TVHD V LAH DALT MVZUSUNDA SUALLAR V CAVABLAR BSMLLAHR-RHMANR-RHM Kitabn ad: Suallar v cavablar Mllif: Mhmmdrza Kaifi Trcm

edn: R. krbyli Nair: apa hazrlayan: Beynlxalq l-Mustfa (s) Akademiyas tdqiqat bsi ap tarixi: 2008-ci il ap nvbsi: Birinci Tiraj: 3000

SUAL 1: Mhur psixoloq Freyd deyir: nsan zndn byk v qdrtli bir xsin ona dayaq olduunu hiss etmy mhtacdr. Belc o Tanr adl varla itat etmy ehtiyac duyur. slind Tanr yoxdur v o, snacaq axtaranlarn, Tanr adl varla prsti ednlrin tsvvrdr. Bu, Freydin szlridir. Ona nec cavab ver bilrsiniz?

FREYDN NZRYYS
Avstriyal mhur nevropatoloq v psixoloq Ziqmund Freyd (1856-1939) z nzriyylrini byan edrkn insandak qorxu hissini Allaha inam v dindarln sas amili hesab edir. lbtt, bu nzriyy ondan nc d irli srlmdr. ox ehtimal ki, hmin nzriyyni aq kild byan edn ilk xs (b.e. tqr. 99-55) romal air Tit Lukertsi Kardr. O, z erlrinin birind bel deyir: Tanrlar yaradan ilk ey qorxudur. Bir szl, bu nzriyyy sasn, sel, zlzl, xstlik, lm v bu kimi tbii hadislrdn yaranan qorxu btn tbii hadislr n mtrk amilin yaranmasna v onu Allah adlandrlmasna sbb olmudur. Z. Freydin nzrinc, insan Allah yox, ksin Allah insan yaratmdr. Hqiqtd, insanlarn zehnind dini inanclarn yaran sbbi tbii hadislrindn qorxu, onlarn zlrini qoruyub saxlamaq istyidir. Qdim insanlar zlrini zrrli hadislr mqabilind hycan v qorxudan qorumaq n tdricn qdrtli, drrakli v tbit hakim varlqlara inanmaa baladlar ki, xahi, dua, ibadt etmk, qurban ksmk v bu kimi mllr vasitsil hmin varlqlarn mhbbtini clb etmk, thlkni zlrindn uzaqladrmaq istyirdilr. Onun fikrinc, insann Allaha z tutmasnn sbbi qdimd d, masir dvrd d qorxu hissi olmudur v bu bax z gcnd qalmaqdadr. nki insan tarixi bir varlqdr v

kemidki varln xsusiyytlri saysz-hesabsz nsillr vasitsil masir insana verilir.1

QORXU AMLN RADLAR

1-Bu nzriyy yalnz bir frziyy v ehtimaldr, onun isbat n he bir dlil d yoxdur. 2-mumiyytl, insann qorxmasnda iki sas amil rol oynayr: Biri mlumatszlq, digri is fiziki v ruhi chtdn qdrtsizlik. nsan tanmad v mlumatl olmad bir ox gerklr mqabilind qorxu hissi keirir. Onun mlumat artdqca qorxusu da azalr. Msln, xstliy dar olan v onun sbbini bilmyn bir insan tsvvr edk. Onun hmi qm-qss, iztirab iind olduunu grcksiniz. nki o, lacsz xstliklr tutulduunu ehtimal verir. Lakin hkim mraci edib, xstliyinin sbbini yrndikd, onun el d thlkli olmadn baa dr, qorxu v hycan aradan qalxr. Fiziki v ruhi atmazlq da insanda qorxu yaranmasna sbb olur. nsan b`zi ruhi v psixi xstliklr yoluxduqda, hmi qorxu v iztirab halnda olacaqdr. Ruhi v psixi baxmdan salam olanlar is bir ox thlklr mqabilind sla qorxu hissi keirmirlr. Bellikl, gr insann m`lumat artarsa, bir ox psixi sxnt v ruhi xstliklrdn amanda qalar, he vaxt qorxu hissi keirmz. Bu nqtni nzr almaqla, Z. Freydin Allaha inamn sbbi qorxudur! nzriyysin diqqt yetirk. Bu nzriyyy gr, insann m`lumat artarsa v ruhi salamla malik olarsa, onun qorxusu aradan qalxar v Allaha inanmaz olar. Baqa szl, he bir hadisdn qorxmayan insan Allaha da inanmamaldr. Elc d, bir hadisdn qorxan insann m`lumatnn artmas v ruhunun salaml nticsind qorxusu aradan qalxarsa, demli, hmin xs Allaha inanmamaldr. Halbuki hyatda hmi bunun ksi mahid olunur. 3-Frz edk ki, insanlarn hams v ya bir qrupu qorxu nticsind Allah adl bir varla inanb, Ona itat edir. Mnti sasn yen d Allah yoxdur, btn dinlr pu v batildir! nticsini ala bilmrik. Freydin nzriyysinin dzgn olduunu frz etsk, bunu isbat etmi olarq ki, insanlarn din v Allaha inamnda rol oynayan sbb dzgn deyil.2 Bu da, Allahn varln v hr hans bir dinin haqq olmasn inkar etmkdn tamamil frqlnir. Bu misala diqqt yetirin: Tarix boyu br cmiyytinin elmi ixtiralar v kflr etmkd sas mqsdi mhurlamaq, ictimai mvqe qazanmaq v srvt toplamaq olmudur. Bunu xlaqi v dzgn mqsd hesab etmk olmaz. Lakin insann elmi ixtira etmkd mqsdinin dzgn olmamas elmi ixtirann pu v yersiz olduunu gstrmir. Bir szl, bu nzriyyd sbbl (insan hanssa bir ey svq ednl) ntic (insann nail olduu ey) arasnda uyunsuzluq yaranm, birinin batil saylmas digrinin batil saylmas il nticlnmidir. 4-Bu nzriyynin batil olmasn isbat edn amillr: a) Tarix z hadt verir ki, dini gtirnlr v camaat Allaha doru d`vt ednlr n catli, dzml xslr olmular. b) Dnyada Allaha sla e`tiqad bslmyn qorxaq insanlar ox olmudur v halhazrda da mvcuddur. Bizim qidmiz sasn, Allahn varlna inam tarix boyu btn insanlarn fitrtind v daxilind olmudur; y`ni (msln) mhbbt bslmyin yax i olmas, hqiqti tapmaq hissinin btn insanlarn fitrtind mvcudluu sbb ehtiyacl olmad kimi, Allah tanmaq v Ona itat etmk hissi d fitridir. lahi fitrt onlar Allaha inanmaa svq edir.3
Xuda dr ndieyi br, Abdullah Nsri, sh. 38-40. Y`ni insanlarn Allaha v din inanmaqlarnn sbbi qorxudursa, bu yanldr. 3 lav mlumat ld etmk istynlr hid Mrtza Mthhrinin Fitrt kitabna mracit ed bilrlr. 2
2 1

***

OXALLAHLILIQ FRZYYSNN BATL OLMASI

SUAL 2: Mn Allahn varlnabh etmirm, lakin sizdn Onun yeganliyini isbat etmyi xahi edirm.

ALLAHIN YEGANLYNN SBATI

Allahn yeganliyinin isbat il laqdar mxtlif dlillr mvcuddur. Biz onlarn birini rh etmkl kifaytlnirik. Bu dlilin baa dlmsi n iki mqddimy diqqt yetirmk lazmdr: 1. Hr bir nticnin varl z sbbin baldr; baqa szl, sbb-ntic (determinizm) qanununa sasn, hr bir mxluq v ntic z varln xaliqdn, yaradan sbbdn alr. gr onlarn rtlr v iste`dadlara ehtiyac olarsa, varlqlar da mtlq zn yaradan sbb istinad etmlidir. Buna sasn, gr iki, ya ikidn ox varlq bx edn sbb frz olunsa, onlarn hr bir nticsi z sbbin bal olar v sla baqa bir sbb, yaxud onun nticlrin bal olmaz. Bellikl, onlarn nticlri arasnda laq v ballq yaranmaz. 2. Varlq almin vahid nizam hakim ksilmidir. Onda uyun gln v uyun glmyn fenomenlrin bir-birlril laqlri var. Uyun gln fenomenlr arasndak laqlr mxtlif sbb-ntic qanununun t`sirinddir. Bu qanunlar dyiikliklrin ba vermsin sbb olur v onlar he vchl inkar etmk olmaz. Lakin kemi, indiki v glck fenomenlr arasndak laqlr beldir: Kemi fenomenlr indiki fenomenlrin vcuda glmsin zmin yaradr. ndiki fenomenlr da z nvbsind glck fenomenlrin yaranmasna zmin hazrlayr. gr sbb-ntic laqlri dnya fenomenlrin arasndan gtrls, dnyadan sr-lamt qalmaz v digr bir fenomen d vcuda glmz. Nec ki, insann hava, su, iq v qida mhsullar il laqsi qrlsa, artq z yaayn davam etdirib, baqa bir insann dnyaya gliin, yaxud digr bir yann dzlmsin zmin yarada bilmz. Bu iki mqddim sasnda bel bir ntic xarmaq olar ki, saysz-hesabsz kemi, indiki v glck fenomenlrin, varlq toplumuna aid bu dnya v onun nizamnn bir xaliqi v yaradan var. (Dnya v ona hakim nizam) Allahn nzarti, hikmtli tdbiri v mdrikliyi il idar olunur. gr Ondan baqa, tanr olsayd, onlar arasnda laq v ballq yaranmaz, dnyaya vahid nizam hakim ksilmzdi. Elc d, hr bir xaliq z xaliqi trfindn yaranar v onun xaliqi baqa xaliqlrin kmyil vcuda glrdi. Nticd mxtlif v mstqil nizamlar, varlqlar yaranard v onlar arasnda he bir ballq olmazd. Halbuki dnyada mvcud nizamlar bir-birlrin bal vahid nizamdandr. V onlarn fenomenlri arasnda da ballq mahid olunur.1 ***

QUR`ANDA ALLAHI TANIMAq YOLLARI

SUAL 3: Qur`ani-krimd insanlarn Allah-taalan tanmas mslsi mqabilind (inkar, kk-bh, hadt v yqin kimi) mxtlif mvqelr byan olunmudur. Bu da insanlar arasnda (kafirlr, mnafiqlr, mslmanlar v m`minlr kimi) mxtlif qruplarn yaranmasna sbb olur. Bu sbbdn d, mn tam aydn deyil ki, bu mvqelr mld nec akar olur?

