
‫"دورور "به معنی ایستادن بوجود آمدهاست‪ .‬حال جزء واژگانی آزاد" دورور "برای تبدیل شدن به فعل‬
‫کمکی" دور‪/‬دیر "بخشی از معنای خود را از دست دادهاست؛ یعنی دچار معنازدایی شده‪ ،‬اما با این وجود‬
‫هنوز هم رابطهی معنایی ضعیفی با معنای اصلی خود یعنی ایستادن را حفظ کردهاست یعنی ثبات داشته‪-‬‬
‫است‪ .‬از طرف دیگر در همین بیت نیز کامال مشخص است که"دورور "و" دور‪/‬دیر "به لحاظ سبکی با‬
‫هم فرق دارند‪ .‬یعنی" دورور "به لحاظ سبکی به سبک قدیم و ترکی شرقی تعلق دارد و" دور‪/‬دیر "به‬
‫سبک جدید و ترکی غربی و این امر نشان دهندۀ وقوع الیهبندی میباشد‪ .‬همچنین فعل واژگانی‬
‫"دورور "دچار سایش آوایی شده و به شکل" دور‪/‬دیر "درآمدهاست‪ .‬جزء واژگانی اولیه (در اینجا‬
‫"دورماق" به معنی ایستادن) به حیات خود در زبان ترکی به عنوان یک کلمهی تمام عیار‪ ،‬درست مانند‬
‫کلمات دیگر تاکنون ادامه دادهاست و این همان تعریف واگرایی‪/‬انشقاق است‪ .‬حال میتوانیم پیوستار‬
‫دستوریشدگی فعل" دورور "را بصورت زیر نشان دهیم که نهایتاً به یک وند دستوری مقید تبدیل‬
‫شدهاست‪( » durur > -dur > -dır > -tır; -dı> -d > -t :‬فرزانه‪ .)1396 ،‬الزم به توضیح است که‬
‫در دستورهای ترکی استانبولی و آذربایجانی امروزی پسوند «‪ »dır/dir/dur/dür, tır/tir/tur/tür‬را در‬
‫ذیل مصدر پرکاربرد و مهمّ ‪( imek‬هستن‪ ،‬بودن) بررسی میکنند‪ .‬همان گونه که در این بررسی آوردیم‬
‫‪226‬‬
‫«‪ »dır/dir/dur/dür, tır/tir/tur/tür‬در اصل و کاربرد کهن خودش‪ ،‬خود فعل مضارع مستقلی است‬
‫که به صورت فعل مضارع تورور در ترکی میانه و ترکی معیار جغتایی کاربرد مستقل داشتهاست‪ .‬اما در‬
‫مورد دگول ‪ dəgül‬بررسی ما نشان میدهد که در دیوان همین کلمه به صورت تَگول ‪ təgül‬به معنی‬
‫«چنین نیست» آمدهاست و کاشغری آن را ترکی اوغوزی دانستهاست‪ .‬به نظر کاشغری این فعل از کلمۀ‬
‫داغ اول ‪ dağ ol‬ترکی آرغویی گرفتهشدهاست‪ .‬اوغوزان در گویش خود داغ اول را به تگول بدل کردهاند‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)241 :1384 ،‬در ترکی جغتایی دگیل ‪ dəgil‬به معنی نیست‪ ،‬لیسَ‪ ،‬ال‪ ،‬نه و نفی کاربرد‬
‫داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)154 :1392 ،‬در ترکی ترکیه همین کلمه به صورت دئییل ‪( değil‬همان‬
‫‪ )deyil‬به معنی نیست و نه‪ ،‬نهخیر کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)227 :1391 ،‬دربارۀ فعل بودن یا نبودن دگول‬
‫‪( dəgül‬صورت کهن و اصیل دئییل ‪ deyil‬در ترکی معیار آذربایجانی به معنیِ «نیست») که به دلیل‬
‫کثرت کاربرد هم اکنون به صورتهای متنوّعی در لهجههای مختلف زبان ترکی آذربایجانی شنیده میشود‪:‬‬
‫دگیل ‪( dəgil‬زنگان و همدان و قزوین و اطراف اراک و ساوه و شهریار) دَییل ‪ / dəyil‬دئییل ‪/deyil‬‬
‫(قوشاچای و قوزئی آزربایجان) دَییر ‪( dəyir‬تبریز) دؤیور‪ /‬دؤیول ‪( döyür/döyül‬اردبیل) نظرها‬
‫متفاوت است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ :1386 ،‬ص‪ ،)443-442‬البته با توجه به صورت اصیل و کهن اوغوزی کلمه‬
‫که در دیوان آمدهاست (دگول ‪ )dəgül‬به نظر میرسد دگیل ‪ dəgil‬یا همان دَییل ‪ dəyil‬بهترین‬
‫معادلهای این کلمه در ترکی آذربایجانی فعلی باشند؛ در حالی که در ترکی معیار آذربایجانی صورت دئییل‬
‫‪ deyil‬تحت تأثیر ترکی ترکیه تثبیت شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)198 :1386 ،‬اسماعیل هادی دئییل را‬
‫عالمت نفی در جملۀ اسمی اسنادی دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ ،‬همان)‪ ،‬علی داشقین آن را ادات نفی به‬
‫معنی «نیست‪ ،‬این طور نیست» گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)198 :1386 ،‬اسماعیل جعفرزاده آن را حرف‬
‫ربط (باغالج‪ /‬باغالییجی سؤز) گرفتهاست‪ .‬و به ترکی چنین توضیح دادهاست‪« :‬آدسال جملهلرده اولومسوز‬
‫حال یارادیر» (جعفرزاده‪)1048 :1389 ،‬؛ یعنی «در جملههای اسمیّه حالت نفی می آفریند»‪ .‬فرهاد رحیمی‬
‫آن را «اسم» گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)56 :1391 ،‬به نظر ما با توجّه به معنی دگیل (نیست) فعل بودن‬
‫آن نیز دور از ذهن نمی نماید و جالب این که دقیقاً مثل پسوند تصریفی «دور‪ /‬دیر» (معادل مثبت دئییل)‬
‫که هم به معنی اسناد و ربط و هم به معنی اعالم وجود و حضور است‪ ،‬از نظر معناشناسی کاربردی و‬
‫منظورشناسی‪ ،‬فرق معنایی ظریفی بین اسناد منفی و عدم وجود در این فعل هست؛ مثالً وقتی میگوییم‪:‬‬
‫«او اوغرو دَگیل ‪( »o oğru dəyil‬او دزد نیست) صفت یا ویژگی دزد بودن را از او نفی ربط و نفی‬
‫اسناد میکنیم؛ اما وقتی میگوییم‪« :‬او ائوده دَگیل ‪( »o evdə dəyil‬او در خانه نیست) وجود و حضور‬
‫او در خانه را نفی میکنیم و در این کاربرد اخیر دقیقاً معادل «یوخدور» ‪ yoxdur‬است‪.‬‬

‫‪227‬‬
‫‪ . 51‬اوُلَه (اوْال‪ )ola /‬به معنی «شده» نیست‪ ،‬بلکه به معنی «بشود ‪ /‬شود‪ /‬باشد» است‪ .‬معادل «شده» در‬
‫«اوْلموش‪ »olmuş/‬است‪ .‬معادل «باشد» نیز عالوه بر «اوْال‪،»ola /‬‬ ‫ترکی «اوْلوب‪ »olub/‬و‬
‫«اوْلسون‪ »olsun/‬است (زارع شاهمرسی‪ 145 :1388 ،‬و ‪ )610‬که قبل از اینها آن را آوردهاست‪ .‬در ضمن‬
‫مصنّف‪« ،‬اوُلَه لر» (اوْالالر‪ )olalar/‬را در معنی «باشند» پس از « اوُلَه» فراموش کردهاست‪« .‬اوُلْ» (اوْل‪)ol/‬‬
‫عالوه بر معنی «باش» به معنی «شو» و «بشو» نیز است‪ .‬و همچنین است افعال دیگر که به ترتیب به معنی‬
‫«بشوید‪ /‬شوید»‪« ،‬بشوم‪ /‬شوم» و «بشویم‪ /‬شویم» نیز هستند‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫‪ -‬معادل فعل «بود» (فعل ربطی) در ترکی «اوْال» نیست‪ ،‬بلکه «ایدی‪ »idi /‬است‪ .‬از مصدر «ایمک»‬
‫(‪ )imək‬به معنی «بودن‪ /‬هستن» (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 459 :1386 ،‬و نیز جعفرزاده‪ 288 :1385 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)187 :1388 ،‬اما در این جا نکتهای هست و آن این که‪ ،‬عبدالرّحیم «بود» را حرکتگذاری‬
‫نکردهاست‪ .‬اگر منظور مال جاجیم خان و او «بُوَد» (= باشد)‪ ،‬باشد‪ ،‬حرف مال جاجیمخان و او‪« ،‬اصحّ»‬
‫است‪.‬‬
‫‪ . 53‬در دیوان همین کلمه را در بین غنّه داران‪ ،‬مییابیم‪ :‬اونگ ‪ : öŋ‬پیش رو (کاشغری‪.)101 :1384 ،‬‬
‫«اوگ» ‪ ög‬مخفّفِ «اؤنگ» ‪ öŋ‬ترکی میانه (قیدشده در دیوان) و همان «اؤن» ‪ ön‬امروزی در معنی «پیش‬
‫رو» باید باشد‪ .‬هر دو صورت اؤگ و اؤنگ‪ ،‬هر دو صورت‪ ،‬در فرهنگ جغتایی‪ -‬فارسی (نوشته شده به‬
‫سال ‪ 1320‬هـ‪.‬ق‪ 1902 .‬م‪ ) .‬نوشته شیخ سلیمان افندی اوزبکی البخاری‪ ،‬ترجمه و تحشیۀ حسن عبداللهی‬
‫جهانی (اوموداغلو)‪ ،‬لغوی آذربایجانی‪ ،‬آمدهاست‪« :‬اوگ» در صفحۀ ‪ ،56‬و «اونگ» در صفحۀ ‪ 60‬در جلوی‬
‫«اوگ»‪ ،‬خواننده را به «اونگ» ارجاع دادهاست‪ ،‬و جلوی «اونگ» چنین معنی کردهاست‪« :‬جلو‪ ،‬پیش‪،‬‬
‫درست‪ ،‬حقیقی‪ ،‬مستقیم‪ ،‬راست‪ ،‬سمت راست‪ ،‬یمین» (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 56 :1392 ،‬و ‪ .)60‬از آن‬
‫جا که عبدالرّحیم به «کاف فارسی» در «اوگ»‪ ،‬اشاره می کند‪ ،‬معلوم می شود که صورت اصیل و حقیقی‬
‫اوگ ‪ ög‬باید اؤنگ‪ öŋ‬و نونِ آن باید از نوع «ن غنّه» باشد و صورت «اونگ» به خط التین ترکی این‬
‫گونه نوشته میشود‪ .öŋ :‬امروزه در زبانهای ترکی اوغوزی‪( ،‬ترکی ترکیه و آذربایجان و ترکمنستان)‪ ،‬نون‬
‫غنّه‪ ،‬تبدیل به نون معمولی شده و «اون» ‪ ön‬در معنی «پیش‪ ،‬جلو‪ ،‬نزدیک و آینده» در ترکی رسمی معیار‬
‫متداول است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ 196 :1385 ،‬و داشقین‪ ،576 :1386 ،‬هادی‪172-171 :1386 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)261 :1388 ،‬با این تفاسیر «اوگ» ‪ ög‬عبدالرّحیم باید «اونگ» ‪ öŋ‬و همان «اون» ‪ ön‬امروزی‬
‫باشد؛ امّا نکتهای که عجیب به نظر میرسد این که در تداول قیزلباشها‪ ،‬که عبدالرّحیم‪ ،‬مدّعی است که بر‬
‫اساس لهجۀ آنها کتابش را نوشته و از پنج مالی قیزلباش تورک (دانشمند زباندان ترک آن دوران) بهره‬
‫می گیرد‪ ،‬چرا «ن» «اونگ» حذف شده و «گ» باقی ماندهاست‪ ،‬در حالی که طبیعی این بود که «گ» حذف‬
‫شود و «ن» باقی بماند؟ ضبط عبدالرحیم به خوبی بیان کنندۀ این نکته است که در زمان او و در زبان‬
‫‪228‬‬
‫ترکی قزلباشی صورت «اؤگ» رایج بودهاست نه «اؤنگ»‪ .‬نسخههای خطی ترکی به جا مانده از عصر‬
‫صفوی نیز مبین کاربرد اؤگ در معنای اؤن است؛ برای نمونه در نسخۀ خطی امثال و حکم ترکی که‬
‫نویسندهاش متأسفانه نامعلوم و مربوط به قرن دهم هجری است و دوستم نوراهلل جعفری تصحیح آن و‬
‫خود من ویرایش آن را برعهده داشتم چنین ضربالمثلی دیدهمیشود‪« :‬بدو آت‪ ،‬اوگین گوزلر یاخشی‬
‫ایگیت سوزین»‪« :‬بئدوو آت اؤگون گؤزلر‪ ،‬یاخشی ایگیت سؤزون»‪« :‬اسب رهوار و تازنده‪ ،‬مراقب جلویش‬
‫است و دالور خوب‪ ،‬مراقب سخنش است»‪ .‬نکات ظریفی مثل این‪ ،‬این از نظر زبان شناسی تاریخی‬
‫لهجۀ قزلباشی فوق العاده ارزشمند است‪ .‬اؤن ‪ ön‬در ترکی به معانی «جلو‪ ،‬پیش‪ ،‬قبل‪ ،‬برابر‪ ،‬نزدیک‪،‬‬
‫آینده‪ ،‬صورت‪ ،‬طرف بدون موی پوست‪ ،‬راست (جهت)» به کار میرود (زارع شاهمرسی‪.)289 :1394 ،‬‬
‫نکتۀ مهمتر این است که واژۀ «اؤن» نیز از واژههایی است که متأسفانه از واژگان ترکی محاورهای امروز‬
‫آذربایجان خارج شدهاست و باید هر چه سریعتر آن را به گنجینۀ واژگان ترکی آذربایجانی برگرداند‪.‬‬
‫‪« . 54‬گَرو» (‪ ،(gərü‬که درست به همین صورت عالمت گذاری شدهاست و حرکت فتحه روی «گ» لهجۀ‬
‫عبدالرحیم و ترکی قزلباشی است و همان «گئرو» )‪ (gérü‬باید باشد که امروزه «گئری» )‪ (geri‬شدهاست‪.‬‬
‫در دیوان به صورت کیرو ‪ / kirü‬کئرو ‪ kerü‬در معنی پشت و عقب آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ 469‬و بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی ترکیه گئری به معنی عقب‪ ،‬پشت‪ ،‬مابقی‪ ،‬بقیه‪ ،‬ادامه کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)292 :1391 ،‬در ترکی ترکیه گئری به معنی عقب‪ ،‬پشت‪ ،‬مابقی‪ ،‬بقیه‪ ،‬ادامه کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)292 :1391 ،‬هادی صورت قدیمی این کلمه را «کئرو» )‪ (kerü‬از مصدر مفروض «کئمک»‬
‫)‪ )kemək‬به معنی «ماندن و عقب ماندن»‪ ،‬دانستهاست (هادی‪ .)720 :1386 ،‬اسماعیل جعفرزاده‪ ،‬گئری‬
‫را مأخوذ از گرمک )‪ )gərmək‬به معنی «محکم کشیدن» و «کشاکش» و «بحران» دانستهاست (جعفرزاده‪،‬‬
‫‪ 1090 :1385‬و ‪ .)1097‬در حالی که در لغت چیغاتای (جیغاتای‪ ،‬جیغتای‪ :‬جغتایی)‪« ،‬گرمک» به معنی‬
‫«وسیع شدن و گشادشدن» آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)228 :1392 ،‬امّا گئری یا گئرو را در آن پیدا‬
‫نکردیم‪ .‬گرمک ‪ gərmək‬در دیوان به معنی کشیدن و گریلمک ‪ gərilmək‬به معنی کشیدهشدن به کار‬
‫رفتهاست (کاشغری‪ 300 :1384 ،‬و ‪ .)349‬امروزه گئری در ترکی آذربایجانی به معنی «به طرف عقب‪،‬‬
‫پشت‪ ،‬عقب مانده و در معنی مجازی عاقبت و سرانجام» (داشقین‪ )300 :1386 ،‬است‪ ،‬در زبان ترکی‬
‫آذربایجانی‪ ،‬مخصوصاً شمال آذربایجان‪ ،‬کاربرد دارد‪.‬‬
‫‪55‬‬
‫‪ -‬در دیوان‪ ،‬سول ‪ sol‬به معنی دست چپ دیدهمیشود (کاشغری‪ .)497 :1384 ،‬در همین منبع‬
‫اونگاموق ‪ uŋamuq‬به معنی چپدست مشاهده میشود (همان‪ .)149 :‬در نمایۀ دیوان لغاتالترک‪ ،‬به‬
‫قلم مهران بهاری سوالموق ‪ solamuq‬نیز به معنی چپدست مشاهده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪)2003 ،‬؛ اما‬
‫با مراجعه به دیوان لغاتالترک‪ ،‬تصحیح دکتر محمدزاده صدیق متوجه میشویم که سوالموق در معنی‬
‫‪229‬‬
‫شخص تهیدست و بیچیز آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)280 :1384 ،‬در لغت ترکی جغتایی سول در معنی‬
‫یسار‪ ،‬شِمال (چپ)‪ ،‬طرف چپ‪ ،‬و نیز پایان‪ ،‬جنوب خطّ استوا‪ ،‬مخالف و معکوس آمدهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)173 :1392 ،‬در این ترکی سوالق ‪ solaq‬هم به معنی یسار و چپ و هم به معنی لنگ‪ ،‬اعرج‬
‫و چالق دیدهمیشود (همان)‪ .‬استرآبادی تصریح کردهاست که سوالق به ترکی رومی (اوغوز غربی‪،‬‬
‫عثمانی‪ ،‬ترکیه) به معنی شخصی است که به دست چپ عادت کردهباشد و به بیان دیگر چپدست باشد‬
‫(استرآبادی‪ .)176 :1384 ،‬در ترکی امروزی ترکیه نیز سول به معنی چپ‪ ،‬دستِ چپ و سمتِ چپ و‬
‫سوالک ‪ solak‬به معنی کسی که با دست چپ کار میکند‪ ،‬چپدست کاربرد دارد (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)632‬در ترکی آذربایجانی سول به معنی چپ‪ ،‬ضد راست و سوالخای ‪ solaxay‬به معنی چپدست به‬
‫کار میرود (داشقین‪ .)627 :1386 ،‬سوالکای ‪ solakaq‬در فرهنگ لغت جغتایی به معنی آب دهان‪ ،‬تُف‬
‫و مُجاج آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)173 :1392 ،‬استرآبادی سوالکای را درست نمیداند و‬
‫درستش را شوالکای ‪ şolakay‬در معنی لعاب دهان و ریق دانستهاست (استرآبادی‪.)185 :1384 ،‬‬
‫‪« . 56‬اَنْگْسَه»‪ ،‬دارای کاف فارسی یا همان نون غنّه (نگ ‪ )ŋ‬باید «انگسه» )‪ (əŋsə‬باشد‪ .‬در فرهنگ لغات‬
‫جغتایی‪ ،‬به هر دو صورت «انگسه» )‪ (əŋsə‬و «انسه» )‪ ،(ənsə‬آمدهاست‪ .‬به معنی «پشت گردن‪ ،‬قفا‪،‬‬
‫گیجگاه»‪( ،‬ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ :1392 ،‬ص‪ )47-46‬یعنی همان معنی که عبدالرّحیم مورد نظر دارد‪.‬‬
‫«انگسه‪ /‬انکسه‪ /‬انسه»‪ ،‬در دیل دنیز‪ ،‬به معنی همان «قفا‪ ،‬پشت گردن‪ ،‬پشت سر» در اصالحاتی چون‬
‫«انسهسینه سالماق» (پئیسرینه سالماق‪ :‬قفا زدن‪ ،‬به پشت گردن کسی زدن‪ ،‬که در فرهنگ ما‪ ،‬ترکان‬
‫آذربایجانی‪ ،‬این کار‪ ،‬بسیار اهانت آمیز و به مفهوم بی غیرت بودن‪ /‬کردن‪ /‬حساب کردن شخص است)‬
‫و انسهلهمک (پئیسرله مک‪ :‬از پس سر گرفتن و غفلتاً دستگیر کردن)» بررسی شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪،‬‬
‫‪ ،)120 :1386‬و نیز بین لغات متداول برای «پشت گردن» آوردهشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬فرهنگ شاهمرسی‪،‬‬
‫ص‪ .)244‬نکته اصلی این جاست که عبدالرّحیم و مال یارادان قولو‪ ،‬معنی مجازی کلمۀ انسه‪ ،‬یعنی «پس‬
‫کار» و «دنبال» را از معنی لغوی و حقیقی کلمه‪ ،‬تمایز و تمییز ندادهاند و و به عنوان «اسم جهت» (قید‬
‫مکان) آورده اند‪ .‬در حالی که‪ ،‬امروزه انسه چنین کاربردی ندارد‪ .‬و به جایش صورتهایی نظیر «سونرا‪،‬‬
‫سوندان و اوندان‪ /‬آندان سونرا‪ /‬سورا» در معنی «بعد‪ ،‬سپس‪ ،‬آن گاه‪ ،‬پس از آن» (ر‪.‬ک‪ .‬شاهمرسی‪ ،‬ص‬
‫‪ 179‬و هادی‪ ،)555 :1386 ،‬کاربرد دارد‪ .‬در دیوان آندان ‪ andan‬در ترکی اوغوزی به معنی بعد‪ ،‬بعد از‬
‫آن‪ ،‬پس از آن‪ ،‬سپس قید شدهاست (کاشغری‪ 135 :1384 ،‬و ‪.)137‬‬
‫«صُنْگْرَه» نیز باید سونگرا )‪( (soŋra‬با نون غنّه) باشد‪ .‬در دیوان لغات التّرک‪ ،‬سُنگْ (‪ )soŋ‬را می بینیم‪،‬‬
‫در معنی «سپس و پس» و نیز «پایان و سرانجام کار و هر چیزی» (کاشغری‪ .)587 :1384 ،‬در استرآبادی‪،‬‬
‫‪ :1384‬سونگ (‪ ) soŋ‬در معنی «پس و عقب و بعد» و سونگرا )‪ (soŋra‬در معنی «بعد و عقب»‪ ،‬هر دو‬
‫‪230‬‬
‫آمدهاست (استرآبادی‪ .)177 :1384 ،‬در مقایسۀ دو کتاب‪ ،‬مالحظه میشود که میرزا مهدی خان استرآبادی‪،‬‬
‫که دکتر ذبیح اهلل صفا‪ ،‬با وجود ترک ستیزی بی محابایش در تمام آثارش‪ ،‬او را بحق «بزرگترین دانشمند‬
‫زبان شناس زمان خود» دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ :1384 ،‬مقدّمه مصحّح‪ ،‬ص‪ 4‬به نقل از صفا‪،1380 ،‬‬
‫ج‪ ،)1808 : 5‬خیلی بهتر از عبدالرّحیم توانستهاست صورت اصیل کلمه و امالی صحیح کلمات ترکی را‬
‫منعکس کند‪ .‬امروزه صورتِ رسمی و معیارِ «سونرا» (‪( )sonar‬بدون نون غنّه) رایج است در معنی «بعد‪،‬‬
‫بعداً‪ ،‬به دنبال» (داشقین‪ .)628 :1386 ،‬و در ترکی عامیانه به «سورا» )‪ /( sora‬سوهرا (‪ )sohra‬مبدّل‬
‫می شود‪.‬‬
‫ایرَلوُ )‪ )irəlü‬همان ایرهلی )‪ )irəli‬امروزی است در معنی «پیش‪ ،‬پیشین» (هادی‪« ،)135 :1386 ،‬نزدیک‪،‬‬
‫پیش‪ ،‬جلو» (داشقین‪ ،‬ص ‪ ،)471‬که هم در مفهوم قید مکان و قید زمان‪ ،‬به کار می رود و مترادف همان‬
‫«اوگ» یا «اؤگ» )‪ (ög‬است‪ .‬نکته این جاست که چون مصنّف اوگ را پیش از این در مفهوم قید مکان‬
‫آورده بود با توجّه به معنی فارسی «پیشتر»‪ ،‬به نظر میرسد از ایرَلوُ‪ ،‬مفهوم زمانی را مدّ نظر دارد‪ .‬امروزه‬
‫ایرهلی‪ ،‬عموماً در مفهوم مکانی به معنی «جلوتر» کاربرد دارد‪ .‬در جمهوری آذربایجان به جای «فرمان‬
‫حمله»‪ ،‬نظامیان‪« ،‬ایرهلی» را فریاد میزنند‪ .‬به امید آزادی قاراباغ خاک اسالم‪ ،‬از چنگ اشغالگران داشناک‬
‫صلیبی ارمنی‪.‬‬
‫‪57‬‬
‫‪ -‬در دیوان آرت ‪ art‬یه معنی گردن‪ ،‬رقبه (گردن) و نیز کمرۀ کوه و عقبۀ جبل (کوه) آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ .)101 :1384 ،‬در ترکی جغتایی کلمه هم به صورت آرت و هم به صورت آرد ‪ ard‬در معنی‬
‫پشت‪ ،‬گُرده‪ ،‬ظَهر‪ ،‬تحت‪ ،‬و نیز گذرگاه‪ ،‬معبر‪ ،‬راه باریک آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)31 :1392 ،‬در‬
‫ترکی ترکیه آردیل ‪ ardıl‬به معنی متعاقب‪ ،‬پی در پی‪ ،‬متصل به هم و آردین آردین ‪ ardın ardın‬به‬
‫معنی عقب عقب‪ ،‬نوبت و صف به طور پشت سر هم‪ ،‬آردینجا ‪ ardınca‬به معنی از عقب‪ ،‬از پشت سر‬
‫و آردیشیک ‪ ardışık‬به معنی پیوسته آمده‪ ،‬پی در پی آمده و متوالی به کار میرود (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ 70‬و ‪ .)71‬آرد ‪ ard‬در ترکی آذربایجانی به معنی پشت‪ ،‬عقب‪ ،‬ادامه‪ ،‬آردیل به معنی از عقبآینده‪ ،‬بچۀ‬
‫دوم‪ ،‬نسل‪ ،‬فرّاش‪ ،‬مأمور اجرا‪ ،‬چاپار‪ ،‬نوبت گیرنده‪ ،‬کاتب‪ ،‬نامهرسان‪ ،‬متوالی‪ ،‬مستمر و ‪ ...‬آردین به معنی‬
‫پشت‪ ،‬پشتیبان‪ ،‬آردین‪ -‬آردین به معنی به دنبال هم و آردیشیق به معنی متوالی به کار میرود (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 74-73 :1394 ،‬و داشقین‪ .)46 :1386 ،‬با توجه به آنچه قید کردیم‪ ،‬آرد به معنی پشت‪ ،‬عقب‬
‫و مجازاً دنبال است و آردینا ‪ ardına‬هر چند به تنهایی به کار نمیرود و در ترکیب آردینا دوشمک‬
‫‪ ardına düşmək‬به معنی دنبال کردن‪ ،‬تعقیب کردن میآید (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،‬همان‪ ،)74 :‬می‬
‫تواند به معنی دنبال باشد و هیچگونه رکاکت و سستی در کالم مال داشدمور وجود ندارد‪.‬‬

‫‪231‬‬
‫‪ - 58‬آرا ‪ ara‬به معنی میان در دیوان آمدهاست‪ .‬کاشغری میانِ مردم را برای آن مثال زدهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)119 :1384‬اورتا ‪ orta‬در دیوان نیامدهاست؛ اما اورتاق ‪ ortaq‬به معنی شریک آمدهاست (همان‪.)124 :‬‬
‫آرا در ترکی جغتایی به معنی میان‪ ،‬مابین‪ ،‬و نیز هنگام و اثنا آمدهاست (اوزبکی البخاری‪.)30 :1392 ،‬‬
‫اورتا در ترکی جغتایی به معنی وسط‪ ،‬میان‪ ،‬بین و نیز معتدل آمدهاست (همان‪ .)51 :‬آرا ‪ ara‬در ترکی‬
‫ترکیه به معنی رابطه‪ ،‬واسطه‪ ،‬فاصله و وسط به کار میرود (گلکاریان‪ )67 :1391 ،‬و اورتا ‪ orta‬در همین‬
‫ترکی به معنی وسط‪ ،‬میان‪ ،‬میانه‪ ،‬نیمه و مرکز کاربرد دارد (همان‪ .)547 :‬آرا در ترکی آذربایجانی به معنی‬
‫فاصله‪ ،‬مسافت میان دو نقطه یا دو شیء‪ ،‬میان (اعم از زمان و مکان)‪ ،‬میانه‪ ،‬وسط‪ ،‬بین‪ ،‬مرز‪ ،‬داخل‪ ،‬رابطه‬
‫و اورتا به معنی وسط‪ ،‬میان‪ ،‬میانه‪ ،‬مغز‪ ،‬مرکز‪ ،‬متوسط‪ ،‬میانگین‪ ،‬حدّ وسط‪ ،‬وسطی‪ ،‬معدّل و معتدل کاربرد‬
‫دارد (داشقین‪ 44 :1386 ،‬و ‪ ،566‬هادی‪ 56 :1386 ،‬و ‪ ،191‬زارع شاهمرسی‪ 63 ،‬و ‪ .)244‬از مجموع‬
‫معانی آرا و اورتا میتوان چنین نظر داد که آرا در معنی مرکز و نیز به معنی حدّ وسط و میانگین و معدّل‬
‫و معتدل نیز به کار نرفتهاست و نظر مالجاجیمخان که الزمه بودن اورتا را در احاطۀ دور تا دور چیزی و‬
‫در نتیجه در مرکز قرار گرفتن آن چیز دانستهاست‪ ،‬به طور شگفتآوری دقیق و درست است‪.‬‬
‫‪ - 59‬آندا ‪ anda‬در دیوان به معنی «در آنجا» آمدهاست (کاشغری‪ 135 :1384 ،‬و ‪ .)137‬کاشغری تصریح‬
‫کردهاست که اوغوزها آندان ‪ andan‬را در معنی پس از آن‪ ،‬بعد از آن‪ ،‬سپس به کار میبرند (همان)‪ .‬آندا‬
‫در ترکی جغتایی به معنی آنجا و هُناک عربی کاربرد داشتهاست‪ .‬عبداللهی جهانی (اوموداوغلو) معتقد‬
‫است که همین آندا در زبان ترکی با تبدیل صامت ‪ d/‬د‪ /‬به ‪ c/‬ج‪ /‬به شکل «آنجا» و در معنی اسم اشاره‬
‫به دور به فارسی داخل گردیدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 39 :1392 ،‬متن و پاورقی ‪ .)4‬در ترکی ترکیه‬
‫و آذربایجانی امروزی اثری از آندا نیست و به جای آندا‪ ،‬اوا ‪ ora‬در هر دو زبان در معنی آنجا و اورادا‬
‫‪ orada‬در معنی «در آنجا»‪ ،‬کاربرد دارد گلکاریان‪ 546 :1391 ،‬و داشقین‪ .)565 :1386 ،‬در دیوان قاندا‬
‫‪ qanda‬به معنی «در کجا» دیده میشود (کاشغری‪ .)252 :1384 ،‬قاندا در ترکی جغتایی به معنی کجا و‬
‫کدام طرف کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)196 :1392 ،‬در ترکی قزلباشی صامت ‪ q/‬ق‪ /‬به ‪ h/‬ه‪/‬‬
‫بدل شده و همین کلمۀ قاندا به صورت هاندا ‪ handa‬درآمدهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی با ابدال صامت‬
‫‪ q /‬ق‪ /‬به ‪ h/‬ه‪ /‬و صامت ‪ n/‬ن‪ /‬به ‪ r/‬ر‪ ،/‬هاردا ‪ harda‬را در معنی «در کجا» داریم (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ ) 432‬که همان قاندا ترکی میانه درج شده در دیوان و هاندا ترکی قزلباشی باشد‪ .‬معادل کجا در ترکی‬
‫آذربایجانی معاصر هارا ‪ hara‬است (همان)‪ .‬در ترکی ترکیه نره ‪ nere‬به معنی کجا؟‪ ،‬به کجا؟ و نرهده‬
‫‪ nerede‬به معنی در کجا؟‪ ،‬کجاست؟ کاربرد دارد (گلکاریان‪ 343 :1385 ،‬و همان‪ .)534 :1391 ،‬در‬
‫دیوان موندا ‪ munda‬به معنی در اینجا‪ ،‬در همین جا دیده میشود (کاشغری‪ .)253 :1384 ،‬در ترکی‬
‫جغتایی موندا ‪ munda‬و بورادا ‪ burada‬هر دو در معنی اینجا کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪232‬‬
‫‪ 84 :1392‬و ‪ .)241‬در ترکی ترکیه بورا ‪ bura‬و شورا ‪ şura‬در معنی اینجا کاربرد دارد (گلکاریان‪:1385 ،‬‬
‫‪ .)45‬در ترکی آذربایجانی معادل اینجا‪ ،‬بورا ‪ bura‬و معادل در اینجا‪ ،‬بواردا ‪ burada‬است (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)107 :1386 :1386‬این که عبدالرحیم صورتهای کهن کلمات ترکی آندا‪ ،‬بوندا و هاندا را در مظهرالترکی‬
‫نوشتهاست‪ ،‬نشان از قدمت و اصالت ترکی قزلباشی یا آذربایجانی دارد‪.‬‬
‫‪ - 60‬اوچاق‪ ،‬بوچاق و هاچاق هر سه در زبان ترکی امروزی آذربایجانی کاربرد دارند‪ .‬در ترکی باستان‬
‫اود ‪ öd‬به معنی زمان‪ ،‬وقت و موسم بودهاست (ندیم تونا‪ .)35 :1390 ،‬در دیوان نیز چاغ ‪ çağ‬در دیوان‬
‫به معنی زمان‪ ،‬وقت و عصر دیدهنمیشود و به جایش اود ‪ öd‬آمدهاست (کاشغری‪ .)102 :1384 ،‬در‬
‫ترکی جغتایی چاغ ‪ çağ‬به معنی زمان‪ ،‬وقت‪ ،‬هنگام‪ ،‬عصر‪ ،‬زمانه‪ ،‬روزگار‪ ،‬قرن و آن (لحظه) کاربرد‬
‫داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)134 :1392 ،‬در ترکی ترکیه نیز چاغ به معنی عصر‪ ،‬قرن‪ ،‬زمان‪ ،‬عهد کاربرد‬
‫دارد (گلکاریان‪ .)192 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی نیز چاغ به معنی زمان و وقت کاربرد دارد (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)127 :1386‬ساخت اوچاق‪ :‬او (ضمیر اشاره به دور ترکی معادل آن فارسی)‪ +‬چاق (زمان‪ ،‬وقت‪ ،‬گاه‪،‬‬
‫هنگام)‪ ،‬ساخت بوچاق‪ :‬بو (ضمیر اشاره به نزدیک ترکی معادل این فارسی)‪ +‬چاق (زمان‪ ،‬وقت‪ ،‬گاه‪،‬‬
‫هنگام)‪ ،‬هاچاق‪ :‬ها (ادات استفهام در ترکی و نشانگر زمان و مکان غیرمعین‪ ،‬مجهول و نامعلوم‪ ،‬معادل‬
‫چه و کدام فارسی)‪ +‬چاق (زمان‪ ،‬وقت‪ ،‬گاه‪ ،‬هنگام)‪ .‬هاچاق در ترکی معاصر آذربایجانی در معنی کِی‪،‬‬
‫چه زمان‪ ،‬چه وقت‪ ،‬کدام وقت کاربرد دارد (داشقین‪.)431 :1386 ،‬‬
‫‪61‬‬
‫‪ -‬در دیوان قاچان ‪ qaçan‬به معنی چه وقت؟ کِی؟ دیدهمیشود (کاشغری‪ .)246 :1384 ،‬در ترکی‬
‫معیار جغتایی نیز قاچان از ادات سؤال و به معنی کِی؟‪ ،‬چه زمانی ؟‪ ،‬چه موقع؟ به کار میرفتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)190 :1392 ،‬در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی با ابدال صامت ‪/‬ق‪ q/‬به ‪/‬ه‪ ، h/‬هاچان‬
‫‪ haçan‬به همان معنی کِی؟ چه وقت؟ کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ 312 :1391 ،‬و داشقین‪.)431 :1386 ،‬‬
‫هاچان‪ ،‬در ترکی ترکیه و آذربایجانی کنونی‪ ،‬معادل قاچان ترکی میانه‪ ،‬در همان معنی است که در ترکی‬
‫آذربایجانی به همراه هاچاق‪ ،‬هر دو صورت کاربرد دارند (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪)431-430 :1386 ،‬؛ اما برخی از‬
‫فرهنگنویسان از جمله زارع شاهمرسی‪ ،‬تنها صورت هاچان را در معنی چه زمانی؟ آوردهاست (زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)1297 :1394 ،‬شاید به این دلیل که هاچان پیشینۀ تاریخی تا ترکی میانه را به صورت قاچان‬
‫و استعمال در ترکی ترکیه را دارد‪ .‬به هر روی هاچاق نیز مطابق قواعد زبان ترکی ساخته شده و صحیح‬
‫است‪ .‬در مورد اصالت و قدمتِ قاندا به حاشیۀ ذیل هاندا در همین کتاب در باال مراجعه فرمایید‪.‬‬
‫‪ . 62‬در دیوان آشاق ‪ aşaq‬به ترکی اوغوزی در معنی پایین و دامنه (کوه) دیدهمیشود (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)110‬در ترکی معیار جغتایی و در سنگالخ دیدهنشد؛ و این طبیعی است‪ ،‬چرا که کاشغری آن را‬
‫مخصوص زبان ترکی اوغوزی دانستهاست نه عموم ترکان‪ .‬در ترکی ترکیه معاصر آشاغی ‪ aşağı‬به معنی‬
‫‪233‬‬
‫پایین و زیر و آشاغیالماک ‪ aşağılamak‬در معنی کوچک کردن‪ ،‬تحقیر کردن و خوار کردن کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)80 :1391 ،‬در ترکی معاصر آذربایجان به دو صورت آشاغی ‪ aşağı‬و آشاغا ‪ aşağa‬در‬
‫معنی پایین و پست و آشاغیالتماق ‪ aşağılatmaq‬به معنی پایین آوردن و پست کردن کاربرد دارد‬
‫(داشقین‪ .)51 :1386 ،‬در بعضی از فرهنگهای ترکی آذربایجانی معانی متعدّدی برای آشاغی‪ /‬آشاغا نوشته‪-‬‬
‫شدهاست‪ :‬زیر‪ ،‬زیرین‪ ،‬تحتانی‪ ،‬رو به پایین‪ ،‬پست‪ ،‬ته‪ ،‬آخر‪ ،‬پایان‪ ،‬انجام‪ ،‬دون‪ ،‬نامرغوب‪ ،‬ارزان‪ ،‬نازل‪ ،‬بی‬
‫چیز‪ ،‬فقیر‪ ،‬دونپایه (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)89 :1394 ،‬هادی در بررسی اتیمولوژی کلمه‪ ،‬نظر کالوزن‬
‫را که احتمال دادهاست که گونۀ تحریفشدۀ آلچاق باشد‪ ،‬رد کردهاست و این کلمه را با توجه به شکل‬
‫و معنی اصیل و کهن آن (آشاق‪ :‬پایین و دامنۀ کوه) که در دیوان آمدهاست‪ ،‬از مصدر آشماق ‪ aşmaq‬به‬
‫مفهوم محلّی که بعد از آشماق (از یال کوه به آن سوی کوه گذشتن) به آن جا میرسند‪ ،‬محل نزول از‬
‫کوه و دامنۀ کوه دانستهاست که بعدها توسع معنایی پیدا کردهاست و به معنی مطلق پایین اطالق شدهاست‬
‫(هادی‪ .)68 -67 :1386 ،‬نظر هادی صائب و درست است‪ .‬جالب است که هادی خواستهاست بیتی ترکی‬
‫از محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار‪ ،‬شاعر بی همتای آذربایجان را برای شاهد و مثال لغت‬
‫آشاغی بیاورد که آن را به صورت غلط «یاتمیش هامی گؤزلر‪ ،‬بیر من آییغام بیر اهلل‪ /‬کیمسه مندن آشاغا‬
‫یوخ اوندان دا یوخاری» نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ ،)67 :1386 ،‬که البته کامالً غلط و اشتباه است و با وزن‬
‫عروضی شعر که «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیل‪ /‬فَعُولُن» باشد‪ ،‬هرگز نمیخواند و وزن را به هم میریزد‬
‫و صورت درست بیت این است‪« :‬یاتمیش هامی بیر آلاله اویاقدیر داها بیر من‪ /‬مندن آشاغی کیمسه یوخ‬
‫اوندان دا یوخاری» (ر‪.‬ک‪ .‬شهریار‪ .)63 :1379 ،‬پیش از این‪ ،‬در حاشیۀ ذیلِ ضمیر آن ‪ an‬در همین کتاب‪،‬‬
‫یکی دیگر از اشتباهخوانیهای هادی را در بیتی از میرزا علی اکبر صابر قید کردهایم‪ .‬پیداست که هادی‬
‫هرچند در زبانشناسی ترکی فردی بسیار دقیق‪ ،‬قدرتمند و صاحبنظر است‪ ،‬در ادبیات ترکی‪ ،‬بهرهای‬
‫شایسته و بایسته ندارد‪ .‬نگارنده هم به زبان عالقهمندم و هم دکتری ادبیات فارسی دارم ولی شیفتۀ اشعار‬
‫ترکی نیز هستم‪.‬‬
‫همیشه یاخشییا یاخشی وئرر یامانا یامان‬ ‫‪ - 63‬زمانه ایچره مجرّبدیر انتقام زمان‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)281 :1387 ،‬‬

‫جالب این که در ضبط عبدالرحیم به جای «وئرر» از فعل به ترکی شرقی کهن جغتایی «ایرور» ‪irür‬‬
‫بهرهبردهشدهاست‪ .‬ایرور در ترکی جغتایی هم به معنای «است» و هم به معنی «میرسد» به کار میرفتهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪.‬قاجار سپانلو‪ 85 :1395 ،‬و نیز ن‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ شماره ‪ 30‬مصحح)‪ .‬ایرماک ‪( irmək‬همان ایرمک) در‬
‫ترکی جغتایی به معنی نایل شدن‪ ،‬واصل شدن‪ ،‬رسیدن و ظاهر شدن بودهاست (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)65‬در ترکی غربی (اوغوز) ایرمک به صورت ارمک ‪ ərmək‬درمیآید‪ .‬ارمک ‪ ermek‬در ترکی ترکیه‬
‫‪234‬‬
‫به معنی نایل شدن‪ ،‬موفق شدن و ارشاد شدن (گلکاریان‪ ،)260 :1391 ،‬همان ایرمک ترکی شرقی جغتایی‬
‫است‪ .‬به نظر می رسد که هرچند عبدالرّحیم اشاره دارد که کتابش را برای یاددادن ترکی قیزلباش به‬
‫فارسها‪ ،‬نوشتهاست و اساس کارش ترکی غربی اوغوز و قیزلباش است؛ اما عناصر ترکی شرقی (جغتایی‪/‬‬
‫چاغاتای)‪ ،‬با همان تلفّظ اصیل جغتایی مانند ایرور ‪ ،irür‬به وضوح در لهجۀ ترکی او دیده میشود‪ .‬البتّه‬
‫باید در نظر داشت که خط قاطعی بین ترکی غربی و شرقی کشیده نشدهاست و هم اکنون بسیاری از‬
‫لغات ترکی شرقی در لهجههای مختلف آذربایجان موجود است‪ ،‬همان گونه که دکتر جواد هئیت‪ ،‬نیز‬
‫تصریح دارد‪ ،‬ترکی غربی و شرقی لهجههای یک زبان‪ ،‬که همان ترکی باشد‪ ،‬هستند و فرق بنیادین در‬
‫میان آنها نیست (ر‪.‬ک‪ .‬هیئت‪ .)20 :1380،‬در ضبط اصیل و کهن عبدالرحیم اردبیلی «همیشه یخشی یه‬
‫یخشی ایرور یمانه یمان» «ایرور» به معنی «میرسد» و معنی مصراع «همیشه به انسان نیک‪ ،‬نیکی میرسد‬
‫و به انسان بد‪ ،‬بدی» است؛ توضیح این که ایرور یا همان ایریر ‪ irir‬سوم شخص مفرد فعل مضارع سادۀ‬
‫اخباری از مصدر ایرمک ‪ irmək‬است که در ترکی شرقی جغتایی به معنی «رسیدن‪ ،‬پیوستن‪ ،‬نائل شدن‬
‫و ملحق شدن» است‪ .‬دکتر حسین محمّدزاده صدیق (‪1324‬هـ‪.‬ش ‪ )-‬زبانشناس آذربایجانی و متخصص‬
‫زبان ترکی‪ ،‬در کتاب سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه‪ ،‬ایران را کلمهای ترکی و صفت فاعلی از مصدر‬
‫«ایرمک» شمردهاست‪« :‬ایرمک‪ :‬اتّصال‪ ،‬پیوند و رسیدن (ایر ‪ +‬ــَن‪ /‬ان» (ایر= ریشه ‪( +‬ــَن‪ /‬ان پسوند‬
‫صفت فاعلی ساز) = متّصل شده‪ ،‬پیوسته‪ ،‬رسیده‪ ،‬پیوندیافته»‪ .‬ظاهراً دکتر صدیق این اتیمولوژی را مدیون‬
‫امیر علیشیر نوایی شاعر بزرگ تورک است (ر‪.‬ک‪ .‬محمدزاده صدیق‪ .)9 :1369 ،‬اما به نظر میرسد که‬
‫ایران همان «ارن» ‪( ərən‬مردان‪ ،‬آزادمردان) ترکی کهن باشد‪ .‬شیخ محمود کاشغری در دیوان در مدخل‬
‫«اَر» )‪ (ər‬چنین نوشتهاست‪« :‬ار‪ :‬مرد‪ .‬جمع شاذ و نادر آن ارَن )‪ (ərən‬منطبق بر قاعده نیست؛ زیرا طبق‬
‫قاعده‪ ،‬نشانۀ جمع لر‪ /‬الر (‪ )lər/lar‬است» (کاشغری‪ .)99 :1384 ،‬در بخش دیگری از کتاب یادشده در‬
‫معنی کلمۀ اَرَن نوشتهاست‪« :‬مردان‪ .‬جمع خالف قاعده است» (همان‪ )114 :‬و باالخره میرزامهدی خان‬
‫استرآبادی ترکیشناسی بینظیر ایران در سنگالخ‪ ،‬حجت را بر همۀ محققان تمام کردهاست‪ .‬او کلماتِ‬
‫«ایر» و «ایران» را بی هیچ شکّ و تردیدی و با قاطعیّت تمام‪ ،‬ترکی جغتایی یا ترکی شرقی دانستهاست‪،‬‬
‫نه فارسی و در ذیل مدخل «ایر» و «ایران» چنین نوشتهاست‪« :‬مرد را گویند‪ .‬و بالمجاز آزاده مردان را‬
‫نامند» (استرآبادی‪ .)61 :1384 ،‬به نظر مصحح‪« ،‬ایران» یا همان «ایرن» ‪ irən‬در ترکی شرقی جغتایی‪،‬‬
‫همان «ارن» در ترکی غربی است‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫‪ -‬یَگ ‪ yég‬در نسخۀ خطی چنین است و گویی سهو عبدالرحیم نیست‪ ،‬بلکه تلفظ خاص ترکی‬
‫قزلباشی کلمه همین بودهاست‪ .‬البته در زبان ترکی از دیرباز یئگ ‪ yeg‬یا همان ییگ ‪ yig‬معمول بودهاست‪.‬‬
‫در ترکی باستان ییگ ‪ yig‬به معنی خوب و بهتر بودهاست که به نظر پروفسور عثمان ندیم تونا‪ ،‬ترکولوگ‬
‫‪235‬‬
‫شهیر ترکیه‪ ،‬با سیگ ‪ sig‬سومری در معنی خوب و بهترین بیارتباط نیست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪.)30 :1390 ،‬‬
‫در دیوان «ییگ» ‪ yég‬به معنی «خیر و نیکویی و برتری و فضیلت یک چیز بر چیز دیگر» آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ ) 500 :1384 ،‬که همان ییگ ترکی باستان است‪ .‬الزم به توضیح است که واژۀ ییگ ‪ yig‬که‬
‫بیشک همان ییگ ترکی باستان است‪ ،‬تا اواخر دورۀ صفوی ترکی رایج در ایران کاربرد داشتهاست؛ برای‬
‫نمونه در نسخۀ خطی امثال و حکم ترکی که نویسندهاش متأسفانه نامعلوم و مربوط به قرن دهم هجری‬
‫است و دوستم نوراهلل جعفری تصحیح آن و خود من ویرایش آن را برعهده داشتم‪ ،‬بارها و بارها به این‬
‫کلمه‪ ،‬در معنی خوب و بهتر برمیخوریم؛ مثال «انصافسیزدن ایت ییگدور»؛ یعنی «سگ از انسان بی‪-‬‬
‫انصاف بهتر است»‪ .‬بنا به نظر اسماعیل هادی‪ ،‬یئگ ‪ /yeg‬یئی ‪ yey‬به معنی «بهتر‪ ،‬افضل‪ ،‬مرجح‪ ،‬برتر‪،‬‬
‫اولی»‪ ،‬بی شک با کلمات «ییگیت» ‪« /yigit‬ایگیت»‪( igit‬همان ‪ yiğit‬در ترکی ترکیه) به معنی «دالور‪،‬‬
‫رشید‪ ،‬دلیر‪ ،‬شجاع‪ ،‬جسور‪ ،‬با جرأت‪ ،‬جوانمرد» و «یئگین» ‪« / yegin‬یئیین» ‪ yeyin‬به معنی «تند و سریع‬
‫و باشتاب با سرعت و چست و چابک» در ترکی آذربایجانی و ‪ yeğin‬در ترکی ترکیه‪ ،‬به معنی «با‬
‫شدت و با قدرت و قوت و فشار و نیز قوی و زورمند و فائق» مرتبط است‪ .‬با حذف «ی» از اول «یئگ»‬
‫(که تحول رایج است)‪ ،‬بن فعل «ایگیتمک» ‪ igitmək‬در معنی «بهتر کردن‪ ،‬تربیت کردن» است‪ .‬به نظر‬
‫هادی‪ ،‬یئگ ‪ /yeg‬یئی ‪ yey‬با وجود داشتن معنای مشابه‪ ،‬با کلمۀ «اییی» ‪( iyi‬خوب‪ ،‬نیک‪ ،‬نیکو و بهتر)‬
‫از یک بن و ریشه نیستند؛ زیرا به نظر جرارد کالوزن‪ ،‬شکل قدیمی ایی‪« ،‬ایذگو» ‪( ižgü‬همان اییگو‬
‫‪ iygü‬در ترکی اوغوز)‪ ،‬به معنی «کامل و بینقص» و از مصدر قدیمی ایذلهمک ‪( ižiləmək‬ایییلهله‬
‫مک ‪ iyiləmək‬در ترکی اوغوز به معنی «کامل کردن») بودهاست که ایذگو به مرور زمان ایگو ‪iygü‬‬
‫و اییو ‪ iyü‬و در نهایت ایی ‪ iyi‬شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ 833 :1386 ،‬و ‪ 149‬نیز گلکاریان‪274 :1385 ،‬‬
‫و ‪ .) 276‬در دیوان ما با کلمۀ ایذی ‪ iži‬در معنی سرور‪ ،‬آقا و نیز خداوند متعال روبرو هستیم (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ ،)119 :1384 ،‬که با طبق اطالعات و توضیحات ارزشمند‪ ،‬دقیق و کمنظیر شیخ محمود کاشغری‪،‬‬
‫ترکان یغما‪ ،‬تخسی‪ ،‬قپچاق‪ ،‬یاباکو‪ ،‬تاتار‪ ،‬قای‪ ،‬چمول و اوغوز‪ ،‬هماهنگ با هم‪ ،‬حرف «ذ» ‪ ž‬را هر زمان‬
‫به «ی» ‪ y‬تبدیل میسازند و هیچگاه نمیتوانند «ذ» را تلفظ کنند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،)94 :‬معلوم میشود که‬
‫ایذی همان اییی ‪ iyi‬ترکی اوغوز و معادل خدا‪ ،‬خداوند‪ ،‬خداوندگار زبان دری بودهاست‪ .‬با توصیفاتی‬
‫که برشمردیم‪ ،‬معنی اصیل و اولیه واژۀ کهن و اصیل اییی ‪ iyi‬نیز مشخص میشود‪« :‬کامل‪ ،‬بی نقص»‪ .‬بر‬
‫خالف اسماعیل هادی‪ ،‬اسماعیل جعفرزاده کلمات اییی و ایگید و ایگیتمک را همریشه دانستهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫جعفرزاده‪ .)467 :1389 ،‬با توجه به بررسی ما‪ ،‬حق با هادی و کالوزن است؛ چرا که یئگ ‪ yeg‬ترکی‬
‫میانه‪ ،‬گونهای از ییگ ‪ yig‬ترکی باستان (هر دو به معنی خوب و بهتر) است؛ در حالی که اییی ‪ iyi‬ترکی‬
‫جدید که خود مأخوذ از ایگو ‪ iygü‬ترکی میانه است‪ ،‬در اصل به معنی کامل و بینقص بودهاست که‬
‫‪236‬‬
‫بعدها به خوب و نیک تحول معنایی یافتهاست‪ .‬با توجه به آنچه گفتهشد‪ ،‬سیر تحول واژۀ اییی در طول‬
‫زمان چنین بودهاست‪ :‬ایذگو ‪ /ižgü‬اییگو ‪ ← iygü‬اییو ‪ ← iyü‬اییی‪ iy‬؛ در حالی که واژۀ ییگ ترکی‬
‫باستان هرچند در برخی لهجهها به یئگ تحول آوایی پیدا کردهاست تا اواخر دورۀ صفوی در ترکی‬
‫قزلباشی ایران با همان تلفظ کهن (یئگ ‪ yeg‬یا ییگ ‪ )yig‬کاربرد روزانه داشتهاست؛ با این تفاوت که‬
‫هم در معنی کهن کامل و بینقص و هم در معنی جدید خوب و نیک و نیکو و دالور و چست و چابک‬
‫و جوانمرد‪ ،‬به حیات خود ادامهدادهاست‪ ،‬تا این که در دوران معاصر در آذربایجان کلمۀ یاخشی ‪yaxşı‬‬
‫(همان یاقشی) و در ترکیه کلمۀ ایی ‪ iyi‬آن را از میدان تداول روزمره انداختهاست‪.‬‬
‫‪ - 65‬در دیوان واژۀ چوق ‪ çoq‬یا چوخ دیدهنمیشود؛ به جایش تلیم ‪ təlim‬در معنی زیاد‪ ،‬بوته ‪bütə‬‬
‫در معنی بسیار‪ ،‬زیاد‪ ،‬کؤپ ‪ köp‬به معنی پر‪ ،‬سرشار‪ ،‬انبوه‪ ،‬به همپیچیده‪ ،‬اؤکوش ‪ öküş‬به معنی بسیار‪،‬‬
‫یومغی ‪ yumğı‬به معنی انبوه و بسیار آمدهاست (کاشغری‪ 239 ،212 ،532 :1384 ،‬و ‪ .)456‬کلمۀ آریغ‬
‫‪ arığ‬نیز در سه جای دیوان به معنی زیاد و بسیار و فراوان آمدهاست که متأسفانه در نمایۀ دیوان تصحیح‬
‫دکتر محمدزاده صدیق دیدهنمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی جغتایی‪ ،‬چوق ‪ çoq‬به معنی بسیار‪،‬‬
‫فراوان‪ ،‬کثیر و زیاد دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)142 :1392 ،‬در ترکی ترکیه چوک ‪ çok‬به معنی‬
‫زیاد‪ ،‬خیلی‪ ،‬بیشتر کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)217 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی امروز تلفظ چوخ ‪ çox‬به‬
‫معنی زیاد‪ ،‬بسیار‪ ،‬خیلی‪ ،‬دراز‪ ،‬طویل‪ ،‬مدام به همین صورت چوخ است نه چوق (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪)147‬؛ اما عبدالرحیم صورت اصیل این کلمۀ پرکاربرد در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجان را نوشتهاست‪.‬‬
‫‪ .66‬لغتِ ترکی اکسوک ‪ əksük‬در دیوان به معنی ناقص و چیز ناقص و مصدر اکسومک ‪ əksümək‬در‬
‫معنی کم شدن و نقصان یافتن دیدهمیشود (کاشغری‪ .)126 :1384 ،‬در ترکی جغتایی کلمه به صورت‬
‫اوکسوک ‪ öksük‬در معنی کم و اندک دیدهمیشود‪ .‬در همین زبان اوکسومک ‪( öksümək‬اوکسومک)‬
‫و اوکسولماک ‪( öksülmək‬همان اوکسولمک) در معنی کم شدن‪ ،‬نزول کردن و قِلّت کاربرد داشتهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ 52 :1384 ،‬و اوزبکی البخاری‪ .)57 :1392 ،‬در ترکی ترکیه اکسیک ‪ eksik‬به معنی‬
‫کسر‪ ،‬کم‪ ،‬نقصان و اکسیلمک ‪ eksilmek‬به معنی کسر شدن و کم شدن کاربرد دارد (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)252‬در ترکی آذربایجانی صورت اسکیک ‪ əskik‬به معنی ناقص‪ ،‬ناتمام و نقصان و اسکیلمک‬
‫‪ əskilmək‬به معنی کم و ناقص شدن‪ ،‬پایین آمدن و ذایل شدن کاربرد دارد (داشقین‪.)269 :1386 ،‬‬
‫«شاید» دلیل قلب و جابهجایی دو صامت ‪ k/‬ک‪ /‬یا ‪ s/‬ک‪ /‬در زبان ترکی آذربایجانی این باشد که هجای‬
‫دوم واژۀ اکسیک به معنی آلت جنسی مردانه است که نام بردن از آن در فرهنگ ترکان آذربایجان تابو‬
‫محسوب میشود‪ .‬البته این نظر نمیتواند شامل موارد مشابه در ترکی آذربایجانی با فرایند آواییِ قلب یا‬
‫جابه جایی دو صامت همنشین به صورتی متفاوت با انواع زبانهای ترکی تلفظ میشوند‪ ،‬بشوند؛ برای‬
‫‪237‬‬
‫نمونه‪ :‬یاپراق (گونۀ اصیل ترکی) ← یارپاق (ترکی آذربایجانی)‪ ،‬توپراق (گونه اصیل ترکی)← تورپاق‬
‫(ترکی آذربایجانی)‪ ،‬یانلیش (گونۀ اصیل ترکی)← یالنیش (گونۀ اشتباه در ترکی آذربایجانی)‪ ،‬اؤکسورک‪/‬‬
‫اؤکسورمک (صورت اصیل ترکی) ← اؤسکورک‪ /‬اؤسکورمک (ترکی آذربایجانی)‪ ،‬اؤگرتمک (گونۀ‬
‫اصیل ترکی)← اؤرگتمک (ترکی آذربایجانی) و ‪ . ...‬به هر صورت مظهرالترکی سندی است که نشان‬
‫میدهد که حدود سه قرن پیش ترکان آذربایجان کلمۀ اسکیک را به صورت درست و اصیل ترکی آن که‬
‫در ترکی میانه و در دیوان نیز آمدهاست (اکسیک)‪ ،‬تلفظ میکردهاند‪ .‬هادی از قول کالوزن اشتقاق واژۀ‬
‫اکسوک را از اگسورمک ‪ əgsürmək‬در معنی کاستن دانستهاست و بن کلمه را اگ ‪ əg‬و مصدر آن را‬
‫اگمک ‪( əgmək‬خم کردن‪ /‬شدن‪ ،‬خمیده کردن‪ /‬شدن) دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)112-111 :1386 ،‬با‬
‫توجه به این که در دیوان مصدر اکسومک وجود دارد و احتمال این وجود دارد که اصل آن اگسومک‬
‫‪ əgsümək‬از مصدر اگمک باشد‪ ،‬نظر هادی درست است‪.‬‬
‫‪ - 67‬در ترکی کهن بار ‪ bar‬به معنی «هست»‪« ،‬وجود دارد»‪« ،‬موجود است»‪ ،‬واژهای دال بر وجود و هستی‬
‫بودهاست‪ .‬در دیوان نیز بار در معنی «هست»‪ ،‬کلمهای دال بر وجود چیزی در جایی به کار رفتهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)502 :1384 ،‬کلمۀ متضاد بار‪ ،‬یوق ‪ yoq‬در معنی «نه» و «نیست» بودهاست که مترادف‬
‫«لیس» است و در دیوان نیز آمدهاست (همان‪ .)500 ،‬در لغت ترکی جغتایی بار به معنی موجود‪ ،‬بود‪،‬‬
‫هست‪ ،‬یزدان‪ ،‬حق تعالی‪ ،‬واجب الوجود‪ ،‬کردگار‪ ،‬خداوند‪ ،‬پروردگار و کبریا و یوق به معنی حرف انکار‬
‫به معنی «نه» و «ال» آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ 73 :1392 ،‬و ‪ .)263‬در ترکی ترکیه وار ‪ var‬به معنی‬
‫هست‪ ،‬هستند‪ ،‬وجود دارد و هستی و یوک ‪( yok‬همان یوق ‪ )yoq‬به معنی نه‪ ،‬نیست و غائب کاربرد‬
‫دارد (گلکاریان‪ 741 :1391 ،‬و ‪ .)779‬در ترکی آذربایجانی وار در معنی هست‪ ،‬موجود‪ ،‬هستی‪ ،‬در‬
‫دسترس‪ ،‬قابل مالحظه و مشاهده و یوخ ‪( yox‬همان یوق ‪ )yoq‬در معنی نه‪ ،‬نیست‪ ،‬نیستی‪ ،‬هیچ‪ ،‬عدم‪،‬‬
‫فنا‪ ،‬پوچ‪ ،‬خالی کاربرد دارد (داشقین‪ 719 :1386 ،‬و ‪ .)777‬هادی به قول کالوزن بار را یکی از سه کلمۀ‬
‫ترکی میداند که در اول آنها مصوت ‪ b/‬ب‪ /‬به ‪ v/‬و‪ /‬ابدال شدهاست‪ .‬او بار‪ /‬بر فارسی و همچنین‬
‫پسوندهای «وار»‪ ،‬برای نمونه در «امیدوار» و «ور»‪ ،‬برای نمونه در «رنجور» و «گنجور» و «واره»‪ ،‬برای‬
‫نمونه در «گوشواره» را از همین کلمۀ وار ترکی میداند (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)844 -843 :1394 ،‬‬
‫‪ - 68‬در دیوان تاش ‪ taş‬در دو مدخل یکی به معنی سنگ و دیگری به معنی خارج‪ ،‬بیرون‪ ،‬رو (مخالف‬
‫زیر) در ترکیب تاش دون ‪ taş don‬به معنی لباس بیرونی‪ ،‬لباس رویی و تاشیقماق ‪ taşıqmaq‬به معنی‬
‫بیرون آمدن‪ ،‬دیده میشود (کاشغری‪ .)503 :1384 ،‬ایچ ‪ iç‬در دیوان به معنی درون هر چیز‪ ،‬ایچین ‪için‬‬
‫در مفهوم «بین» و ایچره ‪ içrə‬به معنی در داخل‪ ،‬در تو‪ ،‬در درون آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪99 :1384 ،‬‬
‫و ‪ 144‬و نیز بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی جغتایی تاش ‪ taş‬هم به معنی سنگ و حجر است‪ ،‬هم به معنی‬
‫‪238‬‬
‫خارج و بیرون‪ ،‬هم به معنی دور و بعید و هم پسوند معیّت در معنی «هم» فارسی (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)101 :1392‬از این معانی در اینجا معنی «بیرون و خارج» و «دور و بعید» مدّ نظر ماست‪ .‬قبالً در حاشیۀ‬
‫ذیل تاشالماق ‪ taşlamaq‬نوشتیم که این مصدر‪ ،‬در ترکی جغتایی‪ ،‬عالوه بر سنگزدن و سنگانداختن‬
‫و سنگسار به معنی «بیرون افکندن و دور انداختن» نیز هست‪ .‬در ترکی جغتایی ایچ ‪ iç‬به معنی درون‪،‬‬
‫قبل‪ ،‬دل و فعل امر از مصدر ایچمک ‪ içmək‬نوشیدن و ایچ دون ‪ iç don‬به معنی شلوار و ایچین ‪için‬‬
‫به معنی تودار‪ ،‬دروندار دیدهمیشود (همان‪ .)64 :‬در ترکی ترکیه دیش ‪ dış‬و دیشاری ‪ dışarı‬به معنی‬
‫خارج‪ ،‬بیرون و خارجی‪ iç ،‬به معنی داخل‪ ،‬درون‪ ،‬باطن‪ ،‬تو‪ ،‬اندرون و ایچره ‪ içre‬به معنی داخل و‬
‫درون به کار میرود (گلکاریان‪ .)233 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی دیش ‪ dış‬به معنی خارج و بیرون و‬
‫دیشاری ‪ dışarı‬به معنی به طرفِ خارج و جای باز (خارج از ساختمان)‪ ،‬ایچ ‪ iç‬در معنی داخل‪ ،‬تو‪،‬‬
‫وسط‪ ،‬میان و مغز و ایچره ‪ içrə‬به معنی در داخلِ در میانِ دیدهمیشود (داشقین‪ .)202 :1386 ،‬همان‬
‫گونه که مشاهده میشود‪ ،‬ایچ در زبان ترکی از قدیم تاکنون هم به معنی درون‪ ،‬داخل‪ ،‬تو است و هم امر‬
‫از ایچمک‪ .‬خود عبدالرحیم در قسمت اسما‪ ،‬ایچ را در معنی اندرون نوشتهاست (شیروانی‪.)100 :1391 ،‬‬
‫صورتهای دیشاری و ایچره هم اکنون نیز در ترکی ترکیه و آذربایجان رایج است‪ ،‬میماند صورت دیشقارو‬
‫‪ dışqaru‬یا همان دیشقاری ‪ dışqarı‬که به نظر میرسد گونهای از همان دیشارو‪ /‬دیشاری باشد که‬
‫خاص ترکی قزلباشی است و در انواع دیگر ترکی دیدهنشد‪.‬‬
‫‪ . 69‬در دیوان قیسغا ‪ qısğa‬در معنی کوتاه دیده میشود (بهاری‪ .)2003 ،‬در فرهنگ ترکی جغتایی قیسقه‬
‫‪( qıasq‬همان قیسقا) در معنی مقصور‪ ،‬کوتاه‪ ،‬مختصر و کوتوله و قیسه ‪( qısa‬همان قیسا) به همان معنی‬
‫مشاهده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)215 :1392 ،‬در ترکی ترکیه کیسا ‪( kısa‬همان ‪ )qısa‬به معنی کوتاه‬
‫و مختصر رواج دارد (گلکاریان‪ .)423 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی قیسا ‪ qısa‬و قیسقا ‪ qısqa‬به معنی‬
‫کوتاه‪ ،‬نزدیک‪ ،‬خالصه و مختصر کاربرد دارد (داشقین‪ 387 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1103 ،‬در‬
‫محاورات روزمره‪ ،‬قیسسا ‪ qıssa‬نیز به همان معنی قیسا از زبان مردم آذربایجان شنیده میشود‪ .‬صورت‬
‫قیسغا به صورت اصیل و کهن کلمه نزدیکتر است‪.‬‬
‫‪ . 70‬در دیوان یاغوق ‪ yağuq‬و یاقین ‪ yaqın‬هر دو به معنی نزدیک به کار رفتهاست (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ 453‬و بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی جغتایی یاغوق و یاقین ‪ yaqın‬هر دو به معنی نزدیک‪ ،‬قریب و زود‬
‫بودهاست (اوزبکی البخاری‪ .)255 :1392 ،‬در ترکی ترکیه اثری از یاغوق نیست و به جایش یاکین ‪yakın‬‬
‫(همان یاقین) به معنی نزدیک‪ ،‬قریب و قوم و خویش دیدهمیشود (گلکاریان‪ .)758 :1391 ،‬در ترکی‬
‫آذربایجانی معاصر یاووق ‪ / yayuq‬یاویق ‪ yavıq‬و یاخین ‪ yaxın‬به معنی نزدیک‪ ،‬ضد دور‪ ،‬خویش‪،‬‬
‫خودی‪ ،‬آشنا‪ ،‬قریب‪ ،‬همسایه و نیز شبیه و نظیر به کار میروند (داشقین‪ 759 ،‬و ‪.)728‬‬
‫‪239‬‬
‫‪ . 71‬پسوند «لیک» ‪ lik‬همان «لیق» ‪ lıq‬در ترکی آذربایجانی امروز رایج است‪ .‬صورتهای مختلف این‬
‫پسوند در ترکی (لیق ‪ ،lıq‬لوق ‪ ،luq‬لیک ‪ ،lik‬لوک ‪ )lük‬است؛ که بر اساس قانون هماهنگی مصوتها‬
‫هر کدام در جای مناسب خودش میآید‪ .‬این پسوند برای شخص یا چیزی مورد استفاده قرار میگیرد که‬
‫بخواهیم اسم مصدر آنها را به دست آوریم‪ .‬به عبارت دیگر بعد از اسم ظاهر شده و اسم جدیدی می‬
‫سازد‪ .‬در برخی از اسامی این پسوند به معنی «مخصوص‪ »...‬است؛ مثال گوزلوک ‪( güzlük‬عینک‪/‬‬
‫چشمی‪ :‬مخصوص چشم)‪ ،‬بوللوق ‪( bolluq‬فراوانی‪ ،‬وفور)‪ ،‬پیسلیک ‪( pislik‬بدی)‪ ،‬آزلیق ‪azlıq‬‬
‫(کمبود)‪ ،‬تونلوک ‪( tünlük‬شلوغی‪ ،‬ازدحام جمعیت) (ر‪.‬ک‪ .‬حقپرست قراملکی‪.)75 :1385 ،‬‬
‫‪ . 72‬در بیت لغت «کشمیش» ‪ kəşmiş‬خیلی عجیب است‪ .‬در نسخۀ خطی همین گونه نوشتهشدهاست و‬
‫علیالصول باید چکمیش ‪ çəkmiş‬باشد‪ .‬به احتمال زیاد سهو عبدالرحیم است؛ اما سؤالی پیش میآورد‪:‬‬
‫آیا کش و کشیدن فارسی ارتباطی با چک و چکمک ترکی دارد؟ در دیوان اشعار ترکی فضولی بیت به‬
‫صورت زیر آمدهاست‪:‬‬
‫تاب گؤروموش تنیم‪ ،‬اول طرّۀ طرّارا فدا‬ ‫درد چکمیش باشیم‪ ،‬اول خال سیه قوربانی‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬فضولی‪.)159 :1387 ،‬‬
‫در ضمن عبدالرحیم اردبیلی «کَشمش» را دقیقاً به همین صورت نوشتهاست که غلط است و صورت‬
‫درست «چکمیش» است‪.‬‬
‫‪ - 73‬دون و کئچن حرف نیستند بلکه اسم هستند‪ .‬سیر تحول صوری و معنایی دون از ترکی میانه تا‬
‫ترکی معاصر جالب است‪ :‬در دیوان تون ‪ tün‬به معنی شب‪ ،‬تونله ‪ tünlə‬به معنی شبانه‪ ،‬تونَهمک‬
‫‪ tünəmək‬به معنی شب را سپری کردن‪ ،‬تونک ‪ tünək‬به معنی زندان و محبس‪ ،‬تونَرمک ‪tünərmək‬‬
‫به معنی تاریکشدن‪ ،‬تونهریک ‪ tünərik‬به معنی جای تاریک و مزار و تونگلوک ‪ tüŋlük‬به معنی‬
‫سوراخ‪ ،‬باجه‪ ،‬روزنه و پنجره آمدهاست (کاشغری‪ 280 ،329 ،248 ،553 ،220 :1384 ،‬و ‪ .)597‬در ترکی‬
‫جغتایی تون هم به معنی شب‪ ،‬لیل و هم به معنی تاریک‪ ،‬ظلمات‪ ،‬مظلم‪ ،‬سیاه و سیاهی و هم امر از مصدر‬
‫تونمک ‪ tünmək‬به معنی تیره و خیرهشدن چشم دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ 123 :1384 ،‬و اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)119 ،‬در همین ترکی توناگون ‪( tünəgün‬تونهگون) به معنی روز گذشته و دیروز‪ ،‬تونگلوک‬
‫‪ tüŋlük‬به معنی پنجره‪ ،‬طاق مشبک‪ ،‬روزنۀ باالی چادر‪ ،‬دودکش تعبیهشده در سقف و نورگیر سقف و‬
‫تونلوک ‪ tünlük‬به معنی ازدحام‪ ،‬شلوغی‪ ،‬جمعیّت و تجمّع به کار میرفتهاست (اوزبکی البخاری‪ ،‬همان‪:‬‬
‫‪ .)119-120‬در کتاب ددهقورقود دون ‪ dün‬به معنی شب‪ ،‬دونله ‪ dünlə‬و دونلن ‪ dünlən‬به معنی شبانه‪،‬‬
‫شبانگاه و دونلوک ‪ dünlük‬به معنی پنجره و باجه (باجا) خانه و چادر به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬محمدخانی‬
‫گونئیلی‪ .)233 :1393 ،‬در ترکی ترکیه تون ‪ tün‬به معنی شب و تونمک ‪ tünmek‬به معنی شبشدن‪،‬‬
‫‪240‬‬
‫تاریکشدن و دون ‪ dün‬در معنی دیروز‪ ،‬دوندن ‪ dünden‬در معنی از دیروز دونکو ‪ dünkü‬به معنی‬
‫دیروزی و دون گئجه ‪ dün gece‬به معنی شب گذشته کاربرد دارد (گلکاریان‪ 717 :1391 ،‬و ‪-243‬‬
‫‪ .)244‬در محاورات عادی ترکان آذربایجانی اثری از تون ‪ tün‬در معنی شب نیست ولی تون به معنی‬
‫گور‪ ،‬قبر‪ ،‬جای تاریک و غرب در ترکیباتی مثل تونبهتون ‪ tünbətün‬در معنی گور به گور (در مقام‬
‫بدگویی از شخص مرده) به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)690 :1386 ،‬تونل ‪ tünəl‬در معنی کانال تنگ‬
‫و تاریک (همان تونل)‪ ،‬جای تاریک شبیه به قبر و غربی در برخی از فرهنگهای ترکی آذربایجانی دیده‪-‬‬
‫میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان) در ضمن در فرهنگهای ترکی آذربایجانی تون را به معنی شب و تون به تون ‪tün‬‬
‫‪ bə tün‬را عالوه بر گور به گور به معنی خانهخراب نیز نوشتهاند (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪-537 :1394 ،‬‬
‫‪ .)538‬البته در واقعیت و در میان ترکان آذربایجان تون ‪ tün‬به معنی شب کاربردی ندارد؛ ولی تون به‬
‫تون کاربرد دارد‪ .‬تونلوک ‪ tünlük‬در ترکی آذربایجانی نیز به مانند ترکی میانه و ترکی جغتایی به معنی‬
‫ازدحام‪ ،‬شلوغی‪ ،‬انبوهی‪ ،‬جمعیت زیاد کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،‬همان و زارع شاهمرسی‪ ،‬همان‪)538 :‬‬
‫و اما دون ‪ dün‬و دونن ‪ dünən‬در ترکی آذربایجانی به معنی دیروز و روز گذشته کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪ ،‬همان‪ .)247 :‬از این تحقیق نتیجه میگیریم که واژۀ تون ‪ tün‬در معنی شب چه مراحلی را پشت‬
‫سر گذاشته تا در ترکی اوغوز غربی (ترکیه و آذربایجان) عمالً دو واژه شدهاست‪ :‬یکی همن تون در معنی‬
‫شب و دیگری دون ‪ dün‬به معنی دیروز‪ .‬در ضمن ای نکته که در نظر عبدالرحیم دون به معنی «گذشته»‬
‫بودهاست‪ ،‬اگر حاصل از استنباط غلط او نباشد‪ ،‬از اختصاصات ترکی قزلباشی باید باشد‪ ،‬چرا که دون در‬
‫ترکی آذربایجانی به معنی «گذشته» نیست‪ ،‬بلکه به معنی «دیروز» است‪.‬‬
‫‪ . 74‬شیوۀ ترکی نویسی عبدالرحیم‪ ،‬در نسخۀ خطی‪ ،‬بدین گونه است که برای نشان دادن مصوت ‪ a/‬آ‪« /‬ا»‬
‫الف مینویسد و در سمت راست الف یک الف کوچک‪ ،‬مانند رسمالخط عربی قرار میدهد و بدین‬
‫ترتیب نشان میدهد که کلمه با «آ» آغاز میشود‪ .‬این شگرد عبدالرحیم در بهرهگیری از عالئم سجاوندی‬
‫برای نشان دادن تلفظ دقیق ترکی کلمه به ما در بهتر خوانی کلمات مظهرالترکی و پی بردن به تلفظ دقیق‬
‫کلمات ترکی‪ ،‬در ترکی قزلباشی کمک میکند‪ .‬فرهاد رحیمی بدن توجه به این شگردهای عبدالرحیم‪ ،‬آر‬
‫‪ ar‬را به صورت اَر ‪ ər‬خوانده و التیننویسی کرده (ن‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ )79 :1391 ،‬که البته اشتباه است و‬
‫گونۀ درست‪ ،‬همین آر ‪ ar‬است‪.‬‬
‫‪ . 75‬آر ‪ ar‬یا ار ‪ ər‬در منابعی که ما در دست داریم برای اشاره به زمان آینده دیدهنشد؛ در ترکی آذربایجانی‬
‫امروز نیز کاربرد ندارد و احتماالً از لغات خاص مظهرالترکی و ترکی قزلباشی است‪ .‬اِرته ‪ értə‬در معنی‬
‫زود‪ ،‬روز بعد و فردا در دیوان دیدهمیشود (کاشغری‪ .)134 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی ایرتا ‪irtə‬‬
‫(همان ائرته ‪ )irtə‬به معنی پیش‪ ،‬مقدمه‪ ،‬زود و فردا کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪.)65 :1392 ،‬‬
‫‪241‬‬
‫ائرته ‪ erte‬در ترکی ترکیه به معنی روز بعد‪ ،‬فردا‪ ،‬فردا روز و ائرتهسی ‪ ertesi‬به معنی بعد و بعدی‬
‫کاربرد دارد؛ برای نمونه بازار ارتهسی= دوشنبه‪ .‬بازار= یکشنبه (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)261-260 :1391 ،‬در‬
‫ترکی آذربایجانی امروز‪« ،‬ائرته» ‪( ertə‬ظرف و قید زمان) به معنی «پیشین‪ ،‬قبلی‪ ،‬زود هنگام‪ ،‬صبح زود‪،‬‬
‫فردا» کاربرد دارد (زارع شاهمرسی‪ )173-172 :1394 ،‬است‪ ،‬نه به معنی «بعد‪ ،‬بعدی و «آینده»‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی «ائرتهسی» ‪ ertəsi‬به عنوان قید و ظرف و قید زمان قبل از اسم زمان‪ ،‬در معنی «روز‪ ،‬هفته‪،‬‬
‫ماه‪ ،‬فصل و سال بعد» به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪)281 :1386 ،‬؛ مثال‪« :‬ائرتهسی گون» ‪ertəsi gün‬‬
‫(روز بعد‪ ،‬روز آینده)‪.‬‬
‫‪« - 76‬گلن آیده» ‪ gələn ayda‬و «گلن ایلده» ‪ gələn ildə‬به ترتیب به معنی «در ماه آینده» و «در سال‬
‫آینده» هستند‪« .‬ماه آینده» و «سال آینده» در ترکی «گلن آی» ‪ gələn ay‬و «گلن ایل» ‪ gələn il‬میشوند‪.‬‬
‫‪ - 77‬هرچند مالحظات نغز معناشناختی عبدالرحیم ستودنی است؛ ولی پسوند «جاق»‪« /‬جک» در نمونههای‬
‫اخیر‪ ،‬بر خالف نظر عبدالرحیم معادل «نی» فارسی (؟) نیست‪ .‬کلمات «گرفتنی» و «دادنی» هم برخالف‬
‫نظر او جزئی از فعل مورد ادعای ایشان نیست؛ بلکه خود کلمهای مستقل و صفت لیاقت و معادل اسم و‬
‫جدا از فعل ماضی سادۀ «بودم» است‪ .‬در زبان فارسی فعلی با ساخت «گرفتنی بودم»؛ یعنی «صفت لیاقت‪+‬‬
‫فعل ماضی ساده» که معرف ساخت و ساخت جدیدی باشد‪ ،‬نداریم و فعلهای «بودم» در این مثالهای‬
‫عبدالرحیم‪ ،‬ماضی ساده هستند‪ .‬ساخت «گرفتنی» و «بودنی» عبارت است از‪ :‬مصدر‪ +‬ی (پسوند صفت‬
‫لیاقتساز) و در این ساخت اساساً با پسوند «نی» سر و کار نداریم؛ بلکه با پسوند «ی» که به مصدر (بن‬
‫ماضی ‪ +‬ن) افزوده میشود و صفت لیاقت میسازد سر و کار داریم‪ .‬از این رو استدالالت عبدالرحیم در‬
‫این بخش‪ ،‬که میکوشد بین افعال خاص زبان ترکی و معنای فارسی آنها رابطه معنایی و تناظر ایجاد کند‪،‬‬
‫هرچند در زبانآموزی نسبتاً مفید است‪ ،‬علمی و درست نیست و امّا فعلهای «آالجاق ایدیم» ‪alacaq‬‬
‫‪ idim‬و «وئره جک ایدیم» ‪ verəcək idim‬در زبان ترکی اول شخص مفرد از زمان‪ /‬ساخت‪ /‬ساخت‬
‫آینده در گذشته یا ماضی مستقبل قطعی یا آیندۀ ارادی حکایی یا روایی است که در زبان فارسی نظیر‬
‫ندارد و برای تفهیم مفهوم این ساخت باید در فارسی درست همانند عبدالرحیم قلمفرسایی کرد؛ ساخت‬
‫واژه یا صرف آالجاق ایدیم عبارت است از ‪ :‬آل (بن)‪ +‬ا‪ +‬جاق (پسوند)‪ +‬ایدی (پسوند)‪ +‬م (پسوند‬
‫معادل شناسه) که همۀ اجزای کلمه جز «آل» پسوندهایی هستند که برای ساختن زمان ماضی مستقبل‬
‫قطعی ترکی به کاررفتهاند‪.‬‬
‫‪ - 78‬گئییم ‪ geyim‬که در زمان عبدالرحیم به «زره» و «لباس رزم» اطالق میشدهاست‪ ،‬در ترکی امروزی‬
‫به معنی مطلق «لباس»‪« ،‬پوشاک» و «شکل» نیز به کار میرود (زارع شاهمرسی‪ .)1184 :1394 ،‬در منطقۀ‬
‫اردبیل به زره «گئییم چرا» ‪ geyim çəra‬یا همان «گئییم چارا» ‪ geyim çara‬میگویند‪ .‬متأسفانه در‬
‫‪242‬‬
‫فرهنگهای معتبر و مفصل ترکی آذربایجانی «گئییم چارا» یافت نشد! به نظر میرسد «چارا»‪ ،‬که به شکل‬
‫«چاره» که به فارسی هم وارد شدهاست‪ ،‬مخفف «چاراق» (پشتیبان‪ ،‬پشتوانه) از مصدر «چاراماق» در معنی‬
‫«اداره کردن‪ ،‬گرداندن‪ ،‬دفاع کردن» باشد (همان‪ )591 :‬و ترکیب «گئییم چاراق» ‪ geyim çaraq‬سر جمع‬
‫به معنی «لباس دفاع‪ ،‬لباس پشتیبان» است‪ .‬این که چرا ترکیب بامسما و بامعنای «گئییم چاراق» تنها در‬
‫منطقۀ اردبیل و آن هم در روستاهای دامنۀ ساواالن از زبان مردم شنیده میشود و نه در تبریز و دیگر‬
‫جاهای آذربایجان و مهمتر از آن این که چرا در فرهنگهای لغت مفصل ترکی آذربایجانی هم اثری از این‬
‫ترکیب نیست‪ ،‬برای مصحح عجیب است‪ .‬البته لغات ارزشمند دیگری در منطقۀ اردبیل‪ ،‬مخصوصاً در‬
‫غرب آن و دامنۀ ساواالن رایج هست؛ مثل «گَییشمک» ‪( gəyişmək‬مشورت کردن‪ ،‬نظر خواستن‪ ،‬رأی‬
‫خواستن) که در آتاالر سؤزو «قوچ ایگید داییسینا گییشمز» ‪( qoç igid dayısına gəyişməz‬جوان‬
‫دالور برای جنگ و زد و خورد با داییاش در مورد زدن حریف و دشمن مشورت نمیکند و نظر او را‬
‫نمیپرسد؛ بلکه بیهیچ مشورتی میزند) و نیز فعلهای مصدر «ایوینمک» ‪ ivinmək‬در معنی «جان کندن‪،‬‬
‫بسیار نحیف و ضعیف و ناتوان شدن و به سختی و رنج و عنای بسیار زندگی کردن» که متأسفانه از این‬
‫مصدر بامسما نیز در فرهنگهای لغات ترکی آذربایجانی اثری نیست‪.‬‬
‫‪ - 79‬در ترکی آذربایجانی معاصر آی ‪ ay‬نیز به عنوان حرف ندا و خطاب به کار میرود (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪.)57‬‬
‫‪ - 80‬این کلمه از نظر اتیمولوژی و نحوۀ تحوّل و تطوّر سابقهای جالب توجه دارد و میارزد که حاشیهای‬
‫مستقل برایش بنویسیم‪ .‬در دیوان کلمۀ یانا ‪ yana‬به عنوان ادات رجعت و بازگشت به معنی «باز» و‬
‫«دوباره» دیدهمیشود (کاشغری‪ .)511 :1384 ،‬یکی از معانی مصدر ترکی یانماق در ترکی قدیم برگشتن‬
‫و بازگشتن بودهاست‪ .‬در دیوان نیز برگشتن‪/‬بازگشتن جزو معانی همین مصدر نوشتهشدهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان‪ .)469 -468 :‬در دیوان یانگیال ‪( yaŋıla‬با ساخت فعل امر اما با کاربرد قید) در معنی دوباره‪ ،‬از‬
‫نو‪ ،‬دیگرباره دیدهمیشود‪ .‬یانگیالماق ‪ yaŋılamaq‬در دیوان به معنی تازه کردن و نو کردن از همین‬
‫ریشه موجود است (همان‪ 596 :‬و ‪ .)606‬از دو مورد اخیر میتوان یانگی ‪ yaŋı‬را در معنی نو‪ ،‬تازه و‬
‫جدید استنباط کرد که در دیوان به صورت یَنگی ‪ yəŋi‬در معنی چیز جدید‪ ،‬تازه و نو موجود است‬
‫(همان‪ .)591 :‬در ترکی معیار جغتایی یانا ‪ yana‬را به عنوان ادات تکرار به معنی باز‪ ،‬دوباره‪ ،‬دیگربار‬
‫داریم‪ .‬در همین ترکی یانگی ‪ yaŋı‬به معنی جدید‪ ،‬تازه و نو مشاهده میشود (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)257‬یانگیالماق ‪ yaŋılamaq‬در ترکی جغتایی به معنی تجدید کردن‪ ،‬نو کردن‪ ،‬تازه کردن به کار‬
‫رفتهاست (همان‪ .)258 :‬یانگال ‪ yaŋla‬و یانگلیق ‪ yaŋlıq‬در ترکی جغتایی به معنی مثل و مانند بودهاست‬
‫(همان)‪ .‬در ترکی ترکیه گئنه ‪ gene‬را در معنی بازهم‪ ،‬مجدداً داریم (گلکاریان‪ .)291 :1391 ،‬در ترکی‬
‫‪243‬‬
‫آذربایجانی هم گئنه ‪ genə‬و هم یئنه ‪ yenə‬در معنی بازهم‪ ،‬دوباره‪ ،‬تکرار‪ ،‬بار دیگر‪ ،‬یک بار دیگر‪،‬‬
‫مجدداً‪ ،‬عیناً‪ ،‬همانگونه‪ ،‬مثل سابق‪ ،‬کما فی السابق کاربرد دارد (داشقین‪ 298 :1386 ،‬و ‪ 767‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)1323 :1394 ،‬هادی عقیده دارد که با وجود آن که در گفتار ترکان آذربایجان‪ ،‬گئنه غالب‬
‫است‪ ،‬بیشک در اصل یئنه بودهاست‪ .‬او به قول کالوزن دو منشأ برای این کلمه متصور است‪ .1 :‬در ترکی‬
‫قدیم یئمه ‪ ،yemə‬که ربطی به یئمک ‪( yemək‬خوردن) ندارد‪ ،‬در همین معنی وجود داشتهاست! ‪ .2‬از‬
‫مصدر قدیمی یاناق ‪ :‬از بن یان‪ .‬هادی بنا به اقتفای مقتدای خود کالوزن معتقد است که اصل کلمه یانا‬
‫بودهاست‪ .‬با توجه به تحقیق ما و استناد به سند و مدرک ارزشمند و متقنی به اسم دیوان لغاتالترک‪ ،‬حق‬
‫با هر دو آنان است‪ .‬دیوان لغاتالترک برای کسانی که به اتیمولوژی زبان ترکی عالقهمندند‪ ،‬مانند معدن‬
‫طالیی بیپایان است که هرچه از آن استخراج کنند‪ ،‬پایانی ندارد‪.‬‬
‫‪ . 81‬بر خالف نظر عبدالرحیم در عصر حاضر‪ ،‬مفهوم و مصداقِ آتاسؤزو (ضربالمثل) قدیمی ترکی «پوخا‬
‫گؤره گئنه تَزَک» در روزگار ما‪ ،‬هیچ هم واضح و ظاهر نیست! مصحّح‪ ،‬برای درک و فهم مفهوم و مصداق‬
‫اصلی این آتاسؤزو سخت تالش میکرد و عدم درک مفهوم و مصداق آن مثل خاری ذهن و ضمیرش را‬
‫می خلید‪ ،‬تا این که بعد از جستجوی فراوان در منابع ترکی‪ ،‬سرانجام معنی و مفهوم آن را یافت‪ .‬در این‬
‫آتاسؤزو «گؤره» معنی «در مقایسه با» و «نسبت به» میدهد و «گئنه» مفهوم «باز هم» دارد‪ .‬پس معنی این‬
‫آتاسؤزو این است‪« :‬پِهِن نسبت به گُه باز هم شرف دارد» (ر‪.‬ک‪ .‬صالحی و رعد‪ .)286 :1386 ،‬به این‬
‫ترتیب پیداست که این ضربالمثل ترکی در جا‪ ،‬موقعیت و شرایطی مصداق و کاربرد پیدا میکند که‬
‫مسئلۀ انتخاب میان بد و بدتر در میان بودهباشد‪ .‬دربارۀ تَزَک که به معنی پهن و تپالۀ خشک حیوانان اهلی‬
‫است‪ ،‬در ذیل همین واژه در قسمت اسما توضیحات الزم را دادهایم‪.‬‬
‫‪ - 82‬در دیوان تاقی ‪ taqı‬به معنی «باز هم» ترکی اوغوزی دانستهشدهاست‪ .‬کاشغری تصریح میکند که‬
‫گاه به معنی «با» نیز میآید (کاشغری‪ .)536-535 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی تاقی ‪ taqı‬به معنی‬
‫دیگر‪ ،‬چنان‪ ،‬چنین و داخی ‪ /daxı‬داغی ‪ dağı‬به معنی نیز‪ ،‬تا که‪ ،‬کذا‪ ،‬هم‪ ،‬باز هم و دیگر مشاهده‬
‫میشود (اوزبکی البخاری‪ .)102 :1392 ،‬در ترکی ترکیه به صورت داهی ‪( dahı‬ادات ربط) به معنی‬
‫حتّی و نیز و به صورت داها ‪( daha‬ضمیر) به معنی دیگر‪ ،‬باز هم‪ ،‬هنوز‪ ،‬بیشتر کاربرد دارد (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)222 :1391‬به نظر داشقین‪ ،‬داها ‪ ،daha‬در ترکی آذربایجانی معاصر‪ ،‬قبل از صفات میآید و مقدار را‬
‫تعیین میکند‪ ،‬اگر همراه با قیدها استفاده شود‪ ،‬درجۀ مقایسه را تعیین خواهدکرد‪ ،‬دیگر‪ ،‬غیر (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)161 :1386‬زارع شاهمرسی توضیحات زیر را در بارۀ داها ‪ /daha‬داهی ‪ dahı‬دادهاست‪« :‬دیگر‪ ،‬پسین‪،‬‬
‫بیشتر‪ ،‬به عالوه‪ ،‬ادامه‪ ،‬عالمت صفت تفضیلی؛ مانند داها بؤیوک= بزرگتر» (زارع شاهمرسی‪.)720 :1394 ،‬‬

‫‪244‬‬
‫مالحظه میشود که در ترکی آذربایجانی معاصر صورتهای داها‪ /‬داهی رایج هستند و صورت داخی و‬
‫داقی که عبدالرحیم نوشتهاست‪ ،‬بیشتر به صورت اصیل و قدیمی ترکی جغتایی کلمه نزدیک است‪.‬‬
‫‪83‬‬
‫‪ -‬کیم ‪ kim‬در دیوان به صورت ضمیر استفهام در معنی «چه کسی؟»‪« ،‬کی؟» آمدهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .) 220 :1384‬در ترکی جغتایی نیز کیم از ادات سؤال و به معنی چه کسی؟‪ ،‬کدام؟ به کار رفتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)227 :1392 ،‬در سنگالخ کیم به دو معنی و کاربرد متفاوت آمدهاست‪ .1 :‬لفظی است‬
‫که در منزلۀ «که» در روابط مستعمل است ‪ .2‬حرف استفهام است؛ یعنی چه کس؟ و کی؟ (استرآبادی‪،‬‬
‫‪ .)240 :1384‬مورد اول از استعمال کیم که استرآبادی آن را لفظی برای ربط و معادل حرف ربط که فارسی‬
‫آودهاست‪ ،‬مورد بحث ما در این حاشیه است‪ .‬به کارگیری کیم معادل «که» (حرف موصول و ربط در‬
‫فارسی)‪ ،‬در زبان ترکی پدیدهای نسبتاً جدید است که به علت آمیزش ترکان با فارسها صورت گرفتهاست‪.‬‬
‫هادی در اینباره نوشتهاست‪« :‬از آن جایی که در زبان ترکی حرف وصل و جملۀ موصول وجود نداشته‪-‬‬
‫است و این جمالت به صورت صفت فاعلی بیان میشده و میشوند؛ مثالً مردی که آفتاب را به دوش‬
‫می کشید‪ :‬آرخاسیندا داشییان کیشی‪ ...‬لذا وقتی ترکان با زبانهایی که در آنها جملۀ موصول (جملۀ وابسته‬
‫یا پیرو در دستور زبان) وجود داشته‪ ،‬مثل فارسی و عربی‪ ،‬آشنا شدند‪ ،‬در ترجمهها به جای «الذی» و‬
‫خانواده آن در عربی و «که» در فارسی‪« ،‬کیم» را به عنوان حرف موصول نیز به کار گرفتند و تقریباً تمامی‬
‫وظایف «که» فارسی را بر عهدۀ کیم نهادند! «ای مه بنیمله دوستالریم دوشمن ائیلهدین‪ /‬دوشمن هم ائیلهمز‬
‫بو ایشی کیم سن ائیلهدین» (فضولی)‪ ...‬باید دقت نمود که «که‪ /‬کی» مأخوذ از فارسی‪ ،‬امروزه برای «بیان‬
‫و تأکید» در جملۀ ترکی هم به کار میرود که حذف آن فقط تأکید را از جمله میگیرد‪« :‬دئدیم کی اولماز»‬
‫و کاربرد آن ایراد ندارد؛ اما وقتی چون جملۀ موصول با گرامر ترکی بیگانه است‪ ،‬استعمال «که» به عنوان‬
‫موصول در زبان ترکی صحیح نیست و باید از آن احتراز نمود» (هادی‪ .)747-746 :1394 ،‬در بررسی‬
‫اشعار کالسیک ترکی آذربایجانی‪ ،‬مخصوصاً اشعار فضولی بزرگ‪ ،‬استعمال فراوان کیم در معنی و کاربرد‬
‫«که» فارسی را شاهد هستیم‪« :‬اول پریوش کیم مالحت ملکونون سلطانیدیر‪ /‬حکم آنین حکمو دورور‪،‬‬
‫فرمان آنین فرمانیدیر» (فضولی‪ .)189 :1387 ،‬استعمال کیم در معنی که گاهی در اشعار فضولی به گونهای‬
‫است که تشخیص این که کدام کیم ترکی در معنی چه کسی است و کدام که فارسی است‪ ،‬برای غیرترکان‬
‫سخت میشود‪« :‬بنه کیم طعنه ایلر‪ ،‬کیم نصیحت اهل علمدن‪ /‬خوشام کیم اعتبار عشق ایله هر دیلده‬
‫مذکورام» (همان‪)254 :‬؛ که هر دو کیم در مصراع اول کیم ترکی معادل کیمسه‪ ،‬ضمیر مبهم ترکی در معنی‬
‫کسی‪ ،‬هر کس‪ ،‬هر کسی‪ ،‬شخص نامعلوم است و کیم در مصراع دوم همان که موصول فارسی است که‬
‫البته استعمال آن در اشعار فضولی ایراد جدی بر او وارد نمیکند‪ .‬تأکید عبدالرحیم بر استعمال فراوان‬

‫‪245‬‬
‫کیم‪ ،‬نشانۀ رواج آن در ت رکی قزلباشی در سه قرن پیش در آذربایجان است‪ .‬امروزه ترکان آذربایجان‪ ،‬به‬
‫جای کیم‪ ،‬کی ‪ ki‬را به جای که فارسی به کار میبرند‪.‬‬
‫‪ . 84‬مستقبل اوخوماق‪« ،‬اوخور» ‪ oxur‬نیست‪« .‬اوخور» یا همان «اوخویور» ‪ oxuyur‬مضارع اخباری (حال‬
‫خبری) است‪ .‬مستقبل گستردۀ غیر قطعی از اوخوماق‪« ،‬اخویار» ‪ oxuyar‬میشود‪ .‬نکتۀ بسیار مهم از نظر‬
‫دستور زبان ترکی آذربایجانی این که خلط بین مضارع اخباری با مستقبل غیرقطعی اخباری ترکی از‬
‫مختصههای این کتاب عبدالرحیم اردبیلی است که در رکن چهارم‪ ،‬که در اصل لغتنامه (سؤزلوک) کتاب‬
‫مظهرالترکی است‪ ،‬به وفور دیده میشود‪ .‬البته شاید در ترکی قزلباشی دورۀ عبدالرحیم اردبیلی‪ ،‬مضارع‬
‫اخباری در معنی مستقبل غیرقطعی اخباری به کار میرفتهاست و بالعکس‪ .‬هر چه هست ما ترکی‬
‫آذربایجانی رایج و معیار فعلی را اصل گرفتیم‪.‬‬
‫‪ . 85‬این که عبدالرحیم روی الف در اَیت فتحه گذاشتهاست‪ ،‬نشان از آن دارد که کلماتی مثل اَیت که در‬
‫ترکی آذربایجانی امروزی به صورت اِت ‪ et‬تلفظ و نوشته میشوند‪ ،‬در ترکی قزلباشی با مصوت ‪ /ə/‬و‬
‫یا با صدای بین ‪ /ə/‬و ‪ /e/‬یعنی ‪ /é/‬تلفظ میشدهاند‪ .‬ما با توجه به این دقت شایستۀ عبدالرحیم در کاربرد‬
‫عالئم سجاوندی در نشان دادن تلفظ دقیق کلمات‪ ،‬از حرف «‪ »é‬برای التیننویسی این گونه کلمات‬
‫بهرهبردیم و از صورت اصیل و قدیم ‪ étmək‬به جای صورت ائتمک ‪ etmək‬بهر بردیم‪ .‬جالب این که‬
‫در دیوان نیز کاشغری صورت اِیتمک ‪ étmək‬را به کار بردهاست‪ ،‬نه ‪ etmək‬را (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)153‬نکتۀ قابل ذکر تمایز معناشناختی است که از قدیم در زبان ترکی بین فعلهای مصادر ائتمک با‬
‫قیلماق ‪ qılmaq‬در عین مترادف بودن قائل بودهاند‪ .‬کاشغری در دیوان تصریح کردهاست که اوغوزها‬
‫وقتی از انجام دادن کاری سخن میگویند ایتمک را به کار میبرند و دگر ترکان قیلماق را به کار میبرند؛‬
‫اما از آنجا که قیلماق‪ ،‬معنای آمیزش جنسی با زنان را هم میدهد‪ ،‬اوغوزها به احترام خاتونهای خودشان‬
‫از به کار بردن آن خودداری میکنند (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬کاشغری «اول یوکونچ ایتّی ‪ »ol yükünç étti‬را در‬
‫ترکی اوغوزی در معنی «او نماز کرد‪ /‬به جا آورد» به کار بردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان) و «ار قیزیغ قیلدی ‪ər‬‬
‫‪ »qızığ qıldı‬را در معنی «مرد‪ ،‬با دختر درآمیخت» و برای مصدر قیلماق عالوه بر معنی اصلیاش‬
‫(کردن‪ ،‬انجام دادن) معنی کنایی آمیزش جنسی نر و ماده با هم را ذکر کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)307 :‬در‬
‫حالی که در ترکی رایج در ترکیه و آذربایجان‪ ،‬امروزه برای نماز گزاردن‪ ،‬به جا آوردن قیلماق را به کار‬
‫میبرند و برای آمیزش جنسی با زنان ائتمک ‪ etmək‬و ائیله مک ‪ eyləmək‬یا به صورت عامیانه‬
‫ائلهمک ‪( eləmək‬در ترکی معاصر آذربایجانی) را‪ .‬این نشان از تغییر معنای این فعلها در ترکی اوغوز‬
‫در طول زمان میدهد‪ .‬در ترکی جغتایی ایتماک ‪( itmək‬همان ایتمک ‪ )itmək‬هم به معنی گم شدن‪،‬‬
‫هم به معنی هل دادن و هم به معنی کردن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬عمل نمودن‪ ،‬ادا نمودن‪ ،‬به جا آوردن و مصدر‬
‫‪246‬‬
‫قیلماق در این ترکی به معنی کردن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬فعل عمومی معرفیشدهاست که کاربردهای بیشتری (از‬
‫جمله عمل جنسی با زن) دارد و اوزبکی البخاری از ذکر آن خودداری کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ 64 :1392‬و ‪ .)216‬در ترکی ترکیه ائتمک ‪ etmek‬به معنی کردن‪ ،‬نمودن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬ائیلهمک ‪eylemek‬‬
‫به معنی کردن‪ ،‬نمودن و کیلماک ‪ kılmak‬در معنی کردن‪ ،‬انجام دادن و بجا آوردن کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ 266 ،264 :1391،‬و ‪ .)420‬در ترکی آذربایجانی ائتمک ‪ etmək‬به معنی کردن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬به‬
‫انجام رساندن و عملی کردن‪ ،‬ائیلهمک ‪ eyləmək‬به معنی کردن و انجام دادن و قیلماق ‪ qılmaq‬در‬
‫معنی انجام دادن‪ ،‬به جای آوردن‪ ،‬گزاردن کاربرد دارد (داشقین‪ 284-283 :1386 ،‬و ‪.)379‬‬
‫‪ - 86‬اوسانماق ‪ usanmaq‬در دیوان و لغت جغتایی مشاهدهنشد‪ .‬در دیوان اولینماق ‪ ulınmaq‬در معنی‬
‫به ستوه آمدن به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)166 :1384 ،‬در سنگالخ اوسانماق ‪ usanmaq‬به معنی بیزار‬
‫شدن و نفرت کردن به کار رفتهاست (استرآبادی‪)47 :1384،‬؛ با توجه به این که سنگالخ‪ ،‬فرهنگی جامع‬
‫است که هم ترکی شرقی جغتایی و هم ترکی غربی رومی‪ /‬عثمانی را دربرمیگیرد‪ ،‬آمدن این لغت در‬
‫سنگالخ با وجود نیامدنش در ترکی جغتایی چندان عجیب نیست‪ .‬در ترکی ترکیه اوسانماک ‪usanmak‬‬
‫به معنی به ستوه آمدن‪ ،‬خسته شدن‪ ،‬تنگ آمدن به کار میرود (گلکاریان‪ .)726 :1391 ،‬بیکماک ‪bıkmak‬‬
‫(همان بیقماق ‪ )bıqmaq‬نیز در ترکی ترکیه‪ ،‬دقیقاً به معنی اوسانماک است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)135 :‬در ترکی‬
‫آ ذربایجانی معاصر‪ ،‬اوسانماق به معنی به ستوه آمدن‪ ،‬بیزار شدن‪ ،‬به تنگ آمدن‪ ،‬ذله شدن‪ ،‬خسته و ملول‬
‫شدن‪ ،‬پریشان شدن‪ ،‬متنفر شدن‪ ،‬عاجز شدن‪ ،‬مأیوس شدن و بئزمک ‪ bezmək‬در همان معنی اوسانماق‬
‫کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 698 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)339 :1394 ،‬اصل کلمۀ بئزمک در دیوان‬
‫بزمک ‪ bəzmək‬است که در این کتاب به معنی لرزیدن به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)300 :1384 ،‬هادی‬
‫بیزار فارسی را همان بئزار ‪( bezar‬بئزر ‪ )bezər‬دانستهاست (هادی‪ .)247 :1394 ،‬که نظر او درست‬
‫است‪ .‬در ضمن در رسمالخط ترکی با خط عربی و در کلماتی مثل اوسانماق که اصالتاً ترکی هستند‪ ،‬بهتر‬
‫است از حروف مخصوص زبان عربی (ص‪ ،‬ط‪ ،‬ظ و ‪ )...‬استفاده نشود‪ .‬امروزه اوسانماق به همین صورت‬
‫(با س) نوشته میشود‪ .‬در ضمن مستقبل «اوسان»‪« ،‬اوسانار» ‪ usanar‬است و «اوسانور» ‪ usanur‬یا همان‬
‫«اوسانیر»‪ ، usanır‬مضارع اخباری آن است‪.‬‬
‫‪ - 87‬در نوشتن و امالی ایشیت و افعال مانند آن عبدالرحیم زیر حرف «ی» اول الف کوتاه قرار دادهاست‬
‫و این کمک میکند به ما که در التیننویسی این گونه کلمات از حرف «‪ »i‬بهرهببریم نه «‪ .»e‬عبدالرحیم‬
‫در جاهای دیگر هم از این شگرد استفاده از عالئم سجاوندی برای نشاندادن تلفظ اصیل ترکی قزلباشی‬
‫بهره بردهاست؛ مثالً زیر حرف «ی» در ایچ ‪ iç‬نیز الف کوتاه گذاشته تا خواننده آن را درست بخواند‪.‬‬
‫هرچند در ترکی آذربایجانی امروزی ائشیتمک ‪ eşitmək‬رایج است‪ ،‬نه ایشیتمک ‪ işitmək‬اما باید با‬
‫‪247‬‬
‫دقت در رسمالخط عبدالرحیم در این گونه موارد دقیق بود‪ .‬فرهاد رحیمی بدون توجه به این ظرایف‬
‫ایشیت عبدالرحیم و ترکی قیزلباشی را ‪( eşit‬به ترکی آذربایجانی کنونی) نوشته و دچار سهو شدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)88 :1391 ،‬الزم به توضیح است که مصوت ‪ /i/‬در ترکی قدیم و ترکی میانه اصیلتر و‬
‫پرکاربرد از صامت ‪ /e/‬بودهاست‪ .‬در دیوان فقط ‪ 14‬مدخل با ‪ /e/‬شروع شدهاند (ر‪.‬ک‪ .‬سلیمی خضری و‬
‫محمدزاده صدیق‪ .)XIV :1384 ،‬نکتۀ ظریف در آواشناسی ترکی قزلباشی این است که فعلهای مصدر‬
‫ایشیتمک ‪ işitmək‬در ترکی ترکیه نیز دقیقاً به همین صورت مظهرالترکی تلفظ میشوند (ر‪.‬ک‪.‬گلکاریان‪،‬‬
‫‪ )375 :1391‬و این هم نشان از نزدیکی ترکی قزلباشی با ترکی رومی‪ /‬عثمانی‪ /‬ترکیه است‪.‬‬
‫‪ - 88‬ایسینماق ‪ ısınmaq‬در دیوان به معنی گرم شدن آمدهاست (کاشغری‪ .)165 :1384 ،‬در ترکی جغتایی‬
‫ایسیماق ‪ ısımaq‬به معنی گرم شدن‪ ،‬داغ شدن و پوشاندن بدن به نیّت گرم شدن و نیز ایسیق ‪ ısıq‬به‬
‫معنی حرارت‪ ،‬گرمی و گرما مشاهده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)67 :1392 ،‬فعلهای مصدر «ایسینماک»‬
‫‪ ısınmak‬در معنی گرم شدن‪ ،‬خو گرفتن‪ ،‬انس گرفتن در زبان ترکی رایج در ترکیه تا به امروز باقی‬
‫ماندهاست (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)119 :1385 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر ایسینمک ‪ isinmək‬را در معنی‬
‫گرم شدن‪ ،‬احساس گرمی و تب کردن و نیز عادت کردن داریم (داشقین‪ )474 :1386 ،‬که لهجۀ آذربایجانی‬
‫همان ایسینماق ترکی اصیل و کهن است‪ .‬در مظهرالترکی به جای ایسینمک‪ ،‬ایسینماق به کار رفتهاست‬
‫چون اگر ایسینمک مراد عبدالرحیم بود‪« ،‬اِسِن» را «ایسِن» مینوشت و همان گونه که شگرد ترکینویسی‬
‫اوست‪ ،‬زیر حرف «ی» الف کوتاه میگذاشت‪ .‬فرهاد رحیمی بدون توجه به این نکات ظریف فعلهای این‬
‫مصدر را هم به صورت ‪ ısınmaq‬و هم به صورت ‪ isinmək‬خوانده و التیننویسی کرده (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫شیروانی‪ )88 :1391 ،‬که فقط گونۀ اول درست است‪ .‬کاربرد ایسینماق در مظهرالترکی سند دیگری است‬
‫که نزدیکی و حتی یکی بودن ترکی قزلباشی را با ترکی عثمانی‪ /‬رومی‪ /‬ترکیه نشان میدهد‪« .‬ایسینور»‬
‫‪ ısınur‬یا همان «ایسینیر» ‪ ısınır‬ترکی معیار امروزی‪ ،‬مضارع اخباری است و مستقبل آن «ایسینَر»‬
‫‪ ısınar‬میشود‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫‪ -‬مرحوم شهریار‪ ،‬شاعر بزرگ آذربایجان‪ ،‬در غزلی عاشقانه و صمیمانه میفرماید‪« :‬سن یاریمین‬
‫قاصدیسن‪ /‬اَگلَن سنه چای دئمیشم‪ /‬خیالینی گؤندریبدی‪ /‬بس کی من آخ وای دئمیشم» (شهریار‪:1379 ،‬‬
‫‪ .)149‬البته در کتاب کلیات اشعار ترکی شهریار به جای «اگلن ‪« ،»əylən‬اگلش ‪ »əyləş‬نوشتهشدهاست‪،‬‬
‫ولی در فایل صوتی با صدای خود زندهیاد شهریار‪ ،‬که خوشبختانه در دسترس است‪ ،‬به جای «اگلش»‪،‬‬
‫«اگلن» شنیده میشود‪ .‬با احترام به مرحوم شهریار‪ ،‬صورتی را که از زبان شخص ایشان شنیدهمیشود‪،‬‬
‫نوشتیم‪ .‬اگلشمک ‪ əgləşmək‬و اگلنمک ‪ əglənmək‬در معنی نشستن در دیوان مشاهدهنشد‪ .‬در ترکی‬
‫جغتایی اگلشمک ‪ əgləşmək‬به معنی نشستن و آرام یافتن و اگلنمک ‪ əglənmək‬به معنی دور زدن‪،‬‬
‫‪248‬‬
‫چرخیدن‪ ،‬برگشتن و واژگون شدن مشاهده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)45 :1392 ،‬در سنگالخ اگالنماک‬
‫‪ əglənmək‬به معنی نشستن دیده میشود (استرآبادی‪ .)23 :1384 ،‬در ترکی ترکیه ‪( eğleşmek‬همان‬
‫ایلهشمک ‪ )əyləşmək‬به معنی اقامت کردن‪ ،‬ساکن بودن‪ ،‬مقیم بودن و ‪( eğlenmek‬همان ایلنمک‬
‫‪ )əylənmək‬در معنی تفریح کردن‪ ،‬سرگرم شدن و استراحت کردن به کار میرود (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)250‬در ترکی آذربایجانی معاصر نیز همچون ترکی ترکیه‪ ،‬ایلنمک ‪ əylənmək‬به معنی تفریح کردن‪،‬‬
‫با تفریحات شادی بخش مشغول شدن‪ ،‬سرگرم شدن‪ ،‬خوش گذراندن‪ ،‬با کسی شوخی کردن و مسخره‬
‫کردن و نیز نشستن‪ ،‬ایستادن‪ ،‬توقف کردن‪ ،‬تأخیر کردن‪ ،‬خم شدن‪ ،‬کج شدن است (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ 274‬و زارع شاهمرسی‪.)208 :1394 ،‬‬
‫‪ -‬در زبان ترکی فعلهای صادر از مصدر «اؤگمک» ‪« /ögmək‬اؤیمک» ‪ öymək‬در معنی ستودن‪،‬‬ ‫‪90‬‬

‫آفرین گفتن‪ ،‬ثنا گفتن‪ ،‬مدح کردن‪ ،‬تمجید کردن به کار میروند‪ .‬هادی به نقل از کالوزن‪ ،‬این کلمه از‬
‫ریشۀ اؤگ ‪ ög‬ترکی و به معنی «فکر‪ ،‬شعور‪ ،‬اندیشه‪ ،‬عقل‪ ،‬خرد‪ ،‬حکمت‪ ،‬علم‪ ،‬درک‪ ،‬دریافت‪ ،‬یاد»‬
‫گرفتهاست که در ترکی امروز در معانی اخیر کاربردی ندارد؛ اما مشتقات آن زیاد است و در زبان ترکی‬
‫امروز کاربرد دارد؛ برای مثال عالوه بر اؤگمک ‪« /ögmək‬اؤیمک» ‪ ،öymək‬در زبان ترکی «اؤگونمک»‬
‫‪« /ögünmək‬اؤیونمک»‪ ، öyünmək‬در معنی «به خود بالیدن‪ ،‬به خود فخر کردن‪ ،‬به خود مباهات‬
‫کردن» را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)170 :1386 ،‬در دیوان اؤک ‪ ök‬به معنی خرد‪ ،‬عقل‪ ،‬هوشمندی و نیز پیر‬
‫و سالخورده‪ ،‬اؤگه ‪ ögə‬به معنی شخص خردمند‪ ،‬عاقل‪ ،‬شعورمند‪ ،‬سالخورده و نیز بزرگ یک ملت‪،‬‬
‫اوگمک ‪ ögmək‬در معنی ستودن به کار رفتهاست‪ .‬اؤگروک ‪ ögərük‬در دیوان به معنی خوی‪ ،‬عادت‪،‬‬
‫خلق و خوی به کار رفتهاست‪ .‬همچنین در دیوان‪ ،‬لغت «اؤگونچ» ‪ ögünç‬را در معنی «مباهات و افتخار»‬
‫میبینیم (کاشغری‪148 ،154 ،103 :1384 ،‬و ‪ )138‬و نیز «اؤگرنمک» ‪ /ögrənmək‬اؤیرنمک‬
‫‪( öyrənmək‬یاد گرفتن) و اؤگرتمک ‪ /ögrətmək‬اؤیرتمک ‪( öyrətmək‬یاد دادن) نیز از این ریشه‬
‫مشتق میشوند (جعفرزاده‪ )338 :1389 ،‬و نیز لغت «اؤگوت» ‪ /ögüt‬اؤیوت ‪( öyüt‬پند و اندرز و‬
‫نصیحت) از همین ریشۀ اؤک‪ /‬اؤگ است‪ .‬متأسفانه واژۀ پرمفهوم اؤگوت از واژگان زبان ترکی آذربایجانی‬
‫امروز حذف شدهاست‪ ،‬در حالی که با فعل متضاد خودش سؤگ ‪ / sög‬سؤی ‪ söy‬در معنی «نکوهش‬
‫کن‪ ،‬دشنام بده‪ ،‬فحش بگو‪ ،‬ناسزا بگو‪ ،‬قدح کن» و سؤگمک ‪ sögmək‬یا همان سؤیمک ‪ söymək‬در‬
‫معنی «فحش دادن‪ ،‬دشنام گفتن‪ ،‬ناسزا دادن» تناسب لفظی و جناس دارد‪ .‬البته در ترکی قدیم و ترکی میانه‬
‫ما «سَومک» ‪ səvmək/səwmək‬هم داریم که به معنی «ستایش کردن» بودهاست ( برای نمونه ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ )303 :1384 ،‬و هرچند مصحح این فعل را دقیقاً با همین تلفظ در همین معنی مثبت از زبان‬
‫پیرزنان روستای پدریام در جمالتی مثل «اونون بویون سَویرم» ‪( onun boyun səvirəm‬قد و باالی‬
‫‪249‬‬
‫او را ستایش میکنم) شنیدم؛ اما متأسفانه این لغت زیبا با همین تلفظ دقیق و معنی متمایز‪ ،‬از واژگان زبان‬
‫ترکی روزمرهمان حذف شدهاست و صورت منفی سؤیمک ‪( söymək‬دشنام دادن و فحش دادن) باقی‬
‫ماندهاست! به این افعال متشابه باید سئومک ‪( sevmək‬دوست داشتن) را هم افزود (سؤگمک‪ :‬دشنام‬
‫دادن‪ ،‬سَومک‪ :‬ستایش کردن‪ ،‬سئومک‪ :‬دوست داشتن)‪ .‬معنی عبدالرحیم (تعریف کردن) مفید معنی نیست‬
‫و مدح کردن‪ ،‬تمجید کردن و ستایش کردن درستتر است‪ .‬اوگَر ‪ ögər‬مستقبل فعل است و مضارع آن‬
‫‪ ögür‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 91‬در دیوان آق ‪ aq‬به معنی سفید‪ ،‬سفید از هر چیزی و آغ ‪ ağ‬به معنی گشادگی و فاصلۀ میان رانها و‬
‫انگشتان مشاهدهمیشود (کاشغری‪ .)116 :1384 ،‬در ترکی جغتایی آغ و آق هر دو به معنی سفید و عالوه‬
‫بر آن آغ ‪ ağ‬در معنی نسج‪ ،‬تور‪ ،‬شبکه‪ ،‬دام و تله و آغارماق ‪ ağarmaq‬به معنی سفید شدن و تمیز شدن‬
‫به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)35-34 :1392 ،‬در ترکی ترکیه آک ‪( ak‬همان آق ‪ )aq‬در معنی‬
‫سفید‪ ،‬شفاف و برّاق و آغ ‪ ağ‬در معنی تور‪ ،‬تور ماهی‪ ،‬طناب‪ ،‬بند ابریشمی‪ ،‬بند طنابی شلوار و آغارماک‬
‫‪( ağarmak‬همان آغارماق) در معنی سفید کردن و پاک کردن کاربرد دارد (گلکاریان‪ 39 :1391 ،‬و ‪35‬‬
‫و ‪ .)36‬در ترکی آذربایجانی آغ به معنی سفید‪ ،‬تمیز و صاف و نیز کفن‪ ،‬تور‪ ،‬پردۀ سفید و ‪ ...‬و نیز تور‬
‫ماهیگیری و تار عنکبوت و نیز خشتک و ‪ ...‬و آغارماق در معنی سفید شدن‪ ،‬دیده شدن‪ ،‬با برف پوشیده‬
‫شدن‪ ،‬رنگ باختن‪ ،‬سپیده زدن‪ ،‬و روشن شدن هوا کاربرد دارد (داشقین‪19 :1386 ،‬و ‪ 20‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ 95 :1394‬و ‪.)99‬‬
‫‪ - 92‬اون ‪ ün‬در معنی «صدا‪ ،‬صوت» نیز از لغات اصیل و قدیمی ترکی است که متأسفانه از واژگان ترکی‬
‫آذربایجانی امروزی حذف شدهاست و فقط در مناطقی از آذربایجان مثل ابهر مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬
‫کلمۀ «اون» ‪ ün‬در دیوان‪ ،‬که اثری مربوط به ترکی میانه است‪ ،‬به معنی «آواز و بانگ» آمدهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ 100 :1384‬و ‪ .)104‬در فرهنگ جغتایی‪-‬فارسی‪ ،‬همین کلمۀ «اون» ‪ ün‬را با همین تلفظ‪ /ün/‬در معنی‬
‫«ناله و فریاد و آه و فغان» مشاهده میکنیم (اوزبکی البخاری‪ .)60 :1392 ،‬اون ‪ ün‬در ترکی ترکیه نیز به‬
‫معنی صدا‪ ،‬شهرت و شأن است (گلکایان‪ .)735-734 :1391 ،‬همان طور که عبدالرحیم اردبیلی نوشته‪-‬‬
‫است‪ ،‬معنی اصیل و اولیۀ اون ‪ ün‬در زبان ترکی «صدا و صوت» است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪:1388 ،‬‬
‫‪ )629‬و مجازاً در معنی «شهرت و آوازه» نیز به کار میرود؛ برای نمونه «اونلو» ‪ ünlü‬عالوه بر این که به‬
‫معنی «صدادار‪ ،‬مصوت» است‪ ،‬به معنی «نامی و مشهور» نیز هست و به همین قیاس «اونسوز» ‪ünsüz‬‬
‫عالوه بر این که به معنی «بیصد‪ ،‬صامت‪ ،‬صائت» هست‪ ،‬به معنی «گمنام و خامل ذکر» (آدسیز‪ -‬سانسیز)‬
‫نیز هست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)71 :1386 ،‬مصدر «اونلهمک» ‪ ünləmək‬در ترکی به معنی «صدا کردن‪ ،‬آواز‬
‫دادن‪ ،‬بانگ زدن‪ ،‬فریاد کردن‪ ،‬ناله کردن‪ ،‬آه کشیدن (قس‪ .‬اینلهمک ‪ inləmək‬و اینیلدهمک ‪)inildəmək‬‬
‫‪250‬‬
‫و امثالهم» است‪ .‬فعل اونلش ‪ ünləş‬که عبدالرحیم به آن در قسمت افعال اشاره کردهاست‪ ،‬نیز مثل اونله‬
‫‪( ünlə‬صدا کن‪ ،‬آواز بده‪ /‬ناله کن‪ ،‬فریاد بکش) از همین ریشۀ اون است‪ .‬کلمۀ اون در ترکی به معانی‬
‫«صدا‪ ،‬آواز‪ ،‬غوغا‪ ،‬همهمه‪ ،‬شهرت‪ ،‬آوازه» به کار میرود (زارع شاهمرسی‪.)289 :1394 ،‬‬
‫‪ . 93‬در ترکی جغتایی اؤکسورک ‪ öksürək‬به معنی سرفه به کار رفتهاست (اوزبکی البخاری‪56 :1392 ،‬‬
‫و استرآبادی‪ .)52 :1384 ،‬در ترکی ترکیه اؤکسورمک ‪ öksürmek‬به معنی سرفه کردن و اؤکسوروک‬
‫‪ öksürük‬به معنی سرفه به کار میرود (گلکاریان‪ .)555 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی تلفظ‬
‫اؤکسورمک ‪ öksürmək‬با فرایند آوایی قلب یا جابهجایی صامتهای ‪ k/‬ک‪ /‬با ‪ s/‬س‪ /‬به صورت‬
‫اؤسکورمک ‪ öskürmək‬تغییر یافتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)578 :1386 ،‬اؤسکورک در ترکی آذربایجانی‬
‫به معنی سرفه است (همان)‪ .‬اؤکسورمک ‪ öksürmək‬صورت قدیم و اصیل همین فعل است‪.‬‬
‫‪ - 94‬اِیْلَر ‪ éylər‬یا همان ائیلر ‪ eylər‬مستقبل است و مضارع آن ائیلهییر ‪ éyləyir‬یا ائیلیر ‪ éylir‬میشود‪.‬‬
‫الزم به ذکر است که فعل ائیله ‪ éylə‬در ترکی آذربایجانی امروزی به صورت ائله ‪ elə‬تلفظ میشود‪.‬‬
‫ائیله ‪ eylə‬تلفظ اصیل این فعل است‪ .‬در ترکی ترکیه ‪ eylemek‬در معنی کردن و نمودن کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)226 :1391 ،‬در ترکی آذربایجان هم ائیلهمک ‪ eyləmək‬و هم ائلهمک ‪ eləmək‬در معنی‬
‫کردن و نمودن به کار میرود (داشقین‪ .)284 :1386 ،‬در دیوان ائیله ‪ eylə‬در معنی اینگونه و اینچنین‬
‫دیده میشود (کاشغری‪ .)130 :1384 ،‬هادی ائیلهمک را برگرفته از ائذلهمک در دیوان در معنی «به نیکی‬
‫تصور کردن‪ ،‬تأثیرگذاشتن» دانستهاست و اصل معنی آن را «تبدیل کردن به یک چیز مفید» دانستهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)137 :1394 ،‬در دیوان اذلهمک ‪ əžləmək‬به معنی به پهنا گستردن‪ /‬پهن کردن دیده میشود‬
‫(کاشغری‪ .)197 :1384 ،‬اذلهلمک ‪ əžləlmək‬به معنی اصالح شدن و دنبال چیز گمشده گشتن و اذله‪-‬‬
‫نمک ‪ əžlənmək‬به معنی مورد استفاده قرار گرفتن و تبدیل کردن به چیز مفید دیده میشود (همان‪:‬‬
‫‪ 201‬و ‪ .)186‬از مصدر اخیر اذلهمک ‪( əžləmək‬همان ایلهمک ‪ )əyləmək‬در معنی استفاده کردن و‬
‫تبدیل کردن به چیز مفید را میشود استنباط کرد که با تغییر و تحول معنایی همان ائیلهمک ‪eyləmək‬‬
‫امروزی باشد‪ .‬در اینجا سؤالی به ذهن میآید که نوشتنش ضرری ندارد‪ :‬با توجه به این که ائیلهمک‬
‫‪ eyləmək‬در ترکی معیار جغتایی مشاهده نمیشود‪ ،‬آیا ائیلهمک ترکی اوغوزی از دیدگاه اتیمولوژی‪،‬‬
‫گونۀ فعلشده یا دستوریشدۀ ائیله ‪ eylə‬در معنی «آنگونه‪ ،‬آنطور‪ ،‬به آن شکل‪ ،‬به آن روش» (داشقین‪،‬‬
‫‪ )284 :1386‬نیست؟ ائیلهمک ‪ :eyləmək‬اینگونه کردن‪ ،‬اینچنین کردن؟ تلفظ عبدالرحیم نزدیک به‬
‫تلفظ اصیل و قدیم کلمه است‪.‬‬
‫‪ . 95‬در دیوان ایذی ‪( iži‬همان ایی ‪ )iyi‬به معنی آقا‪ ،‬سرور‪ ،‬صاحب و خداوند دیدهمیشود (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)119 :1384‬در ترکی جغتایی ایدی ‪ idi‬به معنی صاحب‪ ،‬مالک و ایدی قوت ‪ idi qut‬به معنی صاحب‬
‫‪251‬‬
‫سعادت‪ ،‬سعادتمند‪ ،‬دولتمند و خوشبخت و ایکه‪ /‬ایکا ‪ ikə/ igə‬به معنی صاحب و مالک دیده میشود‬
‫(اوزبکی البخاری‪ 64 :1392 ،‬و ‪ 70‬و نیز استرآبادی‪ .)64 :1384 ،‬در ترکی ترکیه اییه ‪ iyə‬در معنی‬
‫صاحب و مالک به کار میرود (گلکاریان‪ .)379 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر ییه ‪ yiyə‬به معنی‬
‫صاحب و مالک کاربرد دارد و فعل اییهلنمک ‪ iyələnmək‬به صورت ییهلنمک ‪ yiyələnmək‬به معنی‬
‫صاحب شدن‪ ،‬مالک شدن‪ ،‬تصاحب کردن‪ ،‬به زور صاحب شدن‪ ،‬تحت تملک خود درآوردن و در امری‬
‫مهارت یافتن کار میرود (داشقین‪ 776 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)627 :1388 ،‬هادی از قول کالوزن‬
‫کلمات ایگه ‪ ،igə‬اَگه ‪ əgə‬و اییه ‪ iyə‬را در ترکی قدیم به معنی سرور و مالک دانسته و اییه ‪ iyə‬را‬
‫همان ایگه ترکی قدیم دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)158 :1394 ،‬نظر هادی درست است‪.‬‬
‫‪ -‬در دیوان اؤگرتمگ ‪ ögrətmək‬به معنی آموختن و یاددادن به کار رفتهاست (کاشغری‪:1384 ،‬‬ ‫‪96‬‬

‫‪ .)187‬در ترکی جغتایی اوگارتماک ‪ ögərtmək‬به معنی یاددادن‪ ،‬تعلیم‪ ،‬تفهیم و تدریس کردن دیده‬
‫میشود (اوزبکی البخاری‪ .)56 :1392 ،‬در ترکی ترکیه اؤغرتمک ‪( öğretmek‬همان اؤیرتمک‬
‫‪ )öyrətmək‬به معنی یاد دادن‪ ،‬تعلیم دادن و درس دادن اؤغرتیم ‪ öğretim‬به معنی تدریس و اؤغرتمن‬
‫‪ öğretmen‬به معنی معلم‪ ،‬آموزگار‪ ،‬دبیر و استاد به کار میرود (گلکاریان‪ .)555 :1391 ،‬این فعل در‬
‫ترکی آذربایجانی امروزی به صورت اؤیرتمک ‪ ( öyrətmək‬همان اؤگرتمک ‪ ögrətmək‬دیوان لغات‬
‫الترک) به کار میرود‪ .‬در ضمن این این فعل عالوه بر آموختن‪ ،‬یاد دادن‪ ،‬تعلیم دادن‪ ،‬راهنمایی کردن‪ ،‬به‬
‫معنی عادت دادن‪ ،‬انس دادن‪ ،‬دچار کردن‪ ،‬مبتال کردن و سوق دادن نیز است (داشقین‪.)580 :1386 ،‬‬
‫اؤرگتمک ‪ örgətmək‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬صورت عامیانه و مقلوب همین اؤگرتمک ‪ögrətmək‬‬
‫است که در آن صامتهای ‪ g/‬گ‪ /‬با ‪ r/‬ر‪ /‬با فرایند واجی قلب یا جابهجایی‪ ،‬مقلوب شدهاند‪ .‬عبدالرحیم‬
‫صورت آذربایجانی کلمه‪ ،‬اؤرگدمک ‪ örgədmək‬را در اینجا به کار بردهاست که مغایر با صورت اصیل‬
‫و کهن کلمه است‪.‬‬
‫‪ - 97‬در ترکی آذربایجانی امروزی فعل به صورت هورکمک ‪ ( hürkmək‬رمیدن‪ ،‬فرار کردن‪ ،‬ترسیدن‪،‬‬
‫احساس ترس کردن) و هورکوتمک ‪( hürkütmək‬رماندن‪ ،‬فراری دادن‪ ،‬ترساندن) به کار میرود‬
‫(داشقین‪ .)441 :1386 ،‬در ترکی میانه و در دیوان این فعل به صورت اورکمک ‪ ürkmək‬در معنی رم‬
‫کردن و ترسیدن و اورکوتمک ‪ ürkütmək‬در معنی رم دادن‪ ،‬رماندن و ترساندن دیده میشود (کاشغری‪،‬‬
‫‪ 612 :1384‬و ‪ .)188‬در ترکی ترکیه نیز اورکمک ‪ ürkmek‬را در معنی رم کردن‪ ،‬ترسیدن‪ ،‬از جا پریدن‬
‫و هول کردن و اورکوتمک ‪ ürkütmek‬را در معنی ترساندن‪ ،‬رماندن و نیز بریدن شاخه درخت داریم‬
‫(گلکاریان‪ .)735 :1391 ،‬پیداست که صورت اصیل و قدیم ترکی کلمه که در مظهرالترکی نیز آمدهاست‪،‬‬
‫اورکمک است‪.‬‬
‫‪252‬‬
‫‪ . 98‬در دیوان به صورت آجیقماق ‪ acıqmaq‬در معنی گرسنه شدن و از گرسنگی در هم پیچیدن آمده‬
‫است (کاشغری‪ .)161 :1384 ،‬در ترکی جغتایی آجیغماق ‪ acığmaq‬در معنی درد داشتن‪ ،‬الم داشتن‪،‬‬
‫سوزش داشتن و خشمگین بودن کاربرد داشته است (اوزبکی البخاری‪ )29 :1392 ،‬که هرچند مطابق‬
‫قواعد زبان ترکی هست‪ ،‬ولی مورد نظر ما در این قسمت نیست‪ .‬در ترکی ترکیه آجیکماک ‪acıkmak‬‬
‫به معنی گرسنه شدن و احساس گرسنگی کردن هست (گلکاریان‪ /)24 :1391 ،‬پیداست که تلفظ اصیل‬
‫و قدیم فعل به صورت آجیقماق ‪ acıqmaq‬است و آجیخماق ‪ acıxmaq‬مظهرالترکی و ترکی‬
‫آذربایجانی امروز لهجه به شمار می رود‪.‬‬
‫‪ - 99‬فعل متعدّی اؤتورمک ‪ ötürmək‬در ترکی به تنهایی به معنای رد کردن‪ ،‬به راه انداختن‪ ،‬راهی کردن‪،‬‬
‫فرستادن‪ ،‬بدرقه کردن‪ ،‬به طور مخفی فرستادن‪ ،‬رها کردن‪ ،‬اهمیت ندادن‪ ،‬شرکت نکردن‪ ،‬صرف نظر کردن‪،‬‬
‫دست کشیدن‪ ،‬از دست دادن است (داشقین‪ .)579-578 :1386 ،‬فعل امر مفرد آن اؤتور ‪ ötür‬است و‬
‫سوم شخص مفرد ماضی این فعل اؤتوردو ‪ ötürdü‬است و سوم شخص مفرد مضارع آن اؤتورور‬
‫‪ ötürür‬و سوم شخص مفرد مستقبل آن اؤتورر ‪ ötürər‬است‪ .‬صورتهایی مثل اؤتورتدی و اؤتوردور‬
‫که عبدالرحیم به کاربرده است متعدّی سببی هستند و در معنایی که او در نظر دارد (گذراندن) درست به‬
‫نظر نمی آیند؛ چون فعل اؤتوردو خود متعدی است و نیازی نیست که دوباره متعدی (سببی) شود‪ .‬الزم‬
‫به ذکر است که فرهاد رحیمی اوتر را به قیاس اؤتورتدی و اؤتوردور عبدالرحیم‪ ،‬صورت اوتُرت ‪ötürt‬‬
‫(؟) نوشته که به اصل نسخۀ خطی وفادار نماندهاست‪.‬‬
‫‪ . 100‬عبدالرحیم زیر «ی» در «ایندر» الف کوچک گذاشتهاست‪ ،‬بنابراین التیننویسی کلمه ایندیر از مصدر‬
‫ایندیرمک ‪ indirmək‬باید باشد‪ .‬در ترکی ترکیه معاصر نیز ایندیرمک ‪ indirmek‬به معنی پایین آوردن‪،‬‬
‫تنزل دادن‪ ،‬پیاده کردن و ایندیریم ‪ indirim‬به معنی تخفیف و تنزیل به کار میرود (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)363‬در ترکی جغتایی ایندیرماق ‪ ındırmaq‬به معنی تنزیل‪ ،‬القاء کردن‪ ،‬پایین آوردن‪ ،‬فرود آوردن در‬
‫خشکی و دعوت کردن کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)74 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر‬
‫ائندیرمک ‪ endirmək‬به معنی پیاده کردن‪ ،‬پایین آوردن‪ ،‬تخفیف دادن‪ ،‬کم کردن‪ ،‬احترام کردن و ضربه‬
‫وارد کردن است (داشقین‪.)279 :1386 ،‬‬
‫‪ -‬اوخشاماق ‪ oxşamaq‬در ترکی معیار آذربایجانی امروزی عالوه بر معنای «نوازش کردن‪ ،‬برای‬ ‫‪101‬‬

‫خشنود کردن کسی سخن گفتن و مدح» به معنای تشابه داشتن‪ ،‬همانند بودن‪ ،‬مویه کردن‪ ،‬نوحه سرایی‬
‫کردن و غیره کاربرد دارد (داشقین‪ 562 :1386 ،‬و جعفرزاده‪ .)294 :1389 ،‬متأسفانه اوخشاماق در معنی‬
‫«نوازش کردن» و «مدح کردن» در ترکی آذربایجانی امروز در حال نابودشدن است؛ اما در معنی «مرثیه‬
‫گفتن» و «تشبیه کردن» و نیز «شعر گفتن» رواج دارد؛ برای مثال در روستای پدر مرحوم اینجانب وقتی‬
‫‪253‬‬
‫زنها با هم دعوا میکنند‪ ،‬شعرهایی بالبداهه که در دعوا به همدیگر میگویند «اوخشاشماق» ‪oxşaşmaq‬‬
‫میگویند که به معنی مجازی گفتن حرفهای شعرگونه در دعوا به همدیگر به صورت مشابه و هموزن‬
‫است؛ در همین معنی «بیرینی‪ /‬کیمسهنی اوخشاماق» رواج دارد و نیز در معنی مثبت «بیرینین‪ /‬کیمسهنین‬
‫بویونو اوخشاماق» (مدح و تعریف و تمجید از قد و باالی کسی) نیز کاربرد دارد‪ .‬این کلمه از ریشۀ‬
‫«اؤگ» ‪ ög‬ترکی و به معنی «فکر‪ ،‬شعور‪ ،‬اندیشه‪ ،‬عقل‪ ،‬خرد‪ ،‬حکمت‪ ،‬یاد» است که در ترکی امروز‬
‫کاربردی ندارد اما مشتقات آن زیاد است و در زبان ترکی کاربرد دارد‪ .‬اؤگمک ‪ ögmək‬و «اؤگسهمک»‬
‫‪ ögsəmək‬در معنی «مدح و تمجید و ثنا و ستایش و آفرین و تعریف کردن» است‪« .‬اؤگسهمک» به مرور‬
‫زمان اوقساماک ‪ ،oqsamaq‬اوقشاماک ‪ ،oqşamaq‬اوخشاماک ‪ oxşamak‬و در نهایت اوخشاماق‬
‫‪oxşamaq‬شدهاست (هادی‪ .)189 :1386 ،‬در ضمن در زبان ترکی از ریشۀ «اؤگ»‪ ،‬اؤگونمک‪ /‬اؤیونمک‪،‬‬
‫در معنی «به خود بالیدن‪ ،‬به خود افتخار کردن‪ ،‬به خود مباهات کردن» را داریم (همان‪ )170 :‬و نیز‬
‫«اؤگوت» (پند و اندرز و نصیحت) که در ادامه به آن خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫‪ - 102‬بدیهۀ عربی که در فارسی به صورت بدیهت و بدیهه و بداهت و بداهه به کار میرود‪ ،‬به معنی ناگاه‬
‫و بدون اندیشه سخن گفتن یا شعر سرودن است (معین‪ :1371 ،‬مدخل بدیهه)‪ .‬در لغتنامۀ دهخدا در‬
‫جلوی مدخل بدیهه چنین نوشتهاست‪« :‬ناگاه و نااندیشیده گفتن چیزی و یا خواندن شعری‪ .‬هر چیزی که‬
‫بگویند و یا بکنند بدون تأمل و تفکر و بدون یادآوری و فی الفور‪ .‬ناگاه ‪ .‬بخیال خود‪ .‬زودانداز‪ .‬بدیهۀ‪ .‬در‬
‫اصطالح بلغاء آن است که منشی یا شاعر کالم را بی روّیت و فکر انشاء کند و این را ارتجال نیز نامند‪.‬‬
‫انشای شعری یا لطیفهای بحسب مقتضای مقام بی فکر و تأمل‪ .‬گفتن سخنی یا شعری یا لطیفهای بحسب‬
‫مقتضای مقام بی فکر و تأمل‪ .‬گفتن سخنی یا شعری بی تهیه‪ .‬چُست گویی (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل بدیهه)‪.‬‬
‫از آنجا که عبدالرحیم تمام مظهرالترکی را بدون آمادگی و تهیّه و تفکر و تأمل و درنگ زیاد و ارتجاالً‬
‫نوشتهاست‪ ،‬سهوهایی‪ ،‬چه در نوشتن قواعد و صورت و معنی درست کلمات زبان ترکی و چه صورت‬
‫درست کلمات فارسی در آن دیده میشود‪ ،‬که طبیعی است و مصنّف از این بابت از مخاطبان کتابش عذر‬
‫میخواهد‪ .‬معادل بدیهه در زبان ترکی دوغاج ‪ doğac‬و معادل بدیههپردازی دوغاجالماق ‪döğaclamaq‬‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 157 :1388 ،‬و ‪ .)160‬البته اصطالح دوشدن دئمک ‪ döşdən demək‬نیز‬
‫در معنی بدیههسرایی و بدیههگویی در زبان ترکی آذربایجانی رایج است (بهزادی‪.)204 :1383 ،‬‬
‫‪ . 103‬در دیوان آقار (همان آخار) دیدهنمیشود؛ اما آقین ‪ aqın‬به معنی سیل‪ ،‬سیل ناگهانی و آقیم ‪aqım‬‬
‫به معنی آبی که به یک بار جاری شود ‪ ،‬آمدهاست (کاشغری‪ .)115-114 :1384 ،‬در ترکی جغتایی آقماق‬
‫‪ aqmaq‬و آقیلماق ‪ aqılmaq‬به معنی جاری شدن‪ ،‬جریان و سیالن به کار رفتهاست (استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ 23‬و اوزبکی البخاری‪ .)36 :1392 ،‬در ترکی ترکیه آکار‪ akar‬به معنی مایع قابل جریان و جاری کاربرد‬
‫‪254‬‬
‫دارد (گلکاریان‪ .)40 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر آخار ‪ axar‬به معنی جاری و همیشه جاری‬
‫کاربرد دارد (داشقین‪ .)27 :1386،‬در هیچکدام آقار‪ /‬آخار به معنی آب روان کاربرد نداشته و ندارد و این‬
‫سخت عجیب است‪.‬‬
‫‪ . 104‬در دیوان ییگیت ‪ yigit‬به معنی جوانتر هر چیزی و جوان و ییگیتلیک ‪ yigitlik‬به معنی جوانی و‬
‫دالوری دیده میشود (کاشغری‪ 446 :1384 ،‬و ‪ .)463‬در ترکی جغتایی ییگیت به معنی جوان بالغ‪ ،‬دلیر‪،‬‬
‫توانا و بیباک به کار رفتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)266 :1392 ،‬استرآبادی ییگیت را در معنی جوان و‬
‫ییگیتلیک را در معنی جوانی نوشتهاست (استرآبادی‪ .)271 :1384 ،‬در ترکی ترکیه ییغیت ‪( yiğit‬همان‬
‫ییییت ‪ )yiyit‬در معنی دلیر‪ ،‬جسور‪ ،‬شجاع‪ ،‬باجرآت و جوانمرد به کار میرود (گلکاریان‪.)778 :1391 ،‬‬
‫در ترکی آذربایجانی واژه به صورت ایگیت ‪ / igit‬ایگید ‪ igid‬در معنی جوانمرد‪ ،‬دلیر‪ ،‬دالور‪ ،‬شجاع‪،‬‬
‫جسور و قهرمان به کار میرود (داشقین‪ .)459 :1386 ،‬برای اتیمولوژی کلمه و اشتقاق آن از ییگ ‪yig‬‬
‫به حواشی ذیل یئگ ‪ yeg‬و یئگین ‪ yegin‬در همین کتاب را مشاهده فرمایید‪.‬‬
‫‪ - 105‬در دیوان اؤکوز ‪ öküz‬به معنی گاو نر و اؤد ‪ öd‬به ترکی چگلی به معنی گاو‪ ،‬بقر و سیغیر ‪sığır‬‬
‫به مفهوم نام عمومی گاو و نیز گونهای از شکار خان ترک (شکار جرگه) و اینگک ‪ iŋək‬به معنی ماده‬
‫گاو و نیز الکپشت ماده (به گویش اوغوزی) آمدهاست (کاشغری‪ 102 ،108 :1384 ،‬و ‪ 229‬و ‪ .)129‬از‬
‫این سند پیداست که در ترکی اصیل و قدیم سیغیر نام عمومی گاو‪ ،‬اؤکوز به معنی گاو نر و اینک ‪inək‬‬
‫به معنی گاو ماده بوده است‪ .‬در ترکی جغتایی اؤکوز به معنی گاو‪ ،‬ثور‪ ،‬و سال گاو که سال دوم از تقویم‬
‫کهن ترکان است و به آن «اؤد ‪ »öd‬نیز میگویند؛ سیغیر به معنی گاو‪ ،‬بقر‪ ،‬ثور و هم به معنی گاومیش و‬
‫اینک ‪ inək‬به معنی گاو‪ ،‬بقر‪ ،‬ماده گاو آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ 177 ،57 :1392 ،‬و ‪ .)74‬در ترکی‬
‫ترکیه اؤکوز ‪ öküz‬به معنی گاو نر‪ ،‬سیغیر ‪ sığır‬نام عمومی گاو نیز بوفالو (گاومیش)‪ ،‬اینک ‪ inek‬به‬
‫معنی گاو ماده به کار میرود (گلکاریان‪ 625 ،555 :1391 ،‬و ‪ 363‬و نیز ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)355 :1385 ،‬در‬
‫ترکی آذربایجانی معاصر اؤکوز به معنی گاو نر کاربرد دارد (داشقین‪ ،)574 :1386 ،‬سیغیر به گاو‪ ،‬گاو نر‬
‫و همه حیوانات نشخوار کننده مثل گاو نیز به گوزن و گاو اخته و ماده گاو نازا (داشقین‪ 620 :1386 ،‬و‬
‫زارع شاهمرسی‪ )890 :1394 ،‬مال ‪ mal‬نیز به تنهایی اسم عمومی گاو‪ ،‬همچنین به معنی حیوان و جانور‬
‫به صورت عمومی ( داشقین‪ )541 :1386 ،‬و نیز به معنی احشام بزرگ مثل گاو و گاومیش و اسب و خز‬
‫و قاطر گفته میشود (زارع شاهمرسی‪ ،)1254 :1394 ،‬اینک ‪ inək‬نیز به معنی گاو ماده و آهو و گوزن‬
‫ماده که زاییده باشد‪ ،‬کاربرد دارد (داشقین‪ ،469 ،‬زارع شاهمرسی‪ .)336 :1394 ،‬به کارگیری کلمۀ اؤکوز‬
‫به معنی مطلق گاو و نه به معنی اصیل و کهن آن «گاو نر» از اختصاصات ترکی قزلباشی و مظهرالترکی‬
‫است‪.‬‬
‫‪255‬‬
‫‪ -‬در دیوان اَم ‪ əm‬در دو مدخل ‪ .1‬دوا و درمان ‪ .2‬آلت تناسلی و شرم زن (در ترکی اوغوزی و‬ ‫‪106‬‬

‫قیپچاقی) و لغت سوگروگ ‪ sügrüg‬در گویشهای دیگر ترکی به معنی آلت تناسلی و شرم زن آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ 100 :1384 ،‬و ‪ .)276‬در ترکی جغتایی نیز اَم هم به معنی درمان‪ ،‬عالج و دارو و هم به معنی‬
‫فرج زن‪ ،‬آلت تناسلی زن‪ ،‬هم به معنی نام میوهای هندی که بسیار خوشمزهاست (شاید انبه‪ /‬امبه) آمده‪-‬‬
‫است (اوزبکی البخاری‪ 46 :1392 ،‬و ‪ .)281‬در فرهنگ ترکی استانبولی گلکاریان‪ ،‬شگفتا که اثری از ام‬
‫‪ em‬و آم ‪ am‬در معنی دارو و درمان و در معنی آلت تناسلی زنانه نیست! هادی اتیمولوژی آمجیق‬
‫‪ amcıq‬را آم ‪( am‬بن)‪ +‬جیق ‪( cıq‬پسوند تصغیر به منظور تحبیب) دانستهاست و با بن آم ‪ am‬در‬
‫معنی «نرمی و لطافت» مرتبط کرده و با قید «شاید» این لفظ ترکی را با «درمان» مرتبط دانستهاست؛ با این‬
‫استدالل که ازدواج و همخوابگی درمان عذوبت و سبب تسکین و درمان روحی و روانی انسان است‬
‫(هادی‪ .)89-88 :1394 ،‬شاید از همین رو در قرآن کریم در آیۀ ‪ 21‬سورۀ الروم «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ‬
‫مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها» زنان مایۀ آرامش و تسکین مردان دانستهشدهاند‪.‬‬
‫‪ - 107‬در در ترکی میانه و در دیوان به همین صورت اوشاق ‪ uşaq‬ولی در معنی چیز کوچک‪ ،‬چیز خُرد‬
‫دیدهمیشود‪ .‬کاشغری نوشتهاست که با توجه به معنی کوچک و خُرد‪ ،‬به کودکان خردسال اوشاق اوغالن‬
‫‪ uşaq oğlan‬میگویند‪ .‬به تراشه و ریزههای هیزم نیز اوشاق اوتونگ ‪( uşaq otuŋ‬همان اوشاق اودون‬
‫ترکی آذربایجانی) میگویند‪ .‬او تصریح کردهاست که کلمۀ اوشاق معنای جمع دارد (اسم جمع است) و‬
‫مفرد به کار نمیرود‪ .‬همچنین اوشاقلیق ‪ uşaqlıq‬در دیوان به معنی بچگی کردن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ 110 :1384 ،‬و ‪ .)144‬در دیوان برای بچه و کودک‪ ،‬واژههای اوغول ‪( oğul‬در معنی پسر و هر‬
‫فرزند‪ ،‬اعم از پسر و دختر) و اوغالن ‪( oğlan‬به صورت اسم جمع و مفرد) آوردهشدهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان‪ .)113 :‬در دیوان چامراق ‪ çamraq‬نیز برای کودک به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)273 :‬در سنگالخ‬
‫اوشاق به معنی ریزه و حقیر آمدهاست که مطابق است با معنی اصیل و کهن آن در ترکی میانه (استرآبادی‪،‬‬
‫‪ .)48 :1384‬در ترکی جغتایی اوشاق هم به معنی طفل کوچک و بچه‪ ،‬هم به معنی خدمتکار (پسر) و هم‬
‫به معنی خرد و ریز آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)55 :1392 ،‬در همین ترکی برای نوزاد‪ ،‬طفل‪ ،‬بچه‬
‫و کودک چاقا ‪ çaqa‬یا چاغا ‪ çağa‬به کار رفتهاست (همان‪ .)134 :‬در ترکی باستان نیز چاغا به معنی‬
‫نوزاد و بچه بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)31 :1390 ،‬در ترکی ترکیه اوشاک ‪ uşak‬به معنی نوکر‪ ،‬شاگرد‪،‬‬
‫پسر‪ ،‬اوالد‪ ،‬خانهشاگرد کاربرد دارد و در همین ترکی‪ ،‬برای بچه‪ ،‬کودک‪ ،‬طفل چوجوک ‪ çocuk‬به کار‬
‫میرود (گلکاریان‪ .)727 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی اوشاق در معنی بچه‪ ،‬طفل‪ ،‬کودک‪ ،‬خردسال کاربرد‬
‫دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 269 :1394 ،‬و ‪ .)217‬در لهجههای مختلف زبان ترکی در طول تاریخ اوشاق‬
‫به معنی غالمبچه‪ ،‬پسر سادهرو زیبا‪ ،‬غالم خاصۀ شاه‪ ،‬خاصگی به کار رفتهاست و به صورت اوشاق و‬
‫‪256‬‬
‫وشاق در معنی کودک مذکر‪ ،‬از ابتدای زادن تا پیش از بلوغ‪ ،‬طفل‪ ،‬غالم‪ ،‬پسر جوان در زبان فارسی وارد‬
‫شده و کاربرد داشته و به ادبیات دری راه یافتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان و نیز دهخدا‪ 1346 ،‬و معین‪،1371 ،‬‬
‫مدخل اوشاق)‪ .‬هادی اوشاق را از فعل قدیمی اوشاماق‪ ،‬در دیوان‪ ،‬در معنی خرد کردن و اصل معنی آن‬
‫را خرد و ریز دانستهاست که به مفهوم انسان خرد و ریز در ترکی امروزی آذربایجان متحول شدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)178 :1386 ،‬سخن هادی درست است‪ ،‬چرا که در دیوان هرچند اوشاماق به کار نرفتهاست؛‬
‫اما اوشاتماق ‪ uşatmaq‬در معنی خرد و ریز کردن و اوشاقالماق ‪ uşaqlamaq‬به معنی تحقیر و خوار‬
‫و کهتر و فروتر شمردن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 168 :1384 ،‬و ‪.)204‬‬
‫‪ . 108‬آند ‪ and‬در دیوان به همین معنی قسم و سوگند به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)101 :1384 ،‬در ترکی‬
‫جغتایی به صورت آنت ‪ ant‬و به همان معنی دیوان دیدهمیشود‪ .‬در ضمن آنت ایچمک ‪ ant içmək‬به‬
‫معنی سوگند خوردن‪ ،‬قسم یاد کردن و عهد و پیمان بستن کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ 39‬و استرآبادی‪ .)28 :1384 ،‬در ترکی ترکیه نیز همانند ترکی جغتایی به صورت ‪ ant‬و ‪ant içmek‬‬
‫دیدهمیشود (گلکاریان‪ .)62 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی همانند دیوان به صورت آند به کار میرود‬
‫(داشقین‪.)41 :1386 ،‬‬
‫‪ - 109‬در رسمالخط ترکی با خط عربی‪ ،‬بهتر است به صورت آسالن ‪ aslan‬نوشتهشود‪ ،‬چون مخرج ‪/‬ص‪/‬‬
‫مخصوص زبان عربی است و در ترکی وجود ندارد‪ .‬آسالن همان اسالن ‪ ،əslan‬ارسالن ‪ ərslan‬است‬
‫که در میان عامۀ مردم ترکی آذربایجان‪ ،‬به صورتهای ارسَالن ‪ ərsəlan‬و ارساالن ‪ ərsalan‬نیز تلفظ‬
‫میشود‪ .‬در دیوان به صورت آرسْالن ‪ arslan‬به معنی شیر و لقبی برای خاقانهای ترک آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ .)610 :1384 ،‬در سنگالخ ارسالن ‪ ərslan‬به معنی شیر نام برجی از بروج فلکی آمدهاست‪.‬‬
‫استرآبادی اسالن ‪ əslan‬را مخفف ارسالن دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)20 :1384 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫آسالن ‪ aslan‬به معنی شیر کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)78 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی نیز آسالن به معنی‬
‫شیر و نام برج فلکی بعد از سرطان کاربرد دارد (داشقین‪ .)50 :1386 ،‬بر خالف ظاهر کلمه‪ ،‬آسالن از‬
‫مصدر آسماق ‪ asmaq‬یا از مصدر سالماق ‪ salmaq‬نیست و اصل کلمه ارساالن ‪ :ərsalan‬ار ‪ər‬‬
‫(بن)‪ +‬ساالن ‪ salan‬در معنی مردافکن نبودهاست‪ ،‬بلکه آرسالن ‪ arslan‬بودهاست که بعدها مخفف شده‬
‫و به صورت آسالن ‪ aslan‬درآمدهاست‪ .‬هادی در اتیمولوژی آسالن اظهار میدارد که همیشه در بارۀ بن‬
‫و پسوند و اتیمولوژی آسالن اختالف بودهاست (هادی‪.)70 :1394 ،‬‬
‫‪ .110‬در دیوان به صورت ارکک ‪ ərkək‬در معنی نر از هر نوع حیوان مشاهده میشود (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)129‬در ترکی جغتایی به صورت ایرکاک ‪ irkək‬در معنی نر‪ ،‬رجل‪ ،‬مذکر و نیز شجاع‪ ،‬دالور‪ ،‬دلیر‪،‬‬
‫رتبه‪ ،‬مرتبه‪ ،‬مجرّد‪ ،‬سرود و نغمه به کار رفتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)65 :1392 ،‬در ترکی ترکیه ائرکک‬
‫‪257‬‬
‫‪ erkek‬به معنی مرد‪ ،‬نر و شوهر کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)260 :1391 ،‬در ترکی آربایجانی معیار امروزی‬
‫همین کلمه به صورت ائرکک ‪ erkək‬در معنی نر‪ ،‬مذکر‪ ،‬منسوب به مذکر‪ ،‬گوسفند نر‪ ،‬مرد‪ ،‬مانند مرد‪،‬‬
‫دارای قدرت و ارگان نرینه‪ ،‬قوی‪ ،‬نیرومند‪ ،‬استوار‪ ،‬زمخت‪ ،‬بی نزاکت‪ ،‬سخت و‪ ...‬کاربرد دارد (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 173 :1394 ،‬و داشقین‪ .)280 :1386 ،‬صورت اصیل و قدیمی کلمه همان است که در‬
‫مظهرالترکی آمدهاست‪.‬‬
‫‪ . 111‬صورت امروزی این لغت در زبان ترکی آذربایجانی آرمود ‪ armud‬است (داشقین‪ . )48 :1386 ،‬در‬
‫ضمن فارسی این لغت‪« ،‬گالبی» میشود که کلمهای مشتق‪ -‬مرکب و برساخته است‪« :‬گل»‪« +‬آب»‪« +‬ی»‪.‬‬
‫در ترکی ترکیه آرموت ‪ armut‬به معنی گالبی است (گلکاریان‪ .)74 :1391 ،‬در دیوان آرموت ‪armut‬‬
‫به معنی گالبی به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)122 :1384 ،‬هادی اصل کلمه را آمروت ‪ amrut‬و ریشۀ‬
‫کلمه را آم ‪ /am‬اَم ‪ əm‬در معنی‪ .1‬درمان و دارو و دوا ‪ .2‬مجازاً مادینگی و فرج گرفتهاست‪ .‬در نظر او‬
‫کلماتی که در دیوان ام‪ /‬آم دارند‪ ،‬مفهوم آرامی‪ /‬آرامش و لطافت را ایفا میکنند و آمروت‪ :‬گالبی لحاظ‬
‫نرمی و لطافت آن این اسم را گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)124-123 :1394 ،‬‬
‫‪ . 112‬عبدالرحیم زیر حرف «ی» الف کوتاه گذاشتهاست که نشان از این دارد که باید آن را ایششک ‪işşək‬‬
‫بخوانیم‪ .‬در دیوان به صورت ائشیَک ‪ eşyək‬و ائشگک ‪ eşgək‬در معنی خر آمدهاست‪ .‬کاشغری گونۀ‬
‫ائشیَک را فصیحتر دانستهاست (کاشغری‪ 130 :1384 ،‬و ‪ .)209‬در ترکی ترکیه ائشک ‪ eşek‬به معنی خر‪،‬‬
‫االغ و مجازاً نادان و ابله کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)262 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی ائششک ‪ eşşək‬به‬
‫معنی خر و مجازاً نفهم و احمق کاربرد دارد داشقین‪ .)282 :1386 ،‬هادی به قول کالوزن اصل کلمه را‬
‫ائشگک در معنی حیوانی که یورغه تازد‪ ،‬گرفتهاست که بعداً صامت ‪ g/‬گ‪ /‬آن حذف شدهاست و در‬
‫ترکی آذربایجانی صامت ‪ ş/‬ش‪ /‬مشدّد شدهاست (هادی‪ .)132 :1394 ،‬واژۀ اشک ‪ eşək‬از واژههایی‬
‫است که به ادبیات فارسی راه یافتهاست‪ .‬مولوی در مثنوی میفرماید‪« :‬چون تفحص کرد از حال اشک‪/‬‬
‫دید خفته زیر خر آن نرگسک» (مولوی‪ .)1382 ،‬سنایی غزنوی نیز در بیتی میگوید‪« :‬تو کالم خدای را‬
‫بیشک‪ /‬گر نئی طوطی و حمار و اِشَک‪( »...‬سنایی غزنوی‪.)75 :1374 ،‬‬
‫‪ - 113‬اولوغ ‪ uluğ‬در دیوان به معنی بزرگ از هر چیز آمدهاست (کاشغری‪ .)109 :1384 ،‬در ترکی جغتایی‬
‫نیز اولوغ به معنی بزرگ‪ ،‬کبیر‪ ،‬جلیل‪ ،‬اعظم‪ ،‬سرور و مهتر کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)59‬این کلمه به صورت اُلُغ و اُلُغ بیک به فارسی نیز وارد شدهاست‪ .‬در ترکی ترکیه کلمه به صورت‬
‫اولو ‪ ulu‬در معنی بزرگ‪ ،‬عظیم و کبیر کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)724 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معیار‬
‫و رسمی امروز به صورت اولو ‪ ulu‬در معنی بزرگ‪ ،‬بزرگتر‪ ،‬عظیم‪ ،‬واال‪ ،‬بلند مرتبه‪ ،‬متعالی و واالمقام‬
‫کاربرد دارد (داشقین‪ .)696 :1386 ،‬مولوی در مثنوی میفرماید‪« :‬شد محمد الپ الغ خوارزمشاه‪ /‬در قتال‬
‫‪258‬‬
‫سبزوار پر پناه» (مولوی‪ ،702 :1382 ،‬دفتر پنجم‪ ،‬بیت ‪« .)845‬نرّى خر گو مباش اندر رگش‪ /‬حق‬
‫همىخواند الغ بگلر بگش» (مولوی‪ ،837 :1382 ،‬دفتر پنجم‪ ،‬بیت ‪ .)4028‬این لغت از لغات ترکی اصیل‬
‫و قدیمی است که متأسفانه امروزه از زبان محاوره ترکان آذربایجان فعلی زیاد به کار نمیرود و تنها در‬
‫ترکی رسمی و در اشاره به بزرگی خداوند (اولو تانرینین آدیال‪ :‬به نام خدای بزرگ) به کار میرود؛ در‬
‫حالی که طبق این سند مهم‪ ،‬در حدود ‪ 280‬سال پیش‪ ،‬یعنی زمان تألیف کتاب مظهرالترکی‪ ،‬این لغت در‬
‫بین مردم عادی‪ ،‬معمول‪ ،‬به صورت اولی ‪ ulı‬متداول و رایج بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 114‬اکمک ‪ əkmək‬همراه با اتمک ‪ ،ətmək‬اؤتمک ‪ ،ötmək‬اوتمک ‪ ütmək‬و چؤرک ‪ çörək‬در‬
‫ترکی به معنای نان است (زارع شاهمرسی‪ .)893 :1388 ،‬در دیوان همین کلمه به صورت «اتمک» ‪ətmək‬‬
‫و «اپمک» ‪ əpmək‬دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)125 :1384 ،‬همین لغت اکمک ‪ ekmek‬در ترکی‬
‫ترکیه به معنی «نان‪ ،‬کاشتن‪ ،‬قال گذاشتن» است (گلکاریان‪ 83 :1385 ،‬و همو‪ .)252 :1391 ،‬در سنگالخ‬
‫لغت «اؤتمک» ‪( ütmək‬روی آتش گرفتن و پختن ساقههای تازۀ گندم روی آتش‪ .‬ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی بخاری‪،‬‬
‫‪ )48 :1392‬در معنی اکمک نوشتهشدهاست (استرآبادی‪ )36 :1384 ،‬که به نظر استاد اسماعیل جعفرزاده‬
‫ریشۀ همین اکمک هم میتواند باشد (جعفرزاده‪ .)217 :1389 ،‬بر این اساس صورت اوتمک ‪/ütmək‬‬
‫اؤتمک ‪ /ötmək‬اتمک ‪ ətmək‬از صورت اکمک ‪ əkmək‬اصیلتر و قدیمیتر است‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی امروز به جای اکمک و اتمک‪« ،‬چؤرک» ‪ çörək‬به کار میرود که انواع و اقسام دارد‪ :‬سومو‬
‫‪( somu‬نان توپر‪ ،‬بربری)‪ ،‬پئنجهییش‪ ، pencəyiş‬الواش‪ ، lavaş‬سنگک ‪( səngək‬اسم فارسی) و‬
‫غیره‪.‬‬
‫‪ . 115‬عبدالرحیم در نسخۀ خطی‪ ،‬با گذاشت الف کوتاه زیر حرف «ی» تلفظ کلمه را به صورت ایو ‪iv‬‬
‫مشخص کردهاست‪ .‬در دیوان به صورت اؤو ‪ öw‬و اؤو ‪ öv‬و ائو ‪ ev‬آمدهاست (کاشغری‪116 :1384 ،‬‬
‫و نیز بهاری‪ .)2003 ،‬کلمۀ ترکی ائو به سبب کثرت استعمال با تلفظهای محرّف بسیار متفاوت در لهجههای‬
‫مختلف زبان ترکی به صورتهای اَو ‪ ،əv‬اؤی ‪ ،öy‬ائب ‪ eb‬و امثالهم نیز شنیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪،‬‬
‫‪ .)137 :1394‬در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی به صورت ائو ‪ ev‬در معنی خانه‪ ،‬منزل‪ ،‬مسکن‪ ،‬جایگاه‪،‬‬
‫پناهگاه به کار برده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ 264 :1391 ،‬و داشقین‪.)283 :1386 ،‬‬
‫‪ -‬در دیوان به صورت ائشیک ‪ eşik‬در معنی آستانۀ در ورودی و درگاه دیده میشود (کاشغری‪،‬‬ ‫‪116‬‬

‫‪ 145 :1384‬و بهاری‪ .)2003 ،‬در ترکی جغتایی به صورت ایشیک ‪ işik‬به معنی درگاه‪ ،‬بارگاه‪ ،‬آستانه‪،‬‬
‫بیرون در‪ ،‬بیرونی و دروازه کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)68 :1392 ،‬در ترکی ترکیه ائشیک ‪eşik‬‬
‫هم به معنی آستان و درگاه است و هم به معنی پل چوبی زیر سیم تار یا ویلون (گلکاریان‪.)263 :1391 ،‬‬
‫در ترکی آذربایجانی معاصر ائشیک هم به معنی بیرون‪ ،‬خارج و طرف بیرون چیزی‪ ،‬هم به معنی آستانه‪،‬‬
‫‪259‬‬
‫درگاه و جلوی درب خانه ترکیب «ائو ائشیک» و هم به معنی بیرون و خارج از خانه و صحرا کاربرد دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 282 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)177 :1394 ،‬در ترکی آذربایجانی رایج در اردبیل و‬
‫مناطق اطراف آن ائشیک تنها به معنی جلوی درب خانه و حیاط خانه کاربرد دارد و به بیرون از خانه‬
‫(کوچه‪ ،‬خیابان‪ ،‬شهر) و دشت و صحرا‪ ،‬چؤل ‪ çöl‬میگویند‪ .‬این کاربرد چؤل در منطقۀ اردبیل‪ ،‬مطابق‬
‫است با کاربرد آن در جمهوری آذربایجان‪ .‬در ترکی آذربایجانی رایج در مناطق تبریز و ارومیه ائشیک‬
‫کاربرد گستردهای یافته و هم به معنی بیرون خانه و هم به معنی دشت و صحرا است‪ .‬ایشیک آقاسی یا‬
‫ائشیک آقاسی باشی منصبی در دوره صفویان و قاجاریان بود که به کارهای تشریفات بیرون از دیوان‬
‫میپرداخت‪ .‬ایشیک آقاسی رئیس رؤسای بیرون محسوب میشد و رئیس تشریفات صفویان و رئیس‬
‫ایشیک خانۀ قاجاریان بود‪ .‬در دوره صفوی ایشیک آقاسی باشی رئیس تشریفات و در حکم آجودان بود‬
‫که پیوسته با چماقی نقرهای در مجلس شاه حاضر میشد‪ .‬یکی از ایشیک آقاسی باشیها در دوره شاه‬
‫محمد خدابنده غازیبیگ ذوالقدر بود‪.‬‬
‫‪ - 117‬اولوس ‪ ulus‬در ترکی معیار آذربایجانی و ترکیه امروز به معنی «ملت‪ ،‬جمعیت‪ ،‬خلق‪ ،‬مردم» به کار‬
‫میرود (داشقین‪ ،696 :1386 ،‬گلکاریان‪ .)256 :1385 ،‬اسماعیل هادی لغوی آذربایجانی آن را تغییریافتۀ‬
‫اولوش ‪ oluş‬و از ریشۀ اول ‪ ol‬دانستهاست‪ .‬او از قول استاد جرارد کالوزن‪ ،‬دانشمند ترکیشناس بزرگ‬
‫و کمنظیر انگلیسی‪ ،‬نوشتهاست که این کلمه اولوش ‪( oluş‬هستی) و ترکی بودهاست و به مغولی رفتهاست‬
‫و در زبان مغولی «ش» آن به «س» تبدیل شدهاست‪ .‬بعد از مرگ چینگیزخان (چنگیزخان) امپراتوری او‬
‫بین چهار پسرش به چهار اولوس تقسیم شد‪ .‬هر اولوس را نه به معنی شهر بلکه بر اساس مردم چنین‬
‫تقسیم میکردند‪ :‬هر اولوس به چند «آیماق» ‪( aymaq‬اویماق‪ oymaq‬ترکی‪ :‬قبیله) و هر اویماق به‬
‫چند «بوی» ‪( boy‬طایفه) و هر بوی به چند «اوروق» ‪ oruq‬تقسیم میشد و چنین بود که اولوش ترکی‬
‫به مغولی رفت و اولوس شد و بعد دوباره به زبان اصلی بازگشت؛ اما پس از بازگشت به ترکی نیز هرگز‬
‫«ش» خود را بازنیافت! (هادی‪ .)181 :1386 ،‬متأسفانه این لغت نیز از لغاتی است که در آذربایجان از‬
‫تداول عام افتادهاست؛ اما در ترکی رسمی معیار زیاد به کار میرود‪.‬‬
‫‪ . 118‬باید اؤرکن ‪ örkən‬باشد‪ .‬از ریشۀ اؤرمک ‪( örmək‬هؤرمک ‪ :hörmək‬رشتن‪ ،‬ریسیدن)‪ .‬عبدالرحیم‬
‫صرف نظر از صورت غیردقیق کلمه‪ ،‬معنی دقیق فارسی این کلمۀ ترکی را نوشتهاست‪ .‬در ترکی امروزی‬
‫به معنای «تسمه‪ ،‬طناب پهن برای بستن افسار و زین اسب و غیره» (داشقین‪ )577 :1386 ،‬و نیز طناب‬
‫پهنی که پاالن را با آن بر پشت حیوان میبندند به کار میرود‪ .‬اسماعیل هادی این کلمه را از ریشۀ «اؤرت»‬
‫و در اصل «اؤروتکن» (اؤروت‪ :‬پوش‪ +‬کن) دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪)165 :1386 ،‬؛ در حالی که به نظر‬
‫میرسد کلمه از ریشۀ «اؤر» ‪ ör‬یا «هؤر» ‪ hör‬و با ساخت «اؤر (باف) ‪ +‬کن (اک ‪ :‬پسوند)» به معنی‬
‫‪260‬‬
‫«بافته» باشد‪ .‬ما از این ریشه در ترکی آذربایجانی هؤرمه ‪( hörmə‬بافته‪ ،‬هر چیز بافته شده‪ ،‬طناب) و‬
‫هؤروک ‪( hörük‬گیسوی بافتهشده) را داریم‪.‬‬
‫‪ - 119‬ایشگنه ‪ işgənə‬از لغات ترکی دخیل در فارسی است که به صورت «اشکنه» ‪ eşkene‬در فارسی‬
‫به کار میرود‪« .‬خوراکی رقیق که با آب‪ ،‬روغن‪ ،‬پیاز و آرد میپزند و گاه در آن سبزی و تخممرغ میریزند»‬
‫(صدری افشار و دیگران‪ .)111 :1381 ،‬و جالب این که این لغت ترکی در زبان ترکی آذربایجانی امروز‬
‫کمتر از فارسی به کار میرود‪ .‬این کلمه در اصل در معنی عام «هر نوع خوراک آبدار» است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)100 :1388 ،‬بی شک ریشۀ ایشگنه‪« ،‬ایچ» ‪ iç‬و «ایچمک» ‪( içmək‬نوشیدن) است؛ چرا که‬
‫ایشگنه غذایی آبکی و رقیق است‪ .‬اصل کلمه «ایچقاناق» ‪ içqanaq‬با ساخت «ایچ‪ +‬قاناق» بودهاست که‬
‫به تدریج «ایچقانا» ‪« ،içqana‬ایشقانا» ‪ işqana‬و «ایشگنه» شدهاست (جعفرزاده‪ )442 :1389 ،‬و اصل‬
‫کلمه ایچگنه ‪ içgənə‬است که به ایشگنه ‪ işgənə‬در معنی «آبگوشتی که از جوشاندن گوشت در دیگ‬
‫حاصل آید» بدل شدهاست (هادی‪ .)133 :1386 ،‬جالب این که علی رغم استعمال این لغت در زبان‬
‫فارسی‪ ،‬ترکان آذربایجان از واژۀ «شوربا» ‪ şorba‬به جای این کلمۀ ترکی بهره میبرند‪.‬‬
‫‪ -‬آیدینگ ‪ aydıŋ‬در دیوان به معنی تابش‪ ،‬نور ماه‪ ،‬ماهتاب و مهتاب به کار رفتهاست (کاشغری‪،‬‬ ‫‪120‬‬

‫‪ .)131 :1384‬پیداست که معنی اصیل و قدیم این کلمۀ ترکی همین است که در دیوان ذکر شده و کلمه‬
‫از بن آی ‪ ay‬در معنی ماه مشتق شدهاست‪ .‬آیدین ‪ aydın‬در ترکی جغتایی به معنی نور‪ ،‬شب مهتابی‪،‬‬
‫مهتاب‪ ،‬روشن‪ ،‬مبارک‪ ،‬باهر (روشن‪ ،‬تابان‪ ،‬آشکار و هویدا) و آیدینلیق ‪ aydınlıq‬به معنی سوراخ بام‪،‬‬
‫پنجره و روزن بام (همان باجا ‪ baca‬در ترکی آذربایجانی) به کار رفتهاست (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)40‬لغت آیدین ‪ aydın‬در ترکی ترکیه به معنی «ماهتاب‪ /‬مهتاب‪ /‬نور ماه‪ /‬هالۀ ماه‪ /‬خرمن ماه» به کار‬
‫نمیرود؛ بلکه به معنی «روشن‪ ،‬نورانی و واضح» و لغت آیدینلیک ‪ aydınlık‬به معنی «روشنی‪ ،‬روشنایی‪،‬‬
‫وضوح‪ ،‬نورانیت» کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)33 :1385 ،‬در زمینۀ اتیمولوژی آیدین نظر ما این است که این‬
‫کلمه در اصل آیتین ‪( aytın‬آی ‪ :ay‬ماه ‪ +‬تین ‪ :tın‬روح‪ :‬روح ماه‪ ،‬هالۀ ماه) بودهاست‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی آیدین به معنی «روشن‪ ،‬نورانی‪ ،‬روشنفکر‪ ،‬مهتاب»‪ ،‬و آیدینلیق به معنی روشنایی‪ ،‬وضوح و‬
‫نور ماه کاربرد دارد (داشقین‪ 59 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)163-162 :1394 ،‬در ضمن در ترکی‬
‫آذربایجانی آیدینلیق به معنی «توضیح و بیان» نیز به کار میرود (هادی‪ .)94 :1386 ،‬کلمۀ «آیدین» ‪aydın‬‬
‫که در ادامۀ همین بخش‪ ،‬آن را هم عبدالرحیم به معنی «ماهتاب» معنی کردهاست‪ ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫امروز بیشتر به معنی «روشن‪ ،‬شفاف‪ ،‬صاف‪ ،‬واضح‪ ،‬نورانی» به کار میرود نه به معنی «مهتاب»‪ .‬ضرب‬
‫المثل و حکمت عامیانۀ زیبا و پرمعنی در زبان ترکی آذربایجانی وجود دارد‪« :‬سو آیدینلیقدیر» ‪su‬‬
‫‪aydınlıq dır‬؛ یعنی «آب روشنی است» و این سخن را که ریشه در فرهنگ و اعتقادات هزاران سالۀ‬
‫‪261‬‬
‫شامانیستی ترکان دربارۀ پاکی و قداست آب دارد‪ ،‬این ضربالمثل را ترکان زمانی به کار میبرند که آب‬
‫روی فرش یا چیزی ریخته باشد یا خانه را آب گرفتهباشد! مصحح تجربۀ آب گرفتن کل خانۀ استیجاری‬
‫را در شهر رشت در آذرماه ‪ 1395‬دارد و مادرم بعد از شنیدن این خبر که کل زندگی ما در آب شناورشده‬
‫بود و تمام کتابهایم و کل فرشها و لباسها و همه لوازم زندگیمان در آب شناور بود با این سخن ارزشمند‬
‫مرا تسکین میداد! اگرچه معنی «نور ماه» عبدالرحیم را علی داشقین‪ ،‬لغوی ترک‪ ،‬در فرهنگش‪ ،‬در مدخل‬
‫آیدینلیق آوردهاست (داشقین‪)59 :1386 ،‬؛ اما متأسفانه این لغت زیبا با این معنی زیباتر (مهتاب و نور‬
‫ماه)‪ ،‬از تداول عام ترکان آذربایجان حذف شدهاست و بهتر است احیا شود‪ .‬الزم به ذکر است که «آی»‬
‫(ماه) در پنداشت ترکان کهن مقدس بودهاست و کلمات زیادی از ترکی از ریشۀ «آی» وجود دارد که‬
‫همگی به نحوی به معانی «روشنی‪ ،‬روشنایی‪ ،‬وضوح‪ ،‬نورانیت‪ ،‬شفافیت و پاکی» برمیگردد‪ :‬آینا (آی‪+‬‬
‫نا) همان «آینه» (شفاف و ماه مانند) که به غلط فارسی پنداشتهمیشود‪ ،‬بی شک اسمی ترکی است و‬
‫مصحح چندین زن با این اسم در اردبیل میشناسد‪« .‬خوتای» (صورت اصیل و کهن «خدای» دری در‬
‫زبان پهلوی) که در اصل «قوتای» و کلمۀ دخیل از ایالمی به پارسی بودهاست‪ :‬قوت (مقدس)‪ +‬آی (ماه)‪:‬‬
‫«ماه مقدس»‪ .‬نیز واژۀ کهن ترکی «آی» را در اسامی ترکی مشاهده میکنیم‪ :‬آیدین‪ ،‬آیسان‪ ،‬آیناز‪ ،‬آینا‪ ،‬آیسو‪،‬‬
‫آیسودا‪ ،‬آیال‪ ،‬آیدا‪ ،‬آیگون‪ ،‬آی پارا و غیره‪ .‬در ضمن ضرب المثلی کهن در ترکی هست که در وصف‬
‫بیگناهی و معصومیت کسی به کار میرود‪« :‬آیدان آری‪ ،‬سودان دورو» (پاکتر از ماه‪ ،‬زاللتر از آب) یا‬
‫«آیدان آری‪ ،‬گوندن دورو» (پاکتر از ماه و صافتر از خورشید) (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ 62 :1386 ،‬مدخل آریماق)‬
‫که قداست و پاکی ماه را در نزد تمدنهای کهن «ماهمدار» و «زن محور» و «کشاورزیبنیان» پروتوترک‬
‫سومر و ایالم و اورارتو و ساقا و هور و ماننا و لولوبی و هون و غیره‪ ،‬یعنی اجداد کهن ترکان آذربایجانی‬
‫امروزی میرساند‪ .‬در زبان کهن سومری «آی» ‪« ai‬خدای ماه» بودهاست و در ترکی کهن «آی» را در معنی‬
‫ماه داریم (گری‪.)215 :1389 ،‬‬
‫‪ . 121‬لغت ترکی اؤگوت ‪ / ögüt‬اؤگود ‪( ögüd‬همان اؤیوت ‪ /öyut‬اؤیود ‪ )öyud‬در معنی «اندرز‪ ،‬پند‪،‬‬
‫نصیحت‪ ،‬ادب‪ ،‬راهنمایی» است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 580 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)902 :1388 ،‬این لغت‬
‫متأسفانه از لغات ارزشمندی است که در تداول عام در ترکی آذربایجانی امروزی در حال نابودشدن است‬
‫و باید احیا شود‪ .‬در ترکی فعل اؤیودلهمک ‪ öyudləmək‬به معنی نصیحت کردن‪ ،‬ادب کردن‪ ،‬راهنمایی‬
‫کردن است (داشقین‪ .)579 :1386 ،‬صورت ضبط شدۀ اؤگوت ‪ ögut‬عبدالرحیم اردبیلی بیگمان صورت‬
‫اصیل و اولیه این کلمه است؛ چرا که همان طور که پیش از این نوشتیم‪ ،‬این کلمه از ریشۀ «اؤگ» ‪ög‬‬
‫ترکی و به معنی «فکر‪ ،‬شعور‪ ،‬اندیشه‪ ،‬عقل‪ ،‬خرد‪ ،‬حکمت‪ ،‬یاد» است‪ .‬درترکی قدیم «اؤگه» ‪( ögə‬عاقل‪،‬‬

‫‪262‬‬
‫حکیم)‪ ،‬همانند «بیلگه» ‪( bilgə‬بیلگه خاقان‪ :‬خاقان زیاددان)‪ ،‬لقبی بودهاست درباری مانند «صدراعظم»‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)170 :1386 ،‬‬
‫‪ - 122‬اینجو ‪ incü‬در ترکی آذربایجانی امروزی اینجی ‪ inci‬به معنی «درّ‪ ،‬مروارید و لؤلؤ و مجازاً دختر‬
‫و زن سراپردهنشین که چون مرواریدی در اندرون صدف است» نیز از لغاتی است که در حال رخت‬
‫بربستن از ترکی آذربایجانی امروزی است و بهتر است حفظ شود‪ .‬در ترکی باستان یینچو ‪ yinçü‬را داریم‬
‫که هم به معنی جاریه (کنیز ظریف و زیبا‪ ،‬دختر ظریف و زیبا‪ ،‬خدمتکار زن) و هم به معنی مروارید‬
‫بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)43 :1390 ،‬در کتاب بی نظیر و ارزشمند دیوان اثر جاودانۀ شیخ محمود‬
‫کاشغری نیز‪ ،‬این لغت به صورت یینچو ‪ yinçü‬و در معنی «مروارید و گوهر و مجازاً کنیزان» دیدهمیشود‬
‫(کاشغری‪ .)454 :1384 ،‬اسماعیل هادی نوشتهاست که اصل این لغت یینچو ‪ yınçü‬و به نظر جرارد‬
‫کالوزن احتماال کلمۀ دخیل از زبان چینی به ترکی است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،‬صص ‪)148-147‬؛ اما با توجه به‬
‫وجود این لغت در ترکی باستان نظر کالوزن‪ ،‬مشکوک است‪ .‬آیا این کلمۀ از ریشۀ فرضی «یینج» ‪yinç‬‬
‫ترکی قدیم‪ ،‬در معنی «نازک‪ ،‬باریک‪ ،‬ظریف‪ ،‬تُنُک» نیست؟ در دیوان یینچگه ‪ yinçgə‬به معنی ظریف و‬
‫نازک و یینچگه قیز ‪ yinçgə qəz‬به معنی کنیز آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)596 :1384 ،‬امروزه واژۀ‬
‫اینجه ‪ incə‬به معنی باریک و ظریف و نازک به کار میرود‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی به دختر یا زن‬
‫کمرباریک‪ ،‬اینجهبئل ‪ incəbel‬میگویند‪ .‬میرزا مهدی خان استرابادی در سنگالخ «اینجو» ‪ incü‬را‬
‫مروارید و «اینجی» ‪ inci‬را به معنی «زن» (جنس لطیف و ظریف) مشتق شده از «اینجیماک» دانستهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)71-70 :1384 ،‬در ترکی جغتایی اینجیماق ‪ :ıncımaq‬ظریف شدن‪ ،‬نازک شدن‪ ،‬رقیق‬
‫گردانیدن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪)73 :1392 ،‬؛ آیا بن اینجی ‪ ıncı‬با اینجی ‪ inci‬دارای‬
‫مفاهیم متمایزی بودهاست؟ اگر جواب مثبت است‪ ،‬امروزه این تمایز از بین رفتهاست‪ .‬اینجیمک‬
‫‪ incimək‬در ترکی جغتایی و ترکی آذربایجانی امروزی به معنی متألم شدن‪ ،‬مکدّر شدن‪ ،‬رنجیدن‪ ،‬آزرده‬
‫شدن‪ ،‬آزار و اذیت کشیدن‪ ،‬ناراحت شدن‪ ،‬شکسته خاطر شدن‪ ،‬دلگیر شدن‪ ،‬دلتنگ شدن‪ ،‬قهر کردن و‬
‫امثالهم آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 469 :1386 ،‬و اوزبکی البخاری‪ .)73 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی‪ ،‬آنچه در معنای نازک شدن‪ ،‬باریک شدن‪ ،‬ظریف شدن‪ ،‬زیبا شدن‪ ،‬الغر شدن‪ ،‬ضعیف شدن‬
‫هست‪ ،‬اینجلمک ‪ incəlmək‬است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،‬همان‪ 468 :‬و زارع شاهمرسی‪ .)334 :1394 ،‬از بن‬
‫اینجه (نازک‪ ،‬باریک‪ ،‬ظریف‪ ،‬زیبا‪ ،‬الغر‪ ،‬کمرباریک‪ ،‬ضعیف)‪ ،‬مصدر فرضی اینجهمک ‪ incəmək‬را‬
‫میتوان ساخت که نامتداول است‪.‬‬
‫‪ - 123‬در دیوان به صورت ایلیغ ‪ ılığ‬به معنی آب ولرم‪ ،‬آب نیمگرم آمدهاست‪ .‬کاشغری تصریح کردهاست‬
‫که اصل این لغت ییلیغ ‪ yılığ‬است (کاشغری‪ .)109 :1384 ،‬کاشغری در بحث تفاوتهای گویشهای ترکی‬
‫‪263‬‬
‫در ابتدای دیوانلغاتالترک‪ ،‬مینویسد‪« :‬اوغوزها و قپچاقها حرف «ی» در آغاز اسمها و فعلها را به «الف»‬
‫یا «ج» بدل میسازند و برای نمونه همین ییلیغ ‪ yılığ‬ترکی را مثال میزند که در گویش اوغوز و قپچاق‬
‫به ایلیغ ‪ ılığ‬بدل میشود (کاشغری‪ .)93 :1384 ،‬دکتر جواد هیئت در کتاب ارزشمند «سیری در تاریخ‪،‬‬
‫زبان و لهجههای ترکی» خودش‪ ،‬یکی از تفاوتهایی که ترکی اغوز و قبچاق را از دیگر گویشهای ترکی‬
‫متمایز میکند همین تبدیل «ی» و به «ا» در ترکی اغوز‪ -‬قبچاق دانستهاست‪« :‬ی» اول اسامی و افعال‬
‫لهجههای ترکی (ترکی شرقی) در بین اوغوزها و قبچاقها به «الف» تبدیل میشود؛ مثالً به جای ییالن‬
‫‪ ،yılan‬ایالن ‪( ılan‬مار) و به جای ییلغ‪ ،‬ایلیغ (ولرم) گفته میشود» (هیئت‪ .)174-173 :1380 ،‬در ترکی‬
‫جغتایی ایلیق ‪ ılıq‬هم به معنی نیمگرم‪ ،‬مالیم و هم به معنی گرم و داغ کاربرد داشتهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)72 :1392 ،‬در ترکی ترکیه ایلیک ‪ ılık‬به معنی ولرم‪ ،‬نیمگرم‪ ،‬کمی گرم کاربرد دارد (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)341 :1391‬در ترکی آذربایجانی امروز ایلیق ‪ ılıq‬به معنی ولرم و نیمهگرم کابرد دارد (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪.)454‬‬
‫‪ - 124‬آچار ‪ açar‬به معنی اعم «بازکننده» از لغات ترکی دخیل در فارسی و از ریشۀ «آچ» ‪ aç‬و با ساخت‬
‫«آچ ‪ + aç‬پسوند صفت فاعلیساز «ار» ‪ » ar/ ər‬است که از قدیماالیام در معانی مختلف «ترشی یا چاشنی‬
‫ترش (بازکنندۀ اشتها)‪ ،‬کلید (باز کنندۀ در) و ابزار بازکردن یا بستن پیچ و مهره» به کاررفته و میرود‪.‬‬
‫آچار در ترکی معیار جغتایی هم به معنی کلید‪ ،‬مفتاح‪ ،‬هم به معنی ترشی و میهوه و سبزی ترش پرورده‬
‫کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)29 :1392 ،‬امروزه این کلمۀ دخیل ترکی‪ ،‬به صورت وسیعی در‬
‫کلمات و ترکیبات فارسی مثل آچار بکس‪ ،‬آچار پیچگوشتی‪ ،‬آچار چپقی‪ ،‬آچار درجهای‪ ،‬آچار رینگی‪،‬‬
‫آچار سوسماری‪ ،‬آچار شاخدار‪ ،‬آچار شالقی‪ ،‬آچار فرانسه‪ ،‬آچار قفلی‪ ،‬آچار کالغی‪ ،‬آچار لولهگیر‪ ،‬آچار‬
‫مغزی (آلن)‪ ،‬آچار هفتسری‪ ،‬آچارکشی و ‪ ...‬کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬صدری افشار و دیگران‪.)16 :1381 ،‬‬
‫‪ - 125‬در اصل آقشام (آق‪ +‬شام) به معنی سرِ شب و اول شب و هنگام شفق و سیاه شدن آسمان است با‬
‫این توجیه که در هنگام غروب هنوز هوا روشن (آق‪ :‬سفید) است‪ .‬وجه دیگر کلمه در لهجۀ ترکی همدانی‬
‫«آشقام» ‪ aşqam‬است از ریشۀ آشماق‪ /‬آشقاماق (در معنی مطلق گذشتن و عبور کردن و نیز معنی خاص‬
‫عبور کردن خورشید از سر کوه و غروب خورشید) (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ 53 :1386 ،‬و نیز برای اتیمولوژی‬
‫آشماق ر‪.‬ک‪ .‬خیاوی‪ .)194-193 :1383 ،‬به هر روی‪ ،‬دقت نظر عبدالرحیم در ضبط صورت اصلی کلماتی‬
‫که در آنها ابدال «ق» به «خ» دیده میشود‪ ،‬در اتیمولوژی این گونه کلمات بسیار کمک میکند‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی امروزی‪ ،‬همین لغت‪ ،‬شاید به دلیل سهولت تلفظ‪ ،‬با ابدال ‪/‬ق ‪ /q‬به ‪/‬خ ‪ ،/x‬به صورت آخشام‬
‫‪ axşam‬تلفظ میشود و در معنی «غروب‪ ،‬هنگام غروب» به کار میرود (زارع شاهمرسی‪.)56 :1394 ،‬‬