QUR`ANDA M`RFT
Qur`ani-krimd m`rift v onun saslar, elm v alim, elc d rtlri, vasitlri, manelri haqqnda geni kild sz almdr.2
Amuzei flsf, Misbah Yzdi, 2-ci cild, sh. 359-360. lav mlumat ld etmk n bax: suli flsf v rvii realizm, llam Tbatbai, 5-ci cild, sh. 111-123. 2 Bu msl barsind geni m`lumat ld etmk istyirsinizs, aadak kitablara mraci ed bilrsiniz: 3
1

M`RFT V ALLAHA NAM

man, m`riftl laqli olduundan Qur`ani-krimd Allah tanmaq mslsin ciddi hmiyyt verilir, onun manelri v ona nail olmaq yollar t`yin olunur. M`riftin manelrin empirik idrak, kor-korana tqlidlri v gmana saslanma ; Allaha ynlm manelrin is ani hvs v istklri, insann z glck rifah bard ifrat fikirlmsini, Allah, peymbr v dinl dmniliyi misal gstrmk olar. Qur`ani-krimd dini msllr, xsusil tovhid v mad bard znn, kk-bh, inkar, msbt v mnfi kild hadt kimi ifadlr ildilmidir. Burada inc bir nqty diqqt yetirmk lazmdr: insanlar mumi kild bu qruplara blb, (misal n) inkar ifadsini yalnz kafirlr, kk ifadsini yalnz mriklr, yaxud mnafiqlr, hadt ifadsini is yalnz mslmanlara aid etmk olmaz. Misal n: Qafir sursinin 81-ci v Mu`minun sursinin 99-cu aylrind inkar sz kafirlr barsind ildils d, onlar brahim sursinin 10-cu v Sb sursinin 54-c aylrind kk v trddd ifadlri il vsf olunmular. Qafir sursinin 59-cu v Tvb sursinin 45-ci aylrind qeyri-m`minlrin kk-bhy dar olmalar qeyd olunmudur. Qeyri-m`minlr is hm mnafiqlr, hm kafirlr, hm d mriklr aid edilir. Mnafiqun sursinin 1-ci aysind d onlarn dild hadt vermlrin iar olunduu zaman, el hmin ayd onlarn qlbn (Peymbri) inkar etmlri d aqlanmdr. Bel ifadlrin aqlanmas, elc d kafirlrin, mriklrin v mnafiqlrin mslmanlar v m`minlrin Allaha, mada, dini msllr inamlar qarsnda mvqelrinin m`lum olmas n Qur`an aylrini yana nzrdn keirmk daha yax olard. Lakin mvzunun geniliyini nzr alb, kk, znn v yqinin m`rift v Allaha trf ynlmkl laqdar t`rifini v t`sirlrini aradrmaqla kifaytlnirik:
1 2 3 4 5 6 7

1-QUR`ANDA KK
kk bir nqteyi-nzrdn qism blnr: 1-Qanuni kk: Hqiqt axtarnda hr hans bir hadisnin, hrktin, hkmn predmeti v predikat arasnda laqnin taplmasnda trddd, zehni iltmk. Bu nv kk tbiidir v hycan dolu ehtimallar aradan qaldrr. Buna sasn, hadisnin digr trfindki sasl v faydal yqinlr qanuni kk demk olar. nsan yqin atdran bu nv kk sassz zahiri imandan olduqca stndr. 2-Xstlikl bal kk: Bu, hqiqt axtarnda mddalar v sbutlarla zldikd zehnin acizliyindn irli glir. Bu xstliyin sbbi zehnin hqiqtlri aradrb, onlar xyallardan ayrarkn qorxuya dmsidir. kkin znmxsus xsusiyytlrindn biri beyin faliyytlrindn xilas olmaq n zehni rahatlq qayli xstlikdir. Bu kk hqiqtd m`riftin antonimidir. 3-sasl kk: Bu, zif imanl xslrin yksk tfkkr sahibi olduqlarn gstrmsidir. Bu kk dar olanlar iddia edirlr ki, m`rift v idrak mqamna nail olmular. kk v trddddn baqa yol tapa bilmmi, yaxud hqiqt atmaq n kk ednlr mhbbt bslmilr, onlarn kki hqiqtlri tapmaa eq zndndir! Qur`ani-krimd iar olunan, eyni zamanda mzmmt ediln kk qanuni kk yox xstlikl bal sasl kkdir.
8

1-enaxt-inasi dr Qur`an, Cvadi Amili. 2-enaxt z didqahi-Qur`an, Behiti v Mhmmd Hseyni. 1 Bqr, ay: 55; Furqan, ay: 21, 33 v 34. 2 Zuxruf, ay: 22-23. 3 Yunis, ay: 36 v 66; Sad, ay: 27. 4 Mhmmd, ay: 13. 5 Tkasur, ay: 1-2; Hicr, ay: 3; Hud, ay: 15-16. 6 Muddssir, ay: 11-25. 7 Bax: Peyami-Qur`an, Mkarim irazi, 1-ci cild, sh. 316-423. 8 Bax: enaxt z didqahi elmi v didqahi Qur`an, Mhmmd Tqi Cfri, s. 310-312. 4

QUR`ANDA KK EDNLR HAQQINDA

Diqqt yetirmk lazmdr ki, Qur`ani-Krim kk ednlr dlil v sbut soranda olanlar m`nasnda deyil. Mqsd xstlikl bal olan kk dar olub, yqin atma v kk-bhnin aradan qalxmasn qeyri-mmkn biln xslrdir. Buna sasn, Qur`ani-krimd kk ednlr iki qrupa blnr: Birinci qrup: Bilmirm v baa dmrm demkl kk-bhy dar olduqlarn bildirnlr. Y`ni bu qrup kk ednlr aq-aydn aylri gr-gr yaradan, mad, vhy, dini tlimlr v prinsiplr barsind kk edirlr. kinci qrup: Allah, nbvvti v mad inkar edn xslr. Lakin onlar hqiqtd bu msllr barsind yqin hddin atmam v kk dar olmular. Baqa szl, onlar he bir sbutlar olmad halda, dini prinsiplri dild inkar edir v msly bh il yanarlar. Qur`an baxmndan, kk ednlr mhz hiss olunmayan msllri danrlar. Onlar min olmadqlarn iddia etdiklri halda, peymbrlrin d`vtinin batil olmasn sbuta yetirn he bir dlil gstrmirlr.
1 2 3

KKN T`SRLR
Qur`ani-krimin tovhid, mad, risalt, vhy v digr dini msllrl laqdar aylrin diqqt yetirdikd iki sas nqt il rastlarq. 1-kk-bh ya qlbd, ya dild, ya da hm qlb, hm d dild inkara sbb olur. 2- Bu kk b`zn mriklr , b`zn d kafirlr aid edilir. Demk, irk v kfr sbb olan amillrdn biri d kk-bhdir. Bir inclik: Qur`ani-krim aylrind qeyd olunan rybin kk dn myyn frqlri var. Ryb ltd bhtan v bu kimi bir eyl birg kk v nadanlq nticsind nfsd yaranan iztirabl (hycanl) haldr. Buna sasn, aylrd qeyd olunan murib kk sifti qrar verilmidir; y`ni hycan yaradan kk. Sba sursinin 54-c aysini misal gstrmk olar. Hmin ayd buyurulur: Kafirlr murib (kk) iind idilr. Y`ni onlar hycanla birg kk dar olmudular. B`zn insan (misal n) filan aacn ild ne df bar verdiyini bilmir. Bu zaman (Qur`an aylrind qeyd olunan) reyb yox, kk yaranr. B`zn is (misal n) filan yolda bir quldurun pusquda durub-durmamas bilinmir. Burada insanda kk-bhdn lav, hycan da yaranr.
4 5 6 7

2-QUR`ANDA ZNN (GMAN)

Qur`ani-krimd be nv gmandan sz almdr: 1-Hqiqt uyun glmyn gman.8 2-Hqiqtl uyun gln gman. 3-Gnah saylan gman. 4-Hqiqti kf etmyn gman.
9 10 11

Bax: brahim sursi, 9-10-cu aylr; Hud surrsi, 62-ci ay; Yunis sursi, 104-c ay; Nml sursi, 66-c ay... 2 Casiy sursi, 24 v 32-ci aylr; Qaf sursi, 2-3-c aylr; Muminun sursi, 33 v 37-ci aylr. 3 Bax: enaxtenasi dr Qur`an, sh. 181-182. 4 brahim sursi, ay: 9-10; Nml sursi, ay: 66; Casiy sursi, ay: 32; Muminun sursi, ay: 69; Bqr sursi, ay: 23 v s. 5 Nml sursi, ay: 66; Hud sursi, ay: 62 v 110. 6 Sb sursi, ay: 54; Fussilt sursi, ay: 45; Qaf sursi, ay: 2-3. 7 Qur`an dr Qur`an (Tfsiri mvzuiyi Qur`ani-krim), Cvadi Amili, 1-ci cild, sh. 361-362. 8 nam sursi, ay: 116; Casiy sursi, ay: 24; Ali-mran sursi, ay: 154; Bqr sursi, ay: 78; Hcc sursi, ay: 15. 9 Tvb sursi, ay: 118; Haqq sursi, ay: 17-21. 10 Hcurat sursi, ay: 12. 11 sra sursi, ay: 52. 5