‫‪264‬‬
‫داشقین معنی این لغت را «عصر‪ ،‬بعد از ظهر» نوشتهاست (داشقین‪ .)28 :1386 ،‬معادل دیگر بعد از ظهر‬
‫و عصر در ترکی آذربایجانی «ایکیندی» ‪ ikindi‬است‪.‬‬
‫‪ . 126‬آغچا‪ /‬آغجا ‪ ağça/ağca‬با اتیمولوژی «آغ‪ +‬چا‪/‬جا» در معنی «سفید‪ ،‬سفیدفام و مسکوک نقرهای (به‬
‫خاطر رنگ سفید آن)» (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ )71 :1386 ،‬و نیز در معنی عام «پول و پولک» (داشقین‪،)20 :1386 ،‬‬
‫از لغاتی است که متأسفانه از دایرۀ واژگان ترکی محاورهای خارج میشود و تنها در ضرب المثلهای اصیل‬
‫و کهن چون «آغ آغچا قاراگون اوچوندور» (پول سفید برای روز سیاه است و در روز مبادا نباید از خرج‬
‫کردن پول ابا کرد) به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)71 :1386 ،‬به راستی که «آتاالرسؤزو» (ضربالمثلهای‬
‫ترکی) حافظ گنجینۀ لغات اصیل این زبان دیرین است‪.‬‬
‫‪ - 127‬طبق آنچه که عبدالرحیم اردبیلی نیز دریافتهاست‪ ،‬کلمۀ «آهسته» ترکی است‪ .‬محمدصادق نائبی در‬
‫کتاب «واژگان زبان ترکی در پارسی» ذیل «آهسته» این لغت را همان «آستا» ‪ asta‬از ریشۀ «آست» ‪ast‬‬
‫ترکی قدیم که صورتی از «آلت» ‪ alt‬ترکی امروزی است‪ ،‬با ساخت «آست (بن) ‪ +‬ا (پسوند)»‪ ،‬در معنی‬
‫«زیرین و پایین‪ ،‬به صورت آرام و کند و یواش» دانستهاست (واژگان زبان ترکی در پارسی‪ ،‬ذیل مدخل‬
‫آهسته)‪ .‬نیز از همین ریشه ما کلمات «آستر»‪« ،‬آستان» و «آستانه» را داریم و نیز اسم ترکی «آستارا» (اسم‬
‫شهرهایی ترک نشین در جمهوری آذربایجان و آذربایجان ایران و روسیه) را داریم که مشتق از همین‬
‫«آست» است‪.‬‬
‫‪128‬‬
‫‪ -‬اورقو ‪ orqu‬در معنا و مفهوم«سؤال‪ ،‬پرسش‪ ،‬تفحص‪ ،‬بازپرسی‪ ،‬استفسار» خیلی غریب است‪.‬‬
‫اوُرقو ‪ urqu‬در ترکی به معنی « بخت‪ ،‬طالع‪ ،‬اقبال و یکی از پدر آن مقدس ترکان قیرقیز و مترادف با‬
‫لغت «اوغور» ترکی ‪ uğur‬آمدهاست (زارع شاهمرسی‪ 247 :1394 ،‬و جعفرزاده‪ )356 :1389 ،‬که ربطی‬
‫به معنی سؤال و پرسش ندارد‪ .‬مصحح در هیچ کدام از منابع قدیم و جدید ترکی‪ ،‬چه ترکی قدیم و چه‬
‫ترکی میانه و چه ترکی جدید و چه ترکی شرقی و چه ترکی غربی‪ ،‬به این لغت با این معنی برخورد‬
‫نکرد‪ ،‬بلکه در اکثر منابع «سورغو» ‪ sorğu‬در همان معنی برخورد کرد‪ .‬به احتمال زیاد این صورت از‬
‫لغت حاصل سهو عبدالرحیم بودهاست وگرنه باید «اورقو» در مفهوم «سؤال و پرسش» را مختص ترکی‬
‫قزلباشی دانست‪.‬‬
‫‪« . 129‬آری» از واژگان کهن و اصیل ترکی است‪ .‬عبدالرحیم‪ ،‬ضمن اشاره به معنی جدید کلمۀ آری (زنبور)‪،‬‬
‫معنی اصیل و قدیمی کلمۀ آری ‪ arı‬را نیز که همان پاک‪ ،‬تمیز‪ ،‬نظیف و نیز صاف‪ ،‬شفاف‪ ،‬روشن و‬
‫درخشان باشد‪ ،‬نوشتهاست‪ .‬به نظر میرسد که معنی کهنتر «آری» در ترکی «روشن و درخشان» است و‬
‫معنی متأخر و رایج آن «پاک» و «زنبور» بودهاست‪ .‬در ترکی قدیم آری به معنی روشن و شفاف کاربرد‬
‫داشتهاست و به صورت آر ‪ ar‬و آرا ‪ ara‬به زبان سومری وارد شدهاست (رک‪ .‬گری‪ .)216 :1389 ،‬گری‬
‫‪265‬‬
‫ضربالمثل کهن ترکی‪ ،‬مبتنی بر بینش شامانیستی «آیدان آری گوندن دورو» ‪Aydan arı gündən‬‬
‫‪( duru‬روشنتر از ماه درخشان تر از خورشید) ا که در ترکی ترکمنی امروز نیز کاربرد دارد‪ ،‬به عنوان‬
‫شاهد و مثال برای همین معنی کهن آوردهاست (همان)‪ .‬ضربالمثل مزبور در ترکی آذربایجانی امروز به‬
‫صورت «آیدان آری سودان دورو» (پاکتر از ماه‪ ،‬زاللتر از آب) کاربرد دارد‪ .‬در دیوان‪ ،‬آری به معنی‬
‫زنبور (کاشغری‪ )119 :1384 ،‬و آریغ ‪ arığ‬به معنی چیز پاکیزه و نظیف قید شدهاست (همان‪ .)109 :‬در‬
‫ترکی جغتایی نیز آریغ‪ /‬آریق ‪ arıq‬عالوه بر معانی نهر‪ ،‬جدول‪ ،‬کانال و نیز الغر‪ ،‬زبون‪ ،‬افتاده‪ ،‬ضعیف‪،‬‬
‫به معنی «پاک‪ ،‬تمیز‪ ،‬صاف‪ ،‬پاکیزه‪ ،‬مبرّی‪ ،‬طاهر‪ ،‬و مصفّا» نیز آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ 32 :1392 ،‬و‬
‫استرآبادی‪ .)21 :1384 ،‬در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی امروز‪ ،‬دقیقاً مطابق با ترکی قزلباشی زمان‬
‫عبدالرحیم‪ ،‬آری در هر دو معنی تمیز و زنبور کاربرد دارد (گلکاریان‪ 71 :1391 ،‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)78 :1394‬معانی دیگر آری در ترکی عبارت است از «دور‪ ،‬بعید‪ ،‬هم‪ ،‬نیز‪ ،‬روغن‪ ،‬یا‪ ،‬حداقل‪ ،‬اینجا‪ ،‬این‬
‫طرف» (زارع شاهمرسی‪.)78 :1394 ،‬‬
‫‪ - 130‬اوگن ‪ ügən‬در ترکی آذربایجانی امروز به صورت یوگن ‪ /yügən‬یوین ‪ yüyən‬و در معنی «لگام‪،‬‬
‫لجام‪ ،‬دهنه‪ ،‬عنان‪ ،‬افسار» دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 107 :1388 ،‬و داشقین‪ .)790 :1386 ،‬در‬
‫ترکی شرقی جغتایی نیز این کلمه به صورت «یوگن» ‪ yügən‬دیدهمیشود (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)276‬در ترکی ترکیه این کلمه را نیافتیم ‪ .‬به جای این کلمه در این ترکی دیزگین ‪ dizgin‬و آغیزلیک‬
‫‪ ağızlık‬در همین معنی لگام کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)396 :1385 ،‬اسماعیل هادی صورت قدیم این‬
‫کلمه را به صورت «یوگون» ‪ yügün‬ضبط کردهاست و آن را مشتق از «یوگمک» ‪ yügmək‬در معنی‬
‫«جمع کردن» دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)841 :1386 ،‬به هر حال صورتی که عبدالرحیم ضبط کردهاست‬
‫(اوگن)‪ ،‬صورتی جالب و نادر است‪.‬‬
‫‪ - 131‬کلمۀ ایی ‪ iy‬از اید ‪ ıd‬ترکی قدیم به معنی بو و مُشک مشتق شدهاست (برای اید ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪،‬‬
‫‪ .)34 :1390‬ییدیغ ‪ yıdıg‬در ترکی قدیم به معنی متعفن بودهاست (همان‪ .)35 :‬در دیوان ییذماق ‪yıžmaq‬‬
‫را در معنی بو دادن‪ ،‬بوییدن و مخصوصاً بوی بد دادن داریم (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)477 :1384 ،‬با توجه به‬
‫این که طبق توضیح و توصیف دقیق و کمنظیر شیخ محمود کاشغری‪ ،‬ترکان یغما‪ ،‬تخسی‪ ،‬قپچاق‪ ،‬یاباکو‪،‬‬
‫تاتار‪ ،‬قای‪ ،‬چمول و اوغوز‪ ،‬هماهنگ با هم‪ ،‬حرف «ذ» ‪ ž‬را هر زمان به «ی» ‪ y‬تبدیل میسازند و هیچگاه‬
‫نمیتوانند «ذ» را تلفظ کنند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،)94 :‬پیداست که اید ترکی باستان به ییذ ‪ yıž‬ترکی میانه و ییذ‬
‫در ترکی اوغوز به ییی ‪ yıy‬و سپس ‪ ıy‬و سپس ‪ iy‬تبدیل شدهاست‪ .‬پس خط سیر تبدیل و تحول‬
‫اتیمولوژیک ایی ‪ iy‬از ترکی باستان تا زمان حال چنین است‪ . iy←ıy ← yıy ← yıž ← ıd :‬به‬
‫نظر میرسد که ایی ‪ iy‬در ترکی معیار جغتایی به ناروا به صورت ایگ ‪ ig‬در معنی بو و عطر درآمدهاست‬
‫‪266‬‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)68 :1392 ،‬این که گفتیم به ناروا به این دلیل است که کلمۀ ایگ در ترکی باستان‬
‫و میانه به معنی بیماری بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ 27 :1390 ،‬و کاشغری‪ )103 :1384 ،‬که با معنی مورد‬
‫نظر ما ارتباطی ندارد‪ .‬هادی در اتیمولوژی کلمۀ ایی ‪ iy‬آن را به درستی مشتق از ییذماق دانستهاست‪ ،‬ولی‬
‫چون به اید ‪ ıd‬ترکی قدیم اشاره نکردهاست‪ ،‬نتوانستهاست ارتباط میان ایذ و ایی و بیارتباطی آن با ایگ‬
‫ترکی باستان و میانه را مانند ما دقیقاً توصیف کند (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)148 :1386 ،‬‬
‫‪ . 132‬صورت اصیل و بدون ادغام این لغت ترکی در ترکی قزلباشی‪ ،‬باید «انلوک ‪ »ənlük‬باشد‪ .‬انلیک‬
‫‪ ənlik‬در ترکی آذربایجانی معاصر به معنی «سرخاب» است (داشقین‪ 265 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)567 :1388‬از نظر اتیمولوژی این لغت از ریشۀ «انگ» ‪( əng‬چانه ‪ )çənə‬و در اصل «انگلیک» ‪ənglik‬‬
‫بودهاست و به معنی لوازم بزک و آرایش که به چانه و صورت زدهمیشود به کار میرود (جعفرزاده‪،‬‬
‫‪ .)287 :1389‬این لغت با لغت «کیرشان» ‪( kirşan‬پودر‪ ،‬نرمینه‪ ،‬پودر آرایش‪ .‬زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫‪ ،)1176‬به صورت ترکیب «انلیک‪-‬کیرشان» (سرخاب‪ -‬سفیداب) در روستاهای آذربایجان به کار میرود‪.‬‬
‫انلیک‪ -‬کیرشان متأسفانه از ترکیبات در حال موت ترکی آذربایجانی است؛ چرا که زمانه‪ ،‬زمانۀ رُژ گونه‬
‫و رژ لب و پنکیک است نه زمانۀ «دومه شیره»‪« ،‬اوز یاغی» و «دوداق بویاسی»!‬
‫‪ . 133‬با توجه به «کاف فارسی» فعل نادراالستعمال بوگ ‪ büg‬در ترکی به معنی «مسدود کن» از مصدر‬
‫«بوگمک» ‪ bügmək/büymək‬به معنی «مسدود کردن و تراویدن» است (زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫‪)432‬؛ شاید منظور عبدالرحیم «بوک» ‪ bük‬در معنی «تا کن» است‪ ،‬نه «بوگ» ‪ . büg‬فعلهای مصدر‬
‫«بوکمک» ‪ bükmək‬در ترکی امروزی نیز رایج هستند‪ .‬بوکمک به معنی «بستن‪ ،‬تا کردن‪ ،‬پیچاندن‪ ،‬به‬
‫صورت لقمه درآوردن» است و به ساندویچ در ترکی بوکمه ‪ bükmə‬میگویند (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪.)111‬‬
‫‪« - 134‬باجارماق» ‪ bacarmaq‬در ترکی آذربایجانی امروز به معنی توانستن‪ ،‬قادر بودن‪ ،‬از عهده کاری‪،‬‬
‫کسی یا چیزی برآمدن‪ ،‬آشنا بودن‪ ،‬بلد بودن‪ ،‬شایسته بودن‪ ،‬شایستگی داشتن‪ ،‬مهارت داشتن‪ ،‬حریف‬
‫شدن» است و «باجاریق» ‪ bacarıq‬به معنی «توانایی‪ ،‬استعداد‪ ،‬عُرضه‪ ،‬مهارت‪ ،‬قدرت‪ ،‬هنر‪ ،‬شایستگی و‬
‫لیاقت» است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)346 :1394 ،‬در ترکی ترکیه باشارماک ‪ başarmak‬به معنی موفق‬
‫شدن‪ ،‬از عهده برآمدن و باشاریم ‪ başarım‬به معنی قابلیت‪ ،‬استعداد و حدّ طاقت است (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)117 :1391‬باجارماق در بعضی از لهجههای ترکی رایج در آذربایجان مثل اردبیل به صورت باشارماق‬
‫‪ başarmaq‬نیز به کار می رود که اتفاقاً مطابق است با تلفظ اصیل شرقی جغتایی کلمه‪ .‬در جغتایی‬
‫باشارماق به معنی «سر کردن‪ ،‬مبادرت ورزیدن‪ ،‬موفق شدن‪ ،‬پیروز شدن‪ ،‬توانستن‪ ،‬فهیمدن‪ ،‬بلد بودن»‬
‫است (اوزبکی البخاری‪ .)77 :1392 ،‬هیچ کدام از این معانی رایج کلمه با «سرپرستی کردن و نگهداری‬
‫‪267‬‬
‫کردن» که مدّ نظر عبدالرحیم است‪ ،‬نمیخواند‪ .‬در زبان ترکی معادل افعال اخیر «ساخالماق ‪،saxlamaq‬‬
‫باخماق‪ ،baxmaq‬قوروماق‪ ،qorumaq‬گؤزلهمک‪ ،gözləmək‬آسراماق ‪ » asramaq‬است (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 566 :1388 ،‬و ‪)908‬؛ اما با توجه به این که هم اکنون نیز در اردبیل دربارۀ ناتوانی در نگهداشتن‬
‫بچههای شلوغ و سرتق از زبان مادر آن و بزرگترها ترکیب فعلی « بونالن باشارا بیلمیرم» ‪başara‬‬
‫‪( bu uşaqlan bilmirəm‬نمی توانم حریف این بچه شوم یا نمیتوانم از عهدۀ (نگهداری) این بچه‬
‫برآیم) به گوش میرسد‪ ،‬میتوان معنای مدّ نظر عبدالرحیم را حدس زد‪.‬‬
‫‪ -‬بکلهمک ‪ bəkləmək‬نیز از لغات زیبا و بامفهومی است که برخالف زمان عبدالرحیم متأسفانه‬ ‫‪135‬‬

‫امروزه از واژگان زبان ترکی آذربایجانی حذف شدهاست و لزوم دوباره زنده کردن و رایج کردن آن‬
‫احساس میشود‪ .‬در ترکی شرقی جغتایی بکلهمک به معنی «انتظار کشیدن‪ ،‬حراست کردن‪ ،‬حفاظت کردن‪،‬‬
‫چشم به راه بودن‪ ،‬چشم انتظار بودن‪ ،‬متوقع بودن‪ ،‬درنگ کردن و توقف کردن» است (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)81 :1392 ،‬در ترکی غربی (ترکیهای‪ ،‬آذربایجانی و ترکمنی) نیز ‪ beklemek‬به معنی «منتظر‬
‫شدن‪ ،‬صبر کردن‪ ،‬نگهبانی کردن‪ ،‬توقع داشتن‪ ،‬انتظار کشیدن‪ ،‬معطل شدن‪ ،‬مراقب بودن‪ ،‬بستن‪ ،‬تصدیق‬
‫کردن‪ ،‬پذیرفتن» است و در همین معانی امروز نیز کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ 43 :1385 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)392 :1394 ،‬اسماعیل هادی بن بکلهمک را از قول جرارد کالوزن‪« ،‬برک» ‪( bərk‬سخت‪،‬‬
‫محکم‪ ،‬استوار‪ ،‬صلب) میداند؛ ولی اسماعیل جعفرزاده بن آن را «بگ‪ /‬بی» ‪ bəg/bəy‬میشمارد (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫هادی‪ 224 :1386 ،‬و جعفرزاده‪ .)554 :1389 ،‬به نظر مصحح‪ ،‬این فعل نمیتواند با تکواژ پایۀ «باق‪ /‬باخ»‬
‫‪( baq/bax‬نگاه کن‪ /‬نگاه) بی ارتباط باشد‪ :‬بلکهمک‪ :‬باقالماق ‪ /baqlamaq‬باخالماق ‪ .baxlamaq‬در‬
‫ترکی آذربایجانی امروز به جای بلکهمک از گؤزلهمک ‪ gözləmək‬در همان معانی ذکرشده به اضافۀ‬
‫معنی «مالحظۀ کسی را کردن» استفاده میشود‪ .‬همین گؤزلهمک سبب شدهاست که لغت اصیل بکلهمک‬
‫به مرور زمان از دایرۀ واژگان زبان ترکی آذربایجانی حذف شود؛ یعنی متأسفانه‪ ،‬گؤزلهمک به صورت‬
‫رقیبی بکلهمک را از میدان تداول روزمره ترکان آذربایجان خارج کردهاست‪ .‬ارزش متون اصیلی چون‬
‫مظهرالترکی از جهت زبانشناسی این است که نشان میدهد کدام لغات ترکی در حدود سه قرن پیش در‬
‫آذربایجان پیش رایج بودهاند و امروزه از واژگان این زبان حذف شدهاند یا با تغییر معنی یا تغییر تلفظ به‬
‫زندگی خود در ذهن و زبان مردم ادامه میدهند‪ .‬در ضمن بکلر ‪ bəklər‬مستقبل است و مضارع آن‬
‫بکلهییر ‪ bəkləyir‬یا به صورت مخففِ عامیانه بکلیر ‪ bəklir‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 136‬بولماق ‪( bulmaq‬یافتن‪ ،‬پیدا کردن) نیز از مصادری است که طبق همین مظهرا الترکی که در دست‬
‫داریم‪ ،‬مانند بکلهمک‪ ،‬در سیصد سال پیش در ترکی آذربایجانی نیز رایج بودهاست وبر خالف آن که در‬
‫ترکی ترکیه امروزی کماکان رایج است‪ ،‬متأسفانه امروز با تمامی افعالش از دایرۀ واژگان ترکی آذربایجانی‬
‫‪268‬‬
‫رخت بربسته و رقیب جدی آن که سبب از میدان به در شدنش شدهاست بی شک فعل «تاپماق» ‪tapmaq‬‬
‫در همان معنی است‪ .‬بولماق در دیوان در معنی یافتن به کار رفتهاست‪« :‬بُلدی» ‪« buldı‬پیدا کرد»‬
‫(کاشغری‪ .)306 :1384 ،‬در زبان ترکی ترکیه از افعال پر کاربرد است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)54 :1385 ،‬معانی‬
‫مختلف دیگر این فعل عبارتند از «کشف کردن‪ ،‬پی بردن‪ ،‬مالحظه کردن‪ ،‬تحصیل کردن‪ ،‬نایل شدن و به‬
‫دست آوردن» ‪ .‬به نظر میرسد که واژۀ پر کاربرد بوالق ‪( bulaq‬چشمه) در ترکی آذربایجانی از این‬
‫ریشه است؛ چرا که انسان بوالق را کشف میکند و با دیدن آن شاد میشود (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪-253 :1386 ،‬‬
‫‪ .)254‬اتیمولوژی هادی از این نظر ایراد دارد که «بو» در ترکی کهن همان «سو» بودهاست و بوالق‪ ،‬همان‬
‫«سوالق» (آب گاه‪ ،‬جای پر آب) است؛ کلمات دیگری که در آنها «بو» همان «سو» است و با سو ارتباط‬
‫معنایی دارند‪ ،‬عبارتند از بولوت (سولوت‪ :‬ابر)‪ ،‬بوز (یخ)‪ ،‬بوق‪ /‬بوغ (بخار) و‪ . ...‬در ضمن بوالر ‪bular‬‬
‫مستقبل است و مضارع آن بولور ‪ bulur‬میشود‪.‬‬
‫‪137‬‬
‫‪ -‬باتماق ‪ batmaq‬در دیوان به معنی غروب کردن (خورشید)‪ ،‬فرو رفتن (در آب یا گل) به کار‬
‫رفتهاست‪ .‬کاشغری تصریح کردهاست که باتماق در مورد هر چیز که از چشم دور شود‪ ،‬استعمال میشود‬
‫(کاشغری‪ .)414 :1384 ،‬در ترکی جغتایی باتماق هم به معنی غروب کردن‪ ،‬هم به معنی غرق شدن‪ ،‬هم‬
‫به معنی فرو رفتن در آب‪ ،‬هم به معنی زیرآبی رفتن و هم به معنی انحطاط کاربرد داشتهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)75 :1392 ،‬در ترکی ترکیه باتماک ‪ batmak‬هم به معنی غروب کردن‪ ،‬هم به معنی غرق شدن‬
‫و هم به معنی نابود شدن کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)120 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی باتماق هم به معنی‬
‫گود شدن‪ ،‬هم به معنی فرو رفتن‪ ،‬هم به معنی غروب کردن‪ ،‬هم به معنی غرق شدن و هم به معنی آلوده‬
‫شدن کاربرد دارد (داشقین‪ .)81 :1386 ،‬باتار ‪ batar‬مستقبل است و مضارع آن باتیر ‪ batır‬یا به لهجۀ‬
‫رایج در زمان عبدالرحیم باتور ‪ batur‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 138‬یکی از خصوصیات مظهرالترکی این است که دیدگاه دستوری مصنف بر دیدگاه توصیفی (توصیف‬
‫واقعیت) او غلبه کند و همین امر سبب شدهاست که عبدالرحیم آنچه را که خود تلفظ میکرده و از زبان‬
‫انسانهای ترک عصر خودش میشنیدهاست‪ ،‬در نظر نگیرد؛ بلکه چنان که خود نوشتهاست با فتوا و دستور‬
‫علمای خمسه و امثالهم «قواعد ترکیّت» را به جا آورد؛ مثال بارزش همین «بوغ» ‪ boğ‬است که عبدالرحیم‬
‫بنا به رویکرد علمی خاص خودش آن را «بوق» ‪ boq‬نوشتهاست‪ .‬از نظر قواعد زبان ترکی در زمان‬
‫حال حاضر نیز بوق صحیحتر است‪ .‬اما چون عبدالرحیم به عیان میشنیده که ترکهای زمان خودش‪ ،‬این‬
‫کلمه را بوغ تلفظ میکنند نه بوق‪ ،‬بنابراین مجبور شدهاست که این ایضاح را اضافه کند که «به غین هم‬
‫صحیح است»‪ .‬در رویکرد علمی زبانشناختی امروزی توصیف دقیق گونههای زبان آن گونه که مردم‬
‫گفتار و تلفظ میکنند‪ ،‬مورد مطالعه و تدقیق و توصیف است‪ ،‬نه تجویز آنچه را که باید تلفظ کنند‪ .‬البته‬
‫‪269‬‬
‫نمیتوان این رویکرد امروزی زبانشناسی نوین را به تاریخ و متون تاریخی مثل مظهرالترکی تجویز کرد‪.‬‬
‫از دیدگاه زبانشناسی تاریخی‪ -‬درزمانی متونی مثل مظهرالترکی از لحاظ روشنگریهایی که دربارۀ‬
‫چگونگی تلفظ رایج کلمات ترکی در حدود سیصد سال پیش در ایران دارند یا از دیدگاه واژهشناسی و‬
‫واژگان (لغات) زبان ترکی آذربایجانی آن زمان ارزشهای خاص خود را دارند که نمیتوان انکار کرد و‬
‫همینها باعث شدهاست که برای تصحیح آن همت و وقت بگذاریم‪.‬‬
‫‪ - 139‬به نظر میرسد که عبدالرحیم در اینجا‪ ،‬بین فعلهای دو مصدر بوشاماق ‪ boşamaq‬و بوشاتماق‬
‫‪ boşatmaq‬خلط کردهاست‪ .‬مصدر متعدّی «بوشاماق» در ترکی به معنی «خالی کردن‪ ،‬طالق دادن‪،‬‬
‫منصرف شدن‪ ،‬دست کشیدن از‪ ،‬جدا کردن‪ ،‬سست کردن‪ ،‬شل کردن»؛ اما مصدر متعدّی سببی «بوشاتماق»‬
‫‪ boşatmaq‬در ترکی آذربایجانی امروزی هم در مفهوم «خالی کردن‪ ،‬تخلیه‪ ،‬و معافیت» و هم در معنی‬
‫«سببِ طالق شدن‪ /‬برای طالق مجبور کردن» کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 99 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)413 :1394‬فعلهای مصدر الزم بوشمالماق ‪ boşalmaq‬به معنی «خالی شدن‪ ،‬تهی شدن‪ ،‬شل شدن‪،‬‬
‫سست شدن‪ ،‬تنبل شدن» (داشقین‪ ،‬همان) نیز از مصدرهای پرکاربرد در ترکی آذربایجانی امروزی است‪.‬‬
‫صورت دیگر این مصدر که عبدالرحیم آن را با بوشاماق خلط کردهاست‪ ،‬مصدر متعدی «بوشالتماق‪/‬‬
‫بوشالدماق» ‪ boşaltmaq/boşaldmaq‬در معنی « تخلیه‪ ،‬خالی کردن‪ ،‬تهی کردن و نیز سست و بیحال‬
‫کردن» است (زارع شاهمرسی‪ 287 :1388 ،‬و داشقین‪ ،‬همان)‪ .‬از این رو‪ ،‬اگر منظور عبدالرحیم بن فعل‪،‬‬
‫(فعل امر) بوشالد‪ /‬بوشالت ‪ boşald/boşalt‬بودهاست‪ ،‬که همین طور هم هست‪ ،‬سوم شخص مفرد‬
‫ماضی آن بوشالتدی ‪ boşaltdı‬یا بوشاتدی ‪ boşatdı‬و سوم شخص مفرد مضارع آن بوشالدیر‬
‫‪ boşaldır‬و سوم شخص مفرد مستقبل آن بوشالدار ‪ boşaldar‬میشود‪ .‬در نسخۀ خطی به جای‬
‫بوشالتدی‪ ،‬بوشادی و به جای بوشالدیر‪« ،‬بوشر» ‪( boşar‬همان «بوشاییر ‪ )boşayır‬نوشتهشدهاست‪ ،‬که‬
‫غلط است‪ .‬فرهاد رحیمی در تصحیح خودش بدون ایضاح دربارۀ اشتباه عبدالرحیم‪ ،‬در نسخۀ خطی دست‬
‫برده و به جای «بوشر»‪« ،‬بوشَدور» ‪ boşadur‬نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪!)109 :1391 ،‬‬
‫‪ - 140‬در دیوان مینمک ‪ minmək‬در معنی سوار شدن ( به اسب) به کار رفتهاست (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)309‬در ترکی جغتایی نیز مینمک‪ /‬مینماک در همین معنی سوار شدن کاربرد داشتهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)243 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی نیز مصدر «مینمک» ‪( minmək‬با م‪ )m /‬تلفظ‬
‫میشود‪ .‬تلفظ بینمک ‪« binmek‬بینمک» (با ب‪ )b /‬موافق است با تلفظ رومی یا عثمانی (ترکیه امروزی)‬
‫همین کلمه (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)48 :1385 ،‬به جز این فعل در مظهرالترکی موافقت اندکی در تلفظ «م» به‬
‫جای «ب» در ترکی قزلباشی با ترکی عثمانی دیدهشود؛ مثالً در ترکی عثمانی ضمیر اول شخص مفرد‪،‬‬
‫«بن» ‪ ben‬نوشتهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)44 :‬؛ در حالی که عبدالرحیم همه جا «من» ‪ mən‬نوشتهاست نه‬
‫‪270‬‬
‫«بن» ‪ . bən‬همچنین عدد هزار در ترکی ترکیه «بین» ‪ bin‬میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)48 :‬؛ در حالی که‬
‫عبدالرحیم آن را «مین» ‪ min‬نوشتهاست‪ .‬در ضمن بینر ‪( binər‬همان مینَر ‪ minər‬در ترکی آذربایجانی)‬
‫مستقبل است و مضارع آن بینیر ‪( binir‬همان مینیر ‪ minir‬در ترکی آذربایجانی) میشود‪.‬‬
‫‪ - 141‬بوالماق ‪ bulamaq‬در ترکی عالوه بر معنی «آلودن‪ ،‬آغشتن» به معنی «به هم زدن‪ ،‬جنباندن‪ ،‬حرکت‬
‫دادن به این سو و آن سو‪ ،‬به هم ریختن‪ ،‬ریختن‪ ،‬جاری کردن و بسیار گریستن» هم هست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ 423 :1394 ،‬و داشقین‪ 106 :1386 ،‬و جعفرزاده‪ .)610 :1389 ،‬در این جا عبدالرحیم اردبیلی‬
‫معنی «به هم زدن» را در نظر دارد‪ .‬برای این که این فعل عین بوالماق ‪ bulamaq‬در معنی آلودن و‬
‫آغشتن است‪ ،‬در منطقۀ اردبیل برای ایجاد تمایز معنایی همین فعل به صورت «بولالماق» ‪( bullamaq‬با‬
‫دو «ل») به کار میرود؛ مثالً اگر سگی دمش را تکان دهد میگویند‪« :‬ایت قویروغون بولالییر‪ /‬بوللور»‬
‫‪ it quyruğun bullayır/bullur‬و همچنین در اردبیل موقع پختن آش دوغ «آیران آشی» ‪ayran‬‬
‫‪ aşı‬که تا جوش آمدن دوغ باید آن را روی اجاق به صورت منظم و مدوّر با مالقه (چومچه ‪)çömçə‬‬
‫به صورت مدور تکان داد‪ ،‬در هنگام امر به پختن آش دوغ می گویند‪« :‬آشی بولال» ‪( aşı bulla‬آش را‬
‫به هم بزن)‪ .‬در ضمن بوالر ‪ bula‬یا بولالر ‪ bullar‬مستقبل است و مضارع آن بوالییر ‪ bulayır‬یا همان‬
‫بولور ‪ bulur‬یا به لهجۀ اردبیل بولالییر ‪ bullayır‬یا بوللور ‪ bullur‬میشود‪ .‬به نظر مصحح افزودن یک‬
‫«ل» به بوالماق و ارادۀ معنی ج دید و متمایز از آن توسط ترکان منطقۀ اردبیل هوشمندانه است‪ .‬همچنین‬
‫وقتی کسی آن قدر الغر باشد که هر لباسی بپوشد برایش گشاد شود‪ ،‬به او «اوزون بولال» و در توصیف‬
‫او میگویند‪« :‬بول بول بولالنیر» ‪ bul-bul bullanır‬یعنی از شدت الغری‪ ،‬نای جمع و جور کردن‬
‫اندامهای خودش را ندارد و موقع راه رفتن میلرزد‪.‬‬
‫‪ - 142‬مصدر متعدی سببی «بوشالتماق» ‪ boşlatmaq‬در معنی «سبب رهایی‪/‬آزادی کسی یا چیزی شدن‬
‫و نیز سست کردن‪ ،‬شُل کردن‪ ،‬لق کردن و نرم کردن» است‪ .‬در این جا عبدالرحیم معنی اخیر کلمه را در‬
‫نظر داشتهاست‪ .‬بن فعل (فعل امر) بوشالد‪ /‬بوشالت ‪ boşlad/boşlat‬میشود و با تلفظ امروزی کلمه‪،‬‬
‫سوم شخص مفرد ماضی آن بوشالتدی ‪ boşlatdi‬و سوم شخص مفرد مضارع آن بوشالدیر ‪boşladır‬‬
‫و سوم شخص مفرد مستقبل آن بوشالدار ‪ boşladar‬میشود‪ .‬صورت بوشالتور ‪ boşlatur‬که عبدالرحیم‬
‫نوشتهاست‪ ،‬امروزه با «ت» ‪ t‬تلفظ و نوشتهنمیشود‪ ،‬بلکه با «د» ‪ d‬تلفظ و نوشته میشود‪ .‬در ضمن این‬
‫صورت مضارع فعل است ولی آن را برای مستقبل نوشتهاست‪ .‬با توجه به استثنا بودن مورد به نظر میرسد‬
‫عبدالرحیم در این مورد سهو کردهاست‪.‬‬
‫‪ . 143‬در دیوان بورمک ‪ bürmək‬در معنی پیچیدن و بستن (سر هر چیزی که شبیه توبره باشد) آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ .)299 :1384 ،‬در ترکی جغتایی بورمک به معنی پوشاندن سر‪ ،‬پیچیدن چیزی در پوشش کاربرد‬
‫‪271‬‬
‫داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)85-84 :1392 ،‬در ترکی ترکیه بورومک ‪ bürümek‬در معنی پوشانیدن‬
‫و در چیزی پوشاندن کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)165 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی بورومک به معنی‬
‫پوشاندن‪ ،‬تحت پوشش درآوردن و گرفتن کاربرد دارد (داشقین‪.)112 :1386 ،‬‬
‫‪ - 144‬بوغاز ‪ boğaz‬در زبان ترکی معانی متعددی چون «گلو‪ ،‬حنجره‪ ،‬حلقوم‪ ،‬گردن‪ ،‬مری‪ ،‬شکم‪ ،‬تنگه‪،‬‬
‫تنگۀ دریایی‪ ،‬آبستن‪ /‬باردار‪ /‬حامله‪ ،‬خانۀ چوبی‪ ،‬سوراخ داخل چرخهای چوبی آسیاب‪ ،‬بدهکار‪ ،‬غذا‪،‬‬
‫خوراکی» به کار رفته و میرود و به صورت «البوغاز» (جمع آن بواغیز)‪ ،‬در معنی «تنگۀ دریایی» وارد زبان‬
‫عربی و به صورت «بوغاز‪ /‬بغاز» در همان معنی وارد فارسی و به صورت ‪ bogaz‬وارد انگلیسی شدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 96 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪« .)415 :1394 ،‬بوغازالماق» ‪ boğazlamaq‬با معانی‬
‫متعددی چون «گرفتن (خفت کسی را چسبیدن)‪ ،‬بریدن گلو‪ ،‬سربریدن‪ ،‬ذبح کردن‪ ،‬پوست کندن پرنده‬
‫برای کباب کردن آن‪ ،‬گلو را گرفتن‪ ،‬خفه کردن با گرفتن و فشردن گلو‪ ،‬حامله کردن‪ ،‬بارور‪ /‬آبستن‪/‬‬
‫باردار‪ /‬حامله کردن» به کار رفته و میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 97 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪.)416 :1394 ،‬‬
‫بوغازالر ‪ boğazlar‬مستقبل است و مضارع آن بوغازالییر ‪ boğazlayır‬یا به صورت مخفف عامیانه‬
‫بوغازلیر ‪ boğazlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 145‬فعل بؤلچمک ‪ bölçmək‬در معنی پیانه کردن عجیب است‪ .‬مصحح در هیچ کدام از منابع قدیم و‬
‫جدید ترکی این فعل را در این معنی نیافت‪ .‬اگر حاصل سهو عبدالرحیم نباشد باید گفت از اختصاصات‬
‫ترکی قیزلباشی است که نه در ترکی شرقی و نه غربی نظیری بر آن یافت نمیشود‪ .‬آیا این فعل از بن‬
‫بؤل ‪ böl‬در معنی تقسیم کن‪ ،‬جدا کن و ببُر و از مصدر بؤلمک ‪ bölmək‬در معنی تقسیم کردن‪ ،‬جدا‬
‫کردن و بریدن (زارع شاهمرسی‪ 427 :1394 ،‬و داشقین‪ )103 ،‬است؟ در ترکی آذربایجانی امروزی‬
‫اؤلچمک ‪ ölçmək‬را در معنی «اندازه گرفتن‪ ،‬پیمانه کردن‪ ،‬متراژ کردن‪ ،‬محاسبه کردن‪ ،‬پیمودن‪ ،‬سنجیدن‪،‬‬
‫مقایسه کردن‪ ،‬دقت کردن‪ ،‬نواختن‪ ،‬زدن‪ ،‬چسباندن (سیلی)» (زارع شاهمرسی‪ 280 :1394 ،‬و داشقین‪،‬‬
‫‪ )574 :1386‬داریم و نیز در منطقۀ اردبیل به معنی «دراز کردن دست در هنگام دعوا به اعتراض» (ال قول‬
‫اؤلچمک ‪ )əl-qol ölçmək‬به کار میرود‪ .‬در ضمن بؤلچر ‪ bölçər‬مستقبل است و مضارع آن بؤلچور‬
‫‪ bölçür‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 146‬نکتۀ جالب این که «بیاغاز‪ /‬آغاز کن و شروع کن» معنی اصلی باشال ‪ başla‬است و جالب است‬
‫که عبدالرحیم «سر کن»‪ ،‬یعنی معنی تحت اللفظی فعل ترکی باشال را به جای معنی اصلی فعل نوشتهاست!‬
‫در فارسی «سر کردن» به معنی « گذراندن‪ ،‬گذران کردن‪ ،‬گذراندن زندگی‪ ،‬با خوب و بد زندگی ساختن‪،‬‬
‫امرار معاش کردن‪ ،‬به سر بردن‪ ،‬مدارا کردن و ‪ »...‬به کار میرود (زارع شاهمرسی‪ 1124 :1394 ،‬و‬
‫داشقین‪ )498 :1386 ،‬و تنها معادل ترکی این همه مفهوم به اضافۀ مفاهیمی چون «بیهوش شدن‪ ،‬مردن‪،‬‬
‫‪272‬‬
‫شیدا شدن‪ ،‬روده بر شدن (از خنده)‪ ،‬بیهوش شدن»‪« ،‬کئچینمک» ‪ keçinmək‬است! باشالر ‪başlar‬‬
‫مستقبل است و مضارع آن باشالییر ‪ başlayır‬و به صورت مخفف و عامیانه باشلیر ‪ başlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 147‬باغیر ‪ bağır‬در دیوان به معنی جگر و کبد به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)228 :1384 ،‬معنی اصیل و‬
‫کهن کلمه همین است‪ .‬در ترکی جغتایی هم به معنی جگر و کبد و هم فعل امر از صدا کردن و فریاد‬
‫زدن و هم به معنی نام روستا و قبیلهای از ترکمنها در نزدیکی عشقآباد کاربرد داشتهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)78 :1392 ،‬باغیر ‪ bağır‬در ترکی ترکیه به معنی آغوش‪ ،‬سینه و بغل کاربرد دارد (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)102 :1391‬برای معنی «جگر» در ترکی ترکیه لغت جیغر ‪ ciğer‬را داریم (همان‪ .)132 :1385 ،‬باغیر‬
‫در ترکی آذربایجانی معاصر هم به معنی جگر سیاه و کبد‪ ،‬هم به معنی قلب و دل‪ ،‬هم به معنی سینه‪ ،‬هم‬
‫به معنی امعاء و احشاء و هم به معنی آغوش و بغل کاربرد دارد (داشقین‪ 69 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)373 :1394‬در ضمن معنی فعل امر از فریاد زدن در ترکی آذربایجانی هم حفظ شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 148‬در دیوان بالچیق ‪ balçıq‬به معنی گل و الی به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)272 :1384 ،‬در همین‬
‫کتاب بالیق ‪ balıq‬هم به معنی ماهی‪ ،‬هم به معنی شهر و قلعه و هم به معنی گل و الی به کار رفتهاست‪.‬‬
‫کاشغری تصریح کردهاست که در گویش برخی از اوغوزها و آرغوییها به گل و الی بالیق هم میگویند‪.‬‬
‫در ضمن در گویش آرغویی بالق ‪( balq‬با دو ساکن پشت سر هم) شنیده میشود به این دلیل که به نظر‬
‫کاشغری در زبان ترکی اصیل‪ ،‬دو ساکن پشت سر هم نمیآیند‪ ،‬نشانه سستی و ضعف گویش ترکی‬
‫آرغویی است (همان‪ .)235 :‬در ترکی جغتایی نیز بالچیق به معنی گل‪ ،‬الی و طین مشاهده میشود‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)79 :1392 ،‬در ترکی ترکیه نیز بالچیک ‪ balçık‬به معنی گل‪ ،‬گل چسبناک‪ ،‬گل شُل‬
‫دیده میشود (گلکاریان‪ .)106 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی با ابدال صامت ‪ /b/‬به ‪ /p/‬کلمه به صورت‬
‫پالچیق ‪ palçıq‬در معنی گل‪ ،‬خاک خیس شده دیده میشود (داشقین‪.)582 :1386 ،‬‬
‫‪ - 149‬در کتاب ارزشمند سنگالخ در مقابل «بالدیر» ‪ baldır‬چنین نوشتهشدهاست‪« :‬گوشت نرمی بود که‬
‫در قلم پا باشد و نصیری سهواً به معنی ران نوشتهاست» (استرآبادی‪ .)80 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫نیز دقیقاً به معنی «گوشت و ماهیچۀ پشت ساق پا» به کار میرود (داشقین‪ )72 :1386 ،‬در زبان ترکی به‬
‫کل ساق پا نیز بالدیر میگویند‪ .‬همچنین در ترکی آذربایجانی به ران پا بود ‪ bud‬میگویند‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی به کل پا قیچ ‪ qıç‬میگویند؛ به استخوان بازو‪ ،‬ران (و ساق پا و ساعد دست) زینگ ‪zing‬‬
‫میگویند (همان‪ 797 :‬و نیز زارع شاهمرسی‪ .)398 :1394 ،‬به ساق پا (از زانو تا مچ پا) و ران و یا لنگ‬
‫(از باالی ران تا نوک انگشتان پا‪ ،‬ر‪.‬ک‪ .‬صدری افشار و دیگران‪ )1110 :1381 ،‬قیلچا ‪ qılça‬و باجاق‬
‫‪ ( bacaq‬صورت اصیل ترکی پاچه) و بوخاناق ‪ buxanaq‬نیز میگویند (داشقین‪ 66 ،377 :1386 ،‬و‬

‫‪273‬‬
‫نیز زارع شاهمرسی‪ .)398 ،1108 :1394 ،‬به قسمت کف پا (پایین پا) آیاق ‪ ayaq‬میگویند‪ .‬اسامی ارگانها‬
‫و اندامهای بدن در زبان ترکی‪ ،‬برخالف فارسی فراوان است‪.‬‬
‫‪ - 150‬در ترکی کهن یول ‪ yul‬به معنی چشمه و نهر بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)26 :1390 ،‬در ترکی‬
‫میانه و در دیوان نیز همین کلمه را با همین تلفظ و معنی چشمۀ آب مشاهده میکنیم (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)500 :1394‬جالب این که در دیوان‪ ،‬یوالق ‪ yulaq‬را نیز در معنی چشمۀ آب کوچک و پرآب داریم‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)449 :‬هادی برای بوالق دو اتیمولوژی ذکر کردهاست‪ :‬یکی این که آن را از ریشۀ بوالماق‬
‫دانستهاست به این اعتبار که آب چشمه اغلب به هم میخورد و کدر و آلوده میشود؛ دیگر این که آن را‬
‫از ریشۀ بولماق ‪( bulmaq‬پیدا کردن) گرفتهاست به این اعتبار که انسان‪ ،‬چشمه را پیدا میکند و کشف‬
‫میکند (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)253 :1386 ،‬سؤال این جاست که آیا بوالق در ترکی آذربایجانی و بوالک ‪bulak‬‬
‫در ترکی ترکیه (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ ،)159 :1391 ،‬تحریفی از همان یوالق ترکی میانه نیست که در دیوان نیز‬
‫آمده است؟ یا این که یوالق و بوالق دو کلمۀ مشابهِ هم معنی در زبان ترکی هستند که هر دو کاربرد‬
‫داشته اند؟ برای رسیدن به جواب این سؤاالت باید تحقیق کرد‪ :‬در دیوان بوالق در معنی چشمه به کار‬
‫نرفتهاست و کلمۀ بوالق فقط یک بار آن هم در ترکیب بوالق آت ‪ bulaq at‬در معنی اسب پهن پشت‬
‫کوتاه اندام به کار رفته است که هرچند موضوع تحقیق ما نیست‪ ،‬اما به نکتهای زبانشناختی میرسیم و آن‬
‫این که پسوند «آق» در یوالق (چشمۀ کوچک) در مقایسه یا یول (چشمه) معنی تصغیر و کوچکی را‬
‫می رساند‪ .‬در ترکی معیار جغتایی‪ ،‬اثری از یول و یوالق در معنی چشمه نیست ولی حضور بوالق را در‬
‫معنی چشمه‪ ،‬کاریز و قنات شاهد هستیم (اوزبکی البخاری‪ .)88 :1392 ،‬با توجه به عدم حضور بول ‪bul‬‬
‫و بوالق در ترکی کهن و ترکی میانه و حضور آن در ترکی معیار جغتایی و ترکی آذربایجانی و ترکیه‬
‫احتمال تحریف یوالق به بوالق هست؛ هرچند مصحح کتاب حاضر‪ ،‬نظر قطعی دادن به این سؤال مهم‬
‫را مستلزم تحقیقات بیشتر و ارائۀ شواهد و مدارک متقن بیشتر میداند‪.‬‬
‫‪ . 151‬در زبان ترکی از قدیم تا کنون اسامی متعددی برای گربه به کار رفتهاست‪ .‬در دیوان چتوک ‪çətük‬‬
‫و موش ‪ muş‬به معنی گربه به کار رفتهاست‪ .‬کاشغری چتوک را ترکی اغوزی و موش را ترکی چگلی‬
‫محسوب کردهاست (کاشغری‪ 239 :1384 ،‬و ‪ .)494‬در ترکی جغتایی بیشیک در مفهوم گربه و حُرّه‬
‫کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)94 :1392 ،‬استرآبادی لغات موشوک ‪ müşük‬و پوشوک ‪püşük‬‬
‫را نیز به اسامی مربوط به گربه افزودهاست (استرآبادی‪ 117 :1384 ،‬و ‪ .)245‬به نظر میرسد که بیشیک‪/‬‬
‫پیشیک ربطی به پیشیک در معنی «پخته» نداشتهباشد و تغییریافتۀ موشوک به پوشوک و پوشوک به پیشیک‬
‫است‪ .‬در ترکی ترکیه کئدی ‪ kedi‬در مفهوم گربه کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)412 :1391 ،‬هادی کئدی را‬

‫‪274‬‬
‫تغییریافتۀ چتیک دانستهاست و به درستی بین کئدی ترکی و ‪ cat‬انگلیسی ارتباط برقرار کردهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫هادی‪ .)293 :1394 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر پیشیک ‪ pişik‬کاربرد دارد‪.‬‬

‫‪ - 152‬بسدی یا به صورت صحیحتر بستی ‪ bəsti‬در زبان ترکی به معنی کوزه و خمره سفالی کوچک‬
‫مناسب برای نگهداری پنیر و کره است‪ .‬این لغت از ریشۀ باسماق ‪ basmaq‬و ظاهراً کوتاه شدۀ کوپه‬
‫باسدی ‪ ،küpə basdı‬یعنی با فشار واردکردن (پنیر و کره) در کوزه است (جعفرزاده‪ 551 :1389 ،‬و‬
‫زارع شاهمرسی‪ .)391 :1394 ،‬بُلونی‪ :‬قسمی شیشۀ کوچک مدور با گردنی دراز که عادۀ سقطفروشان‬
‫آب لیمو را در آن شیشه ها فروشند‪ .‬شیشه یا سفال مدور به اندازۀ هندوانۀ خرد‪ .‬قسمی شیشه برای ریختن‬
‫مایع شبیه به هندوانۀ کوچک‪ ،‬و گاهی از سفال میساختند (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل بلونی)‪ .‬کلوک در این‬
‫معنی که عبدالرحیم نوشتهاست در هیچکدام از فرهنگهای لغت فارسی دیدهنشد‪.‬‬
‫‪ - 153‬جستجوی ما در یافتن کلمۀ پوروز ‪ pürüz/poruz‬در لغتنامههای ترکی و این که نام کدام جانور‬
‫است‪ ،‬به جایی نرسید‪ .‬این را هم نمیدانیم که این لغت در ترکی قزلباشی آن زمان رایج بودهاست یا نه‪.‬‬
‫شاید منظور عبدالرحیم پوروس ‪ porus‬یا بهتر بگوییم پورسوق ‪ porsuq‬باشد (؟)‪ .‬پورسوق ‪porsuq‬‬
‫در زبان ترکی آذربایجانی در لغت جغتایی به صورت بورسوق ‪ borsuq‬و در سنگالخ به صورت پورسوق‬
‫‪ porsuq‬به کار رفتهاست‪ .‬به معنی «دله ‪ ،dələ‬وشق‪ ،‬نوعی سمور‪ ،‬رودک‪ ،‬جانوری به اندازۀ سگ کوچک‬
‫که روی خود خطهای سفید و سیاه دارد و از پوستش پوستین سازند» به کار میرود (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ ،592‬اوزبکی البخاری‪ .)84 :1392 ،‬در سنگالخ در معنی پورسوق چنین آمدهاست‪« :‬حیوانی است که آن‬
‫را به فارسی رودک و به اصفهانی خوکره و به عربی وشق و ابن عرس گویند» (استرآبادی‪.)85 :1384 ،‬‬
‫در ترکی میانه و در دیوان لغات الترک به صورت «پُرسمُق» (پورسموق) ‪ porsmuq‬دیدهمیشود و‬
‫محمود کاشغری در معنی آن نوشتهاست‪« :‬پرسق‪ ،‬رودک‪ ،‬جانوری که در چاقی و فربهی مثل شدهاست‪.‬‬
‫اوغوزان حرف «م» را میاندازند و پرسق (پورسوق) ‪ porsuq‬تلفظ میکنند‪ .‬اینان به کلمۀ بَشَق (باشاق)‬
‫‪ başaq‬هم «م» میافزایند و بَشمَق (باشماق) ‪ başmaq‬تلفظ میکنند» (کاشغری‪.)612 :1394 ،‬‬
‫‪ . 154‬تیکمک ‪ tikmək‬در معانی دوختن‪ ،‬گزیدن (مار و امثالهم)‪ ،‬کاشتن به کار رفتهاست که عنصر معنایی‬
‫اصلی آن سوراخ کردن و فرو بردن است؛ به طوری که در تیکن ‪ tikən‬به معنی خار که در اصل اسم‬
‫فاعل از تیکمک است‪ ،‬با همین مفهوم خلیدن و سوراخ کردن مواجهیم (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 305 :1384 ،‬و‬
‫‪ .)245‬در ترکی جغتایی نیز تیکمک به معنی خیاطی کردن‪ ،‬دوختن و دوزندگی به کار رفتهاست و تیکان‬
‫‪ tikan‬به معنی خار آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ 124 :1392 ،‬و ‪ .)123‬در ترکی ترکیه کلمه با ابدال ‪/‬ت‪/‬‬
‫به ‪/‬د‪ /‬به صورت دیکمک ‪ dikmek‬در معنی دوختن‪ ،‬بخیه زدن‪ ،‬کاشتن و راست کردن به کار میرود‪.‬‬
‫در همین ترکی دیکن ‪ diken‬به معنی خار و تیغ کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)234 :1391 ،‬در ترکی‬
‫‪275‬‬
‫آذربایجانی کلمه به همان صورت اصیل و قدیمی تیکمک در دو معنی متمایز کاربرد دارد‪ :‬الف‪ -‬دوختن‪،‬‬
‫وصل کردن‪ ،‬کوک زدن‪ ،‬بخیه زدن‪ ،‬خیاطی کردن ب‪ -‬بنا کردن‪ ،‬تأسیس کردن‪ ،‬ساختن و آماده کردن‬
‫(داشقین‪ .)674 :1386 ،‬هادی اصل این کلمه را صورتی مشتق از مصدر تیقماق ‪( tıqmaq‬تیخماق‬
‫‪ )tıxmaq‬ترکی آذربایجانی در معنی چیزی را در داخل چیز دیگر فرو کردن و قرار دادن دانسته است و‬
‫قید کردهاست که کلمه در بعضی معانی فرعی خود مثل کاشتن نهال و برافراشتن پرچم به کلمۀ دیک ‪dik‬‬
‫( راست‪ ،‬قائم) نزدیک میشود که همان تینگ باشد (هادی‪ .)334 :1394 ،‬در دیوان تیقماق در معنی دقیقِ‬
‫فرو کردن و جا دادن همراه با فشار و سختی در هر چیز دیگر دیده میشود (کاشغری‪ .)304 :1384 ،‬در‬
‫دیوان تینگ ‪ tiŋ‬به معنی راست و قائم به کار رفتهاست (همان‪ .)587 :‬همین کلمه در ترکی جغتایی به‬
‫صورت تیک ‪ tik‬در معنی راست‪ ،‬درست‪ ،‬بلند‪ ،‬باال‪ ،‬بدون خم‪ ،‬مستقیم‪ ،‬قائم و عمود دیدهمیشود (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)123 :1392 ،‬در ترکی ترکیه همین کلمه به صورت دیک ‪ dik‬در معنی راست‪ ،‬قائم‪ ،‬عمود و‬
‫فراز کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)234 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی همین کلمه به صورت دیک ‪ dik‬در معنی‬
‫برآمده‪ ،‬برجسته‪ ،‬عمود‪ ،‬عمودی‪ ،‬قائم‪ ،‬راست‪ ،‬شق‪ ،‬سیخ‪ ،‬بلند‪ ،‬بلندی‪ ،‬تپه‪ ،‬پشته‪ ،‬سرباالیی کاربرد دارد‬
‫(داشقین‪ 204 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)785 :1394 ،‬تیکر فعل مستقبل گسترده است و مضارع (حال)‬
‫آن تیکیر ‪ tikir‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 155‬تاخماق ‪ taxmaq‬در ترکی آذربایجانی به معنی نصب کردن‪ ،‬فرو کردن‪ ،‬آویزان کردن‪ ،‬جا انداختن‪،‬‬
‫نشاندن‪ ،‬جایگزین کردن‪ ،‬تن کردن و پوشیدن‪ ،‬دست کردن (دستکش‪ ،‬پیراهن)‪ ،‬شعر و ترانه کاربرد دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 659 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)482 :1394 ،‬در ترکی آذربایجانی بایاغی دئییم (اصطالح‬
‫عامیانه) داریم‪« :‬تاخمامیش تاققیلداتما»؛ یعنی تا زمانی که در یک کار و در یک جا کامالً جا نیفتادی‪،‬‬
‫اقدام نکن‪ .‬معنی مورد نظر عبدالرحیم نیز از معانی این فعل در زبان ترکی است اما باید در نظر بگیریم‬
‫که معنی تاخماق ناظر بر این است که ما دانۀ تسبیح را نخ میکنیم نه بالعکس! البته معنای اصلی تاخماق‬
‫همان نصب کردن است‪.‬‬
‫‪ . 156‬در ترکی معیار امروزی این فعل به صورت دوزلتمک ‪ düzəltmək‬در معنی ساختن‪ ،‬درست کردن‪،‬‬
‫اصالح کردن‪ ،‬به صورت راست و مرتب درآوردن و نیز صاف کردن به کار میرود (داشقین‪253 :1386 ،‬‬
‫گلکاریان‪ .)81 :1385 ،‬دوز در ترکی به معنی صاف‪ ،‬مسطح‪ ،‬پهن‪ ،‬راست‪ ،‬قائم‪ ،‬مستقیم‪ ،‬تمام‪ ،‬صحیح‪،‬‬
‫تمیز‪ ،‬جدی‪ ،‬پاک‪ ،‬باوجدانست (داشقین‪ .)252 :1386 ،‬عبدالرحیم ساختهای این فعل را با حذف واج ‪/‬ل‪/‬‬
‫‪ /l/‬به کاربردهاست که البته صحیح نیست‪ .‬صورت صحیحتر آن عبارت است از دوزلت ‪( düzəlt‬امر‬
‫مفرد)‪ ،‬دوزلتدی ‪( düzəltdi‬ماضی)‪ ،‬دوزلدیر ‪( düzəldir‬مضارع) و دوزلدر ‪( düzəldər‬مستقبل)‪.‬‬

‫‪276‬‬
‫‪ . 157‬تلسمک ‪ tələsmək‬در ترکی آذربایجانی امروزی به معنی عجله کردن‪ ،‬شتاب کردن است (داشقین‪،‬‬
‫‪ )666 :1386‬و این مفهوم لزوماً دستپاچگی و مضطرب بودن را نمیرساند‪ .‬برای دستپاچه شدن در ترکی‬
‫معادلهایی نظیر قاریخماق ‪ ،qarıxmaq‬ال آیاغا دوشمک ‪ ، əl ayağa düşmək‬دؤیوکمک‬
‫‪ ،döyükmək‬چاشماق ‪ çaşmaq‬گیجلوو دوشمک ‪ gicəlov düşmək‬و تنتیمک ‪ təntimək‬وجود‬
‫دارد (زارع شاهمرسی‪ 464 :1388 ،‬و ‪ .)465‬برای مضطرب شدن نیز در ترکی تالبانماق ‪ talbanmaq‬و‬
‫دیکسینمک ‪ diksinmək‬را داریم (همان‪ ،‬ص ‪ .)852‬در هر صورت معانی عبدالرحیم میتواند ناظر بر‬
‫معنی تلسمک در حدود ‪ 300‬سال پیش در آذربایجان باشد‪.‬‬
‫‪ . 158‬این فعل در ترکی معیار امروزی به صورت دورقوزماق ‪ durquzmaq‬به معنی بلند کردن‪ ،‬برخیزاندن‪،‬‬
‫بیدار کردن‪ ،‬صدا کردن‪ ،‬بر پا کردن‪ ،‬تحریک کردن و بلند کردن آلت تناسلی به کار میرود (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 742 :1394 ،‬و داشقین‪ .)241 :1386 ،‬فعلهای امر‪ ،‬ماضی‪ ،‬مضارع و مستقبل این فعل در ترکی‬
‫امروزی به ترتیب دورقوز ‪ ،durquz‬دورقوزدو‪ ،durquzdu‬دورقوزور ‪ durquzur‬و دورقوزار‬
‫‪ durquzar‬میشود‪ .‬به نظر میرسد صورتهایی که عبدالرحیم به کار بردهاست منطبق بر تلفظ آن در‬
‫ترکی قزلباشی در حدود سیصد سال پیش باشد‪.‬‬
‫‪ - 159‬در ترکی آذربایجانی امروزی این فعل به صورت «تووالماق» ‪ tovlamaq‬و در معنی چرخاندن‪،‬‬
‫حرکت دادن‪ ،‬تاب دادن و نیز معانی مجازی فریب دادن‪ ،‬گمراه کردن‪ ،‬گول زدن‪ ،‬مغبون کردن کاربرد دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)683 – 682 :1386 ،‬به نظر می رسد صورت «تاوالماق» ‪ tavlamaq‬صورت قدیمی و‬
‫اصیل این فعل باشد و بن فعل ترکی تاو ‪ tav‬است‪ .‬کما این که در فرهنگ ترکی جغتایی نیز به همین‬
‫صورت اخیر و در معانی تربیت کردن‪ ،‬پیچاندن‪ ،‬برگرداندن‪ ،‬درمان کردن بیماری اسب و دام کاربرد‬
‫داشتهاست (اوزبکی بخاری‪ .)104 :1392 ،‬در ضمن صورت تابالر مستقبل است و مضارع آن تابالییر‬
‫‪ tavlayır‬یا تابلیر ‪ tavlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 160‬قبالً گفتیم که در ترکی جغتایی تاش ‪ taş‬هم به معنی سنگ و حجر است‪ ،‬هم به معنی خارج و‬
‫بیرون‪ ،‬هم به معنی دور و بعید و هم پسوند معیّت در معنی «هم» فارسی (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)101‬از این معانی در اینجا معنی «بیرون و خارج» و «دور و بعید» مدّ نظر ماست‪ .‬در فرهنگ ترکی‬
‫جغتایی تاشالماق ‪ taşlamaq‬به معنی «انداختن‪ ،‬بیرون کردن‪ ،‬تبعید‪ ،‬دفع کردن‪ ،‬طرد کردن‪ ،‬اخراج کردن»‬
‫به کار می رود (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬تاشال با ابدال واج ‪/‬ت‪ /‬به ‪/‬د‪ /‬در ترکی آذربایجانی به صورت داشال کاربرد‬
‫دارد و ریشۀ کلمه داش ‪ / daş‬تاش ‪( taş‬سنگ) است؛ در ترکی ترکیه تاشالماک ‪ taşlamak‬به معنی‬
‫«سنگ انداختن‪ ،‬سنگ زدن‪ ،‬طعنه زدن» کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)681 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی داشالماق ‪ daşlamaq‬به معنی «سنگ زدن‪ ،‬سنگ انداختن‪ ،‬به وسیلۀ سنگ دفن کردن » به کار‬
‫‪277‬‬
‫میرود (داشقین‪ )177 :1386 ،‬و آنچه در ترکی ترکیه و ترکی آذربایجانی به معنی بیرون انداختن‪ ،‬بیرون‬
‫ریختن‪ ،‬فاش کردن است‪ ،‬دیشالماق ‪ dışlamaq‬از ریشۀ دیش ‪ dış‬به معنی بیرون‪ ،‬خارج و خارجی‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 783-782 :1394 ،‬و گلکاریان‪ .)233 :1391 ،‬از ریشۀ اخیر دیشاری ‪dışarı‬‬
‫در معنی بیرون و خارج را داریم‪ .‬مالحظه میشود که به کارگیری داشالماق به جای دیشالماق و معنی‬
‫عبدالرحیم از این فعل (افکندن‪ ،‬انداختن) مطابق ترکی شرقی جغتایی است و نشان میدهد که در سیصد‬
‫سال پیش عناصر ترکی شرقی جغتایی در ترکی قزلباشی (آذربایجانی) حضور پررنگ داشتهاند‪ .‬در ضمن‬
‫تاشالر مستقبل است و مضارع آن تاشالییر ‪ taşlayır‬یا تاشلیر ‪ taşlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 161‬تووالماق ‪ tovlamaq‬در ترکی آذربایجانی امروزی به معنی چرخاندن‪ ،‬تاباندن‪ ،‬تاب دادن‪ ،‬حرکت‬
‫دادن و نیز در معانی مجازی فریب دادن‪ ،‬گمراه کردن‪ ،‬گول زدن و مغبون کردن به کار می رود (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)683 -682 :1386‬فعل تووالندیرماق ‪ tovlandırmaq‬نیز به همان معنی «چرخاندن‪ ،‬تاب دادن‪ ،‬فریب‬
‫دادن و مغبون کردن» است‪ .‬الزم به ذکر است که فعل تووال ‪ tovla‬خود به معنی بچرخان و بتابان و تاب‬
‫بده است و از نظر معنایی هم ارز تووالندیر است‪ .‬فعل مشابه دوالماق ‪ dolamaq‬در معنی پیچاندن‪،‬‬
‫باندپیچی کردن‪ ،‬بستن‪ ،‬بار کردن‪ ،‬کتک زدن‪ ،‬شوخی کردن‪ ،‬مسخره کردن است و دوالندیرماق‬
‫‪ dolandırmaq‬به معنی برگرداندن‪ ،‬گرداندن‪ ،‬اداره کردن‪ ،‬تأمین کردن‪ ،‬بستن و فریب دادن کاربرد دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬همان‪.)222 ،‬‬
‫‪ - 162‬در ترکی قدیم تنگری ‪ Təŋri‬هم به معنی آسمان (آسمان بی پایان) بودهاست و هم به معنی خدا‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)43 :1390 ،‬تاری ‪ Tarı‬کوتاه شدۀ تانری ‪ Tanrı‬و آن هم گونهای از همان تنگری‬
‫ترکی کهن است‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی تانری به معنی خدا‪ ،‬اهلل و رب است (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)661‬در تداول عامیانه مخفف تانری‪ ،‬یعنی تاری هم شنیدهمیشود‪ .‬این کلمه از کهنترین کلمات در‬
‫زبان دیرین و اصیل ترکی است‪ .‬در زبان کهن سومری کلمۀ مشابه تنگری‪ ،‬در همۀ منابع سومری به‬
‫صورت دینگیر‪ /‬دینقیر ‪ Dingir‬در معنی خدا دیدهمیشود‪ .‬کلمۀ مشابه دیگر در متون سومری تانقارا‬
‫‪( Tanqara‬خدای آسمان‪ ،‬خدای صبحگاهان) است (ر‪.‬ک‪ .‬خیاوی‪ 70 :1384 ،‬و ‪ 186‬و گری‪:1389 ،‬‬
‫‪ .)220‬بعضیها‪ ،‬ریشۀ کلمۀ تانری را با تان ‪ / tan‬دان ‪ dan‬در ترکی به معنی سپیده‪ ،‬سپیدۀ صبح‪ ،‬فجر‪،‬‬
‫شرق‪ ،‬مشرق است‪ ،‬مرتبط میدانند (ر‪.‬ک‪ .‬فرهنگ ترکی‪ -‬فارسی داشقین‪ 168 ،‬و گلکاریان‪.)675 :1391 ،‬‬
‫کلمۀ تان‪ ،‬که در دیوان به صورت تنگ ‪ təŋ‬و در همان معنی پگاه‪ ،‬بامدادان‪ ،‬وقت سحر دیده میشود‬
‫(کاشغری‪ ،)586 :1384 ،‬ظن ارتباط تنگری با تنگ را قوی میکند‪ .‬کلمۀ تنگ‪ ،‬در ترکی جغتایی به صورت‬
‫تانگ ‪ taŋ‬دیده میشود که همان تان‪/‬دان به معنی سحر‪ ،‬صبح‪ ،‬شفق‪ ،‬طلوع‪ ،‬اول روز‪ ،‬پگاه و عجیب است‬
‫(اوزبکی بخاری‪ .)103 :1392 ،‬باید توجه داشتهباشیم که همین کلمه‪ ،‬در ترکی باستان به صورت کهن‬
‫‪278‬‬
‫و اصیل تانگ ‪ taŋ‬در همان معنی سپیدهدم و سحر به کار میرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ )41 :1390 ،‬در‬
‫دیوان‪ ،‬کلمۀ تانری به صورت اصیل و کهن خودش‪ ،‬تنگری ‪ Təŋri‬دیده میشود (کاشغری‪.)594 :1384 ،‬‬
‫در ترکی جغتایی کلمۀ تینگری ‪ Tiŋri‬در معنی مولی‪ ،‬ربّ‪ ،‬واجب الوجود‪ ،‬یزدان‪ ،‬پروردگار همان تنگری‬
‫با لهجۀ شرقی است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،‬ص ‪ 126‬و استرآبادی‪ )130 :1384 ،‬همان گونه که مالحظه میشود‬
‫در زبان ترکی کلمۀ تنگری ‪ Təŋri‬به صورتهای مختلف تینگری ‪ ،Tiŋri‬تانگری ‪ ،Taŋrı‬تانری‪، Tanrı‬‬
‫تاری ‪ Tarı‬درآمدهاست‪ .‬به عقیدۀ زبانشناسان‪ ،‬کهنترین معنی کلمۀ تانری آسمان است (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪،‬‬
‫‪ .)717 :1389‬اسماعیل هادی در ذیل کلمۀ تانری این کلمه را از قول جرارد کالوزن چنین ریشهشناسی‬
‫کردهاست‪« :‬تانق‪( Taŋ‬ترکی قدیم) به معنی سپیده و هر چیز عجیب و نادر است‪( .‬تانوق ‪/Tanuq‬‬
‫تانقوق‪ : Taŋuq‬حیرت انگیز‪ ،‬زیبا‪ ،‬کمیاب‪ ،‬غریب‪ ،‬نادر)‪ .‬از همان تانقیری‪ :‬به سمت سپیده‪ ،‬آسمان‪.‬‬
‫(«ری» در تانقیری در معنی به سمت‪ ،‬به سوی است)‪ .‬به گفتۀ کالوزن کلمۀ تانری بسیار قدیمی‪ ،‬از دورۀ‬
‫هیسیونگ‪ -‬نو (ما قبل ترکی) می باشد‪ .‬بعداً از معنی آسمان به معنی خداوند تغییر یافت» (هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)290‬به نظر می رسد اتیمولوژی کالوزن ترکولوگ شهیر انگلیسی‪ ،‬بهترین اتیمولوژی دربارۀ کلمۀ تانری‬
‫باشد و کلمۀ تانری با کلمات آسمان بیپایان و سپیده دم و حیرت و شگفتی انسان ترک از بیپایان بودن‬
‫آن در ارتباط باشد‪.‬‬
‫‪ - 163‬هرچند در ترکی آذربایجانی امروزی تورپاق در معنی خاک‪ ،‬زمین‪ ،‬کشور‪ ،‬خشکی‪ ،‬کرۀ زمین‪ ،‬میهن‪،‬‬
‫مزرعه کاربرد دارد(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،)681 :1386 ،‬امابا توجه به این که در ترکی ترکیه همین کلمه به‬
‫صورت توپراک ‪ toprak‬کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)710 :1391 ،‬در دیوان همین کلمه با تلفظ توپراق‬
‫‪ topraq‬آمدهاست و کلمه از ریشۀ توپراماق ‪( topramaq‬خشکیدن‪ ،‬خشک شدن) است و توپراق در‬
‫اصل به معنی خشک شده و در مفهوم زمین خشکیده است (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 272 :1384 ،‬و ‪ 554‬و‬
‫جعفرزاده‪ 758 :1389 ،‬و هادی‪ )327 :1386 ،‬گونۀ توپراق اصیلتر‪ ،‬درستتر و قدیمیتر از گونۀ تورپاق‬
‫‪ torpaq‬است که هم اکنون در ترکی آذربایجانی مستعمل است‪ .‬در ضمن در متن نسخۀ خطی مظهرالترکی‬
‫تورباق (با «ب») نوشته شده بود که درست نمینماید‪.‬‬
‫‪ - 164‬مؤلف در «کاف فارسی» اشتباه کردهاست و باید «کاف عربی» مینوشت‪ .‬تَزَک ‪ təzək‬در دیوان به‬
‫معنی سرگین اسب آمدهاست (کاشغری‪ .)239 :1384 ،‬در لغت جغتایی به شکل تیزک ‪ tizək‬به معنی‬
‫سرگین‪ ،‬مدفوع چهارپایان اهلی و کود مشاهده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)122 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫به معنی تپاله خشک کاربرد دارد که دقیقترین معنی آن است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)703 :1391 ،‬تزک در‬
‫ترکی آذربایجانی معادل قیغ‪ ،‬پئچین‪ ،‬تس ‪ ،tes‬قوماالق‪ ،‬حیوانالرین پوخو در معنی پشکل‪ ،‬مدفوع‬
‫حیوانات‪ ،‬سرگین‪ ،‬پهن‪ ،‬تپاله (زارع شاهمرسی‪ 246 :1388 ،‬و همان‪ ) 500 :1394 ،‬و معنی دقیق آن‪:‬‬
‫‪279‬‬
‫سرگین خشک شدۀ گاو‪ ،‬گاومیش و امثالهم است که در قدیم برای سوخت به کار میرفت (داشقین‪،‬‬
‫‪ )670 :1386‬تَزَک به همین صورت و با کاف عربی صحیح است نه کاف فارسی‪.‬‬
‫‪ - 165‬در ترکی آذربایجانی این کلمه به صورت توخ ‪ tox‬در معنی سیر‪ ،‬دارا‪ ،‬بی نیاز و در ترکی ترکیه به‬
‫صورت توک ‪ tok‬در معنی سیر (خالف گرسنه) و پارچۀ سفت بافته شده کاربرد دارد (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ 677‬و گلکاریان‪.)708 :1391 ،‬با توجه به این که در دیوان به صورت توق ‪ toq‬به کاررفتهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ )217 :1384‬به نظر میرسد صورت توق اصیلتر باشد‪ .‬کالوزن این کلمه را مشتق از فعل نادر و قدیمی‬
‫توماق ‪ tumaq/ tomaq‬در معنی بستن و بسته کردن می داند (هادی‪ .)328 :1386 ،‬ریشۀ «تو» در‬
‫بسیاری از کلمات ترکی که به نحوی به «بسته بودن و توپر بودن» مربوط میشود‪ ،‬دیده میشود؛ کلماتی‬
‫مثل تولماق‪ /‬دولماق ‪( tolmaq/dolmaq‬پر شدن)‪ ،‬توپ ‪( top‬توپ)‪ ،‬توخماق‪ /‬توقماق ‪toxmaq/‬‬
‫‪ ،toqmaq‬تونماق‪ /‬دونماق ‪( tonmaq/ donmaq‬یخ بستن)‪ ،‬تولو‪ /‬دولو (تگرگ)‪ ،‬تولماق‪ /‬دولماق‬
‫‪( tolmaq/dolmaq‬پر شدن)‪ ،‬تونگوز‪ /‬دونوز ‪( toŋuz/donuz‬گراز)‪ ،‬توغلو ‪( toğlu‬برۀ شش ماهه‪،‬‬
‫شیشک) و غیره‪.‬‬
‫‪ - 166‬در ترکی آذربایجانی و ترکی ترکیه امروزی این کلمه به صورت تومان ‪ tuman‬در معنی زیرشلواری‪،‬‬
‫شلوار‪ ،‬دامن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 686 :1386 ،‬و گلکاریان‪ .)714 :1391 ،‬تومان در ترکی قدیم‬
‫به معنی ده هزار‪ ،‬قشون ده هزار نفری و نیز عنوانی بودهاست برای قشونباشیهای ترک (جعفرزاده‪:1389 ،‬‬
‫‪ .)789‬تومان امروزه واحد پول در ایران است‪ .‬از دیدگاه اتیمولوژی‪ ،‬این کلمه نیز مشتق از مصدر نادر و‬
‫قدیمی توماق ‪ tumaq / tomaq‬در معنی بستن‪ ،‬مسدود کردن (با فشار)‪ ،‬درپوش گذاشتن است‪ .‬تومان‬
‫از آن جهت با توماق در ارتباط است که آن را به پا کرده و میبستهاند‪ .‬صورت تونبان ‪tonban/tunban‬‬
‫که عبدالرحیم ذکر کرده است‪ ،‬موافق است با صورت همین کلمه در ترکی شرقی جغتایی در معنی‬
‫زیرشلواری کوتاه و گشاد‪ ،‬لباس زیر کوتاه و گشاد‪ ،‬سروال (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ )119 :1392 ،‬که‬
‫همین واژه به همین صورت تنبان ‪ tonban‬وارد فارسی شدهاست‪ .‬اما دربارۀ صورت تومما ‪tumma‬‬
‫باید خاطرنشان کنیم که از آن جا که این صورت در هیچ منبعی یافت نشد‪ ،‬به احتمال فراوان عبدالرحیم‬
‫سهو کردهاست و به جای توممان ‪ tumman‬تومما نوشتهاست‪.‬‬
‫‪- 167‬در ترکی جغتایی تانگا ‪ taŋa‬به معنی سکۀ نقره رایج در آسیای میانه آمدهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)103 :1392‬تانا ‪ tana‬از کلمات اصیل ترکی آذربایجانی است که عبدالرحیم معنی دقیق آن را (حلقۀ‬
‫بینی) نوشتهاست و چون امروزه این رسم سوراخ کردن بینی و نصب حلقه در آن در میان زنان ترک‬
‫منسوخ شده است‪ ،‬حضور این واژه نیز در فهرست واژگان زبان ترکی آذربایجانی کمرنگ شدهاست‪ .‬در‬
‫ترکی آذربایجانی معاصر‪ ،‬تانا به معنی مطلق حلقه و گوشواره و ندرتاً به جای سیرقا‪ /‬سیرغا ‪sırqa/sırğa‬‬
‫‪280‬‬
‫(گوشواره) به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)660 :1386 ،‬در فرهنگ جامع زارع شاهمرسی این معانی برای‬
‫مدخل تانا ذکر شدهاست‪ :‬قطعات به شکل حلقه یا نیم حلقه‪ ،‬قفل‪ ،‬نرمۀ گوش و ‪ . ...‬در ضمن خواننده‬
‫به سیرغا ارجاع دادهشدهاست (زارع شاهمرسی‪.)488 :1394 ،‬‬
‫‪ -‬تالش که صورت درست و کامل ترکیاش «تاالش» ‪ talaş‬است‪ ،‬به معنی کاربرد نیروی فراوان‬ ‫‪168‬‬

‫جسمی یا ذهنی برای رسیدن به هدفی‪ ،‬سعی و کوشش‪ ،‬جدیّت‪ ،‬هیجان و اضطراب از واژگان ترکی‬
‫پرکاربرد و قدیمی دخیل در فارسی است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)486 :1394 ،‬تاالشماق ‪ :talaşmaq‬با‬
‫هم کوشیدن‪ ،‬منازعه کردن‪ ،‬غضب کردن‪ .‬تاالشمان ‪ :talaşman‬کوشنده‪ ،‬کوشا‪ ،‬جنجالی (همان‪.)487 :‬‬
‫به نظر میرسد تاالش از ریشۀ «تال‪ :‬دال» (پشت) باشد‪ ،‬تاالشماق یا داالشماق ‪ :dalaşmaq‬دال داال بیر‬
‫ایشی گؤرمک‪ .‬پشت سر هم کاری را کردن‪ .‬هادی بن کلمۀ تالش را دال ‪ dal‬و دال را واجد مفهوم دست‬
‫و بال زدن دانستهاست و تالش را در ترکی ترکیه به معنی نگرانی فکری‪ ،‬اضطراب و تقلّی و تالشالنماق‬
‫را به معنی مضطرب بودن‪ ،‬خود را به آب و آتش زدن قید کردهاست (هادی‪ .)463 :1394 ،‬تالش ‪telaş‬‬
‫در ترکی ترکیه معاصر به معنی هیجان‪ ،‬تالش‪ ،‬اضطراب و دستپاچگی است (گلکاریان‪.)691 :1391 ،‬‬
‫قدیر گلکاریان تالش را لغتی عربی گرفتهاست که اشتباه است (همان)‪ .‬دهخدا به نقل از غیاثاللغات‪،‬‬
‫کلمۀ تالش را ترکی اصیل دانستهاست و عربی بودن کلمه را به کلی رد کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪:1346 ،‬‬
‫مدخل تالش)‪ .‬این که کلمۀ ترکی تاالش چرا در ترکی ترکیه به صورت ‪ telaş‬و نه به صورت اصیل‬
‫ترکی ‪ talaş‬نوشته و تلفظ میشود‪ ،‬عجیب است‪ .‬داالماق ‪ dalamaq‬در زبان ترکی به معنی خلیدن و‬
‫گزیدن است و داالشماق ‪ dalaşmaq‬وجه جمعی در معنی همدیگر را گزیدن‪ ،‬مشاجره کردن‪ ،‬نزاع‬
‫کردن‪ ،‬مشاجره کردن‪ ،‬دهان به دهان شدن‪ .‬داالش ‪ dalaş‬در زبان ترکی به معنی نزاع و مشاجره است‬
‫(هادی‪ .)461 :1394 ،‬به نظر نمیآید که داالشماق در معنی همدیگر را گزیدن و با همدیگر مشاجره کردن‬
‫همان تاالشماق در معنی مضطرب بودن‪ ،‬خود را به آب و آتش زدن باشد‪.‬‬
‫‪ - 169‬در ترکی آذربایجانی امروزی به صورت دووشان ‪ dovşan‬یا در بعضی لهجهها داوشان ‪davşan‬‬
‫به کار می رود (داشقین‪ .)229 :1386 ،‬در دیوان این کلمه به صورت تاویشغان ‪ tawışğan‬یا تاووشقان‬
‫‪ tavuşqan‬دیده میشود که از ریشۀ تاووش ‪ tavuş/ tawış‬یا تاویش ‪ tawış/ tavış‬در معنی «حس‬
‫و حرکت» است (کاشغری‪ 290 :1384 ،‬و ‪ .)509‬کلمۀ تاووش به صورت توش ‪( tuş‬توش و توان) وارد‬
‫فارسی شده است‪ .‬خرگوش را به جهت جنبش و حرکت سریعش در ترکی تاووشقان (تاووش‪ +‬قان‬
‫(پسوند فاعلیت)‪ ،‬یعنی حیوانی با توش و توان و با جنب و جوش فراوان و جهنده نام نهادهاند‪ .‬در ترکی‬
‫جغتایی همین صورت تاووشقان در معنی خرگوش و ارنب (خرگوش در زبان عربی) آمدهاست (اوزبکی‬
‫بخاری‪ .)104 :1392 ،‬در ترکی ترکیه این کلمه به صورت تاوشان ‪( tavşan‬تاوش‪ +‬ان) دیده میشود‬
‫‪281‬‬
‫(گلکاریان‪ )682 :1391 ،‬که به نظر میرسد که گونۀ مخفف و بدون ق تاووشقان ‪ ،tavuşqan‬یعنی‬
‫تاووشان ‪ tavuşan‬باشد که باز مخفف شده و مصوت ‪ u‬را از دست داده و به صورت تاوشان‬
‫درآمدهاست‪ .‬پس در ترکی آذربایجانی صورت داوشان از صورت دووشان اصیلتر و به کلمۀ اصلی و‬
‫قدیمی نزدیکتر است‪ .‬در ضمن تاو ‪ tav‬یا توو ‪ tov‬در ترکی به معنی حرکت و سرعت است که ربطی‬
‫به این کلمه ندارد‪.‬‬
‫‪ -‬در ترکی آذربایجانی امروزی به صورت توغلو ‪ toğlu‬در همان معنی برّه یک ساله آمدهاست‬ ‫‪170‬‬

‫(داشقین‪ .)677 :1386 ،‬در دیوان به صورت توقلی ‪ toqlı‬و به معنی برّۀ شش ماهه آمدهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)257 :1384‬در ترکی جغتایی هم به صورت توغلی ‪ toğlı‬و در معنی برّه‪ ،‬حَمَل آمدهاست (اوزبکی‬
‫بخاری‪ .)115 :1392 ،‬تلفظ عبدالرحیم ناظر است به تلفظ قدیمی و اصیل کلمه‪.‬‬
‫‪ - 171‬توبارقا باید در اصل توپارقا ‪ toparqa‬باشد‪ .‬از بن توپ ‪ top‬و مشتق از فعل توپارالما ‪toparlama‬‬
‫در معنی تشر زدن‪ ،‬پرخاشگری‪ ،‬توپ و تشر زدن‪ ،‬به کسی پریدن‪ ،‬بد و بیراه گفتن‪ ،‬تهدید و توهین کردن‪،‬‬
‫جمع و جور کردن‪ ،‬یک جا گرد آوردن‪ ،‬به صورت توپیدن در زبان فارسی وارد شده است (زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)507 :1394 ،‬با توجه به این معانی توپارقا باید وسیلۀ توپ و تشر زدن یا تهدید و یا کتک‬
‫زدن باشد‪ .‬از لغاتی است که امروزه از فهرست واژگان زبان ترکی آذربایجانی حذف شدهاست‪ .‬در زبان‬
‫قدرتمند ترکی آذربایجانی امروزی برای لغت ترکه و ترکۀ چوب‪ ،‬لغات ترکی شوی ‪ şüy‬یا شو ‪ şüv‬یا‬
‫شیو ‪ ،şiv‬زول ‪ ،zol‬زوال ‪ ،zola‬بوداما ‪ ،budama‬شوکه ‪ ،şükə‬چلیک ‪ ،çəlik‬چیلیک ‪ ،çilik‬چیلینگ‬
‫‪ ،çiling‬چوبوق ‪ ،çubuq‬چیرپآغاج ‪ ،çırpağac‬شیوهرک ‪ ،şivərək‬دال ‪ ،dal‬پردی ‪ pərdi‬و سلبه‬
‫‪ səlbə‬را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 295 :1388 ،‬و جعفرزاده‪.)414 :1389 ،‬‬
‫‪ - 172‬توغانچا ‪ toğança‬به نظر میآید تاغانچا ‪ tağança‬باشد‪ .‬در زبان ترکی آذربایجانی تاغان ‪tağan‬‬
‫به معنی کالغ سیاه است (زارع شاهمرسی‪ 486 :1394 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)745 :1388 ،‬با این وصف‬
‫تاغانچه به معنی کالغچه است که همان زاغی یا کالغ زاغی باشد‪ .‬معادل زاغی یا کالغ زاغی‪ ،‬که پرندهای‬
‫است شبیه کالغ با نوک دراز و قوی و دم درازتر از کالغ معمولی (صدری افشار و دیگران‪،)1025 :1381 ،‬‬
‫در ترکی آذربایجانی واژه های ساغساغان ‪ sağsağan‬و قجله ‪ qəcələ‬است (بهزادی‪-830 :1383 ،‬‬
‫‪ 831‬و زارع شاهمرسی‪ .)745 :1388 ،‬به کالغ سیاه یا زاغ‪ ،‬بزرگترین پرندۀ تیرۀ کالغها‪ ،‬در زبان ترکی‬
‫قارقا‪ /‬قارغا ‪ qarqa/qarğa‬میگویند‪ .‬قارا قارقا ‪ ،qara qarqa‬قاالغای ‪ ،qalağay‬قاماز ‪ ،qamaz‬زاغ‬
‫‪ zağ‬و قوزقون ‪ quzqun‬نامهای دیگر این پرنده در زبان ترکی است (زارع شاهمرسی‪.)745 :1388 ،‬‬
‫به زاغچه (کالغ سیاه کوچک) نیز زاغچا ‪ ،zağça‬گؤیجه قارقا ‪ ،göycə qarqa‬زاغزاغان ‪،zağzağan‬‬
‫دوالش ‪ dolaş‬و دوالشا ‪ dolaşa‬میگویند‪.‬‬
‫‪282‬‬
‫‪ -‬در ترکی میانه و در دیوان تئشوک ‪ teşük‬به معنی شکاف و گسستگی است (کاشغری‪:1384 ،‬‬ ‫‪173‬‬

‫‪ .)239‬در ترکی جغتایی تیشوک ‪ tişük‬به معنی سوراخ‪ ،‬رخنه‪ ،‬شکاف‪ ،‬حفره است (اوزبکی بخاری‪،‬‬
‫‪ .)123 :1392‬در زبان ترکی آذربایجانی جدید دئشیک ‪ deşik‬به معنی سوراخ و روزنه است‪ .‬این اسم از‬
‫بن دئش ‪ deş‬و مصدر دئشمک ‪ deşmək‬در معنی سوراخ کردن‪ ،‬شکافتن‪ ،‬باز کردن و عمیق تر کردن‬
‫است (داشقین‪ .)197-196 :1386 ،‬تلفظ عبدالرحیم مطابق ترکی قزلباش و ناظر بر تلفظ اصیل و قدیمی‬
‫کلمه و مطابق با ترکی میانه است‪ .‬در ضمن به سوراخ در ترکی دلیک ‪ dəlik‬نیز میگویند‪.‬‬
‫‪ - 174‬تئل ‪ tel‬در ترکی آذربایجانی امروزی به معنی موی جلوی سر که به پیشانی می ریزد‪ ،‬زلف‪ ،‬گیسو‬
‫است‪ .‬معانی دیگر این لغت در ترکی تار‪ ،‬رشته‪ ،‬شعاع‪ ،‬بند‪ ،‬ارتباط‪ ،‬سیم و مفتول است (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)670‬معنی عبدالرحیم از این واژه معنی خاص و نادر آن است که در فرهنگهای لغت یافت نشد‪.‬‬
‫‪175‬‬
‫‪ -‬در متون فارسی دورۀ قاجار مثل سیاحت نامۀ ابراهیم بیگ از زینالعابدین مراغهای نویسندۀ‬
‫آذربایجانی‪ ،‬واژۀ تیپ با همین معنی (صف نظامی و به ردیف نظام) به کار رفته است؛ برای نمونه «‪ ...‬در‬
‫پیشاپیش آنان یک نفر سرخ پوش دیوچهر و درپشت سرآن‪ ،‬ده بیست نفر سوار با تیپ میآیند»؛ اما بعد‬
‫از دوران پهلوی و به کارگیری اصطالحات جدید و به قول ابوالحسن نجفی در کتاب وزین غلط ننویسیم‪،‬‬
‫«اصطالحات جعلی ارتشی» به جای واژگان نظامی اصیل ترکی این واژه نیز تحول معنایی پیدا کرد و به‬
‫گروه ‪ 1000‬نفری از سربازان یا گروه نظامی شامل سه گردان به کار رفت‪.‬‬
‫‪ -‬باید همان تاغار ‪ tağar‬باشد‪ .‬در معنی واحد وزن به مقدار ‪ 83/2‬کیلوگرم در ترکی آذربایجانی‬ ‫‪176‬‬

‫امروز به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪ .)710 :1389 ،‬که از واحد وزن قدیمی خروار (خربار) به مقدار‬
‫‪ 300‬کیلوگرم کمتر است‪ .‬پرویز زارع شاهمرسی این واژه را به صورت داغار ‪ dağar‬ضبط کردهاست و‬
‫آن را «واحد وزن برابر با ‪ 10‬کیلوگرم که به فرمان غازانخان (قازانخان) به وجود آمد و نیز پیمانهای‬
‫برای اندازه گیری حبوبات که مقدار آن در زمانها و مکانهای مختلف‪ ،‬متفاوت و در برخی نواحی برابر با‬
‫صد من تبریز یا ‪ 83/4‬کیلوگرم بودهاست» (زارع شاهمرسی‪ .)706 :1394 ،‬از این توضیحات معلوم‬
‫میشود که تاغار‪ /‬داغار به معنی ظرف یا پیمانۀ مخصوص وزن کردن حبوبات و غالت نیز بودهاست‪ .‬در‬
‫ضمن از معنی عبدالرحیم معلوم میشود که تاغار در سیصد سال پیش واحد وزن به میزان یک خروار‪،‬‬
‫یعنی ‪ 300‬کیلوگرم بودهاست که بعدها از مقدار وزن آن کم شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 177‬تاغار ‪ tağar‬در دیوان به معنی خرجین‪ ،‬چیزی که در آن گندم و جو بریزند و جوال‪ ،‬آمدهاست‬
‫(کاشغری‪ .)239 :1384 ،‬تاغار در ترکی جغتایی نیز به معنی ظرف‪ ،‬توبره و کیسه به کار رفتهاست (اوزبکی‬
‫بخاری‪ .)101 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی امروز داغار به معنی توبرۀ چرمی و بالشتک چرمی برای‬
‫ابریشم بافی و نیز در معنی مجازی مغرور و متکبر است‪ .‬در ضمن همین کلمه با پسوند تصغیر جیق‬
‫‪283‬‬
‫‪ /cıq‬جیک ‪ cik‬به شکل داغارجیق ‪ / dağarcıq‬داغارجیک ‪ dağarcık‬در معنی توبرۀ چرمی کوچک‪،‬‬
‫انبان‪ ،‬کیسه در ترکی امروز کاربرد دارد (داشقین‪ 159 :1386 ،‬و گلکاریان‪ .)222 :1391 ،‬کلمۀ تَغار مأخوذ‬
‫از ترکی جغتایی‪ ،‬در معنی ظرف بزرگ و دهانگشاد سفالی (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ )107 :1392 ،‬به همین‬
‫معنی وارد فارسی شدهاست و در ضربالمثلهایی چون «تغاری بشکند‪ ،‬ماستی بریزد‪ /‬جهان گردد به کام‬
‫کاسهلیسان» دیدهمیشود‪ .‬در فرهنگ فارسی معاصر دربارۀ تغار چنین نوشتهاست‪« :‬ظرف معموالً سفالی‬
‫شبیه کاسۀ بسیار بزرگ و دهان گشاد با ته نسبتاً کوچک» (صدری افشار و دیگران‪.)377 :1381 ،‬‬
‫‪ - 178‬تورنا با تلفظ سه گانۀ ‪ turna/torna/tırna‬شال کمر‪ ،‬طناب‪ ،‬نوار کمر‪ ،‬تسمه به کار می رود‪ .‬نیز‬
‫بازی جمعی محلی «تورنا ووردی» با همین کمربند در آذربایجان انجام میشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)523 :1394‬همین بازی در منطقۀ اردبیل با تغییراتی اندک به نام «قاییش گؤتوردی» نیز معروف است‪.‬‬
‫به صورت تُرنا با همین معانی وارد فارسی شدهاست‪ .‬ترنا‪ :‬دستمال یا پارچه یا طنابی که آن را چندال‬
‫میتابند و در ترنا بازی به جای شالق به کار می برند‪ .‬ترنا بازی‪ :‬گونهای بازی مجلسی که در آن با‬
‫انداختن قاب یا قوطی کبریت به وسیلۀ بازیکنان‪ ،‬شاه‪ ،‬وزیر‪ ،‬جالد و دزد به نوبت تعیین میشود و جالد‬
‫دزد را به دستور شاه و با مشورت وزیر مجازات میکند (صدری افشار و دیگران‪ .)363 :1381 ،‬همین‬
‫بازی با نام «بی سن گیزیر» در منطقۀ اردبیل رایج بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 179‬تَپَه کلمۀ ترکی از بن تَپ ‪ təp‬است و مصدر آن تپمک است که پیش از این آن را بررسی کردیم‪.‬‬
‫تپه در ترکی به معنی تل‪ ،‬پشته‪ ،‬ستیغ‪ ،‬نوک‪ ،‬سر‪ ،‬رأس‪ ،‬فرق‪ ،‬کلّه‪ ،‬تارک‪ ،‬رأس (زاویه)‪ ،‬باال‪ ،‬فراز‪ ،‬توده‪،‬‬
‫کپّه و ‪ ...‬است (زارع شاهمرسی‪ .)495 :1394 ،‬این کلمۀ اصیل و کهن ترکی به صورت تپّه وارد زبان‬
‫فارسی شدهاست (قس دره ‪ dərə‬ترکی که به صورت درّه به زبان فارسی وارد شدهاست)‪ .‬توپا ‪ topa‬نیز‬
‫از ریشۀ توپ ‪ top‬است و به معنی تلّ‪ ،‬پشته‪ ،‬توده‪ ،‬پرپشت‪ ،‬متمرکز‪ ،‬انبوه‪ ،‬مجتمع‪ ،‬خاک نرم‪ ،‬حلقه است‬
‫(داشقین‪ 679 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)506 :1394 ،‬فرهاد رحیمی توپا را تؤپه ‪ töpə‬خوانده و‬
‫نوشتهاست که به نظر درست نمیآید (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)121 :1391 ،‬‬
‫‪ -‬در دیوان (ترکی میانه) چوممک ‪ çümmək‬در معنی فرورفتن اردک (در آب) و چومماق‬ ‫‪180‬‬

‫‪ çummaq‬در معنی فرورفتن انسان (در آب یا باتالق)‪ ،‬چومورماق ‪ çumurmaq‬در معنی فرو کردن‬
‫انسان در آب و چومورمک ‪ çümürmək‬در معنی فرو کردن و غوطهور کردن زیر آب (به صورت‬
‫عمیق) دیده میشود (کاشغری‪ 308 :1384 ،‬و ‪ .)329‬چومماق ‪ çummaq‬یا جومماق ‪ cummaq‬در‬
‫ترکی شرقی جغتایی به معنی فرو رفتن در آب‪ ،‬غوص‪ ،‬فرو رفتن و باال آمدن در آب و غوطه خوردن در‬
‫آب آمدهاست (اوزبکی بخاری‪143 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)143 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر به‬
‫جای جومماق‪ ،‬فعل باتماق ‪ batmaq‬همین معنی فرو رفتن را افاده میکند‪ .‬جومماق ‪ cummaq‬در زبان‬
‫‪284‬‬
‫ترکی آذربایجانی امروزی به معنی حمله کردن‪ ،‬یورش بردن‪ ،‬هجوم کردن‪ ،‬پریدن روی کسی‪ ،‬خیز‬
‫برداشتن‪ ،‬شیرجه رفتن است (زارع شاهمرسی‪ 565 :1394 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)400 :1388 ،‬معنی‬
‫عبدالرحیم ناظر به معنی اصیل و قدیمی فعل در ترکی قزلباشی (فرو رفتن و غوطه خوردن) است‪.‬‬
‫‪ -‬در ترکی جغتایی چؤمولمک ‪ çömülmək‬به معنی روی زانو نشستن و چمباتمه نشستن است‬ ‫‪181‬‬

‫(اوزبکی بخاری‪ )143 :1392 ،‬همین فعل را به صورت چومالماک ‪ çomalmak‬در همان معنی بر سر‬
‫دو پا نشستن ضبط کردهاند (استرآبادی‪ .)143 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی چومبلمک‬
‫‪ çömbəlmək‬همین معنی چمباتمه زدن را افاده میکند (داشقین‪ 152 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)378 :1388‬همین واژه را به صورت چؤنبلمک ‪ çönbəlmək‬یا چؤملمک ‪ çöməlmək‬ضبط‬
‫کردهاند (جعفرزاده‪ .)916 :1385 ،‬این فعل از مصدر چؤنمک ‪ çönmək‬به معنی گردیدن است‪ .‬به نظر‬
‫می رسد که چؤمبلمک به صورت چمباتمه زدن (‪ )çömbəltmə/ çömbətmə vurmaq‬وارد فارسی‬
‫شدهاست‪ .‬در ضمن چومر ‪ çömər‬مستقبل است و مضارع آن چومور ‪ çömür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 182‬این فعل در این معنی‪ ،‬در ترکی آذربایجانی رایج در ایران کمتر به کار میرود و جاالماک ‪calamak‬‬
‫بیشتر در معنی پاشیدن‪ ،‬برگرداندن ظرف طوری که محتویات آن بریزد‪ ،‬کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‬
‫‪ .)553 :1394‬مصدر جاالشدیرماق ‪ calaşdırmaq‬امروزه در جمهوری آذربایجان به معنی وصل کردن‬
‫و ارتباط دادن تلفن و امثالهم کاربرد دارد که ریشه در همین بن دارد‪ .‬اسم خاص «جاالییر» ‪Calayır‬‬
‫(همان جالیر) به معنی پیونددهنده ریشه در همین بن دارد‪ .‬در ضمن جاالر مستقبل است و مضارع آن‬
‫جالیر‪ /‬جاالییر ‪ calır/ calayır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 183‬چیرپماق ‪ çırpmaq‬در ترکی آذربایجانی امروز به معنی کوبیدن‪ ،‬تکاندادن‪ ،‬لرزاندن‪ ،‬پاک کردن‪،‬‬
‫چیدن‪ ،‬به شدت بستن‪ ،‬شکستن‪ ،‬چسبانیدن (داشقین‪ )142 :1386 ،‬و نیز این لغت به معنی زدن سیلی یا‬
‫چوب نازک بر عضو برهنه یا پشم و پنبه و امثال آن‪ ،‬تکاندن‪ ،‬چوب زدن برای گردگیری و غبارروبی‪،‬‬
‫پرت کردن و زدن به چیزی‪ ،‬تپیدن‪ ،‬به تپش افتادن (قلب)‪ ،‬ربودن‪ ،‬دزدیدن‪ ،‬تمام کردن (زارع شاهمرسی‬
‫‪ )653 :1394‬است‪ .‬معنی عبدالرحیم‪ ،‬زدن و در بردن (دزدیدن‪ /‬ربودن) مترادف فعل «چالماق» ‪çalmaq‬‬
‫ترکی است و به نظر معنی مختصر و مفیدی میآید‪.‬‬
‫‪ - 184‬مصدر چیلپاتماق ‪ çılpatmaq‬و فعلهای مشتق از این مصدر‪ ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی متأسفانه‬
‫دایرۀ استعمال کمی دارد‪ ،‬عالوه بر معانی که عبدالرحیم ذکر کردهاست‪ ،‬به معنی «پوست کندن» هم هست‬
‫(زارع شاهمرسی ‪ )658 :1394‬اما اسم چیلپاق ‪ çılpaq‬در معنی عریان‪ ،‬لخت‪ ،‬عور‪ ،‬برهنه‪ ،‬بیچیز‪،‬‬
‫تهیدست‪ ،‬بدون زین و برگ‪ ،‬بدون پوشش‪ ،‬زمین بدون گیاه‪ ،‬درخت بدون برگ (ر‪.‬ک‪ .‬همان) از واژههای‬
‫رایج در ترکی آذربایجانی امروزی است‪ .‬در ترکی آذربایجانی کلمۀ لوت ‪ lüt‬رقیبی جدی برای چیلپاق‬
‫‪285‬‬
‫است و میرود که این واژۀ اصیل و کهن را از میدان استعمال روزانه خارج کند‪ .‬اسماعیل هادی تلفظ‬
‫کهن این واژه را چیلباق ‪ çılbaq‬قید کردهاست (هادی‪ .)391 :1386 ،‬ضمناً صورت چیپالق ‪ çıplaq‬یا‬
‫‪ çıplak‬هم در ترکی ترکیه دیدهمیشود (گلکاریان‪.)71 :1385 ،‬‬
‫‪ - 185‬صورت چؤکرتمک ‪ çökərtmək‬صورتی قدیمی و اصیل است و در ترکی ترکیه نیز به معنی «به‬
‫زانو نشاندن‪ ،‬به زانو درآوردن» کاربرد دارد‪( çökertmek :‬گلکاریان‪ .)218 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی‪ ،‬چؤکورمک ‪ çökürmək‬و چؤکورتمک ‪ çökürtmək‬در معنی به زانو درآوردن‪ ،‬فرو نشاندن‪،‬‬
‫گود کردن و رسوب گرداندن به کار میرود (داشقین‪ 151 :1386 ،‬و جعفرزاده‪ .)914 :1389 ،‬در ترکی‬
‫شرقی چوکارماک (همان چؤکَرمک ترکی غربی) به معنی فرونشاندن و به زانو درآوردن بودهاست‬
‫(استرآبادی‪ .)142 :1384 ،‬صورت چؤکدورمک و چؤکَرمک در ترکی آذربایجانی امروزی نیز به همین‬
‫معانی کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)636 :1394 ،‬‬
‫‪ - 186‬این مصدر به صورت چوغولالماق ‪ çuğullamaq‬در معنی خبرچینی کردن‪ ،‬چُغُلی کردن (کلمۀ‬
‫ترکی دخیل در فارسی)‪ ،‬سخنچینی کردن‪ ،‬نمّامی کردن‪،‬جاسوسی کردن‪ ،‬آدمفروشی کردن‪ ،‬لو دادن‪،‬‬
‫گزارش دادن به کار میورد (داشقین‪ 154 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)635 :1394 ،‬صورت چوقولالماق‬
‫‪ çuqullamq‬عبدالرحیم‪ ،‬صورت اصیل و کهن لغت است‪ .‬در ضمن چوقولالر مستقبل است و مضارع‬
‫آن چوقولالییر ‪ çuğullayır‬یا چوقوللور ‪ çuğullur‬میشود‪.‬‬
‫‪ -‬قبالً گفتیم که در دیوان چوممک ‪ çümmək‬در معنی فرورفتن اردک (در آب) و چومماق‬ ‫‪187‬‬

‫‪ çummaq‬در معنی فرورفتن انسان (در آب)‪ ،‬چومورماق ‪ çumurmaq‬در معنی فرو کردن انسان در‬
‫آب و چومورمک ‪ çümürmək‬در معنی فرو کردن و غوطهور کردن زیر آب (به صورت عمیق) دیده‬
‫میشود (کاشغری‪ 308 :1384 ،‬و ‪ .)329‬با توجه به معنی فرورفتن‪ ،‬روشن است که چامور در اصل باید‬
‫چومور ‪ çumur‬یا چومور ‪ çümür‬بودهباشد‪ ،‬ولی در دیوان اثری از چومور یا چؤمور در معنی گل و‬
‫الی نیست‪ .‬در ترکی جغتایی چامور ‪ çamur‬به معنی گل‪ ،‬الی‪ ،‬طین دیدهمیشود (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)135 :1392‬در همین ترکی چوموک ‪ çümük‬در معنی باتالق و گِلزار دیده میشود (همان‪ )143 :‬که‬
‫از ریشۀ چوممک دیوان است‪ .‬در ترکی ترکیه چامور ‪ çamur‬در معنی گل و لجن به کار میرود‬
‫(گلکاریان‪ .)198 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی چامیر ‪ çamır‬به معنی گِل و چومور ‪ çomur‬به معنی‬
‫گل‪ ،‬لجن‪ ،‬بسیار چرک و کثیف به کار میرود (زارع شاهمرسی‪ 607 :1394 ،‬و ‪ .)643‬پیداست که ریشۀ‬
‫چامور و چومور هر دو یکی است‪ :‬چومماق ‪( çummaq‬فرورفتن)‪ .‬صورت چانبور که عبدالرحیم به آن‬
‫اشاره کردهاست‪ ،‬در هیچ منبعی دیدهنشد‪.‬‬

‫‪286‬‬
‫‪ - 188‬لوط فارسی نیست و در معنی برهنه هم نیست‪ .‬اگر منظور عبدالرحیم لوت ‪ lüt‬باشد‪ ،‬کلمهای رایج‬
‫در زبان ترکی در همان معنی برهنه‪ ،‬عریان و لخت و عور است (داشقین‪ 538 :1396 ،‬جعفرزاده‪:1389 ،‬‬
‫‪ 1781‬و زارع شاهمرسی‪ .)1246 :1394 ،‬شگفتا که هادی در فرهنگ جامع اتیمولوژیک ترکی خودش‪،‬‬
‫لغت لوت را جزو لغات ترکی نیاورده و اتیمولوژی آن را ذکر نکردهاست (هادی‪.)753 :1386 ،‬‬

‫‪ - 189‬در ترکی امروزی تلفظ کلمه چوروک ‪ çürük‬است و معنی آن پوسیده‪ ،‬ناسالم‪ ،‬کهنه‪ ،‬غیرقابل‬
‫اطمینان و بیکیفیت‪ ،‬گندیده‪ ،‬فاسد‪ ،‬تباه‪ ،‬آشغال‪ ،‬به درد نخور‪ ،‬فرتوت‪ ،‬از کار افتاده‪ ،‬چین و چروک و‬
‫کیس است (هادی‪ 423 :1394 ،‬و زارع شاهمرسی‪ 633 :1394 ،‬و داشقین‪ .)156 :1386 ،‬چوریک ‪çürik‬‬
‫در ترکی جغتایی به معنی خراب‪ ،‬پوسیده‪ ،‬سوراخ شده‪ ،‬مندرس و کهنه بودهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)141 :1392‬در ترکی ترکیه نیز چوروک ‪ çürük‬به معنی پوسیده‪ ،‬خراب و فاسد به کار میرود‬
‫(گلکاریان‪ .)219 :1391 ،‬چوروک از لغات ترکی است که به صورت چروک‪ ،‬در معنی چین و چروک‬
‫وارد فارسی شدهاست‪.‬‬

‫‪ - 190‬چَنَه که به فارسی به صورت چانه وارد شدهاست‪ ،‬ترکی است و در این معنی مخصوص حیوانات‬
‫نیست‪ ،‬بلکه به انسان و حیوانات‪ ،‬هر دو‪ ،‬داللت میکند (ر‪.‬ک‪ .‬بهزادی‪ 538 :1383 ،‬و داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)137‬در ترکی به معنی فکّ پایین (آلت انگ) است‪ .‬معادل فارسی آن زَنَخ و معادل عربی آن ذقن است‪.‬‬
‫تلفظ چونه به جای چانه‪ ،‬طبق نظر دهخدا‪ ،‬رایج در تهران و برخی والیات ایران‪ ،‬مثل شیراز (محل زندگی‬
‫عبدالرحیم) است (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل چانه)‪.‬‬
‫‪191‬‬
‫‪ -‬چندیر در ترکی امروزی به گوشت بیچربی و زن ضعیف گفتهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)624 :1394‬از لغات متداول روزمرّۀ ترکی نیست‪ .‬واژۀ نشت در جملۀ عبدالرحیم در معنی نرم به کار‬
‫رفتهاست‪ .‬در هیچکدام از لغتنامههای فارسی و ترکی که در دست ما است‪ ،‬به این معنی (گوشت نرم یا‬
‫مطلق نرم) به کار نرفتهاست‪ .‬در لغتنامۀ دهخدا معنی زمین نرم (شخمزده و کوبیدهشده) برای این واژه‬
‫به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل نشت)‪.‬‬
‫‪ . 192‬چیبین ‪ çibin‬در معنی مگس و زنبور (آری چیبین ‪ =arı çibin‬مگس پاک) از لغات بسیار قدیمی‬
‫ترکی است که در زبان ترکان منطقۀ اردبیل هم اکنون نیز مستعمل است‪ .‬قدمت این کلمه به حدود ‪ 5‬هزار‬
‫و پانصد سال پیش و ترکی قدیم بازمیگردد‪ .‬لغت سومری زیبین ‪ zibin‬گونۀ مشابه چیبین ترکی قدیم‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ 32 :1390 ،‬و‪ .)49‬در دیوان چیبین مشاهده نشد‪ .‬معادل مگس و پشه در دیوان‬
‫سینگک ‪( sinŋək‬با نون غنّه) است (کاشغری‪ .)591 :1384 ،‬همین کلمه بدون نون غنّه و با نون عادی‬
‫در ترکی ترکیه به صورت سینک ‪ sinek‬در معنی مگس استعمال دارد (گلکاریان‪ .)631 :1391 ،‬در ترکی‬
‫‪287‬‬
‫جغتایی چیبین و سینک‪ ،‬هر دو‪ ،‬در معنی پشه و حشره مستعمل بودهاست (اوزبکی البخاری‪144 :1392 ،‬‬
‫و ‪ .)178‬استرآبادی که از ترکان ایران است‪ ،‬چیبین را در معنی مگس نوشتهاست (استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)144‬او همچنین در مدخل سینگاک ‪ siŋak‬معنی آن را پشه نوشته و قید کردهاست که ترکهای روم‬
‫(عثمانی‪ ،‬ترکیه) مگس را سینگاک و پشه را سیوری سینگاک ‪( sivri siŋak‬مگس نوک تیز) میگویند‬
‫(همان‪ .)183 :‬در ترکی آذربایجانی معاصر سینک مستعمل نیست‪ ،‬عوض آن چیبین در معنی مگس‪ ،‬زنبور‬
‫و پشه مستعمل است‪ .‬در ترکی آذربایجان چیبینچی ‪ çibinçi‬در معنی زنبوردار و چیبینچیلیک‬
‫‪ çibinçilik‬در معنی زنبورداری کاربرد دارد (زارع شاهمرسی‪ 646 :1394 ،‬و داشقین‪ .)143 :1386 ،‬در‬
‫ترکی آذربایجانی سینک ‪ sinək‬و میلچک ‪ milçək‬به مگس‪ ،‬پشه و مگس سیاه اطالق میشود (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 897 :1394 ،‬و ‪ 1275‬و داشقین‪ 625 :1386 ،‬و ‪.)549‬‬
‫‪ - 193‬چؤگور ‪ :çögür‬چنگ‪ ،‬نوعی ساز زهی روستایی است که دارای ‪ 8‬یا ‪ 9‬سیم است و نواختن آن‬
‫میان ترکان و ترکمنان‪ ،‬هر دو‪ ،‬رواج دارد و نوازندۀ آن را عاشیق مینامند‪ .‬به صورت چُگُر وارد فارسی‬
‫شدهاست‪ .‬چؤگورچو‪ :‬نوازندۀ چؤگور‪ ،‬ساززن‪ ،‬به صورت چُگُرچی وارد فارسی شدهاست (زارع‬
‫شاهمرسی‪« .)638 :1394 ،‬بیر نوع تئللی خالق سازی»‪ :‬یک نوع ساز زهی خَلقی (جعفرزاده‪.)914 :1389 ،‬‬
‫این که عبدالرحیم آن را معروف اهل روزگار خودش دانشتهاست و به قول مردم به کوراوغلو ‪Koroğlu‬‬
‫یا گوراوغلو ‪( goroğlu‬در زبان و فرهنگ ترکمنها)‪ ،‬قهرمان جوانمرد و اسطورۀ مردمی و بیهمتای ترک‬
‫و ترکمن منسوب کردهاست‪ ،‬عالوه بر ذیقیمت بودن این امر از نظر مردمشناسی‪ ،‬حاکی از آن است که‬
‫در بین مردم آن زمان این ساز از چه محبوبیتی برخوردار بودهاست‪ .‬در دیوان به لغت ترکی چنگ ‪çəŋ‬‬
‫در معنی سنج‪ ،‬چنگ و زنگ اشارهشدهاست (کاشغری‪)587 :1384 ،‬؛ اما به این لغت اشارهنشدهاست‪ .‬در‬
‫ترکی معیار جغتایی چؤگور به معنی ساز بزرگ‪ ،‬چنگ‪ ،‬کمان بزرگ و خار مشاهده میشود (اوزبکی‬
‫البخاری‪.)143 :1392 ،‬‬
‫‪ . 194‬در ترکی باستان تلفظ این واژه چوپان ‪ çopan‬بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)32 :1390 ،‬در ضمن پاء‬
‫فارسی غلط است و منظور همان بای فارسی (پ) است‪ .‬جالب این که این کلمۀ ترکی با همین تلفظ‬
‫کهن وارد فارسی شدهاست‪ .‬اعتقاد دهخدا که چوپان را گونهای از شُبان میگیرد و به ریشۀ اوستایی «فشو»‬
‫منسوب میکند‪ ،‬با توجه به وجود این واژه درترکی قدیم‪ ،‬یعنی زمانی که هیچ ارتباطی بین فارسها و ترکها‬
‫نبودهاست‪ ،‬بیاساس است‪ .‬محقق ترکولوگ مشهور ترکیه‪ ،‬پروفسور عثمان ندیم تونا در تحقیق کمنظیرش‪،‬‬
‫شیپاد ‪ şipad‬سومری را با چوپان ترکی مرتبط دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬سؤال اینجاست که آیا شُبان‬
‫فارسی گونهای از همان چوبان ترکی نیست؟ تلفظ امروزی این لغت در ترکی چوبان ‪ çoban‬است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫زارع شاهمرسی‪ .)383 :1388 ،‬در ضمن پاء فارسی غلط است و منظور همان بای فارسی (پ) است‪.‬‬
‫‪288‬‬
‫‪ - 195‬چالما در قدیم به معنی ظرف چرمی که در آن یخ میریختند و شیشههای شربت را در آن میگذاشتند‬
‫تا سرد شود‪ .‬مشربهای که از تالطین (تالتین‪ :‬چرم خوشبویی که از بلغار و روسیه میآورند) دوخته و‬
‫در سواریها بر قاش زین بندند و به آن آب خورند (زارع شاهمرسی‪ .)603 :1394 ،‬کاسه و قدحی که از‬
‫اطراف زین آویزان باشد (اوزبکی البخاری‪ .)135 :1392 ،‬برخالف زمان عبدالرحیم این واژه در این معنی‬
‫خاص (پیالۀ چرمی آبخوری) در ترکی امروزی مشهور و معروف و رایج نیست‪.‬‬
‫‪ . 196‬چپکن‪ :‬نیمتنه‪ ،‬لباده‪ ،‬کت کوتاه با آستین گشاد (زارع شاهمرسی‪ .)613 :1394 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫چپیک ‪ çəpik‬به معنی زرنگ و متحرک و نیز دست‪ /‬کف زدن (برای تشویق) است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪،‬‬
‫‪ 137 :1386‬و زارع شاهمرسی‪ )614 :1394 ،‬و چپیش ‪ çəpiş‬از همین ریشه در معنی بزغاله‪ ،‬بزغالۀ نر‬
‫یکساله (همان) به نظر میرسد با این کلمه همریشه باشند‪ .‬جعفرزاده چپیش را از ریشۀ چاپ و چاپماق‬
‫(چاپیدن‪ ،‬چپاول کردن) دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪)888 :1389 ،‬؛ اما هادی‪ ،‬به نقل از کالوزن به اعتبار‬
‫این که ریشۀ کلمه در ترکی نیست و کلمه عیناً در فارسی موجود است‪ ،‬دخیل بودن چپیش را از فارسی‬
‫محتمل دانستهاست (هادی‪ .)369 :1386 ،‬هادی چپیک را نیز همان تپیک ‪ təpik‬دانستهاست که هم از‬
‫لحاظ شکل و هم از لحاظ معنی تغییر یافتهاست (همان)‪ .‬بر خالف نظر کالوزن‪ ،‬در بررسی لغتنامههای‬
‫فارسی به چپیش در معنی بز یکساله برنخوردیم‪ .‬به نظر میرسد که هر سه کلمه ترکی و از ریشۀ چاپماق‬
‫‪ çapmaq‬باشد‪ .‬چپکن← چاپقان ‪ :çapqan‬لباس آستین کوتاه مخصوص چاپیدن‪ .‬بر خالف زمان‬
‫عبدالرحیم‪ ،‬چپکن‪ ،‬به عنوان اسم باالتنۀ مرسوم و ملی ترکان‪ ،‬امروزه در ترکی آذربایجانی رایج و مشهور‬
‫اهل زمان نیست‪ .‬دهخدا این لغت را فارسی و مخفف چپافکن دانستهاست (؟) و در مقابل آن به نقل از‬
‫آنندراج و ناظماالطباء و فرهنگ نظام‪ ،‬این معانی را نوشتهاست‪« :‬نوعی از پوشش اهل ایران‪ ،‬مثل جامه‪.‬‬
‫(آنندراج)‪ .‬نوعی از جامه که سینه و شکم را بپوشاند و بندهای آن در پشت بسته شود‪( .‬ناظم االطباء)‪.‬‬
‫مخفف چپ افکن‪ ،‬یک قسم لباس نیم تنه بوده» (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل چپکن)‪ .‬با توجه به مشهور‬
‫بودن کلمۀ چپکن در زمان عبدالرحیم‪ ،‬نظر دهخدا بیاساس است‪.‬‬
‫‪ - 197‬حرکتگذاری کلمۀ « دَیْ» به همین صورت در مظهرالترکی نشان میدهد که در ترکی قزلباشی‬
‫کلمه با مصوت ‪ /é/‬یعنی ‪ /e/‬متمایل به ‪ /ə/‬تلفظ میشدهاست‪ .‬در دیوان تمک ‪ témək‬در معنی گفتن به‬
‫کار رفتهاست (بهاری‪ .)2003 ،‬در سنگالخ دیماک ‪ dimək‬به معنی گفتن و مکالمه کردن دیدهمیشود‬
‫(استرآبادی‪ .)160 :1384 ،‬در ترکی جغتایی دیماق ‪ dimaq‬به معنی تکلم کردن‪ ،‬افاده کردن‪ ،‬گفتن و بیان‬
‫دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)157 :1392 ،‬در ترکی ترکیه دئمک ‪ demek‬به معنی گفتن‪ ،‬بیان کردن‪،‬‬
‫گویا‪ ،‬نام بردن و یعنی به کار میرود (گلکاریان‪ .)228 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی دئمک ‪ demək‬در‬

‫‪289‬‬
‫معنی گفتن‪ ،‬بیان کردن و اظهار داشتن است (داشقین‪ .)196 :1386 ،‬تلفظ عبدالرحیم مبین تلفظ کهن و‬
‫اصیل این فعل است‪ .‬دِیَر ‪ déyər‬مستقبل است و مضارع آن دِییر ‪ déyir‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 198‬تلفظ فعلهای مختلف مصدر توتماق ‪( tutmaq‬با صامت دندانی‪ -‬انسدادی بیواک ‪ )/t/‬به صورت‬
‫دوتماق ‪( dutmaq‬با صامت دندانی‪ -‬انسدادی واکدار ‪ )/d/‬از ویژگیهای زبانشناسی و آواشناسی تاریخی‬
‫ترکی قزلباشی (ترکی آذربایجانی عصر صفوی و نادری) است که به جز مظهرالترکی در نسخههای خطی‬
‫دیگر‪ ،‬مانند نسخهای خطی از امثال و حکم ترکی مربوط به قرن دهم هجری که مصنف آن معلوم نیست‬
‫و دوستم استاد نوراهلل جعفری آن را تصحیح کردهاست و من ویرایش آن را بر عهده گرفتم‪ ،‬به وفور‬
‫دیدهمیشود؛ برای نمونهای از موارد متعدد «بیر الیلن ایکی قارپوز دوتمق اولمز» (بیر ال ایلن ایکی قارپوز‬
‫توتماق اولماز)؛ یعنی با یک دست دو هندوانه نمیشود گرفت‪ /‬در یک دست نمیتوان دو هندوانه داشت‪.‬‬
‫در ترکی شرقی (جغتایی) این مصدر به همین صورت امروزی توتماق کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)111 :1392 ،‬در دیوان نیز فعلهای این مصدر به صورت توتماق آمدهاند (برای نمونه ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ 413 :1384 ،‬توتتی ‪ tuttı‬و همان‪ 363 :‬توتوردی ‪ .)tuturdı‬در ترکی ترکیه نیز این کلمه به‬
‫صورت توتماک ‪ tutmak‬به کار رفتهاست (گلکاریان‪ .)715 :1391 ،‬تلفظ امروزی کلمه در ترکی‬
‫آذربایجانی توتماق ‪ tutmaq‬است (داشقین‪ .)686 :1386 ،‬معلوم است که گونۀ توتماق اصیلتر و کهنتر‬
‫از دوتماق بوده و هست و ابدال ‪/‬ت‪ /‬به ‪/‬د‪ /‬در ترکی قزلباشی آن زمان‪ ،‬ویژگی لهجهای منحصر به فرد‬
‫این لهجه در آن روزگار به شمار میرود‪ .‬دوتار ‪ dutar‬مستقبل است و مضارع آن دوتور ‪ dutur‬میشود‪.‬‬
‫‪ -‬واژۀ دینمک ‪ dinmək‬یا در اصل تینمک ‪ tinmək‬ترکی غربی (ترکی اوغوز) (با مصوتهای‬ ‫‪199‬‬

‫ظریف ‪ /i/‬و ‪ ،)/ə/‬در ترکی شرقی جغتای (چَغتای‪ /‬چاغاتای‪ .‬ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ )138 :1392 ،‬به‬
‫صورت اصیل و قدیمیِ تینماق ‪( tınmaq‬با مصوتهای ضخیم ‪ /ı/‬و ‪ )/a/‬دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)126 :‬‬
‫و معنی تینماق در ترکی شرقی درست بر عکس معنی دینمک در ترکی غربی است‪ :‬ساکت ماندن‪ ،‬راکد‬
‫بودن‪ ،‬آرام یافتن‪ .‬از این ریشه واژۀ تینیق ‪ tınıq‬را در ترکی شرقی داریم در معنی ساکن‪ ،‬ساکت‪ ،‬آسوده‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬در دیوان فعلهای همین مصدر تینماق به معنی آرام گرفتن‪ ،‬استراحت کردن و نیز گوش‬
‫کردن به کار رفتهاست؛ برای نمونه تیندی ‪ tındı‬در معنی آرام گرفتن و استراحت کردن و گوش کردن‬
‫به کار رفتهاست‪ .‬کاشغری تصریح کردهاست که «اوغوزها وقتی بخواهند کسی را دعوت به سکوت کنند‪،‬‬
‫گویند‪ :‬تینما ‪ tınma‬که در معنی «ساکت باش»‪ ،‬در حالی که دیگر ترکان تین ‪ tın‬را در معنی «سکوت‬
‫کن» و تینما ‪ tınma‬را در معنی «سکوت نکن» به کار میبرند‪ .‬اوغوزها در این باب اشتباه میکنند» (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ .)308 :1384 ،‬در ترکی قزلباشی که به همراه ترکی عثمانی و ترکی ترکمنی‪ ،‬گونهای از ترکی‬

‫‪290‬‬
‫غربی اوغوزی است‪ ،‬طبق معهود اوغوزها‪ ،‬دینمک به معنی سخن گفتن به کار رفتهاست‪ .‬دینر مستقبل‬
‫است و مضارع آن دینیر ‪ dinir‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 200‬دوزمک ‪ düzmək‬در ترکی به معنی چیدن‪ ،‬منظم کردن‪ ،‬به صف کشیدن‪ ،‬به رشته کردن به کار‬
‫میرود (زارع شاهمرسی‪ .)747 :1394 ،‬به رشته کردن چیزهای دانهدانه (دانههای تسبیح و منجوق و غیره)‬
‫یکی از موارد استعمال دوزمک است‪ ،‬نه همۀ آن‪ .‬دوزر مستقبل است و مضارعش دوزور ‪ düzür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 200‬دؤگ ‪ ،dög‬دؤگدی ‪ dögdi‬و دؤگر ‪ dögər‬به کاف فارسی باید باشد نه کاف عربی‪ .‬این که چرا‬
‫عبدالرحیم آن را به کاف عربی نوشتهاست‪ ،‬معلوم نیست که اهل زمان بدین گونه تلفظ میکردهاند یا‬
‫حاصل سهوعبدالرحیم است‪ .‬به نظر مصحح باید حاصل سهو مصنف باشد‪ .‬در ضمن دؤگر ‪döyər‬‬
‫مستقبل است و مضارعش دؤگور ‪ döyür/dögür‬میشود‪.‬‬
‫‪ -‬در دیوان تینگالدی ‪( tıŋladı‬تینالدی ‪ )tınladı‬به معنی «گوش کرد» به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬ ‫‪201‬‬

‫کاشغری‪ .)605 :1384 ،‬همین فعل تینالدی امروزه در ترکی غربی آذربایجانی به صورت دینلهدی‬
‫‪ dinlədi‬در همان معنی دیوان به کار میرود‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی دینلهمک ‪ dinləmək‬در‬
‫معنی گوش کردن‪ ،‬شنیدن‪ ،‬دریافت کردن‪ ،‬درک کردن و فهمیدن (داشقین‪ )211 :1386 ،‬و در ترکی ترکیه‬
‫به صورت دینلهمک ‪ dinlemek‬در معنی گوش دادن‪ ،‬شنیدن‪ ،‬اطاعت کردن (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ )235‬به کار میرود‪ .‬معلوم است که صورت اصیل کلمه تینالماق ‪ tınlamaq‬در معنی گوش کردن‬
‫بودهاست که بعدها معانی ضمنی فهیمدن‪ ،‬درک کردن و دریافت کردن به آن افزودهشدهاست و عبدالرحیم‬
‫همین معنی را مراد دارد‪( .‬نیز ر‪ .‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل تینماق در همین کتاب)‪ .‬دینگلر یا دینگلهیر یا دینلهیَر‬
‫امروزی ‪ dinləyər‬مستقبل است و مضارع آن دینلهییر ‪ dinləyir‬یا به صورت عامیانه دینلیر ‪dinlir‬‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ - 202‬در دیوان توگون ‪ tügün‬به معنی گره و عقده‪ ،‬توگمک ‪ tügmək‬در معنی گره زدن و توگولمک‬
‫‪ tügülmək‬در معنی بسته شدن به کار رفتهاست (کاشغری‪ 305 ،245 :1384 ،‬و ‪ .)347‬در ترکی جغتایی‬
‫توگون و دویون ‪ düyün‬هر دو به معنی ‪ .1‬گره‪ ،‬بند‪ ،‬عقده ‪ .2‬عقد‪ ،‬عروسی‪ ،‬سرور و جشن آمدهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ 156 :1392 ،‬و ‪ .)117‬در همین زبان توگولماک (همان توگولمک ‪ )tügülmək‬به معنی‬
‫گره شدن‪ ،‬بند شدن‪ ،‬بند کردن و منعقد کردن به کار رفتهاست (همان‪ .)117 :‬تلفظ فعلهای مصدر دوگونله‪-‬‬
‫مک ‪ dügünləmək‬به همین صورت (و نه به صورت دویونلهمک ‪ ،)düyünləmək‬تلفظ اصیل و‬
‫قدیمی قزلباشی این مصدر است که در اردبیل و محال آن همین تلفظ اصیل و قدیمی هم اکنون رایج‬
‫است‪ .‬در تبریز و اورمیه و باکی (باکو) دوگون ‪ dügün‬به صورت دویون ‪ düyün‬تلفظ میشوند که‬
‫نشانگر فاصله گرفتن این لهجهها‪ ،‬از لهجۀ قدیمی قزلباشی است‪ .‬کلمۀ دوگو ‪( dügü‬برنج) در محال‬
‫‪291‬‬
‫اردبیل‪ ،‬اغلب به همین صورت و صورت عامیانۀ دوگی ‪ dügi‬به کار میرود و شنیدن دوگی‪ ،‬موجب‬
‫لبخند ترکهای ساکن در اورمیه و تبریز و باکی میشود‪ ،‬در حالی که طبق همین سند‪ ،‬مظهرالترکی‪ ،‬تلفظ‬
‫اصیل و قدیمی همان تلفظ اردبیلیهاست‪ .‬در ترکی معیار جغتایی نیز توگی ‪ tügi‬به معنی برنج‪ ،‬اُرز و‬
‫شالی بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)117 :1392 ،‬دوگونلر یا دوگونلهیر ‪ dügünləyər‬مستقبل است‬
‫و مضارع آن دوگونلهییر ‪ dügünləyir‬یا دوگونلور ‪ dügünlür‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 203‬صورت اصیل و قدیمی کلمه توشمک ‪ tüşmək‬است‪ .‬در دیوان مصدر توشمک در معنی افتادن و‬
‫فرودآمدن دیدهمیشود (کاشغری‪ .)302 :1384 ،‬همچنین توش ‪ tüş‬به صورت اسم در معنی منزل‪ ،‬محل‬
‫فرودآمدن کاروان جهت استراحت و اتراق‪ ،‬ایستگاه‪ ،‬محل نزول در مسافرت و زمان و وقت نزول به کار‬
‫میرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)217 :‬پروفسور عثمان ندیم تونا در بررسی تناظرات فونوتیکی بین کلمات‬
‫سومری و ترکی باستان‪ ،‬توش ‪ tüş‬سومری در معنی نشستن‪ ،‬ساکن شدن‪ ،‬اقامت گزیدن را با اول ‪ol‬‬
‫ترکی باستان در معنی نشستن‪ ،‬ساکن شدن‪ ،‬ماندن متناظر دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ ،)39 :1390 ،‬در‬
‫حالی که عین کلمۀ توش در ترکی میانه به همان معنی باستانی سومری دیدهمیشود‪ .‬آیا توشمک در ترکی‬
‫باستان متدوال نبودهاست؟! پس چرا موضوع به این مهمی و آشکاری از دید تیزبین پروفسور ندیم تونای‬
‫ترک پنهان ماندهاست؟! ب‪ .‬گری در تحقیق ارزشمند خود توش سومری در معنی نشستن و اسکان را‬
‫دقیقاً همان توش ترکی در معنی فرود آمدن‪ ،‬سکونت و توقف گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬گری‪ .)247 :1388 ،‬به‬
‫نظر میرسد حق با گری است‪ .‬دوشر مستقبل است و مضارعش دوشور ‪ düşür‬میشود‪ .‬صورت اصیل‬
‫و کهن توشمک هم اکنون در لهجۀ ترکی متداول شهر اردبیل به گوش میرسد‪.‬‬
‫‪ - 204‬کلمۀ داغ ‪ dağ‬کلمهای ترکی است که از دیرباز به زبان دری (تاجیکی‪ ،‬فارسی) نیز وارد شدهاست‪.‬‬
‫کاشغری در توضیح این کلمه چنین نوشتهاست‪« :‬نشانی که بر روی اسب و دیگر حیوانات میزنند‪ .‬داغ‬
‫نهادن‪ .‬تاتها (تاجیکها‪ ،‬فارسها) این لفظ را ترکها آموختهاند و فراوان به کار میبرند‪ .‬آن اندازه که ترکان‬
‫رمه و گله دارند‪ ،‬تاتها گله و رمه ندارند تا اینگونه لغتها را نیز داشتهباشند‪ ،‬در حالی که من این کلمه را‬
‫در سرحدّات اسالم (مرزهای توران‪ /‬ترکستان بزرگ) شنیدهام (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)504 :1384 ،‬در زبان و‬
‫ادبیات فارسی داغ زدن‪ ،‬داغ داشتن‪ ،‬داغگاه و امثالهم فراوان به کار رفتهاست‪ .‬نظامی گنجهای شاعر بزرگ‬
‫ترک آذربایجان در تحمیدیه و مناجات ابتدای مخزناالسرار خطاب به خدا میگوید‪« :‬داغ تو داریم و سگ‬
‫داغدار‪ /‬مینپذیرند شهان در شکار» (نظامی گنجوی‪ .)32 :1387 ،‬از این بیت نظامی و بیتهای مشابه خاقانی‬
‫مثل «چون سگان دوست هم پیش سگان کوی دوست‪ /‬داغ بر رخ طوق در گردن خروشان آمدم» و «سگ‬
‫توست خاقانی اینک بداغت‪ /‬چنان دان که داغ دگر برنتابد» (خاقانی شروانی‪ 644 :1382 ،‬و ‪ ) 580‬معلوم‬
‫میشود که در روزگار آنها‪ ،‬به رسم ترکان گلهدار‪ ،‬در آذربایجان صورت سگهای اصیل را داغ میزدهاند‬
‫‪292‬‬
‫تا باز شناختهشوند‪ .‬هادی دربارۀ این کلمه نوشتهاست‪« :‬داغ‪ :‬عالمتی که فلز گداخته بر پوست بدن می‪-‬‬
‫گذارد‪ ،‬مجازاً اندوه استخوانسوز‪ ،‬غم و ماتم بسیار سنگین‪ .‬علیرغم تأکید کاشغری بر ترکی بودن کلمۀ‬
‫داغ و این که از ترکی به فارسی وارد شدهاست‪ ،‬کالوزن معتقد است که کلمه در اصل فارسی است‪ .‬خود‬
‫کاشغری هم داغالماق را لغت غیر اصیل معرفی کردهاست و مینویسد در مناطق حاشهای (مرزی‪ ،‬مرز‬
‫بین ترکان و تاتها) کاربرد دارد که همین دلیل ورود آن از سوی مرز است‪ .‬البته به نظر کلمه در اصل‬
‫میتواند محرّف تاو باشد» (هادی‪ .)425 :1386 ،‬داغالر مستقبل است و مضارعش داغلور ‪( dağlur‬به‬
‫لهجۀ قزلباشی زمان عبدالرحیم) و داغالییر ‪ dağlayır‬یا داغلیر ‪( dağlır‬به لهجۀ ترکی امروزی‬
‫آذربایجانی) میشود‪.‬‬
‫‪ - 205‬دارتماق در ترکی آذربایجانی امروزی به معنی آسیاب کردن‪ ،‬آرد کردن‪ ،‬خرد کردن‪ ،‬کشیدن‪ ،‬به زور‬
‫کشیدن (زارع شاهمرسی‪)698 :1394 ،‬؛ کشیدن‪ ،‬وزن کردن‪ ،‬درآوردن‪ ،‬جدا کردن‪ ،‬مکیدن‪ ،‬آرد کردن‬
‫(داشقین‪ )174 :1386 ،‬به کار میرود‪ .‬در ترکی جغتایی داریتماق ‪ darıtmaq‬به معنی کشیدن و کشانیدن‬
‫است (اوزبکی البخاری‪ .)152 :1392 ،‬به نظر هادی نیز دارتماق در اصل به معنی کشیدن است (هادی‪،‬‬
‫‪ .)420 :1386‬معنی دقیق «واکن کردن» عبدالرّحیم برای ما مشخّص نیست‪ .‬به نظر میرسد عبدالرّحیم‬
‫سهو کردهاست و به جای «کندن»‪« ،‬واکندن» به کاربردهاست‪ .‬کندن در فارسی به معنی «کشیدن و از بیخ‬
‫و ریشه درآوردن چیزی و جدا کردن چیزی که متصل به چیزی دیگر است» به کار میرود (معین‪:1371 ،‬‬
‫مدخل کندن)‪ .‬جالب این که در هیچیک از منابع در دسترس ما دارتماق با این معنی «کندن» عبدالرحیم‬
‫به کار نرفتهاست‪ .‬دارتار مستقبل است و مضارع آن دارتیر ‪ dartır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 206‬واباختن در فارسی یعنی قمار یا بازی برده را باختن و وابازاندن یا بازبازاندن یعنی کاری کردن که‬
‫قمارباز یا بازیکن‪ ،‬قمار یا بازیِ برده را ببازد؛ سبب یا باعث باختن کسی شدن که قبالً بردهبود‪ .‬در این‬
‫معنی فعل متعدّی سببی داغیشالماق ‪ dağışlamaq‬در ترکی آذربایجانی امروزی کاربردی ندارد و از‬
‫مصادر و فعلهای مخصوص زمان نوشتهشدنِ مظهرالترکی است‪ .‬داغیشالر ‪ dağışlar‬یا همان داغیشالیار‬
‫‪ dağışlayar‬مستقبل است و مضارعش داغیشالییر ‪ dağışlayır‬یا داغیشلیر ‪ dağışlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 207‬دادماق در ترکی آذربایجانی‪ :‬چشیدن‪ ،‬مزه کردن‪ ،‬مزه دادن‪ ،‬آشنا شدن‪ ،‬امتحان کردن‪ ،‬تجربه کردن‪،‬‬
‫آزمودن (داشقین‪ ،159 :1386 ،‬زارع شاهمرسی‪ .)695 :1394 ،‬صورت اصیل و کلمه تاتماق ‪tatmaq‬‬
‫(طعم دادن‪ ،‬مزه دادن) و تاتیماق ‪( tatımaq‬طعم دادن‪ ،‬مزه کردن) است (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)547 :1384 ،‬‬
‫در ترکی جغتایی نیز تاتماق و تات (فعل امر از تاتماق‪ :‬چشیدن) کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)99 :1392 ،‬در ترکی ترکیه هم ‪ tatmak‬به معنی مزه کردن و چشیدن کاربرد دارد (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)681 :1381‬صورت داتار ‪ datar‬که عبدالرحیم نوشتهاست‪ ،‬مخالف قاعده و نادر است و بایستی تاتار‬
‫‪293‬‬
‫‪ tatar‬یا دادار ‪ dadar‬باشد‪ .‬دادار مستقبل است و مضارع ان دادیر ‪ dadır‬میشود‪ .‬طبق نظر صائب‬
‫کاشغری دادیماق ‪ dadımaq‬به مفهوم مزه دادن و دادماق به معنی مزه کردن باید باشد‪ .‬در ترکی امروزی‪،‬‬
‫متأسفانه دادیماق جای خود را به داد وئرمک ‪( dad vermək‬فعل مجعول و غیر اصیل) دادهاست و چه‬
‫بهتر که فعل اصیل ترکی دادیماق احیا شود‪.‬‬
‫‪ - 208‬فعل دلدور یا به لهجۀ ترکی امروز آذربایجانی دلدیر ‪ dəldir‬خود متعدّی سببی است و معنایش‬
‫همان است که عبدالرحیم نوشتهاست‪ .‬عبدالرحیم در معرفی ساختهای ماضی و مضارع این فعل دچار‬
‫اشتباه شدهاست و به جای دلدوردی ‪ dəldürdi‬و دلدورور ‪ dəldürür‬وجه متعدّی سببی نوع دوم همین‬
‫فعل را نوشتهاست؛ در حالی که دلدوردی یا همان دلدیردی فعل ماضی از همان دلدیر و دلدورور یا‬
‫دلدیریر فعل مضارع از همان ریشه است و نیازی به ذکر افعال ماضی و مضارع متعدّی سببی نوع دوم‬
‫ترکی فعل‪ ،‬یعنی دلدیریت ‪ dəldirt‬نیست‪ .‬فرهاد رحیمی که به این اشتباه واقف بودهاست‪ ،‬به نسخۀ‬
‫اصلی دست برده و به جای دلدور‪ ،‬دلدورت ‪ dəldürt‬نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ ،)136 :1391 ،‬که البته‬
‫این دست بردن به نسخۀ خطی‪ ،‬کاری نارواست‪.‬‬
‫‪ - 209‬عبدالرحیم در اینجا نیز دچار سهو شدهاست‪ .‬معلوم میشود که هنگام نوشتن این صفحه حواسش‬
‫پرت یا بیحوصله بودهاست‪ .‬ماضی دایاندور‪ ،‬دایاندوردی میشود‪ ،‬نه دایاندیردی و مضارعش دایاندورور‬
‫‪ dayandurur‬میشود که در نسخۀ خطی ماضی را در مضاع تکرار کردهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی سه ساخت امر‪ ،‬ماضی و مضارع‪ ،‬به ترتیب دایاندیر ‪ ،dayandır‬دایاندیردی ‪ dayandırdı‬و‬
‫دایاندیریر ‪ dayandırır‬میشود‪ .‬فرهاد رحیمی بدون وفاداری به نسخۀ خطی و سهو عبدالرحیم‪ ،‬ساخت‬
‫مضارع را خودش به درستی تصحیح کردهاست‪ .‬البته در زبان ترکی دایاماق ‪ dayamaq‬به تنهایی به معنی‬
‫تکیه دادن است و ساختهای امر‪ ،‬ماضی و مضارع از دایاماق به ترتیب‪ :‬دایا ‪ ،daya‬دایادی ‪ dayadı‬و‬
‫دایاییر ‪ / dayayır‬داییر ‪ dayır‬میشود و نیازی نبود که عبدالرحیم از فعل متعدّی سببی دایاندیرماق‬
‫برای مفهوم تکیه دادن استفاده کند‪ .‬معانی مصدر متعدّی دایاماق در ترکی آذربایجانی عبارتند از‪ :‬تکیه‬
‫دادن‪ ،‬ستون کردن‪ ،‬مماس کردن‪ ،‬نزدیک کردن‪ ،‬تنگ چسباندن (داشقین‪ ،179 :1386 ،‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)720 :1394‬معانی مصدر الزم دایانماق در ترکی آذربایجانی عبارتند از‪ :‬ایستادن‪ ،‬متوقف شدن‪ ،‬خسته‬
‫شدن‪ ،‬بی حرکت شدن و ثابت ماندن‪ ،‬پشت دادن‪ ،‬تحمل کردن‪ ،‬صبر کردن‪ ،‬نزدیک شدن‪ ،‬ساکت شدن‪،‬‬
‫سر پا ایستادن (داشقین‪ 180-179 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ )721 :1394 ،‬و البته همین «تکیه کردن» که‬
‫از دید تیزبین لغویان ما دور ماندهاست‪ .‬در ترکی ترکیه معانی دایاماک ‪ dayamak‬عبارتند از‪ :‬تکیه دادن‪،‬‬
‫واداشتن‪ ،‬از کسی یاری گرفتن و معانی دایانماک ‪ dayanmak‬عبارتند از تکیه دادن و مقاومت کردن‬

‫‪294‬‬
‫(گلکاریان‪ .)75 :1385 ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی دایاندیرماق بیشتر به معنی متوقف کردن است و‬
‫معادل ساخالماق ‪ ،saxlamaq‬دوردورماق ‪ durdurmaq‬به کار میرود‪.‬‬
‫‪ - 210‬سهو عبدالرحیم در این جا نیز خود را نشان میدهد‪ .‬مستقبل از مصدر متعدّی سببی دیدورمک‪،‬‬
‫دیدورر ‪ dedürər‬و مضارع از این مصدر دیدورور ‪ dedürür‬میشود‪ .‬تلفظ امروزی ساختهای امر‪،‬‬
‫ماضی‪ ،‬مضارع و مستقبل مصدر سببی دئدیرمک ‪ dedirmək‬در ترکی امروزی آذربایجان به ترتیب‬
‫عبارتند از‪ :‬دئدیر ‪ ،dedir‬دئدیردی‪ ، dedirdi‬دئدیریر ‪ dedirir‬و دئدیرَر ‪ .dedirər‬فرهاد رحیمی‬
‫ساخت مستقبل عبدالرحیم را بدون اشاره به نسخۀ خطی و سهو او‪ ،‬به اشتباه دیدُرور ‪ dedürür‬تصحیح‬
‫کرده است (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)136 :1391 ،‬‬
‫‪ -211‬در نسخۀ خطی عبدالرحیم زیر حرف «ی» در «دیش» الف کوتاه گذاشتهاست و همین نشان میدهد‬
‫که ما باید آن را دیش ‪ diş‬بخوانیم نه دیش ‪ .dış‬دوش ‪ düş/duş‬در ترکی از کلمات اصیل و قدیمی و‬
‫در معنی رؤیا و خواب است‪ .‬در ترکی باستان به صورت توش ‪ tuş‬و توشاماق ‪ tuşamaq‬در معنی‬
‫خواب دیدن دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬محمدزاده صدیق‪ )43 :1386،‬در ترکی میانه به صورت توش ‪ tüş‬و در‬
‫معنی خواب و رؤیا آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)493 :1384 ،‬در ددهقورقود نیز به همان صورت دیوان و‬
‫در همان معنی آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬محمدخانی گونئیلی‪ .)233 :1393 ،‬در فرهنگ سنگالخ‪ ،‬توش ‪tüş/tuş‬‬
‫نیز به همین معنی «خوابیست که نائم (خوابیده) بیند» آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)117 :1384 ،‬در فرهنگ‬
‫جغتایی‪ -‬فارسی‪ ،‬توش ‪ tüş/tuş‬به معنی رؤیا‪ ،‬خواب‪ ،‬واقعه‪ ،‬احتالم آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)114 :1392‬در ترکی آذربایجانی امروزی متأسفانه حضور این واژۀ اصیل و کهن ترکی در محاورات‬
‫روزمرّه کمرنگ شدهاست‪ ،‬اما در زبان رسمی و معیار‪ ،‬دوش ‪ düş/duş‬به معنی رؤیا و خیال دیدهمیشود‬
‫(داشقین‪ .)243 :1386 ،‬هادی در کتاب ارزشمند خودش‪ ،‬معانی گسترده و جالبی برای دوش ‪ düş‬ذکر‬
‫کردهاست‪ :‬رؤیا‪ ،‬خواب‪ ،‬تصور ذهنی‪ ،‬خیال‪ ،‬خاطر‪ ،‬آرزو‪ ،‬امید‪ .‬او ترکیب دوش گوجو ‪ düş gücü‬را در‬
‫ترکی ترکیه به معنی قدرت تخیل و تخیل خالق و دوشون ‪( düşün‬پایۀ مصدر دوشونمک ‪)düşünmək‬‬
‫را در همان ترکی‪ ،‬به معنی فکر و اندیشه ذکر کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)462 :1386 ،‬هم هادی و هم‬
‫حسن عبدالهی جهانی (اوموداوغلو) در تحقیق خودشان اعتقاد دارند که دوش ترکی در زبان فارسی به‬
‫صورت دوش ‪ duş‬درآمدهاست و در بیتهایی مانند «دوش دیدم که مالئک در میخانه زدند‪ /‬گل آدم‬
‫بسرشتند و به پیمانه زدند» از حافظ شیرازی به کار رفتهاست‪ .‬دوش دیدم‪ :‬خواب دیدم (ر‪.‬ک‪ .‬همان و‬
‫اوزبکی البخاری‪ ،114 :1392 ،‬پاورقی)‪ .‬البته در بیت یادشده دوش میتواند به صورت ایهام تبادر‪ ،‬واژۀ‬
‫دوش ترکی را هم به ذهن متبادر کند و حافظ که خداوندگار ایهام در ادبیات فارسی است‪ ،‬بنا به شواهد‬
‫موجود هم ترکستا و هم به زبان ترکی مسلط بودهاست‪ .‬در ترکی ترکیه دوش ‪ düş‬به همین معنی خواب‬
‫‪295‬‬
‫و رؤیا کاربرد دارد (گلکاریان‪ )224 :1391 ،‬و به نظر میرسد همین دوش‪ ،‬بن و ستاک دوشونمک (تفکر‬
‫کردن‪ ،‬اندیشیدن‪ ،‬به فکر فرورفتن‪ ،‬پیش خود فکر کردن‪ ،‬فهمیدن‪ ،‬درک کردن‪ ،‬دریافت کردن‪ ،‬متوجه‬
‫شدن‪ ،‬آگاه شدن‪ ،‬تصور کردن‪ ،‬خیال کردن‪ ،‬غصه خوردن و ‪ düşünmək/düşünmek)...‬و دوشونجه‬
‫‪( düşüncə/ düşünce‬فکر‪ ،‬اندیشه‪ ،‬عقیده‪ ،‬تصور‪ ،‬خیال‪ ،‬گمان‪ ،‬غم و غصه و نگرانی) در ترکی‬
‫آذربایجان و ترکیه باشد‪ .‬مورد مهم تلفظی است که عبدالرحیم برای دوش نوشتهاست‪ .‬در نسخۀ خطی‬
‫عبدالرحیم زیر حرف «ی» در «دیش» الف کوتاه گذاشتهاست و همین نشان میدهد که ما باید آن را دیش‬
‫‪ diş‬بخوانیم نه دیش ‪ . dış‬در هیچکدام از منابع قدیم و جدید که در دست داریم دوش ‪ düş‬به شکل‬
‫دیش ‪ diş‬نوشتهنشدهاست‪ .‬آیا این تلفظ حاصل سهو عبدالرحیم است؟ در منطقۀ اردبیل آن زمان چنین‬
‫تلفظ میشدهاست؟ یا تلفظ معیار قزلباشها در آن اوان بودهاست؟ با توجه به نسخۀ خطی امثال و حکم‬
‫ترکی مربوط به حدود قرن دهم هجری که نسخۀ پی دی اف آن در اختیار مصحح است و در آنها‬
‫ضربالمثهای ترکی مثل «آج‪ ،‬طاوقی دیشینده کورر» (آج‪ ،‬تویوغو دیشینده گؤرر) و «آج طاوق دیشینده‬
‫بوغده کورر» (آج تویوق‪ ،‬دیشینده بوغدا گؤرر)‪ ،‬به نظر میرسد که تلفظ رایج لغت مورد بحث در لهجۀ‬
‫ترکی قزلباشی در زمان تصنیف مظهرالترکی‪ ،‬دیش ‪ diş‬بودهاست و این لفظ در ترکی قزلباشی‪ ،‬هم به‬
‫معنی دندان بوده و هم به معنی خواب و عبدالرحیم هیچ سهوی مرتکب نشدهاست‪.‬‬
‫‪ - 212‬دون در ترکی آذربایجانی امروزی‪ ،‬عالوه بر معنی قبا به معنی پیراهن زنانۀ دامندار نیز به کار میرود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)767 :1394 ،‬در ترکی میانه به صورت تون ‪ ton‬کاربرد داشته و به معنی مطلق‬
‫لباس و جامه و معادل گئییم ‪ /geyim‬پالتار ‪( paltar‬پوشاک امروزی) بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)498‬بعدها این معنی گستردهشده و به صورت جامه‪ ،‬مخصوصاً باالپوش‪ ،‬مانند آرخالیق ‪arxalıq‬‬
‫(ارخالق فارسی شده)‪ ،‬قبا (ردا‪ ،‬لباده)‪ ،‬کت و پیراهن زنانه درآمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)479 :1386 ،‬‬
‫‪213‬‬
‫‪ -‬به احتمال زیاد عبدالرحیم در نوشتن « به کاف عربی» به جای «به کاف فارسی» نیز دچار سهو‬
‫شدهاست‪ .‬دوکی ‪ düki‬با هیچ قاعده و قانون زبان ترکی قابل قبول نیست‪ .‬هرچند فرهاد رحیمی عین‬
‫کلمۀ فوق را با وفاداری به نسخۀ اصلی نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪)138 :1391 ،‬؛ اما به نظر میآید دوگی‬
‫‪ dügi‬درست باشد‪ .‬جالب اینجاست که هم اکنون نیز ترکان منطقۀ اردبیل از همین صورت دوگی (به‬
‫جای تلفظ رسمی آذربایجانی دوگو ‪ )düyü‬استفاده میکنند‪ .‬در ترکی معیار جغتایی تؤگی ‪ /tögi‬توگی‬
‫‪ tügi‬به معنی برنج‪ ،‬اُرز و شالی رایج بودهاست (اوزبکی البخاری‪ .)117 :1392 ،‬در دیوان تؤگی ‪tögi‬‬
‫در معنی ارزن سبوس گرفته و پاک شده از نخاله و توتورغان ‪ tuturğan‬در معنی برنج دیده میشود‬
‫(کاشغری‪ .)293 :1384 ،‬هادی لغت دوگی را در معنی مطلق «غلۀ کوبیده شده» از مصدر تؤگمک‬

‫‪296‬‬
‫‪ tögmək‬یا همان دؤگمک ‪ dögmək‬در معنی کوبیدن‪ ،‬گرفتهاست (هادی‪ )502 :1394 ،‬که درست‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 214‬نوره به معنی آهک و زرنیخ ساییده و قاتی شدهاست که به عنوان موبر و واجبی به کار میرود‪ .‬این‬
‫که عبدالرحیم کلمۀ دارو ‪ daru‬را ترکی و در معنی واجبی به کار بردهاست‪ ،‬قابل تدقیق و بررسی است‪.‬‬
‫البته معلوم است که ادب و شرم ترکی و آذربایجانی ترکان روزگار عبدالرحیم را وامیداشته که به واجبی‬
‫دارو گویند‪ ،‬اما مسئلۀ ترکی بودن کلمۀ داور خیلی جالب است‪ .‬هادی یک بار دارو در ذیل مدخل داری‬
‫‪( darı‬ارزن)‪ ،‬ترکی و محرف و همریشه با داری دانستهاست‪« :‬کلمۀ دارو (دوا)‪ ،‬در فارسی‪ ،‬ممکن است‬
‫از همین داری مأخوذ باشد‪ .‬به اعتبار برخی از دانههای روغنی و گیاهی که در طبّ قدیم به عنوان دارو‬
‫به کار میرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)421 :1386 ،‬بار دیگر در ذیل مدخل درمک ‪ dərmək‬بررسی و تدقیق‬
‫ریشهشناختی جالبی ارائه کردهاست‪« :‬از این بن درمک در فارسی‪ :‬دَرو← دِرو ← دِرویدن‪ ،‬کذا از همین‬
‫بن درمن (در ‪ +‬من) در مفهوم چیز چیدهشده از دشت ← گیاه و به اعتبار آن که داروها قدیم اغلب این‬
‫نوع گیاهان بودهاند‪ ،‬درمن ← درمان (دارو) شدهاست‪ .‬چنان که در دَرمَنه (درمن‪ +‬ه غیرملفوظ) ‪ :‬گیاه‬
‫دارویی‪ ،‬نوعی بوتۀ دارویی (به ترکی یووشان‪ /‬یاوشان گویند)‪ ،‬وارد فارسی شدهاست‪ .‬بعید نیست به همان‬
‫اعتبار مذکور‪ ،‬یعنی استفادۀ گیاهان دارویی برای درمان‪ ،‬دَرو ← دارو (دوا) شدهباشد و ریشۀ کلمۀ داور‬
‫از منشأ درمک ترکی باشد‪ ،‬نه داری (ارزن)» (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)438 :‬به نظر مصصح این ریشهشناسی هادی‬
‫زیاد دور از حقیقت نیست‪ .‬در دیوان ما کلمۀ تاریغ ‪ tarığ‬را در دو مدخل داریم که در اولی به معنی‬
‫مطلق کشت و زرع آمدهاست‪ .‬کاشغری تأکید میکند‪« :‬کشت و زرع‪ .‬این‪ ،‬نامی همگانی است»؛ در دومی‬
‫چنین مینویسد‪« :‬گندم‪ ،‬نزد همۀ ترکان و اختصاصاً ارزن‪ ،‬نزد اوغوزان و این استعمال (استعمال اوغوزها)‬
‫خطاست‪ .‬آنها (اوغوزها) گندم را آشلق (آشلیق‪ :aşlıq /‬مناسب آش‪ ،‬آش در زبان ترکی میانه‪ :‬مطلق‬
‫غذای پخته) گویند» (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)233 :1384 ،‬اسماعیل جعفرزاده نیز در ذیل مدخل داری با اشاره‬
‫به تاریغ آن را مأخوذ از تارماق و تاریماق‪ :‬اکین اکمک (کِشتن‪ ،‬کِشت کردن) و چنین نوشتهاست که‬
‫«تاریغ در اصل به معنی تخم و دانۀ کل کِشتنیها بودهاست که با توسع معنایی به گیاهان دارویی نیز اطالق‬
‫شدهاست و ریشۀ واژهها دارو و دوا شدهاست» وی در مورد درمان نیز ان را داری‪ +‬مان دانستهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫جعفرزاده‪ .)1004 :1389 ،‬البته کلمۀ دواء‪ ،‬در معنی داور‪ ،‬درمان و عالج‪ ،‬کلمهای عربی است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫آذرنوش‪ )211 :1381 ،‬و ربطی به ترکی و فارسی ندارد؛ میماند داور‪ ،‬به نظر مصحح‪ ،‬با احترام به نظر‬
‫این صاحبنظران‪ ،‬بدون هیچ کوشش ریشهشناختی خاصی‪ ،‬پیداست که داروی فارسیشده‪ ،‬گونهای‬
‫تحریفشده و تغییریافته از همان تاریق ‪ tarıq‬ترکی میانه است‪ :‬تاریق‪ /‬داریق← تاری‪ /‬داری←دارو‪.‬‬
‫ریشۀ همۀ این کلمات و کلمۀ دارو‪ ،‬دار ‪( dar‬تنگ) است که در دیوان به صورت تار ‪ tar‬دیدهمیشود‬
‫‪297‬‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)502 :1384 ،‬تارماق‪ /‬دارماق‪ /‬دارتماق‪ /‬درمک همه ریشه در تار‪ /‬دار دارند‪ .‬مگر نه این‬
‫که در درمک (چیدن‪ ،‬کندن از ریشه)‪ ،‬ما بوتۀ گیاه را با تنگی و فشار میکشیم (تارماق‪ /‬دارماق‪ /‬دارتماق)‬
‫و بیرون میآوریم؟‬
‫‪ - 215‬تونقوز در دیوان به صورت تونگوز ‪( toŋuz‬با ‪ /t/‬و ‪ /ŋ/‬نون غنّه) و در معنی خوک (خنزیر‪ /‬گراز)‬
‫آمدهاست (کاشغری‪ .)589 :1394 ،‬در سنگالخ (ترکی جغتایی) نیز دقیقاً به همین شکل دیوان دیدهمیشود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)123 :1384 ،‬در فرهنگ جغتایی به هر دو صورت تونقوز و تونگوز دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫اوزبکی البخاری‪ .)307 :1392 ،‬این کلمه در طول زمان به شکلهای دونقوز‪ ،‬دوقوز‪ /‬دوغوز و دونوز‬
‫‪( donuz‬گونه معیار ترکی آذربایجانی) درآمدهاست‪ .‬در ترکی ترکیه‪ ،‬کلمه به صورت دوموز ‪domuz‬‬
‫دیدهمیشود (گلکاریان‪ .)239 :1391 ،‬تلفظ عبدالرحیم برابر است با تلفظ قزلباشی کلمه‪ .‬جالب است که‬
‫پدر مصحح این کلمه را دقیقاً مطابق تلفظ عبدالرحیم (دونقوز) تلفظ میکرد‪.‬‬
‫‪ -‬دری در دیوان به صورت تَری ‪ təri‬و به معنی پوست آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)533 :1384 ،‬‬ ‫‪216‬‬

‫کلمۀ دیگر که در ترکی به معنی پوست و پوسته است و در مظهرالترکی نیز آمدهاست‪ ،‬قابوق یا همان‬
‫قابیق است‪ .‬فرق ظریفی که بین دری و قابیق در زبان ترکی وجود دارد‪ ،‬این است که دری‪ ،‬اغلب به‬
‫پوست انسان و یا حیوانات گفتهمیشود‪ ،‬ولی قابیق اغلب به پوستۀ درخت و گیاهان و اشیا گفتهمیشود؛‬
‫دری معادل ‪ skin‬انگلیسی است‪ ،‬ولی قابیق معادل ‪ bark‬انگلیسی است‪ .‬در فارسی این تمایز وجود‬
‫ندارد‪ .‬در دیوان قاباق (شاید همان قاپاق) به معنی پلک چشم است (همان‪.)237 :‬‬
‫‪ . 217‬دیلالق ترکی آذربایجانی مشتق از کلمۀ دیل (زبان) است‪ .‬دیل در دیوان به صورت تیل ‪ tıl‬و دیلالق‬
‫به صورت تیالق ‪ tılaq‬در معنی فرج زن و شرم زن (به ترکی چگلی) آمدهاست (کاشغری‪،496 :1384 ،‬‬
‫‪ 249‬و ‪ .)218‬در ترکی جغتایی دیلچک ‪ dilçək‬در معنی چوچوله آمدهاست (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)157‬در ترکی ترکیه به صورت دیلجیک ‪ dilcik‬کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)144 :1385 ،‬چوچوله‪ :‬اندام‬
‫برآمدۀ کوچکی که نعوظ میکند و در قسمت جلو شرم جنس زن قرار گرفته است (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل‬
‫چوچوله) بظر‪ ،‬کلیتوریس ‪.clitoris‬‬
‫‪ -‬تگمه یا دگمه در فارسی‪ ،‬همان توگمه ‪ tügmə‬ترکی میانه (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ )258 :1394 ،‬همان‬ ‫‪218‬‬

‫دوگمه ‪ dügmə‬کلمۀ ترکی دخیل در فارسی است‪ .‬این کلمه در ترکی از ریشۀ دوگ ‪( düg‬توگ ‪)tüg‬‬
‫است و دوگ ‪ düg‬در ترکی یعنی‪ :‬ببند‪ ،‬دوگونله‪ ،‬باغال (ببند) دوگمک ‪ :düymək‬دوگونلهمک‪ ،‬باغالماق‬
‫(بستن) (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)757 :1394 ،‬‬
‫‪ - 219‬دؤنمک درترکی به معنی برگشتن‪ ،‬رجعت کردن‪ ،‬مراجعت کردن‪ ،‬بازگشتن‪ ،‬چرخیدن‪ ،‬گردیدن‪ ،‬رو‬
‫بر گردانیدن‪ ،‬دور زدن‪ ،‬پشت کردن‪ ،‬پشت و رو شدن‪ ،‬وارونه شدن‪ ،‬به عقب برگشتن‪ ،‬دگرگون شدن‪،‬‬
‫‪298‬‬
‫پیچیدن‪ ،‬مرتد شدن‪ ،‬عدول کردن‪ ،‬نقض عهد کردن و ‪ ...‬است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)770 :1394 ،‬کلمۀ‬
‫دونوک که در معنی یاغی (ترکی)‪ ،‬طغیانگر‪ ،‬عصیانگر‪ ،‬شورشی‪ ،‬پیمانشکن‪ ،‬مرتد‪ ،‬واپسگرا‪ ،‬مرتجع‪،‬‬
‫برگشته‪ ،‬بیوفا‪ ،‬بیقرار‪ ،‬بیثبات و‪ ....‬است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 771 :‬و داشقین‪ ،)231 :1386 ،‬با استفاده از‬
‫امکانات بیحدّ و کران قواعد زبان اصیل و کهن ترکی ساختهشدهاست‪ .‬این کلمه از کلماتی نیست در‬
‫محاورات روزمرّه ترکی آذربایجانی فعلی شنیدهشود‪.‬‬
‫‪ -‬دورقون یا دورغون ‪ durğun‬در ترکی آذربایجانی امروزی‪ ،‬و به دو معنی‪ ،‬یکی مترادف دوران‬ ‫‪220‬‬

‫‪ duran‬و دورموش ‪ durmuş‬و دوروق ‪ :duruq‬راکد‪ ،‬آرام‪ ،‬ثابت‪ ،‬جامد‪ ،‬بی حرکت‪ ،‬ساکن‪ ،‬ساکت‪،‬‬
‫متوقف و دیگری‪ :‬انتهای رودۀ بزرگ‪ ،‬انتهای مخرج چهارپایان و مقعد به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)742 :1394 ،‬تورغون در ترکی شرقی جغتایی (همان دورقون در ترکی غربی اوغوز) به معنی‬
‫ثابت و ایستاده‪ ،‬غیرمتحرک‪ ،‬مانده‪ ،‬خسته‪ ،‬منقبض‪ ،‬ساکن‪ ،‬ساکت‪ ،‬راکد به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪،‬‬
‫‪ 114 :1384‬و اوزبکی البخاری‪ .)112 :1392 ،‬در دیوان توروشغان ‪ turuşğan‬به معنی درافتنده‪ ،‬درگیر‬
‫شونده به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)292 :1384 ،‬در ترکی امروزی نیز دوروشماق در معنی مقابله‬
‫کردن‪ ،‬مقاومت کردن‪ ،‬رودررو شدن‪ ،‬خیرهسری کردن‪ ،‬درافتادن‪ ،‬درگیر شدن و دوروشقان ‪duruşqan‬‬
‫(همان توروشغان دیوان) یه معنی پایا‪ ،‬مقاوم‪ ،‬ایستادگی کننده‪ ،‬درگیر شونده و درافتنده به کار میرود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)744 :1394 ،‬شاید دورقون مورد نظر عبدالرحیم همین دوروشقان دیوان در معنی‬
‫وحشی و رامنشدنی باشد‪ .‬مورد مهم دیگر این که در دیوان کلمۀ توروق ‪( turuq‬همان دوروق) در معنی‬
‫«الغر از هر چیز» به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)236 :1394 ،‬محتمل است که دورقون مورد نظر‬
‫عبدالرحیم همان توروق‪ /‬دوروق و در همان معنی الغر مردنی باشد؛ حال این الغر مردنی‪ ،‬چه حیوان‬
‫باشد و چه انسان فرقی نمیکند‪ .‬کاربرد این کلمۀ اصیل و کهن‪ ،‬در ترکی آذربایجانی کنونی در ترکیب‬
‫آریق‪ -‬توروق ‪ arıq-turuq‬به صورت اصلیاش‪ ،‬دیدهمیشود؛ ترکیب اصیل کنونی نیز در محاورات هر‬
‫روزۀ مردم‪ ،‬به طنز و طعنه‪ ،‬به اصطالح عامیانۀ آریق‪ -‬تیریق ‪ arıq-tırıq‬تبدیل شدهاست! دوروق در‬
‫ترکی آذربایجانی کنونی همۀ معانی قیدشده در باال را به اضافۀ شفاف‪ ،‬پاکیزه‪ ،‬زالل (دورو ‪ )duru‬دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،)744 :1394 ،‬ولی متأسفانه به تنهایی به معنی «الغر» به کار نمیرود‪ .‬از این‬
‫جهت ارزش متونی مثل مظهرالترکی در بازگرداندن لغات اصیل و کهن ترکی به زبان آذربایجانی مشخص‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ . 221‬در دیوان تایانماق ‪ tayanmaq‬در معنی تکیه دادن و تایاق ‪ tayaq‬به معنی چوبدستی‪ ،‬عصا و نیز‬
‫تکیهگاه و آنچه بر آن تکیه کنند‪ ،‬آمدهاست (کاشغری‪ 519 :1384 ،‬و ‪ .)509‬در ترکی جغتایی تایاماق به‬
‫معنی راست کردن‪ ،‬پاینده کردن‪ ،‬محکم کردن با داربست‪ ،‬تکیه دادن چیزی به جایی‪ ،‬استوار کردن چیزی‪،‬‬
‫‪299‬‬
‫قوی گرداندن‪ ،‬معونت و حمایت کردن و تایاق به معنی چوبدستی که به آن تکیه کنند‪ ،‬عصا‪ ،‬کلنگ‪،‬‬
‫دستک و پشتیبان به کار رفتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)104 :1392 ،‬در ترکی ترکیه دایاک ‪ dayak‬در‬
‫معنی چوب‪ ،‬پایه‪ ،‬تیر‪ ،‬چماق و تکیهگاه کاربرد دارد (گلکاریان‪.)226 :1391 ،‬‬
‫‪ -‬سؤووندورمک ‪ sövündürmək‬در معنی خوشحال کردن‪ ،‬شاد کردن‪ ،‬شادمان کردن‪ ،‬مسرور‬ ‫‪222‬‬

‫کردن‪ ،‬مشعوف کردن‪ ،‬ناظر است بر تلفظ قیزلباشی این مصدر متعدّی‪ .‬مصدر الزمش سؤوونمک‬
‫‪ sövünmək‬میشود در معنی شاد شدن‪ ،‬شادمان شدن‪ ،‬خوشحال شدن‪ ،‬ذوق کردن‪ ،‬شعف کردن‪ ،‬سرور‪.‬‬
‫الزم به توضیح است که در منطقه اردبیل همین تلفظ هم اکنون نیز رایج است‪ .‬تلفظ اصیل و کهن کلمه‬
‫در ترکی میانه به قیاس سَووونمک ‪( səvünmək/səwünmək‬ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ :355 :1384 ،‬سوووندی‬
‫‪ : səvündi/səwündi‬خوشحال شد)‪ ،‬سَوووندیرمک ‪ səvündirmək/səwündirmək‬بودهاست‪.‬‬
‫در ترکی معیار آذربایجانی و آنادولو به جای این تلفظها‪ ،‬هم اکنون‪ ،‬به ترتیب سئویندیرمک‬
‫‪ sevindirmək‬و سئوینمک ‪ sevinmək‬را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 806 :1394 ،‬و گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)622 :1391‬واژۀ سئوینج ‪ sevinc‬در معنی شادی‪ ،‬خوشحالی‪ ،‬مسرت‪ ،‬سرور از همین ریشه است‪.‬‬
‫تلفظ اصیل و کهن سئوینج نیز در ترکی میانه‪ ،‬سَوینج ‪ səwinc /səvinc‬یا همان سَوینچ ‪səwinç‬‬
‫‪ /səvinç‬بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)593 :1384 ،‬از همین ریشه در ترکی میانه سَوووک‬
‫‪ səvük/səwük‬را در معنی چیز یا شخص دوستداشتنی داشتهایم (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ )240 :‬که در ترکی‬
‫امروزی سئویک ‪ sevik‬میشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)806 :1394 ،‬به این افعال متشابه‪ ،‬باید سئومک‬
‫‪ :sevmək‬دوست داشتن و سؤگمک ‪ :söymək‬دشنام دادن‪ ،‬سَومک ‪ :səvmək/səwmək‬ستایش‬
‫کردن (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ )303 :1384 ،‬را افزود‪ .‬در یک بررسی کلی آواشناختی‪ ،‬متوجه میشویم که در‬
‫ترکی اصیل و کهن میانه در این گونه افعال‪ ،‬تمایل به تلفظ مصوت ‪ /ə/‬و صامت لبی ‪ /w/‬بودهاست؛‬
‫برای نمونه در دیوان‪ :‬سَودی ‪( səwdi‬ستایش کرد) سَووینچ ‪( səwinç‬شادمانی‪ ،‬خوشحالی)‪ ،‬سَوویشدی‬
‫‪( səwişdi‬معاشقه کرد)‪ ،‬سَوتوردی ‪( səwtürdi‬دوستداشتنی کرد)‪ ،‬سَووک ‪( səwük‬چیز‪ /‬شخص‬
‫دوستداشتنی)‪ ،‬سَووندی ‪( səwündi‬خوشحال شد؛ شادمان شد) (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،593 ،303 :1384 ،‬‬
‫‪ 240 ،367 ،336‬و ‪ )355‬و در ترکی معیار امروز‪ ،‬شاید بنا به معیار قرار گرفتن ترکی اغوزی آنادولو‪ ،‬این‬
‫تمایل به مصوت ‪ /e/‬و صامت دندانی‪ -‬لبی ‪ /v/‬تبدیل شدهاست‪ .‬نکتۀ جالب این که تلفظ قیزیباشی این‬
‫گونه کلمات‪ ،‬نزدیک به تلفظ ترکی میانه است‪ .‬نکتۀ مهم از دیدگاه آواشناسی این است که در این مورد‬
‫و موارد مشابه دیگر مشاهده میشود که عبدالرحیم بین ساختهای امر و مضارع با ماضی تمایز در تلفظ‬
‫(مضارع) طبق قانون‬ ‫قائل میشود‪ :‬سؤووندور ‪( sövündür‬امر) و سؤووندورور ‪sövündürür‬‬
‫هماهنگی مصوتهای ‪ /ö/‬و ‪ /ü/‬تلفظ شدهاند‪ ،‬ولی ساخت ماضی‪ :‬سؤووندیردی ‪ sövündirdi‬مصوّت‬
‫‪300‬‬
‫‪ /i/‬را به جای ‪ /ü/‬دارد‪ .‬در صرف فعل سؤندور‪ ،‬سیکدور‪ ،‬سؤیوندور و غیره نیز این تمایز در تلفظ‬
‫ساختهای امر و مضارع با ماضی مشاهده میشود که از اختصاصات مظهرالترکی است‪.‬‬
‫‪ - 223‬در دیوان سویماق در معنی پوست کندن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)542 :1384 ،‬در ترکی‬
‫شرقی جغتایی سویماق به معنی عریان کردن‪ ،‬لخت کردن‪ ،‬پوست کندن‪ ،‬سرقت کردن‪ ،‬چاپیدن‪ ،‬چپاول‬
‫کردن‪ ،‬غارت کردن‪ ،‬غصب کردن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)175 :1392 ،‬در ترکی غربی‬
‫اوغوز نیز این مصدر‪ ،‬همین معانی را دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 880 :1394 ،‬و گلکاریان‪.)637 :1391 ،‬‬
‫در ترکی آذربایجانی امروز مصدر متعدّی سویونماق ‪ soyunmaq‬را در معنی لخت شدن داریم و برای‬
‫مفهوم «برهنه کردن»‪ ،‬مصدر متعدّی سببی سویوندورماق ‪ soyundurmaq‬یا لوتلهمک ‪ lütləmək‬به‬
‫جای سویماق به کار میرود‪ .‬سویار مستقبل است و مضارعش سویور ‪ soyur‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 224‬سَریمک ‪ sərimək‬لهجۀ اردبیلی است که هم اکنون نیز از زبان اهالی شهر اردبیل شنیدهمیشود؛‬
‫اما تلفظ اصیل و کهن و صحیح کلمه در ترکی ساریماق ‪ sarımaq‬است‪ .‬معانی ساریماق در ترکی‬
‫آذربایجانی امروزی عبارت است از‪ :‬پیچیدن‪ ،‬پیچیدن به دور چیزی‪ ،‬پیچیدن به چیزی و بستن‪ ،‬باندپیچی‬
‫کردن‪ ،‬زخمبندی کردن‪ ،‬نوارپیچ کردن‪ ،‬طنابپیچ کردن‪ ،‬رشتن‪ ،‬ریسیدن‪ ،‬تنیدن و دست انداختن (زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)819 :1394 ،‬در ترکی ترکیه‪ ،‬ساریماک ‪ sarımak‬به کار نمیرود و به جایش ساریلماک‬
‫‪ sarılmak‬به معنی در آغوش گرفتن‪ ،‬بغل کردن‪ ،‬چیزی دور چیز دیگر پیچیدهشدن‪ ،‬به چیزی چسبیدن‬
‫به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)609 :1391 ،‬ماضی فعل ساریدی ‪ sarıdı‬میشود‪ .‬سَرور مستقبل است‬
‫و مضارعش سریر ‪ sərir‬یا همان ساریر ‪ sarır‬میشود‪.‬‬
‫‪ -225‬در دیوان‪ ،‬نیز به همین صورت سکیرتمک ‪( səkirtmək‬با صامت ‪/‬ک‪ ،)/k/‬در معنی «اسب دواندن»‬
‫دیدهمیشود‪ .‬در این کتاب فعل امر سکیرت ‪ səkirt‬در معنی «اسب را بدوان!» نیز مشاهده میشود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ .)617 :1384 ،‬در فرهنگ ترکی جغتایی با اصل این فعل‪ ،‬یعنی سَکمک ‪ səkmək‬رو در ور‬
‫میشویم‪ :‬سَکمک‪ :‬جهیدن‪ ،‬از جا پریدن‪ ،‬پریدن‪ ،‬جستن‪ ،‬شتاب از روی مسرّت (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)168 :1392‬در همین زبان سکسنماک (همان سکسَنمک ‪ )səksənmək‬را در معنی از خواب پریدن‪،‬‬
‫رمیدن‪ ،‬یکه خوردن‪ ،‬از جا پریدن داریم (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬مشاهده میشود که اصل فعل با صامت ‪/‬ک‪/k/‬‬
‫بودهاست‪ .‬نکته اینجاست که اگر اصل فعل با صامت ‪/‬ک‪ /k/‬بودهاست و نه سگیرتمک ‪( səgirtmək‬با‬
‫صامت ‪/‬گ‪ ،)/g/‬بعدها ابدال صامت ‪/‬ک‪ /k/‬به ‪/‬ی‪ /y/‬امکانپذیر نبود؛ اما در زبان ترکی‪ ،‬چه ترکی شرقی‬
‫و چه ترکی غربی مصدر متعدی همین فعل با صامت ‪/‬گ‪ /g/‬قابل مشاهده است؛ برای نمونه در ترکی‬
‫آذربایجانی‪ ،‬مصدر متعدّی سَگریتمک ‪( səgritmək/səyritmək‬با صامت ‪/‬گ‪ )/g/‬به معنی لرزاندن و‬
‫تکان دادن و نیز چهار نعلتازاندن اسب‪ ،‬پراندن و دواندن (زارع شاهمرسی‪ 845 :1394 ،‬و داشقین‪،‬‬
‫‪301‬‬
‫‪ )616 :1386‬قابل مشاهده است‪ .‬سگریمک در ترکی آذربایجانی امروزی ‪ səgrimək/ səyrimək‬در‬
‫معنی لرزیدن‪ ،‬لرزیدن خفیف‪ ،‬مرتعش شدن‪ ،‬پریدن (پلک چشم یا پوست صورت)‪ ،‬به لرزه درآمدن (بر‬
‫اثر خشم‪ ،‬عصبانیت و ‪ ،)...‬تکان خوردن‪ ،‬ناگهانی و بیاختیار تکان خوردن‪ ،‬جهیدن و آواز خواندن پرنده‬
‫است (همان و نیز ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪ .)1245 :1389 ،‬معنی دیگر سگیرمک در ترکی‪ :‬اسب دواندن‪ /‬اسب‬
‫تاختن‪ /‬تازندان‪ ،‬در حال پرش رفتن و هجوم کردن بودهاست‪ .‬جعفرزاده برای این معنی بیتی از سید‬
‫ابوالقاسم نباتی بزرگترین شاعر ترک آذربایجان در قرن نوزده میالدی آوردهاست‪« :‬میدان عشقده سگیرتدیم‬
‫آتی‪ /‬مسخّر ائتدیم رومو هراتی» (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪ ،‬همان‪ .)1246-1245 :‬در ددهقورقود نیز سگریمک به‬
‫معنی جهیدن و پریدن و سگیریتمک در معین مصدر الزم‪ ،‬به معنی تند تند راه رفتن‪ ،‬در حال پرش و‬
‫جهیدن راه رفتن و چهارنعل رفتن اسب به کار رفتهاست (محمدخانی گونئیلی‪ .)237 :1393 ،‬در فرهنگ‬
‫جغتایی (ترکی شرقی) نیز سگریماک (سگریمک) به معنی از خواب پریدن‪ ،‬پریدن‪ ،‬جستن و شتاب از‬
‫روی مسرّت به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)168 :1392 ،‬سؤال اینجاست‪ :‬آیا سگریمک در‬
‫اصل سکریمک بودهاست که بعدها با صامت ‪/‬گ‪ /g/‬تلفظ شدهاست؟ با توجه به دیوان‪ ،‬به نظر میرسد‬
‫اصل فعل سَکیرتمک (با صامت ‪/‬ک‪ )/k/‬از ریشۀ سکمک بودهاست که بعدها این صامت جای خود را به‬
‫صامت ‪/‬گ‪ /g/‬دادهاست و همین صامت اخیر در تداول‪ ،‬به صورت نرم (یوموشاق) به صورت ‪/‬ی‪ /y/‬به‬
‫تلفظ درآمدهاست‪ .‬جالب این که عبدالرحیم تلفظ اصیل و کهن کلمه را نوشتهاست‪ .‬فعل سگریتمک در‬
‫معنی چهار نعل تازاندن اسب‪ ،‬دواندن و پراندن در ترکی آذربایجانی امروزی در ایران از تداول عام‬
‫افتادهاست‪ .‬در روستاهای ناحیۀ غرب اردبیل‪ ،‬راه سارداوا از قبیل چاناقبوالق ‪( çanaqbulaq‬روستای‬
‫مادرم) فعل سگریشمک (با تلفظ سَیریشمک ‪ )səyrişmək‬را در کنار ایرجیشمک ‪ ircişmək‬و‬
‫جئیسینمک ‪ ceysinmək‬در معنی خندیدن‪ ،‬نمودارشدن دندان در خنده‪ ،‬سبکسری کردن‪ ،‬بی خود‬
‫خندیدن و سبکی نمودن و امثالهم کاربرد دارد‪ ،‬که هر سه مصدر در کل آذربایجان نادر و منحصر به فرد‬
‫است‪ .‬یک اصطالح عامیانه یا متلک نیز از زبان روستاییان به گوش میرسد‪« :‬آت آتالندی حاجی‬
‫سَیریشدی ‪!»at atlandı hacı səyrişdi‬‬
‫‪226‬‬
‫‪ -‬کلمۀ ساالر هم مستقبل از مصدر سالماق ‪( salamaq‬انداختن‪ ،‬افکندن) و هم اسم‪ ،‬در معنیِ‬
‫اندازنده‪ ،‬دلیر مردانداز‪ ،‬دالورِ مردافکن ترکی است‪ .‬همۀ فعلهای این مصدر‪ ،‬از ریشۀ سال ‪ sal‬ترکی‬
‫هستند‪ .‬صورت ساالر ترکی‪ ،‬به فارسی نیز وارد شدهاست و در لغتنامههای فارسی‪ ،‬معانیِ «باشلیق‪،‬‬
‫باشچی‪ ،‬سپهساالر‪ ،‬سردار‪ ،‬فرمانده‪ ،‬پیر‪ ،‬ریش سفید‪ ،‬کهنسال‪ ،‬مسن‪ ،‬رئیس‪ ،‬سرور‪ ،‬شاه‪ ،‬بزرگ‪ ،‬مهتر‪،‬‬
‫رهبر‪ ،‬ممتاز‪ ،‬برجسته‪ ،‬عالی» برای این لغت دیدهمیشود‪ .‬دهخدا و معین‪ ،‬ساالر را پهلوی و یا دری و‬
‫گونهای از «سالدار» (سالخورده‪ ،‬پیر) دانستهاند که ابتدا به همین معنی به کار میرفتهاست‪ ،‬ولی سپس‪،‬‬
‫‪302‬‬
‫بیالتفاتی به معنی پیری‪ ،‬به معنی سر و رئیس آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل ساالر و معین‪،‬‬
‫‪ :1371‬مدخل ساالر)‪ .‬در ترکی ساالر به معنی جنگجوی دشمنافکن به کار رفتهاست که معانی «باشلیق‬
‫(ترکی)‪ ،‬سپهساالر‪ ،‬سردار سپاه‪ ،‬فرمانده لشکر‪ ،‬رئیس‪ ،‬سرور‪ ،‬شاه‪ ،‬بزرگ‪ ،‬مهتر‪ ،‬رهبر‪ ،‬ممتاز‪ ،‬برجسته‪،‬‬
‫عالی» همارز آن هستند و پیداست که ساالر ترکی در این معانی از ترکی به پهلوی و سپس به دری وارد‬
‫شدهاست؛ میماند معانی «پیر‪ ،‬ریش سفید‪ ،‬کهنسال‪ ،‬مسن» که در این معانی نیز احتمال فارسیبودن کلمه‬
‫و مخفف سالدار بودن آن منتفی است و کلمه ترکیاالصل است‪ .‬چرا که در ترکی جغتایی سالور ‪salur‬‬
‫(همان سالیر ‪ )salır‬را در معنی شمشیرزن‪ ،‬جنگاور‪ ،‬سلحشور داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)349‬در ددهقوروقد سالور‪ ،‬عالوه بر معنی فعلی آن و مترادف بودنش با «ساالر‪ ،‬آتار‪ ،‬بوراخار‪ ،‬قویار»‪،‬‬
‫نام مردانه است‪ :‬اوالش اوغلی سالور قازان (ر‪.‬ک‪ .‬محمدخانی گونئیلی‪.)236 :1393 ،‬‬
‫‪ - 227‬سانجیلماق ‪ sancılmaq‬در ترکی به معنی مطلق فرورفتن چیز نوک تیز به چیز دیگر است؛ چه‬
‫زمین باشد و چه نباشد‪ .‬معانی دیگر سانجیلماق عبارتند از‪ :‬داخل شدن‪ ،‬نصب شدن‪ ،‬الصاق شدن‪ ،‬گَزیده‬
‫شدن‪ ،‬خلیدن‪ ،‬نیش خوردن‪ ،‬دوخته شدن‪ ،‬سوراخ شدن‪ ،‬نفوذ کردن‪ ،‬خیره شدن‪ ،‬غروب کردن و آویزان‬
‫شدن (زارع شاهمرسی‪ 833 :1394 ،‬و داشقین‪ .)604 :1396 ،‬در دیوان سانچیلماق ‪ sançılmaq‬را در‬
‫مفهوم «فرورفتن چاقو‪ ،‬نیزه و امثالهم و نیز معنی شکست خوردن قشون» داریم (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)385‬سانچماق ‪ sançmaq‬نیز در همین مفاهیم «فروبردن چاقو‪ ،‬نیزه و امثالهم و شکست دادن» به کار‬
‫رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)613 :‬سانجیالنماق ‪ sancılanmaq‬نوعی درد شکم در زبان ترکی است که‬
‫دردش شبیه فرورفتن سوزن یا سنجاق (سانجاق ترکی) باشد‪ .‬از این ریشۀ کلمۀ پرکاربرد ترکی سانجاق‬
‫‪( sancaq‬در معنی قدیمی پرچم و بیرق و در معنی جدید سنجاق) را داریم که به صورت سنجاق وارد‬
‫فارسی شدهاست‪ .‬سانجیالر مستقبل است و مضارعش سانجیلیر ‪ sancılır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 228‬در ترکی شرقی جغتایی سالینماق ‪ salınmaq‬در معنی خَرامیدن‪ ،‬راه رفتن با ناز‪ ،‬با ناز و تکلّف و‬
‫زیبایی راه رفتن‪ ،‬خوش رفتن‪ ،‬سیر کردن‪ ،‬تفرّج و گردش نمودن‪ ،‬به تبختر رفتن‪ ،‬به ناز رفتن به کار‬
‫رفتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)165 :1392 ،‬در ترکی ترکیه نیز ‪ salınmak‬به معنی خرامیدن‪ ،‬تلو تلو‬
‫خوردن در هنگام راه رفتن و به چپ و راست متمایل شدن است (گلکاریان‪ .)215 :1385 ،‬در ترکی غربی‬
‫آذربایجانی آویزان شدن‪ ،‬آویخته شدن‪ ،‬معلّق شدن‪ ،‬به دار کشیده شدن‪ ،‬شل شدن‪ ،‬لق بودن و فروافتادن‬
‫معانی اصلی و ابتدایی سالالنماق ‪ sallanmaq‬و خرامان و با ناز و عشوه راه رفتن‪ ،‬ناز کردن معانی‬
‫دیگر آن است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 602 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)829 :1394 ،‬معنی با ناز و عشوه راه رفتن‬
‫و خرامیدن برای سالالنماق در نظر هادی برای این است که هنگام خرامیدن‪ ،‬شخص تن خود را یله و‬
‫رها میکند‪ .‬سالالن گل‪ :‬با ناز غمزه بیا‪ ،‬بخرام و بیا‪ .‬سالالنا‪ -‬سالالنا‪ :‬یواش یواش‪ ،‬ناز و عشوه کنان‪،‬‬
‫‪303‬‬
‫خرامان (هادی‪ .)507 :1386 ،‬در ترکی غربی ترکیه‪ ،‬سالالنماک ‪ sallanmak‬به معنی تکان خوردن‪ ،‬لق‬
‫بودن‪ ،‬معطل بودن‪ ،‬لرزیدن‪ ،‬آویزان و در وضع پاندولی‪ ،‬متزلزل‪ ،‬لرزان و مرتعش بودن است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫گلکاریان‪ 605 :1391 ،‬و هادی‪ ،‬همان)‪ .‬لغت سالالنماق در معنی خرامیدن‪ ،‬راه رفتن با ناز‪ ،‬سیر کردن‪،‬‬
‫تفرّج و گردش کردن از لغات اصیل و ارزشمند ترکی است که در کنار واژههای زیبایی چون ‪süzmək‬‬
‫و ییرغلنمک ‪ yirğələnmək‬یا همان ییرغاالنماق ‪ yırğalanmaq‬در مفهوم خرامیدن (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ )414 :1388 ،‬باید آن را حفظ کرد‪.‬‬
‫‪ - 229‬سیخماق ‪ sıxmaq‬در ترکی آذربایجانی همان سیکماک ‪( sıkmak‬در اصل سیقماق ‪)sıqmaq‬‬
‫در ترکی ترکیه به معنی فشردن است‪ .‬سیخیشماق در اصل سیقیشماق در ترکی آذربایجانی به معنی‬
‫متراکم شدن‪ ،‬فشردهتر شدن‪ ،‬توهم رفتن‪ ،‬در مضیقه و فشار قرار گرفتن و عزاداری کردن است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫زارع شاهمرسی‪ .)885 :1394 ،‬گونۀ مشابه اما متمایز این مصدر اصیل در زبان ترکی سیغماق ‪sığmaq‬‬
‫در معنی جا شدن و جا گرفتن یا کیپ و قالب جایی شدن است که در دیوان نیز به همین معانی اخیر‬
‫آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)303 :1384 ،‬سیغیماق ‪ sığımaq‬و سیغیشماق ‪ sığışmaq‬در ترکی‬
‫آذربایجانی و ترکیه‪ ،‬به معنی گنجیدن‪ ،‬جا شدن‪ ،‬جا گرفتن‪ ،‬چپانده شدن‪ ،‬تپانده شدن‪ ،‬به زور و فشار و‬
‫زحمت جا شدن و جا گرفتن و نیز پناه جُستن است (زارع شاهمرسی‪ .)891 :1394 ،‬در دیوان سیقیشماق‬
‫‪ sıqışmaq‬به معنی «با هم فشردن‪ ،‬تنگ هم قرار گرفتن» مشاهده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ ،‬همان‪.)337 :‬‬
‫سیقار ‪ sıqar‬یا سیخار ‪ sıxar‬مستقبل است و مضارع آن سیقیر ‪ sıqır‬یا سیخیر ‪ sıxır‬میشود‪.‬‬
‫‪ -‬در ترکی امروزی آذربایجان به جای سَولت ‪ ،səvlət‬سویلَت ‪ söylət‬و به جای سَولَتمک‬ ‫‪230‬‬

‫‪ ،səvlətmək‬سؤیلهتمک ‪ söylətmək‬تلفظ میشود ( نیز ن‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل سومک در همین کتاب)‪.‬‬
‫فرهاد رحیمی سَولد ‪ səvləd‬را ساوالد ‪ savalad‬خواندهاست که به نظر درست میآید؛ چرا که ساو‬
‫‪ sav/saw‬در ترکی قدیم و اصیل‪ ،‬عالوه بر معنی پیام‪ ،‬خبر‪ ،‬وحی‪ ،‬ضربالمثل و ادعا (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ ،)834 :1394 ،‬به معنی سخن و کالم هم هست (کاشغری‪ .)504 :1394 ،‬پس ما در التیننویسی‬
‫این فعل‪ ،‬ساوالماق را نیز در همین معنی در نظر گرفتیم‪ .‬در ضمن سَولَتور یا ساوالتور همان سَولَدور‬
‫‪ səvlədür/ savlatur‬آن زمان معادل سؤیلهدیر ‪ söylədir‬و ساوالدیر ‪ savladır‬امروزی است‪.‬‬
‫‪ - 231‬در این مورد و موارد مشابه دیگر مشاهده میشود که عبدالرحیم بین ساختهای امر و ماضی با مضارع‬
‫تمایز در تلفظ قائل میشود‪ :‬اگر امر فعل ساقدیر ‪ saqdır‬است و ماضیاش ساقدیردی ‪ saqdırıd‬است‪،‬‬
‫مضارع آن هم باید ساقدیریر ‪ saqdırır‬یا بنا به لهجۀ او ساقدیرور ‪ saqdırur‬باشد‪ ،‬ولی عبدالرحیم آن‬
‫را ساقدورور ‪ saqdurur‬می نویسد‪ .‬آیا تلفظ فعل مضارع در عصر او این گونه متمایز از امر و ماضی‬
‫بودهاست؟‬
‫‪304‬‬
‫‪ . 232‬سیزیلداماق ‪ sızıldamaq‬در ترکی آذربایجانی به معنی سوزش داشتن‪ ،‬تیر کشیدن (زخم)‪( ،‬آهسته‬
‫و با درد) آه و ناله کردن‪ ،‬زاری کردن‪ ،‬مویه کردن به کار میورد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)889 :1394 ،‬‬
‫سیزیلداشماق ‪ sızıldaşmaq‬به معنی با هم نالیدن و با هم زاری کردن و با هم مویه کردن است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان) سیزالماق ‪ sızlamaq‬نیز با همین معانی سیزیلداماق کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬همان) و از هر جهت به‬
‫سیزالشماق ‪ sızlaşmaq‬که مصدری بیکاربرد است‪ ،‬ترجیح دارد‪ .‬در ضمن عبدالرحیم در نوشتن‬
‫صورت اصلی این افعال دچار سهوهای آشکار شده و همه را با هم خلط است‪.‬‬
‫‪ . 233‬ساقین فعل امر ترکی است در معنی تحذیری و صورت شبه جمله‪ :‬بپرهیز!‪ ،‬زنهار!‪ ،‬هُشدار!‪ ،‬هوش‬
‫دار!‪ ،‬آگاه باش!‪ ،‬مواظب باش!‪ ،‬دور باش!‪ ،‬خودداری کن!‪ ،‬مبادا!‪ ،‬اخطار!‪ ،‬اصالً‪ ،‬ابداً که متأسفانه در ترکی‬
‫آذربایجانی از تداول روزمره افتادهاست‪ ،‬ولی در ترکی ترکیه به صورت ساکین ‪ sakın‬هنوز هم در همان‬
‫معانی که ذکر کردیم به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)602 :1391 ،‬اصل مصدر ساقینماق ‪saqınmaq‬‬
‫در معنی پرهیز کردن‪ ،‬حذر کردن‪ ،‬اجتناب کردن‪ ،‬دوری گزیدن‪ ،‬استنکاف کردن‪ ،‬مواظب بودن است‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)162 :1392 ،‬در دیوان نیز به چشم میخورد‪ :‬اول مندن ساقیندی ‪ol saqındı‬‬
‫‪ məndən‬او از من پرهیز کرد (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)356 :1384 ،‬در زمان نوشتهشدن مظهرالترکی این فعل‬
‫امر در ترکی آذربایجانی کاربرد روزمره داشتهاست و همین شواهد‪ ،‬نشان از یکی بودن ترکی آذربایجانی‬
‫و آنادولو است‪ .‬در ترکی امروزی آذربایجانی گؤزله (مواظب باش) جای ساقین را گرفتهاست‪.‬‬
‫‪ - 234‬تلفظ امروزی این کلمه سئرچه ‪ seçə‬است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)805 :1394 ،‬تلفظ دیگر آن‬
‫مطابق است با تلفظ عبدالرحیم سَرچه (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)614 :1386 ،‬در ترکی جغتایی هم به همین صورت‬
‫سَرچه تلفظ میشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)311 :1392 ،‬در ریشهشناسی کلمه به نظر میرسد ‪:‬‬
‫«سار‪ +‬چه (پسوند تصغیر)» باشد‪ .‬سار در ترکی جغتایی به معنی غلیواچ‪ ،‬زغن‪ ،‬پرندۀ گوشتربا و موش‪-‬‬
‫گیر به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)310 :‬کلمۀ سرچه در اصل سارچه به معنی سار کوچک بودهاست‪.‬‬
‫‪ . 235‬در دیوان ساغ ‪ sağ‬در معانی متعدد به این شرح آمدهاست‪ .1 :‬سالمت و تندرستی ‪ .2‬عقل و خرد ‪.3‬‬
‫زیرکی و هوشیاری (ترکی اوغوزی) ‪ .4‬سمت راست‪ ،‬یمین (ترکی اوغوزی) ‪ .5‬سالم‪ ،‬گوارا و خوشطعم‬
‫(ترکی اوغوزی) ‪ .6‬نام ترکهای که با آن پشم میزنند تا از هم باز شود (کاشغری‪ .)504 :1384 ،‬در همین‬
‫کتاب ساقلیق ‪ saqlıq‬در معنی بیداری و هوشیاری در امور و ساغلیق ‪ sağlıq‬در معنی حیوان قابل‬
‫دوشیدن آمدهاست که معنی اخیر مورد نظر ما در این بخش نیست (همان‪ .)274 :‬به نظر میرسد علیرغم‬
‫کلمۀ ساقلیق تلفظ اصیل و کهن کلمه ساغ ‪ sağ‬است در دیوان و لغت جغتایی نیز به همین صورت‬
‫آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ ،504 ،‬اوزبکی البخاری‪ 163 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)166 :1384 ،‬در ترکی‬
‫جغتایی ساغ در معانی ‪ .1‬سالم ‪ .2‬خالص ‪ .3‬امین ‪ .4‬متین ‪ .5‬طرف راست و یمین ‪ .6‬امان ‪ .7‬سالمت‬
‫‪305‬‬
‫دیدهمیشود (اوزبکی البخاری‪ .)163 :1392 ،‬استرآبادی با هوشیاری ساق ‪ saq‬را در معنی سمت راست‬
‫و طرف راست و ساغ را در معنی ‪ .1‬هوشیار ‪ .2‬صحیح و تندرست و سالم ‪ .3‬هوشیاری و تندرستی و‬
‫سالمت ‪ .4‬امر از دوشیدن مستعمل دانستهاست (استرآبادی‪ .)167 -166 :1384 ،‬در ترکی ترکیه ساغ ‪sağ‬‬
‫در معنی ‪ .1‬صحیح‪ ،‬سالم و زنده ‪ .2‬راست‪ ،‬دست راست مستعمل است (گلکاریان‪ .)600 :1391 ،‬در‬
‫ترکی آذربایجانی ساغ ‪ sağ‬در معانی متعدد به این شرح مستعمل است‪ :‬زنده‪ ،‬جاندار‪ ،‬صحیح و سالم‪،‬‬
‫سالمتف تندرست‪ ،‬چاق‪ ،‬سرحال‪ ،‬سرزنده‪ ،‬تیزف هوشیار‪ ،‬سمت راست‪ ،‬طرف راست‪ ،‬راست در مقابل‬
‫چپ و جریانات سیاسی و اجتماعی راست یا محافظهکار مستعمل است (زارع شاهمرسی‪.)821 :1394 ،‬‬
‫عبدالرحیم در استعمال ساق ‪ saq‬به جای ساغ ‪ ،sağ‬مالحظات قانونمدارانه و قاعدهمدارانه زبان ترکی‬
‫را بر تلفظ حقیقی این کلمه ترجیح دادهاست‪ .‬ساغ اول ‪ sağ ol‬ترکی‪ ،‬معادل دقیق کلمۀ سالم عربی است‪.‬‬
‫‪ - 236‬سورقوش در هیچکدام از منابعی که از ترکی شرقی و غربی‪ ،‬قدیم و جدید در دست داریم مالحظه‬
‫نشد‪ .‬اگر حاصل سهو عبدالرحیم و گونهای از سوروش ‪ soruş‬نباشد‪ ،‬از اختصاصات مظهرالترکی و یا‬
‫ترکی قزلباشی است‪ .‬در دیوان سوروغ ‪ ،soruğ‬به معنی پرسیدن‪ ،‬پرسش و جستجوی گمشده آمدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)233 :1384 ،‬در ترکی شرقی جغتایی نیز به همان صورت دیوان و به همان معنی رایج‬
‫بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)173 :1384 ،‬در ترکی غربی آذربایجانی سورقو ‪ sorqu‬یا همان سورغو‬
‫‪ sorğu‬به معنی پرسش هم اکنون در ترکیباتی چون سورقو‪ -‬سووال رایج است (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪:1389 ،‬‬
‫‪ .)1254‬در ترکی آنادولو سورو ‪ soru‬به معنی سؤال‪ ،‬پرسش و استنطاق رایج است‪ .‬در این ترکی سورگو‬
‫‪( sorgu‬همان سورقو) به معنی بازپرس و استنطاق به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪.)636 :1391 ،‬‬
‫سورماق ‪ sormaq‬در ترکی هم به معنی مکیدن است و هم پرسیدن‪.‬‬
‫‪237‬‬
‫‪ -‬در دیوان به صورت سؤگوت ‪ sögüt‬در معنی درخت بید دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)226‬در ترکی جغتایی نیز به صورت سؤگوت در معنی درخت بید دیده میشود (اوزبکی ابخاری‪،‬‬
‫‪ .)173 :1392‬به نظر میرسد اصل کلمه با صامت ‪/‬گ‪ /g/‬درستتر بودهباشد‪ .‬در ترکی ترکیه نیز با صامت‬
‫نرم ‪ /ğ/‬به صورت ‪ söğüt‬نوشته (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ )637 :1391 ،‬و سؤیوت ‪ söyüt‬تلفظمیشود‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی نیز سؤیوت یا سؤیود رایج است (زارع شاهمرسی‪.)209 :1388 ،‬‬
‫‪ - 238‬مصحح دیوان دکتر حسین محمدزاده صدیق‪ ،‬یک بار این کلمه را به صورت سؤکوش ‪ söküş‬و‬
‫بار دیگر به صورت سؤگوش ‪ sögüş‬خوانده و نوشتهاست (ر‪.‬ک‪.‬کاشغری‪ 231 :1384 ،‬و ‪ .)338‬در ترکی‬
‫جغتایی مصدر سؤگمک را در معنی حقارت و سرزنش داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪.)173 :1392 ،‬‬
‫هرچند در ترکی کهن‪ ،‬سؤگمک همان سؤکمک بودهاست و ریشۀ سوک و سوگ یکی است‪ ،‬از آن جا‬
‫که بعدها‪ ،‬مصدر سؤگمک ‪( sögmək‬طعنه‪ ،‬زخم زبان‪ ،‬دشنام دادن‪ ،‬فحش دادن) از سؤکمک ‪sökmək‬‬
‫‪306‬‬
‫(پاره کردن‪ ،‬تخریب) جداشدهاست‪ ،‬به نظر میرسد‪ ،‬سوگوش (با ‪ )/g/‬صحیحتر است‪ .‬سؤکو ‪ sökü‬در‬
‫معنی نیزه نیز از همین ریشه است‪.‬‬
‫‪ - 239‬تلفظ ساووق ‪ savuq‬تلفظ اصیل و قدیم قزلباشی کلمه است که با تلفظ ترکی شرقی جغتایی آن‬
‫مطابق است‪ .‬در دیوان کلمۀ سوغوق ‪ soğuq‬در معنی سرما و سرد دیدهمیشود (کاشغری‪400 :1384 ،‬‬
‫و ‪ .)286‬در ترکی جغتایی ساووق ‪ savuq‬در معنی خنک‪ ،‬سرد‪ ،‬سرما است و ساووماق ‪ savumaq‬به‬
‫معنی خنک شدن و سرد شدن به کار میرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 166 :1392 ،‬و استرآبادی‪،‬‬
‫‪ .)170 :1384‬در ترکی آذربایجانی فعلی سویوق ‪ soyuq‬به معنی سرد است‪ .‬در ترکی ترکیه نیز سوغوک‬
‫‪( soğuk‬همان سویوق) به معنی سرد است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 568 :1388 ،‬و گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪.)633‬‬
‫‪ - 240‬در ترکی شرقی جغتایی‪ ،‬قاوماق ‪ qavmaq‬در معنی در معنی دفع کردن‪ ،‬طرد کردن‪ ،‬تبعید‪ ،‬تعقیب‪،‬‬
‫راندن‪ ،‬دور کردن‪ ،‬تاراندن‪ ،‬نفی بلد کردن بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ )197-196 :1392 ،‬تلفظ‬
‫ترکی شرقی جغتایی کلمه (قاوماق) با تلفظ اصیل و کهن آن (قووماق) متمایز است‪ :‬در دیوان به صورت‬
‫قووماق ‪ ،qowmaq‬در معنی دنبال کردن و نیز اسب تاختن و اسب راندن و نیز تازاندن هر حیوان و هر‬
‫کس و هر چیز دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 303 ،‬و ‪ .)516‬صورت امروزی کلمه‪ ،‬در ترکی آذربایجانی‪،‬‬
‫نزدیک به صورت اصیل و کهن آن‪ ،‬یعنی قووماق ‪ qovmaq‬است که در ترکی آذربایجانی در معنی‬
‫اخراج کردن‪ ،‬بیرون کردن‪ ،‬دور کردن‪ ،‬تعقیب کردن‪ ،‬تاختن‪ ،‬تازاندن از پس گریخته‪ ،‬تاراندن‪ ،‬با سرعت‬
‫راندن (ماشین و امثالهم)‪ ،‬برگرداندن‪ ،‬نپذیرفتن‪ ،‬جواب کردن‪ ،‬از پیش خود راندن به کار میرود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪ 409 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1074 :1394 ،‬در ضمن قاوار مستقبل است و مضارع آن قاویر‬
‫‪ qavır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 241‬قاپماق در دیوان به معنی زدن‪ ،‬گرفتن‪ ،‬برخورد کردن‪ ،‬هجوم کردن‪ ،‬ربودن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ 298 :1394 ،‬و نیز بهاری‪ .)2003 ،‬قاپماق در ترکی جغتایی به معنی گرفتن‪ ،‬ضبط کردن‪ ،‬خطف‬
‫کردن (ربودن)‪ ،‬غصب کردن و یغما کردن (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)189 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی به‬
‫معنی گاز گرفتن‪ ،‬دندان گرفتن‪ ،‬گزیدن‪ ،‬نیش زدن‪ ،‬چنگ زدن‪ ،‬غصب کردن‪ ،‬ربودن‪ ،‬با زور و حمله به‬
‫دست آوردن چیزی‪ ،‬به کار میرود و به صورت مصدر جعلی قاپیدن در معنی ربودن‪ ،‬دزدیدن به فارسی‬
‫وارد شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 944 :1394 ،‬و داشقین‪ .)348 :1386 ،‬قاپ زدن و قاپزنی در‬
‫معنی ناگهان ربودن‪ ،‬از مصادر جعلی فارسی معاصر است که از قاپ و قاپماق ترکی گرتهبرداری شدهاند‪.‬‬
‫قاپار مستقبل است و مضارعش قاپیر ‪ qapır‬میشود‪.‬‬