5-Mhkum olunan gman. Aylrin mcmusuna diqqt yetirmkl Qur`ani-krimin bu msly mnasibtini bel qeyd etmk olar: a) Gman tbii ki, insan hqiqt atdrmr. Xsusil gmann mqddimlrind nfsani istklr olarsa. nki bu halda, gman nfsani istklr uyub, dlil v sbutdan uzaqlar. b) Mhkum olunan gman insann qid sullarnda, xsusil bdi hyat (qiyamt) v onunla laqli mvzularda yaranr. Y`ni bel msllrd elm v yqin atmaq labddr. v) nsanlarn ksriyyti gmana uyur, elm v yqin atmaq n zlrini zhmt salmrlar. q) Qur`ani-krimd mhkum olunan v hqiqt uyun glmyn gman n ox Allaha rik qoanlara aid edilir. Diqqt yetirmk lazmdr ki, Qur`ani-krimin b`zi aylrind (znn sznn yerin) zm sz ildilmidir.4 Zm sz haqq hiss etmkl yana olan gman m`nasn dayr. Qur`an aylrin sasn, zm (haqq hiss etmkl yana gman) digr gmanlarla mqayisd daha artq soru-suala tutulacaqdr. nki b`zilrinin shlnkarlq v e`tinaszlq zndn gman etmsi mmkndr. Lakin haqq hiss etmkl gman edn xs z gmanna diqqt yetirmi v onun zrind aparmdr.
1 2 3 5

3-QUR`ANDA YQNLK
Predikatn predmet isbat, elc d predikatn predmetdn inkarnn qeyrimmknlyn, hr iki hadisd birinci v ikinci e`tiqadn aradan getmmsin yqinlik deyilir. Buna sasn yqinin drd rti var. Bu rtlr daxilind gman v kk, htta nadanlq yqinlik rivsindn xaric olur. nki gman v kd predikatn sbut olunmasnda, elc d predikatn predmetdn alnmasnn qeyri-mmknlynd yqinlik mvcud deyil. Nadanlqda da predmetin predikata sbutuna, elc d predikatn predmetdn alnmasnn qeyri-mmknlyn yqinlik yoxdur. Lakin bu iki yqinin hr ikisi bh il, yaxud onun ksin gstriln dlill aradan qalxr. Yqin is he vaxt aradan getmir. Qur`ani-krim yqin n qeyd olunan drd rtdn yaranan zrurti la ryb fihi (onda he bir kk-bh yoxdur) v buna bnzr ifadlrl byan etmidir. Msln buyurur: ---------------Sh. 28. Bu (Qur`an ), he bir kk-bh olmayan v tqvallara doru yol gstrn kitabdr. Ayd qeyd olunan ra ryb (he bir kk-bh yoxdur) ifadsinin m`nas budur ki, Qur`an inkaredilmz bir hqiqtdir. Bu kitabda tovhid v mada d`vt, vhy v risalt iddias olduundan onun mddalar da inkaredilmz bir hqiqtdir. Baqa bir ayd bel buyurulur: --------------Ey Rbbimiz! Hqiqtn, olacana bh edilmyn bir gnd btn insanlar (bir yer) toplayan Snsn! Aynin m`nas budur ki, Allah-taalann insanlar bir yer toplayaca gn labd hqiqtdir.
6 7 8

1 2

Ncm sursi, ay: 28. Ncm sursi, ay: 23. 3 nam sursi, ay: 148; Yunus sursi, ay: 66; Ncm sursi, ay: 23; Casiy sursi, ay: 24. Cm sursi, ay: 6; Nisa sursi, ay: 60; nam sursi, ay: 22, 94 v 136; Khf sursi, ay: 52; Qiss sursi, ay: 62 v 74; Sba sursi, ay: 22. 5 Bax: enaxt z didqahi elmi v didqahi Qur`an, sh.316-318. 6 Bqr sursi, ay: 2. 7 Ali-mran sursi, ay: 9. 8 M`riftinasi dr Qur`an, Cvadi Amili, 13-c cild, tfsiri mozuyi, sh. 255-256. 6
4

Qur`anda yqin sznn, nc qeyd olunan m`nas hmin szdn dzln digr szlrl bir ne df tkrarlanmdr.
1

YQNLYN DRCLR
Qur`an baxmndan yqinliyin mxtlif drclri var: Elml-yqin, eynlyqin v hqql-yqin. Qur`ani-krim elml-yqini eynl-yqin atmaq n bir krp nvannda tantdrr. gr yqinlik zehni m`riftdn yani m`rift evrils, insan zehni chtdn inandqlarn z gzlri il mahid edr. Allah-taala Tkasur sursind buyurur: gr insan elml-yqin mrhlsin atsa, chnnmi gr bilr. Y`ni, biz elml-yqin mrhlsin atsaq, bizi bu mrhl il tan edn mqddimmiz d var. Eynl-yqin mrhlsindn yksk mrhlnin ad hqql-yqindir. Bu mrhld insan ninki haqqa ahid olur, hm d Allahdan qeyrisini unudur v ilahi m`riftd qrq olur. Qur`an baxmndan hqql-yqin m`riftd n stn bir yqin demkdir. mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, nzri v zehni yqinlik hqiqtd predikatn predmet n sbut olunmasn, predikatn predmetdn alnmasnn qeyrimmknlyn bilmkdir. Bu iki yqin v biliyin aradan qalxmasnn qeyrimmknlyn mahid etmk yqin atmaqdan v canl kild mahiddn frqlnir. Qur`an aylrind yqin mslsi il laqdar bel nticlr ld etmk olar: 1-lahi aylri Allah barsind yqinlik hasil etmk n bir nv sbb hesab etmk olar. 2-zn xyallardan, zehnin batil gstrilrindn nadanla qrq olmaqdan qoruyanlar tqvann yksk mrhlsin nail olanlar v axirt almin inananlardr. 3-M`riftsiz v tlasz yqin mrhlsin atmaq qeyri-mmkndr. 4-Yqindn bhrlnnlr he bir manedn qorxmadan z yollarna davam edirlr. 5-Yqin m`rift v elmin xarici nmunlrindn olduu n m`lumlara aid edilir. M`lum olan smayi-hsnann (Allahn gzl adlarnn) say ox olduundan, m`riftlr v yqinlr d mxtlifdir. Hr bir m`rift z hddind yqindn bhrlnir. Mhz bu sbbdn yqin n onun xarici nmunlrini nzr almaqla mxtlif formalar tsvvr etmk olar. 6-Yqinin n yksk drclri elml-yqin, eynl-yqin v hqql-yqindir. 7-Yqinin ballqlar Allahn gzl adlar mhdud olmadndan, yqinliyi, yaxud mahid mrhlsini xsusi rivd yqinin son mrhlsi hesab etmk olmaz. Yqinin hqiqti eidli nurdan ibartdir. O hm artr, hm d hdudsuzdur. ***
2 3 4 5 6 7 8 9

SUAL 4: Qur`ani-krimin mxtlif aylrind byan olunan kfr, irk, nifaq v imanda mqsd ndir? Hans amillr onlarn yaranmasna sbb olur? zmz
1 Bax: R`d sursi, ay: 2; Bqr sursi, ay: 4 v 118; Maid sursi, ay: 50; Nml sursi, ay: 3 v 82; Rum sursi, ay: 60; Loman sursi, ay: 4; Scd sursi, ay: 24; Casiy sursi, ay: 4 v 20; Tur sursi, ay: 36; Hicr sursi, ay: 99; Vaqi sursi, ay: 95; Haqq sursi, ay: 51; Muddssir sursi, ay: 47; Nisa sursi, ay: 157; nam sursi, ay: 75; ra sursi, ay: 24; Duxan sursi, ay: 7; Zariyat sursi, ay: 20. 2 Tkasur sursi, ay: 5-6. 3 Haqq sursi, ay: 51; bax: Mrahili ixtilaf dr Qur`an, (tfsiri mozuyi), Cvadi Amili, yqin blm, 11-ci cild, sh. 351-356. 4 Rd sursi, ay: 2. 5 Bqr sursi, ay: 4. 6 Hicr sursi, ay: 99. 7 Scd sursi, ay: 24; bax: enaxt z didqahi elmi v didqahi Qur`an, sh. 493-499. 8 Tsnim (Qur`ani-krimin trtibi tfsiri), Cvadi Amili, 2-ci cild, sh. 205-206. 9 Yen orada; elc d Mizanul-hikm, Mhmmd Mhmmdi Reyhri, 10-cu cild, sh. 790. 7

tanmaq mqsdil insanlar bu sas zrind nec tanya bilrik? Mn irk v ikizllyn b`zi lamtlri il tanam. Bu lamtlr mnd d mvcuddur. Buna gr ox narahatam. Onlar aradan qaldrmaq n mn yol gstrin!

QUR`ANDA NSANLARIN QRUPLARA BLNMS

Qur`ani-krimin aylrin diqqt yetirmkl insanlar ilahi din mnasibtd qrupa blmk olar: 1-B`zilri dini hm batind, hm d zahird qbul edirlr. Onlar m`minlr v tqvallardr. Baxmayaraq ki, b`zn arsizlik zndn tqiyy edir, z batini imann gizldir, onu akarlamaq n he bir zmin tapa bilmir v ya arsizlik zndn batini imannn ksin olaraq kafir olduunu e`lan edir. 2-B`zilri hm batind, hm d zahird Allahn dinini inkar edirlr. Onlar kafirlrdir. 3-B`zilri yalnz batind kafirdirlr v zahird zlrini imanl gstrirlr. Bu qruplardan olan insanlar ya zahird v batind dini qbul edib m`min olur, ya batind v zahird onu qbul etmyib kafir olur, ya da onu batind inkar, zahird qbul etmkl mnafiq olur. nc qrupun ksini d (tqiyyni) frz etmk olar; insan bu halda zahird dini inkar ets d, onu batind qbul etmidir. Bu qrup da m`minlr srasndadr. Biz burada Qur`an aylrind byan olunan bu qrup barsind qsa mlumat vermkl sizi kafirlrin, mnafiqlrin v m`minlrin qidlri il tan etmy alacaq:
1 2