‫‪307‬‬
‫‪ - 242‬این که عبدالرحیم مینویسد‪« :‬از روی ناز منعش کن» خیلی جالب و مبین دقت و لغتشناسی او‬
‫است‪ .‬قیناماق در ترکی غربی قزلباشی (آذربایجانی فعلی) دقیقاً معادل عِتاب در عربی است‪ .‬در زبان عربی‬
‫عِتاب به مالمت و نکوهش نرم و گِلهوار همراه با ناز طرف مقابل را کشیدن‪ ،‬گفته میشود‪ ،‬نه مالمت‪،‬‬
‫نقمت‪ ،‬غضب‪ ،‬قهر‪ ،‬طعن‪ ،‬طعنه زدن‪ ،‬زخم زبان زدن‪ ،‬سرزنش‪ ،‬سرکوفت‪ ،‬آزار‪ ،‬پرخاش‪ ،‬درشتی‪ ،‬شماتت‪،‬‬
‫خشم‪ ،‬خطاب‪ ،‬و مخالفت‪ ،‬چنان که در لغتنامههای فارسی جلو عتاب مینویسند‪ .‬در هیچکدام از‬
‫فرهنگهای لغت ترکی آذربایجانی به این مفهوم ظریف قیناماق در معنی عتاب همراه با نازکشیدن در زبان‬
‫ترکی آذربایجانی توجه نشدهاست و همۀ معانی را نوشتهاند جز این معنی ظریف (برای نمونه ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ 1114 :1394 ،‬و داشقین‪ 379 :1386 ،‬و جعفرزاده‪ .)1577 :1389 ،‬قابل ذکر است که برای‬
‫سرزنش و انتقاد سخت ما در ترکی آذربایجانی دانالماق ‪ danlamaq‬را داریم‪ .‬در ترکی میانه‪ ،‬قیناماق‬
‫‪ qınamaq‬در معنی مجازات کردن و کیفر دادن و نیز غالف ساختن برای خنجر و شمشیر به کار‬
‫رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)553 :1384 ،‬در ترکی شرقی جغتایی قیندیرماق ‪ qındırmaq‬را در معنی‬
‫استهزاء‪ ،‬مالمت‪ ،‬تحریک‪ ،‬عیبجویی‪ ،‬هجوم‪ ،‬نکوهش و سرکوفت داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)217‬در ترکی آذربایجانی اصطالح «یاندی‪ -‬قینی وئرمک» یا «یاندی‪ -‬قیندی وئرمک»‪ ،‬در معنی استهزاء‪،‬‬
‫سرکوفت زدن (باش قاخینج ائتمک‪ ،‬باشا قاخماق)‪ ،‬زخم زبان زدن‪ ،‬حسرت دادن از همین فعل گرفته‪-‬‬
‫شدهاست‪ .‬در همین زبان قیناق ‪ qınaq‬به معنی شکنجه‪ ،‬رنج‪ ،‬عذاب‪ ،‬الم‪ ،‬تعزیر‪ ،‬تکدیر داریم (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان‪ .)216 :‬در محاکمۀالغتین امیر علیشیر نوایی‪ ،‬مصدر قیناماق به معنی شکنجه دادن و مالمت نمودن‪،‬‬
‫جزو صد کلمۀ ترکی که در فارسی موجود نیست و فارسیزبانان از ادراک مفاهیم دقیق آنها عاجزند و‬
‫برای فهم و تفهیم آنها ناگزیر به ایراد جمالت دور و دراز هستند‪ ،‬قید شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬نوایی‪.)58 :1387 ،‬‬
‫قینار یا قینایار ‪ qınayar‬مستقبل است و مضارعش قیناییر ‪ qınayır‬یا قینیر ‪ qınır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 243‬مصدر قازاماق ‪ qazamaq‬خیلی عجیب و غریب است‪ .‬در ترکی قازماق ‪ qazmaq‬به معنی کندن‬
‫و حفر کردن است‪ .‬در دیوان به همین صورت و معنی به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)301 :1384 ،‬‬
‫در ترکی جغتایی نیز به معنی حفر کردن‪ ،‬کندن‪ ،‬سوراخ کردن و عمیق کردن دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)193 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی هم در همان معانی به اضافۀ منقّش کردن‪ ،‬حک کردن‪ ،‬نقر‬
‫کردن‪ ،‬کنده کاری کردن( نقش زدن روی چوب یا فلز یا سنگ)‪ ،‬قلم زدن‪ ،‬به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪،‬‬
‫‪ .)371 :1386‬قازاماق به معنی به دست آوردن (قازانماق) و خندق در فرهنگها دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)982 :1394 ،‬در ترکی ترکیه نیز کازاماک ‪ kazamak‬در معنی تراشیدن‪ ،‬کندن‪ ،‬حک کردن‬
‫دیدهمیشود و در آن هم اثری از کازاماق نیست (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)411 :1391 ،‬آیا قازاماق حاصل سهو‬
‫عبدالرحیم است و یا تلفظ رایج قازماق در ترکی قزلباشی آن زمان بودهاست (؟) نمیدانیم‪.‬‬
‫‪308‬‬
‫‪ -‬در دیوان قییماق ‪ qıymaq‬در دیوان با ذکر مثالها و نمونههای مختلف‪ ،‬در معنی مطلق منحرف‬ ‫‪244‬‬

‫شدن و کج شدن‪ ،‬مانند بازگشتن از سخن (مثل بازگشتن مرد از حرف خود و عمل نکردن به قول)‪ ،‬نیز‬
‫کج بریدن (کج بریدن درخت) به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 543 :1384 ،‬نیز بسنجید با همان‪519 :‬‬
‫مدخل قیییلماق)‪ .‬قیییق ‪ qıyıq‬در دیوان به معنی بدعهد‪ ،‬پیمانشکن و کسی از قول و حرف خود برگردد‬
‫و نیز به هر چیز کج و دارای انحراف اطالق شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 510 :‬و ‪ .)543‬مالحظهمیشود که‬
‫گرانیگاه معنیِ قییماق و قییق «کج و دارای انحراف است» نه بریدن‪ ،‬در کج بریدن هم‪ ،‬کجی بیشتر مورد‬
‫نظر هست‪ ،‬نه مطلقِ بریدن‪ .‬قییما ‪ qıma‬در دیوان نام گونهای از رشتۀ آش که خمیر آن را مانند زبان‬
‫گنجشک «مورب و کج» بریدهباشند گفتهشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)512 :‬در ترکی شرقی جغتایی قیمه‬
‫(قییما) به معنی گوشت بریده‪ ،‬تکۀ بریده از گوشت‪ ،‬هر چیز ظریف بریده شده‪ ،‬ریزه ریزه دیده میشود‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)216 :1392 ،‬کلمۀ اخیر به صورت قِیمه وارد فارسی شدهاست‪ .‬در سنگالخ‪ ،‬قییماق‬
‫به معنی رواداشتن و نیز ریز ریز و شرحه شرحه کردن به کار رفتهاست‪ .‬استرآبادی در شرح واژه میگوید‬
‫«از اینجاست که مقراض را قیچی (قییچی ‪ )qıyçı‬و گوشت ریزه ریزه و شرحه شده را قیمه (قییما‬
‫‪ )qıyma‬میگویند (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)225 :1384 ،‬در ترکی ترکیه کییی ‪( kıyı‬همان قییی ‪ )qıyı‬به‬
‫معنی کنار‪ ،‬لبه‪ ،‬ساحل‪ ،‬و حاشیه و کیییک ‪( kıyık‬همان قیییق ‪ )qıyıq‬به معنی تکّه‪ ،‬بریدهشده‪ ،‬قیمه شده‬
‫و کییماک (همان قییماق) به معنی قیمهکردن‪ ،‬بریدن‪ ،‬خرد کردن‪ ،‬مضایقه نکردن‪ ،‬رحم نکردن به کار‬
‫میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)426 :1391 ،‬در ترکی امروزی آذربایجانی قیییق به جوالدوز و سوزن بزرگ‬
‫اطالق میشود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،)392 :1386 ،‬چون جوالدوزها را اغب کج میساختند‪ .‬معنی دیگری قیییق‬
‫در ترکیب «گؤزو قییق» به لوچ و احول و دوبین و کج چشم و چپ چشم و نیز کسی که چشمهای خود‬
‫او به حالتی است که گویی پلکهایش جمع شدهاند؛ بر این اساس به چشمهای بادامی‪ ،‬مثل چشمهای‬
‫چینیها گفتهمی شود‪ .‬هادی در شرح قییماق معنی مجازی با بی رحمی کشتن و رحم نکردن را به حاصل‬
‫معانی سنگالخ افزوده است و جملۀ جانینا قییدی‪ :‬به جان خود ستم روا داشت؛ قصد جان خود را نمود؛‬
‫انتحار کرد را استنباط کردهاست و چنین نوشتهاست که در زبان ترکی اغلب به صورت منفی‪ :‬روا ندیدن‬
‫و مضایقه کردن به کار می رود‪ .‬گویی از بریدن ابا دارد؛ برای نمونه سنه قییمیرام‪ :‬دلم به تو روا نمیبیند؛‬
‫وجود تو مانع اقدام تند و بیرحمانۀ من است‪ .‬پولونا قییمیر‪ :‬پول خود را خیلی دوست دارد و آن را خرج‬
‫نمیکند‪ .‬مالینا قییمایان جانینا قییار‪ :‬کسی که به مال خود رحم کند‪ ،‬به جان خود رحم نمیکند‪ :‬اگر برای‬
‫سالمتی خود‪ ،‬مالی که الزم است‪ ،‬خرج نکنی‪ ،‬تاوان آن را با جان خود خواهیداد‪ .‬در ترکی قدیم به معنی‬
‫از سخن خود برگشتن‪ ،‬زیر قول خود زدن‪ ،‬از حرف خود منحرف شدن(دیوان) آمدهاست‪ .‬طبعاً در این‬
‫معنی به قایماق (کج شدن‪ ،‬منحرف شدن) نزدیک است و ربطی به قییماق (روا داشتن) ندارد (برای‬
‫‪309‬‬
‫تفصیل ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)642 -641 :1386 ،‬در زبان ترکی آذربایجانی کنونی قییماق در دو گروه معنایی‬
‫مختلف‪ ،‬یکی‪« :‬رواداشتن»‪ ،‬از دل آمدن‪ ،‬مضایقه نکردن‪ ،‬راضی شدن‪ ،‬رضایت دادن‪ ،‬رضایت داشتن‪،‬‬
‫راضی بودن‪ ،‬دریغ نکردن‪ ،‬رواداری و و رحم کردن و معنی دیگر‪« :‬کج کردن»‪ ،‬تنگ کردن (چشم)‪ ،‬باریک‬
‫کردن (چشم)‪ ،‬نیمبستن (پلک چشم) و ریز ریز کردن گوشت به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪)1119 :1394‬؛ برای نمونه‪ :‬نئجه قیییرسان؟ ?‪ necə qıyırsan‬چه طور دلت راضی میشود؟ در زبان‬
‫ترکی قییماز ‪ qıymaz‬یا قییمسیز ‪ qıyımsız‬به معنی خسیس‪ ،‬کنس و اهل مضایقه نیز به کار میرود‪.‬‬
‫با توجه به آنچه گفتهشد‪ ،‬در مورد قییماق و معنی اصلی و محوری آن که «بریدن و تکه تکه کردن»‬
‫بودهاست یا «کج شدن و منحرف شدن» بین نگارنده و هادی اختالف نظر جدی هست‪ .‬ما در اتیمولوژی‬
‫قییماق ما با دو نظر عمده روبهرو هستیم‪ .1 :‬کج شدن‪ ،‬کج کردن و منحرف شدن که ما بر اساس‬
‫دیوانلغاتالترک معتقد هستیم ‪ .2‬بریدن‪ ،‬ریزه ریزه کردن که هادی و کالوزن و استرآبادی معتقد به آن‬
‫هستند‪ .‬هادی‪ ،‬قییماق در معنی کج شدن و منحرف شدن را در مفهوم قایماق دانستهاست و از قول‬
‫کالوزن قییق را در مفهوم ‪ :‬بریده و خردشده‪ ،‬ریزریز شده گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪،)642- 641 :1386 ،‬‬
‫در حالی که همان گونه که در این بخش بررسی کردیم‪ ،‬نقطۀ ثقل معنی قییماق و قیییق کج بودن و‬
‫انحراف داشتن است‪ ،‬نه بریدن و تکه تکه شدن‪ .‬در بریدن نیز کج بریدن گوشت و خمیر در دیوان مورد‬
‫نظر بودهاست‪ ،‬نه مطلق بریدن‪ .‬شاهد دیگر ما‪ ،‬عالوه بر قییماق که در ابتدای این بخش نوشتیم‪ ،‬باز در‬
‫دیوان هست‪ :‬قییماق ‪ qıyılmaq‬در دیوان با ذکر مثالها و نمونههای مکفی مفهوم‪ ،‬در معنی مطلقِ کج‬
‫شدن‪ ،‬از جمله کج شدن و پایین آمدن خورشید‪ ،‬نیز کج بریدهشدن (درخت) و منحرف شدن و کج شدن‬
‫و بازگشتن از سخن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 519 :1384 ،‬بسنجید با همان‪ 543 :‬مدخل قییماق)‬
‫مالحظه میشود که بر خالف نظر هادی و کالوزن و استرآبادی‪ ،‬مفهوم بریدن و تکه تکه کردن گوشت‬
‫که مفهوم شکنجه کردن و مثله ک ردن و تکه تکه کردن گوشت را هادی از آن درک کرده‪ ،‬مفهوم اصلی‬
‫قییماق نیست؛ چرا که در «خورشید» و «سخن» ما مفهوم بریدن و تکه تکه کردن را نمیتوانیم متصور‬
‫شویم‪ ،‬بلکه همان کج شدن و منحرف شدن مورد نظر بوده و است‪ .‬پیداست که کج بریدن درخت و‬
‫گوشت در ترکی میانه و در دیوان موهمِ معنیِ مطلق بریدن و تکه تکه کردن در ذهن کالوزن‪ ،‬استرآبادی‬
‫و هادی شدهاست‪ .‬شاهد مثال دیگر قییقاج ترکی است که هرچند در دیوان دیده نمیشود‪ ،‬بر اساس‬
‫قواعد دقیق زبان ترکی ساختهشدهاست و در حاشیۀ ذیل قیقاج در همین کتاب به آن هم پرداختهایم‪.‬‬
‫قایماق در ترکی جغتایی به معنی سُر خوردن‪ ،‬لغزیدن‪ ،‬لیز خوردن‪ ،‬لغزش و نیز سرشیر است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫اوزبکی البخاری‪)198 :1392 ،‬؛ معنی سرشیر در ترکی آذربایجانی موجود است ولی معنی لیز خوردن‪،‬‬
‫لغزیدن و سُر خوردن در ترکی ترکیه زنده است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ 410 :1391،‬مدخل ‪)kaymak‬؛ اما‬
‫‪310‬‬
‫هادی هادی قایماق را در معنی برگشتن‪ ،‬برگشتن و روی نمودن‪ ،‬سر خود را برگرداندن و پشت سر را‬
‫نگریستن و عطف توجه نمودن گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ ،‬همان)‪ .‬این مفهوم همان است که ما در قییقاج‬
‫و قییماق شاهد هستیم‪ .‬قییار مستقبل است و مضارعش قیییر ‪ qıyır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 245‬در زبان ترکی جغتایی قارا ‪ qara‬به معنی نگاه کن و ببین و قاراماق ‪ qaramaq‬به معنی زیرنظر‬
‫داشتن‪ ،‬دیدن‪ ،‬مواظب بودن و نگاه کردن بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)191 :1392 ،‬در سنگالخ نیز‬
‫برای قاراماق‪ ،‬قاراشماق و قاراالماق معنی «نگاه کردن» آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)198 :1384 ،‬در زبان‬
‫ترکی قاراوول ‪ qaravul‬با اتیمولوژی قارا (نگاه کننده)‪ +‬وول (پسوند فاعلیت در ترکی میانه) به معنی‬
‫دیدهبان‪ ،‬پاسبان‪ ،‬نگهبان‪ ،‬دستۀ شناسایی لشکر به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ )201 :1392 ،‬که‬
‫همین کلمه به صورت قراول و پیشقراول به زبان فارسی داخل شدهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی معاصر‪،‬‬
‫قاراماق و قاراالماق به معنی نگاه کردن‪ ،‬سیاه کردن‪ ،‬خط خطی کردن‪ ،‬بدخط نوشتن‪ ،‬سیاه کردن کاغذ‪،‬‬
‫متهم کردن‪ ،‬افتراء بستن‪ ،‬بدنام کردن‪ ،‬سرزنش کردن‪ ،‬مالمت کردن‪ ،‬مراقبت کردن‪ ،‬نفرین کردن‪ ،‬تاریک‬
‫شدن‪ ،‬تیره شدن‪ ،‬خشمگین شدن و توجه کردن است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)969 :1394 ،‬مشاهده‬
‫میشود که هیچکدام از این معانی‪ ،‬معنی مورد نظر عبدالرحیم نیست‪ .‬به نظر میرسد که آنچه مدّ نظر‬
‫اوست‪ ،‬بایستی قاراماالماق ‪ qaramalamq‬در معنی توسری زدن و سرکوفت زدن باشد (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪:‬‬
‫‪ 968‬مدخل قاراما و داشقین‪ 352 :1396 ،‬مدخل ‪ .)qarama‬هادی عقیده دارد که قاراما یا قاپاز ‪qapaz‬‬
‫در معنی سرکوفت که در آن جفت دستها به سر شخص فرود آید‪ ،‬از اختصاصات ترکی آذربایجانی است‪.‬‬
‫او قاراما را با قارماق ‪ qarmaq‬در مفهوم به هم زدن و قارماالماق ‪ qarmalamaq‬در مفهوم غارت‬
‫کردن‪ ،‬مرتبط دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ 591 :1386 ،‬و ‪ .)595‬به هر حال به کارگیری قاراماق در معنی‬
‫قاراماالماق و یا قاپازالماق ‪( qapazlamaq‬تو سری زدن‪] ،‬به صورت تحقیرکننده یا توهینآمیز یا از‬
‫روی تمسخر[ با کف دو دست بر سر کسی کوبیدن‪ ،‬سرکوفت زدن) جزو اختصاصات ترکی قزلباشی و‬
‫مظهرالترکی است و در هیچ فرهنگ لغتی به این معنا دیدهنمیشود‪ .‬در منطقۀ اردبیل هنگام قاراماالماق‬
‫لفظ «آال باشیوا ‪ »ala başıva‬را به کار میبرند که از هر جهت برای شخص توسریخور تحقیرکننده و‬
‫توهینآمیز است‪.‬‬
‫‪ - 246‬در دیوان قیلیچ ‪ qılıç‬به معنی شمشیر آمدهاست (کاشغری‪ .)227 :1384 ،‬قیلیج ‪ qılıc‬در ترکی‬
‫شرقی جغتایی‪ ،‬شمشیر‪ ،‬سیف‪ ،‬صمصمام است (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)353 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫کیلیچ ‪ kılıç‬به معنی شمشیر است (گلکاریان‪ .)420 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر قیلینج ‪qılınc‬‬
‫گفتهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)378 :1386 ،‬قیلیجالر مستقبل است و مضارعش قیلیجالییر ‪ qılıclayır‬یا‬
‫قیلیجلیر ‪ qılıclır‬میشود‪.‬‬
‫‪311‬‬
‫‪ - 247‬بر خالف زمان عبدالرحیم‪ ،‬در ترکی آذربایجانی امروزی قونماق‪ ،‬در معنی فرود آمدن‪ /‬پیاده شدن‬
‫(از اسب یا مرکب دیگر)‪ ،‬نازل شدن‪ ،‬نزول کردن (با احترام از مرکب پیاده شدن)‪ ،‬اوتراق‪ /‬اتراق کردن و‬
‫منزل کردن در سفر در جایی (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ )1072 :1394 ،‬به صورت فعل کاربردی ندارد و‬
‫فقط در مورد نشستن پرنده روی زمین یا جای دیگر به کار میرود؛ برای نمونه قوش قوندو ‪:quş qondu‬‬
‫پرنده نشست‪ .‬در زبان غنی ترکی انواع نشستن را داریم که به ترتیب احترامآمیز بودن عبارتند از‪ :‬قونماق‪،‬‬
‫اَگلَشمک‪/‬اَگلَهمک‪ /‬اَگلَنمک‪ ،‬چؤکمک (دیز چؤکمک)‪ ،‬اوتورماق‪ ،‬باغداشماق‪ /‬باغداش قورماق (چهار‬
‫زانو نشستن)‪ ،‬شؤنگومک‪ /‬شونقوماق (چمباتمه زدن)‪ ،‬چؤمبَلمک (صورت اصیل ترکی چمباتمه زدن)‪،‬‬
‫چؤنگهمک‪ ،‬دوموشمک ‪ /dümüşmək‬دوموشماق ‪ ، dumuşmaq‬خیخماق ‪( xıxmaq‬مخصوص‬
‫شتر) و ‪ . ...‬قونماق که برای فرود آمدن و نشستن آرام پرندگان نیز به کار میرود از همۀ انواع نشستن‬
‫احترامآمیزتر است‪ .‬طوری که برای مهمان در ترکی قوناق ‪ qonaq‬یا قونوق ‪( qonuq‬همان قونان‪ :‬با‬
‫احترام و به آرامی از مرکب پیاده شونده و نزول کننده) را داریم؛ چرا که قوناق نیز با احترام و به آرامی‬
‫از مرکب پایین میآید و در صدر اتاق ترکان مینشیند‪ .‬موالنا جاللالدین رومی‪ ،‬عارفِ شاعر بزرگ ترک‬
‫میفرماید‪« :‬صوفیای میگشت در دورِ افق‪ /‬تا به شب در خانقاهی شد قُنُق» (مولوی‪ ،‬مثنوی معنوی‪ :‬دفتر‬
‫اول)‪ .‬قونار مستقبل است و مضارع آن قونور ‪ qonur‬میشود‪.‬‬
‫‪248‬‬
‫‪ -‬به هم برآمدن در فارسی به معنی دلتنگ شدن‪ ،‬اندوهگین شدن و خشمگین شدن است (معین‪،‬‬
‫‪ :1371‬مدخل به هم برآمدن) که هیچکدام از این معانی با مصدر ترکی قاریشماق سازگار نیستند‪ ،‬مگر‬
‫این که معنی مجازی مصدر قاریشدیرماق یا قاتیشدیرماق را در نظر بگیریم‪ .‬اما به نظر میرسد‪ ،‬به دلیل‬
‫جمع بستن مفهوم منظور عبدالرحیم این است که «به هم بپیوندید»‪ .‬مصدر قاریشماق ‪ qatışmaq‬در‬
‫ترکی آذربایجانی به معنی آمیختن‪ ،‬مخلوط شدن‪ ،‬ترکیب شدن‪ ،‬حل شدن‪ ،‬عجین شدن‪ ،‬پیوستن‪ ،‬به هم‬
‫پیوستن‪ ،‬یکی شدن‪ ،‬داخل شدن‪ ،‬دخالت‪ /‬مداخله کردن‪ ،‬عالوه شدن‪ ،‬شرکت کردن‪ ،‬مشارکت داشتن‪ ،‬به‬
‫هم خوردن‪ ،‬مغشوش خوردن‪ ،‬ژولیده شدن‪ ،‬آغشته یا آلوده شدن‪ ،‬گِل آلود شدن‪ ،‬پریشان شدن‪ ،‬به هم‬
‫خوردن‪ ،‬نظم و ترتیب خود را از دست دادن‪ ،‬مغشوش شدن‪ ،‬به تشویش افتادن‪ ،‬متشنّج شدن‪ ،‬خراب‬
‫شدن‪ ،‬بد شدن و ‪ ...‬به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 979 :1394 ،‬و داشقین‪ )357 :1386 ،‬که این‬
‫معانی با «در هم شدن» که عبدالرحیم نوشتهاست‪ ،‬سازگار است‪ .‬مصدر قاتیشماق ‪ qatışmaq‬نیز گونهای‬
‫از همان قاریشماق در همان معانی است که به صورت مصدر جعلی قاطی‪ /‬قاتی شدن (مخلوط شدن)‬
‫وارد فارسی شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،‬همان‪ .)950 :‬مشاهده میشود که در هیچکدام از معنی‬
‫قاریشماق و قاتیشماق در ترکی آذربایجانی مفهوم دلتنگ شدن‪ ،‬اندوهگین شدن و خشمگین شدن وجود‬
‫ندارد‪ .‬اما در دقت در زبان ترکی میفهمیم که معانی اخیر نیز جزو معانی مجازی این فعل و در ردیف‬
‫‪312‬‬
‫مغشوش و پریشان و مضطرب شدن است‪ .‬در ترکی آذربایجانی مصدر متعدّی قاتیشدیرماق‬
‫‪ qatışdırmaq‬هم به معنی به هم زدن و بر هم زدن است و هم مخلوط کردن و هم پریشان کردن (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان‪)949 :‬؛ اما در معنی الزم مجازی و اصطالحی «خشمگین و عصبانی شدن» نیز کاربرد روزمره دارد؛‬
‫برای نمونه‪ ،‬جملۀ «او برک قاتیشیریبدیر»‪ :‬او سخت خشمگین و عصبانی شدهاست‪ .‬در فارسی‪ ،‬اصطالح‬
‫نوساختۀ «قات زدن» (معادل قاریشماق‪ ،‬قاتیشماق و قاتیشدیرماق) در معنی خشمگین شدن ناظر بر همان‬
‫معنی خشمگین شدن است‪.‬‬
‫‪ - 249‬در دیوان قوچاق ‪ quçaq‬در معنی آغوش و بغل و قوچام ‪ quçam‬به معنی یک بغل از چیزی‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 237 :1384 ،‬و ‪ )243‬و قوچاقالماق ‪ quçaqlamaq‬در معنی در بغل گرفتن به کار‬
‫رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)577 :‬در ترکی شرقی جغتایی نیز قوچاق در معنی آغوش‪ ،‬بر‪ ،‬بغل و کنار و‬
‫قوچماق ‪ quçmaq‬به معنی در آغوش کشیدن‪ ،‬بغل کردن‪ ،‬کنار گرفتن‪ ،‬معانقه‪ ،‬دربر گرفتن و نیز احاطه‬
‫و اشتمال به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)205 :1392 ،‬در ترکی ترکیه کوچاک ‪ kuçak‬به معنی‬
‫بغل و آغوش به کار میرود (گلکاریان‪ .)444 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر قوجاق ‪ qucaq‬به‬
‫معنی آغوش‪ ،‬بغل و سینه‪ ،‬قوجو ‪ qucu‬به معنی بغل و آغوش‪ ،‬قوجماق‪ ،‬قوجاقالماق و قوجوالماق‬
‫‪ quculamaq‬در معنی در آغوش کشیدن‪ /‬گرفتن و بغل کردن کاربرد دارد (داشقین‪-412 :1386 ،‬‬
‫‪ .)413‬تلفظ قوچاق ناظر است به تلفظ اصیل و قدیم کلمه‪ .‬قوجاقالر مستقبل است و مضارع آن‬
‫قوجاقلالییر ‪ qucaqlayır‬یا قوجاقلیر ‪ oucaqlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 250‬قیشالماق در معنی زمستان را در جایی به سر آوردن در کنار یایالماق‪ ،‬در معنی تابستان را در جایی‬
‫به سربردن از افعال قدیمی و اصیل ترکی است‪ .‬در دیوان‪ ،‬قیشالماق در معنی زمستان را در جایی به سر‬
‫آوردن‪ /‬سر کردن به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)562 :1384 ،‬یایالماق ‪ yaylamaq‬نیز در دیوان به معنی‬
‫ییالق کردن و بهار و تابستان را در جایی‪ ،‬اغلب در کوه و نقاط کوهستانی که هوا خنک است‪ ،‬به سر‬
‫بردن به کار رفتهاست (همان‪ .)567 :‬این که نوشتیم بهار و تابستان را در جایی به سر بردن به دلیل این‬
‫است که در ترکی میانه‪ ،‬یای به معنی بهار بودهاست‪ ،‬نه تابستان‪ .‬اسامی بهار‪ ،‬تابستان‪ ،‬پاییز و زمستان در‬
‫ترکی میانه‪ ،‬به ترتیب عبارتند از‪ :‬یای ‪ ،yay‬یاز ‪ ،yaz‬کوز ‪ küz‬و قیش ‪( qış‬ر‪.‬ک‪ .‬همان‪،507 ،506 :‬‬
‫‪ 215‬و ‪ .)217‬در ترکی آذربایجانی امروزی است این اسامی به ترتیب یاز‪ ،‬یای‪ ،‬گوز ‪ güz‬و قیش‬
‫شدهاست؛ یعنی مفهوم اسامی یای و یاز در ترکی آذربایجانی بالعکس شدهاست؛ در حالی که در ترکی‬
‫ترکیه‪ ،‬یاز در همان مفهوم قدیم و اصیل خودش‪ ،‬تابستان به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪.)769 :1391 ،‬‬
‫در ترکی شرقی جغتایی نیز یاز در معنی تابستان بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)253 :1392 ،‬یایالق‬
‫در ترکی میانه به صورت یایالغ معنی جای سردسیر و کوهستانی به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪313‬‬
‫‪ )461‬و قیشالق‪ ،‬به صورت قیشالغ به معنی جای گرمسیر و اغلب دشت (همان‪ .)271 :‬قیشالر یا قیشالیار‬
‫‪ qışlayar‬مستقبل است و مضارعش قیشالییر ‪ qışlayır‬یا قیشلیر ‪ qışlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 251‬تلفظ قدیم و اصیل این کلمۀ ترکی قارشی ‪ qarşı‬است که در دیوان به معنی مقابل‪ ،‬ضد و مخالف‪،‬‬
‫اختالف میان دو بیگ و نیز کاخ و سرای خاقان به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)254 :1384 ،‬در ترکی جغتایی‬
‫به صورت قارشو ‪ qarşu‬و به معنی مقابله‪ ،‬روبرو‪ ،‬طرف‪ ،‬جهت به کار رفتهاست‪ .‬قارشی در ترکی‬
‫آذربایجانی امروزی‪ ،‬به معنی مقابل‪ ،‬جلو‪ ،‬پیش (داشقین‪ ،)359 :1386 ،‬مقابل‪ ،‬روبرو‪ ،‬طرف مقابل‪،‬‬
‫رودررو‪ ،‬رویارور‪ ،‬برابر‪ ،‬نسبت به‪ ،‬دربارۀ‪ ،‬ضد‪ ،‬بر ضد‪ ،‬علیه‪ ،‬مخالف به کار میرود (زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)975 :1394‬قارشیالماق ‪ qarşııamaq‬در ترکی آذربایجانی به معنی استقبال کردن‪ ،‬به پیشباز‪ /‬پیشواز‬
‫رفتن‪ ،‬تشویق کردن و تأیید کردن (داشقین‪ )359 :1386 ،‬به کار میرود‪ .‬در ترکی ترکیه کارشیالماک‬
‫‪ karşılamak‬به معنی پیشباز رفتن‪ ،‬مقابله کردن و جلوگیری کردن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)403 :1391‬اگر منظور عبدالرحیم از برابر شدن‪ ،‬مساوی شدن باشد‪ ،‬قارشیالماق نه در قدیم و نه معاصر‬
‫به این مفهوم به کار نرفته و نمی رود؛ اما اگر منظورش‪ ،‬برابر (بر‪ +‬ا‪ +‬بر‪ :‬سینه به سینه) شدن و روبهرو‪،‬‬
‫رودرور‪ ،‬رویارو‪ ،‬مقابل و مواجه شدن باشد که هست‪ ،‬قارشیالماق دقیقاً به همین معنی مواجه شدن و‬
‫روبهرو شدن در ترکی کاربرد داشته و دارد‪ .‬قارشوالر یا به تلفظ امروزی قارشیالر ‪ qarşılar‬یا همان‬
‫قارشیالیار ‪ qarşılayar‬مستقبل است و مضارعش قارشولور ‪ qarşulur‬یا به تلفظ امروزی قارشیالییر‬
‫‪ qarşılayır‬یا قارشیلیر ‪ qarşılır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 252‬قَو م کلمۀ عربی است در معنای خویشوند‪ ،‬قوم و خویش‪ ،‬خانواده‪ ،‬فامیل‪ ،‬قوم‪ ،‬قبیله‪ ،‬طایفه‪ ،‬ملت‪،‬‬
‫مردم (آذرنوش‪ .)567 :1381 ،‬تلفظ امروزی این کلمۀ عربی در ترکی آذربایجانی قوهوم ‪ qohum‬است‪.‬‬
‫قوهومالشماق با وجود این که در ترکی آذربایجانی کاربرد روزانه دارد‪ ،‬فصیح و اصیل نیست‪ .‬برای‬
‫خویش و خویشاوند در ترکی ما یاووق‪ ،‬یوووق‪ ،‬اویغور‪ ،‬توسقان‪ ،‬اوروقداش را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ )436 :1388 ،‬و در ترکی جغتایی اوروق ‪ uruq‬و قایاش ‪ qayaş‬داریم که به صورت اوروق‪-‬‬
‫قایاش ‪ uruq- qayaş‬هم به کاربرد داشته و به معنی خویش و اقربا و متعلقات به کار میرفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫اوزبکی البخاری‪ 153 :1392 ،‬و ‪ .)197‬در ترکی آذربایجانی نیز اوروق یه معنی خاندان‪ ،‬دودمان‪،‬‬
‫خویشاوند‪ ،‬بذر‪ ،‬تخم (توخوم ترکی)‪ ،‬بسیار زاینده کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)252 :1394 ،‬در‬
‫محاورات مردمی در آذربایجان به اصطالح اوروق‪ -‬توروق ‪ uruq-turuq‬در معنی خویش و قوم و اقربا‬
‫زیاد برمیخوریم‪ .‬بنا بر آنچه گفتیم اوروقالنماق ‪ uruqlanmaq‬در ترکی به معنی صاحب قوم و خویش‬
‫شدن‪ ،‬صاحب قوم شدن و دارای خویشاوند شدن میشود‪ .‬فصیح همقوم و خویشاوند شدن در ترکی‬
‫اوروقالشماق ‪ uruqlaşmaq‬میشود‪ :‬اوروقالش‪ ،‬اوروقالشدی‪ ،‬اوروقالشیر‪.‬‬
‫‪314‬‬
 ‫‪253‬‬
‫‪ -‬قاپان در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬عالوه بر معنی گازگیرنده و هار در معنی نوعی ترازوی بزرگ‬
‫کاربرد داشته و دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ )347 :1386 ،‬و در همین معنی اخیر‪ ،‬به صورت قَپان وارد فارسی‬
‫شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل قپان)‪ .‬در ترکی امروزی برای توزین‪ ،‬فعلهای مصدر چکمک‬
‫‪ çəkmək‬به کار میرود‪ .‬قاپانالر یا قاپانالیار ‪ qapanlayar‬مستقبل است و مضارعش قاپانالییر‬
‫‪ qapanlayır‬یا قاپانلیر ‪ qapanlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 254‬قورد در ترکی آذربایجانی (در اصل قورت ‪ )qurt‬به معنی کرم و نیز گرک است و قورداالماق‬
‫‪ qurdalamaq‬در ترکی در اصل به معنی زمین را با انگشت کاویدن و کرم جُستن بودهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫هادی‪ .)646 :1386 ،‬قورداالماق در ترکی آذربایجانی معاصر با معنی ور رفتن‪ ،‬زیر و رو کردن‪ ،‬دستکاری‬
‫کردن‪ ،‬انگولک کردن‪ ،‬کاویدن‪ ،‬جستوجو کردن‪ ،‬موضوع فراموش شدهای را از نو مطرح کردن‪ ،‬خالل‬
‫دندان کردن و به هم زدن به کار میرود (داشقین‪ 419 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪.)1041 :1394 ،‬‬
‫عبدالرحیم مفهوم واجستن را برای قورداالماق ترکی نوشتهاست‪ .‬واجستن‪ :‬جستجو و تفحص نمودن‪،‬‬
‫جستجوی چیز گمشده‪ ،‬پس از غایب بودن و تفحص نمودن از چیز گمشده (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل‬
‫واجستن) است‪ .‬قوردالر یا قورداالیار ‪ qurdalayar‬مستقبل است و مضارعش قورداالییر ‪qurdalayır‬‬
‫یا قوردالیر ‪ qurdalır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 255‬در دیوان قوشماق ‪ qoşmaq‬به معنی مطلق «همراه کردن» به کار رفتهاست؛ کاشغری قوشماق را‬
‫در معنی همراه ساختن هر کس با هر کس دیگر یا هر چیز با هر چیز دیگر به کار بردهاست و آن را‬
‫محدود به حیواناتی از قبیل گوسفند و بز و غیره نکردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)303-302 :1394 ،‬در ترکی‬
‫جغتایی قوشماق به معنی الحاق‪ ،‬عالوه کردن‪ ،‬ترفیق‪ ،‬ترتیب و تنظیم‪ ،‬شعر سرودن‪ ،‬شتاب و تکاپو کردن‬
‫به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)208 :1392 ،‬در زبان ترکی از این ریشه کلمات قوشوق ‪qoşuq‬‬
‫در معنی پیوسته‪ ،‬نوعی شعر‪ ،‬تصنیف‪ ،‬نوحه‪ ،‬ترانه و نیز قوشون ‪ qoşun‬در معنی اردو‪ ،‬لشکر‪ ،‬سپاه‪،‬‬
‫جند‪ ،‬جمعیت را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬قوشا ‪ qoşa‬در معنی دو‪ ،‬جفت‪ ،‬با هم‪ ،‬همراه‪ ،‬برابر‪ ،‬موازی‪،‬‬
‫پیوسته‪ ،‬در کنار هم‪ ،‬دوش به دوش (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 1052 :1394 ،‬و داشقین‪ )405 :1386 ،‬نیز از‬
‫ریشۀ قوش ‪ qoş‬است‪ .‬در ترکی آذربایجانی معاصر قوشماق به معنی بستن‪ ،‬بستن اسب به درشکه یا‬
‫گاری و یا بستن گاو به گاوآهن‪ ،‬به زیر یوغ درآوردن‪ ،‬یراق کردن (یاراقالماق)‪ ،‬آماده کردن‪ ،‬سوار کردن‪،‬‬
‫متصل کردن‪ ،‬مونتاژ کردن‪ ،‬همراه کردن‪ ،‬ملحق کردن‪ ،‬پیوست کردن‪ ،‬گفتن‪ ،‬سرودن‪ ،‬سراییدن‪ ،‬شعر گفتن‪،‬‬
‫ساختن‪ ،‬درست کردن‪ ،‬جهت گرفتن‪ ،‬دویدن (مترادف قاچماق)‪ ،‬به طرفی دویدن‪ ،‬حرکت کردن‪ ،‬رفتن و‬
‫هجوم بردن است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 407 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1056 :1394 ،‬در ترکی ترکیه کوشماک‬
‫‪ koşmak‬در معنی دویدن (معادل قاچماق ‪ qaçmaq‬ترکی آذربایجانی)‪ ،‬همراه کردن و تعقیقب کردن‬
‫‪315‬‬
‫یا پی کاری رفتن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)439 :1391 ،‬به نظر میرسد معنی همراه کردن معنی‬
‫اصیل و کهن کلمه باشد که مدّ نظر عبدالرحیم و رایج در ترکی قزلباشی نیز بودهاست با ذکر این نکته که‬
‫قوشماق مطلق همراه کردن است‪ ،‬چه همراه کردن حیوانات باشد چه انسانها و چه اشیا و چه کلمات‬
‫شعر و تصنیف و ترانه و نوحه‪ .‬قوشار مستقبل است و مضارعش قوشور ‪ qoşur‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 256‬کاشغری در دیوان در مقابل قورت ‪ qurt‬نوشتهاست‪« :‬جانوری از تیرۀ کرمها‪ .‬ترکی است‪.‬‬
‫اوغوزها به گرگ‪ ،‬قورت میگویند» (کاشغری‪ .)221 :1384 ،‬دیگر ترکان به گرگ بؤری ‪ böri‬میگفتند‪.‬‬
‫بؤری قوشنیسین ییماس ‪ : böri qöşnısın yeməs‬گرگ همسایۀ خود را نمیخورد‪ .‬ترکان این مثل را‬
‫برای توصیه به احترام و حرمت به همسایگان میآورند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)533 :‬بعدها کل ترکها قورت را‬
‫عالوه بر کرم به معنی گرگ قبول کردهاند‪ .‬برای نمونه در ترکی شرقی جغتایی قورت به معنی گرگ‪،‬‬
‫ذئب‪ ،‬کرم‪ ،‬حشره و بید بودهاست (اوزبکی البخاری‪ .)205 :1392 ،‬هم اکنون گؤک بورو ‪ gök börü‬یا‬
‫همان بوزقورت ‪ bozqurt‬یا بوزقورد (گرگ خاکستری) سمبل و نماد برای کل ملتهای ترک جهان است‬
‫و برای همۀ آنها جنبۀ مقدس‪ ،‬توتمیک‪ ،‬فرهنگی‪ ،‬کهن الگویی و ارزشمند دارد‪ .‬در آتاالرسوزو (ضرب‬
‫المثل ترکی) قورد در مفهوم گرگ زیاد به کار رفتهاست؛ برای نمونه در نسخۀ خطی آتاالرسوزو مربوط‬
‫به قرن دهم هجری «ایت ایتیلن داالشور قوردی گؤرسه آرخاالشور» را داریم‪ .‬وقتی کسی زیاد با دل و‬
‫جرأت و شجاع و نترس باشد میگویند «قورد اورگلیدیر یا قورد اورَگی وار» (دل گرگ دارد)! با این که‬
‫« سانکی آناسی بونون یئریگینده قورد اورگی یئییبدیر» (انگار مادرش در وقت ویار این‪ ،‬قلب گرگ‬
‫خوردهاست»! در میان ملل ترک از جمله ملت ترک آزربایجان گرگ نماد عقل و خرد و فرزانگی و نیز‬
‫یمن و برکت و خوشبختی و میمنت بودهاست‪« .‬گُرد» فارسیشده‪ ،‬همان «قورد» ‪ qurd‬ترکی است که هم‬
‫معنی «گرگ» می دهد و هم «دالور با دل و جرأت گرگ»‪ .‬قورت (گرگ) در عقاید تورکان‪ ،‬از باستانیترین‬
‫زمانها تا کنون اسطوره‪« ،‬توتم» و مقدّس بوده و حاوی سه گروه از معانی موازی و مؤیّدِ هم است‪:‬‬
‫الف‪ -‬تقدّس و تبرّک‪ :‬در ترکی‪ ،‬قوت ‪ qut‬به معنی مبارک و مقدّس با قورت ‪ qurd‬از یک ریشهاند‪.‬‬
‫تورکان باستان‪ ،‬خود گرگ و دیدن گرگ را مقدس ‪ qutlu‬و مبارک و این حیوان را جزو اجداد توتمیک‬
‫خود و مقدّس‪ qutsal‬می انگاشتند‪ .‬آنها عقیده داشتند که «قورت قوتلو اولور» (گرگ مبارک و مقدس‬
‫است‪ .‬هنوز هم این عقیده در بین تورکان آزربایجان هست و دیدن گرگ را از دور در کوهستان و‬
‫تماشای«بازی گرگ» یا همان قورتاویونو ‪ qurtoyunu‬یا قورداویونو ‪ qurdoyunu‬را مبارک و مقدّس‬
‫میدانند‪« :‬قوردو گؤرمک یاخشیدیر‪ /‬یاخشی اوالر»‪ .‬خاقانهای ترک روزگار کهن‪ ،‬قبل از جنگ به صحرا‬
‫رفته و مانند گرگ زوزه سر میدادند (اوالماق)‪ ،‬اگر گرگها به زوزۀ آنها پاسخ میدادند‪ ،‬آن را مبارک و‬

‫‪316‬‬
‫فال خوب و نشانهای برای پیروزی در جنگ می انگاشتند و اگر گرگها پاسخ نمیدادند آن را شوم و نشانۀ‬
‫شکست در جنگ می انگاشتند‪ .‬این عقیدۀ کهن «قوردو گؤرمک قوتلودور» هنوز هم در بین ملل ترک از‬
‫جمله آذربایجانیها رایج و مرسوم است‪.‬‬
‫ب‪ -‬معنی دالور بودن و دلیری‪« :‬سانکی قورد اورَگی یئییبدیر» (ضرب المثل کهن ترکی که هنوز هم‬
‫رایج است) در این معنی همان «گُرد» و پهلوان و بهادر است‪ ،‬با توجّه به این که واژۀ گرد در تاجیکی یا‬
‫دری ریشهای ندارد‪ ،‬نیازی به هیچ توضیحی نیست‪.‬‬
‫ج‪ -‬هوش و عقل و فرزانگی (اوس ‪ us‬در ترکی = هوش)‪ :‬در تاریخ‪ ،‬استراتژیِ نظامی و جنگی «بازیِ‬
‫گرگ» (قورت اویونو ‪ )qurtoyunu‬در نبردهای تورکان ثبت شدهاست که مأخوذ است از حیلهگری و‬
‫چارهجویی گرگها در شکار و در اصل همان اصولی است که ترکان قدیم از استراتژی فوق العاده این‬
‫حیوان هوشمند برای فریب شکارش آنها را اخذ و استنباط کردهاند؛ برای نمونهای از هزاران مورد‪ :‬در‬
‫زمستان سرد و برفی آزربایجان که گرسنگی گرگها را به جان میآورد‪ ،‬آنها برای فریب شکارشان از قبیل‬
‫سگها‪ ،‬یکی از گرگهای الغر را پیش میفرستند و او خودش را به ضعف و لنگی و بیماری میزند و‬
‫خودش را ضعی ف و ناتوان و کوچک تر از آنچه هست‪ ،‬نشان می دهد تا سگ را تحریک کند که خانۀ‬
‫اربابش را رها سازد و برای فراری دادن گرگ با سر و صدا سوی او بدود‪ .‬غافل از این که گلۀ گرگ در‬
‫کمین سگ بیچاره است و تا میرسد از هر سو هجوم آورده گوشت سگ را تکه تکه کرده و می خورند!‬
‫یا این که یک یا چند گرگ از گلّه جدا شده و از یک سو به گلّۀ گوسفند حمله میکنند‪ ،‬تا چوپان و سگها‬
‫به آنها مشغول شوند و وقتی چنین شد‪ ،‬دستۀ پرتعدادتر گرگها از سوی دیگر به همان گلّه گوسفندان یا‬
‫کلّههای همان حوالی حمله کرده و شکارشان کنند‪ .‬این نکتهها را چوپانان بهتر از همه میدانند‪ .‬گرگ‬
‫گرسنه اگر تنها باشد‪ ،‬که آن در زبان ترکی آذربایجانی یالقوز‪ /‬یالقوزاق قورد یا یالقوز‪ /‬یالقوزاق جاناوار‬
‫میگویند‪ ،‬بسیار خطرناکتر است‪ .‬گرگهای خاکستری گرسنۀ ساواالن در زمستان هنگامی که با یک انسان‬
‫تنها مواجه میشوند‪ ،‬خطرناکتر میشوند و یکی از جلو حمله کرده و با پنجههایش برف و خاک به چشم‬
‫انسان میپاشد و حواسش را پرت کرده و در یک لحظۀ مناسب‪ ،‬بیضههایش را به دندان میگیرد و سبب‬
‫می شود که شخص به زانو بیفتد و توان مقاومت به کلی از او سلب شود‪ .‬در همین موقع گرگ دیگر از‬
‫پشت‪ ،‬گردن شخص را میگیرد و کار تمام است‪ .‬چرا که فشار آروارۀ گرگ خاکستری و درشت ساواالن‬
‫شدید و گردنشکن است‪ .‬در سالهای اخیر بسیاری از اشخاص بخصوص رانندگان ناآشنا با منطقۀ اردبیل‪،‬‬
‫‪317‬‬
‫نیر و مخصوصاً گردنۀ سایین ‪ sayın‬بین اردبیل و ساراب‪ ،‬در هنگام پیادهشدن از اتومبیل یا کامیون‪ ،‬به‬
‫هر دلیلی‪ ،‬گرفتار حملۀ گرگ شده و جان خود را از دست دادهاند‪.‬‬
‫در نبردهای ترکان نیز از قدیماالیام همین استراتژیهای ملهم از قوردها به کار گرفتهمیشدهاست‪ .‬ترکها که‬
‫در سوارکاریها و تیراندازی و شمشیرزنی هنگام سوارکاری شهرۀ آفاق بودهاند؛ ابتدا دستهای از زبدهترین‬
‫سوارکارها را به سمت دشمن میفرستادند‪ .‬این دسته با تظاهر به حمله‪ ،‬به دشمن یورش برده و بعد به‬
‫قصد‪ ،‬به زودی از جلوی دشمن میگریختند‪ .‬سوارکاران دشمن به تعقیب آنها میپراختند‪ ،‬غافل از این‬
‫که همین چاپارها و تیراندازان تورک (مجریان قورد اویونو) بر روی اسب برگشته و به صورت برگشته‬
‫بر روی زین و هنگام تاخت و تاز (قیْیقاچ) به پشت تیر می انداختند و دشمن تعقیب کننده را نابود می‬
‫کردند؛ یا این که آنها را به کمین سربازهای دیگر ترک میکشاندند و نابود میکردند‪ .‬البته اینها فقط دو‬
‫تاکتیک از تاکتیکهای نظامی قورداویونو بوده و ترکان از قدیماالیام‪ ،‬استراتژیها و تاکتیکهای جنگی متنوّع‬
‫و متعدّدی از گرگها الهام گرفتهبودند‪ .‬از جمله‪ ،‬در نبرد تاریخساز ملکۀ ترکان ساقا‪ /‬ساکا‪ ،‬تومروس‪/‬‬
‫تومریس آنا با کوروش پارسی (کیر‪ /‬کیروس‪/‬کیریش‪ /‬کیروش‪/‬سیروس‪ /‬سایروس در زبانهای یونانی‪،‬‬
‫روسی و غربی)‪ ،‬این آنا ی دالور ترک‪ ،‬با همین استراتژیهایِ قورد اویونو‪ ،‬سپاهیان انبوه پارس را در آن‬
‫سوی ارس در هم کوبید و سر بریدۀ کوروش را‪ ،‬مطابق قسمی که خوردهبود‪ ،‬برای انتقام قتل ناجوانمردانۀ‬
‫پسرش و سربازانش و انتقام تجاوز کوروش به سرزمین ترکان ساقا (آزربایجان کنونی) در خیک خون‬
‫کرد‪ .‬الزم به توضیح است که این استراتژی قورد اویونو همان است که در نبردهای اشکانیان با رومیان به‬
‫سرکردگی کراسوس می بینیم و همین بهترین دلیل برای ترک بودن اشکانیان است‪ .‬اعتمادالسلطنه‪ ،‬وزیر‬
‫دانشمند ناصرالدین شاه قاجار‪ ،‬در کتاب وزین دُرَرالتیجان فی تاریخ آل اشکان خودش‪ ،‬اشکانیان را به‬
‫همین دالیل متقن تاریخی‪ ،‬قومی ترک معرفی کردهاست‪ .‬در جنگ تاریخی مالزگرد بین ترکهای مسلمان‬
‫با سپاه انبوه روم شرقی (بیزانس)‪ ،‬ترکهای اوغوز سلجوقی به سرکردگی آلبارسالن‪ ،‬با زوزۀ گرگ کشیدن‬
‫و ارعاب دشمنان و تکنیکهای جنگی قورد اویونو (بازی گرگ) سوار بر اسبانشان سپاهیان صلیبی زره‬
‫پوش را دسته دسته کرده‪ ،‬با تاکتیک قورد اویونو و تکنیک قیقاج‪ ،‬به تیر دوختند و با انداختن آنها به‬
‫کمینهای ازپیش تعبیهشده‪ ،‬با تیر و شمشیر نابود کردند و سبب شدند که به طور معجزهآسا‪ ،‬بیست و پنج‬
‫هزار سرباز ترک بر بیش از دویست و پنجاه هزار لشکر دشمن پیروز شوند‪ .‬بازورث در تاریخ ترکان‬
‫مینویسد‪« :‬سپاهیان بیزانس صف بسته و سپرها را بر دست گرفته و آمادۀ جنگی کالسیک بودند‪ .‬سپاهیان‬
‫‪318‬‬
‫ترک به چهار قست تقسیم شدهبودند و با اتخاذ تاکتیک جنگی «توران» یا «هالل» (آیپارا) که پیش از آن‬
‫بارها موجب پیروزی ترکان شدهبود‪ ،‬آماده جنگیدن بودند‪ .‬از این چهار قسمت‪ ،‬دو گروه در تپههای‬
‫مشرف به صحنه نبرد کمین کردهبود‪ ،‬گروه سوم که وظیفهاش محاصره دشمن از پشت سر بود نیز در‬
‫مواضع مناسبی مستقر شدهبود‪ ،‬آلپ ارسالن نیز در مرکز اردو و در موضعی مقابل دیوجانوس (فرمانده‬
‫سپاه روم) جای گرفتهبود‪ .‬ابتدا کمانداران ترک اقدام به پرتاب بیامان تیر کردند و سپس قوای مرکزی‬
‫تحت پوشش آن ها اقدام به پیشروی نمودند‪ .‬مرکز اردوی روم به فرماندهی دیوجانوس که دید قوای‬
‫مرکزی مهاجم ترک کم شمار است‪ ،‬به هوس نابود کردن آنها با تمام قوا اقدام به حمله متقابل کرد‪.‬‬
‫ترکها آهسته شروع به عقبنشینی کردند و بیزانسیها به تعقیب آنها پرداختند‪ .‬با پیشروی سپاه بیزانس‪،‬‬
‫قوای ترک ان که در کمینگاه بودند یکباره شروع به حمله و هجوم کردند و دشمن را دچار حیرانی و‬
‫سرگشتگی ساختند‪ .‬بدین ترتیب با برخاستن غوغا و گرد و غبار در صحنه میدان‪ ،‬یک نبرد تاریخی که‬
‫در کشمکش چند سده میان مسلمانان و بیزانس یک نقطه عطف به حساب میآید‪ ،‬شروع شد‪ .‬در این‬
‫جنگ نیز ترکها با توسل به هجوم و عقبنشینی تاکتیکی و نیز تاکتیک تیراندازی به پشت در حال تاختن‬
‫(تیراندازی قیقاج ترکی یا به اصطالح پارتی‪ /‬اشکانی و در اصل تورانی)‪ ،‬مهارت خود را در جنگ به‬
‫خوبی نشان دادند‪ .‬سلجوقیان ضعف ناشی از کم شمار بودن سپاه خود را با توسل به این تاکتیک جبران‬
‫کردند و به بیزانسیها اجازه پیش بردن جنگ منظم و کالسیک را ندادند و به همین جهت در نقشۀ نظامی‬
‫خود پیروز شدند‪ .‬در این اثنا سواران ترک تبار اوغوز و پچنگ که در جناح اردوی بیزانس بودند‪ ،‬بنا بر‬
‫نقشهای که از قبل با سپاه سلجوقی طرح کردهبودند؛ به سپاهیان سلجوقی پیوستند‪ .‬این اقدام آنها باعث‬
‫شد که سپاهیان بیزانسی همگی دچار حیرت و اضطراب شده و روحیهشان را از دست بدهند‪ .‬مهارتی که‬
‫سپاه سلجوقی در هجوم و عقبنشینی تاکتیکی به کار بست باعث شد که امپراتور بیزانس به دلیل پیشروی‬
‫تدریجی از اردوگاه خود بسیار دور شده و در هنگام غروب آفتاب درست به جایی برسد که محل‬
‫کمینگاههای بخشی از سپاه سلجوقی بود‪ .‬امپراتور بعد از آنکه سپاه ترک دست به هجوم همهجانبه زد‪،‬‬
‫تازه به خطای خود پی برد و به فکر عقبنشینی افتاد؛ اما اردوی بیزانس در محاصرۀ سختی قرار گرفتهبود‪...‬‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬اشپولر و دیگران‪.)24 :1385 ،‬‬
‫الزم به ذکر است که همین ویژگیِ هوش و خرد‪ ،‬در فرهنگ سرخپوستان امریکای شمالی نیز به کایوت‬
‫‪( coyot‬گونهای از گرگ در امریکای شمالی) نسبت داده می شود‪ .‬از دیدگاه اتیمولوژی کایوت گونۀ‬
‫‪319‬‬
‫تغییر یافتۀ همان قورد یا قوت ‪ qut‬ترکی باستان است‪ ،‬با همان ویژگی توتمیک و حیلهگر بودن که نمایان‬
‫کنندۀ کهن ترین مرحلۀ تحوّل اسطوره ای قهرمان یا کهن الگوی تکامل روحی نوع بشر در قدیمی ترین‬
‫اعصار است (ر‪.‬ک‪ .‬یونگ و همکاران‪.)171-165 :1386 ،‬‬
‫آنهایی که روباه یا خرگوش را باهوش می دانند‪ ،‬لطفاً تجدید نظر کنند! در ایّام کهن و در عصر اساطیر‬
‫این ویژگیهای درخشان از سوی ترکان باستان به گرگ یا قورد نسبت داده می شد که پس از گذر از دورۀ‬
‫شکار و در دوران روستانشینی (کشاورزی ‪ +‬دامداری) و تغییر چهرۀ گرگ به خاطر حمله به گوسفندان‬
‫از مقدّس به غیر مقدّس‪ ،‬ویژگی کهن الگویی حیله گر در افسانه ها و فولکلور آزربایجان به روباه (تولکو)‬
‫دادهشدهاست و ضربالمثلهای مبارک بودن گرگ به وضعی مانند «قوردو گؤرمک مبارکدیر؛ گؤرمهمک‬
‫اوندان دا مبارکدیر»! درآمدهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی برای گرگ‪ ،‬عالوه بر واژۀ قورد‪ ،‬جاناوار‬
‫‪ canavar‬نیز به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)554 :1394 ،‬در ترکی ترکیه‪ ،‬جاناوار به معنی‬
‫جانور‪ ،‬هیوال و حیوان وحشی است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)172 :1391 ،‬عبدالرحیم اردبیلی شیروانی به کلمۀ‬
‫جاناوار در معنی گرگ اشارهای نکردهاست‪ .‬این نشان میدهد که در آن زمان در ترکی آذربایجانی لفظ‬
‫جاناوار برای گرگ معمول نبودهاست و این لفظ بعدها برای گرگ مورد استفاده قرار گرفته است‪.‬‬
‫‪ . 257‬در اصل قالقان ‪ qalqan‬بودهاست‪ .‬کاشغری آن را مخصوص اوغوزها دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)261 :1384‬در ترکی معیار جغتایی نیز قالقان‪ ،‬در معنی سپر سبک ساختهشده از پوست سخت حیوانات‬
‫(قاییش) که به شکل مدوّر باشد و تیر در آن فرو نرود‪ ،‬بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪.)195 :1392 ،‬‬
‫در ترکی غربی استانبولی نیز کالکان ‪( kalkan‬همان قالقان) دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪.)391 :1391 ،‬‬
‫ابدال صامت ‪ /q/‬به ‪ /x/‬در اینگونه کلمات‪ ،‬از ویژگیهای ترکی غربی آذربایجانی است؛ مثال دیگر‬
‫باقماق← باخماق‪.‬‬
‫‪ - 258‬در ترکی باستان به صورت کوش ‪ kuş‬در معنی پرنده به کار میرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪:1390 ،‬‬
‫‪ .)34‬در دیوان به صورت قوش ‪ quş‬در معنی نام عمومی همۀ پرندگان دیدهمیشود (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)217‬در معنی اخیر‪ ،‬قوش ترکی‪ ،‬معادل مرغ زبان دری است‪ .‬با این تفاوت که در زبان ترکی قوش هنوز‬
‫هم به معنی مطلق پرندگان است‪ ،‬چه آنهایی که بپرند و چه مثل دوه قوشو ‪( dəvə quşu‬شترمرغ) نپرند؛‬
‫ولی مرغ در فارسی جدید‪ ،‬فقط به مرغ خانگی اطالق میشود و به دیگر پرندگان‪« ،‬پرنده» میگویند‪ .‬نام‬
‫عمومی دیگر برای پرنده (صفت فاعلی فارسی از مصدر پریدن) در ترکی اوچان ‪ uçan‬است که در اصل‬
‫صفت فاعلی از مصدر اوچماق (پریدن) است‪ .‬پروفسور عثمان ندیم تونا‪ ،‬ترکولوگ برجستۀ ترکیهای‪ ،‬در‬
‫‪320‬‬
‫بررسی تناظر فونوتیکی بین کلمات سومری و ترکی‪ ،‬اوشان ‪ uşan‬سومری‪ ،‬به معنی پرنده را متناظر با‬
‫قوش ‪ quş‬ترکی باستان دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)34 :1390 ،‬در حالی که در نظر اول‪ ،‬به نظر میرسد‬
‫که اوشان سومری با اوچان ‪ uçan‬ترکی بیشتر متناظر باشد تا قوش ترکی‪ .‬ب‪ .‬گری نیز در تحقیق خودش‬
‫اوش ‪ uş‬سومری در معنی پرنده را با قوش ‪ quş‬ترکی در معنی پرنده متناظر دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬گری‪،‬‬
‫‪ .)250 :1387‬دربارۀ چگونگی یکی بودن قوش با اوش تحقیق‪ ،‬تدقیق‪ ،‬نظر و تبیین درست را روشن‬
‫خیاوی‪ ،‬سومریشناس و ترکولوگ آذربایجانی در تحقیق گرانقدر خودش چنین آوردهاست‪« :‬ما‪ ،‬در موارد‬
‫زیاد‪ ،‬متوجه قانونی فونوتیکی شدهایم که در جریان تحول آواشناختی تاریخی تعداد زیادی از کلمات‬
‫سومری اعمال شده و رخ دادهاست‪ .‬این قانون عبارت از این است که در صورتی که نخستین حرف‬
‫کلمات کهن سومری اگر «ق ‪ »q‬یا «خ ‪ »x‬و یا «گ ‪ »g‬باشد‪ ،‬در فرایند تحول تاریخی‪ ،‬این کلمات‪ ،‬حرف‬
‫نخستین خود را از دست میدهند و به جای آن «اَ ‪ »ə‬یا «ای ‪ »i‬یا «اِ ‪ »e‬یا یکی از مصوتهای دیگر میآید؛‬
‫مثال قیشیق ‪ qışıq‬در سومری به معنی در‪ ،‬درب (در اصل گیشیگ ‪ gişig‬ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪)27 :1390 ،‬‬
‫با افتادن «ق» به شکل ائشیک ‪ ،eşik‬در زبان ترکی به معنی دم در‪ ،‬بیرون خانه‪ ،‬آستانه و یا ایشیق ‪ışıq‬‬
‫در معنی نور و روشنایی درآمدهاست‪ .‬جالب این که این قانون در بررسی تناظر واژگانی بین کلمات ترکی‬
‫و فارسی نیز صادق است؛ برای نمونه‪ :‬خواستن (فارسی) با افتادن «خ» به صورت ایستک یا ایستهمک‬
‫(ترکی) دیدهمیشود‪ .‬خیس (فارسی) به شکل ایس ‪ is‬و ایسالق ‪( islaq‬ترکی) دیدهمیشود و خناق‬
‫(فارسی) به صورت ایناق (ترکی) در همان معنی دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬خیاوی‪ .)233 :1384 ،‬پروفسور‬
‫زهتابی نمونههای دیگری از این گونه تناظرها بین کلمات سومری و ترکی آوردهاست‪ :‬قوشتوکا‪ /‬گوشتوکا‬
‫‪ guştuka‬سومری در معنی شنونده با ائشیتگه ‪ eşitgə‬یا ائشیتگن ‪ eşitkən‬یا ائشیدن ‪ eşidən‬ترکی‬
‫در معنی شنونده‪ ،‬گئشتوک ‪ geştuk‬سومری در معنی گوش‪ ،‬با ائشتوک ‪ eştük‬ترکی در معنی آلت‬
‫شنونده متناظر هستند (ر‪.‬ک‪ .‬زهتابی‪ .)65 :1385 ،‬با این وصف میتوان با استناد به این نظر جالب توجه‬
‫خیاوی‪ ،‬میتوان گفت که قوش (ترکی) به احتمال زیاد‪ ،‬گونهای از همان اوش ‪ uş‬باستانی (سومری)‬
‫است و اوچ ‪( uç‬اوچماق ‪ )uçmaq‬نیز گونهای از همان اوش و قوش است و نیز قوشماق در ترکی‬
‫باستان گونهای از اوشماق ‪ uşmaq‬یا اوچماق ‪ uçmaq‬بودهاست‪ .‬هادی در اتیمولوژی قوش‪ ،‬آن را‬
‫گونهای تقلیدی و متناظر با همان کیش ‪ kiş‬امروزی دانستهاست که شبه جملهای است که برای راندن‬
‫پرندگان به کار میرود‪ .‬او در ادامه مینویسد‪« :‬ظاهراً به همین طریق کوش‪ /‬قوش حاصل گردیدهاست»‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)652 :1386 ،‬با تحقیق ما به نظر میرسد‪ ،‬این نظر هادی درست است‪ ،‬با این نکته که قوش‬
‫همان اوش باستانی سومری یا اوچ ترکی است که البته میتوانسته به صورت شبه جمله نیز به کار رفتهباشد‬
‫و «قوش! اوش! اوچ!» باستانی‪ ،‬همان «کیش!» امروزی است‪.‬‬
‫‪321‬‬
‫‪ - 259‬قیزیل در ترکی میانه به معنی مطلق سرخ بوده و به هر چیز سرخ اطالق میشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)242 :1384‬در ترکی میانه به طال‪ ،‬آلتون ‪ altun‬گفته میشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)132 :‬در ترکی معیار‬
‫جغتایی نیز آلتون به معنی مطلق طال و ذهب و زر بودهاست و در کنارش یکی از معانی قیزیل طال‬
‫بودهاست‪ .‬معنی دیگر و اصلی قیزیل در ترکی جغتایی‪ ،‬قرمز‪ ،‬سرخ‪ ،‬احمر و معانی دیگرش نار‪ ،‬آتش‪،‬‬
‫زیبا و آشکار بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 37 :‬و ‪ .)215‬در کلمۀ مرکب قزلباش ‪ qızılbaş‬قیزیل به معنی سرخ‬
‫است‪ .‬قزلباش‪ :‬سرخسر‪ ،‬سرباز فدایی‪ ،‬نام اوردوی شاه اسماعیل صفوی که همگی کالهی سرخ که دوازده‬
‫تَرک داشت‪ ،‬بر سر میگذاشتند‪ .‬در ترکی ترکیهای معاصر‪ ،‬کیزیل ‪ kızıl‬به معنی سرخ و قرمز است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫گلکاریان‪ .)426 :1391 ،‬برای طال و زر در این ترکی‪ ،‬ما آلتین ‪ altın‬را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)52 :‬اما در‬
‫بررسی دیوان درمییابیم که در ترکی میانه‪ ،‬آلتین به معنی زیر و پایین بوده و تنها آلتون به معنی طال‬
‫کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 128 :1384 ،‬و ‪)132‬؛ از این رو تلفظ آلتین‪ ،‬در معنی طال‪ ،‬به جای‬
‫آلتون نارواست و آلتون کلمهای اصیل و کهن در ترکی است‪.‬‬
‫‪ - 260‬صورت اصیل و قدیم این کلمه قوشنی ‪ qoşnı‬از ریشۀ قوش ‪ qoş‬و قوشماق ‪( qoşmaq‬همراه‬
‫کردن) است (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 259 :1384 ،‬و ‪ .)302‬در ترکی معیار شرقی جغتایی نیز به همین صورت‬
‫دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)216 :1384 ،‬بعدها و در ترکی قزلباشی‪ ،‬با قلب و جابجایی صامتهای‬
‫‪ /q/‬و ‪ /n/‬به صورت قونشی ‪ qonşı‬درآمدهاست‪ .‬در ترکی ترکیه به صورت کومشو ‪( komşu‬قومشو)‬
‫دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ )454 :1385 ،‬که گونهای از همان قونشو ‪ qonşu‬است‪ .‬از این ریشه در‬
‫ترکی اصیل و کهن‪ ،‬قوشوغ ‪ qoşuğ‬یا همان قوشوق ‪ qoşuq‬را در معنی شعر و قصیده و رجز داریم‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ ،‬همان‪.)234 :‬‬
‫‪ - 261‬قوالق کلمۀ پرکاربرد ترکی است که یافتن اتیمولوژی آن سخت و محتاج تحقیق و تدقیق است‪ :‬آیا‬
‫قول‪ +‬اق (پسوند آلت یا نشاندهندۀ عضو بدن) است و از فعل قولماق ‪ qulmaq‬مشتق شدهاست؟ آیا‬
‫قوال‪ +‬ق (پسوند) است و از فعلی قوالماق ‪ qulamaq‬مشتق شدهاست؟ آیا قو (صدا) ‪ +qu‬الق ‪laq‬‬
‫(پسوند مکان) و در مجموع عضو و وسیلۀ شنیدن صدا یا مکان و محلّ صدا است؟ قو ‪ qu‬در ترکی‬
‫باستان به معنی صدا بوده است که به همین صورت و معنی به زبان باستانی سومری نیز وارد شدهاست‪.‬‬
‫مرحوم زهتابی در مقابل واژۀ سومری «قو»‪ ،‬واژۀ ترکی «کوی ‪( »küy‬در معنی صدا‪ ،‬صوت‪ ،‬سر و صدا‪،‬‬
‫طنین‪ ،‬غوغا‪ ،‬های و هوی) را به عنوان واژۀ متناظر قرار دادهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زهتابی‪)65 :1385 ،‬؛ در حالی که‬
‫قو در ترکی باستان‪ ،‬به معنی صدا‪ ،‬به عنوان کلمۀ مستقل و بن (بن اسم و فعل) موجود بودهاست و از‬
‫ترکی به سومری وارد شدهاست‪ ،‬نه بالعکس‪ .‬شگفتا که کلمۀ باستانی «قو» در ترکی امروزی آذربایجانی‬
‫رایج در منطقۀ اردبیل نیز‪ ،‬در همان معنی «صدا‪ ،‬فریاد» در اصطالحاتی مثل «قو وورورسان قوالق توتولور‬
‫‪322‬‬
‫‪ »qu vurursan qulaq tutulur‬در مفهوم جای بسیار ساکت و خلوت هنوز هم به کار میرود‪ .‬آیا‬
‫مصدر قوماق ‪( qumaq‬قو‪ +‬ماق) در ترکی قدیم کاربرد داشتهاست؟ اینها نیاز به تحقیق جدی دارد‪ :‬کلمۀ‬
‫قو در دیوان به تنهایی به معنی صدا به کار نرفتهاست؛ اما جالب این که در کلمۀ ترکیبی یانگقو ‪،yaŋqu‬‬
‫با ساخت یانگ‪( yaŋ‬برگشت) ‪ +‬قو ‪( qu‬صدا)‪ ،‬به معنی عکس صوت‪ ،‬انعکاس صوت‪ ،‬بازگشت صوت‪،‬‬
‫برگشت صوت‪ ،‬صدا و پژواک آمدهاست (کاشغری‪ .)595 :1384 ،‬یکی از معانی مصدر یانماق ‪yanmaq‬‬
‫در ترکی قدیم و ترکی میانه برگشتن و بازگشتن بودهاست‪ ،‬در دیوان نیز همین معنی در کنار معانی دیگر‬
‫دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)496-468 :‬یانا ‪ yana‬در دیوان به معنی رجعت و بازگشت از همین ریشۀ‬
‫یان‪ /‬یانگ است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)511 :‬مصدر یانگقوالماق ‪ yaŋqulamaq‬نیز در دیوان به معنی انعکاس‬
‫صوت ایجاد کردن‪ ،‬سبب پژواک شدن به کار رفتهاست؛ چون پیشاپیش یانگقو را داریم‪ ،‬ساخت مصدر‬
‫اخیر چنین میشود‪ :‬یانگ‪ + yaŋ‬قو ‪ + qu‬ال‪ +‬ماق؛ یعنی پسوند ال جزو ریشۀ فعل نیست و ریشۀفعل‬
‫کمابیش قو است‪ .‬تاغ ینگقوالدی ‪ tağ yaŋquladı‬یعنی در کوه انعکاس صوت ایجاد کرد؛ در کوه‬
‫پژواک شد؛ در کوه ندا داد و ار قوالقی ینگقوالدی‪ ،ər qulaqı yaŋquladı‬یعنی به گوش مرد صدا‬
‫رسید؛ گوشش پژواک گرفت؛ چیزی شنید و حس کرد و به چپ و راست خودش نگریست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪:‬‬
‫‪ .)607-608‬یا توجه به مصدر اخیر‪ ،‬میتوان قوالماق ‪ qulamaq‬با ساخت قو (بن) ‪ +‬ال (پسوند) ‪ +‬ماق‬
‫(پسوند) را در معنی صوت ایجاد کردن‪ ،‬صدا کردن‪ ،‬چیزی شنیدن و حس کردن‪ ،‬هرچند در دیوان‪ ،‬به‬
‫صورت مدخل نیامدهاست‪ ،‬استنباط کرد‪ .‬با این سند محکم‪ ،‬میتوان به جرأت نظر داد که قو ‪ qu‬در ترکی‬
‫باستان به معنی صدا بودهاست‪ .‬حال که مطمئن شدیم‪ ،‬برگردیم به بحث خودمان دربارۀ اتیمولوژی قوالق‪.‬‬
‫کاشغری در دیوان‪ ،‬ضمن آوردن قوالق در معنی گوش شکل دیگر این کلمه را قولقاق ‪ qulqaq‬ذکر‬
‫کردهاست؛ اما بالفاصله‪ ،‬شکل قوالق را صحیح دانستهاست (کاشغری‪ .)237 :1384 ،‬اگر قولقاق را اصل‬
‫بگیریم‪ ،‬قوالق باید با اتیمولوژی قول (بن)‪ +‬اق (پسوند)‪ ،‬از ریشۀ قولماق ‪ qulmaq‬گرفتهشدهباشد‪ ،‬که‬
‫درست نیست‪ .‬ما در زبان ترکی‪ ،‬چه قدیم و چه میانه‪ ،‬قولماق نداریم‪ .‬هادی در اتیمولوژی قوالق نوشته‪-‬‬
‫است‪« :‬توجیه کافی برای ریشۀ این لغت ارائه نشدهاست‪ .‬گمان من بر این است که از کلمۀ تقلیدی قو به‬
‫مفهوم صدا باشد؛ مثالً میگویند «قو دئییرسن قوالق توتولور» جایی که کوچکترین صدا آدمی را کر کند‬
‫(کنایه از جای بسیار ساکت و وحشتآور)‪ .‬لذا میتوان فرض کرد که از همان بن مفروض قوالماق‪ ،‬صدا‬
‫کردن‪ ،‬قولقاق‪ :‬وسیلهای که صدا را درمییابد‪ .‬در فارسی‪ ،‬کلمۀ گوش‪ ،‬به همان طریق از «گو» آید؛ هرچند‬
‫که گو با منشأ روسی‪ ،‬خود مفهوم تکلّم را هم دارد‪( »...‬ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)654 :1386 ،‬نظر هادی درست‬
‫است؛ اما احتیاج به شرح تخصصی زبانشناختی و ایضاح بیشتر دارد‪ :‬با توجه به بن بودن قو (صدا) در‬
‫ترکی‪ ،‬قوالق‪ ،‬ترکیب قوال (بن از ریشۀ قو و نیز فعل امر به معنی بشنو یا صدا کن) ‪ +‬ق (پسوند) نیست؛‬
‫‪323‬‬
‫بلکه ساخت آن چنان که در آخر همین بحث خواهیم آورد‪ ،‬قو (بن) ‪ +‬الق (پسوند) است‪ .‬تناظر بین قو‬
‫ترکی باستان با گو فارسی و قوالق ترکی با گوش فارسی که نظر هادی را جلب کردهاست‪ ،‬از تناظرهای‬
‫عجیب و پرمعنی بین دو زبان است که جای بحث و تحقیق و تدقیق تخصصی دارد‪ .‬جعفرزاده‪ ،‬در مدخل‬
‫قوالق به منشأ سومری «قو» اشاره کردهاست و قوالق را به معنی عضو و وسیلۀ شنیدن معنی کردهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪)1542 :1389 ،‬؛ اما هم او‪ ،‬در مقدمۀ سؤزلوک (لغتنامه) خودش‪ ،‬قوالق را در ضمن‬
‫کلماتی که پسوند «آق‪/‬اَک» (در مفهوم آلت و عضو بدن) دارند ذکر کردهاست‪ .‬او به درستی قید کردهاست‬
‫که در ترکی قدیم‪« ،‬آق» به صورت «قاق» بودهاست که در طول زمان ‪/‬ق‪ /‬اول محذوف شدهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان‪)22 :‬؛ اما اگر قوالق را دارای پسوند «اق» بگیریم‪ ،‬باید بن آن را «قول» بگیریم‪ :‬قول (بن) ‪ +‬اق‬
‫(پسوند)= قوالق‪ .‬این درست نیست و گفتیم که در زبان ترکی قولماق نداریم‪ .‬به نظر میرسد‪ ،‬برای‬
‫اتیمولوژی دقیق قوالق‪ ،‬الزم است عجله نکرده و نگاهی دقیق به کلمات مشابه ترکی که پسوند «آق‪/‬اَک»‬
‫را در آخر خودشان دارند و به آناتومی و اعضای بدن اشاره دارند؛ مثل یاناق ‪ ،yanaq‬دوداق ‪،dodaq‬‬
‫آیاق‪ ،ayaq‬داالق‪ ،dalaq‬داشاق‪ ،daşaq‬دیالق‪ ،dilaq/dılaq‬دیرناق‪ ،dırnaq‬جایناق ‪،caynaq‬‬
‫بارماق‪ ،barmaq‬اورَک ‪ ،ürək‬بؤیرِک ‪ böyrək‬و ‪ ...‬بیندازیم‪ .‬آیا همۀ اینها پسوند «آق‪/‬اَک» را دارند یا‬
‫همیشه این گونه نیست؟ جواب به همین سادگی نیست؛ مثالً اتیمولوژی یاناق (گونه)‪ ،‬یان (بن)‪ +‬اق‬
‫است؛ به این اعتبار که گونه بخش کنارین صورت است‪ ،‬شاید هم به اعتبار درخشش و سرخی برخی از‬
‫گونهها (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)821 :1386 ،‬کلمه داشاق (بیضه) مشتق از داش (بن)‪ +‬اق (پسوند) است به این‬
‫اعتبار که بیضهها همانند دو سنگ در داخل کیسهای از گوشت دارند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)424 :‬ساختواژۀ‬
‫دوداق (لب) چنین است‪ :‬دود (بن)‪ +‬اق‪ .‬دود به نظر جعفرزاده‪ ،‬همان توت ‪ tut‬است؛ یعنی عضو گرفتن‬
‫(صدا)‪ .‬به نظر او‪ ،‬این کلمه در اصل توتاق ‪ tutaq‬بودهاست که توتاق ‪ totaq‬و در نهایت دوداق شدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪ .)1060 :1389 ،‬آیا دوداق مشتق از «داد» (مزه‪ ،‬طعم) و در اصل داداق نبودهاست؟ شگفتا‬
‫که هادی یادش رفتهاست که در فرهنگ جامع خودش به دوداق بپردازد و جای دوداق در فرهنگ‬
‫اتیمولوژیک او سخت خالی است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)473 :1386 ،‬ساخت داالق‪ ،‬دال‪ +‬اق است و کلمه مشتق‬
‫از دالماق (فرو رفتن به عمق) و داالق به معین اندامی است که در عمق بدن قرار گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪:‬‬
‫‪)428‬؛ اما ساخت کلمۀ بارماق با چهار کلمۀ ترکی که بررسی کردیم‪ ،‬کامالً متفاوت است‪ :‬بار (بن) ‪ +‬ماق‬
‫(پسوند)‪ .‬بار همان وار‪ ،‬بن از بارماق‪ /‬وارماق (رفتن) است و ماق پسوند مصدرساز و بارماق اسم مصدر‬
‫از ریشۀ بار در معنی رفتن و عضو رونده است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)207 :‬؛ اما قوالق با همۀ اینها متفاوت است‪.‬‬
‫با این تفاصیل‪ ،‬نظر نهایی ما در مورد اتیمولوژی واژۀ اصیل و کهن ترکی‪ ،‬قوالق‪ ،‬با توجه به این که در‬
‫ترکی باستان کلمۀ قو به عنوان کلمۀ مستقل و بن (بن فعل و اسم) وجود داشته و به معنی صدا بودهاست‪،‬‬
‫‪324‬‬
‫چنین است‪ :‬قو (صدا) ‪ +qu‬الق ‪( laq‬پسوند عضو بدن و مکان) و در مجموع عضو و وسیلۀ شنیدن‬
‫صدا یا محل و مکان صدا است‪.‬‬

‫‪ - 262‬کاشغری در بارۀ قاراباش ‪ qarabaş‬در دیوان عقیده دارد که نامی است که ترکان به بردگان میدهند؛‬
‫خواه مرد باشد و خواه زن‪ .‬معنی کلمه «کلّهسیاه» است (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)534 ،‬از ساخت کلمۀ قاراباش‬
‫معلوم است که کلمهای بسیط و ساده نیست‪ ،‬بلکه مرکب است از قارا‪ +‬باش و کلمهای برساخته و کنایی‬
‫و اصطالح است‪ .‬استرآبادی در معنی قراباش (همان قاراباش) عقیده دارد که به ترکی رومی (آنادولو) به‬
‫معنی بلبل بود ولی اتراک ایران کنیز را گویند و راهبان مسیحی را هم قراباش گویند (استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)199‬قاراواش گونۀ دیگر همان قاراباش است که در آن ‪ /b/‬به ‪ /v/‬ابدال یافتهاست‪ .‬هادی اطالق قاراباش‬
‫به کنیز‪ ،‬مستخدمه و کلفَت را به اعتبار جوان بودن و گیس سیاهبودن او یا به خاطر این که از میان مردم‬
‫عادّی برمیآید‪ ،‬دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)588 :1386 ،‬این یک توجیه منطقی است‪ ،‬ولی همان گونه که‬
‫برشمردیم در دیوان‪ ،‬به بردگان چه مرد باشند و چه زن و چه جوان و گیسسیاه باشند و چه پیر و‬
‫گیسسفید‪ ،‬قاراباش گفتهشدهاست؛ چه بسا که معنی کنایی و اصطالحی قاراباش (سرسیاه‪ /‬سیاهسر)‪،‬‬
‫سیاهپیشانی و سیاهبخت بودهاست‪ .‬به هر روی قاراباش کلمهای مرکب و برساختهاست و در زبان ترکی‬
‫برای کنیز‪ ،‬معادلهای بسیط و اصیل فراوانی چون قوما ‪ ،quma‬قیرناق ‪ ،qırnaq‬چوری ‪ çüri‬ددک‬
‫‪ ،dədək‬دوغما ‪ ،doğma‬قیماز ‪ ،qıymaz‬غوناچی‪ /‬قوناچی ‪ ،qunaçı‬غونچاچی‪ /‬قونچانچی‬
‫‪ ،qunçaçı‬قیرقین ‪ qırqın‬و ‪ ...‬داشتهایم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 366-364 :1392 ،‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)755 :1388‬تعدّد و تنوّع این اسامی نشان میدهد که در جامعۀ ترک کنیز فراوان بودهاست؛ به طوری‬
‫که از جامعۀ ترک‪ ،‬اسامی کنیزان به زبان و ادبیات فارسی نیز درز کردهاست‪ .‬جاللالدین محمد بلخی‬
‫رومی‪ ،‬شاعر بزرگ ترک در مثنوی معنوی خودش میگوید‪ « :‬گنده پیران شوى را قُمّا دهند‪ /‬چون که از‬
‫زشتى و پیرى آگهند» (مولوی رومی‪ ،‬مثنوی معنوی‪ :‬دفتر ششم)‪ ،‬که در این بیت‪ ،‬به ضرورت وزن عروضی‬
‫مثنوی معنوی‪ ،‬واژۀ ترکی قوما‪ ،‬در معنی کنیز‪ ،‬مشدّد شدهاست و نیز «یک کنیزک بود در مِبرَز چو ماه ‪/‬‬
‫سخت زیبا و زِ قرناقان شاه» (مولوی رومی‪ ،‬مثنوی معنوی‪ :‬دفتر ششم) که در این بیت نیز قیرناق ترکی‪،‬‬
‫مأخوذ از قیرناماق به معنی ناز و عشوه و کرشمه (همان قیرشما ‪ qırışma‬ترکی) کردن‪ ،‬به معنی کنیز و‬
‫دخترک زیبای پر از ناز و عشوه و کرشمه آمدهاست (برای قیرناق‪ :‬ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 275 :1384 ،‬و برای‬
‫قیریشما بودن کرشمه ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)732 :1388 ،‬‬
‫‪ - 263‬کاشغری در دیوان قارینداش ‪ qarındaş‬را در معنی دو نوزادی که با هم و در یک آن متولد شوند‬
‫(دوغولو‪ /‬دوقولوی ترکی یا همان دوقلوی فارسیشده)‪ ،‬به کار بردهاست‪ ،‬چرا که قارینداش به معنی «بودن‬
‫در یک شکم» است (کاشغری‪ .)247 :1384 ،‬در دیوان با کلمۀ عجیب قاداش ‪ qadaş‬به معنی برادر و‬
‫‪325‬‬
‫خویش در ترکیب قاداشلیق ‪ qadaşlıq‬در معنی برادری و خویشی مواجه میشویم (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪.)286 :‬‬
‫به جز این که کاشغری تصریح کردهاست که قا در معنی ظرف و مجازاً بطن و شکم مادر است و قاداش‬
‫به معنی همشکم و دو نفر که از یک شکم بیرون آمدهاند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،)247 :‬در بارۀ اتیمولوژی قاداش‬
‫کسی چیزی ننوشتهاست‪ .‬آیا قاداش مخفف قارداش بودهاست یا همانگونه که کاشغری نوشتهاست‪،‬‬
‫مرکب از قا (ظرف‪ ،‬ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ +)530 :1384 ،‬داش (پسوند ترکی در مفهوم اشتراک معادلِ پیشوند‬
‫«هم» فارسی) به معنی «همظرف و مجازاً همخوراک» است؟ آیا قا (ظرف) در قارداش‪ ،‬در معنی مجازی‬
‫شکم به کار رفتهاست یا مخفف قارین در معنی شکم است؟ این از مسائل حلنشدۀ اتیمولوژی کلمات‬
‫ترکی کهن است و کلمۀ قاداش کلمهای نیست که به همین سادگی بخواهیم از آن بگذریم‪ .‬در نظر روشن‬
‫خیاوی اتیمولوژیست و زبان شناس پژوهشکر زبانهای سومری و اورال‪ -‬آلتایی‪ ،‬قارداش ترکی همان‬
‫کارتاش ‪ kartaş‬سومری کهن به معنی جنگجو است و از واژۀ سومری کار ‪ kar‬در معنی جنگ و رزم‬
‫مشتق شدهاست‪ .‬در نظر او معنی اصلی قارداش در ترکی همرزم و همکار (کار در معنی جنگ‪ +‬تاش‪:‬‬
‫پسوند مشارکت در ترکی) است و قارداش ترکی احتماال صورتی از همان کارتاش سومری است که به‬
‫زبانهای آشوری کهن و هخامنشی نیز به صورتهای کارتاش و کورتاش وارد شدهاست‪ .‬کار در فارسی‬
‫دری نیز به معنی جنگ بودهاست و کلماتی مثل کارزار را به معنی جنگ داریم که همان قیر ‪ qır‬ترکی در‬
‫معنی شکستن و کشتن باشد‪ .‬با این وصف کارزار به معنی جایی که در آن کشتن (قیرماق) زیاد است‪،‬‬
‫باید باشد‪ .‬در نظر خیاوی این که بعضیها معتقدند که قارداش صورتی از قارینداش است‪ ،‬درست به نظر‬
‫نمیآید و برای برادر در زبان ترکی‪ ،‬درستترین واژه همان «آرکاداش‪ /‬آرخاداش» در معنی «دو نفر که از‬
‫یک پشت هستند» است (ر‪.‬ک‪ .‬خیاوی‪ .)240-239 :1384 ،‬در ترکی جغتایی قارداش و قارینداش هر دو‬
‫به معنی برادر و اخی دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 191 :1392 ،‬و ‪ .)192‬اتیمولوگهای ترک از‬
‫جمله استرآبادی و هادی‪ ،‬کلمۀ قارداش را مخفف قارینداش‪ :‬قارین (شکم) ‪ +‬داش (پسوند ترکی در‬
‫مفهوم اشتراک به معنی هم فارسی)= همشکم دانستهاند (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ 202 :1384 ،‬و هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)592-593‬با این توجیه قارداش صرفاً به معنی برادر تنی و از شکم یک مادر بیرونآمده میتواندباشد‪.‬‬
‫این معلوم میکند که در ترکی کهن مادر در خانواده و خویشاوندی محور و اساس بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 264‬قورساق در دیوان به صورت قوروغساق ‪ quruğsaq‬و در معنی مطلق شکم و معده و سنگدان‬
‫پرندگان اطالق شدهاست (ر‪.‬ک‪.‬کاشغری‪ .)285 :1384 ،‬در همین کتاب قورساق ‪ qursaq‬به گربۀ‬
‫صحرایی‪ ،‬دله‪ ،‬حیوانی که از پوست آن‪ ،‬پوستین بسیار زیبایی دوختهشود‪ ،‬گفتهشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪:‬‬
‫‪ )274‬که مورد بحث ما در این بخش نیست‪ .‬در فرهنگ جغتایی قورساق‪ :‬معده‪ ،‬معدۀ حیوانات‪ ،‬معدۀ‬
‫اولیۀ پرندگان‪ ،‬رودۀ پرندگان است (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)206 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی قورساق‬
‫‪326‬‬
‫به معنی معده و معدۀ اول (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،)421 :1386 ،‬معده‪ ،‬شکنبه‪ ،‬شیردان‪ ،‬قسمت چهارم معدۀ‬
‫نشخوارکنندگان به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1042 :1394 ،‬در ترکی ترکیه نیز کورساک ‪kursk‬‬
‫به معنی معده یا شکم انسان‪ ،‬چینهدان‪ ،‬شیردان (شکمبۀ بره و بزغاله و گوسفند) است (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)448‬معادل روده در ترکی آذربایجانی باغیرساق ‪ bağırsaq‬است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)517 :1388 ،‬‬
‫در ترکی ترکیه نیز به روده باغیرساک ‪ bağırsak‬گفتهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)232 :1385 ،‬با این‬
‫تفاصیل اطالق قورساق به روده از اختصاصات ترکی قزلباشی یا کاربرد منطقهای کلمه یا حاصل سهو‬
‫عبدالرحیم است عمومی نیست‪.‬‬
‫‪ - 265‬قولباق (قول‪ +‬باق‪ /‬باغ) در ترکی جغتایی نیز به معنی دستبند و النگو و بَهلِه (دستکش چرمی که‬
‫میرشکاران برای نگهداشتن باز بر روی دست‪ ،‬بر دست میکردند‪ .‬ر‪.‬ک‪ .‬معین‪ :1371 ،‬مدخل بهله) بوده‪-‬‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)209 :1392 ،‬الزم به توضیح است که النگو یا در اصل النگی ‪ ələngi‬نیز‬
‫ترکی است‪( :‬ترکی‪ :‬ال (دست) ‪ +‬انگی) (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)214 :1394 ،‬هم اکنون نیز به دستبند و‬
‫النگی در منطقۀ اردبیل قولباق یا قولباغی ‪ qolbağı‬میگویند‪ .‬در مناطق دیگر آذربایجان بیلهزیک‬
‫‪ biləzik‬میگویند که ظاهراً مخففِ بیلَک اوزوک ‪( bilək üzük‬بیلک‪ :‬مچ دست ‪ +‬اوزوک‪ :‬جواهر‬
‫حلقهزننده و حلقه مانند) دانستهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)464 :1388 ،‬از «بیلک اوزوک» استنباط‬
‫میشود که اوزوک ‪ üzük‬که در ترکی به معنی انگشتر است‪ ،‬به کل جواهرات حلقهزننده در عضو بدن‬
‫گفتهمیشدهاست‪ ،‬نه فقط حلقۀ انگشتری‪ .‬در ترکی ترکیه نیز بیلهزیک ‪ bilezik‬همان دستبند زنانه است‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)37 :1395 ،‬در دیوان نیز همین کلمه به صورت بیلهزوک ‪ biləzük‬آمدهاست و فعل‬
‫بیلهزوکلَنمک ‪ biləzüklənmək‬در معنی النگو به دست کردن دختران و زنان در ترکی میانه کاربرد‬
‫داشتهاست (کاشغری‪.)524 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی نیز بیالک اوزوک (همان بیلک اوزوک پیش‪-‬‬
‫گفته) و بیلرزوک (تحریف همان بیلهزوک) را داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)369 :1392 ،‬با این تفاصیل‬
‫به نظر میرسد که بیلهزیک اصیلتر و قدیمیتر باشد ولی حضور قولباق در ترکی قزلباشی به جای‬
‫بیلهزیک تحت تأثیر ترکی شرقی معیار جغتایی بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 266‬قاییش در ترکی آذربایجانی معاصر به معنی چرم‪ ،‬چرمک‪ ،‬تسمه‪ ،‬چرم نامرغوب و سخت‪ ،‬دوال‬
‫کمر‪ ،‬کمربند چرمی‪ ،‬چرمی که سلمانیان تیغ خود را بدان تیز کنند به کار رفته و میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)1021 :1394 ،‬در فرهنگ جغتایی به صورت قاووش ‪ qavuş‬و در معنی کمربند و میان بند‬
‫دیدهمیشود (اوزبکی البخاری‪ .)197 :1392 ،‬به احتمال فراوان این کلمه از بن قاووش و قاووشماق‬
‫‪ qavuş‬به معنی به هم رسیدن و به هم وصل شدن و اتصال باشد (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 197 :‬و کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)336‬قاییش چرمی است که از شدت اتصال خشک و سخت شدهاست‪ .‬ترکان از قاییش برای درست‬
‫‪327‬‬
‫کردن قالخان (نوعی سپر سبک و سخت) بهره میبردهاند (ر‪.‬ک‪ .‬حواشی لغت قالخان‪ /‬قالقان در همین‬
‫کتاب)‪ .‬هادی‪ ،‬معانی الیه‪ ،‬خمیدگی (در نتیجۀ صالبت و شدت) را استنباط کردهاست و قایشش را چرم‬
‫خشک و صلب دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)616 :1386 ،‬برای چرم در ترکی گؤن ‪ gön‬نیز به کار میرود‬
‫که در حواشی همین کتاب به آن نیز خواهیمپرداخت‪.‬‬
‫‪ - 267‬در ترکی میانه قانات ‪ qanat‬بودهاست؛ هم به معنی بال پرندگان و هم به معنی پر پرندگان (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ .)227-226 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی نیز به صورت قانات دیدهمیشود با این تفاوت که‬
‫معنی آن بال و جناح است نه پر (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)195 :1392 ،‬در ترکی ترکیه نیز کانات ‪kanat‬‬
‫به معنی بال و پر و جناح کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)393 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر‪ ،‬قاناد‬
‫به معنی بال (بال پرنده یا هواپیما)‪ ،‬باله‪ ،‬بال کوچک‪ ،‬بازور و شاخه کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ 342‬و زارع شاهمرسی‪ .)1004 :1394 ،‬به پر پرندگان در ترکی آذربایجانی امروزی توک ‪( tük‬قوش‬
‫توکو‪ ،‬تویوق توکو) و لَلَک ‪( lələk‬ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ )533 :1386 ،‬میگویند‪ .‬اطالق قاناد به پر پرندگان و نه‬
‫بال پرندگان از اختصاصات مظهرالترکی و ترکی قزلباشی است‪.‬‬
‫‪ - 268‬از لغات قدیم و اصیل ترکی است‪ .‬در دیوان به همین صورت قاباق در معنی کدو و به صورت‬
‫قاباقلیق ‪ qabaqlıq‬در معنی مزرعۀ کدو‪ ،‬بستان کدو و کدوزار آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪237 :1384 ،‬‬
‫و ‪ .)286‬در ترکی امروزی آذربایجانی نیز یکی از معانی قاباق‪ ،‬کدو حلوایی است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)331‬در دیوان به پلک چشم نیز قاباق اطالق شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ ،‬همان‪ .)237 :‬در ترکی جغتایی‬
‫قاباق‪ ،‬هم به معنی جلو‪ ،‬پیش و حضور و هم به معنی کدو‪ ،‬کدو تنبل یا بورانی و هم به معنی پوست‬
‫روی چشم‪ ،‬پوست باالی چشم (پلک) آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)189 :1392 ،‬استرآبادی توضیحات‬
‫جالبی دربارۀ قاباق نوشتهاست‪ « :‬به سه معنی آمدهاست‪ .1 :‬کدو را گویند‪ .2 .‬بالمجاز نشانۀ نامه را نامند‬
‫که بر سر چوب بلند‪ ،‬نصب کرده‪ ،‬به آن تیر اندازند‪ .‬همانا در ابتدای وضعِ این نوع تیراندازی‪ ،‬کدو به‬
‫جای نشانه بر سر چوب میکردهاند‪ ،‬لهذا به این اسم مرسوم شدهاست‪ .3 .‬پشت چشم (پوست روی‬
‫چشم) را گویند و با بای عجمی (قاپاق) به ترکی رومی‪ ،‬سرپوش بُوَد (استرآبادی‪ .)196 :1384 ،‬هادی‬
‫دربارۀ ریشهشناسی کلمۀ قاباق در معنی کدو نوشتهاست‪ :‬ظاهراً قاباق مشتق از قاب‪ /‬قابا بوده‪ ،‬هم به اعتبار‬
‫ظاهر متورم و بادکردۀ کدو و هم به اعتبار آن که در قدیم از آن به عنوان ظرف‪ ،‬برای آب و غیره استفاده‬
‫میشدهاست کلمه در اصل (در دیوان) به معنی کدو حلوایی بودهاست‪ .‬دو معنی بعدی به توجیهی که‬
‫سنگالخ آوردهاست‪ ،‬بالمجاز پیدا شدهاند؛ یعنی کدو‪ ،‬بدواً نشانه شده و چون نشانه همیشه در جلوی‬
‫چشم و رو در ور بودهاست‪ ،‬به معنی پیش‪ ،‬اَمام و جلو تحوّل یافتهاست و سپس به پیشانی اطالق شدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)580 :1386 ،‬قاباق همان طور که هادی به درستی نوشتهاست‪ ،‬مشتق از قاب و مخصوصاً‬
‫‪328‬‬
‫قابا است‪ .‬قابا‪ :‬سطبر‪ ،‬ضخیم و برآمده به شکل حباب (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)195 :1384 ،‬شکل کدو حلوایی‬
‫به صورت برآمده و باد کرده و حبابمانند است‪ .‬از ریشۀ قابا کلماتی به جز قاباق‪ ،‬از جمله قابار‬
‫‪(qabar‬تاول‪ ،‬پینه‪ ،‬آماس‪ ،‬ورم و حباب روی آب‪ :‬قابارجیق)‪ ،‬قابارماق‪ :‬باد کردن‪ ،‬پینه بستن‪ ،‬تاول زدن‪،‬‬
‫ورم کردن‪ ،‬آماس کردن‪ ،‬باال آمدن و قاباریق ‪( qabarıq‬برآمده‪ ،‬قلنبه‪ ،‬برجسته‪ ،‬تاول زده‪ ،‬روم کرده‪،‬‬
‫محدّب) در ترکی موجود است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)936 :1394 ،‬کاباق ‪( kabak‬قاباق) در ترکی‬
‫ترکیه‪ ،‬به مغز استخوان‪ ،‬طاس و پوسیده و فرسوده هم اطالق میشود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)381 :1391 ،‬در‬
‫ترکی آذربایجانی امروزی‪ ،‬مخصوصا در منطقۀ اردبیل‪ ،‬به کدو تنبل بورانی ‪ boranı‬نیز گفتهمیشود‪.‬‬
‫بوران خود واژهای ترکی است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ )255 :1386 ،‬که به صورت بوران به فارسی وارد شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 269‬در ترکی اوغوز معاصر به پیشانی‪ ،‬جبین و جبهه (پیشانی)‪ ،‬آلین ‪( alın‬ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫‪ 144‬و گلکاریان‪ )49 :1391 ،‬گفتهمیشود‪ .‬در برخی از فرهنگهای ترکی به صورت آلن ‪( aln‬بدون‬
‫مصوت ضخیم ‪ )/ı/‬نیز دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ )35 :1386 ،‬که به نظر درست نمینماید؛ چرا که در‬
‫ترکی معیار میانه و ترکی معیار جغتایی صورت آلین نوشتهشدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 115 :1384 ،‬و‬
‫اوزبکی البخاری‪ )39 :1392 ،‬و التقای ساکنین در این گونه کلمات روا نیست‪ .‬ظاهراً اطالق قاباق به‬
‫پیشانی در ترکی معیار میانه و ترکی شرقی معیار جغتایی و حتی در ترکی آنادولو دیده نمیشود و از‬
‫اختصاصات ترکی قزلباشی یا ترکی آذربایجانی است‪ .‬در ترکی آذربایجانی قاباقلیق عالوه بر مزرعۀ کدو‬
‫و بستان کدو‪ ،‬به معنی پیشانیبند زرین (طالیی) یا سیمین (نقرهای) زنان و مطلق پیشانیبند یا پیشبند‪،‬‬
‫جلوبندی اتومبیل‪ ،‬گیاهی که پیشتر از همه میروید‪ ،‬جالیز و مزرعۀ سبزیکاری اطالق شدهاست و میشود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 332 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ 937 :1394 ،‬و هادی‪ .)579 :1386 ،‬واژۀ قاباق در معنی‬
‫پیشانی‪ ،‬هم امروز‪ ،‬در محاورات روزمرۀ مردم‪ ،‬در اصطالحات کنایی ترکی آذربایجانی چون «قاش‪ -‬قاباق‬
‫ائلهمک‪ /‬تؤکمک‪ /‬سالماق‪ /‬سالالماق‪ /‬تورشاتماق‪ /‬توروشوتماق» (اخم کردن و چین و چروک به ابرو و‬
‫پیشانی انداختن‪ ،‬ابرو و پیشانی در هم کشیدن‪ ،‬ترشرو شدن) به زبان میآید و به گوش میرسد (نیز ر‪.‬ک‪.‬‬
‫هادی‪ ،‬همان)‪.‬‬
‫‪ -‬قالین ‪ qalın‬در دیوان به معنی انبوه و هر چیز به هم انباشته اطالق شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬ ‫‪270‬‬