1-QUR`ANDA KFR
Qur`an baxmndan kafirlrin kfrnn v Allah inkar etmlrinin sas sbbi ya psixoloji atmamazlq, ya da nadanlqdr. mam Mhmmd Baqirdn () bel bir rvayt nql olunmudur: nkara sbb olan hr ey kfrdr. Qur`an aylri d bu hqiqti aqlamdr: kafirlrin yqinliyi yoxdur, ql, sbut v mntiq tabe olmurlar. Bir sra aylrd kafirlrin nadanl , b`zi aylrd is kk-bhy dar olmaqlar onlarn kfrlrinin sas sbbi kimi qeyd olunmudur. B`zi aylrd d kafirlr znn v gmana tabe olan qruplardan hesab edilmidir. Lakin Qur`ani-krim kafirlrin Allah inkar etmsind tkbbr v qruru n sas psixoloji sbb kimi aqlamdr. Qur`an baxmndan, kafirlr dlil v mntiq tabe olmamaqla yana lav, z mddalarnn isbat n he bir dlil d gstrmirlr. Qeyd etmk lazmdr ki, Qur`ani-krimd kfr sz fisq (gnah) m`nasnda da ildilmidir. Bel ki inkar b`zn ml mqamnda da kfr adlanr. Mrhum llam Tbatbainin nzrinc, Qur`an baxmndan kafirlrin Allah inkar etmsinin sas amili onlarn mad inkar etmsidir. Bu da nbvvti, vhyi v dini inkar etmkl
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 2

Nhl sursi, ay: 106; Qafir sursi, ay: 28. Tsnim, 2-ci cild, sh. 249-250. 3 Mizanul-hikm, 8-ci cild, sh. 399, hdis: 17391. 4 Tur sursi, ay: 36. 5 l-mizan, 15-ci cild, sh. 222. 6 Tvb sursi, ay: 97; raf sursi, ay: 138; hqaq sursi, ay: 23. 7 brahim sursi, ay: 10. 8 Bqr sursi, ay: 78. 9 raf sursi, ay: 77; l-mizan, 17-ci cild, sh. 402. 10 Muminun sursi, ay: 117. 11 Ali-mran sursi, ay: 97; l-mizan, 2-ci cild, sh. 202. 12 Nhl sursi, ay: 13; l-mizan, 12-ci cild, sh. 315-316. 8

nticlnir. Qur`an aylrin sasn, kfr hm gclnn, hm d ziflyn siftlrdndir. Onun hr bir mrtbsinin xsusi t`siri vardr. mam Sadiq () maraql bir rvaytd, Qur`an baxmndan kfrn be qismdn ibart olduunu bildirmidir: 1. Allahn rbubiyytini inkar etmk: mam Sadiq ()-n buyurduuna sasn, Allah, behiti v chnnmi qbul etmyn bu qrup insan gmana tabedir. Allah-taala onlar qorxutma faydasz hesab etmidir. 2. Hqiqti bil-bil inkar etmk: Bu qism kfrn m`nas insann haqq v hqiqti tand halda onu inkar etmsidir. Aadak aylrd bu m`nada kfr iar edilmidir: -----------------Sh. 33 Qlblri (m`czlrimizin) hqiqiliyin yqin etdiklri halda haqsz yer v tkbbr zndn onlar inkar etdilr. -----------------Onlara Allah trfindn llrindkini (Tvrat) tsdiq edn bir kitab (Qur`an ) gndrildiyi zaman (onu qbul etmdilr.) Halbuki vvlc kafirlr qlb almaq n (Tvratda ad kiln sonuncu peymbr glib biz yardm edydi dey Allaha) yalvarrdlar. Bildiklri (peymbr) gldikd is ona inanmadlar. Allah kafirlr l`nt etsin! 3. lahi ne`mtlri inkar etmk: Qur`ani-krimd buyurulur: ------------------(Sleyman) Taxtn onun yannda hazr olduunu grdkd dedi: Bu, Rbbimin ltf v mrhmtindndir. Mni imtahana kmyi ndr ki, grk Onun ne`mtin kr edcym, yoxsa nankor olacaam! Kim (Rbbimin ne`mtin) kr ets, yalnz z xeyrin kr edr; kim nankor olsa (ilahi ne`mt kr etms), hqiqtn, Rbbim (onun krn) mhtac deyil v krm sahibidir! 4. Allahn mrlrini trk etmk: Bu bard buyurulur: -----------------Xatrlayn ki, yen bir zaman sizinl: Bir-birinizin qann tkmyin, bir-birinizi yurdunuzdan xarmayan! dey razla gldik. Sonra siz (hmin hd-peymana) ahid olub (onu) tsdiq etdiniz. (Ey yhudilr!) Siz el insanlarsnz ki, (bu hddn) sonra yen bir-birinizi ldrr, znzdn olan bir dsty zlm v dmnilik etmk n kmklib, onlar z yurdlarndan xarrsnz. Onlar (znzdn olanlar baqalarna) sir db yannza glslr, fidy verib azad edirsiniz. Halbuki onlar (z yurdlarndan) xartmaq siz haram edilmidi. Aya siz kitabn (Tvratn) bir hisssin inanb, digr qismini inkar edirsiniz? Onlarn kfr v inkarlarnn sbbi Allah-taalann mrlrini trk etmlri idi. 5.z evirmk: Bu msl il laqdar Qur`ani-krimd buyurulur: -----------------Biz sizi inkar edirik (z eviririk). Siz bir olan Allaha iman gtirmyinc biziml sizin aranzda hmilik davt v nifrt olacaq. mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, Qur`anda kfr bir m`nada ildilmmidir. Bu mvzuda lav m`lumat vermk mqsdil aaadak incliklr diqqt yetiririk:
1 2 3 4 5 6 7 8

1 2

l-mizan, 15-ci cild, sh. 187. Nisa sursi, ay: 138; Maid sursi, ay: 64 v 68; Tsnim, 2-ci cild, sh.222. 3 Bqr sursi, ay: 78. 4 Nml sursi, ay: 14. 5 Bqr, sursi, ay: 89. 6 Nml sursi, ay: 40; elc d bax: brahim sursi, ay: 7; Bqr sursi, ay: 152. 7 Bqr sursi, ay: 84-85. 8 Mmthin sursi, ay: 4; bax: brahim sursi, ay: 22; nkbut sursi, ay: 25. 9

1-Qur`ani-krimd kafirlrin doru yola ynlmmlri il laqdar xtm (mhr vurmudur), tb (mhr vurmudur), srf (dndrmidir), ulfun (rtl v prdlidir), ran (qlb almdr), qfalun (kilidlr vurulmudur), nuqllibu (trsin evirrik), qsavt v mrz (xstlik) kimi ifadlr ildilmidir. 2-Mrhum llam Tbatbainin nzrinc, Qur`anda qeyd olunan llzin kfru (kafir olan xslr) ifadsind be`stin vvllrind yaayan Qrey kafirlrinin byklri ola bilr. nki b`zi hallarda kafirlri qorxutman faydasz olmas barsind shbtd doru yola ynlmmk btn kafirlr aid edilrs, onda hidayt qaps qeyri-mslmanlarn zn balanar. Bu da Qur`ani-krimin nazilolma hikmti v aylrin zahiri il uyun glmir. 3-Qur`an baxmndan, kafirlr fitrt srmaysini mhv etmkl iman adl mvffqiyyt nail ola bilmdilr. 4-Kafirlr mrkkb (qat) nadanla dar olduqlar n zlrini haqq bilirdilr. Lakin Qur`ani-krim onlarn xata bataqlnda qrq olduqlarn aqlayr. Onlarn ii susuz adamn dznlikd, sakit v aydn havada uzaqdan su kimi grdy ilma bnzyir. Bel ki o hmin yer atdqda, orada bulaq olmadn grr. 5-M`sumlardan nql olunmu rvaytlrd qflt, kk-bh v gnah kfrn saslarndan saylmdr. Hminin, bu hqiqt d iar olunmudur ki, kafirlr nadan ikn sakit qalb dnsydilr, inkar etmz, kafir olub doru yoldan azmazdlar. Ntic: Qur`anda kfr ifadsi mxtlif m`nalarda ildilmidir. Onun bir m`nas Allah-taalan v dini msllri inkar etmkdir. Bu mvzularn inkarnn sas sbbi hm m`riftin olmamas (cahillik, kk v znn) hm d psixoloji atmamazlqdr. (tkbbr, qrur)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

2-QUR`ANDA RK (ALLAHA RK QOMAQ)

mam Sadiq () buyurmudur: Kfr (Allahn inkar) irkdn nddir; nki kfr yalnz Allaha, irk is Allahdan qeyrilrin d aid edilir. mumiyytl, Qur`an baxmndan, irki iki hissy blmk olar: etiqadda irk, xlaqda irk. Lakin incliklr varsaq, xlaqi irkin d e`tiqadi irkd sonuclandn grcyik. Bu msl il laqdar Qur`an aylri mcmusundan aadak nqtlri aydnlar: 1-Allaha rik qomaq alszlq lamtidir. 2-Allah baqa bir varla bnztmk v oxatmaq nadanlqdan irli glir; nki Allaha rik qoub, Onu baqa bir varla bnztmk elm v qidy uyun glmir. Bu
16 17 18