‫‪ .)246 :1384‬در ترکی جغتایی به معنی متراکم‪ ،‬ضخیم‪ ،‬روی هم انباشته‪ ،‬درشت و قوی نوشتهشدهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ 195 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)207 :1384 ،‬قالین در ترکی آذربایجانی‪ ،‬بیشتر به معنی‬
‫ضخیم‪ ،‬کلفت‪ ،‬پرپشت و زمخت کاربرد دارد؛ نه انبوه و روی هم انباشته (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 340 :1386 ،‬و‬
‫هادی‪ .)606 :1386 ،‬هادی به نقل از کالوزن انگلیسی‪ ،‬قالین را از ریشۀ قال و از مصدر قالماق (ماندن)‬
‫دانستهاست و نوشتهاست که این توجیه از نظرگاه دستوری بجاست و از لحاظ معنایی هم به مفهوم شیای‬
‫‪329‬‬
‫که سنگینی آن باعث ماندن (در جای خود ماندن) آن میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬در ترکی قدیم قالینگ ‪qalıŋ‬‬
‫(با نون غنه) به معنی ازدحام‪ ،‬ضخیم‪ ،‬سفت و محکم بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)41 :1390 ،‬با توجه به‬
‫این امر و نیز معنی اصیل و کهنِ قالین در دیوان (روی هم انباشته و انبوه) میتوان توجیه اتیمولوژیک‬
‫متمایز دیگری هم کرد ریشۀ قالین را قاال ‪ qala‬و قاالماق ‪ qalamaq‬و آن را گونهای از قاالن و قاالنمیش‬
‫فرض کنیم‪ .‬قاالماق در ترکی معیار جغتایی به معنی جمع کردن و گردآوی کردن (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ )195 :1392‬و در ترکی آذربایجانی به معنی روی هم انباشتن و تلنبار کردن است‪( .‬ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)604‬شهریار‪ ،‬شاعر بزرگ آذربایجان در منظومۀ حیدربابایش میفرماید‪« :‬دئنه منیم شاعر اوغلوم شهریار‪/‬‬
‫بیر عمردور غم اوستونه غم قاالر» (شهریار‪ .)48 :1390 ،‬قاالماق با مصوتها ضخیم ‪ /a/‬گاهاً به مصورت‬
‫نرم ‪ ،/ə/‬یعنی صورت نادر کَلَهمک ‪ kələmək‬نیز در زبان و ادبیات ترکی آذربایجانی شنیده و دیدهمی‪-‬‬
‫شود‪ ،‬که مربوط به لهجۀ اردبیلی و زنجانی است‪ .‬هوشگ جعفری شاعر معاصر زنجانی میگوید‪« :‬نه‬
‫یوخو؟! لش لشین اوسته کَلَهدیم بیلمهدیز هئچ‪ /‬قولالریزدان یاپیشیب سیلکهلهدیم بیلمهدیز هئچ» (جعفری‪،‬‬
‫‪ )90 :1386‬و نیز قاالقالماق ‪ qalaqlamaq‬نیز به معنی روی هم انباشتن از همین ریشه است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫بهزادی‪ « .)820 :1383 ،‬قاالق در ترکی آذربایجانی به معنی تلّی از سنگ و خاک و نظایر آن‪ ،‬پشته‪ ،‬توده‬
‫و در دهات آذربایجان به معنی پشتۀ تپاله است که برای ذخیرۀ سوخت زمستانی ساخته و بر پا میشوند‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬واژۀ ترکی االصل دیگر از این دست‪ ،‬قالی ‪( qalı‬فرش) است که در دیوان بر خالف قالین‬
‫که پیش از این ذکر شد‪ ،‬به صورت قالینگ ‪( qalıŋ‬با نون غنه) در معنی جهیزیه و جهاز عروس آمدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)493 -592 :1384 ،‬واژۀ اخیر‪ ،‬بهصورت قالی وارد فارسی شدهاست‪ .‬گونهای دیگر از‬
‫قالی‪ ،‬خالی ‪ xalı‬است که لهجه است‪ .‬قالیچا ‪ qalıça‬یا همان خالیچا ‪ /xalıça‬خالچا ‪ xalça‬در فارسی‬
‫قالیچه شدهاست‪ .‬قالی نیز از ریشۀ قال و قاال است؛ چرا که در جریان بافتن قالی‪ ،‬قالیبافان گرهها را روی‬
‫هم انباشته میکنند و آن را ضخیم میکنند‪ .‬واژۀ دیگر قاال ‪ qala‬است که عالوه بر ریشۀ فعل و مصدر‬
‫قاالماق‪ ،‬به صورت اسم و به صورت قَلْعَۀ در معنی کوشک‪ ،‬ارگ‪ ،‬دژ وارد زبان عربی نیز شدهاست‪ .‬الزم‬
‫به توضیح است که واژۀ دژ به ظاهر فارسی نیز‪ ،‬بنا به نظر صائب کاشغری در دیوانش همان دیز ‪diz‬‬
‫ترکی است‪ .‬برای شرح ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪« 492 :1384 ،‬تیز ‪ :tiz‬مکان مرتفع‪ .‬فارسها این کلمه را ترکها‬
‫آموختهاند و به قلعه دِز ‪=( diz‬دژ) میگویند»‪ .‬باری‪ ،‬واژۀ قَلْعَۀ نمیتواند از ریشۀ قَلَعَ یا قَلْع عربی در‬
‫معنی برکندن‪ ،‬بیرون کشیدن‪ ،‬از ریشه درآوردن و نابود کردن (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪ ،)557 :1381 ،‬بلکه مشتق‬
‫از مصدر ترکی قاالماق و مفهوم روی هم انباشتن سنگ و غیره برای ساختن بنای مرتفع و بلند است‪ .‬در‬
‫جهان قاالهای زیادی از تمدنهای باستانی داریم که اعتقاد برخی این است که موجودات فرازمینی با‬
‫تکنولوژی ناشناختهشان در ساختن آنها نقش داشتهاند‪ .‬واژۀ مشابه ترکی دیگر قاالی ‪( qalay‬فلز قلع)‬
‫‪330‬‬
‫است که فلزی نقرهای و نرم و در مقابل زنگزدگی و فرسایش مقاوم است برای همین برای از قدیماالیام‬
‫از آن به عنوان روکش فلزاتی مثل مس استفاده میشد‪ .‬نخستین آلیاژ قلع برنز (مفرغ) است که حدود ‪5‬‬
‫هزار سال پیش از ترکیب مس و قلع ساخته شد و آغازگر دورانی به نام عصر برنز در تاریخ بشر شد‪ .‬با‬
‫توجه به معنی اصیل و کهن قالین و با توجه به توجیهات اتیمولوژیکی که در این قسمت کردیم‪ ،‬میتوان‬
‫نتیجه گرفت که قالماق در ترکی اصیل و کهن فقط به معنی ماندن نبودهاست‪ ،‬بلکه به معنی روی هم‬
‫انباشتن‪ ،‬انباشته کردن و انبوه کردن (قاالماق بعدی) نیز بودهاست و در همین معنی است که قالین مفهوم‬
‫اصیل و کهن خود را (روی هم انباشته‪ ،‬ضخیم و متراکم) مینمایاند نه در معنی ماندن‪ ،‬که نیاز به توجیهات‬
‫اتیمولوژیک است‪.‬‬
‫‪271‬‬
‫‪ -‬در دیوان قوزانماق ‪ qozanmaq‬در مفهوم «زینتدادهشدن» به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)356 :1384‬بر این اساس قوزاماق ‪ qozamaq‬در معنی زینت دادن‪ ،‬آرایش کردن‪ ،‬آراستن در ترکی‬
‫میانه کاربرد داشتهاست‪ .‬قوزا ‪ : qoza‬مهرۀ زینتی کروی شکل که زنان ترک به عنوان زینت بر گردن‬
‫آویزند؛ جلوی سینه لباس خود آویزان کنند و یا بر گردن اسب آویزند؛ نوعی زینت زنانه که زنان ترک‬
‫بر بازوی لباس میدوختند‪( .‬زارع شاهمرسی‪ .)1048 :1394 ،‬قوزاق ‪ qozaq‬در ترکی جغتایی به معنی‬
‫هر چیز گرد و مدوّر و برآمده و برجسته‪ ،‬حباب و تاول و امثالهم کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)207 :1392‬پیداست که ریشۀ قوزاق‪ ،‬قوز ‪ qoz‬است که معنی اصلیاش در ترکی معیار جغتایی به‬
‫درستی آمدهاست و به آن اشاره شد‪ .‬اما قوز معانی دیگری هم دارد‪ .‬قوز‪ :‬گردکان یا گردو (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪،‬‬
‫‪ )215 :1384‬معنی دیگر قوز بیضه است‪ .‬در ترکی آذربایجانی و ترکیهای امروزی قوزا یا کوزا ‪ koza‬به‬
‫غالف پینه که هنوز پنبۀ آن درنیامدهباشد‪ ،‬غوزۀ نخود‪ ،‬عدس‪ ،‬گاودانه‪ ،‬غوزۀ ابریشم‪ ،‬پیله و امثالهم می‪-‬‬
‫گویند (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 1048 :1394 ،‬و گلکاریان‪ .)440 :1391 ،‬لغت غوزه‪ ،‬فارسیشدۀ قوزای‬
‫ترکی است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ :622 :1386 ،‬البته هادی غوزه را فارسیشدۀ قوزاق دانستهاست نه قوزا) ‪ .‬در‬
‫ترکی آذربایجانی امروز به آدم معجب و متکبر‪ ،‬قازی ‪ qazı‬میگویند (زارع شاهمرسی‪ )819 :1388 ،‬که‬
‫گونهای از همان قوزا میتواندباشد‪ .‬با توجه به معانی که از قوزا و قوزاق و قوزاماق کردیم‪ ،‬به نظر میرسد‬
‫قوزا به آدم متکبر و معجب به این دلیل گفته میشدهاست که خود را بیاراید و در معرض تماشای عموم‬
‫قرار دهد‪ ،‬یا این که سر خود را باال بگیرد و سینۀ خود را طوری جلو دهد و برجسته کند که نشان‬
‫خودپسندی و کبر باشد‪ .‬در هر حال قوزا در معنی متکبر نیز از لغات خاص قزلباشی مظهرالترکی است و‬
‫در منبع دیگری مشاهده نکردیم‪.‬‬
‫‪ -‬قویاش ‪ quyaş‬از لغات قدیم و اصیل ترکی میانه است که همان گونه که در شعر امیر علیشیر‬ ‫‪272‬‬

‫نوایی در همین کتاب دیدیم‪ ،‬در ترکی شرقی جغتایی بیشتر از ترکی غربی اوغوز کاربرد داشتهاست‪.‬‬
‫‪331‬‬
‫قویاش در دیوان به معنی «تابش شدید خورشید‪ ،‬گرمای شدید» آمدهاست (کاشغری‪ .)511 :1384 ،‬در‬
‫دیوان قویما ‪ quma‬را در دو معنی داریم‪ .1 :‬گونهای نان روغنی که خمیر نازک آن را بر روی روغن‬
‫داغ میریزند و میپزند ‪ .2‬به هر آلت ساختهشده از فلز معدنی مانند هاون‪ ،‬پایۀ چراغ‪ ،‬چکش و غیر آن‬
‫که با ذوب کردن کردن و نه با کوبیدن ساختهشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)512 :‬پیداست که فعل قویما باید از بن‬
‫قوی ‪ quy‬و مصدر قویماق ‪ quymaq‬باشد‪ .‬در سنگالخ قویوم ‪ quyum‬در ترکی رومی (ترکی عثمانی‬
‫یا ترکی آنادولو‪ ،‬ترکی ترکیهای اصیل و قدیم) به معنی نقره و قویومچو ‪ quyumçu‬در مفهوم زرگر‬
‫آمدهاست (استرآبادی‪ .)220 :1384 ،‬از این رو قوی‪ ،‬در معنی تابش شدید خورشید و یا گرمای شدید‬
‫آتش باید در ترکی کهن وجود داشتهباشد‪ .‬هادی از مطالب دیوان و سنگالخ استفاده کرده و مصدر‬
‫مفروض قویماق را در معنی داغ کردن و ذوب کردن به درستی استنباط کردهاست و در قویما را شئیای‬
‫فلزی دانستهاست که از طریق داغ و ذوب کردن کانی به دست آید‪ .‬او در ادامه مینویسد‪ :‬از این بن قویوم‬
‫‪ quyum‬را در ترکی به معنی فلزی که از طریق ذوب کردن به دست آید‪ ،‬داریم‪ .‬سپس در معنی مطلق‬
‫فلزات قیمتی درآمدهاست‪ .‬امروزه در ترکیه به زرگر قویومچو ‪ quyumçu‬گفته میشود و قویماق در‬
‫معنی غذایی که از طریق تفتیدن و داغ کردن به دست آید (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)657 :1386 ،‬متأسفانه قویوم و‬
‫قویومچو در ترکی آذربایجانی امروز دیده نمیشود‪ .‬در ترکی معیار جغتایی قویاش به معنی خورشید‪،‬‬
‫آفتاب‪ ،‬مهر و شمس کاربرد داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ 212 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)219 :1384 ،‬در‬
‫همین ترکی جغتایی‪ ،‬قویماق نوعی نان پخته در روغن داغ یا نوعی نان روغنی است (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)202 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی نیز قویماق به کاچی‪ ،‬حلیم‪ ،‬نان روغنی و سوزاندن گفتهمی‪-‬‬
‫شود (زارع شاهمرسی‪ .)1078 :1394 ،‬در هر دو معنی قویماق‪ ،‬گرما‪ ،‬پختن و سوزاندن مسطور است‪.‬‬
‫معلوم میشود که شدید تابیدن خورشید و شدید بودن حرارات‪ ،‬معنی اصلی قویماق بودهاست‪ .‬در بررسی‬
‫بیشتر درمییابیم که در ترکی میانه ما کویمک ‪ köymək‬را نیز در معنی سوزاندن داریم (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)543 :1384‬در ترکی معیار جغتایی نیز کؤی ‪ köy‬و کویمک ‪ köymək‬را در معنی سوختن‪ ،‬محترق‬
‫گشتن‪ ،‬حرارت دادشتن‪ ،‬گرم شدن داریم (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)225 :‬به راحتی میتوان فهمید که بین کؤی و‬
‫کؤیمک با قوی و قویماق ارتباط هست‪ .‬هادی نیز با قید «شاید» به همین مورد اشاره کردهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫هادی‪ ،‬همان)‪ .‬در ترکی جغتایی مشتقات کؤیمک زیاد به کار میرفتهاست‪ :‬کؤیکوجی ‪: köyküçü‬‬
‫سوزان‪ ،‬محترق‪ ،‬سوختنی‪ ،‬مستهلک‪،‬؛ کؤیالنماک (کؤیلنمک) ‪ : köylənmək‬حرارت داشتن‪ ،‬گرم شدن‪،‬‬
‫سوختن؛ کؤیویک ‪ : köyük‬اشیاء محروق‪ ،‬اشیاء سوخته (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬این موضوع که عبدالرحیم قویاش‬
‫را در بین لغات قزلباشی در مظهرالترکی آوردهاست‪ ،‬شایستۀ تحقیق بیشتر و ذکر شواهد دیگر از کتابهایی‬

‫‪332‬‬
‫هست که به همین ترکی نوشتهشدهاند‪ .‬متأسفانه دست ما از این دست کتابها خالی است و تا اکنون‬
‫مظهرالترکی تنها منبع معتبر در توصیف و شناخت ترکی قزلباشی است‪.‬‬
‫‪ - 273‬قیریم ‪ Qırım‬صورت درست و اصیل ترکی کلمه است که تحت تأثیر تلفظ ترکی ترکیه‪ ،‬کیریم‬
‫‪ Kırım‬هم خوانده میشود‪ .‬قیریم همان شبه جزیرۀ کریمه ‪ Krimea‬در زبان انگلیسی است‪ .‬در فارسی‬
‫با تقلید از انگلیسی‪ ،‬به ناروا کریمه خواندهمیشود‪ .‬شبه جزیرهای است در جنوب روسیه و در شمال‬
‫دریای سیاه‪ ،‬کنار دریای آزوف به مساحت ‪ 26000‬کیلومتر مربع‪ .‬شهرهای عمدۀ آن عبارتند از‪ :‬سباستوپول‬
‫و سمفروپول‪ .‬این ناحیه از نواحی بسیار خوش آب و هوای کنارۀ دریای سیاه است که تا سالهای اخیر‬
‫جزو کشور اوکراین و البته مداخالت مداوم روسیه بود‪ ،‬ولی به تازگی تحت اشغال کامل روسیه درآمده‪-‬‬
‫است‪ .‬ترکهای قیریم که روسها‪ ،‬آنها را به ناروا تاتار مینامند‪ ،‬ساکنان اصلی و قدیمی این شبه جزیره‬
‫هستند‪ .‬بعد از جنگ جهانی دوم ژوزف استالین‪ ،‬دیکتاتور وقت اتحاد جماهیر شوروی‪ ،‬دستور اخراج‬
‫ترکهای مسلمان را از قیریم صادر کرد‪ .‬ترکهای مسلمان در حالی از قیریم اخراج شدند که برای چندین‬
‫قرن در آن زندگی کردهبودند و بر اساس شواهد موجود در تاریخ نیمی از جمعیت انبوه ترک حاضر در‬
‫قیریم بعد از اخراج و در مهاجرت به آسیای میانه جان خود را از دست دادند‪ .‬پس از فروپاشی اتحاد‬
‫جماهیر شوروی بازماندگان قیریمها به وطن آبا و اجدادیشان بازگشتند؛ اما سیاستهای ضد انسانی روسیه‬
‫علیه آنها ادامه یافت تا این که اکنون جمعیت روس بیشتر از ترکهای مسلمان قیریم است‪ .‬در زمان اشغال‬
‫قیریم‪ ،‬ترکهای مسلمان که خاطرۀ خوشی از جنایتهای روسیه ندارند‪ ،‬بارها علیه جداشدن سرزمین‬
‫مادریشان از اوکران و الحاق آن به روسیه تظاهرات کردهاند‪.‬‬
‫‪ - 274‬در دیوان قوقماق ‪ qoqmaq‬در معنی بلند شدن بو (بوی گوشت‪ ،‬بوی دود روغن‪ ،‬بوی آب راکد‬
‫یا بوی هر چیز دیگر) به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 414 :1384 ،‬و ‪ .)516‬قوق ‪ / qoq‬همان قوخ‬
‫‪ qox‬ترکی آذربایجانی‪ ،‬به گمان قوی ریشۀ ترکی قدیم قوقماق باشد که در ترکی میانه و جدید به تنهایی‬
‫به کار نمیورد‪ ،‬بلکه در ترکیباتی چون ایی‪ -‬قوخ ‪ iy-qox‬در ترکی آذربایجانی به گوش میرسد‪ .‬در‬
‫ترکی جغتایی به صورت قوخو ‪ qoxu‬و در معنی رایحه‪ ،‬بوی‪ ،‬نکهت‪ ،‬شمیم دیده میشود که مبدّل همان‬
‫قوقو ‪ qoqu‬باشد‪ .‬در ترکی ترکیه نیز کوکو ‪( koku‬همان قوقو) در معنی بو و رایحه کاربرد روزانه دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)432 :1390 ،‬در ترکی قزلباشی و آذربایجانی معاصر ایی ‪ iy‬نیز در معنی مطلق بو‪ ،‬به‬
‫کار میرفته و هنوز هم به کار میرود‪ .‬در همین مظهرالترکی نیز در مدخلِ ای ‪ iy‬آن را شاهد بودیم‪.‬‬
‫(برای اتیمولوژی کلمۀ ایی ‪ iy‬ر‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل ایی در همین کتاب)‪.‬‬
‫‪ - 275‬قاپان‪ ،‬در معنی خوک یا گراز در دیوان مشاهده نشد‪ .‬در ترکی معیار جغتایی قاپان به معنی خنزیر‪،‬‬
‫خوک‪ ،‬ترازوی بزرگ‪ ،‬وسلیهای برای توزین اشیای سنگین‪ ،‬خفک‪ ،‬تله و دام دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫‪333‬‬
‫البخاری‪ .)189 :1392 ،‬در ترکی معاصر آذربایجانی‪ ،‬همین کلمه به صورت قابان ‪ qaban‬و به معنی‬
‫خوک نر و گراز نر وحشی که معموالً با سر بزرگ و دندان بیرونزده مشهور است و نقش فرمانده گله را‬
‫بر عهده دارد‪ ،‬به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،332 :1386 ،‬زارع شاهمرسی‪ 938 :1394 ،‬و هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)580‬از نظر اتیمولوژی‪ ،‬هادی قابان را مأخوذ زا قاپماق (گاز گرفتن و دریدن) ندانستهاست‪ ،‬بلکه به‬
‫خاطر ظاهر درشت و زمخت و مخصوصاً گُندگی سر گراز وحشی‪ ،‬آن را مشتق از قابا ‪( qaba‬زمخت‪،‬‬
‫درشت‪ ،‬گنده‪ ،‬روقلمبیده‪ ،‬برآمده‪ ،‬ستبر‪ ،‬ضخیم) و به معنی حیوان زمخت دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)580‬در جای دیگر احتمال این که قابا‪ ،‬در اصل همان قاپاق‪ /‬قاپا به مفهوم برآمده و ورقلمبیده باشد‪ ،‬را‬
‫مطرح کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)579 :‬شکل قاپان در ترکی قزلباشی ناظر به تلفظ اصیل و کهن کلمه‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 276‬در دیوان قوز در معنی گردو دیدهنمیشود‪ .‬به جایش یاغاق ‪ yağaq‬در معنی گردو دیدهمیشود‬
‫(کاشغری‪ .)453 :1384 ،‬قوز‪ :‬در ترکی اصیل و معیار شرقی و غربی‪ ،‬به معنی گردَکان یا گردو است (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫استرآبادی‪ ،215 :1384 ،‬زارع شاهمرسی‪ 1048 :1394 ،‬و داشقین‪ .)411 :1386 ،‬در زبان عربی‪ ،‬جَوز در‬
‫معنی گردو است (ر‪.‬ک‪ .‬آذرتاش‪ ،)101 :1381 ،‬به احتمال فراوان گونهای از همین قوز ترکی است‪.‬‬
‫دربعضی از لهجههای ترکی آذربایجانی (مخصوصاً در تبریز و اورمیه) جویز ‪ cəviz‬در معنی گردو‬
‫شنیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،)566 :1394 ،‬که گونهای از همان جوز عربی است و ترکی اصیل‬
‫نیست‪ .‬ترکی اصیل همان قوز ‪ qoz‬است‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی نیز‪ ،‬اطالق قوز ‪ qoz‬و قوزاق‬
‫‪qazaq‬به بیضهها از افواه مردم عادی شنیده میشود‪ .‬در زبان فارسی معاصر اصطالح «قوزمیت‪ /‬قُزمیت»‬
‫را در معنی زهوار در رفته‪ ،‬درب و داغون‪ ،‬فاقد کارآیی‪ ،‬بیدوام‪ ،‬بیبنیه و دارای ظاهر بیاهمیت داریم‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬معین‪ :1371 ،‬مدخل قوزمیت و نیز صدریافشار و دیگران‪ 968 :1381 ،‬مدخل قزمیت)‪ .‬هادی‬
‫قوزمیت‪ /‬قُزمیت را همان قوزبیت‪ ،‬ترکی در معنی آدم بیخود و به دردنخور دانستهاست و اتیمولوژی آن‬
‫را قوز (بیضه)‪ +‬بیت (شپش) = شپشخایه دانستهاست که هوشمندانه است‪ .‬او غوزک‪/‬قوزک فارسی‬
‫(غوزک پا) را مآخوذ ار ترکی و در معنی اندامی که چون گردو فرم گرد و مدور و برآمده دارد‪ ،‬گرفتهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)622 :1386 ،‬از مظهرالترکی معلوم میشود که اطالق قوز به بیضه‪ ،‬مسبوق به سابقه است‬
‫و ریشه در ترکی قزلباشی دارد‪.‬‬
‫‪ - 277‬قارانقو کلمۀ اصیل و کهن ترکی است‪ .‬در دیوان به صورت قارانگغو ‪( qaraŋğu‬با نون غنّه) و در‬
‫معنی تاریکی‪ ،‬سیاهی و ظلمت دیدهمیشود‪ .‬پس صورت اصیل ترکی کلمه قارانغو ‪ qaranğu‬است‪ .‬در‬
‫ترکی معیار جغتایی نیز به همین صورت اخیر قارنغو‪ /‬قارانغو‪ ،‬در معنی ظلمت‪ ،‬تاریکی‪ ،‬مُظلَم‪ ،‬تاریک و‬
‫نیز مستور و مبهم دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 201 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)201 :1384 ،‬زارع‬
‫‪334‬‬
‫شاهمرسی معانی مختلفی برای قارانقو نوشتهاست‪« :‬تاریکی‪ ،‬سیاهی‪ ،‬مبهم‪ ،‬غیرواضح‪ ،‬تار‪ ،‬خالی و مرده»‬
‫(زارع شاهمرسی‪ .)970-969 :1394 ،‬در ترکی ترکیه قارانقو نامستعمل است‪ .‬هادی ضمن اشاره به قارانقو‬
‫و قارانقولوق و قارانلیق ‪ qaranlıq‬در معنی تاریکی و ظَالم‪ ،‬خاطرنشان کردهاست که قارانقو کلمۀ مستقل‬
‫مغولی دانستهشدهاست (هادی‪ ،)590 :1386 ،‬در حالی که با توصیفاتی که ما کردیم و استناداتی که منابع‬
‫و مأخذ معتبر ترکی داشتیم‪ ،‬کلمه ترکی ناب و کهن و خالص است و احتماالً مثل صدها کلمۀ دیگر‪ ،‬از‬
‫ترکی به مغولی راه یافته است‪ .‬هرچند علی داشقین‪ ،‬قارانقو را شکل قدیم کلمۀ تاریک در زبان ترکی‬
‫آذربایجانی (قارانلیق) دانستهاست (داشقین‪ ،)352 :1386 ،‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬مخصوصاً در محال اردبیل‬
‫هنوز هم‪ ،‬در شکل قارانقی ‪ qaraŋı/qaranqı‬از کلمات رایج در میان مردم است‪ .‬قارانقیالشماق‬
‫‪ qaranqılaşmaq‬در اردبیل به معنی غروب آفتاب‪ ،‬تاریکشدن هوا و آمدن شب و نیز مطلق تاریکشدن‬
‫است‪.‬‬
‫‪ - 278‬قیرقماق ‪ qırqmaq‬در دیوان به معنی چیدن پشم گوسفند یا موی انسان و یا هر موجود دیگر به‬
‫کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)613 :1384 ،‬در ترکی جغتایی نیز قیرقماق به معنی چیدن و تراشیدن پشم‬
‫و مو‪ ،‬تراشیدن و اصالح ریش و سبیل دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)214 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫نیز کیرکماک ‪ kırkmak‬به معنی چیدن‪ ،‬زدن‪ ،‬تراشیدن‪ ،‬چیدن پشم به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)422 :1391‬هرچند در هیچکدام از منابع باال اسم مفعول ترکی قیرقیق را در معنی تراشیده و چیدهشده‬
‫نداریم و فقط در ترکی قزلباشی و آذربایجانی موجود است‪ ،‬اما کلمه کامالً سالم و اصیل و طبق قاعدۀ‬
‫زبان ترکی ساخته و مورد استعمال قرار گرفتهاست‪ .‬طبق معمول در ترکی آذربایجانی صامت ‪/‬ق‪ /‬به ‪/‬خ‪/‬‬
‫ابدال یافتهاست و قیرقماق‪ ،‬قیرخماق ‪ qırxmaq‬و قیرقیق‪ ،‬قیرخیق شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 279‬فارسیان در نسخۀ خطی به همین صورت آمدهاست و عجیب است‪ .‬سهو عبدالرحیم است‪ .‬به نظر‬
‫میرسد منظور عبدالرحیم فارِسان یا فُرسان عربی باشد؛ یعنی سوارکاران‪ .‬فارِس در عربی به معنی سوارکار‪،‬‬
‫شهسوار‪ ،‬سلحشور‪ ،‬قهرمان است (ر‪.‬ک‪ .‬آذنوش‪ .)501 :1381 ،‬فرهاد رحیمی بدون هیچ توضیحی‬
‫فارسیان را حذف کردهاست!‬
‫‪ - 280‬در لغت جغتایی در ذیل قاباق‪ /‬قباق آمدهاست که نوعی بازی و مسابقه رایج در میان ترکان است‬
‫که در مراسم عروسی و جشن برگزار میشود؛ طوری که کدوی تنبل را در فاصلۀ مشخص به صورت‬
‫آماج و هدف قرار داده و به سویش تیراندازی نمایند و به آن قاباق‪ /‬قباق اوینی (قاباق اویونو) هم میگویند‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 188 :1392 ،‬و ‪ .)198‬در حاشیۀ مربوط به قاباق در معنی کدو این مورد را به نقل‬
‫از استرآبادی و به تفصیل شرح دادیم‪ .‬اما قاپوق یا قَپُق‪ ،‬مختص ترکی قزلباشی است و به معنی چوبِ‬
‫بلندِ گذاشتن قاباق‪ ،‬آماجگاه کدو‪ ،‬دار کدو (قاباق) یا دارِ اعدام در این ترکی کاربرد داشتهاست‪ .‬در معنی‬
‫‪335‬‬
‫آماجگاه همانگونه که عبدالرحیم دقیقاً نوشتهاست‪ ،‬چوبی بسیار بلند و عظیم بودهاست که در میان میدانها‬
‫به صورت دار برای قَپُقاندازی یا قاپوقاندازی (نشانهزنی) و آویختن سرهای مجرمان و مقصران بر پا‬
‫میکردند و بر فراز آن حلقه ای از طال یا نقره وضع نمایند‪ ،‬یا که جامی زرّین یا ظرفی پر از سکۀ طال و‬
‫مانند آن بر روی قاپاق‪ /‬قپق نصب میکردند و سپس تیراندازان سوارکار چابکدست از یک جانب میدان‬
‫میتاختند و همچنان که اسب در دویدن بود‪ ،‬تیر در کمان نهاده حلقه یا ظرف را هدف قرار میدادند و‬
‫هر کس که حلقۀ طال و نقره یا ظرف نشانه را با تیر زودتر و بهتر میزد و از فراز قاپاق‪ /‬قپق به زیر‬
‫میآورد‪ ،‬همان حلقه و جواهرات داخل ظرف مال او میشد و یا از شاه جایزهای گرانبها میگرفت‪ .‬توضیح‬
‫این بازی از جمله تفریحات گوناگون پادشاهان صفوی و مخصوصا شاه عباس اول بدان عالقه وافر‬
‫داشت‪ .‬در قپق اندازی سواران تیر انداز مجبور بودند که در حال تاخت هدف را از فراز قاپاق‪ /‬قپق به زیر‬
‫اندازند و پیداست که این کار مهارت و چاالکی بسیار الزم داشت‪ .‬معنی دیگر کلمۀ قاپاق مجلسی بود که‬
‫محکومان به مرگ را در آن سر میبریدند‪ .‬کلمه به صورتهای قپق‪ ،‬قپاق‪ ،‬قباق‪ ،‬قاپوق در ادبیات فارسی‬
‫وارد شدهاست و مصدر قپاقافکندن به معنی حلقه یا هدفِ بر سرِ قاپوق را با تیر زدن و انداختن از همین‬
‫ریشه پدید آمدهاست‪ .‬به صورت قبق وارد لهجۀ لیبیایی زبان عربی شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ 937 :1394‬و نیز دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل قپق)‪.‬‬
‫‪281‬‬
‫‪ -‬در ترکی معیار جغتایی‪ ،‬قییماق به معنی رواداشتن و نیز «ریز ریز و شرحه شرحه کردن» به کار‬
‫رفتهاست‪ .‬استرآبادی در شرح واژه میگوید «از اینجاست که مقراض را قیچی و گوشت ریزه ریزه و‬
‫شرحه شده را قیمه (قییما ‪ )qıyma‬میگویند‪ .‬در این زبان قییاق قیچی ‪ qıyaq qayçı‬نیز کاربرد‬
‫داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)225 :1384 ،‬مالحظه میشود که استرآبادی تلفظِ قایچی را قییچی ‪qıyçı‬‬
‫گرفتهاست و با این وصف به نظر استرآبادی‪ ،‬تلفظ اصیل قایچی‪ qayçı‬در اصل قییچی ‪ qıyçı‬به معنی‬
‫آلت بریدن و ریز ریز کردن و تکه تکه کردن اشیا بودهاست‪ .‬نظر استرآبادی در قییچی صائب است؛ اما‬
‫در توجیه اتیمولوژیک آن درست نمینماید؛ چرا که در دیوان قییماق‪ ،‬نه به معنی مطلقِ بریدن و تکه تکه‬
‫کردن‪ ،‬بلکه در اصل به معنی معنی کج و مورب و منحرف بریدن به کار رفته است (برای شرح ر‪.‬ک‪.‬‬
‫حاشیۀ ذیل قیی‪ /‬قییماق در همین کتاب)‪ .‬قایچی یا همان قییچی هم هرچند در دیوان نیامدهاست‪ ،‬بر‬
‫اساس قواعد دقیق زبان ترکی به درستی ساختهاست و با توجه به معنی کج و مورب در دیوان باید به‬
‫معنی کج برّنده و وسیلۀ کج و مورب بریدن اشیاء باشد (برای شرح ر‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل قییماق)‪ .‬امروزه هم‬
‫قایچی و هم قَیچی ‪ qəyçi‬در ترکی آذربایجانی رایج است‪ .‬این کلمه از قدیم به صورت قِیچی وارد‬
‫فارسی شدهاست‪ .‬اکثر اسامی که به نوعی به صنعت و تمدن مربوطند مانند قیچی چکش‪ ،‬آچار‪ ،‬آینه‪،‬‬

‫‪336‬‬
‫یراق‪ ،‬قالپاق‪ ،‬قاشق‪ ،‬چنگال‪ ،‬چمچه‪ ،‬سنجاق‪ ،‬دگمه‪ ،‬اتاق‪ ،‬چکمه‪ ،‬سورتمه‪ ،‬قایق و امثالهم از ترکی وارد‬
‫فارسی شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 282‬هادی کوشیدهاست قیقاج را در مفهوم «چیزی که یک طرف آن را بریدهاند و در نتیجه کج و اریب‬
‫است»‪ ،‬توجیه اتیمولوژیک کند و آن را مانند قییماق به بریدن و تکه تکه کردن مرتبط سازد‪ ،‬که نارواست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ )642 :1386 ،‬برای شرح قییماق ‪ qıymaq‬و معنی دقیق و اتیمولوژی آن از دیدگاه مصحح‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل قییماق در همین کتاب)‪ .‬قییقاج در مفهوم «کج‪ ،‬دارای انحراف و اریب» از ریشۀ قیی‬
‫‪ qıy‬و مصدر قییماق از لغاتی است که به صورت قیقاج از قدیم وارد فارسی شدهاست‪ .‬دهخدا در بارۀ‬
‫این لغت مینویسد‪«:‬اریب‪ .‬وریب‪ .‬مأخوذ از ترکی‪ ،‬در تداول‪ ،‬کج و خم‪ ،‬تیر خمیده‪ .‬تیر افکندن به دشمن‬
‫در حالی که پشت بدو دارند‪ ،‬چنانکه اشکانیان در کرّ و فرّ (حمله و فرار) خویش» (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪،1346 ،‬‬
‫مدخل قیقاج)‪ .‬قییقاج‪ /‬قییغاج ‪ qıyğac‬در ترکی آذربایجانی امروزی نیز به معنی کج‪ ،‬یک پهلو‪ ،‬روسری‬
‫سه گوش‪ ،‬به پهلو تاشده و قییغاجی ‪ qıyğacı‬به معنی به صورت کج‪ ،‬به طور یک پهلو‪ ،‬به پهلو کاربرد‬
‫دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)92 :1386 ،‬قبالً گفتیم که معنی اصلی و دقیق قیییق ‪ qıyıq‬نیز در ترکی کج‪ ،‬دارای‬
‫انحراف و اریب بودهاست‪ .‬در ترکی جغتایی ما قییشیق ‪ qıyşıq‬و قییماج ‪ qıymac‬را در معنی احول‪،‬‬
‫لوچ‪ ،‬کجنگاه و چپچشم داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 215 :1392 ،‬و ‪ )216‬که همۀ مشتق از قییماق و‬
‫در همگی آنها مفهوم کجی و انحراف مسطور است‪ .‬گفتیم که یکی از معانی قییقاج‪ ،‬عالوه بر معنی اصلی‬
‫کج‪ ،‬مورّب و چپکی‪ ،‬تیراندازی از روی اسب به صورت کج‪ ،‬به یک پهلو و یا برگشته به عقب بودهاست‬
‫که به صورت قیقاج و به همین معانی وارد فارسی شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)1118 :1394 ،‬‬
‫قیقاجالماق ‪ qıyqaclamaq‬نیز در معنی سر چیزی را برگرداندن و خم کردن‪ ،‬برگشتن و به پشت سر‬
‫نگاه کردن و قیقاق ‪ qıyaqaq‬به معنی کج‪ ،‬مورّب‪ ،‬چپکی‪ ،‬بریده‪ ،‬حالت چیزی که کنارهاش کنگرهدار و‬
‫بریده بریده باشد در ترکی موجود است (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬دربارۀ تیراندازی قییقاج و اختصاص آن به ترکها‬
‫در طول تاریخ هزاران ساله (ر‪.‬ک‪ .‬به حاشیۀ ذیل قورت‪ /‬قورد در همین کتاب‪ :‬بحث مربوط به قورداویونو)‪.‬‬
‫‪ - 283‬قانجیق در دیوان به شکل قانچیق ‪ ،qançıq‬در معنی سگ ماده آمدهاست و کاشغری قید کردهاست‬
‫که وقتی بخواهند زنی را دشنام دهند‪ ،‬او را به سگ ماده تشبیه کرده‪ ،‬این لفظ را میگویند (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)275 :1384‬در ترکی آذربایجانی رایج در منطقۀ اردبیل‪ ،‬قانجیق دقیقاً در همان معنی و کاربرد اصیل و‬
‫کهن هزار سال پیش که کاشغری قید کردهاست‪ ،‬به کار میرود‪ .‬در برخی فرهنگهای لغت ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی‪ ،‬قانجیق توسع معنایی یافته و به جنس مؤنث حیواناتی مثل سگ‪ ،‬گرگ‪ ،‬خر و قاطر گفتهمیشود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪)343 :1386 ،‬؛ در حالی که به انسان ماده‪ /‬مونث‪ ،‬دیشی ‪ dişi‬میگویند (همان‪ .)215 :‬در‬
‫کل آذربایجان‪ ،‬قانجیق‪ ،‬در معنی کنایی و مجازی‪ ،‬عالوه بر این که خطابی توهینآمیز به زن است‪ ،‬به مرد‬
‫‪337‬‬
‫زنصفت‪ ،‬مردی که خصوصیات زنانه داشتهباشد یا زنباز باشد و یا زیاد قاتی زنان شود و نیز به آدم پست‬
‫و خائن‪ ،‬فرصتطلب‪ ،‬حیلهگر‪ ،‬غیرقابل اعتماد‪ ،‬ناخوشایند‪ ،‬چاپلوس‪ ،‬بیشرم‪ ،‬رذل نیز این لفظ را به کنایه‬
‫و به صورت توهینآمیز به کار میبرند‪ .‬قانجیقالنماق ‪ qancıqlanmaq‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬به معنی‬
‫چاپلوسی بیشرمانه کردن‪ ،‬در برابر دشمن خودشیرینی رذیالنه کردن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ 609‬و زارع شاهمرسی‪ .)1006 :1394 ،‬در فرهنگ جغتایی در مقابل قانجیق چنین نوشتهاست‪ :‬جنس ماده‬
‫از هر حیوان‪ ،‬ماچه‪ ،‬سگ ماده (اوزبکی البخاری‪ .)196 :1392 ،‬استرآبادی‪ ،‬عالوه بر این که قانجیق را‬
‫سگ ماده نوشتهاست‪ ،‬چنین توضیح میدهد که اهل روم (عثمانی‪ ،‬ترکیۀ کنونی) به مادۀ عموم وحوش‪،‬‬
‫قانجیق گویند (استرآبادی‪ .)208 :1384 ،‬در ترکی ترکیه امروز کانجیک ‪ :kancık‬سگ ماده‪ ،‬هر حیوان‬
‫ماده (اعم از اهلی و وحشی) است (گلکاریان‪ .)394 :1391 ،‬هرچند هادی‪ ،‬بنا به نظر استرآبادی‪ ،‬قانجیق‬
‫را مختص درندگان و وحوش دانستهاست و قید کردهاست که «در مورد مادۀ حیوانات اهلی هم ندرتاً به‬
‫کار رفتهاست که سهو است» (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ ،)609 :1386 ،‬اما با توجه به مندرجات دیوان پیداست که معنی‬
‫اصیل و قدیم کلمه سگ ماده است و سگ را انسان‪ ،‬حدود ده هزار سال پیش اهلی و از گرگ بودن‬
‫(وحشی بودن) جداکرده است! بر اساس آنچه آوردیم‪ ،‬نظر استرآبادی و هادی سهو بوده و هست‪.‬‬
‫عبدالرحیم نیز در اینجا قانجیق را به جای دیشی امروزی‪ ،‬مطلق جنس ماده گرفتهاست که کاربردی عجیب‬
‫و خاص در ترکی قزلباشی آن زمان است‪ .‬در دیوان‪ ،‬تیشی ‪( dişi‬همان دیشی) به معنی جنس ماده (اعم‬
‫از انسان و غیر انسان) و نیز جنس ماده از هر حیوان است (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪.)535 :1384 ،‬‬
‫‪ - 284‬در نسخۀ خطی عبدالحریم زیر حرف «ی» الف کوتاه گذاشتهاست و بدین گونه به خواننده کمک‬
‫کرده که آن را «گیت» ‪ git‬بخواند که موافق تلفظ ترکی ترکیه است‪ .‬در ترکی ترکیه نیز ما گیتمک ‪gitmek‬‬
‫در معنی رفتن و نیز برازنده بودن و مناسب بودن داریم (گلکاریان‪.)296 :1391 ،‬در ترکی معیار جغتایی‬
‫نیز گیتماک ‪ gitmək‬در معنی عزیمت‪ ،‬رفتن‪ ،‬حرکت کردن و جریان یافتن مشاهده میشود (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)233 :1392 ،‬در دیوان نیز کیتمک ‪ kitmək‬به معنی حرکت کردن و رفتن دیده میشود‬
‫(کاشغری‪ .)415 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی گئتمک ‪ getmək‬به معنی رفتن کاربرد دارد (داشقین‪،‬‬
‫‪ .) 300 :1386‬تلفظ قزلباشی عبدالرحیم ناظر است به تلفظ اصیل و کهن کلمه و نزدیک به تلفظ ترکی‬
‫ترکیه‪ .‬گئتر ‪ gitər‬به نظر سهو میآید و درستش همان گیدر ‪ gidər‬است که بالفاصله خودش نوشتهاست‪.‬‬
‫گیدر مستقبل است و مضارعش گیدیر ‪ gidir‬میشود‪.‬‬
‫‪ -‬گؤممک در دیوان به صورت کؤممک ‪ kömmək‬در معنی دفن کردن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬ ‫‪285‬‬

‫کاشغری‪ .)308 :1384 ،‬در سنگالخ به صورت گومماک و در معنی به ]زیر[ زمین (خاک) پنهان کردن‪،‬‬
‫به کار رفتهاست (استرآبادی‪ .)235 :1384 ،‬در لغت معیار جغتایی به صورت گؤممک و در معنی دفن‬
‫‪338‬‬
‫کردن‪ ،‬روی چیزی را پوشاندن به کار رفتهاست و در این ترکی‪ ،‬لغات متعدی چون گؤموکلوک‬
‫‪ :gömüklük‬مخفی‪ ،‬مدفون‪ ،‬پنهان‪ ،‬مستور‪ ،‬پوشیده؛ گؤمول ‪ :gömül‬دفنشدن‪ ،‬فرورفتن در زمین‪ ،‬زیر‬
‫زمین‪ ،‬گؤمیلی ‪( gömili‬همان گؤمولو ‪ :)gömülü‬مخفی‪ ،‬مدفون‪ ،‬پنهان‪ ،‬مستور‪ ،‬پوشیده از این مصدر‬
‫دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)232 :1392 ،‬در ترکی ترکیه نیز‪ ،‬گؤممک ‪ gömmek‬در معنی دفن‬
‫کردن‪ ،‬زیر خاک کردن کاربرد روزمره دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)299 :1391 ،‬پیداست که معادل اصیل و‬
‫کهن کلمه به فارسی «دفن کردن» است‪ .‬با توجه به معانی عبدالرحیم به نظر میرسد یا معادل کلمه را‬
‫نتوانسته در زبان فارسی پیدا کند و بنویسد یا این که کلمه کاربرد معنایی خاص در ترکی قزلباشی‬
‫داشته است‪ .‬فرو کردن یا فرو بردنِ چیزی در چیز دیگر در ترکی امروزی‪ ،‬معادلهایی چون سوخماق‪،‬‬
‫سانجماق‪ ،‬باتیرماق‪ ،‬دورتمک‪ ،‬باسماق و ‪ ...‬دارد (زارع شاهمرسی‪ .)689 -688 :1388 ،‬در فرهنگهای‬
‫ترکی آذربایجانی گؤممک را در معنی چال کردن‪ ،‬دفن کردن‪ ،‬به خاک سپردن‪ ،‬پر کردن‪ ،‬با خاک پوشاندن‪،‬‬
‫دفن کردن‪ ،‬چیزی را درون چیز دیگر گذاشتن‪ ،‬پیچیدن یا جا کردن‪ ،‬پنهان کردن‪ ،‬خاک کردن و نابود کردن‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 309 :1386 ،‬و جعفرزاده‪ 1736 :1389 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1223 :1394 ،‬میبینیم‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی عقیده دارد که فعل گم شدن در فارسی ترجمۀ گؤممک ترکی است (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬نظر او قابل‬
‫تأمل است چرا که ما در فارسی مصدر جعلی گُمیدن نداریم و گم شدن‪ ،‬با ساخت گم (گؤم ترکی)‪+‬‬
‫شدن (فعل کمکی) از فعلهای بسیط و اصیل فارسی دری نیست‪ ،‬بلکه برساخته است (برای ‪ 201‬تا ‪210‬‬
‫فعل بسیط فارسی ر‪.‬ک‪ .‬ابوالقاسمی‪ .)1373 ،‬به هر حال‪ ،‬گؤممک در معنی دفن کردن‪ ،‬زیر خاک کردن‪،‬‬
‫زیر خاک پنهان کردن از لغاتی است که متأسفانه در زبان روزمرۀ ترکی آذربایجانی در حال رخت بربستن‬
‫است و در برخی مناطق کامالً از رواج افتاده و کلمات مشابهی چون قویالمالق ‪ quylamaq‬و‬
‫باستیرماق ‪ bastırmaq‬جای آن را اشغال کردهاند! در ضمن گؤمر مستقبل است و مضارع آن گؤمور‬
‫‪ gömür‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 286‬در دیوان مصدر متعدّی سببی یا واداریِ کؤزگَرمک ‪ közgərmək‬به معنی نشان دادن و وادار به‬
‫دیدار کردن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)372 :1384 ،‬معادل نسبتاً جدیدتر این مصدر‪ ،‬گؤزگرمک‬
‫‪ gözgərmək‬میشود‪ .‬به راحتی میشود حدس زد که گؤسترمک ‪ göstərmək‬ترکی امروزی‪ ،‬گونهای‬
‫از همان گؤزگرمک ‪ gözgərmək‬ترکی میانه با همان معنی قیدشده در دیوان باشد که در آن‪ ،‬صامت‬
‫‪ /g/‬به ‪ /t/‬و نیز صامت ‪ /z/‬به ‪ /s/‬ابدال یافتهاست‪.‬در ترکی معیار جغتایی گؤسترمک به معنی نشان دادن‪،‬‬
‫نمودن‪ ،‬ارائه کردن‪ ،‬ابراز کردن‪ ،‬نمایش دادن‪ ،‬عیان کردن و اظهار داشتن کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)231 :1392 ،‬هادی در مدخل گؤسترمک چنین نوشتهاست‪ :‬گؤسترمک‪ :‬نشان دادن‪ .‬گؤستری‬
‫‪( göstəri‬ترکی ترکیه)‪.1 :‬نمایش ‪ .2‬ارشاد‪ ،‬رهنمون‪ .‬گؤستریش ‪( göstəriş‬ترکی آذربایجانی)‪ :‬ارشاد‪،‬‬
‫‪339‬‬
‫رهنمون‪ .‬گؤستریش وئرمک ‪ .1‬ارائۀ رهنمون ‪ .2‬نمایش دادن ‪ .3‬نمایشی‪ ،‬غیرواقعی ‪ .4‬شکوه و جالل‪.‬‬
‫گؤستریشلی ‪ : göstərişli‬مجلل‪ ،‬چشمگیر‪ .‬گؤسترگه‪ .1 :‬اشارت ‪ .2‬نمایه‪ ،‬نشان‪ ،‬نمودار‪ ،‬عالمت ‪.3‬‬
‫صورت وضعیت ‪ .4‬عالمت اختصاری ‪ .5‬عقربۀ قطبنما و نظار آن (همگی در مفهوم کلی نمایشگر)‪.‬‬
‫اتیمولوژی‪ :‬این کلمه را در اصل گؤز‪ +‬تر‪ +‬مک در معنی « به دید رساندن» (به چشم رساندن) دانستهاند‪.‬‬
‫کلمات گسترش‪ ،‬گستردن و گسترده فارسی برگرفته از همین گؤستریش و گؤسترمک ترکی هستند (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫هادی‪ .)740 :1386 ،‬گؤستریش در ترکی آذربایجانی عالوه بر ارشاد‪ ،‬هدایت و راهنمایی‪ ،‬در معنی نمایش‪،‬‬
‫نشانه‪ ،‬عالمت‪ ،‬تظاهر‪ ،‬داللت‪ ،‬تعلیم‪ ،‬دستورالعمل‪ ،‬منظره و چشمانداز نیز است‪ .‬گؤستریجی ‪:göstərici‬‬
‫لوکس‪ ،‬شیک‪ ،‬خوشنما‪ ،‬متظاهر؛ گؤستریشمک ‪ :göstərişmək‬تظاهر کردن و ‪( ...‬ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪.)1215 :1394 ،‬‬
‫‪ -‬در دیوان مصدر متعدّی سببی کؤرکوتمک ‪ körkütmək‬در معنی نشان دادن به کار رفتهاست‬ ‫‪287‬‬

‫(کاشغری‪ .)432 :1384 ،‬معادل امروز این مصدر گؤرکوتمک ‪ görkütmək‬میشود که هرچند مطابق‬
‫قاعدۀ زبان ترکی است‪ ،‬در زبان ترکی امروز کاربردی ندارد؛ اما صورت متعدّی سادۀ آن به صورت‬
‫گؤروکمک ‪ görükmək‬در معنی دیدهشدن‪ ،‬معلوم شدن‪ ،‬ظاهر شدن‪ ،‬آشکار شدن در ترکی آذربایجانی‬
‫معاصر رایج است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)311 :1386 ،‬در ترکی معیار جغتایی گؤرکوزماک ‪görküzmək‬‬
‫(همان گؤرکوزمک) در معنی نشان دادن‪ ،‬اشاره‪ /‬اشارت کردن‪ ،‬اظهار کردن‪ ،‬ارائه کردن‪ ،‬ابراز کردن و‬
‫نمایش دادن کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)230 :1392 ،‬آیا گؤرکزمک ‪görkəzmək‬‬
‫صورتی از همان گؤرکوزمک ترکی جغتایی است یا صورت مبدل شدۀ گؤزکرمک ‪ gözkərmək‬دیوان‬
‫است که در حاشیۀ قبل به آن اشاره کردیم و صامتهای گؤزکرمک در ترکی امروز جابهجا و گؤرکزمک‬
‫شدهاند؟ جواب ما صورت مبدل شکل اصیلی است که در دیوان به کار رفتهاست‪ .‬وجود گؤرکزمک در‬
‫مظهرالترکی نشان از رواج آن در ترکی قزلباشی در کنار گؤسترمک است‪.‬‬
‫‪ - 288‬در دیوان به صورت مصدر کئچمک ‪ keçmək‬در معنی گذشت و سپری شد و صورت مجهول‬
‫آن‪ ،‬کئچیلمک ‪ keçilmək‬در معنی از چیزی گذر کردن و لغت جالب کئچیک ‪ keçik‬در معنی پل و‬
‫گذرگاه دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 349 ،299 :1384 ،‬و ‪ .)240‬در ترکی جغتایی کیچماک را در معنی‬
‫عبور کردن‪ ،‬گذر کردن‪ ،‬مرور کردن‪ ،‬تجاوز از حد‪ ،‬ترک کردن‪ ،‬سرایت کردن‪ ،‬تقدّم و تفاوت داریم (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫اوزبکی البخاری‪ .)225 :1392 ،‬پیداست که تلفظ اصلی کلمه با صامت ‪ /k/‬بودهاست نه ‪ ./g/‬تلفظ‬
‫عبدالرحیم‪ ،‬گئچمک ‪ geçmək‬تلفظ قزلباشی کلمه و مطابق با تلفظ ترکی آنادولو یا ترکی عثمانی کلمه‪،‬‬
‫در معنی گذشتن‪ ،‬عبور کردن‪ ،‬سرایت کردن‪ ،‬منتقل کردن است که هم اکنون نیز در ترکیه همین تلفظ‬
‫رایج است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)289 :1391 ،‬تلفظ امروزی کلمه در ترکی ترکیه ‪( geçmek‬گلکاریان‪،‬‬
‫‪340‬‬
‫‪ )356 :1385‬و در ترکی آذربایجانی کئچمک ‪( keçmək‬با صامت ‪ )/k/‬و مطابق با تلفظ قدیم و اصیل‬
‫کلمه‪ ،‬در معنی گذشتن‪ ،‬عبور کردن‪ ،‬رد شدن‪ ،‬فرو رفتن‪ ،‬سپری شدن‪ ،‬پشت سر گذاشتن‪ ،‬سبقت گرفتن‪،‬‬
‫باال رفتن‪ ،‬خاموش شدن و ‪ ...‬است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)499 :1386 ،‬موضوع مهم این که مظهرالترکی با این‬
‫گونه تلفظهای متمایز‪ ،‬سندی است که نشان میدهد ترکی قزلباشی در حدود ‪ 300‬سال پیش به ترکی‬
‫آنادولو نزدیک بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 289‬در دیوان نیز این مصدر به صورت کؤتورمک ‪ kötürmək‬با صامت ‪ /k/‬در معنی برداشتن و باردار‬
‫شدن و حامله شدن زن دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)225 :1384 ،‬در ترکی جغتایی به صورت گوتارماک‬
‫در معنی برداشتن‪ ،‬بلند کردن‪ ،‬محو کردن و دفع کردن دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪229 :1392 ،‬‬
‫و نیز استرآبادی‪ .)230 :1384 ،‬هرچند این فعل هم در ترکی آذربایجانی و هم در ترکی ترکیه به صورت‬
‫گؤتورمک ‪ götürmək/götürmek‬با صامت ‪ /g/‬در معنی برداشتن‪ ،‬بردن‪ ،‬نقل کردن‪ ،‬تاب آوردن‪،‬‬
‫دریافت کردن‪ ،‬حمل کردن‪ ،‬تحمل کردن‪ ،‬انتقال دادن (برای دفن)‪ ،‬در نظر گرفتن‪ ،‬شروع کردن‪ ،‬اماله‬
‫کردن‪ ،‬قبول کردن و ‪ ...‬رایج است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 313 :1386 ،‬و گلکاریان‪ ،)301 :1391 ،‬اما تلفظ‬
‫عبدالرحیم ناظر است به تلفظ اصیل و کهن کلمه که در دیوان نیز شاهد آن هستیم‪.‬‬
‫‪ - 290‬در دیوان کورشمک ‪ kürəşmək‬به دو معنی پارو کردن (کورک ‪ :kürək‬پارو‪ ،‬کورومک ‪kürümək‬‬
‫پارو کردن) و هم به معنی کشتی گرفتن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 334 :1384 ،‬و بهاری‪.)2003 ،‬‬
‫در ترکی جغتایی گوراش ‪ guraş‬به معنی درگیر شدن‪ ،‬کشتی گرفتن‪ ،‬رزم‪ ،‬گالویز شدن‪ ،‬بر زمین افکندن‬
‫و گوراشماک ‪ guraşmak‬به معنی کشتی گرفتن به کار میرفتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)230 :1392 ،‬در‬
‫ترکی ترکیه کورش ‪ güreş‬به معنی کُشتی و گورشمک ‪ güreşmek‬به معنی کشتی گرفتن کاربرد دارد‪.‬‬
‫در ترکی آذربایجانی معاصر گولش ‪ güləş‬به معنی کُشتی‪ ،‬مبارزه و گولشمک ‪ güləşmək‬به معنی‬
‫کشتی گرفتن‪ ،‬مبارزه کردن و پهلوانی کردن کاربرد دارد (داشقین‪ .)325 :1386 ،‬صرف نظر از ابدال ‪/‬ر‪/‬‬
‫به ‪/‬ل‪ /‬در ترکی قزلباشی‪ ،‬کولشمک عبدالرحیم (با ‪/‬ک‪ /‬و نه با ‪/‬گ‪ )/‬ناظر به تلفظ اصیل و قدیم کلمه در‬
‫ترکی میانه است‪ .‬فرهاد رحیمی به جای«کاف عربی»‪« ،‬کاف فارسی» نوشته و با نوشتن گولش ‪ güləş‬به‬
‫جای کولش ‪ küləş‬به متن اصلی دست بردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪.)161 :1391 ،‬‬
‫‪ -‬در دیوان کمیشمک ‪ kəmişmək‬به معنی چیزی را انداختن و کنار گذاشتن است‪ .‬کمیشدی‬ ‫‪291‬‬

‫‪ kəmişdi‬در دیوان به معنی چیزی را انداخت‪ ،‬کنار گذاشت و کمیشور ‪ kəmişür‬به معنی چیزی را‬
‫میاندازد و کنار میگذارد‪ ،‬آمدهاست (کاشغری‪ .)340 :1384 ،‬بر اساس مصدر متعدّی کمیشمک میتوان‬
‫مصدر متعدی سببی کمیشتیرمک ‪ kəmiştirmək‬یا کمیشدیرمک ‪ kəmişdurmək‬را درست کرد‪ .‬در‬
‫ترکی آذربایجانی گمیشمک به معنی به دنبال شکار پرواز کردن‪ ،‬حمله کردن پرندۀ شکاری‪ ،‬گمیشدیرمک‬
‫‪341‬‬
‫‪ gəmişdirmək‬در معنی پرندۀ شکاری را برای شکار پرواز دادن و گمیشمه ‪ gəmişmə‬به معنی حملۀ‬
‫پرندۀ شکاری به کار میرود (زارع شاهمرسی‪ .)1195 :1394 ،‬در فعل گمیشدیرمک‪ ،‬معنی کمیشمک‬
‫دیوان مستور است چون در هر حال بازیار‪ ،‬باز یا پرندۀ شکاری را به سوی شکار میاندازد‪ .‬اسماعیل‬
‫جعفرزاده عقیده دارد که فعل گمیشمک با گمیرمک ‪( gəmirmək‬جویدن‪ ،‬خاییدن) از یک ریشه است‬
‫(جعفرزاده‪ .)1711 :1389 ،‬هادی گمیش ‪ gəmiş‬و گمیشمک را با ذکر شاهد مثالی از ابوالقاسم نباتی‪،‬‬
‫شاعر ترک آذربایجانی‪ ،‬به معنی جست و خیز کردن و همدیگر را نوک زدن و بازی کردن پرندگان‪ ،‬وجه‬
‫جمعی از گممک ‪ gəmmək‬و گمیرمک دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)715 :1386 ،‬جالب این که نه در‬
‫فرهنگ جغتایی‪ ،‬نه در سنگالخ و نه در فرهنگ ترکی استانبولی اثری از گمیشمک در معنی پرواز دادن‬
‫باز یا پرندۀ شکاری دیده نشد‪ ،‬ولی در ترکی اصیل آذربایجانی‪ ،‬این فعل هنوز هم در فرهنگهای لغت‬
‫دیدهمیشود‪ .‬نکتۀ مهم از تحول این مصدر اصیل ترکی این است که از زمان رواج ترکی قزلباشی تا کنون‪،‬‬
‫در ترکی آذربایجانی فعلی وجه متعدّی اصیل و قدیمی گمیشمک ترکی قزلباشی‪ ،‬چون از دیدگاه بار‬
‫معنایی ضعیف شدهاست‪ ،‬به وجه متعدّی سببی گمیشدیرمک بدل شدهاست‪ .‬در هر صورت این فعل بنا‬
‫به کاربرد خاص خود از افعال در حال نابودی ترکی آذربایجانی است که بهتر است‪ ،‬در زبان و ادبیات‬
‫ترکی آذربایجانی حفظ شود‪.‬‬
‫‪ - 292‬مصدر متعدّی کئچیرمک ‪ keçirmək‬در ترکی معیار آذربایجانی به معنی عبور دادن‪ ،‬گذراندن‪ ،‬رد‬
‫کردن‪ ،‬خاموش کردن (خاموش کردن آتش‪ ،‬شمع‪ ،‬چراغ‪ ،‬المپ‪ ،‬ماشین‪ ،‬وسایل الکترونیکی و ‪ ،)...‬زندگی‬
‫کردن‪ ،‬روزگار سپری کردن‪ ،‬تجربه و سپری کردن‪ ،‬رساندن‪ ،‬پشت سر گذاشتن‪ ،‬انتقال دادن‪ ،‬به تصویب‬
‫رساندن‪ ،‬به کرسی نشاندن‪ ،‬فرو بردن‪ ،‬فرو کردن‪ ،‬داخل کردن‪ ،‬برگزار کردن‪ ،‬به انجام رساندن و ‪ ...‬کاربرد‬
‫دارد (زارع شاهمرسی‪ 1123 :1394 ،‬و داشقین‪ .)499 :1386 ،‬در ضمن‪ ،‬در محاورات روزمره در آذربایجان‬
‫ایران‪ ،‬این فعل به صورت گئچیرتمک ‪ keçirtmək‬در همان معانی و نیز هدایت کردن و راه دادن به کار‬
‫میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ ،‬همان)‪ .‬در ضمن به حاشیۀ ذیل گیچ ‪( geç‬کئچ ‪ keç‬ترکی آذربایجان معاصر) در‬
‫همین کتاب مراجعه فرمایید‪.‬‬
‫‪293‬‬
‫‪ -‬کؤکلهمک در دیوان به معنی محکم بستن (زین اسب) به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)563‬ریشۀ این فعل کؤک ‪ kök‬است که در دیوان به دو معنی‪ ،‬یکی عام و یکی خاص به کار رفتهاست‪.‬‬
‫کؤک در معنی عام در زبان ترکی‪ ،‬اصل‪ ،‬ریشه و تبار است و در معنی خاص به کار رفته در دیوان‪ ،‬رشتۀ‬
‫پیوند زین اسب است‪ .‬کوکالمک در ترکی جغتایی به معنی وصله کردن‪ ،‬دوختن‪ ،‬دو تکه از هر چیز را به‬
‫چیزی بند و وصل کردن‪ ،‬کوک کردن ساز و تنظیم آهنگ به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)224‬در سنگالخ کؤک ‪ kök‬به دو معنی‪ .1 :‬بخیههای بزرگ باشد که بر جامه و امثال آن زنند ‪ .2‬آهنگ‬
‫‪342‬‬
‫ساز آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)233 :1384 ،‬پیداست که مصدر کوک کردن ساز و ساعت و امثال آن‬
‫در فارسی از زبان ترکی به آن زبان راه یافتهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی کؤکلهمک نیز به معنی بند زدن‪،‬‬
‫بخیه زدن‪ ،‬دوختن و دوختن با بند و بخیههای درشت‪ ،‬کوک کردن‪ ،‬تنظیم کردن ساز و امثالهم‪ ،‬آماده‬
‫کردن‪ ،‬میزان کردن‪ ،‬پسدوزی کردن‪ ،‬آکورد کردن ساز‪ ،‬بستن‪ ،‬تأسیس کردن‪ ،‬ریشهکن کردن‪ ،‬به اجداد‬
‫خود شبیه شدن‪ ،‬زندان کشیدن‪ ،‬آلت مردانه را تا ته فرو کردن‪ ،‬گُل زدن (در فوتبال) و کؤکلنمک‬
‫‪ köklənmək‬در معنی محکم شدن‪ ،‬ثابت شدن‪ ،‬ماندگار شدن‪ ،‬ریشه کردن‪ ،‬ریشهدار شدن‪ ،‬ریشه‬
‫دوانیدن‪ ،‬کوک شدن‪ ،‬بخیه زدهشدن کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 1162 :1394 ،‬و داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)511‬کؤکلر یا کؤکلهیر ‪ kökləyər‬مستقبل است و مضارعش کؤلکهییر ‪ kökləyir‬یا کؤکلور ‪köklür‬‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ - 294‬واژۀ اصیل و کهن کون ‪ ،kün‬در ترکی باستان‪ ،‬هم به معنی خورشید‪ ،‬روز‪ ،‬شبانهروز و هم به معنی‬
‫مردم‪ ،‬گروهِ مردم و ملت کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)33 :1390 ،‬در دیوان‪ ،‬کون ‪ ،kün‬هم به‬
‫معنی خورشید‪ ،‬قرص خورشید و هم به معنی روز و نیز لغت کونلوک ‪ künlük‬در معنی کار روزانه و‬
‫عمل یومیه آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 220 :1384 ،‬و ‪ .)277‬واژۀ گون در معنی روز و خورشید در‬
‫شیوههای مختلف زبان ترکی و به مرور زمان به معنی روزگار‪ ،‬زمانه‪ ،‬دوران‪ ،‬عصر و نیز حال و روز و نیز‬
‫زندگی و عمر به کار میرفته و میرود (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)730 :1386 ،‬زبان در جغتایی‪ ،‬گون در معنی آفتاب‪،‬‬
‫خورشید‪ ،‬شمس‪ ،‬روز‪ ،‬یوم‪ ،‬نهار کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)232 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫گون به معنی روز‪ ،‬زمان و خورشید کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)306 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی کنونی‬
‫گون به معنی حقیقی و اصلی روز‪ ،‬خورشید‪ ،‬آفتاب‪ ،‬نور خورشید‪ ،‬فاصلۀ میان طلوع و غروب خورشید‪،‬‬
‫شبانهروز‪ ،‬مدت ‪ 24‬ساعت و به معنی مجازی معیشت‪ ،‬زندگی‪ ،‬طرز زندگی‪ ،‬گذران زندگی‪ ،‬حال و روز‪،‬‬
‫حالت زندگی‪ ،‬وضعیت زندگی‪ ،‬وضع و حال‪ ،‬موقعیت و شرایط زندگی و ‪ ...‬به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ 1225 :1394 ،‬و داشقین‪ .)327 :1386 ،‬در زبان ترکی معیار جغتایی گون ‪ gün‬به معنی اصیل‬
‫و کهن خود‪ ،‬یعنی ایل و تبار و ملت نیز در ترکیب «ائل گون» ‪ el gün‬کاربرد داشتهاست‪ .‬استرآبادی در‬
‫توضیح این کاربرد مینویسد‪« :‬ایل و گون‪ ،‬به طریق مزاوجه به معنی اعوان و انصار هم استعمال میشود‪.‬‬
‫ایل به تنهایی (در همین معنی) به کار میرود؛ اما گون‪ ،‬به تنهایی‪ ،‬به این معنی مستعمل نیست» (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫استرآبادی‪ .)236 :1384 ،‬اوزبکی بخاری نیز ایلگون (ائلگون) را در معنی ایل‪ ،‬عالم‪ ،‬انسان‪ ،‬گروه‪ ،‬جمعیّت‪،‬‬
‫خالیق و انبوه به کار بردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)71 :1392 ،‬جالب این که در ترکی آذربایجانی‬
‫امروز هم کلمۀ گون در معنی اصیل و باستانی خود در ترکیب ائل گون ‪ el gün‬در معنی قبیله‪ ،‬طایفه‪،‬‬
‫قوم‪ ،‬ایل و تبار‪ ،‬عشیره‪ ،‬اقوام‪ ،‬خلق‪ ،‬ملت‪ ،‬جماعت‪ ،‬سرزمین‪ ،‬اهالی و نیز زندگی کاربرد روزانه دارد‪.‬‬
‫‪343‬‬
‫همچنین ائلگون در زبان ترکی اسمی بامسما و زیبا برای دختران است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 278 :1386 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)181 :1394 ،‬هادی با وجود این که شرح مفصلی دربارۀ واژۀ گون دارد‪ ،‬به معنی اصیل و‬
‫کهن این کلمه (گروه مردم‪ ،‬ایل‪ ،‬قوم‪ ،‬ملت و گروه انسانها) نپرداختهاست و با توجه به جامع بودن فرهنگ‬
‫اتیمولوژیک او‪ ،‬این مایۀ شگفتی بسیار است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪.)731-730 :1386 ،‬‬
‫‪ - 295‬در دیوان‪ ،‬کوندوز ‪ kündüz‬به معنی روشنایی روز به کار رفتهاست‪( .‬کاشغری‪ .)277 :1384 ،‬در‬
‫ترکی جغتایی گوندوز به معنی روز‪ ،‬نهار و ظهر کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪.)233 :1392 ،‬‬
‫در ترکی ترکیه گوندوز ‪ gündüz‬در معنی وقت روز و در موقع روز کابرد دارد (گلکاریان‪.)306 :1391 ،‬‬
‫در ترکی آذربایجانی نیز گوندوز به معنی بخشی از روز که با نور خورشید روشن میشود‪ ،‬روز‪ ،‬زمان بین‬
‫طلوع و غروب آفتاب‪ ،‬یعنی در معنی متضاد گئجه ‪( gecə‬شب) کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪.)328 :1386 ،‬‬
‫اتیمولوژی لغت گوندوز این است‪ :‬گون (خورشید) ‪ +‬دوز (راست‪ ،‬عمود‪ ،‬صاف‪ ،‬قائم‪ ،‬مستقیم)= زمانی‬
‫که خورشید راست‪ ،‬عمود‪ ،‬قائم و مستقیم است یا همان وقت روز‪ .‬الزم به ذکر است که در محاورات‬
‫روزمره ترکهای آذربایجانی‪ ،‬به جای لغت اصیل و کهنِ گوندوز‪ ،‬گاهی گونوز ‪ günüz‬نیز به گوش‬
‫میخورد که به نظر میرسد‪ ،‬در این کاربرد‪ ،‬مخفف گوندوز باشد‪.‬‬
‫‪ - 296‬در ترکی جغتایی گونش و گوناش‪ ،‬به معنی خورشید‪ ،‬آفتاب‪ ،‬شمس‪ ،‬روز بسیار گرم‪ ،‬روز آفتابی‬
‫به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)233-232 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی گونش به معنی‬
‫خورشید‪ ،‬شمس‪ ،‬مِهر‪ ،‬منبع نور جهان‪ ،‬جای روشن و آفتابگیر به کار میرود (داشقین‪ .)328 :1386 ،‬این‬
‫که عبدالرحیم گونش را در معنی «آفتابرو» به کار بردهاست‪ ،‬اگر حاصل سهو او نباشد‪ ،‬عجیب است‪ .‬در‬
‫زبان ترکی‪ ،‬آنچه به معنی آفتابرو است‪ ،‬گونوز ‪ günüz‬با اتیمولوژی گون (خورشید) ‪ +‬اوز (صورت)‬
‫به معنی خورشیدرو‪ ،‬خورشیدرخ‪ ،‬آفتابرو و کسی است که صورتی تابان و زیبا و گرد چون خورشید‬
‫دارد‪ .‬اگر معنی ذکرشدۀ آفتابرو برای گونش‪ ،‬حاصل سهو عبدالرحیم نباشد‪ ،‬باید آن را جزو اختصاصات‬
‫ترکی قزلباشی بدانیم‪.‬‬
‫‪ - 297‬در دیوان به صورت کؤگ ‪ kög‬و کؤک ‪ kök‬در معانی متعدّد و متنوع آمدهاست‪ .‬به شکل کؤک‬
‫‪ kök‬در معنی‪ .1 :‬آسمان ‪ .2‬رنگ ازرق‪ ،‬رنگ کبود‪ ،‬رنگ آبی و رنگ آسمانی ‪ .3‬باغات و بوستانهای‬
‫اطراف شهر‪ ،‬سواد شهر‪ ،‬سیاهی اطراف شهر و مقصود از آن سبزی درختان است و به شکل کؤگ ‪kög‬‬
‫‪ .1 :‬عروض شعر‪ ،‬وزن شعر یا آواز‪ ،‬ریتم و آهنگ در غزل‪ ،‬شعر و آواز (ییر کؤگو ‪ . yır kögü‬ییر‬
‫‪ :yır‬شعر‪ ،‬غزل‪ ،‬آواز‪ .‬ییرالماق ‪ :yırlamaq‬شعر خواندن‪ ،‬غزلسرایی کردن‪ ،‬آواز خواندن) ‪ .2‬بمی و‬
‫زیری صدا در خوانندگی و اجرای آهنگ‪ ،‬تحریر دادن به صدا و آواز ‪ .3‬لطیفهای خندهآور که در طول‬
‫سال میان مردم یک شهر پدید آید و رایج شود ‪ .4‬برجستن و برخاستن قوچ و بز نر و هر حیوان دیگری‬
‫‪344‬‬
‫بر مادۀ خود در زمستان ‪ .5‬زنگ‪ ،‬زنگار که بر روی آینه و فلزات نشیند ‪ .6‬کک و مک که بر چهره نشیند‬
‫‪ .7‬باغات و بوستانهای اطراف شهر‪ ،‬سواد شهر‪ ،‬سیاهی اطراف شهر و مقصود از آن سبزی درختان است‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 495 :1384 ،‬و ‪ 496‬و نیز ‪ 444‬و ‪ .)500‬درسنگالخ که برای آموزش ترکی جغتایی پدید‬
‫آمدهاست‪ ،‬کؤک ‪ kök‬از گؤگ ‪ gög‬جدا و متمایز شده و گؤگ به چهار معنی آمدهاست‪ .1 :‬سبزۀ اولنگ‬
‫(اِولنگ‪ :‬سبزهزار‪ ،‬چمنزار‪ ،‬مرغزار)‪ 2‬را گویند‪ .‬رنگ کبود و از برای مبالغه گؤگ گؤماک یا گؤمگوک‬
‫‪ ،gömgök‬هم مستعمل است؛ یعنی کبود محض‪ .3‬آسمان را نامند ‪ .4‬مجازاً به سوزاندن داغ اطالق شود‬
‫که آن را از کاغذ کبود میسوزانند (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)235-234-233 :1384 ،‬گؤک ‪ gök‬در ترکی‬
‫جغتایی به معنی کبود‪ ،‬آبی‪ ،‬ازرق‪ ،‬آسمان‪ ،‬سماء‪ ،‬صفا‪ ،‬کیف‪ ،‬نیک و خوب‪ ،‬خشخاش و کوکنار (غوزۀ‬
‫خشخشاش) به کار میرفتهاست‪ .‬در همین ترکی گؤگباش ‪ gökbaş‬به معنی نوعی مارمولک و گؤک‬
‫بؤری ‪ gök böri‬به معنی گرگ اخضر یا همان گرگ خاکستری (بوزقورد) به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)231 :1392 ،‬در ترکی ترکیه گؤک ‪ gök‬به معنی آسمان‪ ،‬آسمان کبود و گردون کاربرد روزانه‬
‫دارد (گلکاریان‪ .)298 :1390 ،‬در ترکی آذربایجانی واژه به صورت گؤی ‪ göy‬در معنی ‪ .1‬آسمان‪ ،‬فضا‪،‬‬
‫کیهان ‪ .2‬آبی‪ ،‬آسمانی‪ ،‬آبی روشن‪ ،‬هوایی ‪ .3‬سبز‪ ،‬نرسیده‪ ،‬کال ‪ .4‬سبزی خوردنی ‪ .5‬کبود‪ ،‬آبی تند‪ ،‬نیلی‬
‫‪ .6‬خسیس‪ ،‬حریص درآمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 314 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1231 :1394 ،‬در باور‬
‫ترکان باستان گؤگ تنگری (گؤی تانری)‪ ،‬خدای متعال‪ ،‬واحد و آسمانی و واالترین وجود جهان هستی‬
‫بود‪ .‬دین گؤگ تنگری یا تنگریچیلیک‪ ،‬آیین اصلی‪ ،‬مشترک و کهن و اصلی ترکان باستان بود‪ .‬در این‬
‫آیین خداوند یا واالترین هستی‪ ،‬کائنات را آفریدهبود و گؤگ تنگری یا خدای آسمان خواندهمیشد‪ .‬این‬
‫خدا ماهیتی آسمانی داشت‪ .‬از این رو ترکان از دیرباز یکتاپرست بودهاند و ثنویت و چندخدایی در باور‬
‫ترکان نبودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1231 :1394 ،‬مورد قابل ذکر دیگر گؤک ترکها یا اولین اتحادیۀ‬
‫ترکان در قرن ششم میالدی هستند که در حدود سال ‪ 564‬م‪ .‬تشکیل دادند و تشکیل حکومت بانیان این‬
‫سلسله با اسطورۀ معروفی به نام آشینا بیان شدهاست‪ .‬طبق این اسطوره قبیلۀ ترکها مورد هجوم قبایل‬
‫همسایه قرار میگیرد و در نبرد خونینی که یک روز میان دو طرف روی میدهد‪ ،‬همۀ افراد قبیله جز‬
‫پسری معلول که به دور از چشمان سربازان دشمن در گودالی مخفی شدهبود‪ ،‬قتل عام میشوند‪ .‬فردای‬
‫آن روز ماده گرگ خاکستری‪ ،‬گؤک بؤری ‪ gök böri‬ترکها (همان بوزقورد اوغوزها) پسرک را پیدا‬
‫میکند و با خود به کوهستان میبرد و از او نگهداری میکند‪ .‬چند سال بعد ماده گرگ از او باردار میشود‬
‫و ‪ 10‬فرزند نیمهگرگ‪ -‬نیمه انسان میزیاد که بعدها هر کدام خاقان یکی از قبایل ترک میشوند‪ .‬عاقلترین‬
‫این ‪ 10‬برادر‪ ،‬آشینا نام داشت که موفق میشود با متحد کردن همۀ قبایل ترک به جنگ دشمنان برود و با‬
‫شکست دادن آنها‪ ،‬امپراتوری گؤگترک (ترکان آسمانی) را پایهریزی کند‪ .‬برپایۀ این اسطوره که قدمت‬
‫‪345‬‬
‫آن البته خیلی پیش از زمان تشکیل امپراتوری گؤگترکها بودهاست‪ ،‬توتم یا نیای نخستین باستانی ترکان‪،‬‬
‫گؤکبؤری (گرگ کبود‪ /‬بوزقورد یا گرگ آسمانی) بودهاست و این شبیه اسطورۀ روموس و رومولوس‪،‬‬
‫بنیانگذاران امپراتوری روم است که ماده گرگی (گرگ کاپیتول) آنها را شیر میدادهاست‪ .‬در داستانهای‬
‫اوغوزخان نیز گرگ آسمانی یا همان گؤکبؤری (بورقورت یا گرگ خاکستری) اوغوزخان را در بسیاری‬
‫از فتوحاتش یاری میکرد‪ .‬گؤکترکها نخستین قبیلۀ ترک نبودند که تشکیل حکومت دادند‪ ،‬ولی نخستین‬
‫قومی بودند که با نام ترک تشکیل حکومت دادند‪ .‬اهمیت آنها بیشتر به دو سنگنبشتهای است که از‬
‫بیلگهخاقان‪ ،‬آخرین و مهمترین خاقان گؤکترک و مشاورش تونیوکیوک در کنار رود اورخون در دشت‬
‫مقدس اتوکن (اؤتوکن ‪ ) ötükən‬واقع در مرز مغولستان و قزاقستان امروزی باقی ماندهاست و بنا به‬
‫دیدگاه بسیاری از زبانشناسان بزرگ‪ ،‬خاستگاه الگوی کهن الفبای ترکی گؤکترک است‪ .‬فاصله دشت‬
‫اورخون با شهراوالنباتور پایتخت مغولستان ‪ 370‬کیلومتر است‪ .‬دشت اورخون توسط سازمان یونسکو‬
‫در فهرست میراث جهانی به عنوان محلی برای تکامل سنتهای معنوی و عشایری بیش از دوهزار سال‬
‫ثبت شدهاست‪ .‬به نظر میرسد واژۀ ترک بعد از تشکیل اتحادیۀ گؤگترکها از حالت اسم خاص قبیله‬
‫فراتر رفت و در سدههای بعدی قبایل بیشتری از ترکان‪ ،‬چون اویغورها‪ ،‬قیرقیزها و اوغوزها را دربرگرفت‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬محمدپناه‪ 11 :1389 ،‬و ‪ .)14‬تلفظ گؤگ عبدالرحیم نمودار تلفظ قزلباشی کلمه در ‪ 300‬سال پیش‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -‬در دیوان کؤنگول ‪ köŋül‬به معنی قلب‪ ،‬دل و هوشیاری و کؤنگوللوگ ‪ köŋüllüg‬به معنی‬ ‫‪298‬‬

‫هوشمند آمدهاست‪ .‬در معرفی معنی کؤنگول کاشغری به آتاسؤزو یا ضربالمثل کهن ترکی اشاره میکند‪:‬‬
‫کؤزدن ییراسا کؤنگولدن یَمه ییرار ‪ közdən yırasa köŋüldən yəmə yırar‬که معادل فارسی آن‬
‫«از دل برود هر آنکه از دیده برفت» میشود (ر‪.‬ک‪.‬کاشغری‪ .)590 :1384 ،‬در ترکی جغتایی واژه عمالً‬
‫دو گونه (یکی با صامت ‪ /k/‬و دیگری با صامت ‪ )/g/‬شدهاست‪ :‬کؤنگول و کونول ‪ könül‬در معنی قلب‬
‫و دل‪ ،‬گؤنگول ‪ göŋül‬یا گؤنگو ‪ göŋü‬در معنی میل‪ ،‬رضا‪ ،‬دل‪ ،‬قلب و گونول ‪ gönül‬در معنی سینه‪،‬‬
‫صدر و آغوش دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 225-224 ،‬و ‪ .)233‬در ترکی ترکیه همین کلمه به‬
‫صورت گؤنول ‪ gönül‬در معنی دل‪ ،‬قلب‪ ،‬میل و احساس کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)299 :1391 ،‬در ترکی‬
‫آذربایجانی امروز به صورت کؤنول و در معنی قلب‪ ،‬دل‪ ،‬باطن‪ ،‬احساس‪ ،‬هوس‪ ،‬اشتیاق‪ ،‬تمایل‪ ،‬اشتها‪،‬‬
‫تقاضای داخلی‪ ،‬آرزو‪ ،‬مساعده و به عنوانی نامی زیبا برای دختران کاربرد دارد (داشقین‪ 514 :1386 ،‬و‬
‫زارع شاهمرسی‪ .)1170 :1394 ،‬البته در آذربایجان‪ ،‬به جای کؤنول در محاورات از گؤیول ‪ göyül‬نیز‬
‫استفاده میشود‪ .‬تلفظ عبدالرحیم‪ ،‬گؤنگول یا گؤنول ناظر است بر تلفظ قزلباشی کلمه در ‪ 300‬سال پیش‬