1 2

Bqr sursi, ay: 7. Nhl sursi, ay: 108. 3 Tvb sursi, ay: 127. 4 Bqr sursi, ay: 88. 5 Mtffifin sursi, ay: 14. 6 Mhmmd sursi, ay: 24. 7 nam sursi, ay: 110. 8 Bqr sursi, ay: 74. 9 Bqr sursi, ay: 10. 10 l-mizan, 1-ci cild, sh.52. 11 nam sursi, ay: 12. 12 Bqr sursi, ay: 81. 13 Nur sursi, ay: 39. 14 Mizanul-hikm, 8-ci cild, sh.400, hdis: 17399-17400 v sh. 404. 15 Yen orada, 2-ci cild, sh. 153, hdis: 2813-2814. 16 Yen orada, 8-ci cild, sh. 399, hdis: 17394. 17 Bqr sursi, ay: 170. 18 Bqr sursi, ay: 22. 10

sbbdn d, Qur`an bildirir ki, Allaha rik qoman sas sbbi nadanlqdr v mriklr nadan insanlardr. 3-irkd elm yol yoxdur. Y`ni irk m`lum ola bilmz, nki zatn yoxluqdur (mvcud deyildir). Zatn yox olan (mvcud olmayan) hr hans bir ey elm aid etmk olmaz. Ona gr ki, elm vcudi (isbati) bir msldir v onun vcudu olmayan (yox olan) eylr aid edilmsi qeyri-mmkndr. Allah-taala Loman sursinin 15ci aysind buyurur: gr (ata-anan) bilmdiyin bir eyi Mn rik qomana chd gstrslr, (bu id) onlara itat etm. 4-Qur`ann b`zi aylrind kk d Allaha rik qomaq amillrindn hesab edilmidir. 5-Bir sra aylrd mriklrin mrkkb (qat) nadanlq iind olduu da aqlanmdr; y`ni nadan olduqlar halda hqiqti bildiklrini gman edirlr. 6-B`zi tfsirlr sasn, btprstliyin v Allaha rik qoman sbbi nv nadanlq ola bilr: a) Allaha mnasibtd Allahn bnzri, oxar v tay-brabri olub-olmamasnda nadanlq. b) nsann mqam Allahn btn mxluqlarndan stn olmas barsind nadanl. c) Tbit almi v cansz yalarn insan mqabilind dyrsiz olmas barsind nadanlq. 7-Qur`ani-krimd irk ynlmnin iki sas amili byan olunmudur: a) Xaliqin mxluqdan uzaqda tsvvr edilmsi: Allah-taala mxtlif aylrd bu mddan rdd edir. b) Kainatn idar olunmasnn kiik tanrlarn hdsin qoyulmas: Bunun da pu v rdd olmas il laqdar bir ne ay nazil olmudur. 8-Mriklr Allaha rik qoarkn ql, dlil v sbutdan bhrlnmdiklri kimi, z mddalarnn isbat n d he bir dlil gstrmirlr. 9-Qur`an nqteyi-nzrindn Allaha rik qomaq n byk zlm v haqszlqdr; nki Allaha rik qomaqla n mhm haqq v dalt (tovhidi dalt) aradan qalxr. 10-Qur`ani-krimin b`zi aylrind mriklrin kafirlrl eyni sviyyd olduqlar qeyd edilmidir. 11-Mriklrin Allaha rik qomasnda m`riftnaslqla bal amillrdn lav, psixoloji amillr var. Hsd, gnah, elc d Allah, peymbr v dinl dmnilik ... buna misal ola bilr. 12-Qur`an aylrin sasn, tovhid yarpaqlar v budaqlar xlaq v ibadtdn ibart pak aac, irk is kk chnnmd, od yaradan, yarpaqlar v budaqlar gnah olan irkin bir aaca bnzyir. irk adl bu irkin aac chnnmdn ba qaldrr. Onun meyvsi pis ilr v rzil siftlrdir. Mhz bu sbbdn deyirlr: Gnah edn xsin tovhid v Allahn birliyin xalis inanmas qeyri-mmkn olduu kimi, Allaha itat edn xsin mrik olmas da mmkn deyildir. Rvaytlrd buyurulur: M`min xs (he vaxt) zina v ourluq etmz.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 2

Rum sursi, 30-32-ci; Yusif sursi, 39-40-c; Bqr sursi, 113 v 118-ci aylr. Bax: Tfsiri mvzuiyi Qur`an, Cvadi Amuli, 4-c cild, sh.138-139. 3 Nml sursi, ay: 66; Hud sursi, ay: 62 v 110. 4 Yasin sursi, ay: 6, 9 v 10; Rum sursi, ay: 59. 5 Peyami-Qur`an, Aytullah Mkarim irazi, 1-ci cild, sh.76-78. 6 Qaf sursi, ay: 16; Zmr sursi, ay: 36; Qafir sursi, ay: 60; Ali-mran sursi, ay: 29. `raf sursi, ay: 54; Yunis sursi, ay: 31-32. Mu`minun sursi, ay: 117. 9 Nisa sursi, ay: 54. 10 Ali-mran sursi, ay: 112. 11 Mddssir sursi, ay: 11 v 25. 12 Biharul-nvar, 66-c cild, sh. 63, hdis: 7-8 v sh.67, hdis: 17; Kafi, 2-ci cild, sh. 32, hdis: 1; bax: Tfsiri mvzuiyi Qur`an, 7-ci cild, sh. 384. 11
8 7

13-Qur`an aylri baxmndan, irkin xarici nmunlri Allah yaddan xarmaa v namazn trkin zmin yaradr. Allaha rik qomaq insan iztirab v hycan girdabna salr. 14-Bir nqteyi-nzrdn Qur`an aylrind irk iki nvdr: 1-tatd irk. 2-badtd irk. badtd Allaha rik qomaq insann Allahdan baqasna ibadt etmsidir. tatd Allaha rik qomaq insann Allahdan baqasna msln, eytana itati, onun mrlrini icra etmsidir. Yusif sursinin Onlarn ksriyyti yalnz rik qoaraq Allaha inanarlar! aysi itatd Allaha rik qomaqdan danr; y`ni b`zi m`minlr Allaha Ona qoduqlar riklr btlr v eytanlarla birlikd ibadt edrlr.
1 2 3 4

RKN DRCLR
Allaha rik qoman drclri var. oxallahllq nzriyysi zahiri irk nmunsidir. Ondan aa v gizli irk Qur`ana v xsusi nbvvt iman gtirmyn kitab hlinin irki, ondan da aa v gizli irk Allaha, tovhid, onun vasit v sbblrin iman gtirn xslrin mstqil baxlardr. Bu qbil xslr Allahdan baqalarna qeyri-mstqil kild diqqt yetirmk vzin, onlara mstqil kild e`tiqad bslyib, z ilrind onlara istinad edir. Diqqt yetirmk lazmdr ki, gizli kild Allaha rik qomaq imanla yana ola bilr.
5 6

3-QUR`ANDA NFAQ V KZLLK

Bu msl il laqdar Qur`ani-krimd bir ox incliklr byan olunmudur. Biz onlarn bir nesini qeyd etmkl kifaytlnirik: 1-Qur`anda ikizllk kfr gizltmk v iman akar etmk m`nas dayr. Y`ni mnafiqlr zahird (Allaha peymbrlr) hadt verir, batind is (onlar) inkar edirlr. 2-Qur`an baxmndan ikizllyn sas amili nadanlqdr. 3-B`zi aylrd mnafiqlrin trddd v kk-bh iind olmalarna iar edilmidir. 4-kizllk siftinin amillrindn biri d kdir. 5-Qur`an nqteyi-nzrindn, mnafiqlrin Allaha v Peymbr () iman inkar etmlrinin sbbi budur ki, onlar dnyan hissiyyat v maddiyyatla dyrlndirirlr. Kafirlr vhyin fsan olduunu gman etdiklri kimi, mnafiqlr d qeyb almin v hiss olunmayan eylr (metafizik alm) inanma alsz i sayrlar. Mnafiqlr maddi dnyagrlri v hissiyyata saslandqlarndan tovhidi, mad v Peymbrin () risaltini qbul edn mhacir v nsar qrupunu axmaq hesab edir, onlarn mllrini alsz v pu i kimi qlm verirdilr. zlrini is onlardan stn v aydn dnc sahibi sayrdlar. 6-Mnafiqlrin kk-bh v trdddlri onlarn qlblrinin xst olmas il laqlndirilir.
7 8 9 10 11 12 13

Maid sursi, ay: 91. Bqr sursi, ay: 113. 3 Yusif sursi, ay: 106. 4 l-mizan, 11-ci cild, sh. 280. 5 Yen orada, 2-ci cild, sh. 202 v 4-c cild, sh. 371. 6 Yen orada, 11-ci cild, sh. 276. 7 Mnafiqun sursi, ay: 1-3; Ali-mran sursi, ay: 167; l-mizan, 9-cu cild, sh. 325 v 19-cu cild, sh. 278. 8 Tvb sursi, ay: 97. 9 Nisa sursi, ay: 143; l-mizan, 5-ci cild, sh. 116-117. 10 Sad sursi, ay: 8; brahim sursi, ay: 9. 11 Nhl sursi, ay: 22. 12 Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 278. 13 Tvb sursi, ay: 45; Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 137; l-mizan, 5-ci cild, sh.118. 12
2

7-B`zi tfsirilrin nzrinc ikizllk irkin xarici nmunlrindndir; insann daxilind irkdn he bir sr-lamt grnms, ikizllk fitnsi d ondan he vaxt ba vermz. Nec ki ikizllkl yana ml Allaha rik qomaq n mhkm zmin yaradr. Mhz bu sbbdn d bel deyilir: kizllkdn irli gln riya Allaha rik qomaqdan baqa meyvsi olmayan aacdr. 8-Qur`ani-krim kafirlrin aznlq v irkin mllr irisind qrq olduqlarn byan etdiyi kimi, mnafiqlrin d gnah v tyan bataqlnda boulduundan qlblrinin kor olmasndan sz amdr. gr ql v gmann mbarizsind, ql gmana mlub olarsa, gman nfsin idrak adl shnsin daxil olub, dzgn drketm yollarn balayar. Bel bir insan he vaxt dzgn fikirl bilmir, nfsi pu dnclrl dolur. Nticd qlb hqiqti qbul etmir, pu dnclr onu aznla doru aparar. 9-Qur`ann b`zi aylrind mnafiqlrin bir sra hkmlrd kafirlrl rik olduqlar byan edilir. Msln, ilahi qzb odunda (chnnmd) yanmaq hm mnafiqlr, hm d kafirlr aid edilir. 10-Aylrd mnafiqlrin b`zi hkmlrd mriklrl rik olmalarna iar edilmidir. Buna onlarn Allahn rhmtindn mhrumluunu misal gstrmk olar. Qur`ani-krim mriklr haqda bel buyurur: Allah onlar z rhmtin daxil etmyckdir. Allahn rhmtin nail olmamaq mnafiqlr d aiddir. Bel ki, Allahtaala buyurur: Sn onlarn balanmasn dilsn d, dilmsn d, frqi yoxdur. Onsuz da Allah onlar balamayacaq. Qur`ani-krimin b`zi aylrind mnafiqlrin htta kafirlrdn pis olduu vurulanr. Aytullah Cvadi Amuli bu bard deyir: vvla, mnafiqlr kafir v mriklrdn daha thlklidirlr. kincisi, mnafiqlr daxiln kafirlr kimi dini inkar etmkl yana hqiqti danr, yalan danr, hiyly l atr, hm d istehza edirlr. Lakin kfr irisind olanlar bel nfsani irkinliklr l atmrlar. Mnafiqlrin kfr is bu qbil irkinliklrl doludur.
1 2 3 4 5 6 7 8 9

4-QUR`ANDA MAN
Qur`ani-krimd qeyd olunan imann btn ynlri haqda ox danmaq olar. Lakin biz bu bhsin inc nqtlrin iar etmkl kifaytlnirik: 1-Qur`an baxmndan iman insann ixtiyari ilrindn biridir. M`lum olduu kimi, Allah trfindn hanssa bir mr insann qdrtin, nticd onun ixtiyari olmasna baldr. gr iman insann ixtiyar dairsindn xaric bir msl olsayd, onun yerin yetirilmsini xahi etmk Allahn hikmtin zidd olard. 2-Qur`an baxmndan iman Allah-taalaya ba ymk v tslim olmaqla yana, yqinl birg elm v m`rift demkdir.
10 11

Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 262. Bqr sursi, ay: 81. 3 Bqr sursi, ay: 15. 4 Bax: Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 291. 5 Nisa sursi, ay: 140. 6 Tvb sursi, ay: 113; Nisa sursi, ay: 116. 7 Mnafiqun sursi, ay: 6. 8 Nisa sursi, ay: 145. 9 Tfsiri-tsnim, 2-ci cild, sh. 226-250. 10 Bax: Bqr sursi, ay: 41, 91 v 186; Nisa sursi, ay: 136; Ali-mran sursi, ay: 179 v s. (Bu msl il laqdar Mhsin Cvadinin man nzriyysi adl kitabnn 185-192-ci shiflrin mraci ed bilrsiniz.) 11 Hcurat sursi, ay: 15; Duxan sursi, ay: 8-9; Nml sursi, ay: 3; Loqman sursi, ay: 4; Sba sursi, ay: 6; Hcc sursi, ay: 54; Rum sursi, ay: 56. 13
2

3-ml imann hisssi deyil, lakin onu grkli edn bir eydir; y`ni ml imann zati xsusiyytlrindn (cins, fsl) deyil. Amma o hmi hqiqi imanla yanadr. Bel ki, mlin olmamas imann t`sirli v ixlasl olmadn gstrir. 4-Qur`ani-krimd qeyb, Allah-taala, mad, risalt, peymbrlr, smavi kitablar, imamt v mlklr iman mvzusu saylmdr. 5-Qur`an baxmndan, dz danmaq, xlaqi prinsiplr ruhi aramlq , maddi ne`mtlr v saleh mllr imann faydalarndandr. 7-Qur`an baxmndan, iman azalb-oxalmaq qabiliyytin malikdir. M`rift azdan balayb tdricn oxald kimi, dini msllr v prinsiplr bard dncmiz d artr. Onlara qlbn tslim olmaq da azalb-oxalmaq qabiliyytin malikdir. Bellikl, insann iman hm oxala, hm d azala bilr.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

M`MNLRN MQAMLARI
Qur`ani-krimd mxtlif mqamlara iar olunmudur. M`minlr bu mqamlara malik olmaqda azaddr. M`minlrin drclri bu mqamlardandr. Bu mqamlarn geni kild izah v onlara malik olmaq yollar barsind shbt etmk bizim bu kitabn hcmin uyun glmdiyindn Qur`an baxmndan m`minlrin b`zi mqamlarna qsa kild iar etmkl kifaytlnirik: 1-Tslim mqam: Y`ni, insan tam vcudu il Allahn ixtiyarndadr v Ona tslimdir. Bu, hzrt brahimin () Allahdan istdiyi mqamdr. Allaha tslimilik, ona ba ymk mld ilahi mrlr itat, gnah v haramdan kinmkl yana, insann dnclrind akar olunmaldr. 2-brar mqam: llam Tbatbainin nzrinc, bu mqam imann n yksk mqamdr. Qur`an baxmndan, bu mqama nail olmaq n insan ehtiyac duyduu v sevdiyi eylri (haqq yolunda) srf etmli baqalarna balamaldr. Bu mqam yalnz Allahn xalis v hqiqi bndlrin mxsusdur. 3-Tqva mqam: Allah-taala Qur`ani-krimd bu mqamn xsusi bir mqam olmasn mxtlif ifadlr v dyrli cmllrl vurulayaraq, tqvallar z dostu kimi
17 18 19 20 21 22

1 2

sr sursi, ay: 3; Hcc sursi, ay: 54; Rum sursi, ay: 56. nfal sursi, ay: 3-4; Bqr sursi, ay: 177; l-mizan, 18-ci cild, sh.158. 3 Bqr sursi, ay: 2-3. 4 Nisa sursi, ay: 162; raf sursi, ay: 158; Mcadil sursi, ay: 22. 5 Mcadil sursi, ay: 22; Nisa sursi, ay: 162. 6 raf sursi, ay: 158; Hcurat sursi, ay: 15. 7 Nisa sursi, ay: 171; Ali-mran sursi, ay: 179. 8 Bqr sursi, ay: 4, 121 v 136; Ali-mran sursi, ay: 119. 9 Maid sursi, ay: 3, 55 v 67. 10 Bqr sursi, ay: 117. lav mlumat ld etmk n bax: man nzriyysi, sh. 201246. Sff sursi, ay: 10-11. Tvb sursi, ay: 109; nkbut sursi, ay: 41. Bax: Bist qoftar hid Mrtza Mthhri, sh. 151-155. 13 Maid sursi, ay: 69; Fth sursi, ay: 4; Yunis sursi, ay: 62-63. 14 raf sursi, ay: 96. 15 Bqr sursi, ay: 277; Maid sursi, ay: 9. Bax: Frazhayi z slam, llam Tbatbayi, sh. 238. 16 Ali-mran sursi, ay: 173; nfal sursi, ay: 2; Nisa sursi, ay: 136; Tvb sursi, ay: 124; elc d bax: l-mizan, 18-ci cild, sh. 259-262. 17 Bqr sursi, ay: 128. 18 Tfsiri mvzuiyi Qur`ani-krim, 1-ci cild, sh. 383-384. 19 Mutffifin sursi, ay: 18-22. 20 l-mizan, 1-ci cild, sh. 430. 21 Ali-mran sursi, ay: 92. 22 Dhr sursi, ay: 5-6. 14
12 11

qlm verir. B`zi tfsirilrin nzrinc tqvann mxtlif drclri olsa da hmiyyt ksb edn budur ki, insan tqvada rti gzlmlidir: a) Allahdan qorxmaldr v qorxduu n gnahdan kinmlidir. b) Gnahdan kinmk budur ki, insan gnahdan uzaqlamal, he vchl gnaha yol vermmlidir. v) Hr halda istr qorxudan, istrs d gnahdan kinmk n insan Allaha yaxnlamaq mqsdil hrkt etmlidir. 4-xlas mqam: Mhqqiq Tusinin t`birinc ixlas bir ii (yalnz) Allaha gr yerin yetirmkdir. Y`ni insan z qlbini Haqqa ynltmli, onun qlb hrmind qlblri dyidirn Allahdan baqas yerlmmlidir. Qur`ani-krim baxmndan, ixlas insann sl mahiyytidir v o ksr vaxtlarda nfsani istklr prdsi altnda gizli qalr. Aylrd byan olunduu kimi, Allah insandan mllrini yalnz ixlasla yerin yetirmsini istyir. gr insan bel bir mqama nail olsa, istdiyi hr ey malik olmudur. Haqq-taalann grn mid edib, Onun clal v camal siftlrini arzulayan xs m`min olmal, saleh mllr yerin yetirmli v z ilrind istr qidsind, istrs d mlind Allaha rik qomamaldr. ***
1 2 3 4 5

SUAL 5: man v slam arasnda laq ndn ibartdir?

SLAMIN M`NASI
Qur`ani-krimin b`zi aylrind slam v ondan dzln digr szlrdn istifad olunmudur. slam dedikd b`zn insan Allah-taalaya tam tslim etmk istyn ilahi dinlrin, b`zn Allahn yeganliyi v Onun rsulu hzrt Mhmmdin (s) haqq olmasna dild hadt vermk, b`zn d iman nzrd tutulur. mumi kild bel bir ntic xarmaq olar ki, slam tslim olmaq demkdir. Qlbn slam qbul etmk iman adlanan e`tiraf v yqindn, dild slam qbul etmk, onu iqrar edib hadt vermkdn, bdni v xarici grnl slam qbul etmk Allah-taalann mrlrini yerin yetirmkdn, slam mtlq qbul etmk is insann btn ynlrin aid tslimilikdn ibartdir. Tbii ki, bel bir slam hmi imanla birgdir. Belc, hr bir mslman m`min d adlandrmaq olar. Lakin slam b`zn yalnz dild, yaxud mld grnr. Qur`ani-krim bel insanlar daxiln kafir olmalar akarlanana qdr mslman hesab edir.
6 7

MAN V SLAM ARASINDA LAQ

Qur`ani-krimin mxtlif aylrin sasn, bel bir hqiqti e`tiraf etmk olar ki, iman v slam bir-biril qarmdr, onlarn hr bir drcsi baqa bir drcni tkmilldirir. llam Tbatbai bu bard deyir: slamn mxtlif drclri vardr. Bunun dlili bu rif aydir: Rbbi brahim: (mrim) Tslim ol! dedikd, o: Almlrin Rbbin tslim oldum dey cavab vermidi. Hzrt brahim () Allahn mrin tslim olaraq mslman oldu. Lakin bu aydn slamn daha yksk drclr
8

Casiy sursi, ay: 19; nfal sursi, ay: 34; Bqr sursi, ay: 21; Hcc sursi, ay: 37

v s. Bax: Tfsiri mvzuiyi Qur`an, 11-ci cild, sh. 205-219. Loqman sursi, ay: 32. 4 Byyin sursi, ay: 7-8. 5 Khf sursi, ay: 110. xlas bhsi il laqdar bax: Tfsri mvzuiyi Qur`an, 11-ci cild, sh. 253-258. 6 Ali-mran sursi, ay: 19 v 85; Bqr sursi, ay: 28; Hcurat sursi, ay: 14; Zuxruf sursi, ay: 69 v s. 7 Yunis sursi, ay: 84. 8 Bqr sursi, ay: 131. 15
3 2

malik olmas baa dlr. Nd Hzrt brahimin () slamn n yksk drcsin nail olmas mr edilir.