‫‪346‬‬
‫که به وضوح به تلفظ عثمانی یا تلفظ آنادولو نزدیک و نشاندهندۀ اصالت آنادولویایی قزلباشها و نزدیکی‬
‫و بلکه یکی بودن ترکی آذربایجانی و ترکی ترکیه در سه قرن پیش است‪.‬‬
‫‪299‬‬
‫‪ -‬خُورَک در لغتنامۀ دهخدا در معنی دودکش بخاری باالی بام در تداول مردم شیراز آمدهاست‪.‬‬
‫خورک در فارسی به معنی خورندۀ کوچک نیز هست (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل خورک)‪ .‬به راستی‬
‫معلوم نیست که مقصود عبدالرحیم از «خورک آتش» چیست؟ آیا چون در شیراز هم میزیسته و به فارسی‬
‫رایج در آنجا آشنا بوده‪ ،‬خورک را در معنی دودکش بخاری باالی بام به کار بردهاست؟ یا این که منظورش‬
‫آتش سرخ شده است و کلمه گؤز‪ ،‬همان کؤز ‪ köz‬ترکی امروزی است؟ نکته اینجاست که در زبان ترکی‬
‫گؤز یا کؤز در معنی دودکش پشت بام هرگز به کار نرفتهاست‪ .‬از این رو به احتمال فراوان منظور‬
‫عبدالرحیم از خورک آتش‪« ،‬خردۀ آتش» یا کؤز است‪.‬‬
‫‪ - 300‬این که عبدالرحیم کؤز ‪ köz‬را با کاف فارسی‪ ،‬به صورت گؤز ‪ göz‬نوشتهاست‪ ،‬سخت عجیب‬
‫است‪ .‬متأسفانه نمایۀ دیوان تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق چاپ انتشارات اختر تبریز کامل نیست‬
‫و مدخل کؤز ‪ köz‬را ندارد (ن‪.‬ک‪ .‬سلیمی خضری و محمدزاده صدیق‪ ،)XXI :1384 ،‬کؤز در دیوان در‬
‫ترکیب لغت کؤزمان‪ /‬کؤزمن ‪ közmən‬در معنی نان پختهشده بر کنار پارۀ آتش‪ ،‬در معنی «پارۀ آتش» و‬
‫در ترکیب کؤزهمک ‪ közəmək‬در معنی برگرداندن آتش با ماشه یا آتشگیره و نیز در ترکیب واژۀ‬
‫کؤزهگو ‪ közəgü‬در معنی سیخ بخاری و آتشدان (همان شیش ‪ şiş‬ترکی آذربایجانی امروزی) آمدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ 549 ،263 :1384 ،‬و ‪ .)264‬البته دکتر محمدزاده صدیق در صفحۀ ‪ 246‬کلمۀ کؤزهگو را‬
‫به اشتباه کوزهگو ‪ küzəgü‬نوشتهاست که ما بر اساس بن کؤز ‪ köz‬آن را تصحیح کردیم و نوشتیم (‬
‫ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪ .)2003 ،‬استرآبادی کؤز را در معنی اخگر افروخته آوردهاست و برایش مثل ترکی «کبابچی‬
‫کؤز آختارور؛ مدّعی سؤز آختارور» را ذکر کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)233 :1384 ،‬در ترکی ترکیه کؤز‬
‫به معنی اخگر‪ ،‬آتش ضعیف درون خاکستر مستعمل است (گلکاریان‪ .)443 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫کؤز به معنی گُل آتش‪ ،‬آتش سرخشده‪ ،‬پرحرارت‪ ،‬آتشین‪ ،‬زغال افروخته کاربرد دارد و کؤزلهمک‬
‫‪ közləmək‬به معنی سرخ کردن‪ ،‬سوزاندن و گداختن و کؤزرتی ‪ közərti‬در معنی درخشندگی آتش‪،‬‬
‫آتشین رنگ و کؤزتمک ‪ közərtmək‬در معنی سرخ کردن زغال و هیزم و گداختن کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪ 519 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1157 :1394 ،‬معنی دقیق کؤز که در دیوان هم آمدهاست‪ ،‬پارۀ‬
‫آتش‪ ،‬اخگر‪ ،‬شراره و جرقه است که معادل دیگر آن در ترکی قور ‪ qor‬است‪ .‬به احتمال زیاد عبدالرحیم‬
‫در تلفظ اصلی این کلمه اشتباه کردهاست‪.‬‬
‫‪ - 301‬کؤپک ‪ köpək‬در لغت جغتایی به معنی مطلق سگ و کلب و نیز حباب‪ ،‬کفک دریا و زَبَد آمدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)222 :1392 ،‬با این معانی معلوم میشود که اصل کلمه در ترکی کؤپوک‬
‫‪347‬‬
‫‪ köpük‬در معنی باد کرده‪ ،‬برآمده‪ ،‬بزرگ و درشت بودهاست (کؤپ ‪ köp‬و کؤپموش ‪ )köpmüş‬که‬
‫در ترکی اوغوزی که تمایل در آن به استفاده از مصوت ‪ /ə/‬به جای ‪ /ü/‬است‪ ،‬کؤپوک در معنی سگ‪ ،‬به‬
‫کؤپک تبدیل شده است تا از کؤپوک در معنی حباب متمایز شود‪ .‬کاشغری در دیوان بارها به این تمایل‬
‫آواشناختی در زبان اوغوزها اشاره کردهاست؛ برای نمونه در واژۀ کونچوک ‪ könçük‬در معنی یقه و‬
‫گریبان‪ ،‬او مینویسد که اوغوزان حرف «ج» را مفتوح میسازند و کونچَک ‪ könçək‬میگویند (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ .)277 :1384 ،‬در واژههای دیگر ترکی نیز میتوان این تحول و تبدیل آواشناختی را شاهد بود؛‬
‫مثالً واژۀ ترکی کؤتوک ‪ kötük‬در معنی ریشه که از آن کؤتک ‪ kötək‬در معنی چوبدستی و با چوب‪-‬‬
‫دستی زدن مشتق شدهاست و واژۀ ترکی اخیر‪ ،‬به صورت کتک و کتک زدن‪ ،‬وارد فارسی نیز شدهاست‪.‬‬
‫مثال دیگر واژۀ ترکی کوچوک ‪ küçük‬ترکی به معنی خُرد و ریز است که به صورت کوچَک ‪küçək‬‬
‫درآمدهاست و به همین صورت و معنی با ابدال مصورت ترکی ‪ /ü/‬به ‪ /u/‬و مدّ مصوت ‪ /u/‬وارد فارسی‬
‫شدهاست‪ .‬باری‪ ،‬در ترکی ترکیه نیز درست همانند ترکی معیار جغتایی‪ ،‬کؤپک ‪ köpek‬در معنی مطلق‬
‫سگ به کار میرود (ن‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)441 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی کؤپک در مقایسه با ایت ‪it‬‬
‫(مطلق سگ) معنی خاصتری به خود گرفتهاست و به معنی سگ نر (در مقابل قانجیق‪ :‬سگ ماده)‪ ،‬سگ‬
‫چاق و پرمو‪ ،‬سگ پیر (گاه به عنوان فحش و ناسزا)‪ ،‬کؤپکلیک ‪ köpəklik‬در معنی پیری سگ و‬
‫خطابی تحقیرآمیز و توهینآمیز به پیر و خرفت شدن مردان‪ ،‬کؤپکلهمک ‪ köpəkləmək‬یا کؤپکلشمک‬
‫‪ : köpəkləşmək‬پیر شدن سگ و نیز خطابی تحقیرآمیز و توهین آمیز به پیر شدن مردان به کار میرود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1147-1146 :1394 ،‬معنی عبدالرحیم‪ ،‬سگ پیر و بزرگ و کهن‪ ،‬معنی دقیق‬
‫کؤپک در ترکی قزلباشی است که هم اکنون نیز در ترکی آذربایجانی رایج است‪.‬‬
‫‪ - 302‬این که عبدالرحیم تلفظ درست کلمه را به «کاف و جیم فارسی و عربی» نوشته ابهام و کژتابی ایجاد‬
‫و التیننویسی کلمه را دشوار میکند‪ .‬معلوم نیست که «فارسی و عربی» به «جیم» برمیگردد یا به «کاف‬
‫و جیم» هر دو (؟)‪ .‬اگر فقط به جیم بر میگردد‪ ،‬پس ما دو صورت داریم‪ :‬گوچ ‪ güç‬و گوج ‪ güc‬همان‬
‫گونه که جلوی کلمه نیز نوشتیم؛ اما اگر به کاف و جیم‪ ،‬هر دو برگردد‪ ،‬بنابراین ما چهار صورت کوچ‬
‫‪ ،küç‬کوج‪ ،küc‬گوچ ‪ güç‬و گوج ‪ güc‬را خواهیمداشت‪ .‬بهتر است برای روشن شدن تلفظ اصیل و‬
‫کهن کلمه سری به منابع زبان ترکی بزنیم‪ :‬در دیوان واژۀ کوچ ‪ küç‬در سه مدخل به ترتیب‪ .1 :‬قدرت و‬
‫توانایی ‪ .2‬ظلم و ستم ‪ .3‬کنجد و سِمسِم (کنجد در زبان عربی) آمدهاست (کاشغری‪ .)491 :1384 ،‬در‬
‫سنگالخ گوج ‪ güc‬به معنی زور و نیز همراه با کلمۀ «ایش ‪ »iş‬به صورت «گوج ایش» به معنی کار و بار‬
‫و مهم (کار مهم) دیده میشود (استرآبادی‪ .)231 :1384 ،‬در فرهنگ جغتایی اثری از گوج نیست ولی‬
‫گوجون ‪ gücün‬به معنی به زور‪ ،‬زورکی‪ ،‬اضطراری و قدرت دیده میشود (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪348‬‬
‫‪ .)229‬در ترکی معاصر ترکیه گوچ ‪ güç‬در دو مدخل‪ .1 :‬زور‪ ،‬قوّه‪ ،‬فشار ‪ .2‬مشکل‪ ،‬سخت‪ ،‬شدید به کار‬
‫میرود (گلکاریان‪ .)304 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی گوج ‪ güc‬به معنی زور‪ ،‬قدرت‪ ،‬قوّت‪ ،‬نیرو‪ ،‬توان‪،‬‬
‫انرژی‪ ،‬اعتبار‪ ،‬نفوذ به کار میرود (داشقین‪ 323 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1200 :1394 ،‬با توجه به این‬
‫بررسی‪ ،‬صورت اصیل و کهن کلمه کوچ ‪ küç‬بودهاست و گونههای گوچ ‪ güç‬و گوج ترکی غربی اوغوز‬
‫آن است‪ ،‬از این رو منظور عبدالرحیم گوچ ‪ güç‬و گوج ‪ güc‬و بدین گونه از سخن او رفع ابهام شد‪.‬‬
‫‪ - 303‬در ترکی معیار جغتایی گؤزل به دو معنی‪ ،‬یک معنی خوب‪ ،‬نیک‪ ،‬زیبا‪ ،‬خوش‪ ،‬رعنا‪ ،‬نازنین محبوب‬
‫و مرغوب و معنی دوم کبک آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ 231 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)233 :1384 ،‬در‬
‫ترکی ترکیه کلمه به صورت گوزل ‪( güzel‬همان گوزَل ‪ )güzəl‬و در معنی خوشکل‪ ،‬زیبا‪ ،‬قشنگ به‬
‫کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)308 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬گؤزل به معنی زیبا‪ ،‬خوشگل‪ ،‬ظریف‪،‬‬
‫برازنده‪ ،‬خوب‪ ،‬نیکو‪ ،‬نازنین کاربرد روزانه دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1210 :1394 ،‬اتیمولوژی گؤزل‬
‫چنین است‪ :‬گؤز (چشم) ‪ +‬اَل (پسوند نسبت) (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)740 :1386 ،‬واژۀ دیگری که در زبان ترکی‬
‫آذربایجانی‪ ،‬با گؤزل عین معنی را دارد‪ ،‬گؤیچک ‪ göyçək‬در معنی زیبا‪ ،‬رعنا‪ ،‬قشنگ‪ ،‬خوشگل‪ ،‬دلپسند‪،‬‬
‫آسمانی (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ )1231 :1394 ،‬است که بر اساس قوانین دقیق زبان ترکی بایستی در اصل‬
‫گؤگچک ‪ gögçək‬با اتیمولوژی گؤگ ‪ +‬چک (پسوند نسبت) بودهباشد‪ .‬گؤگچک در ترکی معیار جغتایی‬
‫نیز به معنی خوش‪ ،‬زیبا‪ ،‬نغز‪ ،‬خوب‪ ،‬قشنگ‪ ،‬مرغوب کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)231‬باز بر اساس قوانین دقیق تحول و تطور واژگان در زبان ترکی گؤگچک نیز در اصل گؤگچوک‬
‫‪ gögçük‬بودهاست و بر این اساس‪ ،‬یکی از معانی گؤگ ‪ gög‬یا همان گؤک ‪ gök‬در زبان ترکی‪ ،‬زیبا‬
‫و آسمانی بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 304‬گئییم ‪ geyim‬در ترکی آذربایجانی امروز نیز به معنی مطلق لباس‪ ،‬پوشاک‪ ،‬لباس رزم و شکل است‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1184 :1394 ،‬در ترکی جغتایی گیییم ‪ giyim‬به معنی عنان اسب‪ ،‬لجام‪ ،‬دهنه‬
‫و افسار کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)234 :1392 ،‬در ترکی ترکیه گییم ‪ giyim‬به معنی‬
‫پوشاک‪ ،‬لباس‪ ،‬طرز لباس و طرز پوشش کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)296 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی به‬
‫پوشش‪ ،‬طرز پوشیدن و به تن کردن گئییش ‪ geyiş‬میگویند (داشقین‪ .)301 :1386 ،‬گئییش‪ ،‬با اتیمولوژی‬
‫گئی ‪ +‬ایش نیز مانند گئییم با اتیمولوژی گئی‪ +‬ایم مطابق قواعد دقیق واژهسازی زبان ترکی ساختهشده‬
‫و به گنجینۀ واژگان زبان ترکی آذربایجانی افزودهشدهاست‪.‬‬
‫‪ -‬اصل کلمه در دیوان به صورت کؤزونگو ‪ közüŋü‬و کؤزنگو ‪ közŋü‬با نون غنه آمدهاست‬ ‫‪305‬‬

‫(ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪ .)2003 ،‬همان گونه که قبالً متذکر شدیم‪ ،‬متأسفانه نمایۀ دیوان تصحیح دکتر حسین‬
‫محمدزاده صدیق چاپ انتشارات اختر تبریز کامل نیست و با شگفتی درمییابیم که مدخل کؤز (همان‬
‫‪349‬‬
‫گؤز) در معنی چشم را که از پرکاربردترین کلمات ترکی است‪ ،‬هم ندارد (ن‪.‬ک‪ .‬سلیمی خضری و‬
‫محمدزاده صدیق‪ ،)XXI :1384 ،‬چه رسد به مدخل کؤزونگو ‪ közüŋü‬و کؤزنگو ‪ ! közŋü‬از این‬
‫رو مجبور میشویم که به نمایۀ مهران بهاری که به نسبت نمایۀ تصحیح دکتر صدیق مفصلتر و دقیقتر‬
‫است‪ ،‬ارجاع دهیم‪ .‬هادی صورت قدیم کلمه را در دیوان کؤزَنگو ‪ közəŋü‬دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪،‬‬
‫‪ )728 :1386‬که سهو است و درستش طبق نمایه بهاری‪ ،‬کؤزونگو ‪ közüŋü‬و کؤزنگو ‪ közŋü‬است‪.‬‬
‫کؤزونگو به کؤزنگو بدل شده است و سپس در طول زمان کؤزنگو یا گؤزنگو به کؤزگو یا همان گؤزگو‬
‫بدل شدهاست‪ .‬در ترکی جغتایی گؤزگو به معنی آینه‪ ،‬مرآت‪ ،‬عینک و نظاره است (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ 231 :1392‬و استرآبادی‪ .)233 :1384 ،‬در ترکی ترکیه نیز گؤزگو ‪ gözgü‬در معنی آینه کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)302 :1391 ،‬تلفظ گوزگو ‪ güzgü‬خاص ترکی آذربایجانی است که در مظهرالترکی نیز‬
‫همین تلفظ مورد نظر بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)1209 :1394 ،‬‬

‫‪ - 306‬در دیوان کوموش ‪ kümüş‬هم به معنی نقره و هم به معنی آقچا و درهم (سکۀ نقرهای) آمدهاست‬
‫و نیز نامی از نامهای دختران قید شدهاست (کاشغری‪ .)232 :1384 ،‬در ترکی ترکیه و آذربایجان‪ ،‬گوموش‬
‫‪ gümüş‬به معنی نقره و سیم است (گلکاریان‪ 306 :1391 ،‬و داشقین‪ .)327 :1386 ،‬در ترکمن صحرا‪،‬‬
‫گوموش تپه ‪ gümüş təpə‬را داریم که به نوشتۀ اوزبکی البخاری از دیرباز مسکن ترکمنهای یموت‬
‫واقع در کنار دریای خزر‪ ،‬نزدیک رود اترک از ملحقات گرگان بوده و هست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)232 :1392‬این همان شهر گوموش تپه است که در زبان ترکی ترکمنی به صورتهای مختلفی چون‬
‫کوموش دَپَه‪ ،‬گُمیش تپه‪ ،‬گوموش تپه‪ ،‬کمش دفه‪ ،‬کوموش دفه‪ ،‬کمیش تپه نیز تلفظ میشود و از قدیمی‪-‬‬
‫ترین شهرهای ترکمن نشین ایران میباشد‪ .‬گوموش تپه دیگر‪ ،‬یک محوطۀ باستانی بسیار کهن نه هزار‬
‫ساله در استان البرز کنونی و در نزدیکی شهرستان نظرآباد است‪ .‬شهرستان نظرآباد نیز در نزدیکی‬
‫ساوجبالغ واقعشدهاست‪ .‬ترکی ساوجبالغی‪ ،‬یکی از شاخههای ترکی آذربایجانی‪ ،‬زبان غالب اهالی ترک‬
‫شهرستان نظرآباد است‪ .‬گوموش تپه یکی از بخشهای محوطۀ باستانی ازبکی (اوزبکی‪ /‬اؤزبکی) است‪.‬‬
‫ازبکی محوطه باستانی گستردهای حدود ‪ 100‬هکتار و دارای تپههای ارزشمندی همچون «یان تپه»‪« ،‬جیران‬
‫تپه»‪« ،‬دوشان تپه»‪« ،‬گوموش تپه»‪« ،‬مارال تپه» و «تپه مرتفع ازبکی» است‪ .‬گوموش تپه در شمال غربی‬
‫جیران تپه قرار دارد و سفالهای این تپه بیشتر از نوع سفالهای دورههای اول و دوم در تپه سیلک کاشان‪،‬‬
‫چشمه علی‪ ،‬ری و قره تپه شهریار است‪ .‬وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پیش از میالد‬
‫و گورستانهای همزمان با آن در این دوران در جیران تپه‪ ،‬محوطه ازبکی را به یکی از نادرترین محوطههای‬
‫شناخته شده عصر آهن مبدل میکند‪ .‬در کاوشهای این محوطه باستانی‪ ،‬مشخص شد ازبکی دربرگیرنده‬

‫‪350‬‬
‫‪ 9‬هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران‪ ،‬از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه‬
‫نخست هزاره اول پیش از میالد مسیح یعنی دوران مادها است‪ .‬این تپۀ باستانی به وضوح نشان دهندۀ‬
‫قدمت ‪ 9000‬سالۀ حضور ترکان و تمدنهای باستانی ترک در ایران و آذربایجان است‪ .‬شاهد باستانشناختی‬
‫دیگر محوطۀ باستانی شهر یئری ‪ şəhər yeri‬نزدیک مشکینشهر با مجسمههای داش بابا و بالبال به‬
‫قدمت ‪ 9000‬سال است (برای شرح ر‪.‬ک‪ .‬سایتهای اینترنتی مربوط به گوموش تپه و تپه اوزبکی و شهر‬
‫یئری)‪ .‬نکته دیگر این که‪ ،‬همان گونه که در زبان عربی فِضّه به معنی نقره و نامی برای دختران بوده و‬
‫هست‪ ،‬در فارسی نیز سیمین به معنی سیمرو و سیمینتن همین وضعیت را دارد‪ ،‬در زبان ترکی نیز‬
‫گوموش نامی برای دختران‪ ،‬دختران سفیدروی سیمینتن بودهاست‪ .‬هادی برای توضیح این کلمه‪ ،‬دو‬
‫احتمال مطرح میکند‪ :‬آن را از مصدر قویمی قویماق‪ /‬کویماق (کؤیمک)‪ :‬ذوب کردن و به معنی فلزی که‬
‫قابل ذوب کردن است‪ ،‬بگیریم و یا این که آن را از بن گؤممک‪ :‬دفن کردن‪ ،‬بگیریم؛ به اعتبار این که اوالً‬
‫نقره را از کان و زیر خاک به دست میآید‪ ،‬ثانیاً فلزی است که اغلب به صورت دفینه درمیآید‪ .‬هادی‬
‫توضیح دوم را محتملتر میداند (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)730 :1386 ،‬کاربرد گومیش به جای گوموش در‬
‫مظهرالترکی مبین تلفظ این کلمه در ترکی قیزلباشی است‪.‬‬

‫‪ - 307‬در دیوان همین کلمه به صورت کؤنگلَک ‪ köŋlək‬در معنی پیراهن دیدهمیشود (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)597‬در ترکی جغتایی گؤنگالک ‪ göŋlək‬یا همان گؤنگلَک در معنی پیراهن‪ ،‬قمیص رایج بودهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ 236 :1384 ،‬و اوزبکی البخاری‪ .)233 :1392 ،‬در ترکی ترکیه همین کلمه به صورت‬
‫گؤملک ‪ gömlek‬در معنی پیراهن‪ ،‬روکش‪ ،‬مبل و پوشه و گؤملکچی ‪ gömlekçi‬در معنی پیراهندوز‬
‫و پیراهنفروش کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)298 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی کؤینک ‪ köynək‬به معنی‬
‫اصلی و قاموسی پیراهن و معانی ضمنی و غیراصلی پوشش پارچهای برای تار و امثالهم‪ ،‬نسل‪ ،‬پشت‪،‬‬
‫الیۀ داخلی پیله‪ ،‬پوستۀ ظریف گندم و ظرفی که از پوست شتر ساخته و شیر را در آن میدوشیدند‪ ،‬کاربرد‬
‫داشته و دارد‪ .‬زارع شاهمرسی تصریح میکند که همین کلمه به صورت کُنگلک و کویلک در معنی پیراهن‬
‫وارد فارسی شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1173 :1394 ،‬هادی در اتیمولوژی کؤینک نوشتهاست‪:‬‬
‫«کالوزن صورت قدیم کلمه را از بن گؤنگول میداند‪ ،‬به مفهوم چیزی که قلب (سینه) را میپوشاند که‬
‫در لهجههای مختلف زبان ترکی با تغییرات زیادی به چشم میخورد» (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)707 :1386 ،‬کؤننک‬
‫و کؤونک که در مظهرالترکی آمدهاست‪ ،‬هر دو گونههای از کؤنلک ‪ könlək‬اصیل و کهن و کؤینک‬
‫هستند که در ترکی قزلباشی به کار میرفتهاند‪.‬‬

‫‪351‬‬
‫‪ -‬این کلمه در ترکی باستان به صورت صورت کؤلیگه ‪ köligə‬در معنی سایه کاربرد داشتهاست‬ ‫‪308‬‬

‫(ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ .)39 :1390 ،‬در دیوان نیز به صورت کؤلیگه ‪ köligə‬در معنی سایۀ دائم و طوالنی‬
‫دیدهمیشود (کاشغری‪ )512 :1384 ،‬در دیوان به سایۀ کم و اندک‪ ،‬کؤشیگه ‪ köşigə‬گفتهشدهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫همان)‪ .‬پیداست که در ترکی میانه دو نوع سایه داشتهایم و در زبان غنی ترکی‪ ،‬دو نوع سایۀ دائم و طوالنی‬
‫با سایۀ کم و کوتاه تمایز و تفاوت وجود داشتهاست‪ .‬پروفسور عثمان ندیم تونا‪ ،‬در بررسی تناظر فونوتیکی‬
‫میان کلمات سومری و ترکی کؤلیگه را متناظر با گیشگه ‪ gişgə‬سومری در معنی سایه دانستهاست؛ در‬
‫حالی که کلمۀ گیشگه به وضوح متناظر با کؤشیگه است که در ترکی میانه هم کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫ندیم تونا‪ :1390 ،‬همان)‪ .‬عجیب است که ترکولوگی مثل تونا این تشابه را درنیافتهاست‪ .‬در ترکی ترکیه‬
‫این کلمه به صورت گؤلگه ‪ gölgə‬کاربرد دارد (گلکاریان‪.)261 :1385 ،‬‬
‫‪309‬‬
‫‪ -‬هادی در اتیمولوژی کؤمور به توجه به سنگالخ و با استناد به نظر آ‪ .‬فون قاباین محقق آلمانی‪،‬‬
‫مینویسد‪« :‬این کلمه به شکل کیمور نیز ضبط شدهاست (سنگالخ) و در اصل کؤیمور‪ :‬هیزم نیمسوخته‬
‫از مصدر کؤیمک‪ :‬سوختن است» (هادی‪ .)705 :1386 ،‬جعفرزاده نیز عین نظر هادی را دارد (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫جعفرزاده‪ .)1649 :1389 ،‬اگر قبول کنیم که کؤمور‪ ،‬کؤیمور باشد‪ ،‬باید اتیمولوژی آن کؤی (بن) ‪ +‬مور‬
‫(پسوند فعلی نفی در زبان ترکی) باشد‪ ،‬به معنی «نمیسوزد»‪ .‬در تحقیق دربارۀ این کلمه متوجه میشویم‬
‫که در سنگالخ همین کلمه هم به صورت کیمور ضبط شدهاست و هم کؤمور (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)240‬در فرهنگ معیار جغتایی‪ ،‬کلمه با تلفظ کؤمور آمدهاست‪ .‬حسن عبداللهی جهانی (اوموداوغلو) در‬
‫حاشیۀ خودش نوشتهاست که شکل صحیح کؤمور‪« ،‬گؤمور» است که از مصدر «گؤممک» (دفن کردن)‬
‫برگرفتهشدهاست (اوزبکی البخاری‪ ،224 :1392 ،‬متن و پاورقی ‪ .)6‬در دیوان متوجه میشویم که مصدر‬
‫کؤممک ‪ kömmək‬در معنی دفن کردن‪ ،‬که پیش از این در همین کتاب از آن بحث کردیم به همین‬
‫صورت در ترکی میانه کاربرد داشتهاست و در دیوان نیز به همین صورت کؤممک آمدهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ ،)308 :1384 ،‬نه گؤممک ‪ .gömmək‬پس شکل صحیح و اصیل و قدیم کلمه بر خالف نظر‬
‫اوموداوغلو‪ ،‬کؤممک است‪ .‬کؤمور در دیوان‪ ،‬درست به همین صورت‪ ،‬به معنی زغال به کار رفتهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪ ،)2003 ،‬به احتمال فروان از همین کؤممک گرفتهشدهاست‪ ،‬نه کؤیمک‪ .‬کرمور‪ ،‬کلمهای‬
‫نظیر باغیر ‪( bağır‬جگر‪ ،‬کبد) و قاییر ‪( qayır‬جایی دارای خاک سفت و سخت‪ .‬کاشغری‪)509 :1384 ،‬‬
‫است‪ .‬در این صورت اتیمولوژی کؤمور‪ :‬کؤم ‪ +‬اور باید باشد‪ .‬با توجه به این که یکی از معانی کؤممک‪:‬‬
‫زیر آتش گذاشتن و پختن است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ )1168 :1394 ،‬و از این دست کوماج‪ /‬گوماج‬
‫(همان کؤمج ‪ köməc‬یا گؤمج ‪ )göməc‬را در معنی نوعی نان که چوپانان و صحرانشینان تهیه کنند‪،‬‬

‫‪352‬‬
‫در ترکی جغتایی داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 224 :1392 ،‬و ‪ ،)232‬اتیمولوژی اخذ کؤمور از کؤممک‬
‫منطقیتر به نظر میرسد‪.‬‬
‫‪ -310‬کیشی در دیوان به دو معنی یک معنی‪ ،‬یک معنی بین عموم ترکان‪ :‬مطلق انسان و آدمی‪ ،‬چه مذکر‪،‬‬
‫چه مؤنث‪ ،‬چه مفرد و چه جمع و معنی دیگر رایج در بین ترکان ایل یغما‪ :‬زن و زوجه (همسر مرد)‬
‫دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)535 :1384 ،‬در دیوان برای انسان‪ ،‬بشر‪ ،‬آدمی و نیز آدم (ع) واژۀ یالنگوق‬
‫‪ yalŋuq‬یا یالینگوق ‪ yalıŋuq‬نیز دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ )597 :‬که تلفظ امروزی آن یالینیق ‪yalınıq‬‬
‫میشود و معنی اصلی آن موجود بیمو و بیپشم و برهنه است‪ .‬در سنگالخ کیشی در دو معنی ‪ .1‬به معنی‬
‫شخص و کس‪ ،‬اعم از آن که مذکر باشد یا مؤنث ‪ .2‬به معنی مرد و آزادمرد استعمال شدهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫استرآبادی‪ .)239 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی‪ ،‬کیشی در دو گروه معنایی‪ .1 :‬شخص‪ ،‬فرد‪ ،‬نفر‪ ،‬انسان‬
‫‪ .2‬جنس نر‪ ،‬رجل‪ ،‬مرد به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)226 :1392 ،‬در ترکی ترکیه کیشی به‬
‫معنی شخص‪ ،‬نفر‪ ،‬آدم و کس (چه مذکر و چه مؤنث) کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)429 :1391 ،‬در ترکی‬
‫آذربایجانی‪ ،‬کیشی به معنی مرد‪ ،‬جوانمرد‪ ،‬دلیر‪ ،‬شوهر‪ ،‬نفر‪ ،‬بیگانه کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)1177 :1394‬زارع شاهمرسی بر آن است که واژههای کس و کسی فارسی همین کیشی ترکی است که‬
‫با تحریف وارد فارسی شدهاند (همان)‪.‬‬
‫‪ - 311‬زارع شاهمرسی واژۀ کتیر را به کبیر ‪ kəbir‬ارجاع داده و در جلوی کبیر چنین نوشتهاست‪ :‬خشک‪،‬‬
‫خالی‪ ،‬زمین شورهزار‪ .‬به صورت «کتیر»‪« ،‬کپیر»‪« ،‬گتیر» و «گبیر» وارد فارسی شدهاست (زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)1129 :1394‬مصدر کبیمک ‪ kəbimək‬در دیوان در معنی خشک شدن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ )547-546 :1394 ،‬و بعید نیست کلمۀ کویر فارسی تحریف همین کبیر ترکی باشد‪ .‬در لغتنامۀ‬
‫دهخدا‪ ،‬جلوی مدخل کتیر چنین نوشتهاست‪« :‬سراب یعنی زمین شورستان که سپید نماید و در او نبات‬
‫رسته نبود و از دور مانند آب نماید‪ .‬سرآب‪ .‬شوره زمینی باشد که در صحراها از دور مانند آب نماید‪.‬‬
‫سرآب و به بای موحده است (کبیر) مرادف کویر نه به تاء‪ .‬سرآب و شوره زمینی که از دور آب نماید‪».‬‬
‫(دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل کتیر)‪ .‬در دیوان کتیر مشاهده نشد‪ .‬در نظر زارع شاهمرسی هم کتیر و هم کویر‬
‫واژههای ترکی فارسیشده و محرّف همان کبیر ترکی هستند (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1172 :1394 ،‬معانی‬
‫قیدشده در جلوی کتیر و کویر و کبیر در فرهنگهای فارسی و ترکی‪ ،‬هیچکدام به معنی مدّ نظر عبدالرحیم‬
‫نزدیک نیست‪ .‬در معنی «زمین و چیز ناهموار و ناصاف» که مورد نظر عبدالرحیم است‪ ،‬ما در ترکی‬
‫آذربایجانی معاصر‪ ،‬واژۀ کؤتور ‪ kötür‬را داریم‪ .‬این واژه گاه به تنهایی و گاه در ترکیب کلهمه‪-‬کؤتور‬
‫‪ kələmə-kötür‬در ترکی آذربایجانی به کار میرود‪ .‬کؤتور در ترکی آذربایجانی به معنی زمین ناهموار‪،‬‬
‫سطح ناصاف و ناهموار است‪ .‬کلهمه نیز به معنی مزارعۀ شخمنخورده و رهاشده‪ ،‬کج‪ ،‬ناصاف در همین‬
‫‪353‬‬
‫ترکی کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 1149 :1394 ،‬و ‪ .)1143‬در لهجۀ ترکی اطراف اردبیل کاالما‪-‬‬
‫کؤتور ‪ kalama-kötür‬نیز به همان معنی پیشگفته کاربرد دارد‪ .‬هادی کؤتور را ناهموار و زبر و کاال‪-‬‬
‫کؤتور ‪ kala-kötür‬را در معنی سطح ناصاف‪ ،‬زبردار و خشن معنی کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪:1386 ،‬‬
‫‪ .)699‬با توجه به معنی کؤتور و تفاصیل باال‪ ،‬میشود کتیر عبدالرحیم را همان کؤتور ترکی آذربایجانی‬
‫امروزی دانست که ربطی به کتیر و کبیر و کویر ندارد‪.‬‬
‫‪ - 312‬هادی در مدخل قالیش ‪( qalış‬قالوش ‪ /qaluş‬کلش‪ )kələş‬نوشتهاست‪ :‬نوعی کفش سادۀ مردانه‪،‬‬
‫گالش» (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)606 :1394 ،‬زارع شاهمرسی برای واژۀ کلش ترکی دو گروه معنایی ‪ .1‬گیوه (نوعی‬
‫کفش قدیمی) ‪ .2‬جسور‪ ،‬قهرمان‪ ،‬بسیار زیبا‪ ،‬ابله‪ ،‬کلهشق‪ ،‬خواسته و خواهش ذکر کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)1141 :1394 ،‬جعفرزاده قالوش را نوعی کفش دانستهاست که بر خالف کفشهای دیگر‬
‫چون مدت زیادی در پا میماند‪ ،‬آن را از مصدر قالماق ‪ qalmaq‬در مفهوم ماندن گرفتهاند (جعفرزاده‪،‬‬
‫‪ .)1457 :1389‬به همین صورت قالوش ‪ qaloş‬در ترکی آذربایجانی امروز رایج است‪ .‬تلفظ کلش‬
‫عبدالرحیم‪ ،‬تلفظ قدیمیتر کلمه است‪ .‬این کلمۀ ترکی‪ ،‬به صورت گالُش یا گالِش در معنی «کفش الستیکی‬
‫که یا مستقیماً آن را به پا کنند و یا کفش چرمی را برای حفظ از گل و باران داخل آن نمایند» (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫معین‪ :1371 ،‬مدخل گالش)‪ ،‬به فارسی وارد شدهاست‪.‬‬
‫‪ . 313‬گبه در ترکی معیار جغتایی به معنی حامله‪ ،‬باردار‪ ،‬خانۀ چوبی موقّت و کلبۀ چوبی کاربرد داشتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)228 :1392 ،‬داشقین دو مدخل برای گبه بازکردهاست‪ .1 :‬قالی بزرگ ‪ .2‬زن حامله و‬
‫باردار (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)290 :1386 ،‬داشقین دو مدخل برای گبه بازکردهاست‪ .1 :‬قالی بزرگ ‪ .2‬زن حامله‬
‫و باردار (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)290 :1386 ،‬زارع شاهمرسی در جلوی مدخل گبه معانی متعدّدی نوشتهاست‪:‬‬
‫«گبه در گذشته‪ ،‬قالی پرزدار‪ ،‬نوعی ضخیمتر‪ ،‬پف کردهتر و نرمتر از قالی است که به صورت گبه وارد‬
‫زبان فارسی شدهاست؛ نوعی روپوش و زیرانداز‪ ،‬فرش هنری و یا تکهدوزیشده‪ ،‬حالت هشت ماهگی‬
‫جنین‪ ،‬شکم گنده‪ ،‬حامله‪ ،‬کنار‪ ،،‬خرسک‪ ،‬ابله‪ ،‬احمق‪ ،‬زنی که نوزادش بمیرد» (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪.)1185 :1394‬‬
‫‪ - 314‬در دیوان به صورت کَمی ‪ kəmi‬در معنی کشتی دیدهمیشود‪ .‬کاشغری تصریح کردهاست که در‬
‫ترکی اوغوزی و قیپچاقی به کشتی چنین میگویند و نام عمومی کشتی و سفینه در زبان ترکی کیمی‬
‫‪ kimi‬بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)538 :1384 ،‬در ترکی ترکیه به صورت گمی ‪ gemi‬در معنی کشتی‬
‫دیدهمیشود (گلکاریان‪ .)290 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی به صورت گمی ‪ gəmi‬کاربرد دارد‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی در مدخل گمی چنین نوشتهاست‪ :‬گمی بر سه نوع کلّی است‪ :‬اوچاق ‪( uçaq‬بزرگ)‪،‬‬
‫کیمه ‪( kimə‬متوسط) و قاییق ‪( qayıq‬کوچک) (زارع شاهمرسی‪.)1194 :1394 ،‬‬
‫‪354‬‬
‫‪ - 315‬در دیوان به صورت قور ‪ qor‬در معنی زیان آمدهاست (کاشغری‪ )492 :1384 ،‬که همان کور ‪kor‬‬
‫باشد‪ .‬در ترکی جغتایی‪ ،‬شاید هم از فرط بدیهیبودن ترکی بودن کلمه‪ ،‬مدخلی برای کور وجود ندارد‪،‬‬
‫فقط در ترکیب کلماتی چون کور سیچان ‪( kor siçan‬موش کور) و کور چیبان ‪( kor çiban‬دمل کور)‬
‫دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)222 :1392 ،‬در ترکی ترکیه کلمه به صورت کؤر ‪ kör‬در معنی‬
‫کور‪ ،‬نابینا‪ ،‬کمنور و تاریک دیده میشود (گلکاریان‪ .)442 :1391 ،‬هادی در مدخل کور ‪ kor‬آن را در‬
‫ترکی قدیم با استناد به دیوان به معنی زیان‪ ،‬آسیب و خسارت دانستهاست و عقیده دارد همان کور امروزی‬
‫در معنی نابینا‪ /‬چشممعیوب است‪ .‬هادی دربارۀ این که چه ارتباطی میان کور ترکی و کور فارسی است‪،‬‬
‫سکوت کردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)708-707 :1386 ،‬زارع شاهمرسی نیز ضمن این که معانی زیان‪ ،‬ضرر‪،‬‬
‫نابینا‪ ،‬بسته‪ ،‬مسدود‪ ،‬گرفته‪ ،‬بنبست‪ ،‬غافل‪ ،‬ناآگاه‪ ،‬چشمبسته‪ ،‬کمسو‪ ،‬کمنور‪ ،‬نمکنشناس‪ ،‬بیشعور را‬
‫برای کور آوردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،)1152 :1394 ،‬دربارۀ دخیل بودن یا نبودن کور در فارسی‬
‫سکوت کردهاست‪ .‬با توجه به این که در زبان ترکی مصادری چون کورالماق ‪ koralmaq‬در معنی کور‬
‫شدن و خراب شدن‪ ،‬کوراالماق ‪ koralamaq‬در معنی کور کردن و خراب کردن و نیز کورالماق‬
‫‪ korlamaq‬در معین خراب کردن‪ ،‬به هم ریختن‪ ،‬گند زدن‪ ،‬از کار انداختن‪ ،‬از بین بردن‪ ،‬تحقیر کردن‬
‫به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ ،‬همان و زارع شاهمرسی‪ ،‬همان‪ 1152 :‬و ‪ )1155‬و در زبان فارسی به جز‬
‫مصدر کور شدن‪ /‬کردن کابردی ندارد و حتی مصدر جعلی «کوریدن» نیز به کار نمیرود‪ ،‬به احتمال قریب‬
‫به یقین کلمۀ کور از زبان ترکی به فارسی راه یافتهاست‪.‬‬
‫‪ - 316‬هادی گور ترکی را همان گور رایج در فارسی در معنی قبر و مزار میداند و معتقد است که به‬
‫فارسی هم از روسی وارد شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)745 :1386 ،‬زارع شاهمرسی نیز گور ترکی را به سین‬
‫ارجاع دادهاست و جلوی سین قبر و مزار نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)895 :1394 ،‬با توجه به‬
‫این که در زبان ترکی کهن‪ ،‬کورگان ‪ kurgan‬در معنی نوعی مزار و مقبرۀ گنبدی عظیم مخصوص ترکان‬
‫قدیم به شکل تپۀ مصنوعی (مشابه زیگورات) داریم ( ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ ،)33 :1390 ،‬میتوان تصور کرد‬
‫که گور ‪ gor‬ترکی گونۀ مخفف همان کورگان ‪ kurgan‬ترکی کهن باشد‪ .‬در تاریخ کهن و پربار ملل‬
‫ترک‪ ،‬کورگانهای زیادی به گسترۀ وسیعی از چین گرفته تا سواحل مدیترانه ساختهشدهاند که نمونۀ بارزش‬
‫در ایران‪ ،‬تپۀ اوزبکی در استان البرز است که در ذیل مدخل گوموش در همین کتاب شرح دادیم‪ .‬تلفظ‬
‫امروزی کلمۀ کورگان ترکی کهن‪ ،‬قورقان ‪ qurqan‬است که در ترکی به معنی محل حفاظتشده‪ ،‬دژ‪،‬‬
‫حصار‪ ،‬مقبره به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1043 :1394 ،‬الزم به ذکر است که امروز نام شهر‬
‫گرگان در ایران همان کورگان ‪ kurgan‬ترکی کهن یا قورقان ‪ qurqan‬ترکی در همان معنی کهن کورگان‬
‫است‪ .‬قورقان از مصدر قورماق ‪ qurmaq‬در معنی ساختن و بنا کردن و احداث کردن است‪ .‬در ترکی‬
‫‪355‬‬
‫آذربایجانی کلمۀ گور به وفور کاربرد دارد؛ برای مثال در اصطالح «گؤروم وار کفنیم ده اوال؟!»‪ ،‬به معنی‬
‫«گور دارم که کفن هم داشتهباشم؟!»‪ ،‬میتوان ذکر کرد‪ .‬گور ‪ gor‬ترکی میتواند گونۀ محرفی از همان‬
‫قور ‪ qur‬ترکی در معنی بنایی که روی قبر مرده سازند‪ ،‬باشد‪.‬‬
‫‪ - 317‬در ترکی باستان کؤگوز ‪ kögüz‬به معنی سینه بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ 32 :1390 ،‬و ‪ .)38‬در‬
‫دیوان به صورت کؤکوز ‪ köküz‬در معنی سینه دیدهمیشود (کاشغری‪ .)230 :1384 ،‬در ترکی جغتایی‬
‫به صورت کؤکوز‪ ،‬کؤکس ‪ köks‬و کؤکراک ‪ kögrək/ kökrək‬در معنی سینه رواج داشتهاست‬
‫(استرآبادی‪ .)234 :1384 ،‬در ترکی ترکیه گؤگوز ‪ göğüz‬به معنی سینه‪ ،‬آغوش‪ ،‬بغل‪ ،‬پستان کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)298 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر کؤکس ‪ köks‬در معنی سینه‪ ،‬آغوش‪ ،‬پستان و قلب‬
‫کاربرد دارد (داشقین‪ 512 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1162 :1394 ،‬معادل دیگر پرکاربرد کؤکس در‬
‫ترکی آذربایجانی دؤش ‪ döş‬در معنی سینه و پستان است (زارع شاهمرسی‪.)748 :1394 ،‬‬
‫‪ - 318‬عبدالرحیم در نسخۀ خطر زیر حرف «ی» در «یی» الف کوچک گذاشته و بدین ترتیب تلفظ اصلی‬
‫آن را در زبان ترکی قزلباشی که یی ‪ yi‬باشد‪ ،‬مشخص نمودهاست‪ .‬این که چرا عبدالرحیم در نسخۀ خطی‪،‬‬
‫فعل امر را به صورت «یی» ‪ yi‬و صیغۀ ماصی را به صورت «یَدی» ‪ yédi‬نوشته و صیغۀ مضارع را به‬
‫صورت «یِیَر» ‪ yiyər/ yeyər‬دقیقاً مشخص نیست؛ شاید حاصل سهو او باشد و شاید هم مردم زمان او‬
‫این صیغهها را دقیقاً به همین اشکال تلفظ میکردهاند‪ .‬بهتر است برای جوابی بهتر‪ ،‬سری به منابع ترکی‬
‫خودمان بزنیم‪ :‬در دیوان یِمک‪ /‬ییمک ‪ yemək/ yimək‬به معنی غذا خوردن دیده میشود (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)469 :1384‬یَمک ‪ yémək‬نیز در دیوان‪ ،‬به معنی غذا خوردن ترکی یباغویی دانستهشدهاست (همان‪:‬‬
‫‪ .)544‬در ترکی جغتایی ییماک ‪ yimək‬در معنی خوردن‪ ،‬اکل وتناول دیده میشود (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)267 :1392‬در ترکی ترکیه یئمک ‪ yemek‬به معنی خوردن است (گلکاریان‪ .)772 :1391 ،‬در ترکی‬
‫آذربایجانی معیار معاصر نیز یئمک ‪ yemək‬به معنی خوردن و تغدیه کابرد دارد (داشقین‪.)766 :1386 ،‬‬
‫با توجه به همۀ این شواهد و اسناد اگر بپرسیم که تلفظ ییمک ‪ yimək‬اصیل تر و کهن تر است یا یئمک‬
‫‪ yemək‬یا یمک ‪ yémək‬باید بگوییم تلفظ ییمک ‪ yimək‬اصیل تر و کهن تر است؛ چرا که در ترکی‬
‫کهن و ترکی میانه و ترکی جغتایی اساساً مصوت ‪ /e/‬وجود خارجی نداشته است‪ ،‬یا بسیار کم کاربرد‬
‫بودهاست و ‪ /i/‬در کلمات مکسور به کار میرفتهاست‪ .‬یییَر‪ /‬یئیر ‪ yiyər/ yeyər‬مستقبل است و‬
‫مضارعش ییییر ‪ /yiyir‬یئییر ‪ yeyir‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 319‬شق زدن مرکب از شق (عربی)‪ +‬زدن فارسی به معنی شکافتن و قط زدن است‪ .‬در لغتنامۀ دهخدا‬
‫برای شق زدن این بیت صائب تبریزی را مثال آوردهاند‪ :‬خامه اش را شق به شمشیر شهادت میزنند‪/‬‬
‫هرکه چون شیر خدا صائب بود یکرنگ عشق (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل شق زدن)‪ .‬پیداست که فعل‬
‫‪356‬‬
‫شق زدن از افعال رایج در زمان عبدالرحیم بودهاست‪ .‬اما یارماق ‪ yarmaq‬در ترکی به معنی مطلق شکافتن‬
‫(چه چوب و چه غیر چوب) و نیز در ترکی میانه به معنی سکه و درهم بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)459‬در ترکی جغتایی میانه نیز یه معنی مطلق شکافتن و نیز به معنی (سکۀ) زر سرخ و سفید بودهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)256 :1384 ،‬در ترکی جغتایی معیار متأخر یارماق در دو گروه معنایی‪ .1 :‬شقّه کردن‪،‬‬
‫قطع کردن‪ ،‬شکافتن‪ ،‬دوتکّه کردن‪ ،‬چیدن ‪ .2‬سکۀ طال و نقره‪ ،‬پول‪ ،‬پول مسکوک کاربرد داشتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)252 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی یارماق در معنی شکافتن‪ ،‬بریدن‪ ،‬برش دادن‪،‬‬
‫شکستن‪ ،‬گسیختن‪ ،‬تَرَک دادن‪ ،‬خراش دادن کاربرد دارد (زارع شاهمرسی‪ .)1341 :1394 ،‬در زبان ترکی‬
‫از قدیم تا کنون به معنی پول فلزّی‪ ،‬سکۀ طال و نقره‪ ،‬پول و ثروت مستعمل بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪.‬‬
‫‪ - 320‬در دیوان به صورت ییغالماق ‪ yığlamaq‬در معنی گریه کردن آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)566‬در سنگالخ نیز دقیقاً به همان صورت و معنی دیوان دیده میشود (استرآبادی‪ .)270 :1384 ،‬در‬
‫فرهنگ جغتایی به همان صورت دیوان و سنگالخ و در معنی گریه کردن و ناله کردن به کار رفتهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)266 :1392 ،‬در فرهنگ زبان ترکی ترکیه معاصر اثری از ییغالماق دیده نمیشود‪.‬‬
‫در ترکی آذربایجانی معاصر ییغالماق در معنی سوگواری کردن و عزاداری گرفتن و گریه کردن در برخی‬
‫فرهنگهای لغت مفصل و نه در میان عموم مردم‪ ،‬دیدهمیشود (برای نمونه ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪.)2046 :1389 ،‬‬
‫وجود فعلهای مصدر ییغالماق در مظهرالترکی نشان از رواج آن در حدود سه قرن پیش در زبان ترکی‬
‫آذربایجان و کل ایران دارد‪ .‬ییقالر یا ییقالیار ‪ yıqlayar‬مستقبل است و مضارعش ییقالییر ‪ yıqlayır‬یا‬
‫ییقلیر ‪ yıqlır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 321‬در دیوان یومورالنماق ‪ yumurlanmaq‬در معنی گرد آمدن‪ ،‬جمع شدن‪ ،‬ترکی اوغوزی دانسته‪-‬‬
‫شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)487 :1384 ،‬در همین کتاب‪ ،‬یومورتغا ‪ yumurtğa‬به تخم مرغ‪ ،‬تخم همۀ‬
‫پرندگان و به بیضههای انسان و حیوان اطالق شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)617 :‬کلمۀ اخیر در ترکی‬
‫آذربایجانی و ترکی ترکیه به صورت یومورتا ‪ yumurta‬کاربرد دارد‪ .‬یومورماک ‪ yumurmak‬در ترکی‬
‫جغتایی به معنی مدوّر کردن‪ ،‬گرد کردن و گلوله کردن کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)264‬در سنگالخ یومورماک به معنی خراب کردن و یومرولماک ‪ yumrulmak‬به معنی خراب شدن‬
‫دیده میشود (استرآبادی‪ .)268 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر یومورالنماق به معنی گلوله شدن و‬
‫به شکل و حالت گرد درآمدن رایج است (جعفرزاده‪ 2037 :1389 ،‬و زارع شاهمرسی‪.)1392 :1394 ،‬‬
‫یومورالتماق ‪ yumurlatmaq‬مورد نظر عبدالرحیم‪ ،‬وجه متعدی واداری و سببی از یومورالنماق است‪.‬‬
‫بر اساس آنچه گفتهشد‪ ،‬یومورالتماق باید به معنی گلوله کردن و به شکل و حالت گرد درآوردن باشد که‬
‫در همین معنیِ مدوّر کردن و به شکل کره درآوردن و نیز در معنی غلتاندن‪ ،‬یومارالماق ‪yumarlamaq‬‬
‫‪357‬‬
‫یا یومبارالماق ‪ yumbarlamaq‬نیز در ترکی آذربایجانی کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،‬همان‪:‬‬
‫‪ .)1390‬عالوه بر افعال اخیر‪ ،‬در زبان غنی ترکی آذربایجانی‪ ،‬مصادر دیگری در معنی غلتاندن به کار‬
‫دیغیرالتماق ‪،dığırlatmq‬‬ ‫میروند‪ :‬یووارالتماق ‪ ،yuvarlatmaq‬یووارالماق ‪،yuvarlamaq‬‬
‫دیغیرالندیرماق ‪ ،dığırlandırmaq‬دییرلتمک ‪ ،diyirlətmək‬دییرلهمک‪ ، diyirləmək‬هئللتمک‬
‫‪ ،hellətmək‬هئللندیرمک ‪ ،helləndirmək‬آغیندیرماق ‪ ،ağındırmaq‬یوماالماق ‪،yumalamaq‬‬
‫یومباالتماق‪ ،yumbalatmaq‬گیللتمک‪ ،gillətmək‬گیللندیرمک ‪ ،،gilləndirmək‬دییرلندیرمک‬
‫‪ dəyirləndirmək‬و ‪( ...‬ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 674 :1388 ،‬و نیز بهزادی‪.)1075 :1383 ،‬‬
‫‪ - 322‬در دیوان به صورت ییقماق ‪ yıqmaq‬در معین خراب کردن دیدهمیشود (کاشغری‪.)468 :1384 ،‬‬
‫در ترکی جغتایی ییقماق ‪ yıqmaq‬به معنی تخریب‪ ،‬ویران کردن‪ ،‬انهدام‪ ،‬کسی را شکست دادن و به‬
‫زمین زدن کاربرد داشتهاست‪ .‬در ترکی ترکیه نیز به صورت ییکماک ‪ yıkmak‬که همان ییقماق باشد‪ ،‬در‬
‫معنی خراب کردن‪ ،‬از پا انداختن‪ ،‬ضرر زیاد زدن رایج است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)776 :1391 ،‬پس تلفظ‬
‫اصیل و کهن این کلمه ییقماق است نه ییخماق‪ .‬ییخماق ‪ yıxmaq‬در ترکی آذربایجانی معاصر حوزۀ‬
‫معنایی را شامل میشود و خراب کردن یکی از معانی آن است و به معنی انداختن‪ ،‬افکندن‪ ،‬سرنگون‬
‫کردن‪ ،‬برانداختن‪ ،‬ساقط کردن‪ ،‬فروافکندن‪ ،‬زمین زدن‪ ،‬ویران کردن‪ ،‬پشت کسی را به زمین زدن (در‬
‫کُشتی)‪ ،‬مغلوب کردن و ‪ ...‬نیز به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ .)1397 :1394 ،‬شکل ییخماق‪ ،‬در‬
‫لهجۀ ترکی قزلباشی و آذربایجانی‪ ،‬به جای ییقماق‪ ،‬شاید برای این رایج شدهاست که جلوی خلط آن با‬
‫ییغماق ‪ yığmaq‬در معنی جمع کردن گرفتهشود‪ .‬ییخار مستقبل است و مضارع آن ییخیر ‪ yıxır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 323‬در زبان ترکی باستان ییغین ‪ yigin‬به معنی مجموعه و کل بودهاست و به نظر پروفسور عثمان ندیم‬
‫تونا ییغین ترکی باستان با نیغین ‪ nigin‬سومری متناظر است (ندیم تونا‪ .)29 :1390 ،‬روشن خیاوی ییغین‬
‫را به معنی یکجا جمع شده و گرد آمده و ییغیلماق ‪ yığılmaq‬را در معنی جمع شدن و مجتمع شدن‬
‫با واژۀ یخ فارسی مرتبط دانستهاست‪ .‬به نوشتۀ او دکتر محمد مقدم‪ ،‬استاد زبانهای باستانی و تاریخ باستان‬
‫ایران معتقد است که واژۀ یخ از بن ‪ yaexa‬در زبان هخامنشهاست و معنی آن «جمع شدن و فشرده در‬
‫یکجا شدن» است و با توجه به این که یخ نیز شکل جمع شده و فشردۀ آب در نتیجۀ سرما است‪ ،‬لذا‬
‫آن را یخ گفتهاند‪ .‬یخ‪ :‬ییق ‪ /yıq‬ییغ ‪ yığ‬ترکی باستان‪ .‬طبق نظر دکتر مقدم‪ ،‬به این نتیجه میرسیم که‬
‫مصدر ییغیلماق‪ :‬جمع شدن و ییغماق‪ :‬جمع کردن ترکی از یک بن هستند که بن مورد بحث بیش از‬
‫کتیبههای خط میخی پارسی باستان قدمت دارند و همین شواهد تاریخ زبان ترکی را فراتر از چهار و پنج‬
‫هزار سال و حتی تا هفت هزار سال به عقب میبرد (خیاوی‪ .)39 :1384 ،‬در دیوان ییغماق ‪ yığmaq‬در‬
‫معنی جمع کردن‪ ،‬گردآوری کردن و نگهداشتن و نیز در معنی بازداشتن از انجام کاری به کار رفتهاست‬
‫‪358‬‬
‫(کاشغری‪ .)467 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی نیز ییغماق در دو مدخل‪ ،‬یکی در معنی جمعآوری کردن‪،‬‬
‫تجمیع‪ ،‬خرمن کردن‪ ،‬تل کردن‪ ،‬گردآوری‪ ،‬انباشتن‪ ،‬برداشتن و روی هم چیدن و دیگری در معنی جمع‬
‫کردن‪ ،‬فشرده کردن‪ ،‬متراکم کردن‪ ،‬تل کردن‪ ،‬به هم آوردن آمده و در این ترکی کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫اوزبکی البخاری‪ .)266 :1392 ،‬از این نمونههای متوجه میشویم که شکل ییغماق اصیل و کهن است و‬
‫ییقماق عبدالرحیم لهجه خاص قیزیلباشی یا نتیجۀ سهو او به جهت مالنقطی بودن و تجویز قوانین زبان‬
‫ترکی به تودۀ مردم و تعمیم نابجای آن قوانین است‪ .‬در ترکی آذربایجانی فعلی نیز این مصدر به صورت‬
‫اصیل و کهن ییغماق ‪ yığmaq‬در معنی گرد آوردن‪ ،‬جمعآوری کردن‪ ،‬پس انداز کردن‪ ،‬ذخیره کردن‪،‬‬
‫انباشتن‪ ،‬روی هم چیدن‪ ،‬توده کردن‪ ،‬کپه کردن‪ ،‬برداشت کردن (محصول)‪ ،‬مونتاژ کردن‪ ،‬گرفتن (شماره)‪،‬‬
‫ضبط کردن (نوار)‪ ،‬جمع کردن‪ ،‬متراکم کردن‪ ،‬فشرده کردن‪ ،‬فشردن‪ ،‬سپوختن‪ ،‬و نیز فرو کردن آلت تناسلی‬
‫مردانه و ‪ ...‬کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 1399 :1394 ،‬و داشقین‪ .)774 :1386 ،‬در دیوان ییغاج‬
‫‪ yığaç‬هم به معنی درخت‪ ،‬هم به معنی فرسخ و هم به معنی آلت مردانه (آلت ییغماق‪ :‬سپوختن و فرو‬
‫کردن) آمدهاست (کاشغری‪ .)446 :1384 ،‬ییقار یا ییغار ‪ yığar‬مستقبل است و مضارعش ییقیر ‪ yıqır‬یا‬
‫به صورت اصیلتر و کهنتر ییغیر ‪ yığır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 324‬در دیوان یاپماق ‪ yapmaq‬در سه معنی متفاوت‪ .1 :‬در معنی بستن‪ ،‬پوشاندن (بستن چیزی مثل‬
‫در‪ :‬معادل اؤرتمک و قاپاماق)‪ .2 ،‬در معنی چسباندن (مثل زدن و چسباندن خمیر نان به دیوارۀ تنور) ‪.3‬‬
‫در معنی ساختن و بنا کردن دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)466 :1384 ،‬یاپینماق ‪ yapınmaq‬در دیوان‬
‫به معنی بستن (در) و پوشاندن (خود با چیزی مثل سپر) به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)475 :‬فعل دیگر‬
‫مشابه یاپماق در زبان ترکی‪ ،‬یاپیشماق ‪ yapışmaq‬در معنی چسبیدن و وصل شدن است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪:‬‬
‫‪ .) 470‬یاپماق در ترکی معیار جغتایی به معنی سدّ کردن‪ ،‬بستن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬عمل کردن به کار رفتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)251 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‪ ،‬یاپماک ‪ yapmak‬از فعلهای بسیار پرکاربرد است و در‬
‫معنی کردن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬اجرا کردن‪ ،‬بنا کردن‪ ،‬ساختن به کار میرود و از این مصدر کلمات بسیاری‬
‫ساختهشده و مستمعل است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)763 -762 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معیار‪ ،‬پاپماق در‬
‫معنی چسباندن‪ ،‬پختن‪ ،‬طبخ کردن‪ ،‬نان پختن‪ ،‬کردن‪ ،‬انجام دادن‪ ،‬اقدام کردن‪ ،‬بنا کردن‪ ،‬تأسیس کردن‪،‬‬
‫تولید کردن‪ ،‬چاپ کردن و پوشاندن کاربرد دارد (داشقین‪ 740 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪.)1329 :1394 ،‬‬
‫از این ریشه کلمۀ یاپراق ‪ yapraq‬در معنی برگ‪ ،‬کاغذ‪ ،‬ورق را در ترکی معیار داریم (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ ،‬همان)‪ .‬یاپراق مشتق از یاپماق در معنی قدیم و اصیل آن‪ ،‬پوشاندن است به مفهوم پوشش ساقه‪،‬‬
‫پوشش و ساتر درخت (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)769 :1386 ،‬با توجه به معانی اصیل و قدیم یاپماق در زبان ترکی‪،‬‬
‫یعنی بستن‪ ،‬پوشاندن‪ ،‬چسباندن به نظر میآید که یاپماق در زبان ترکی به نوعی از ساختن اطالق میشود‬
‫‪359‬‬
‫که همراه با بستن یا چسباندن یا پوشاندن باشد‪ .‬در زبان غنی ترکی برای ساختن و بنا کردن‪ ،‬افعال متعدّد‬
‫و متنوّعی داریم که هر کدام به نوعی خاص از ساختن و بنا کردن اطالق میشود‪ :‬یاپماق‪ ،‬دوزتمک‬
‫‪ ،düzətmək‬دوزمک ‪ ،düzmək‬قاییرماق ‪ ،qayırmaq‬قورماق ‪ ،qurmaq‬تیکمک ‪،tikmək‬‬
‫باغالماق ‪ ،bağlamaq‬گؤتورمک ‪ ،götürmək‬یاراتماق ‪ ،yaratmaq‬دوغروتماق ‪ doörutmaq‬و ‪...‬‬
‫(برای برخی از این افعال ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 550 :1388 ،‬و بهزادی‪ .)862 :1383 ،‬یاپار مستقبل است‬
‫و مضارعش یاپیر ‪ yapır‬یا به لهجۀ قزلباشی یاپور ‪ yapur‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 325‬در دیوان یومماق را در معنی بستن و فروبستن داریم و جالب این که کاشغری نیز آن را در مورد‬
‫بستن چشم به کار بردهاست‪ :‬ار کؤز یومدی ‪ ər köz yumdi‬یعنی‪ :‬مرد چشم فروبست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ ،)468 :1384‬با این فرق که کاشغری گؤز (چشم) را به همراه یومماق آوردهاست ولی عبدالرحیم گؤز را‬
‫نیاورده آن را مقدّر و پنهان در مفهوم یومماق گرفتهاست‪ .‬میرزا مهدیخان استرآبادی در سنگالخ در مقابل‬
‫مدخل یومماق چنین نوشتهاست‪ :‬بر هم نهادن چشم و دهن را گویند و این لفظ مخصوص پوشیدن چشم‬
‫و دهن استعمال میشود و باید چشم و دهن در یومماق مذکور شود (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)268 :1384 ،‬در‬
‫ترکی معیار جغتایی یومماق به معنی اغماز‪ ،‬فروبستن چشم‪ ،‬مچاله کردن‪ ،‬فشردن و بستن کاربرد داشتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)264 :1392 ،‬در ترکی ترکیه یومماک ‪ yummak‬در معنی سفت بستن و محکم بستن‬
‫دهان‪ ،‬چشم و دست کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)783 :1391 ،‬مشاهده میشود که قید «سفت‪ ،‬محکم» و نیز‬
‫محدودیت «دهان‪ ،‬چشم و دست» به مفهوم اصلی «بستن» در ترکی ترکیه افزوده شدهاست‪ .‬در ترکی‬
‫آذربایجانی اثری از قید سخت‪ ،‬محکم و سفت و یا مقید بودن فعل یومماق به چشم و دست و دهان‬
‫نیست و یومماق در معنی مطلق بستن و برهم نهادن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 785 :1386 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)1391 :1394 ،‬جعفرزاده معنی خاصّی برای یومماق نوشتهاست‪« :‬قیساراق باغالماق‪ ،‬یوموق‬
‫بیر حاال گتیرمک‪ ،‬قاپاماق‪ ،‬اؤرتمک» (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪)2036 :1389 ،‬؛ یعنی با فشردن بستن‪ ،‬به حال‬
‫بستهشدن درآوردن‪ ،‬بستن باشد‪ .‬هادی از قول کالوزن دربارۀ یومماق نوشتهاست‪ :‬بستن که اختصاصاً در‬
‫مورد دهان و چشم به کار میرود و اجماالً نوعی خاص از بستن دهانۀ مدوّر که در آن لبهها از هر طرف‬
‫جمع شود (هادی‪ .)846 :1386 ،‬نظر هادی خیلی دقیق و تخصصی و جالب و تحسینبرانگیز است‪ ،‬ولی‬
‫نظر کالوزن که یومماق را به چشم و دهان مختص کردهاست‪ ،‬هرچند درست است‪ ،‬جامع و دقیق نیست‬
‫و یومماق در مورد دست و جمع کردن و بستن و فشردن انگشتان دست‪ ،‬یعنی مشت کردن آن نیز کاربرد‬
‫دارد؛ نمونهاش یوموروق ‪ yumuruq‬یا یومروق ‪ yumruq‬در ترکی است که به معنی مشت است‪ :‬دستی‬
‫که بسته و مدوّر و مشت شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬نکتۀ مهم این که یومماق فقط منحصر به چشم و دست‬
‫و دهان نیست و مثالً برای به هم آمدن یا با فشار به هم آوردنِ مقعد انسان و حیوان و نیز آلت زنانۀ انسان‬
‫‪360‬‬
‫و حیوان بعد از دفع مدفوع‪ ،‬عمل جنسی یا زاییدن و یا تخم گذاشتن (مرغ یا پرندگان دیگر) نیز به کار‬
‫میرود و این دقیقاً همان مفهومی است که هادی به آن تأکید کردهاست‪ .‬به هر صورت باید دانست که در‬
‫زبان دریامثابت و اقیانوسگون ترکی انواع بستن را داریم که ذکر مختصات و مشخصات دقیق آنها در‬
‫زبان کمواژه و فقیر و محتاج به فرهنگستان فارسی ممکن نیست‪ ،‬مگر این که به جمله یا جمالت متعدّد‬
‫اؤرتمک‪،örtmək‬‬ ‫قاپاماق‪،qapamaq‬‬ ‫باغالماق‪،bağlamaq‬‬ ‫یومماق‪،‬‬ ‫شویم‪:‬‬ ‫متوسل‬
‫قاتالماق‪ ،qatlamaq‬قوشماق‪ ،qoşmaq‬بوکمک‬ ‫قورشاماق‪ ،qurşamaq‬سَریمک ‪،sərimək‬‬
‫‪ ،bükmək‬تپمک ‪ ،təpmək‬تانگماق ‪ ،tangmaq‬یاپماق‪ yapmaq‬و یاپینماق ‪( yapınmaq‬ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ 466 :1384 ،‬و ‪ ،)475‬چکمک ‪ ،çəkmək‬باسماق ‪ ،basmaq‬دوگمک ‪ ،düymək‬دوگومک‬
‫‪ ،düyümək‬دوگونلهمک ‪ ،düyünləmk/ dügünləmək‬ایلیشدیرمک ‪ ،ilişdirmək‬یلمکلهمک‬
‫‪ ،yəlməkləmək‬بؤزمک ‪ ،büzmək‬بوغماق ‪ ،boğmaq‬تاخماق ‪ ،taxmaq‬قیسماق ‪ qısmaq‬و ‪...‬‬
‫(برای «بعضی» از این انواع بستن ر‪.‬ک‪ .‬بهزادی‪ 230 :1383 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)174 :1388 ،‬از آنچه‬
‫گفتیم نتیجه میگیریم که یومماق در زبان ترکی دو نوع کاربرد دارد ‪ .1‬به معنی مطلق بستن و در مقابل‬
‫آچماق ‪ açmaq‬در معنی باز کردن به کار میرود ‪ .2‬نوع خاصی از بستن است که فقط دربارۀ اعضای‬
‫بدن انسان و حیوانات دیگر‪ ،‬مثل چشم‪ ،‬دهان و دست (انسان و تمامی حیوانات) و یا مقعد و آلت تناسلی‬
‫(جنس ماده) به کارمی رود و همراه با فشردن عضالت آن اعضا یا به هم آمدن و جمع و بسته شدن آن‬
‫اعضا است و در این معنی در مقابل آچماق ‪ açmaq‬و یا آراالماق ‪ ،aralamaq‬در معنی گشودن یا‬
‫گشادن فارسی به کار میرود‪ .‬و نظر عبدالرحیم که آن را مختص و مخصوص بستن چشم دانستهاست‪،‬‬
‫علمی‪ ،‬دقیق و جامع و مانع نیست‪ .‬یومار مستقبل است و مضارعش یومور ‪ yumur‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 326‬یوگورمک ‪ yügürmək‬در دیوان به معنی ‪ .1‬دویدن ‪ .2‬حمله کردن مشاهده میشود (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)470 :1384‬در همین منبع ارزنده‪ ،‬یوگورگن ‪ yügürgən‬به معنی دونده و نامهرسانی که در جاده‬
‫ابریشم (ایپک یولو) از چین به سرزمین اسالم (سرزمین ترکان مسلمان)‪ ،‬نامهها و اخبار کاروانها را پیش‬
‫از رسیدن آنها میآورد و نیز به معنی بسیار دونده و تیزرو (چه انسان‪ ،‬چه اسب و چه دیگر جانوران) به‬
‫کار رفتهاست‪ .‬دکتر حسین محمدزاده صدیق واژۀ یوگورکن را به اشتباه ‪ yügürgan‬التیننویسی کرده‬
‫است (ر‪.‬ک‪.‬همان‪ .)468 :‬درستش ‪ yügürgən‬باید باشد (ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪)2003 ،‬؛ چرا که مصوت هجاهای‬
‫قبلی ‪ ،/ü/‬یعنی مصوت ظریف (اینجه) است و باید بعد از آن مصوت ظریف ‪ /ə/‬بیاید نه مصوت ضخیم‬
‫‪ ./a/‬پسوند «گن» ‪ gən‬در یوگورگن همان «غان» ‪ ğan‬در توتغان ‪ tutğan‬و سیچغان ‪( sıçğan‬موش)‪،‬‬
‫بنا به نظر صائب محمود کاشغری‪ ،‬زبانشناس بیهمتای ترکی میانه‪ ،‬پسوندی است که به اسم فاعل صفتِ‬
‫مبالغه میدهد (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)415 :‬؛ بنابراین یوگورگن به معنی بسیار دونده و بسیار یورش برنده و توتغان‬
‫‪361‬‬
‫به معنی بسیار گیرنده و سیچغان به معنی بسیار ریننده در ترکی میانه رایج بودهاست‪ .‬در ضمن کلمۀ ترکی‬
‫یوگوروش ‪ yügürüş‬در معنی دویدن‪ ،‬حمله‪ ،‬هجوم و تاخت و تاز از همین ریشه است (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪ 1386 :1394 ،‬و هادی‪ .)840 :1386 ،‬یوگوروش در زبان ترکی معیار جغتایی‪ ،‬به معنی دویدن‪،‬‬
‫حمله کردن و قصد کردن رایج بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 263 :1392 ،‬و نیز استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)266‬در ترکی ترکیه یورومک ‪ yürümek‬معنی راه رفتن‪ ،‬جلو رفتن‪ ،‬پیش رفتن‪ ،‬قدم زدن و نیز فرو‬
‫رفتن به کار میرود (گلکاریان‪ .)786 :1391 ،‬در معنی اخیر‪ ،‬یورومک در ترکی ترکیه‪ ،‬معادل یئریمک‬
‫‪ yerimək‬در ترکی آذربایجانی است‪ .‬یئریمک در ترکی ترکیه استعمال نمیشود‪ .‬در ترکی آذربایجانی‬
‫یویورمک ‪ yüyüyrmək‬که شکلی جدید از همان یوگورمک کهن باشد‪ ،‬به معنی حمله کردن‪ ،‬هجوم‬
‫بردن‪ ،‬تاختن‪ ،‬تند دویدن دیده میشود (داشقین‪ .)790 :1386 ،‬در ترکی معیار جغتایی صورت یوروش‬
‫‪ yürüş / yoruş‬به دو معنی‪ ،‬یک معنی رفتن‪ ،‬رفتار و مشی (‪ )yoruş‬و معنی دیگر هجوم‪ ،‬حمله‪،‬‬
‫صولت (‪ )yürüş‬به کار رفتهاست‪ .‬به نظر اوموداوغلو همین یوروش به صورت یورش در معنی حمله و‬
‫هجوم به فارسی داخل گردیدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 262 :1392 ،‬متن و پاورقی‪ .)4‬در سنگالخ‬
‫نیز یوروش ‪ yoruş‬به معنی رفتار آمدهاست که روشن خیاوی نیز این کلمه را به اشتباه ‪ yürüş‬خوانده‪-‬‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)265 :1384 ،‬هادی ضمن آن که بررسی ترکی بودن یورش را در مدخل یئریمک‪،‬‬
‫و نه یوگورمک‪ ،‬آورده‪ ،‬بر آن است که یورش‪ ،‬فارسی شدۀ یورویوش ‪ yürüyüş‬ترکی در مفهوم ‪ .1‬طرز‬
‫راه رفتن ‪ .2‬حمله و هجوم قشون است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)831 :1386 ،‬هادی یورومک ترکی ترکیه و یئریمک‬
‫ترکی آذربایجانی را تحریفی از یوریماق ‪ yorımaq‬ترکی میانه دانستهاست (همان)‪ .‬این نظر هادی صائب‬
‫است‪ :‬در دیوان یوریماق در مفهوم مطلق «راه رفتن» (و نه حمله کردن) به کار رفتهاست (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)477‬پیداست که تلفظ کهن و اصیل یئریمک در ترکی میانه یوریماق بودهاست‪ .‬مصحح سالها در این‬
‫اشتباه بود که ریشۀ یئریمک در ترکی آذربایجانی‪ ،‬یئر ‪( yer‬زمین) است و یئریمک به معنی زمینپیمودن‬
‫و راه رفتن بر روی زمین است‪ ،‬در حالی که در اصل یوریماق و از ریشۀ یور ‪ yor‬در معنی حرکت‬
‫بوده است‪ .‬البته پیداست که از دیدگاه اتیمولوژی‪ ،‬بین یئر و یور رابطۀ معنایی هست‪ .‬در دیوان‪ ،‬یوریق‬
‫‪ yorıq‬به معنی رفتار و خُلق و خوی و نیز رسا و فصیح و روشن (زبان رسا و فصیح و روشن) به کار‬
‫رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)448 :‬؛ یورچی ‪ yorçı‬به معنی بلد‪ ،‬راه بلد و راهنمای ماهر (در ترکی اوستا‬
‫قیالووز) (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪)454 :‬؛ یوریغا ‪( yorığa‬همان یورغا) در معنی خوش حرکت از همین ریشه‬
‫است‪ .‬یوریغا آت در ترکی میانه به معنی اسب خوش حرکت‪ ،‬اسبی که حتی در هنگام تاختن چهل نعل‬
‫سوار خود را حرکت ندهد و نیازارد‪ ،‬به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)512 :‬آت یورتماق ‪ yortmaq‬در‬
‫دیوان به معنی چهار نعل تاختن اسب و یورتمه رفتن آن به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)618 :‬یورتمه‬
‫‪362‬‬
‫فارسی همان یورتما ‪ yortma‬ترکی است و یوریغا به صورت یورقه (اسب یورقه) به فارسی راه یافته‪-‬‬
‫است‪ .‬با این تفاصیل اصل یورومک ‪ yürümək‬در ترکی ترکیه باید در اصل یوروماق ‪yorumaq‬‬
‫بودهباشد‪ .‬حال برگردیم به یک سؤال مهم‪ :‬ریشۀ یوروش ترکی که در لغت معیار جغتایی به دو معنی‬
‫آمده و ذکر شد‪ ،‬یوگورمک است یا یورومک؟ گفتیم که هادی‪ ،‬یوروش را گونهای از یئریش و مخفف‬
‫یویوروش گرفتهاست‪ .‬اگر یوروش از ریشۀ یوریماق ترکی میانه بودهباشد‪ ،‬تلفظ اصلی و کهن باید‬
‫یوروش ‪ yoruş‬در معنی طرز راه رفتن (و نه حمله کردن) بودهباشد؛ اما یوروش ‪ yürüş‬در معنی حمله‬
‫کردن به نظر میرسد مخفف یوگوروش ‪ yügürüş‬بودهباشد‪ .‬هادی احتمال اخیر را ضعیف دانسته و‬
‫رد کردهاست و یوروش را همان یورویوش ‪ yürüyüş‬دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪)831 :1386 ،‬؛ در حالی‬
‫که اگر یوروش از ریشۀ یوروماق ‪ yorumaq‬بودهباشد‪ ،‬تلفظ اصلی شکل کامل آن‪ ،‬باید یورویوش‬
‫‪ yoruyuş‬باشد نه یورویوش ‪ .yürüyüş‬با توجه به آنچه ذکر کردیم‪ ،‬به نظر میرسد تخلیطی بین‬
‫یوروماق ‪ yorumaq‬و یورومک ‪ yürümək‬در ذهن هادی اتفاق افتادهباشد که البته معنی یورومک در‬
‫ترکی ترکیه سبب آن است و به نظر مصحح کتاب حاضر‪ ،‬مخفف یوگوروش ‪ yügürüş‬بودنِ کلمۀ‬
‫یوروش ‪ yürüş‬ترکی (همان یورش فارسی شده) از مصدر یوگورمک‪ yügürmək‬در معنی حمله‬
‫کردن با توجه به تلفظ اصلی و معنی کهن و اصیل یوروش ‪ yürüş‬محتملتر است‪ .‬پس میتوان سیر‬
‫تخفیف (مخفف شدن) و تبدیل یوگوروش به یوروش را چنین تبیین کرد‪ :‬یوگوروش‬
‫‪ ←yügürüş/yüyürüş‬یوگروش ‪ ← yügrüş/yüyrüş‬یوروش ‪. yürüş‬‬
‫‪ - 327‬هم یالوارماق ‪ yalvaremaq‬و هم یاخارماق ‪ yaxarmaq‬در زبان ترکی آذربایجانی معاصر‪ ،‬به‬
‫معنی التماس کردن و خواهش عاجزانه کردن است (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 727 :1386 ،‬و ‪ 732‬و زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ 1332 :1394‬و ‪ .)1360‬در ترکی معیار جغتایی یاقارماق ‪ yaqarmaq‬در معنی التماس و اظهار عجز و‬
‫در سنگالخ به معنی الحاح کردن مشاهده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 255 :1392 ،‬و استرآبادی‪،‬‬
‫‪ .)259 :1384‬حاصل جمع معنی دو منبع ارزشمند این است‪ :‬الحاح و پافشاری و خواهش همراه با عجز‬
‫و التماس‪ .‬در ترکی آذربایجانی امروزی یالوار یاخار ‪ yalvar yaxar‬نه به صورت فعل‪ ،‬بلکه به صورت‬
‫اسم‪ ،‬در معنی التماس‪ ،‬زاری و ضعف‪ ،‬خواهش عاجزانه به کار میرود‪ .‬یالوار یاخار ائلهمک‪ /‬ائتمک‬
‫صورت فعلی است که از این اسم ساخته و به کار بردهمیشود‪ .‬صورت رایجتر‪ ،‬یالواریب یاخارماق‬
‫‪ yalvarıb yaxarmaq‬در معنی التماس کردن‪ ،‬با زاری و ضعف التماس کردن‪ ،‬خواهش عاجزانه کردن‪،‬‬
‫گریستن و خواستن نیز به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 732 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪.)1360 :1394 ،‬‬
‫‪ -328‬فرهاد رحیمی یِنْقِلْدَه را نیقِلده (نیققیلدا) خواندهاست و به همین شکل امر‪ ،‬ماضی و مضارع را‬
‫نوشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)171 :1390 ،‬نیققلداماق از افعال تقلیدی و اسم صوتی زبان ترکی در معنی‬
‫‪363‬‬
‫نق نق کردن‪ ،‬آخ و واخ کردن (از درد‪ ،‬خستگی یا لذت جنسی) است که به صورت نق زدن به فارسی‬
‫وارد شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪)1287 :1394 ،‬؛ در حالی که عبدالرحیم در نسخۀ خطی به وضوح‬
‫یِنْقِلْدَه‪ ،‬ینقلدهدی و ینقلدار نوشتهاست‪ .‬اگر نیقلده بود‪ ،‬مصنف آن را جزو افعال و صیقی مینوشت که با‬
‫حرف «نون» شروع میشدند‪ .‬پیداست که یینقیلداماق ‪ yınqıldamaq‬نیز از مصادر و افعال تقلیدی و‬
‫اسمصوتی ترکی است؛ اما جستجوی ما در پیدا کردن اصل و معنی این مصدر ترکی در فرهنگهای ترکی‬
‫و نیز اصل و معنی «قمقم کردن» در فرهنگهای فارسی به نتیجه نرسید‪ .‬شاید به لقلقۀ زبان‪ ،‬در ترکی‬
‫قزلباشی یینقیلداماق گفتهمیشده است‪ .‬لقلق و لقلقۀ در زبان عربی معاصر‪ ،‬اسم صوت یا نامآوا است و‬
‫به معنی بانگ برآوردن‪ ،‬با نوک صدا درآوردن (لکلک)‪ ،‬صدای نوک پرنده‪ ،‬ورور کردن‪ ،‬پچ پچ کردن‪،‬‬
‫ورّاجی کردن‪ ،‬یاوهگویی کردن‪ ،‬سخنچینی‪ ،‬دریوری گفتن‪ ،‬اراجیف گفتن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬آذرنوش‪،‬‬
‫‪ .)623 :1381‬لقلقه در فارسی نیز دیده میشود و به صدا یا آواز لقلق (همان لکلک) و نیز هر بانگ که‬
‫به اضطراب وحرکت باشد‪ ،‬گفتهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬دهخدا‪ :1346 ،‬مدخل لقلقه و نیز معین‪ :1371 ،‬مدخل‬
‫لقلقه)‪ .‬بعید نیست که قمقم کردن عبدالرحیم نیز گونهای تقلیدی از صدای پرندگانی مثل لکلک و کبوتر‬
‫باشد که انسان آن صدا را دربیاورد‪ .‬در ضمن یینقیلدار یا همان یینقیلدایار ‪ yınqıldayar‬مستقبل است‬
‫و مضارع آن یینقیلداییر ‪ yınqıldayır‬یا همان یینقیلدیر ‪ yınqıldır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 329‬یانگا ‪ yaŋa‬در دیوان‪ ،‬در ترکی اوغوزی‪ ،‬به معنی کنار و ساحل رود و کنارۀ هر رودخانه آمدهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ )591 :1384 ،‬یانگا همان یانا ‪ yana‬است و به فعل مورد بحث ما ارتباط مستقیم ندارد‪.‬‬
‫یانگلیق ‪ yaŋlıq‬در دیوان به معنی لغزش و خطا در حرف و عمل آمدهاست که به فعل مورد بحث ما‬
‫مربوط میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)597 :‬شکل بی غنّۀ یانگلیق‪ ،‬یانلیق ‪ yanlıq‬میشود‪ .‬یانگیلغان ‪yaŋılğan‬‬
‫در دیوان به معنی بسیار سهو کننده و فراموشکار آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)599 :‬طبق قواعد دقیق دستوری‬
‫و صرفی زبان ترکی‪ ،‬از این کلمۀ اخیر‪ ،‬میتوان بن یانگیل ‪( yaŋıl‬همان یانیل ‪ )yanıl‬و مصدر یانگیلماق‬
‫‪( yaŋılmaq‬همان یانیلماق ‪ )yanılmaq‬در معنی سهو کردن و فراموش کردن را استنباط کرد‪ .‬در ترکی‬
‫معیار جغتایی یانگماق ‪ yaŋmaq‬به معنی سهو کردن‪ ،‬غلط گفتن‪ ،‬خطا کردن و اشتباه کردن و یانیلماق‬
‫‪( yanılmaq‬همان یانگیلماق ترکی میانه) در معنی سبب خطا شدن‪ ،‬سبب اشتباه شدن و فریب خوردن‬
‫دیدهمیشود‪ .‬در همین ترکی یانگلیش ‪ yaŋlış‬و یانلیش ‪ yanlış‬و یانگیش ‪ yaŋış‬هرسه‪ ،‬در معنی‬
‫خطا‪ ،‬اشتباه‪ ،‬سهو‪ ،‬غلط‪ ،‬غفلت و مالل دیدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)258 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫نیز یانیلماک ‪ yanılmak‬در معنی سهو کردن‪ ،‬اشتباه کردن و گول خوردن‪ ،‬یانیلگی ‪( yanılgı‬یانیلقی‬
‫‪ yanılqı‬ترکی آذربایجانی) و یانیلتی ‪ yanıltı‬و یانلیش ‪ yanlış‬هر سه به معنی غلط‪ ،‬اشتباه‪ ،‬خطا و‬
‫شبهه کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)761 :1391 ،‬در منابع ترکی میانه و جدید اثری از یانگاماق‬
‫‪364‬‬
‫‪ yaŋamaq‬یا یاناماق ‪ yanamaq‬در معنی سهو کردن و اشتباه کردن وجود ندارد؛ اما صورت یانگماق‬
‫و یانگیلماق‪ ،‬همان طور که دیدیم در ترکی معیار میانه و جغتایی کاربرد داشتهاست‪ ،‬با این وصف‪ ،‬به نظر‬
‫می رسد یانگاماق‪/‬یاناماق‪ ،‬در معنی سهو کردن‪ ،‬خطا کردن و اشتباه کردن‪ ،‬اگر حاصل استنباطهای ترکی‪-‬‬
‫پژوهانۀ عبدالرحیم نباشد‪ ،‬از اختصاصات ترکی قزلباشی است‪ .‬یانگار یا یانار ‪ yanar‬مستقبل است و‬
‫مضارعش یانگیر ‪ yaŋır‬یا یانیر‪ yanır‬میشود‪.‬‬

‫‪ - 330‬یوبانماق ‪ yubanmaq‬در دیوان به معنی غافل شدن (از کار) و رها ساختن (کار) و کنارهگیری (از‬
‫کار) دیده میشود (کاشغری‪ .)475 :1384 ،‬یوباماق ‪ yubamaq‬نیز در دیوان به معنی رها ساختن (کار)‬
‫و نصف و نیمه ول کردن (کار) و نپرداختن (به کار) دیده میشود (همان‪ .)477 :‬یوباتماق ‪yubatmaq‬‬
‫نیز در دیوان به معنی سرهمبندی کردن (کار)‪ ،‬پشت گوش انداختن و به اغفال و اهمال واداشتن به کار‬
‫رفتهاست‪ .‬کاشغری تصریح کردهاست که معنی اصلی یوباتماق‪« ،‬حیله کردن» و شکل حقیقی آن یوبالماق‬
‫‪ yublamaq‬و معنی آن‪ ،‬فریب دادن است (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)422 :‬در این صورت یوباتماق‪ ،‬شکل متعدّی‬
‫سببیِ یوبانماق نیست‪ ،‬بلکه در اصل مصدر متعدّی سببی از یوبالماق است و صروت اصلی و کامل آن‬
‫یوبالتماق ‪ yublatmaq‬در معنی فریب دادن است‪ .‬سؤال اینجاست‪ :‬آیا یوبانماق با یوبالماق یکی است‬
‫یا ما با دو مصدر و دو فعل جداگانه سر و کار داریم؟ هادی بر اساس یوباتماق معانی غافل شدن‪،‬‬
‫سهل انگاری کردن‪ ،‬نادیده گرفتن‪ ،‬پشت گوش انداختن را برای یوباماق و یوباتماق استنباط کردهاست‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)843 :1384 ،‬معنای دقیق یوبانماق و یوباماق در دیوان‪ ،‬همان گونه که در ابتدای این حاشیه‬
‫آوردم‪ ،‬غافل شدن‪ ،‬نپرداختن‪ ،‬رها ساختن‪ ،‬کنارهگیری کردن‪ ،‬نصف و نیمه رها کردن کار بودهاست‪ .‬هادی‬
‫یوبانماق و یوباماق را از ریشۀ یوتماق ‪( yutmaq‬در ترکی ترکیه‪ :‬بلعیدن‪ /‬فروخوردن) دانستهاست‬
‫(همان) که درست نیست؛ چرا که عالوه بر بلعیدن و فروخوردن‪ ،‬معانی یوتماق‪ /‬اوتماق‪ /‬اودماق در‬
‫ترکی‪ ،‬سخن یا حرکت زشت و بد را دیدن و «تحمل کردن و دم فروبستن» و «باور کردن فریب» یا کسی‬
‫را «فریب دادن» است (ر‪.‬ک‪ .)175 :1386 .‬به نظر میرسد که یوبانماق و یوباماق و یوباتماق از ریشۀ‬
‫فرضی یوب ‪ yub‬و مصدر یوبماق ‪ yubmaq‬در معنی غافل شدن‪ /‬کردن‪ ،‬اهمال و اغفال شدن‪ /‬کردن و‬
‫نیز فریب دادن‪ /‬خوردن باشد؛ نه از ریشۀ یوتماق (بلعیدن و فروخوردن)‪ .‬شگفتا که در ترکی معیار‬
‫جغتایی‪ ،‬یوبانماق و یوباماق دیده نمیشود‪ .‬در ترکی ترکیه نیز دیده نمیشود‪ .‬اما در ترکی اصیل و ریشهدار‬
‫آذربایجانی‪ ،‬یوبانماق به معنی تأخیر کردن‪ ،‬درنگ کردن‪ ،‬به تأخیر افتادن کاربرد روزانه دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع‬
‫شاهمرسی‪.)1375 :1394 ،‬‬
‫‪ - 331‬یاشاماق در زبان ترکی به معنی مطلق زندگی کردن است‪ .‬در دیوان نیز به معنی مطلق زندگی کردن‬
‫آمدهاست (کاشغری‪ .) 478 :1384 ،‬برای زندگی دراز و طوالنی که مدّ نظر عبدالرحیم است‪ ،‬در دیوان‬
‫‪365‬‬
‫اوزون یاشاماق ‪ uzun yaşamaq‬به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬یاشاماق در ترکی جغتایی به معنی‬
‫زیستن‪ ،‬عمر کردن‪ ،‬ترقّی کردن و بزرگ شدن دیدهمیشود (اوزبکی البخاری‪ .)54 :1392 ،‬در ترکی ترکیه‬
‫نیز یاشاماق به معنی زیستن‪ ،‬زندگی کردن و عیش کردن کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)766 :1391 ،‬در ترکی‬
‫آذربایجانی معاصر یاشاماق به معنی زندگی کردن‪ ،‬زیستن‪ ،‬در قید حیات بودن‪ ،‬زنده بودن‪ ،‬موجود بودن‪،‬‬
‫سکونت داشتن‪ ،‬گذران کردن‪ ،‬ادامه داشتن‪ ،‬امرار معاش کردن کاربرد دارد (داشقین‪ .)751 :1386 ،‬در‬
‫جریان تحقیق متوجه شدیم که متأسفانه‪ ،‬زارع شاهمرسی دقیقاً عین این معانی اخیر مدخل یاشاماق‬
‫‪ yaşamaq‬را از فرهنگ ترکی‪ -‬فارسی علی داشقین گرفته و همانها را بدون هیچ افزودنی عیناً نوشته‪،‬‬
‫بدون این که کوچکترین اشارهای به منبع و مأخذ اصلی داشتهباشد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪.)1349 :1394 ،‬‬
‫در حالی که روش علمی درست و منطقی و منصفانه این است که اگر مطلبی را از کسی عیناً نقل میکنیم‪،‬‬
‫حداقل یادی از او و نام او یا کتاب او که برایش سالها زحمتها کشیدهاست‪ ،‬حداقل با حروف اختصاری‬
‫و در داخل پرانتز بکنیم‪ .‬زارع شاهمرسی فکر کرده است که چون در ابتدای کتابش‪ ،‬منابع و مأخذ را به‬
‫طور کلی معرفی کردهاست؛ مثالً کتاب فرهنگ ترکی‪ -‬فارسی داشقین را جزو کتابهای منبع و مأخذ‬
‫آوردهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،)25 :‬کفایت میکند‪ .‬در حالی که اصول فرهنگنویسی این است که منبع و مأخذ‬
‫را به صورت حروف اختصاری قید کنیم؛ مثالً مرحوم دهخدا‪ ،‬در نوشتن لغتنامۀ خودش بارها و بارها‬
‫از منابع و مأخذش چون برهان قاطع و آنندراج و ناظماالطبا و غیاثاللغات و فرهنگ انجمنآرای ناصری‬
‫و ‪ ...‬مطلب برداشته‪ ،‬ولی بالفاصله به تک تک آنها‪ ،‬داخل پرانتز‪ ،‬ارجاع دادهاست و گاه یادداشتهای خود‬
‫را هم به آنها افزودهاست‪ .‬مهم این است که حرف و نظر دیگران را طوری ننوشته که خواننده گمان کند‬
‫که حرف و نظر خودِ اوست‪ .‬این روش درست و صحیح و علمی است و سبب میشود‪ ،‬شائبۀ دزدی‬
‫مطلب و سرقت علمی و ادبی نیز از ما رفع شود‪ .‬در زبان غنی ترکی تمایزی ظریف میان یاشاماق به معنی‬
‫زندگی کردن و دیریلمک ‪ dirilmək‬زنده شدن‪ ،‬احیا شدن وجود دارد‪ .‬برای همین فعل امر‪ /‬دعا یاشا‬
‫‪ yaşa‬و یاشاسین ‪ yaşasın‬برای کیفی زندگی کردن و زندگی مترقّی و عیش کردن به کار میرود؛ نه‬
‫هر زنده بودنی‪ .‬یاشار یا همان یاشایار ‪ yaşayar‬مستقبل است و مضارع آن یاشاییر ‪ yaşayır‬یا همان‬
‫یاشیر ‪ yaşır‬میشود‪.‬‬
‫‪ - 332‬در دیوان مشاهده نشد‪ .‬در فرهنگ جغتایی‪ -‬فارسی شیخ سلیمان افندی اوزبکی البخاری‪ ،‬به صورت‬
‫ایسالنماق ‪ ıslanmaq/ islanmaq‬در معنی نمناک کردن‪ ،‬تر کردن‪ ،‬خیس کردن و مرطوب گردانیدن‬
‫دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ )67 :1392 ،‬و این سخت عجیب است؛ چون فعل الزم ایسالنماق علی‪-‬‬
‫االصول باید به معنی نمناک شدن‪ ،‬تر شدن‪ ،‬خیس شدن و مرطوب شدن باشد و آنچه به معنی متعدّی‬
‫خیس کردن و تر کردن است‪ ،‬ایسالتماق ‪ ıslanmaq/islatmaq‬است نه ایسالنماق‪ .‬در فرهنگ سنگالخ‬
‫‪366‬‬
‫برای مصدر الزم ایسالنماق دو معنی‪ .1 :‬بو برداشتن و متعفن شدن ‪« .2‬خیسیدن» (؟) ذکر شدهاست و‬
‫برای مصدر متعدی ایسالتماق نیز دو معنی خیساندن ذکر شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)63 :1384 ،‬در‬
‫ترکی ترکیه ایسالنماک ‪ ıslanmak‬به معنی خیس شدن و تر شدن کاربرد دارد (گلکاریان‪.)345 :1391 ،‬‬
‫تلفظ ییسالنماق ‪ yıslanmaq‬و ییسالتماق ‪ yıslatmaq‬تلفظ خاص قزلباشی این فعل است و در ترکی‬
‫معاصر آذربایجانی این تلفظ رایج نیست و صورت ایسالنماق ‪ islanmaq/ıslanmaq‬و ایسالتماق‬
‫‪ islatmaq/ ıslatmaq‬به ترتیب در در معنی خیس و مرطوب و تر و نمناک کردن و خیس و مرطوب‬
‫و تر و نمناک کردن‪ ،‬آب پاشیدن و در آب خواباندن به کار میرود (داشقین‪ 475-474 :1386 ،‬و زارع‬
‫شاهمرسی‪ .)316 :1394 ،‬دربارۀ اتیمولوژی کلمه‪ ،‬هادی‪ ،‬به نقل از ایوب اوغلو ایسالنماق را گونهای‬
‫تغییریافته از سوالنماق ‪ sulanmaq‬ترکی در معنی آبدار شدن‪ ،‬آب خوردن‪ ،‬آبکی شدن‪ ،‬از بن سو ‪su‬‬
‫(آب) دانستهاست که آوایی (‪ )/ı/‬به اول آن افزوده شدهاست‪ .‬به نظر او چنین اضافه یا کم شدن یک آوا‬
‫در اول کلمات ترکی نادر‪ ،‬ولی مرسوم است؛ برای مثال آسیرقا← سیرقا (هر دو گوشواره)‪ ،‬ایسیتما‬
‫‪ ←ısıtma‬سیتما ‪( sıtma‬تب)‪ ،‬اوساماق ‪ ←usamaq‬سوساماق ‪( susamaq‬تشنه شدن) (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪،‬‬
‫‪ .)150 :1386‬جعفرزاده نیز همین نظر را دارد (ر‪.‬ک‪ .‬جعفرزاده‪ .) 438 :1389 ،‬نکتۀ مهم تناظری است که‬
‫بین ایس ‪ ıs/is‬در ایسالق ‪ islaq‬ترکی و خیس فارسی به چشم میآید‪ .‬طبق قواعد تناظر بین کلماتی که‬
‫در سومری و فارسی با صامت ‪/‬ق ‪ /q‬یا ‪/‬خ ‪ /x‬یا ‪/‬گ ‪ /g‬شروع میشوند با کلماتی که در ترکی با حذف‬
‫صامت آغازین شروع میشوند و قبالً در حاشیۀ مربوط به کلمۀ قوش در همین کتاب به آن پرداختیم‪ ،‬و‬
‫گیشیگ ‪ gişig‬سومری در معنی درب و ائشیک ‪ eşik‬ترکی کهن را در معنی درب‪ ،‬که پروفسور عثمان‬
‫ندیم تونا‪ ،‬آن را به همراه نمونههای دیگر بررسی کردهاست‪ ،‬مثال زدیم (ر‪.‬ک‪ .‬ندیم تونا‪ ،)27 :1390 ،‬به‬
‫نظر میرسد که خیس فارسی با ایس ‪ is‬ترکی به همان نحو متناظر باشد‪.‬‬
‫‪ - 333‬متأسفانه نمایۀ دیوان تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق‪ ،‬مدخل ائشیتمک را ندارد ولی در دیوان‬
‫‪( éşitmək‬با مصوت ‪( /é/‬متمایل به ‪ )/ə/‬به معنی شنیدن دیده میشود (بهاری‪ .)2003 ،‬در دیوان اَشیتمک‬
‫‪ éşitmək‬هم در معنی جستجو کردن و هم در معنی شنیدن در جمالتی مثل «قوالق ائشیتسه کؤنگول‬
‫بیلیر» ‪ qulaq eşitsə köŋül bilir‬دیده میشود (کاشغری‪ .)168 :1384 ،‬در ترکی جغتایی ائشیتمک‬
‫یا ایشیتمک مشاهدهنشد؛ به جای ائشیتمک در این ترکی‪ ،‬تینگالماق ‪( tıŋlamaq‬همان تینلهمک‪ /‬دینلهمک‬
‫ترکی غربی) در معنی استماع‪ ،‬گوش دادن و شنیدن و تویماق ‪( tuymaq‬همان دویماق) در معنی ‪.1‬‬
‫استماع‪ ،‬شنیدن ‪ .2‬احساس کردن‪ ،‬درک کردن‪ ،‬ادراک کردن‪ ،‬فهمیدن مشاهدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی‬
‫البخاری‪ 126 :1392 ،‬و استرآبادی‪ .)130 :1384 ،‬در دیوان‪ ،‬تینگالماق ‪ tıŋlamaq‬به معنی گوش کردن‬
‫مشاهده میشود (کاشغری‪ )605 :1384 ،‬که البته با شنیدن متمایز است و نیز در دیوان تویماق ‪tuymaq‬‬
‫‪367‬‬
‫به معنی دریافتن‪ ،‬درک کردن‪ ،‬ادراک کردن‪ ،‬فهمیدن به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)542 :1384 ،‬در ترکی‬
‫ترکیه برای شنیدن سه فعل داریم‪ :‬دویماک ‪ ،duymak‬ایشیتمک ‪ ،işitmek‬دینلهمک ‪dinlemek‬‬
‫(گلکاریان‪ .)287 :1385 ،‬در این نوع ترکی‪ ،‬دویماک (دویماق) در مفهوم شنیدن زیاد به کار میرود‪ .‬در‬
‫ترکی آذربایجانی ائشیتمک ‪ eşitmək‬در معنی شنیدن و دریافتن به صورت گستردهای به کار میرود‬
‫(داشقین‪ .)282 :1386 ،‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬دینلهمک ‪ dinləmək‬در معنی گوش دادن‪ ،‬گوش فرا دادن‪،‬‬
‫شنیدن‪ ،‬دریافتن‪ ،‬دریافت کردن و تحویل گرفتن و دویماق ‪ duymaq‬در معنی حس کردن‪ ،‬احساس‬
‫کردن‪ ،‬دریافتن و متوجه شدن به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 211 :‬و ‪ .)244‬با توجه به بررسی ما‪ ،‬صورت‬
‫ییشیتمک ‪ yişitmək‬عبدالرحیم سخت عجیب و نادر است‪ .‬این که آیا در ترکی قزلباشی آن را به کار‬
‫میبردهاند یا نه‪ ،‬نمیدانیم‪.‬‬
‫‪ - 334‬یوغرولماق ‪ yoğrulmaq‬در دیوان به معنی خمیر شدن به کار رفتهاست‪« .‬اون یوغرولدی» ‪un‬‬
‫‪ :yoğruldi‬آرد خمیر شد (کاشغری‪ .)484 :1384 ،‬از این مصدر میتوان یوغروماق ‪ yoğrumaq‬و نیز‬
‫یوغروتماق ‪ yoğrutmaq‬را در معنی خمیر کردن استنباط کرد‪ .‬در ترکی معیار جغتایی یوغرولماق به‬
‫معنی سرشته شدن و خمیر شدن و یوغورماق ‪ yoğurmaq‬در معنی خمیر کردن‪ ،‬سرشتن‪ ،‬تخمیر کردن‪،‬‬
‫عجین کردن‪ ،‬مخلوط کردن و نیز در معنی تعبیر کردن و فال نیک دیده میشود‪ .‬یوغروش ‪ yoğruş‬در‬
‫این ترکی به معنی تخمیر شدن‪ ،‬عمل تخمیر و خمیر کردن کاربرد داشتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ 266‬و اوزبکی البخاری‪ .)263 :1392 ،‬در ترکی ترکیه معاصر یوغورتماک ‪ yoğurtmak‬به معنی خمیر‬
‫کردن‪ ،‬مالیدن و به شکل خمیر درآوردن و زواله کردن کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)779 :1391 ،‬در ترکی‬
‫آذربایجانی نیز یوغورتماق در معنی خمیر کردن کاربرد دارد (داشقین‪ .)777 :1386 ،‬با این شواهد معلوم‬
‫است که شکل اصلی مصدر باید یوغورماق با صامت ‪ /ğ/‬باشد‪ ،‬نه یوقورماق با صامت ‪ ./q/‬یوقورالر‬
‫مستقبل است و مضارعش یوقورالییر ‪ yoqurlayır‬یا یوقورلور ‪ yoqurlur‬میشود‪.‬‬
‫‪ . 335‬در دیوان یاسی ‪ yası‬به معنی صاف و پهن آمدهاست (کاشغری‪ .)452 :1384 ،‬در ترکی جغتایی نیز‬
‫یاسی به معنی پهن‪ ،‬صاف‪ ،‬عریض‪ ،‬وسیع و راست آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ 254 :1392 ،‬و نیز‬
‫استرآبادی‪ .)258 :1384 ،‬در ترکی ترکیه یاسسی ‪ yassı‬به معنی پهن‪ ،‬صاف و هموار و یاسیلماک‬
‫‪ yasılmak‬به معنی مسطح شدن‪ ،‬هموار و صاف شدن و نیز یاسسیلتماک ‪ yassıltmak‬به معنی مسطح‬
‫کردن‪ ،‬صاف و هموار کردن مستعمل است (گلکاریان‪ .)766 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی یاستی ‪yastı‬‬
‫به معنی پهن‪ ،‬مسطح و صاف و یاستیالماق ‪ yastılamaq‬به معنی پهن کردن‪ ،‬مسطح و صاف کردن‬
‫مستعمل است (داشقین‪ .)751-750 :1386 ،‬یاسدیالر ‪ yasdılar‬یا یاسدیالیار ‪ yasdılayar‬مستقبل‬
‫است و مضارعش یاسدیالییر ‪ yasdılayır‬یا یاسدیلیر ‪ yasdılır‬میشود‪.‬‬
‫‪368‬‬
‫‪ - 336‬در دیوان به صورت یولدوز ‪ yulduz‬در مفهوم اسم عام (عمومی) و جمع برای همۀ ستارگان و‬
‫کواکب دیدهمیشود (کاشغری‪ .)458 :1384 ،‬در همین منبع ییلدیز ‪ yıldız‬به معنی بن و ریشۀ درخت‬
‫آمدهاست (همان)‪ .‬در ترکی معیار جغتایی هم به صورت یولدوز ‪ ،yulduz‬هم به صورت یالدوز ‪،yalduz‬‬
‫هم به صورت یالدیز ‪ yaldız‬و هم به صورت ییلدیز ‪ yıldız‬در معنی ستاره‪ ،‬کوکب‪ ،‬نجم‪ ،‬اختر و سیاره‬
‫دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ 256 ،264 :1392 ،‬و ‪ .)267‬در ترکی ترکیه گونۀ ییلدیز ‪ yıldız‬در معنی‬
‫ستاره کاربرد روزانه دارد (گلکاریان‪ .)777 :1391 ،‬در مظهرالترکی و در ترکی قزلباشی همان گونه که در‬
‫این کتاب شاهدیم هم گونۀ اصیل و کهن یولدوز و هم گونۀ خاص آذربایجانی اولدوز ‪( ulduz‬با حذف‬
‫صامت ‪ /y/‬از ابتدای کلمه) به کار رفتهاست‪ .‬در ترکی آذربایجانی کنونی‪ ،‬تنها گونۀ اولدوز در معنی اصیل‬
‫ستاره و در معنی مجازی مشهور و نامی باقی ماندهاست (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ )696 :1386 ،‬و از گونۀ کهن و‬
‫اصیل یولدوز خبری نیست‪ .‬هادی اولدوز و ایلدیریم ‪( ıldırım‬همان ییلدیریم ‪ )yıldırım‬را از ریشۀ‬
‫یالماق ‪ yalmaq‬ترکی قدیم به معنی برافروخته شدن‪ ،‬شعلهور شدن‪ ،‬مشتعل شدن و درخشیدن گرفته‪-‬‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ 180 :1386 ،‬و ‪ 151‬و ‪ .)816‬یال ‪ yal‬در ترکی باستان به معنی درخشیدن‪ ،‬شعلهور‬
‫شدن و یالینگ ‪ yalıŋ‬به معنی شعله‪ ،‬صخرۀ بلند و برهنه بودهاست (ندیم تونا‪ .)31 :1390 ،‬در دیوان‬
‫یالماق در معنی شعلهورشدن و لهیب کشیدن آمدهاست (کاشغری‪ .)468 :1384 ،‬در همین منبع یالین‬
‫‪ yalın‬به معنی زبانه‪ ،‬زبانۀ آتش و شعله آمدهاست (همان‪ )451 :‬و از یالینگ ‪( yalıŋ‬با نون غنّه) به معنی‬
‫برهنه و لخت متمایز شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)593 :‬در سنگالخ نیز یالین به معنی شعلۀ آتش آمدهاست و‬
‫از یالینگ به معنی برهنه و عریان جدا نوشتهشدهاست‪ .‬در همین کتاب یالینلیق ‪ yalınlıq‬در معنی افروخته‬
‫و مشتعل آمدهاست (استرآبادی‪ .)261 :1384 ،‬در ترکی جغتایی یالین به معنی پرتو آتش‪ ،‬شعلۀ آتش‪،‬‬
‫زبانۀ آتش‪ ،‬شدّت حرارت و گرمی آتش آمدهاست و در این زبان نیز از یالینگ به معنی عریان‪ ،‬برهنه‪،‬‬
‫لخت و بیلباس متمایز شدهاست‪ .‬در این زبان یالینالماق ‪ yalınlamaq‬در معنی افروخته شدن‪ ،‬مشتعل‬
‫گشتن‪ ،‬شعله ور شدن‪ ،‬زبانه کشیدن‪ ،‬درخشیدن‪ ،‬برق زدن و شرر داشتن کاربرد داشتهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)256 :1392 ،‬امروزه یاالو ‪ / yalav‬یالوو ‪ yalov‬یا همان آالو ‪ / alav‬آلوو ‪ alov‬از همین‬
‫ریشه‪ ،‬در ترکی آذربایجانی در معنی شعله و زبانۀ آتش رایج است (داشقین‪ 37 :1386 ،‬و ‪ .)732‬اهالی‬
‫روستای پدری من (مصحح) کلمۀ یاالو را به جای یالوو‪ ،‬آالو و آلوو به کار میبرند‪ .‬بر اساس آنچه‬
‫گفتهشد‪ ،‬یولدوز در اصل باید یالدوز ‪ yalduz‬یا یالدیز ‪ yaldız‬در معنی روشن‪ ،‬شعلهور و درخشان‬
‫بودهباشد‪ .‬گفتیم که در ترکی معیار جغتایی هر دو گونۀ اخیر در معنی ستاره و هر چیز برّاق و درخشان‬
‫آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)256 :1392 ،‬در سنگالخ یالدوز به معنی مذهّب و زراندود آمدهاست‬