SLAMIN DRCLR
Birinci drc: Dild Allahn yeganliyin v hzrt Mhmmdin (s) peymbrliyin hadt vermk; istr qlbn qbul etsin, istrs d etmsin. kinci drc: nsan z qlbind Allah-taalaya v dini msllr mumi kild iman gtirib, ba yir. Bu drcd insann saleh mllr yerin yetirmsi tlb olunur. Onun b`zn ilahi mrlrdn boyun qarmas da ehtimal edilir. Zuxruf sursinin 69cu, Bqr sursinin 208-ci aylrind slamn bu drcsin iar olunmudur. nc drc: nsan qlbind Allah-taalann mr v qadaalarn incliklrin qdr qbul edir v Ona tslim olur. Bu drcd insan canla-bala Allaha tslim olur v el itat edir ki, sanki Onu grr; gr z Onu grmrsd, el hiss edir ki, Allah onu grr. nsani keyfiyytlr v sciyyvi xsusiyytlr malik olmaq, ba ymk, raz qalmaq, zahid v tqval olmaq... bu drcnin tlb etdiyi siftlrdndir. Drdnc drc: nsan z vcudunu tam m`nada Allahn ixtiyarna verir. Bu drcy yalnz ilahi vliyalar malik ola bilr. B`zi alimlr slamn bu drcsini byk slam adlandrmlar. slam v imanla bal aadak iki rvayt diqqt yetirmk ox faydaldr: 1. Msumlardan: () nsann m`min ad qazanmasnn minimum rtlri hanslardr? dey soruulduqda, buyurdular: Haqq Allahdan baqa he bir m`bud olmamasna hadt vermk, bir olan Allahdan baqa he bir ey prsti etmmk, Onun Rsulunu (s) v imamlar qbul etmk. 2. mam Sadiq () buyurmudur: B`zi vaxtlar Allahn bndlri m`minlikdn nc mslman olurlar, lakin mslmanlqdan nc m`min ola bilmirlr. Buna sasn, slam imandan qabaqk bir mrhl v drcddir. Onun (slamn) imanla mtrk nqtlri var. (Allah-taalann qadaan etdiyi) Kiik v byk gnahlara yol vernlr iman (m`min) yox, yalnz slam (mslman) ad vermk olar. gr onlar tvb etslr, iman mrhlsin qayda bilrlr. Onlar yalnz inkar v istihlal hal kfr svq edr. stihlaln m`nas budur ki, Allahn halaln haram, haramn is halal bilib, buna qlbn etiqad bslsinlr. Bel bir riatd onlar slamdan xb, kfr vadisin daxil olarlar. Bellikl, yalnz icmali yqin v elm hddind Allaha m`rifti olanlar m`minlr zmrsindn sayla bilr. Qeyri-m`minlrd is bel bir m`rift yoxdur. Onlar ya kk-bh, ya nadanlq, ya gman, ya da hr n qrq olmular. Elc d, kfr, ikizllk v irkin yaranmasna yalnz m`rift v Allah tanmaq manelri yox, b`zn xlaqi v psixi amillr d z t`sirini gstrir. ***
1 2 3 4 5 6

SUAL 6: Qur`an baxmndan mnafiqlrin v m`minlrin qidsi onlarn rftar v ruhiyylrind nec akarlanr?

QDLRN AKARLANMASI
mirl-m`minin li () buyurmudur: M`minin qidsi (iman), kafirin inkar (kfr) onlarn rftar v mllrind mahid olunur. nsanlarn ml v rftarlar
7

Hcurat sursi, ay: 14. Nisa sursi, ay: 65. 3 Bqr sursi, ay: 128. 4 Risaleyi seyr v sluk, Seyyid Bhrl-lum, sh. 74; l-mizan, 1-ci cild, sh.283-284 v 301-303. 5 Mcml-bhreyn, sh. 499, Sngi ap. 6 suli-kafi, 3-c cild, sh. 44-45. 7 suli-kafi, 1-ci cild, sh. 76. 16
2

Allaha, vhy, risalt v dini msllr m`rift sasnda akarlanr v onlarn qidlrini gstrir. ndi is Qur`ani-krim baxmndan mnafiqlrin, kafirlrin v m`minlrin ml v rftarlarnn xsusiyytlrin diqqt yetirin:

MNAFQLRN XSUSYYTLR
rb dbiyyatnda nifaq sz gizltmk, kfr etmk v zahird imanl olmaq m`nasn bildirir. Qur`ani-krimd d zahird slam qbul edib, batind kfr etmk mnafiqlrin xsusiyytlrindn saylmdr. (qidd yaranan) Bu nifaq mld, aadak xsusiyytlr malikdir: Mnafiqlrin siyasi xsusiyytlri: 1-Biganlrl dostluq etmk. 2-Vilayt mqamndan z evirmk. a) Dini hkumti qbul etmmk. b) Vilayt gstrilrinin (mli olaraq) ksin xmaq. 3-Frstdn istifad etmk. 4-M`minlri thqir etmk. 5-Fitn-fsad trtmk. 6-Psixoloji qalmaqal yaratmaq. 7-Gnahlar yozmaq. Mnafiqlrin psixoloji xsusiyytlri: 1-zn byk grmk. 2-Qorxu iind olmaq. 3-ztirab v hycan iind olmaq. 4-nadkarlq. 5-M`nvi sstlk. 6-Nfsani istklr uymaq. Mnafiqlrin xlaqi xsusiyytlri: 1-zlrini gstrmk: a) Yalan danmaq v riya. b) Yalan and. v) zlrinin yanl slublarn yozmaq. q) Zahirlrin fikir vermk. d) Yalan v`dlr vermk.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

1 2

Mcadil sursi, ay: 14. Nur sursi, ay: 47-48. 3 Nisa sursi, ay: 60-61; Mnafiqun sursi, ay: 7. 4 Nur sursi, ay: 62-63. 5 Nisa sursi, ay: 141; hzab sursi, ay: 19-20. 6 Hud sursi, ay: 27; ra sursi, ay: 111; Tvb sursi, ay: 79. 7 Tvb sursi, ay: 47-48. 8 hzab sursi, ay: 13. 9 Nisa sursi, ay: 62-63. 10 Mnafiqun sursi, ay: 5; Bqr sursi, ay: 206. 11 hzab sursi, ay: 8-35. 12 Tvb sursi, ay: 56 v 64. 13 Bqr sursi, ay: 18; raf sursi, ay: 179. 14 Nisa sursi, ay: 108 v 142; Tvb sursi, ay: 54. 15 Mhmmd sursi, ay: 16. 16 Mnafiqun sursi, ay: 1; Bqr sursi, ay: 11-12. 17 Mnafiqun sursi, ay: 2; Tvb sursi, ay: 56. 18 Tvb sursi, ay: 42. 19 Mnafiqun sursi, ay: 2; Bqr sursi, ay: 204. 20 Tvb sursi, ay: 75-77. 17

2-Dini hqiqtlri gzdn salmaq v bh yaratmaq. Mnafiqlrin ictimai xsusiyytlri: 1-man v islahat arlar. 2-nsanlar yax ilrdn yayndrb, irkin ilr d`vt etmk. 3-Paxllq etmk. 4-M`minlrd eyb axtarb, onlar istehza etmk. 5-Bdxahlq baqasnn bana gln bla v msibt sevinmk. 6-Kin-kdurt saxlamaq.
21 2 3 4 5 7

XLAQDA NFAQ V KZLLK

xlaqda ikizllk dini hkmlr iltizaml olmamaqdr. Bu hm insanda, hm cmiyytd z t`sirini gstrir. mam li () xlaqda ikizllk barsind buyurmudur: nsann n akar nifaq v ikizlly baqasn itat mr edib, gnahdan kindirdiyi halda, znn itat etmmsi v gnahdan kinmmsidir. Hzrt Peymbr (s) d buyurmudur: Drd sift malik olan xs mnafiqdir: yalan danmaq, verdiyi v`d sadiq qalmamaq, hd-peyman pozmaq v (baqalarna) qlb ald zaman gnah ilrl mul olmaq.
8 9 10

KAFRLRN XSUSYYT
Mnafiqlrin v m`minlrin malik olduqlar xsusiyytlri nzr alsaq, kafirlrin frdi v ictimai xsusiyytlri m`lum olar. Qur`an aylrind iar olunan bu xsusiyytlrin b`zilri ni qeyd etmyi mnasib grrk: 1-Dinin qarsn almaq n mal-dvlt xrclmk. 2-lahi nianlr istehza. 3-Batil bir i gr bo-bouna mbahis etmk. 4-Haqq tapdamaq. 5-Qur`ana iman gtirmmk. 6-lahi mrlrdn z evirmk. 7-Yersiz e`tirazlar. 8-Hzrt Peymbr (s) istehza etmk. 9-Nfsani istklr uymaq. 10-ql tabe olmamaq.
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

hzab sursi, ay: 12; Ali-mran sursi, ay: 154. Nur sursi, ay: 47. 3 Tvb sursi, ay: 67. 4 Tvb sursi, ay: 67; hzab sursi, ay: 19; Mnafiqun sursi, ay: 7. 5 Bqr sursi, ay: 14; Tvb sursi, ay: 79. 6 Ali-mran sursi, ay: 120; Nisa sursi, ay: 72; Tvb sursi, ay: 50. 7 Ali-mran sursi, ay: 118. 8 Biharul-nvar, 72-ci cild, sh. 108. 9 Qrrl-hikm, hdis: 3214. 10 Xisal eyx Sduq, sh. 254. Nifaq v onun xsusiyytlri barsind bax: Mnuri-cavid, Cfr Sbhani, 4-c cild, sh. 9-178; l-mizan, 2-ci cild, sh. 96-97, 9-cu cild, sh. 325, 5-ci cild, sh.116-118, 19-cu cild, sh. 278. 11 nfal sursi, ay: 36. 12 Qafir sursi, ay: 81. 13 Khf sursi, ay: 56. 14 Khf sursi, ay: 56. 15 Sba sursi, ay: 31. 16 Ehqaq sursi, ay: 3. 17 l-mizan, 15-ci cild, sh. 222. 18 Yen orada. 19 Yen orada. 20 Yen orada. 18
2