‫‪369‬‬
‫(استرآبادی‪ .) 261 :1384 ،‬در ترکی امروزی ترکیه یالدیز به معنی مذهّب کاری‪ ،‬آب طال و نقره است‬
‫(گلکاریان‪ .)759 :1391 ،‬اما پیداست که شکل کهن و اصیل الدوز‪ ،‬در معنی ستاره‪ ،‬باید یالدوز بودهباشد‪.‬‬
‫‪ - 337‬در دیوان کلمۀ یایاق مشاهده نشد؛ اما یاذاقلیق ‪( yažaqlıq‬همان یایاقلیق ‪ )yayaqlıq‬به معنی‬
‫پیادهروی و راه رفتن به کار رفتهاست (کاشغری‪ .)463 :1384 ،‬از کلمۀ اخیر میتوان یاذاق ‪( yažaq‬همان‬
‫یایاق ‪ )yayaq‬در معنی پیاده را استنباط کرد‪ .‬در سنگالخ یایاق ‪ yayaq‬به معنی پیاده آمدهاست‬
‫(استرآبادی‪ .)264 :1384 ،‬در ترکی معیار جغتایی یایاق و یایا ‪ yaya‬به معنی پیاده و سپاه پیاده کاربرد‬
‫داشتهاست (اوزبکی البخاری‪ .)258 :1392 ،‬در ترکی ترکیه یایا ‪ yaya‬هم به معنی پیاده و هم پیادهرو‬
‫کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)768 :1391 ،‬در دیوان یایا به معنی نشیمنگاه و کفل انسان به کار رفتهاست‬
‫(کاشغری‪ 453 :1384 ،‬و ‪ .)511‬در فرهنگهای ترکی آذربایجانی یایاق به معنی پیاده و منحنی دیدهمیشود‬
‫(زارع شاهمرسی‪ .)1371 :1394 ،‬در فرهنگهای ترکی در ایران‪ ،‬یایا ‪ yaya‬به معنی پیاده‪ ،‬کج‪ ،‬ران‪ ،‬کفل‪،‬‬
‫گوشت ران اسب که لذیذترین قسمت آن است و نیز کف دست مشاهدهمیشود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪،‬‬
‫‪ .)1371 :1394‬گفتیم که در دیوان یاذاقلیق ‪( yažaqlıq‬همان یایاقلیق) به معنی پیادهروی و راه رفتن به‬
‫کار رفتهاست‪ .‬در فرهنگ ترکی آذربایجانی‪ -‬فارسی پرویز زارع شاهمرسی نیز یایاقلیق ‪ yayaqlıq‬به‬
‫معنی «پیادهروی» آمدهاست‪ .‬در جریان تحقیق متوجه شدیم که زارع شاهمرسی‪ ،‬این کلمه را از دیوان‬
‫گرفته و طبق معمول کارش‪ ،‬بدون ذکر مأخذ آن را در فرهنگ لغت ترکی آذربایجانی معاصر گنجاندهاست‪،‬‬
‫که این کارِ به هم آمیختن ترکی قدیم و میانه با ترکی جدید و ترکی شرقی ترکی جغتایی با ترکی غربی‬
‫ترکیه و آذربایجان آن هم در فرهنک لغت مربوط به ترکی معاصر آذربایجانی‪ ،‬نه علمی است و نه صحیح‪.‬‬
‫متأسفانه کار زارع شاهمرسی در ارجاع صحیح و دقیق ندادن به مأخذ کاری غیرعلمی و غیردقیق و به‬
‫اصطالح کشکولی است‪ .‬بسیاری از کلماتی که زارع شاهمرسی‪ ،‬به عنوان کلمات ترکی آذربایجانی آورده‪-‬‬
‫است‪ ،‬یا مربوط به ترکی کهن و میانه هستند‪ ،‬یا مربوط به ترکی جغتایی‪ ،‬یا انواع شاخههای زبان دریاگون‬
‫ترکی و این که ما بیاییم همۀ این انواع ترکی را بدون توجه به این که در میان مردم ترک آذربایجان در‬
‫عصر حاضر تداول دارند یانه‪ ،‬تحت عنوان ترکی آذربایجانی در یک فرهنگ دو جلدی ‪ 1400‬صفحهای‬
‫بگنجانیم و هیچگونه ارجاعی نیز به مطالبی که از منابع و مأخذی به شدت متعدد و متنوع که از آنها بهره‬
‫بردهایم‪ ،‬حتی در داخل پرانتز و به صورت اختصاری نکنیم و گمان کنیم که فرهنگی جامع و مانع نوشتهایم‬
‫که همتا و نظیری ندارد‪ ،‬سخت در اشتباه خواهیمبود و این کار ما نه تنها غیرعلمی و ناصحیح و‬
‫غیرتخصصی است‪ ،‬بلکه نوعی بیحرمتی به مخاطب و در اصل سرقت علمی و ادبی محسوب میشود‪.‬‬
‫یایاقلیق یا یایالیق ‪ yayalıq‬در ترکی معاصر آذربایجانی فقط میتوان کلمهای پیشنهادی برای «پیادهرو»‬
‫باشد نه این که ما بیاییم عین معنی هزار سال پیش آن‪ ،‬یعنی پیادهروی را بدون اشاره به مأخذ در جلوی‬
‫‪370‬‬
‫مدخلش بنویسیم! هادی در بررسی ریشۀ کلمۀ یایاق آن را عین آیاق ‪ ayaq‬در معنی پا دانستهاست‬
‫(هادی‪ .)826 :1386 ،‬در دیوان آذاق ‪ ažaq‬که همان آیاق در ترکی اوغوزی باشد‪ ،‬به معنی پا و رِجل‪،‬‬
‫آذاقالماق ‪( ažaqlamaq‬آیاقالماق) به معنی «با پا زدن»‪ ،‬آذاقالنماق ‪( ažaqlanmaq‬آیاقالنماق) به‬
‫معنی پا گرفتن و دارای پا شدن و آذاقیلق‪( ažaqlıq‬آیاقلیق) در معنی پایهدار به کار رفتهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ 200 ،143 ،110 :1384‬و ‪ .)204‬میبینیم که بین آذاقلیق (آیاقلیق) در معنی پایهدار و یاذاقلیق (یایاقلیق)‬
‫در معنی پیاده رفتن و راه رفتن در دیوان تمایز هست‪ .‬با توجه به تمایز اخیر میتوان بن یایاق (پیاده‪،‬‬
‫راهرو) را بنی مستقل از آیاق (پا) پنداشت‪ .‬بر خالف نظر عبدالرحیم که یایان ‪ yayan‬را غیرفصیح نوشته‪،‬‬
‫این کلمه به صورت یایانگ ‪ yayaŋ‬در ترکی معیار جغتایی به معنی پیاده آمدهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)259 :1392‬استرآبادی نیز همین کلمه را به شکل یایان در معنی پیاده آوردهاست و قید کردهاست که‬
‫در ترکی رومی (عثمانی) متداول است (استرآبادی‪ .)264 :1384 ،‬به هر حال‪ ،‬آمدن کلمۀ اصیل و کهن‬
‫یایاق در مظهرالترکی حاکی از تداول آن در حدود سه قرن پیش در آذربایجان است‪ .‬متأسفانه مردم امروز‬
‫آذربایجان به جای این کلمه‪ ،‬از کلمۀ فارسی پیاده با تلفظ پییادا ‪ piyada‬استفاده میکنند‪ .‬حال اگر کل‬
‫فرهنگهای لغت از این گونه کلمات اصیل و کهن ترکی پرکنیم‪ ،‬همان کاری که زارع شاهمرسی کرده‪،‬‬
‫هیچ توفیری به حال واقعیت جامعۀ ما نخواهدکرد‪ .‬البته باید همین جا خاطرنشان کرد که ما منکر کار‬
‫عظیم و ارزشمند امثال زارع شاهمرسی در جمعآوری میراث عظیم و بیپایان زبان و فرهنگ ترکی نیستیم‪.‬‬
‫‪ . 338‬در دیوان یمیش ‪ yémiş‬به معنی میوه‪ ،‬اسم جنس یا عام برای میوه و بار درختان اطالق شدهاست‬
‫(کاشغری‪ .)447 :1384 ،‬در ترکی جغتایی ییمیش ‪ yimiş‬به معنی میوه‪ ،‬ثمر‪ ،‬فاکهه‪ ،‬محصول و نیز به‬
‫مویز آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)267 :1392 ،‬در ترکی آذربایجانی نیز یئمیش ‪ yemiş‬هم به معنی‬
‫مطلق و عام میوه‪ ،‬هر نوع میوه و هم به معنی خاص کشمش‪ ،‬مویز و خشکبار به کار میرود (زارع‬
‫شاهمرسی‪ 1323 :1394 ،‬و داشقین‪ .)766 :1386 ،‬در فرهنگ ترکان آذربایجان دست خالی و بدون هدیه‪،‬‬
‫به دیدار کسی رفتن عیب است و اگر کسی چنین کند؛ میگویند‪« :‬الینده بیر ساپاقلی یئمیش ده گتیرمهدی»؛‬
‫یعنی در دستش میوۀ دُمداری (مثل سیب) هم نیاورد»‪.‬‬
‫‪ - 339‬در ترکی باستان و سومری او ‪ u‬به معنی خواب‪ ،‬چرت استراحت به کار میرفتهاست (ندیم تونا‪،‬‬
‫‪ .)47 :1390‬شکل پروتو‪ -‬ترکی واژه‪ ،‬اودو ‪ udu‬است و در ترکی باستان ‪ udi‬به معین خواب بودهاست‬
‫که فونم ‪ d/‬د‪ /‬به ‪ y /‬ی‪ /‬بدل شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬خیاوی‪ .)398 :1383 ،‬شکل سومری واژه او‪-‬تو ‪ u-tu‬در‬
‫معنی خوابیدن بودهاست که همان اودو ‪ udu‬ترکی باستان باشد‪ .‬در نظر روشن خیاوی و محققان‬
‫ترکیپژوه دیگر تحول فونم ‪ t/‬ت‪ /‬به ‪ d/‬د‪ /‬سپس تحول فونم ‪ d/‬د‪ /‬به ‪ t/‬ت‪ /‬در زبان ترکی در طول‬
‫تاریخ در زبانهای ترکی و سومری کامالً قانونمند بودهاست (ر‪.‬ک‪ .‬خیاوی‪ .)196 :1384 ،‬در ترکی میانه‬
‫‪371‬‬
‫نیز همین طور بودهاست‪ :‬در دیوان او ‪ u‬و اود ‪ ud‬و اودو ‪ udu‬به معنی خواب آمدهاست‪ .‬در همین کتاب‪،‬‬
‫اوسوز ‪( usuz‬او‪ +‬سوز) به معنی بیخواب آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬بهاری‪ .)2003 ،‬با این وصف اوماق ‪umaq‬‬
‫را باید در ترکی کهن به معنی خواب بگیریم‪ .‬در دیوان تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق‪ ،‬هرچند‬
‫در نمایه اثری از او‪ ،‬اود و اودو نیست‪ ،‬ولی اودوقلوق ‪ uduqluq‬به معنی غفلت آدمی از هر چیزی‬
‫آمدهاست (کاشغری‪ )144 :1384 ،‬که همین نشان میدهد که اودوق ‪ uduq‬به معنی غفلت در ترکی میانه‬
‫کابرد داشتهاست‪ .‬در دیوان اوذیماق ‪ užımaq‬در معنی خوابیدن دیدهمیشود (کاشغری‪.)547 :1384 ،‬‬
‫طبق قانون تبدیل ‪ /ž/‬به ‪ /y/‬که پیش از این به آن اشاره کردیم‪ ،‬یعنی طبق توضیح شیخ محمود کاشغری‬
‫که ترکان یغما‪ ،‬تخسی‪ ،‬قپچاق‪ ،‬یاباکو‪ ،‬تاتار‪ ،‬قای‪ ،‬چمول و اوغوز‪ ،‬هماهنگ با هم‪ ،‬حرف «ذ» ‪ /ž/‬را هر‬
‫زمان به «ی» ‪ /y/‬تبدیل میسازند و هیچگاه نمیتوانند «ذ» را تلفظ کنند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،)94 :‬اوذیماق همان‬
‫اوییماق ‪ uyımaq‬است‪ .‬از این مصدر‪ ،‬اوذیق ‪( užıq‬اوییق ‪ )uyıq‬در معنی خوابناک‪ ،‬خوابآلود‪،‬‬
‫خوابآلوده‪ ،‬اوذیتغان ‪( užıtğan‬اوییتغان ‪ )uyıtğan‬به معنی خوابآور‪ ،‬چرتآور‪ ،‬چرتآور‪ ،‬مخدّر‪،‬‬
‫اوذیتماق ‪ užıtmaq‬به معنی خوابکردن‪ ،‬اوذلوق ‪ užluq‬به معنی محل خواب حیوانات‪ ،‬اوذوشماق‬
‫‪ užuşmaq‬و اوذیشماق ‪ užışmaq‬به معنی با هم خوابیدن‪ ،‬مسابقۀ خواب دادن‪ ،‬خواب رفتن پا و دلمه‬
‫بستن ماست به کاررفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ 124 ،167 ،146 ،100 :‬و ‪ .)157‬از موارد اخیر میتوان اسمِ‬
‫اوذی ‪ užı‬یا همان اویی ‪ uyı‬را در معنی خواب استنباط کرد‪ .‬از دیگر سو در دیوان اوذوغ ‪ užuq‬در‬
‫معنی هشیار‪ ،‬بیدار دل‪ ،‬زیرک داریم (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ )109 :‬که همان اویوق ‪ uyuq‬باشد‪ .‬اوذوغلوق‬
‫‪ užuğluq‬در معنی بیداری و هشیاری (همان ایوغلوق ‪ )uyuğluq‬و نیز اوذونماق ‪ užunmaq‬در معنی‬
‫بیدار شدن (همان اویونماق ‪ )uyunmaq‬را هم داریم (همان‪ 144 :‬و ‪ .)164‬در این جا سؤالی پیش میآید‬
‫‪ :‬آیا اوذیماق (اوییماق) با اوذوماق (اویوماق) در ترکی میانه متمایز و دارای معانی ضد هم بودهاند؟ آیا‬
‫بن اوذی (اویی) با اوذو (اویو) متمایز و دارای معنای متضاد بودهاست؟ یا این که هر دو مصدر و هر دو‬
‫بن در ترکی میانه یکی و جزو اضداد بودهاند و هم به معنی خوابیدن و هم به معنی بیدار شدن به کار‬
‫میرفته اند؟ با توجه به مندرجات دیوان باید روی این سؤال تحقیقی مستقل انجام داد که جایش اینجا‬
‫نیست ولی آنچه مسلم است‪ ،‬این است که «او» ‪ u‬ترکی باستان در معنی خواب‪ ،‬در ترکی میانه به صورت‬
‫اوذ ‪ už‬یا همان «اوی» ‪ uy‬درآمدهاست‪ .‬یوقو ‪ yuqu‬یا همان یوخو ‪ yuxu‬در ترکی آذربایجانی مخفف‬
‫ایقو ‪ / uyqu‬اویخو ‪ uyxu‬است که در ترکی معیار جغتایی‪ ،‬هر دو گونه موجود و در معنی خواب‪ ،‬نوم‬
‫و غفلت بودهاست (اوزبکی البخاری‪ .)61 :1392 ،‬در این ترکی از همین بن اوی‪ ،‬اویکو ‪ uyku‬نیز به‬
‫معنی غفلت‪ ،‬تنبلی‪ ،‬کاهلی و بیپروایی مشاهده میشود (همان) یوقغه ‪ yuqğa‬نیز در این ترکی در معنی‬
‫خواب مشاهده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)263 :‬در ترکی ترکیه نیز اویکو به معنی خواب و نوم‪ ،‬اویماک‬
‫‪372‬‬
‫‪ uymak‬در معنی خواب رفتن‪ ،‬اویوماک ‪ uyumak‬در معنی خوابیدن‪ ،‬خفتن‪ ،‬غفلت کردن و اویکوالماک‬
‫‪ uykulamak‬در معنی چرت زدن کاربرد دارد (گلکاریان‪.)729 :1391 ،‬‬
‫‪ - 340‬در دیوان به صورت یئنگی ‪ yeŋi‬در معنی جدید دیده میشود (کاشغری‪ .)591 :1384 ،‬در ترکی‬
‫معیار جغتایی نیز به صورت یینگی ‪ yiŋi‬به معنی جدید‪ ،‬تازه و نو دیده میشود (اوزبکی البخاری‪:1392 ،‬‬
‫‪ .)267‬به همین صورت ینگی در به فارسی نیز وارد شدهاست‪ .‬علیاکبر دهخدا که خود از ترکان قزوین‬
‫بودهاست‪ ،‬دربارۀ ینگی مینویسد‪« :‬ینگی‪ :‬ینی‪ .‬در ترکی به معنی تازه و نو است و «ینگی دنیا» که به امریکا‬
‫اطالق میشود و به معنی «جهان نو» یا «دنیای نو» است‪ ،‬از آن میباشد (دهخدا‪ :1346 ،‬مدخی ینگی)‪ .‬در‬
‫ترکی ترکیه کلمۀ یئنگی بدون نون غنّه و مخفف شده و به صورت یئنی ‪ yeni‬در همان معنی تازه‪ ،‬نو و‬
‫جدید مستعمل است (گلکاریان‪ .)772 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی نیز هرچند واژۀ تَزَه (تازه) چندین‬
‫سال است که عرصه را بر یئنی تنگ کردهاست‪ ،‬اما باز در زبان رسمی معیار‪ ،‬به صورت یئنی در معنی نو‪،‬‬
‫تازه‪ ،‬جدید و کارنکرده کاربرد دارد (داشقین‪ .)767 :1386 ،‬شکلی که عبدالرحیم نوشته تلفظ قدیم و‬
‫اصیل کلمه است که در ترکی قزلباشی رایج بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 341‬این کلمۀ اصیل و کهن ترکی در دیوان به صورت یانگشاق ‪ ( yaŋşaq‬با نون غنّه) به معنی انسان‬
‫بسیارگوی و بیهوده گوی و ورّاج و «باش یانگشاتماق» ‪ baş yaŋşatmaq‬به معنی با پرحرفی کردن و‬
‫ورّاجی کردن سر کسی را دردآوردن و سبب صداع شدن‪ ،‬آمدهاست (کاشغری‪ 597 :1384 ،‬و ‪ )440‬در‬
‫ترکی معیار جغتایی نیز به صورت یانگشاق در معنی ورّاج‪ ،‬پرگو‪ ،‬حرّاف و یانگشاماق به معنی پرگویی‪،‬‬
‫ورّاجی و حرّافی کردن دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)257 :1392 ،‬در ترکی ترکیه به صورت یانشاک‬
‫‪ yanşak‬به معنی پرحرف‪ ،‬لوس و بیمزه کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)762 :1391 ،‬در فرهنگهای لغت زبان‬
‫ترکی آذربایجانی یانشاق ‪ yanşaq‬به این معانی دیدهمیشود‪ .1 :‬کسی که حرفهای بینمک میزند‪ ،‬ورّاج‪،‬‬
‫پرگو‪ ،‬لوس‪ ،‬بیتربیت‪ .2 ،‬آهنگساز‪ ،‬خواننده و نوازندۀ دورهگرد‪ ،‬آشیق‪ /‬عاشیق (اوزان ‪ ،ozan‬بخشی‪،‬‬
‫قام‪ ،‬قامان‪ ،‬شامان) که اشعار خودش یا دیگران را میخواند‪ ،‬نقّال‪ ،‬قصهگوی ترک که با زدن ساز (قوپوز‪/‬‬
‫چؤگور) بر روی سینه‪ ،‬داستان گوید ‪ .3‬ضمیمه‪ ،‬پیوست ‪ .4‬خرده و ریز چوب‪ .‬یانشاماق ‪yanşamaq‬‬
‫به معنی حرفهای بینمک زدن‪ ،‬حرفهای بیمورد و مفت زدن‪ ،‬پرحرفی کردن‪ ،‬رودهدرازی کردن کاربرد‬
‫دارد (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ 1367 :1394 ،‬و داشقین‪ .)738 -737 :1386 ،‬یانشاق از کلمات اصیل و‬
‫قدیم زبان ترکی است که متأسفانه در ترکی آذربایجانی معاصر در حال حذف از تداول روزمره است؛‬
‫اما در ضربالمثلهای دورۀ صفوی دیده میشود؛ برای نمونه «آتا مالی اوغولی یانشاق ایلر»؛ یعنی «مال‬
‫پدر‪ ،‬پسر را ورّاج‪ ،‬پرگو‪ ،‬بسیارگو‪ ،‬بیهودهگو و لوس میکند»‪.‬‬

‫‪373‬‬
‫‪ -‬در دیوان یالنگوس ‪ yalŋus‬به معنی تنها دیده میشود (کاشغری‪ .)597 :1384 ،‬در ترکی معیار‬ ‫‪342‬‬

‫جغتایی یالینگوز ‪ yalıŋuz‬و یالغوز ‪ yalğuz‬هر دو به معنی تنها‪ ،‬عاری‪ ،‬ساده‪ ،‬تک و یکّه به کار رفتهاست‬
‫(اوزبکی البخاری‪ .)256 :1392 ،‬در ترکی ترکیه یالنیز ‪ yalnız‬به معنی تنها‪ ،‬فقط‪ ،‬مجرّد و یالنیزلیک‬
‫‪ yalnızlık‬به معنی تنهایی و تجرّد کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)795 :1391 ،‬در ترکی امروزی آذربایجانی‬
‫یالقوز ‪ yalquz‬و یالقیز ‪ yalqız‬در میان عامۀ مردم در معنی تنها‪ ،‬بیکس‪ ،‬غریب‪ ،‬مجردّ‪ ،‬بی زن و بچه‪،‬‬
‫بی قید و یالنیز ‪ yalnız‬در زبان معیار ترکی آذربایجانی‪ ،‬در معنی تنها‪ ،‬تک‪ ،‬فقط‪ ،‬مستثنی‪ ،‬الکن کاربرد‬
‫دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 732-731 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ .)1360 -1359 :1394 ،‬در ترکی آذربایجانی‬
‫یالقوزاق ‪ yalquzaq‬به معنی گرگ و حیوان تنها کاربرد دارد (همان‪ .)731 :‬از بررسی کلماتی مثل اؤنگ‬
‫‪ öŋ‬در معنی جلو‪ ،‬پیش‪ ،‬مقابل که به صورت اؤن ‪ ön‬و اؤگ ‪ ög‬در همان معنی اؤنگ دیدهمیشود و در‬
‫اوّلی نون غنّه جایش را به نون معمولی دادهاست و در دومی‪ ،‬صامت ‪ /n/‬نون غنّه حذف شدهاست اما‬
‫‪ /g/‬باقیماندهاست‪ ،‬میتوان از این دو فرایند به عنوان قاعدهای در ابدال کلمات کهن ترکی در طول زمان‬
‫یاد کرد‪ .‬در فرایند تبدیل یالنگوس به یالنیز‪ ،‬ما با ابدال نون غنّه به نون معمولی و نیز ابدال صامت ‪ /s/‬به‬
‫‪ /z/‬که قریب المخرج هستند‪ ،‬مواجه هستیم؛ اما در فرایند یالنگوز به یالقوز ما با حذف نون غنّه و ابدال‬
‫صامت ‪ /g/‬به ‪ /q/‬مواجه هستیم که البته این نوع ابدال نیز در زبان ترکی از قدیم رایج بودهاست‪.‬‬
‫‪343‬‬
‫‪ -‬یازوق ‪ yazuq‬در دیوان به معنی گناه آمدهاست (کاشغری‪ .)449 :1384 ،‬در ترکی جغتایی نیز‬
‫یازوق به معنی گناه‪ ،‬تقصر و قباحت آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)253 :1392 ،‬استرآبادی نیز یازوق را‬
‫به معنی گناه و معصیت نوشتهاست (استرآبادی‪ .)257 :1384 ،‬در ترکی ترکیه کلمه به صورت یازیک‬
‫‪ yazık‬درآمده و تحوّل معنایی پیدا کرده و بار معنایی تأسف و افسوس و دریغ یافته و به معنی حیف‪،‬‬
‫افسوس‪ ،‬دریغ و بیچاره کاربرد دارد‪ .‬در این ترکی یازیکالنماک ‪ yazıklanmak‬به معنی تأسف کردن‬
‫و افسوس خوردن و یازیکالر اولسون! ‪ yazıklar olsun‬به معنی افسوس! حیف شد! کاربرد دارد‬
‫(گلکاریان‪ .)769 :1391 ،‬البته «یازیکالر اولسون سانا!» در ترکی ترکیه در مفهوم «اُف بر تو! شرم بر تو!‬
‫ننگ بر تو! عیب و عارت باد!» نیز کاربرد دارد‪ .‬در ترکی آذربایجانی‪ ،‬یازیق ‪ yazıq‬صرفاً بار معنایی ترحّم‬
‫و تأسف یافته و به معنی عاجز‪ ،‬فقیر‪ ،‬بینوا‪ ،‬مظلوم‪ ،‬ساکت‪ ،‬بدبخت و مورد ترحّم به کار میرود‪ .‬یازیقلیق‬
‫‪ yazıqlıq‬در این ترکی به معنی بدبختی‪ ،‬مظلومیت‪ ،‬بیچارگی‪ ،‬فقیر و مصیبت کاربرد دارد (داشقین‪،‬‬
‫‪ .)759 :1386‬معانی عبدالرحیم مطابق است با معنی یازیق در ترکی ترکیه و این نیز نشان میدهد که زبان‬
‫ترکی قزلباشی به زبان ترکی رومی (عثمانی) آن زمان نزدیک و بلکه یکی بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 344‬در دیوان به صورت یوگروک ‪ yügrük‬در معنی تیزرو و تیزدو (اسب و انسان و هر حیوان دیگر)‬
‫و نیز انسانِ حاذق‪ ،‬خردمند‪ ،‬با فضیلت و ماهر آمدهاست و ترکی اوغوزی دانستهشدهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪374‬‬
‫‪ .)460 :1384‬یوگروک در زبان ترکی صفت فاعلی است از یوگرومک ‪( yügrümək‬ن‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل‬
‫یوگورمک در همین کتاب)‪ .‬یوگروک و مخفف آن یوروک ‪ yürük‬در ترکی معیار جغتایی در معنی‬
‫دونده‪ ،‬سریع‪ ،‬سبکپا‪ ،‬چاالک‪ ،‬سبکبار‪ ،‬تیزرفتار‪ ،‬و تندرو آمدهاست (اوزبکی البخاری‪-262 :1392 ،‬‬
‫‪ .)263‬در ترکی ترکیه نیز یوروک ‪ yürük‬در معنی تندرو و زودگذر دیده میشود (گلکاریان‪:1391 ،‬‬
‫‪ .)786‬در زبان ترکی آذربایجانی‪ ،‬یوگروک ‪ yügrük‬طبق قاعدۀ ترکی اوغوزی‪ ،‬با ابدال صامت ‪ /ü/‬به‬
‫‪ ،/ə/‬به یوگرک ‪ yügrək‬تبدیل شده و در این زبان‪ ،‬در دو معنی‪ .1 :‬صفت‪ :‬تیزرو ‪ .2‬اسم‪ :‬وسیلهای که‬
‫کودک با آن راه رفتن میآموزد‪ .‬روروک بدل شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)841 :1386 ،‬البته یوگرک نیز با‬
‫تبدیل صامت ‪ /g/‬به ‪ /y/‬به یویرک ‪ yüyrək‬بدل شده و به معنی تیزرو‪ ،‬تیزدو‪ ،‬تندرو‪ ،‬بادپا و چابک به‬
‫کار میرود (داشقین‪ .)790 :1386 ،‬در فرهنگهای ترکی آذربایجانی‪ ،‬یویوروک ‪( yüyürük‬گونهای جدید‬
‫از همان یوگوروک ‪ )yügürük‬در معنی تاب (تاب بازی بچهها)‪ ،‬ننو و روروک مشاهدهمیشود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین‪ ،‬همان‪ 791 :‬و زارع شاهمرسی‪ .)1397 :1394 ،‬البته صورت اخیر در زبان روزمرۀ ترکان آذربایجان‬
‫به کار نمیرود و به جای آن‪ ،‬صورت مخفف یویروک ‪( yüyrük‬همان یوگروک ‪ yügrük‬اصیل و‬
‫کهن دیوان) از دهان مردم شنیدهمیشود‪ .‬گونۀ اخیر هرچند از گونۀ قبلی پرکاربردتر است‪ ،‬از گوش و‬
‫چشم فرهنگنویسان آذربایجانی به دور ماندهاست‪ .‬جالب این که فعل پرکاربرد آن‪ ،‬یعنی یویرومک‬
‫‪ yüyrümək‬در معنی «تاب دادن‪ ،‬هل دادن تاب یا ننو برای تاب خوردن آن» که همان یوگرومک‬
‫‪ yügrümək‬باشد نیز‪ ،‬از دید تیزبین فرهنگ نویسان زبدۀ آذربایجانی به دور ماندهاست (برای نمونه‬
‫ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،1386 :1394 ،‬داشقین‪ ،791-790 :1386 ،‬هادی‪ 841-840 :1386 ،‬و جعفرزاده‪،‬‬
‫‪ . )2042 :1389‬باید خاطرنشان کرد که ما با زبان دریاصفت و به قول اسماعیل هادی با «دیلدنیز» ترکی‬
‫سر و کار داریم و زایش و جوشش کلمات در این زبان به حدی است که ما باید یوگروک و چابوک‬
‫بدویم تا به آن برسیم!‬
‫‪ . 345‬در حاشیۀ ذیل قیشالماق به تفاوت میان معنی یاز و یای در ترکی میانه و ترکی آذربایجانی اشاره‬
‫کردیم و گفتیم که در ترکی میانه و در دیوان‪ ،‬یاز به معنی تابستان و یای به معنی بهار بودهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)507-506 :1384‬در ترکی جغتایی هم یاز و هم یای در معنی تابستان بودهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ 253 :1392‬و ‪ .)258‬در ترکی ترکیه‪ ،‬یاز در همان مفهوم قدیم و اصیل خودش‪ ،‬تابستان به کار میرود‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)769 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر‪ ،‬یاز در معنی بهار و فصل بهار است‪ ،‬نه‬
‫تابستان (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ .)756 :1386 ،‬این که عبدالرحیم یاز را در معنی تابستان به کاربردهاست مبین دو‬
‫واقعیت است‪ .1 :‬ترکی قزلباشی با ترکی رومی یا عثمانی یکی بودهاست ‪ .2‬در دوران معاصر یاز و یای‬

‫‪375‬‬
‫در ترکی آذربایجانی تحول معنایی پیدا کردهاند و تا سه قرن پیش به مفهوم اصیل و کهن خود کاربرد‬
‫داشتهاند‪.‬‬
‫‪ - 346‬یاغیر ‪ yağır‬در دیوان به معنی زخم‪ ،‬جراحت پشت اسب‪ ،‬قاطر‪ ،‬خر که بر اثر سنگینی بار و یا‬
‫زین ایجاد میشود و یاغیرلیغ ‪ yağırlığ‬به معنی حیوان پشت زخم آمدهاست (کاشغری‪.)446 :1384 ،‬‬
‫همین لغت در فرهنگ جغتایی در قسمت «طب‪ ،‬امراض انسان و حیوان در لغت جغتایی» به معنی زخم‪،‬‬
‫جراحت‪ ،‬زخمی که در اثر فشار زین بر پشت اسب ظاهر شود‪ ،‬آمدهاست (اوزبکی البخاری‪.)396 :1392 ،‬‬
‫در لغتنامههای ترکی آذربایجانی به معنی ‪ .1‬پشت‪ ،‬قسمت بین دو کتف اسب ‪ .2‬زخم بین دو شانۀ اسب‬
‫اسب و زخمی عمیق و خراش پوست که بین دو شانۀ اسب به سبب زین به وجود آید‪ ،‬دیده میشود‬
‫(جعفرزاده‪ ،1985 :1389 ،‬داشقین‪ 725 :1386 ،‬و زارع شاهمرسی‪ )1354 :1394 ،‬یاغیر بئل به معنی اسبی‬
‫که پشتش زخم باشد به کار میرود (ر‪.‬ک‪ .‬زارع شاهمرسی‪ ،‬همان)‪.‬‬

‫‪ . 347‬در دیوان یالین ‪ yalın‬به معنی زبانه و اوت یالینی ‪ ot yalını‬به معنی زبانۀ آتش آمدهاست (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)451 :1384‬در همین کتاب یالینگ ‪( yalıŋ‬با نون غنّه) در معنی مطلق برهنه و عریان (مثل شخص‬
‫برهنه و شمشیر برهنه و از غالف بیرون کشیده) مشاهده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)593 :‬در همین کتاب‬
‫یالینماق ‪ yalınmaq‬در معنی برهنه شدن و یالینداق ‪ yalındaq‬در معنی لخت و عور و برهنه دیده‪-‬‬
‫میشود (همان‪ 476 :‬و ‪ .)463‬کلمۀ یالینگوق ‪( yalıŋuq‬همان یالینوق ‪ yalınuq‬و یالینیق ‪yalınıq‬‬
‫ترکی جدید) در معنی انسان‪ ،‬بشر‪ ،‬آدمیزاد‪ ،‬آدمی و نیز نام ترکی حضرت آدم (ع) از همین ریشه دیده‪-‬‬
‫میشود (همان‪ .)597 :‬در ترکی جغتایی نیز مطابق دیوان یالین در معنی پرتو آتش‪ ،‬شعلۀ آتش‪ ،‬زبانۀ آتش‪،‬‬
‫گرمی آتش‪ ،‬شدت حرارت و نیز التماس‪ ،‬تضرّع و تملق و یالینگ (با نون غنّه) در معنی عریان‪ ،‬برهنه‪،‬‬
‫لخت و بیلباس مستعمل بودهاست (اوزبکی البخاری‪ .)256 :1392 ،‬استرآبادی ضمن تأیید معانی یالین‬
‫و یالینگ در دیوان و لغت جغتایی‪ ،‬معنی «امر است از زبان درآوردن سگ و آشنا را لیسیدن و البه کردن)‬
‫را به معانی یالین افزوده است (استرآبادی‪ .)261 :1384 ،‬این نکتۀ استرآبادی نشان میدهد که «یالین» در‬
‫معنی البه و التماس کردن‪ ،‬فعل امر از ریشۀ یاالماق ‪ yalamaq‬ترکی آذربایجانی‪ ،‬در معنی «بلیس» و‬
‫معادل فعل یاال ‪ yala‬در ترکی آذربایجانی معاصر باشد‪ .‬در ترکی ترکیه یالین ‪ yalın‬در معنی ساده‪ ،‬برهنه‬
‫و مجرد مستعمل است (گلکاریان‪ .)759 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر یالین در معنی برهنه‪ ،‬لخت‪،‬‬
‫بدون پوشش‪ ،‬باز (در مقابل پوشیده) و نیز ساده‪ ،‬تنها‪ ،‬تک مستعمل است (داشقین‪.)731 :1386 ،‬‬
‫‪ . 348‬در دیوان یامان ‪ yaman‬به معنی بد و ناروا از هر چیز آمدهاست (کاشغری‪ .)454 :1384 ،‬در ترکی‬
‫جغتایی نیز یامان در معنی بد‪ ،‬خبیث‪ ،‬مضرّ‪ ،‬پست‪ ،‬زبون و نیز سخت مستعمل بودهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ 257 :1392‬و استرآبادی‪ .)261 :1384 ،‬در ترکی آذربایجانی معاصر نیز کلمۀ یامان در معانی منفیِ بد‪،‬‬
‫‪376‬‬
‫بیانصاف‪ ،‬خطرناک‪ ،‬پربالء‪ ،‬بدخیم و نیز سخت‪ ،‬شدید‪ ،‬سنگین‪ ،‬و نیز فحش و ناسزا و دشنام مستعمل‬
‫است (داشقین‪ .)733 :1386 ،‬تنها در ترکی ترکیه است که کلمۀ یامان ‪ yaman‬در معانی مثبت و حتی‬
‫تحسینآمیزی چون عجیب‪ ،‬قوی‪ ،‬پرقوت‪ ،‬مدهش‪ ،‬حیرتانگیز‪ ،‬شدید و تند مستمعل است (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)760 :1391‬الزم به ذکر است که کلمۀ مترادف یامان‪ ،‬یعنی یاووز ‪( yavuz‬بد) نیز در ترکی ترکیه دارای‬
‫معانی مثبت چون بیباک‪ ،‬نترس‪ ،‬شدید‪ ،‬خشمناک است (گلکاریان‪.)273 :1385 ،‬‬
‫‪ - 349‬کلمۀ یوکوز در منابعی که مصحح مشاهده کردهاست‪ ،‬فقط در سنگالخ پیدا شد‪ .‬در سنگالخ «اؤگوز‬
‫‪( ،»ögüz‬یا اؤکوز ‪ öküz‬یا اوکوز ‪( )üküz‬؟) به معنی «عوامل کار» دیده میشود (استرآبادی‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)52‬منظور عبدالرحیم از «عوامل خویش» با توجه به «عوامل کار» استرآبادی فهمیدهمیشود‪ :‬احتماالً‬
‫منظورش از عوامل عملهها‪ ،‬کارگران یا خدمتکاران شخص است که در کاری یا شغلی یا مسئولیتی مشترک‬
‫هستند‪ .‬با توجه به این که فرهنگ سنگالخ در دورۀ نادرشاه افشار و مظهرالترکی بالفاصله بعد از قتل‬
‫نادرشاه و در دورۀ عادل شاه افشار‪ ،‬جانشین نادرشاه نوشتهشدهاست‪ ،‬وجود لغتهای مشترک مثل همین‬
‫اؤکوز یا یوکوز در هر دو زیاد هم تعجب آور نیست‪ .‬احتماالً یوکوز از ریشۀ یوکونمک ‪yükünmək‬‬
‫در معنی تعظیم کردن مشتق شدهاست و با توجه به «عوامل کار» و «عوامل خویش» کسانی باشد که در‬
‫خدمت شخص هستند‪ .‬به هر حال این لغت نیز از اختصاصات ترکی قیزلباشی است که امروز از دایرۀ‬
‫واژگان زبان ترکی آذربایجانی خارج شدهاست‪.‬‬
‫‪ - 350‬در دیوان به صورت یوز ‪ yüz‬در معنی رخسار مشاهده میشود (کاشغری‪ .)500 :1384 ،‬در ترکی‬
‫معیار جغتایی یوز هم به معنی چهره‪ ،‬سیما‪ ،‬روی آمدهاست‪ ،‬هم به معنی عدد صد‪ ،‬هم به معنی نام اوروق‬
‫و قبیلهای از اؤزبکها در آسیای میانه و هم فعل امر از شنا کردن (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ 262 :1392 ،‬و‬
‫نیز استرآبادی‪ .)265 :1384 ،‬در دیوان نیز یوزمک ‪ yüzmək‬در معنی شنا کردن دیده میشود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ .)467 :1384 ،‬در ترکی ترکیه یوز ‪ yüz‬هم به معنی صورت‪ ،‬چهره‪ ،‬قیافه‪ ،‬سطح‪ ،‬جهت‪ ،‬علت‬
‫و هم به معنی عدد صد کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)786 :1391 ،‬در این ترکی یوزمک ‪ yüzmek‬به معنی‬
‫شنا کردن و نیز پوست کندن‪ ،‬سلخ کردن و نیز پول زیاد گرفتن کاربرد دارد (همان‪ .)787 :‬در ترکی‬
‫آذربایجانی معاصر‪ ،‬اؤز ‪ üz‬در معنی صورت‪ ،‬چهره‪ ،‬روی‪ ،‬رویه کاربرد دارد (داشقین‪ .)712 :1386 ،‬به‬
‫عدد صد در ترکی آذربایجانی یوز میگویند (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)791 :‬در این ترکی اثری از یوزمک دیده‬
‫نمیشود؛ اما اؤزمک ‪ üzmək‬هم به معنی شنا کردن و روی آب ماندن و هم به معنی قطع کردن‪ ،‬بریدن‪،‬‬
‫جدا کردن کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)713 :‬در دیوان نیز اؤزمک در معنی پاره کردن دیده میشود (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫کاشغری‪ .)151 :1384 ،‬همان گونه که شاهدیم عبدالرحیم هم گونۀ یوز را به کار بردهاست و هم گونۀ‬
‫اوز را‪ .‬قبالً گفتیم که کاشغری در بحث تفاوتهای گویشهای ترکی در ابتدای دیوانلغاتالترک‪ ،‬مینویسد‪:‬‬
‫‪377‬‬
‫«اوغوزها و قپچاقها حرف «ی» در آغاز اسمها و فعلها را به «الف» یا «ج» بدل میسازند و برای نمونه‬
‫همین ییلیغ ‪ yılığ‬ترکی را مثال میزند که در گویش اوغوز و قپچاق به ایلیغ ‪ ılığ‬بدل میشود (کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)93 :1384‬دکتر جواد هیئت در کتاب ارزشمند «سیری در تاریخ‪ ،‬زبان و لهجههای ترکی» خودش‪ ،‬یکی‬
‫از تفاوتهایی که ترکی اغوز و قبچاق را از دیگر گویشهای ترکی متمایز میکند همین تبدیل «ی» و به «ا»‬
‫در ترکی اغوز‪ -‬قبچاق دانستهاست‪« :‬ی» اول اسامی و افعال لهجههای ترکی (ترکی شرقی) در بین اوغوزها‬
‫و قبچاقها به «الف» تبدیل میشود؛ مثالً به جای ییالن ‪ ،yılan‬ایالن ‪( ılan‬مار) و به جای ییلغ‪ ،‬ایلیغ‬
‫(ولرم) گفته میشود» (هیئت‪ .)174-173 :1380 ،‬مالحظه میشود که بر خالف نظر کاشغری فرایند آوایی‬
‫تبدیل «ی» به «ا» در واژۀ یوز ‪( yüz‬در معنی چهره) در ترکی ترکیه و ترکی قزلباشی‪ ،‬که هر دو جزو‬
‫ترکی اوغوز هستند‪ ،‬دیدهنمی شود‪ ،‬پس عمومیت ندارد و عناصر ترکی شرقی در ترکی غربی نیز دیده‪-‬‬
‫میشوند‪ .‬همین کاربرد یوز (در معنی چهره) به جای اوز‪ ،‬نشان میدهد که در زمان عبدالرحیم‪ ،‬فرایند‬
‫گذر از ترکی رومی به ترکی آذربایجانی در حال انجام بودهاست و برای مفهوم «صورت» برخیها از گونۀ‬
‫«یوز» و برخی دیگر از گونۀ «اوز» استفاده میکردهاند‪ .‬شاید دلیل استفادۀ ترکان آذربایجان از گونۀ اؤز به‬
‫جای گونۀ اصیل و کهن یوز به دلیل جلوگیری از اشتباه و خلط آن با عدد یوز (صد) بودهاست‪.‬‬
‫‪ - 351‬در حاشیۀ ذیل یوگورمک در همین کتاب گفتیم که در ترکی معیار جغتایی یوروش ‪ yoruş‬به معنی‬
‫رفتار و مشی بودهاست و تمایز آن را با یوروش ‪ yürüş‬در معنی حمله و هجوم را نیز مفصالً بررسی‬
‫کردیم‪ .‬یئریش ترکی آذربایجانی در معنی رفتار همان یوروش ترکی جغتایی است‪ .‬نیز گفتیم که در ترکی‬
‫آذربایجانی یوریماق ‪ yorımaq‬ترکی میانه در معنی راه رفتن به یئریمک و در ترکی ترکیه به یورومک‬
‫‪ yürümek‬در همان معنی بدل شدهاست‪ .‬یئریش در ترکی آذربایجانی معاصر به معنی طرز حرکت و‬
‫راه رفتن‪ ،‬رفتار‪ ،‬راه پیمایی‪ ،‬قدمرو (رژه) کاربرد دارد (ر‪.‬ک‪ .‬داشقین‪ 769 :1386 ،‬زارع شاهمرسی‪:1394 ،‬‬
‫‪ )1316‬و در این معنی‪ ،‬معادل یورویوش ‪ yürüyüş‬ترکی ترکیه در معنی طرز راه رفتن‪ ،‬حرکت کردن و‬
‫رژه رفتن است (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ .)786 :1391 ،‬داشقین و به تبع او زارع شاهمرسی معنی «یورش و هجوم»‬
‫را شاید به تبع ترکی ترکیه برای یئریش در ترکی آذربایجانی نوشتهاند که هر دو به خطا بودهاند (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫داشقین و زارع شاهمرسی‪ ،‬همان)‪ .‬یئریش در ترکی آذربایجانی به معنی حمله و هجوم نبوده و نیست‪.‬‬
‫آنچه به معنی حمله و هجوم است‪ ،‬یوگوروش ‪ yügürüş‬یا همان یوروش ‪ yürüş‬است که به فارسی‬
‫نیز وارد شدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬حاشیۀ ذیل یوگورمک در کتاب حاضر)‪.‬‬
‫‪ - 352‬در دیوان یاقماق ‪( yaqmaq‬همان یاخماق ‪ yaxmaq‬ترکی آذربایجانی کنونی) در معنی مالیدن‪،‬‬
‫مثل مالیدن مرهم به زخم و ییقماق ‪ yiqmaq‬در معنی (همان ییخماق ‪ yıxmaq‬ترکی آذربایجانی‬
‫کنونی) خراب کردن آمدهاست (کاشغری‪ .)468 :1384 ،‬در ترکی جغتایی یاقماق (همان یاخماق‬
‫‪378‬‬
‫‪ yaxmaq‬ترکی آذربایجانی) به معنی سوزاندن‪ ،‬آتش زدن و مشتعل کردن به کار رفتهاست (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)255 :1392 ،‬استرآبادی چهار معنی متفاوت برای یاقماق نوشتهاست‪ .1 :‬افروختن ‪ .2‬طال کردن‬
‫و بستن حنا و مرهم و اشباه آن (همان آب طال کشیدن و مالیدنِ حنا و مرهم) ‪ .3‬اثر کردن و پسند افتادن‬
‫سخن ‪ .4‬تهمت زدن (استرآبادی‪ .)259 :1384 ،‬در ترکی ترکیه نیز یاکماک ‪ yakmak‬به معنی سوختن‪،‬‬
‫سوزاندن‪ ،‬روشن کردن‪ ،‬خشک کردن کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)758 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی نیز‬
‫یاخماق به معنی ‪ .1‬مالیدن‪ ،‬آغشتن‪ ،‬کشیدن‪ ،‬چسباندن‪ ،‬آلوده کردن ‪ .2‬سوزاندن‪ ،‬آتش زدن‪ ،‬آتش افروختن‪،‬‬
‫روشن کردن‪ ،‬سوزاندن‪ ،‬نسبت دادن تهمت‪ ،‬متهم کردن‪ ،‬عذاب دادن‪ ،‬آزردن‪ ،‬سوزش آوردن کاربرد دارد‬
‫(داشقین‪ 729 :1386 ،‬و ‪ .)735‬یاخماق در ترکی آذربایجانی اغلب به تنهایی به کار نمیرود‪ ،‬بلکه در‬
‫ترکیبات مترادف مثل «یاندیریب یاخماق» به کار میرود‪ .‬زارع شاهمرسی معانی غروب کردن آفتاب‪،‬‬
‫انداختن‪ ،‬گستردن‪ ،‬الف زدن‪ ،‬مناسب آمدن و موافق شدن را نیز جلوی یاخماق نوشتهاست (زارع‬
‫شاهمرسی‪ )1334 :1394 ،‬و چون بنا به عادت معهودش‪ ،‬منبع و مأخذ معانی لغات را ننوشتهاست‪ ،‬معلوم‬
‫نیست که معانی اخیر را از کدام نوع ترکی و مهمتر از آن‪ ،‬از کدام مأخذ گرفته و نوشتهاست‪ .‬آنچه مسلم‬
‫است‪ ،‬این است که در ترکی آذربایجانی امروزی یاخماق در معنی انداختن و افکندن کاربردی ندارد و‬
‫مظهرالترکی میتواند منبع و سند خوبی باشد در استعمال مصدر یاخماق درترکی قزلباشی در معنی‬
‫انداختن و افکندن‪ .‬در ترکی امروزی ییخماق ‪ yıxmaq‬که همان ییقماق ترکی میانه باشد‪ ،‬در معنی‬
‫انداختن و افکندن کاربرد روزمره دارد (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ .)1397 :‬آیا عبدالرحیم اردبیلی شیروانی بین یاخماق‬
‫و ییخماق اشتباه کردهاست؟‬
‫‪ - 353‬تلفظ صورت یوقون ‪ yoqun‬که عبدالرحیم نوشته در زبان ترکی‪ ،‬ثقیل و سخت است؛ کما این که‬
‫در دیوان نیز صورت یوغون ‪ yoğun‬در معنی ستبر‪ ،‬ضخیم و کلفت آمدهاست (کاشغری‪)454 :1384 ،‬‬
‫نه یوقون‪ .‬در زبان ترکی معیار جغتایی یوغون ‪ yoğun‬و یوغان ‪ yoğan‬به معنی ضخیم‪ ،‬عظیم‪ ،‬کلفت‪،‬‬
‫جسیم‪ ،‬ستبر‪ ،‬درشت و قوی دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ .)263 :1392 ،‬در دیوان‪ ،‬یاغان ‪ yağan‬در‬
‫معنی فیل دیده می شود‪ .‬کاشغری آن را مختص به اوغوزان و یکی دیگر از شاخههای بزرگ ترکان‬
‫دانستهاست (کاشغری‪ .)454 :1384 ،‬کلمۀ دیگر ترکی در دیوان‪ ،‬در مفهوم فیل که به تصریح کاشغری‪،‬‬
‫اوغوزها آن را نمیدانند‪ ،‬یانگان ‪( yaŋan‬یانقان ‪ yanqan‬یا یانان ‪ yanan‬امروزی) است (همان‪.)564 :‬‬
‫با توجه به این در لشکرکشیهای محمود و مسعود غزنوی در دوران نزدیک به نوشتهشدن دیوان‪ ،‬از فیل‬
‫استفاده میشد‪ ،‬برای ما اهمیت دارد که بدانیم به فیل در ترکی آن زمان چه میگفتند‪ .‬در ترکی جغتایی‬
‫ییغینت ‪ yığınt‬در معنی فیل دیده میشود (اوزبکی البخاری‪ 266 :1392 ،‬و ‪ .)319‬در ترکی ترکیه یوغون‬
‫‪ yogun‬در معنی غلیظ‪ ،‬سفت و شدید کاربرد دارد (گلکاریان‪ .)779 :1391 ،‬در این ترکی یوغون باکیم‬
‫‪379‬‬
‫‪( yoğun bakım‬یوغون باخیم) به معنی بخش مراقبتهای خاص بیمارستان یا سی سی یو کاربرد دارد‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)852 :1386 ،‬در ترکی آذربایجانی کنونی یوغون ‪ yoğun‬به معنی کلفت‪ ،‬ضخیم‪ ،‬ستبر‪،‬‬
‫فربه‪ ،‬چاق‪ ،‬تنومند‪ ،‬گنده‪ ،‬درشت‪ ،‬خشن و بم (صدا) کاربرد دارد (زارع شاهمرسی‪ .)1384 :1394 ،‬هادی‬
‫ریشۀ کلمۀ یوغون را یوغورماق ‪ yoğurmaq‬در معنی سرشتن‪ ،‬خمیر کردن‪ ،‬عجین کردن‪ ،‬عمل آوردن‪،‬‬
‫متراکم کردن و قوی کردن گرفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪)852 :1386 ،‬؛ اما به نظر میرسد با توجه به یاغان و‬
‫یغینت در معنی فیل که حیوان بسیار ستبر و تنومندی است‪ ،‬از ریشۀ ییغ ‪ yığ‬و ییغماق ‪ yığmaq‬در‬
‫مفهوم جمع شدن‪ ،‬انبوه شدن‪ ،‬انباشته شدن و متراکم شدن باشد‪ .‬کما این که در دیوان ییغین ‪ yığın‬به‬
‫معنی توده و انباشته و کپه آمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)451 :1384 ،‬بعید نیست که یوغون نیز از ریشۀ ییغ‬
‫و در اصل به معنی توده و انباشته و متراکم باشد‪ .‬نظر دیگر این که با توجه به این که در زبان ترکی یاغ‬
‫‪ yağ‬در معنی روغن داریم (ر‪.‬ک‪ .‬همان‪ ،)507 :‬احتماالً یوغون نیز از همین ریشه در اصل یاغین ‪yağın‬‬
‫در معنی پرچرب‪ ،‬فربه‪ ،‬چاق بودهباشد‪ .‬روشن خیاوی زبانشناس آذربایجانی و پژوهشکر زبانهای سومری‬
‫و اورال‪-‬آلتائیک یاغ و یوغون را از یک ریشه دانستهاست (خیاوی‪.)265 :1384 ،‬‬
‫‪ - 354‬صورت معاصر این کلمه در ترکی آذربایجانی ایل ‪ il‬در معنی سال‪ 365 ،‬روز‪ 12 ،‬ماه است (داشقین‪،‬‬
‫‪ )464 :1386‬و ییل ‪ yil‬صورت کهن کلمه است‪ .‬قبالً دیدیم که عبدالرحیم صورت ایل ‪ il‬را هم در معنی‬
‫سال به کار بردهاست‪ .‬گفتیم که کاشغری در بحث تفاوتهای گویشهای ترکی در ابتدای دیوانلغاتالترک‪،‬‬
‫مینویسد‪« :‬اوغوزها و قپچاقها حرف «ی» در آغاز اسمها و فعلها را به «الف» یا «ج» بدل میسازند و برای‬
‫نمونه همین ییلیغ ‪ yılığ‬ترکی را مثال میزند که در گویش اوغوز و قپچاق به ایلیغ ‪ ılığ‬بدل میشود‬
‫(کاشغری‪ .)93 :1384 ،‬دکتر جواد هیئت در کتاب ارزشمند «سیری در تاریخ‪ ،‬زبان و لهجههای ترکی»‬
‫خودش‪ ،‬یکی از تفاوتهایی که ترکی اغوز و قبچاق را از دیگر گویشهای ترکی متمایز میکند همین تبدیل‬
‫«ی» و به «ا» در ترکی اغوز‪ -‬قبچاق دانستهاست‪« :‬ی» اول اسامی و افعال لهجههای ترکی (ترکی شرقی)‬
‫در بین اوغوزها و قبچاقها به «الف» تبدیل میشود؛ مثالً به جای ییالن ‪ ،yılan‬ایالن ‪( ılan‬مار) و به‬
‫جای ییلغ ‪ ،yılığ‬ایلیغ ‪( ilığ‬ولرم) گفته میشود» (هیئت‪ .)174-173 :1380 ،‬مالحظه میشود که بر‬
‫خالف نظر کاشغری‪ ،‬فرایند تبدیل «ی» به «ا» در واژۀ ییل ‪( yil‬در معنی سال) در ترکی ترکیه و ترکی‬
‫قزلباشی که هر دو جزو گویشهای اوغوز هستند‪ ،‬همانند یولدوز ‪ yulduz‬و یاشاقا ‪ yaşaqa‬دیدهنمیشود‪،‬‬
‫پس عمومیت ندارد‪.‬‬
‫‪ - 355‬در دیوان کلمۀ یاخشی ‪ yaxşı‬به معنی نیکو و زیبا از هر چیز به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪،‬‬
‫‪ .)455 :1384‬یاخشی در این دو معنی «نیکو و زیبا» دقیقاً معادل «خوب» در زبان دری است‪ .‬دربارۀ‬
‫اتیمولوژی یاخشی‪ ،‬به نظر میرسد اصل آن در ترکی باستان‪ ،‬یاقشی ‪ yaqşı‬و مشتق از یاقماق ‪yaqmaq‬‬
‫‪380‬‬
‫باشد‪ .‬در ترکی میانه و در دیوان‪ ،‬یاقماق در دو معنی مالیدن و نزدیک شدن به کار رفتهاست‪ .‬با یاقماق‬
‫در معنی مالیدن که در ترکی آذربایجانی امروز به صورت یاخماق ‪ yaxmaq‬رایج است‪ ،‬کار نداریم؛‬
‫میماند یاقماق در معنی نزدیک شدن‪ .‬در ترکی جغتایی‪ ،‬یاقماق در معنی نزدیک شدن به کار نرفتهاست‪،‬‬
‫اما یاقین ‪ yaqın‬در معنی قریب‪ ،‬نزدیک‪ ،‬زود و یاقینالشماق ‪ yaqınlaşmaq‬در معنی تقرّب‪ ،‬نزدیک‬
‫شدن‪ ،‬قرین شدن و مقاربت به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬اوزبکی البخاری‪ .)255 :1392 ،‬هادی مصدر فعل را‪،‬‬
‫شاید به علت وجود کلمۀ یاخشی در دیوان‪ ،‬یاخیشماق ‪ yaxışmaq‬گرفتهاست و آن را وجه مشارکت‬
‫در معنی دو چیز به همدیگر نزدیک شدن‪ ،‬به هم قرابت و شباهت نشان دادن و در ترکی ترکیه‪ ،‬آمدن‪،‬‬
‫برازنده بودن‪ ،‬درخور بودن و شایستن دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)800 :1386 ،‬البته مصدر واقعی یاقیشماق‬
‫‪ yaqışmaq‬است نه یاخیشماق‪ ،‬چرا که در ترکی ترکیه‪ ،‬صامت پرکاربرد ‪ /k/‬بدل از ‪ /q/‬ترکی میانه‬
‫است‪ ،‬پس لغت یاکیشیک ‪ yakışık‬در ترکی ترکیه به معنی موافق‪ ،‬مناسب‪ ،‬برازنده و الیق (ر‪.‬ک‪.‬‬
‫گلکاریان‪ ،)758 :1391 ،‬همان یاقیشیق ‪ yaqışıq‬ترکی میانه است که هرچند طبق قواعد دقیق زبان ترکی‬
‫به درستی ساخته و مستعمل شدهاست‪ ،‬در دیوان موجود نیست‪ .‬یاکیشماق ‪ yakışmak‬ترکی ترکیه در‬
‫معنی برازنده بودن‪ ،‬مناسب بودن یا شایسته بودن (ر‪.‬ک‪ .‬گلکاریان‪ ،‬همان) نیز همان یاقیشماق ترکی میانه‬
‫است‪ .‬در دیوان یاقیشماق عالوه بر معنی با هم مالیدن‪ ،‬به معنی نزدیک شدن هر چیز و هر کس به همدیگر‬
‫به کار رفتهاست (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)472 :1384 ،‬از این رو تلفظ اصیل و کهن یاخیشماق باید یاقیشماق‬
‫باشد‪ .‬از این مصدر کلمات یاقیشیق‪ ،‬یاقیشیقلی ‪ yaqışıqlı‬در معنی برازنده و زیبا و خوش تیپ را داریم‬
‫(ر‪.‬ک‪ .‬هادی‪ .)800 :1386 ،‬هادی یاخشی را مرخم کلمۀ یاخیشیقلی (یاقیشیقلی) دانستهاست که به‬
‫صورتهای یاخیشیق← یاخیشی←یاخشی (یاخچی‪ /‬یَخشی) در معنی شایسته‪ ،‬برازنده‪ ،‬درخور و نهایتاً‬
‫«خوب» درآمدهاست (ر‪.‬ک‪ .‬همان)‪ .‬این اتیمولوژی درخور توجه است؛ اما باید بدانیم که اصل کلمه در‬
‫ترکی میانه یاخشی ‪ yaxşı‬یا یاقشی ‪ yaqşı‬از مصدر نامتداول اما مفروض یاخشیماق ‪ yaxşımaq‬یا‬
‫یاقشیماق ‪ yaqşımaq‬در معنی نیکو شدن‪ /‬بودن‪ ،‬زیبا شدن‪ /‬بودن بودهباشد‪.‬‬
‫‪ -‬در دیوان به صورت اَذر ‪( əžər‬همان اَیَر ‪ )əyər‬در ترکیب اذرلهمک ‪( əžərləmək‬ایرلهمک‬ ‫‪356‬‬

‫‪ )əyərləmək‬دیده میشود (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪ .)202 :1384 ،‬در سنگالخ ایگار (همان ایگر ‪ )igər‬به معنی‬
‫زین و سرج (زین در زبان عربی) دیده میشود (استرآبادی‪ .)64 :1384 ،‬در لغت جغتایی نیز به صورت‬
‫ایگار‪ ،‬به معنی زین و سرج در بخش «اسب‪ ،‬یراقآالت اسب در لغت جغتایی» دیده میشود (اوزبکی‬
‫البخاری‪ .)270 :1392 ،‬در ضمن در این ترکی ایمل ‪ ،iməl‬تاقیم‪ ، taqım‬بوکتورمه ‪ büktürmə‬و‬
‫کوتون ‪ kütün‬نیز به معنی زین مشاهده میشود (همان‪ 271 :‬و ‪ .)275‬در ترکی ترکیه ‪( eğer‬همان ایر‬
‫‪ )eyer‬در معنی زین اسب به کار میرود (گلکاریان‪ .)249 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی یَهَر ‪ yəhər‬به‬
‫‪381‬‬
‫معنی زین اسب و امثالهم به کار میرود (داشقین‪ .)760 :1386 ،‬در فرهنگهای ترکی آذربایجانی اَیر ‪əyər‬‬
‫نیز به معنی زین دیده میشود (زارع شاهمرسی‪ .)311 :1394 ،‬مالحظه میشود که در ترکی آذربایجانی‬
‫صامت ‪ /y/‬به اول کلمۀ اَیَر ‪ eyər‬افزوده شده و صامت ‪ /y/‬میان دو مصوت ‪ /ə/‬به صامت ‪ /h/‬بدل‬
‫شدهاست‪ .‬این گونه تغییر و تبدیل در لهجههای دیگر زبان ترکی معمول نیست و خاص ترکی آذربایجانی‬
‫است‪ .‬از بین گونههایی که عبدالرحیم برای زین به کار برده‪ ،‬تنها صورت یَیَر ‪ yəyər‬امروزه در ترکی‬
‫آذربایجانی معیار به کار نمیرود‪.‬‬
‫‪ - 357‬در دیوان اوزون ‪ uzun‬به معنی دراز آمدهاست (کاشغری‪ .)115 :1384 ،‬در ترکی جغتایی نیز اوزون‬
‫به معنی دراز‪ ،‬طویل‪ ،‬بلند و رسا آمدهاست (اوزبکی البخاری‪ .)54 :1392 ،‬در سنگالخ همین کلمه در‬
‫معنی دراز دیده میشود (استرآبادی‪ .)46 :1384 ،‬در ترکی ترکیه نیز اوزون ‪ uzun‬در معنی دراز‪ ،‬طویل‬
‫و طوالنی به کار میرود (گلکاریان‪ .)730 :1391 ،‬البته بین کلمات اوزون ترکی که همان دراز فارسی و‬
‫طویل عربی باشد با کلمۀ اوجا ‪ uca‬در ترکی‪ ،‬که بلند در فارسی باشد‪ ،‬تمایز هست و اوزون بیشتر‬
‫مفهوم طوالنی بودن و طویل بودن را در ترکی میرساند؛ توضیح این که اوزون هم میتواند افقی باشد و‬
‫هم عمودی‪ ،‬هم مربوط به مکان باشد و هم زمان‪ ،‬اما اوجا‪ ،‬مختص مکان و مربوط به وضع عمودی است‪.‬‬
‫رانندگان آذربایجانی کامیون در پشت ماشینهایشان این چنین مینویسند‪« :‬یول اوزون گؤز یوخوسوز‬
‫خستهدی جانیم گئجهلر»‪« :‬راه دراز؛ چشمهایم بیخواب و جانم در شبها خسته است» که مربوط به طویل‬
‫بودن راه میشود‪ .‬باری در هیچکدام از منابع مهمی که در دست ماست‪ ،‬صورت یوزون ‪ yuzun‬در معنی‬
‫دراز مشاهده نمیشود و اختصاص به مظهرالترکی و ترکی قزلباشی دارد‪.‬‬
‫‪ - 358‬در دیوان یولماق ‪ yolmaq‬در معنی کندن‪ ،‬برای کندن (پر و بال) به آب داغ و جوشیده انداختن‪،‬‬
‫ترک کردن‪ ،‬رها کردن‪ ،‬آزاد کردن‪ ،‬رهانیدن‪ ،‬خبر دادن‪ ،‬اطالع دادن و استنساخ کردن به کار رفتهاست‬
‫(بهاری‪ .)2003 ،‬یولقماق ‪ yolqmaq‬در دیوان به معنی کندن و برداشتن دیده میشود (کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ .)618‬یولوغ ‪ yoluğ‬در دیوان به معنی فدا و فدیه به کار رفتهاست (همان‪ .)448 :‬یولماق در ترکی‬
‫جغتایی به معنی کندن چیزی به زحمت‪ ،‬چیدن و کندن (کندن پر و مو ) دیده میشود (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)264 :1392‬یولوق در لغت جغتایی به معنی ‪ .1‬پَر کنده‪ ،‬مو کنده‪ ،‬بی مو ‪ .2‬مواجه شدن‪ ،‬روبهرو شدن‪،‬‬
‫واخوردن‪ ،‬دچار گشتن (از مصدر یولوقماق ‪ yoluqmaq‬در معنی مواجه شدن‪( ،‬ناگهان) روبهرو شدن‪،‬‬
‫مصادف شدن) دیده میشود (همان)‪ .‬یولغون ‪ yolğun‬نیز در لغت جغتایی به معنی بیموی‪ ،‬کسی که‬
‫صورتش خراشیده و موی سرش کنده شدهباشد و نیز درخت گز و کالهخود و دگنک به کار میرفتهاست‬
‫(همان)‪ .‬در ترکی ترکیه یولماک ‪ yolmak‬به معنی ‪ .1‬کندن مو یا پشم یا پر ‪( .2‬معنی مجازی) پول‬
‫کشیدن از کسی به کار میرود (گلکاریان‪ .)780 :1391 ،‬در ترکی آذربایجانی یولماق به معنی کندن (مو‪،‬‬
‫‪382‬‬
‫پر‪ ،‬پشم‪ ،‬بوتۀ گیاه)‪ ،‬چیدن (گیاه و سبزی)‪ ،‬غارت کردن‪ ،‬چپاول کردن‪ ،‬لخت کردن و یولوق به معنی پر‬
‫کنده‪ ،‬مو کنده‪ ،‬لخت‪ ،‬مرغ تولک (رفته)‪ ،‬بی پول‪ ،‬ناامید‪ ،‬فقیر‪ ،‬گرسنه‪ ،‬نادار به کار میرود (داشقین‪:1386 ،‬‬
‫‪ 779- 778‬و زارع شاهمرسی‪ .)1389 :1394 ،‬در اطراف اردبیل یولما ‪ yolma‬عالوه بر باش یولما (مو‬
‫کندن) یا توک یولما (پر کندن) به معنی کندن بوتۀ عدس و نخود و امثالهم نیز هست‪ .‬باری‪ ،‬با توجه به‬
‫دیوان‪ ،‬اصل کلمه در ترکی میانه باید یولقوق ‪ yolquq‬در معنی مو کنده و پر کنده بودهباشد و معنای‬
‫اصلی آن در لهجههای مختلف زبان ترکی همین است‪ .‬معنی لخت و عور و لوت که عبدالرحیم قید‬
‫کردهاست به اعتبار مو کنده بودن و پر کنده بودن است‪.‬‬
‫‪ - 359‬در ترکی جغتایی ییگین ‪ yigin‬به معنی خوب‪ ،‬مرغوب‪ ،‬پاکیزه و تمیز بودهاست (اوزبکی البخاری‪،‬‬
‫‪ .)266 :1392‬استرآبادی ییگین و ییگینلیک ‪ yiginlik‬در معنی خوبی را ترکی رومی (ترکی اوغوز غربی)‬
‫دانستهاست (ر‪.‬ک‪ .‬استرآبادی‪ .)271 :1384 ،‬یئگین ‪ yegin‬در ترکی معاصر ترکیه به صورت یئغین‬
‫‪( yeğın‬همان یئیین ‪ ،)yeyin‬به معنی با شدت‪ ،‬تند‪ ،‬با سرعت و قوّت و فشار دیده میشود (گلکاریان‪،‬‬
‫‪ .)770 :1391‬در ترکی آذربایجانی یئیین ‪( yeyin‬همان یئگین) به معنی سریع‪ ،‬تند و فوری به کار میرود‬
‫(داشقین‪ .)773 :1386 ،‬هادی کلمۀ یئگین‪ /‬یئیین را از ریشۀ یئگ ‪ yeg‬در معنی بهتر‪ ،‬افضل و اولی‬
‫میشمارد و آن را با کلمات ییگیت‪ /‬ایگیت در معنی دالور و ‪ yeğın‬در معنی قوی‪ ،‬زورمند و فائق‬
‫همریشه دانستهاست‪ .‬او بر آن است که با حذف ‪ y/‬ی‪ /‬از اول یئگ بن فعل ایگیتمک ‪( igitmək‬همان‬
‫ایگ ‪ )ig‬در معنی بهتر نمودن‪ ،‬تربیت کردن به دست آمدهاست (هادی‪ .)832 :1386 ،‬نظر هادی صائب‬
‫است؛ با این توضیح که بن یئگ ‪ yeg‬در معنی خیر‪ ،‬نیکویی‪ ،‬برتری و فضیلت (ر‪.‬ک‪ .‬کاشغری‪:1384 ،‬‬
‫‪ )500‬در ترکی میانه‪ ،‬همان ییگ ‪ yig‬در معنی خوب و بهتر در ترکی باستان است (ندیم تونا‪:1390 ،‬‬
‫‪ ) 30‬و همان گونه که در ابتدای این حاشیه آوردیم از همین ریشه در ترکی جغتایی ییگین را در معنی‬
‫خوب داشتیم؛ یعنی یئگ و ییگ هر دو یک کلمه هستند‪ .‬ییگ ‪ yig‬در ترکی آذربایجانی در دورههای‬
‫بعد‪ ،‬با حذف صامت ‪ y/‬ی‪ /‬از اول کلمه و شروع کلمه با ‪/‬ای ‪ ،/i‬به ایگ ‪ ig‬تبدیل شدهاست و در‬
‫ساخت کلماتی مثل ایگیت ‪ igit‬در ترکی آذربایجانی به کار رفتهاست‪ .‬دربارۀ یئگ در حاشیۀ زیر یگ‬
‫‪ yəg‬در همین کتاب به تفصیل سخن گفتهایم‪.‬‬
‫‪ - 360‬بنا به نظر فرهاد رحیمی در این قسمت مظهرالترکی چند ورق از نسخۀ خطی افتاده و کتاب ناقص‬
‫است (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪)180 :1391 ،‬؛ شاید به دلیل این که در نسخۀ خطی عبدالرحیم کلمۀ «بی» را در‬
‫حاشیه نوشتهاست‪ ،‬به گمان این که شروع ورق بعد باید علیاالصول با کلمۀ «بی» باشد و چنین نیست‪،‬‬
‫فرهاد رحیمی را به این اشتباه انداختهاست؛ اما «بی» در حاشیه به این معنی است که کتاب به پایان‬
‫رسیدهاست و «بی دوام» است و ما نسخۀ خطی را به دقّت بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که‬
‫‪383‬‬
‫خوشبختانه نسخۀ خطی کتاب مظهرالترکی کامل است و هیچ برگ و ورق افتاده و ناقصی ندارد‪ .‬خود‬
‫مصنّف نیز این مطالب را در ذیل عنوان «خاتمۀ» نوشتهاست و خود این نیز نشان میدهد که این مطالب‬
‫آخرین مطالب‪ ،‬پیش از موخّرۀ مصنّف است‪.‬‬
‫‪ - 361‬در تنها نسخۀ خطّی موجود از این کتاب‪ ،‬این کلمه را طوری پاک کردهاند که فقط حرف «ل» در‬
‫آخر آن قابل خواندن است‪ .‬امّا به قرینۀ کلمۀ «جلیل» و چون مصنّف در به کاربردن صنعت ادبی «سجع»‬
‫تعمّد دارد‪ ،‬به نظر میرسد که «اسمعیل» با «جلیل» به ظن قوی میتواند سجع باشد‪ .‬فرهاد رحیمی نیز‬
‫این کلمه را «اسمعیل» خواندهاست (ر‪.‬ک‪ .‬شیروانی‪ .)181 :1391 ،‬محمّد مجندهی جبهدار (آذرباش) این‬
‫کلمه را در مقالۀ «مقدمه کتاب مظهر ترکی» که به منظور معرّفی این کتاب نوشتهاست‪« ،‬آغا محمّد اسمعیل»‬
‫خواندهاست‪ .‬به هر حال هرچند از هویّت دقیق این «مخدومزاده» (آقازاده) غیر ترک که خواستار یادگرفتن‬
‫زبان ترکی و محرّز و مشوّق برای نوشتن مظهرالترکی بودهاست‪ ،‬فعالً اطّالعی نداریم و به گمان مصحح‪،‬‬
‫ایشان باید از فرزندان یکی از صاحبمنصبانِ تاجیک یا لر شیراز بودهباشد که از عبدالرحیم اردبیلی‬
‫شروانی خواسته است که کتابی در زبان ترکی بنویسد؛ تا او بتواند با کمک آن کتاب زبان ترکی را یاد‬
‫بگیرد‪ .‬با احترام به نظر استاد محمّد مجندهی جبهدار (آذرباش)‪ ،‬به نظر ما هم به ظنّ قوی همان «اسمعیل»‬
‫درست است‪.‬‬
‫‪« - 362‬خوردان» سهو است و درستش خُردان است؛ چون ما در کلمۀ خُرد‪ ،‬با مصدر خوردن فارسی سرو‬
‫کار نداریم‪ .‬کلمۀ فارسی خُرد و خردۀ فارسی با کلمۀ ترکی خیردا ‪ xırda‬در معنی خرد‪ ،‬ریز و کوچک‬
‫از یک ریشه است‪ .‬خیردا نیز باید همان قیرتا ‪ qırta‬از ریشۀ قیرتماق ‪ qıtmaq‬در معنی ‪ .1‬تکۀ کوچکی‬
‫از یک چیزی را بریدن ‪ .2‬نیشگون گرفتن باشد‪ .‬از این ریشه قیرتیق ‪ qırtıq‬را در معنی تکّۀ کوچک و‬
‫ریزه و نیز نیشگون داریم‪ .‬هادی نیز کلمۀ خیردای ترکی را مأخوذ از قیرتیق (شکسته شده‪ ،‬ریز) و قیرتماق‬
‫(شکستن‪ ،‬شکاندن) دانستهاست‪ .‬به نظر او بعید نیست که خردۀ فارسی محرف خیردای ترکی باشد (هادی‪،‬‬
‫‪.)413 :1386‬‬

‫‪384‬‬
 ‫فهرست منابع و مآخذ مصحح‬
‫قرآن کریم‪.‬‬
‫آذرنوش‪ ،‬آذرتاش (‪ .)1381‬فرهنگ معاصر عربی‪ -‬فارسی (بر اساس فرهنگ عربی – انگلیسی هانس ور)‪.‬‬
‫تهران‪ :‬نشر نی‪.‬‬
‫آریانپور کاشانی‪ ،‬منوچهر (‪ .)1389‬فرهنگ پیشرو آریانپور‪ .‬تهران‪ :‬نشر الکترونیکی و اطالعرسانی جهان‬
‫رایانه‪.‬‬
‫ابوالقاسمی‪ ،‬محسن (‪ .)1373‬تاریخ زبان فارسی‪ ،‬تهران‪ :‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی‬
‫دانشگاهها‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــ (‪ .)1376‬مادۀ فعلهای فارسی دری‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات ققنوس‪.‬‬
‫احمدی گیوی‪ ،‬حسن (‪ .)1383‬دستور تطبیقی زبان ترکی و فارسی‪ .‬تهران‪ :‬نشر قطره‪.‬‬
‫ادریسی آریمی‪ ،‬مهری (‪ .)1385‬تاریخ تحوالت سیاسی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ‬
‫افشاریه و زندیان‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات دانشگاه پیام نور‪.‬‬
‫استرآبادی‪ ،‬میرزا مهدیخان (‪ .)1384‬فرهنگ ترکی به فارسی سنگالخ‪ .‬ویرایش روشن خیاوی‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫نشر مرکز‪.‬‬
‫اشپولر‪ ،‬بوتولد و دیگران (‪ .)1385‬ترکان در ایران‪ .‬ترجمۀ یعقوب آژند‪ ،‬تهران‪ :‬مولی‪.‬‬
‫اوزبکی البخاری‪ ،‬شیخ سلیمان افندی (‪ .)1392‬فرهنگ جغتایی‪ -‬فارسی‪ .‬به تصحیح حسن عبدالهی جهانی‬
‫(اومود اوغلو)‪ ،‬تبریز‪ :‬انتشارات آیدین‪.‬‬
‫بخشی‪ ،‬اختیار (‪« .)1396‬نقد و بررسی تحلیلی کتاب دستور زبان ترکی استانبولی میرحسن فزونخواه بر‬
‫اساس رویکرد زبانشناختی»‪ .‬مجموعه مقاالت دومین کنگرۀ بینالمللی و سومین کنفرانس توانمندسازی‬
‫جامعه در حوزه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‪ ،‬در تاریخ ‪ 17‬اسفند ‪ 1396‬در تهران‪ ،‬برگزارکننده‪ :‬مرکز‬
‫توانمندسازی مهارتهای فرهنگی و اجتماعی جامعه‪.‬‬
‫برهان‪ ،‬محمدحسین بن خلف تبریزی (‪ .)1362‬برهان قاطع‪ .‬به اهتمام محمد معین‪ ،‬تهران‪ :‬مؤسسۀ‬
‫انتشارات امیرکبیر‪.‬‬
‫بهاری‪ ،‬مهران (‪ .)2003‬دیوان دیزینی‪ .‬سؤزموز وئبالگی‪ .‬فایل ‪PDF‬‬
‫بهزادی‪ ،‬بهزاد (‪ .)1383‬فرهنگ فارسی‪ -‬آذربایجانی‪ :‬فارسجا‪ -‬آذربایجانجا سؤزلوک‪ .‬تهران‪ :‬نشر نخستین‪.‬‬
‫جعفرزاده‪ ،‬اسماعیل (‪ .)1389‬آذربایجان تورکجهسی ارک سؤزلوگو (فرهنگ ترکی آذربایجانی ارک) (دو‬
‫جلدی)‪ ،‬تبریز‪ :‬انتشارات احرار‪.‬‬
‫‪385‬‬
‫ــــــــــــــــــ (‪ .)1385‬ارک آذربایجان ترکجهسی سؤزلوگو (فرهنگ ترکی آذربایجانی ارک) (یک‬
‫جلدی)‪ ،‬تبریز‪ :‬انتشارات احرار‪.‬‬
‫جعفری‪ ،‬هوشنگ (‪ .)1386‬آغآتیم‪ .‬زنجان‪ :‬نیکان کتاب‪.‬‬
‫حقپرست قراملکی‪ ،‬حسین (‪ .)1385‬تحلیل زبان ترکی آذربایجانی به طریق ریاضی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات‬
‫اندیشۀ آریا‪.‬‬
‫خاقانی شروانی‪ ،‬افضلالدین بدیل بن علی نجار (‪ .)1382‬دیوان خاقانی شروانی‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات زوّار‪.‬‬
‫خیاوی‪ ،‬روشن (‪ .)1383‬فرهنگ تاریخی‪ -‬تطبیقی زبانهای اورال‪ -‬آلتائیک‪ .‬با همکاری ساواالن پوراکبری‬
‫خیاوی و عاکفه صیامی‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات بخشایش‪.‬‬
‫ـــــــــــــ (‪ .)1384‬فرهنگ سومر‪ .‬با همکاری ساواالن پوراکبر خیاوی‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات بخشایش‪.‬‬
‫داد‪ ،‬سیما (‪ .)1387‬فرهنگ اصطالحات ادبی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات مروارید‪.‬‬
‫داشقین‪ ،‬علی (‪ .)1386‬فرهنگ ترکی‪ -‬فارسی داشقین‪ ،‬تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫دهخدا‪ ،‬علیاکبر (‪ .)1346‬لغتنامه دهخدا‪ ،‬علیاکبر دهخدا‪ .‬زیر نظر دکتر محمد معین‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات‬
‫دانشگاه تهران‪.‬‬
‫رحمانی خیاوی‪ ،‬صمد (‪ .)1391‬دستور زبان آذربایجانی‪ ،‬تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫زارع شاهمرسی‪ ،‬پرویز (‪ .)1394‬فرهنگ جامع (ترکی‪ -‬فارسی)‪ .‬قزوین‪ :‬آذرمیدخت با همکاری نشر اختر‪.‬‬
‫ــــــــــــــــــــــ (‪ .)1388‬فرهنگ فارسی‪ -‬ترکی شاهمرسی‪ .‬تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫زمانی‪ ،‬کریم (‪ .)1372‬شرح جامع مثنوی معنوی‪ .‬تهران‪ ،‬انتشارات اطالعات‪.‬‬
‫زهتابی‪ ،‬محمدتقی (‪ .)1385‬تاریخ دیرین ترکان ایران‪ .‬ترجمه و تلخیص علی احمدیانسرای‪ ،‬تبریز‪ :‬نشر‬
‫اختر‪.‬‬
‫سلیمی خضری‪ ،‬بهنام و محمدزاده صدیق‪ ،‬ستار (‪ .)1384‬نمایه مخزن واژگان کتاب دیوان بر اساس‬
‫ترجمۀ فارسی دکتر صدیق‪ ،‬تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫سنایی غزنوی‪ ،‬ابوالمجد مجدود بن آدم (‪ .)1374‬خالصۀ حدیقه حکیم سنایی غزنوی‪ .‬به سعی امیربانو‬
‫کریمی (امیری فیروزکوهی)‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات زوار‪.‬‬
‫شکرگزار‪ ،‬محمدرضا (‪ .)1393‬دستور زبان جامع ترکی استانبولی (به همراه گنجینۀ افعال ترکی به فارسی)‪.‬‬
‫زیر نظر سعید فرهادیپور‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات بینالمللی گاج‪.‬‬
‫شعبانی‪ ،‬رضا (‪ .)1382‬دستور زبان ترکی (ایرانی‪ -‬آذربایجانی)‪ .‬اردبیل‪ :‬انتشارات نیما کتیبه‪.‬‬
‫شهریار‪ ،‬محمد حسین بهجت تبریزی‪ .‬دیوان ترکی استاد محمدحسین شهریار‪ .‬تهران‪ :‬مؤسسۀ انتشارات‬
‫نگاه‪.‬‬
‫‪386‬‬
 ‫شیروانی‪ ،‬عبدالرّحیم (‪ .)1391‬مظهرالتّرکی‪ .‬حاضیرالیان فرهاد رحیمی‪ ،‬تهران‪ :‬اندیشۀ نو‪.‬‬
‫صابر‪ ،‬میرزه علیاکبر طاهرزاده (‪ .)1387‬هوپ هوپ نامه‪ .‬ترتیباتچی‪ :‬میر کریم یعقوبی‪ ،‬ویراستار‪ :‬میرزه‬
‫رسول اسماعیلزاده‪ ،‬اردبیل‪ :‬انتشارات شیخ صفیالدین اردبیلی‪.‬‬
‫صدری افشار و دیگران‪ ،‬غالمحسین (‪ .)1381‬فرهنگ معاصر فارسی امروز‪ .‬تهران‪ :‬فرهنگ معاصر‪.‬‬
‫صفا‪ ،‬ذبیحاهلل (‪ .)1380‬تاریخ ادبیات در ایران‪ .‬جلد پنجم‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات فردوس‪.‬‬
‫صفری‪ ،‬بابا (‪ .)1370‬اردبیل در گذرگاه تاریخ‪ ،‬جلد اول‪ ،‬اردبیل‪ :‬انتشارات دانشگاه آزاد اسالمی‪ -‬واحد‬
‫اردبیل‪.‬‬
‫صالحی‪ ،‬احمد و رعد‪ ،‬محمدرضا (‪ .)1396‬فرهنگ ضربالمثلها و اصطالحات ترکی‪ ،‬تبریز‪ :‬انتشارات‬
‫آذرترک‬
‫عبدی‪ ،‬مرتضی و حاجینسب‪ ،‬احمدرضا (‪ .)1395‬خودآموز ترکی استانبولی‪ :‬بر اساس روانشناسی‬
‫یادگیری‪ .‬تهران‪ :‬تی آرا‪.‬‬
‫فرزانه‪ ،‬رستم (‪« .)1396‬مواردی از دستوریشدگی در زبان ترکی»‪.‬‬
‫‪http://www.farzanehrostam.blogfa.com/post/40‬‬
‫فزونخواه‪ ،‬حسن (‪ .)1395‬دستور زبان ترکی استانبولی‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات جنگل و جاودانه‪.‬‬
‫فضولی‪ ،‬حکیم مال محمد (‪ .)1387‬دیوان اشعار ترکی‪ .‬تصحیح‪ ،‬تحشیه و مقدمه‪ :‬حسین محمدزاده صدیق‪،‬‬
‫تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫قاجار سپانلو‪ ،‬میرزا فتحعلیخان (‪ .)1395‬فرهنک لغات ترکی مقالید الترکیه‪ .‬به کوشش بهبود مرادی‬
‫(ائلچیبی)‪ ،‬قم‪ :‬انتشارات بخشایش‪.‬‬
‫کاشغری‪ ،‬محمود (‪ .13839‬دیوان لغاتالترک‪ .‬برگردان فارسی از‪ :‬دکتر حسین محمدزاده صدیق‪ ،‬تبریز‪:‬‬
‫نشر اختر‪.‬‬
‫گری‪ ،‬ب‪ .)1389( .‬سومریان یا نیاکان ترکان‪ .‬تبریز‪ :‬انتشارت ندای شمس‪.‬‬
‫گلکاریان‪ ،‬قدیر (‪ .)1391‬فرهنگ ترکی استانبولی‪ -‬انگلیسی‪ -‬فارسی‪ .‬تهران‪ :‬راهنما‪.‬‬
‫ـــــــــــــــ (‪ .)1385‬فرهنگ دوسویه اختر (استانبولی‪ -‬فارسی‪ ،‬فارسی‪ -‬استانبولی)‪ ،‬تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫ماهیار‪ ،‬عباس (‪ .)1380‬صرف و نحو عربی‪ .‬تهران‪ :‬سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها‬
‫(سمت)‪.‬‬
‫محمدپناه‪ ،‬بهنام (‪ .)1389‬ترکان در گذر تاریخ‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات سبزان‪.‬‬
‫محمّدزاده صدیق‪ ،‬حسین (‪ .)1369‬سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه‪ .‬تهران‪ :‬انتشارات ققنوس‪.‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــ (‪ .)1386‬سه سنگیاد باستانی (یادمانهای ترکی باستان)‪ .‬تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬

‫‪387‬‬
‫محمدخانی گونئیلی‪ ،‬حسین (‪ .)1393‬دده قورقود کیتابیو دده قورقود کیتابیندا سؤزلر‪ -‬آدالر‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫انتشارات اندیشۀ نو‪.‬‬
‫معین‪ ،‬محمّد (‪ .)1371‬فرهنگ معین‪ .‬تهران‪ :‬امیرکبیر‪.‬‬
‫منظوری‪ ،‬ناصر (‪ .)1391‬ساختار مفهومی فعل در زبان ترکی‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات اندیشۀ نو‪.‬‬
‫مولوی رومی‪ ،‬موالنا جالل الدّین محّمد (‪ .)1382‬مثنوی معنوی‪ .‬بر اساس نسخۀ ‪ 677‬هـ‪.‬ق‪ .‬قونیه‪ .‬به‬
‫تصحیح دکتر توفیق سبحانی‪ ،‬تهران‪ ،‬انتشارات روزنه‪.‬‬
‫نائبی‪ ،‬محمدصادق (‪ .)1380‬واژگان زبان ترکی در پارسی‪ ،‬تبریز‪ :‬انتشارات محمدصادق نائبی‪ .‬نسخۀ ‪Pdf‬‬
‫ندیم تونا‪ ،‬عثمان (‪ .)1390‬رابطۀ تاریخی زبانهایِ سومئری و ترکی و مسئلۀ قدمت زبان ترکی‪ .‬ترجمه‬
‫فخران پورنجفی‪ ،‬ارومیّه‪ ،‬انتشارات اولکر‪.‬‬
‫نظامی گنجوی‪ ،‬حکیم جمال الدّین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیّد (‪ .)1387‬کلیات خمسه‬
‫نظامی گنجوی‪ .‬بر اساس نسخۀ سعدلو و تصحیح وحید دستگردی‪ ،‬تهرا‪ :‬نشر فراسوگستر‪.‬‬
‫اللغتین‪ .‬مقدمه‪ ،‬تصحیح و تحشیه از دکتر حسین محمدزاده صدیق‪،‬‬ ‫نوایی‪ ،‬امیر علیشیر (‪.)1387‬‬
‫تبریز‪ :‬نشر اختر‪.‬‬
‫هادی‪ ،‬اسماعیل (‪ .)1386‬لغتنامۀ جامع اتیمولوژیک ترکی‪ -‬فارسی دیل دنیز (قطع جیبی)‪ .‬تبریز‪ :‬اختر‪.‬‬
‫ـــــــــــــــ (‪ .)1394‬لغتنامۀ جامع اتیمولوژیک ترکی‪ -‬فارسی دیل دنیز‪ .‬ویرایش چهارم‪ ،‬تبریز‪ :‬اختر‪.‬‬
‫همایی‪ ،‬جاللالدین (‪ .)1371‬فنون بالغت و صناعات ادبی‪ ،‬تهران‪ :‬هما‪.‬‬
‫هیئت‪ ،‬جواد (‪ .)1380‬سیری در تاریخ‪ ،‬زبان و لهجههای ترکی‪ .‬تهران‪ :‬نشر پیکان‪.‬‬
‫یونگ‪ ،‬کارل گوستاو و همکاران (‪ .)1386‬انسان و سمبولهایش‪ .‬ترجمۀ محمود سلطانیّه‪ ،‬تهران‪ :‬جامی‪.‬‬

‫‪388‬‬
‫صفحۀ اوّل و دوم از نسخۀ خطّی مظهر التّرکی عبدالرّحیم اردبیلی شیروانی‬

‫‪389‬‬