21

M`MNLRN XSUSYYTLR
Frdi v ictimai baxmdan m`minlrin xsusiyytlri: Frdi xsusiyytlr: 1-Allaha tvkkl etmk. 2-Allah yad edrkn qlblri titryr. 3-Vacib mllri (xsusil namaz) hmi vaxtl-vaxtnda yerin yetirmk. 4-fftli olmaq v zinadan qorunmaq. 5-Namazlarnda hr eyi unudaraq ruhn v cismn yalnz Allaha boyun yr, Onun qarsnda kiilrlr. 6-Yersiz v lzumsuz ilrdn uzaqlq. 7-lahi aylri eidrkn imanlar artar. ctimai xsusiyytlr: 1-Baqalarn yax mllr armaq v irkin ilrdn kindirmk. 2-Baqalarnn maddi ehtiyaclarn tmin etmk. 3-M`min qardalarla il dostluq etmk. 4-Camaatla tmkin v tvazkarlqla davranmaq. 5-Xeyirxah ilrd hamndan qabaa kemk. 6-Kafirlrl dostluq etmmk. 7-mant sadiq qalmaa sy gstrmk. 8-hd-peymana vfal olmaq. 9-Allahn Rsuluna itat etmk. mam Sadiq () bir rvaytd m`minin skkiz xsusiyyt malik olduunu buyurmudur: 1-tinlik zaman dzml v sakit olarlar. 2-Dnyann ar imtahanlar, bla v msibtlrin sbir etmk. 3-Ruzi v rifah geni olarkn Allaha kr etmk. 4-Allah-taalann ta etdiyi ruziy raz v qane olmaq. 5-Dmnlr zlm v tcavz etmmk. 6-z ykn v iini dostlarnn zrin atmasn, ya da dostluq xatirin onlarn gnahlarn z hdsin gtrmsin. 7-Bdni Allaha itat v insanlara xidmtd ziyyt kr. 8-Camaat onun lindn min-amanlqda olar. O hzrt rvaytin sonunda buyurmudur: M`minin elmi onun dostu v yardms, helmi v sbri vziri, yol gstrni v mslhtisi, qli mllr mr edni, mdaras gc v qarda, ehsan v yaxl mehriban v rkyandran atasdr. Bir szl, hqiqi m`min sonsuz bir alm bnzyir. M`minlrin siftlri v mli xsusiyytlri barsind lav mlumat ld etmk istynlr Nhcl-blanin Hmmam xtbsin mracit ed bilrlr. ***
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 2

nfal sursi, ay: 2. nfal sursi, ay: 2; Tvb sursi, ay: 51. 3 Muminun sursi, ay: 9. 4 Muminun sursi, ay: 5. 5 Muminun sursi, ay: 2. 6 Muminun sursi, ay: 3. 7 nfal sursi, ay: 2. 8 Tvb sursi, ay: 71. 9 Frqan sursi, ay: 63. 10 Muminun sursi, ay: 59. 11 Mcadil sursi, ay: 22. 12 Muminun sursi, ay: 8. 13 Muminun sursi, ay: 8. 14 nfal sursi, ay: 1. 15 Sfintl-bihar, 1-ci cild, sh. 37. 19

ALLAHA YQNLYN DRCLR

SUAL 7: Kamil iman v yqinlik drclri ndir? Masir dvrd bu mqamlara nail olanlar varm?

KAML MAN V YQNN (SEYRSLUKUN) MRHLLR

Qeyd etdiyimiz suala cavabn aydn olmas n bir ne nqty diqqt yetirmk lazmdr: 1-Bndnin Allah drgahna ykslii (seyri-sluku) fqi yox, aquli bir seyrdir. aquli dedikd, tbii mstvid yox, ilahi mstvidki m`na nzrd tutulur. Y`ni, stn mkana yox, stn mqama nail olmaq. 2-Batind Allaha atma yollarn mxtlif drclr blmk olar. Bu yolu tbkenlr z sfrnamlrini Seyr-sluk risalsi adlandrmlar. 3-Bu yolu birinci df tb-kenlr ona he bir ad v lamt vermir. Onun lamtlrini zlrind grr, ld etdiklrini baqalar n lamt kimi qeyd edirlr. Peymbrlr v vliyalar br t`limi grmdn bu yolda qabaqcllardr. Hmin yolu brdn t`lim almadan tinlikl keir, bal yollar aaraq, onlara lamt qoyurlar. Ariflr onlarn agirdlri saylr. 4-Yqinin n yksk drcsi aylr, rvaytlr v qli dlillr, ariflrin seyr etdiklri mrhllr sasn, sonuncu yox, hmin mrhllrdn biridir. Qeyd etdiyimiz msllr diqqt yetirdikd (bizim m`lumatmza gr) grrk ki, yqin v ondan yksk mrhly nail olanlarn say ox azdr. Onlarn kimliyi vfat etdikdn sonra blli olmudur. nki sirri gizli saxlamaq tkaml yolunun rtlrindndir. Masir dvrn ariflri srasnda Seyyid li Qazi, nsari Hmdani, llam Tbatbai, lahi (llam Tbatbainin qarda), mam Xomeyni, eyx Cavad Mliki Tbrizi, Aytullah Bhctin adn qeyd etmk olar. Onlar yqin, blk d, daha yksk drcy nail olmular. Cavabn sonunda aadak hdisi qeyd edir, onun barsind dnmy arrq: mam Sadiq () buyurmudur: Allah-taala iman yeddi sas zrind qurdu: 1Ehsan v yaxlq. 2-Dz danmaq. 3-Yqin. 4-Razlq. 5-Vfal olmaq. 6-Elm. 7-Sbir. Sonra onlar camaat arasnda bldrd. Bu yeddi qismin hamsna malik olan insan kamil iman mrhlsin atmdr. Byk Allah b`zilri n (yeddi qismdn) bir, b`zilri n iki, b`zilri n is pay ta etdi. Allah-taala bu minvalla b`zilrin imann btn yeddi qismini balad. mann yalnz bir payna malik olan xsdn iki payn, iki payna malik olan xsdn payn vzifsini istmyin... Bu tlbl onlarn ykn arladrrsnz. Mhz bu sbbdn d, (insanlar) imann yeddi payn v qismini (kamil iman) tdricn ld etmlidirlr. ***
1

ALLAHIN ZATI HAQQINDA ANLAYI

SUAL 8: Allahn zat haqqnda izahat verin. Br cmiyyti Allahn gzl grnmyn zatn drk etmy qadir deyil. Bu bard fikirln, heyrt v srgrdanlqdan, aznlqdan baqa bir ey qazanmaz. Qeybi huviyyt, qeybi zat, zat mqam, zat mrtbsi, b`zn d (nqa v qeybl-qyub qeyblrin qeybi kimi) baqa szlrl ifad olunan ilahi zat mtlq varlqdr. Onun he bir hdd-hdudu yoxdur. O istr mfhumi, istrs d xarici nmun baxmndan konkretlmdn pakdr. Onun n ad var, n lamti; n isimdir, n sift; n bir ad v siftl, n d mtlq kild hmin sift v ad olmadan mhdudlar; n bir konkretlm il, n d o konkretlm olmadan konkretlir; htta mtlqlik v konkretlmnin olmamas il ona rt qoyulmur. nki rt v konkretlmnin olmamas da z nvbsind bir nv konkretlm v rt saylr.
1

suli-kafi, 3-c cild, sh. 83-85. 20

Allahn zat mqam onlarn hamsndan pakdr. Lakin Onun btn ad v siftlri zat mqamndan t`sirlnib, tclla mqamnda akarlanr. Buna gr d, Allahn zatn ql, gman, kf vasitsil drk etmk qeyrimmkndr v btn bunlar hmin mqam qavramaqda tamamil acizdir. gr bu bard fikirlslr, heyrt iind qalar, yaxud aznla drlr. Ninki ona atmaz, htta ondan uzaqlaarlar. Qur`ani-krimd buyurulur: (Rbbin) Onlarn kemiini d, glcyini d bilir. Onlarn elmi is Allahn zatn hat edib qavraya bilmz.
1

ALLAHIN ZATI HAQQINDA FKRLMK

nsan Allahn zatndan baqa hr eyi drk ed bilr. Onun zat hr eydn stndr v z mxluqudur. Htta iar il bu mqama yol tapmaq qeyri-mmkndristr hissi iar il, istrs d zehni, qli v xyali iar il. Bli, konkretlmyn zata ne iar etmk olar? Mhz bu sbbdn d Allah-taalann zat haqqnda fikirlmk qadaan olunmudur. mam Rza () buyurmudur: Allahn zatn hanssa bir ey bnzdn xs Onu tanmam, zat mqamna atmaq (onu anlamaq) istyn xs Onun yeganliyini qbul etmmidir. Allahn zatn zehnind tsvvr edn xs Onun hqiqtin atmam, Allahn zatnn hdd-hdudu olduunu deyn xs Onu tsdiq etmmi v Onun zatna iar edn xs Allaha z tutmamdr. Htta ql v eq bir-birin qoulub, Allahn zat mqamna doru ykslmk ists, heyrt v srgrdan vziyytd qalaraq, he bir yer ata bilmyck v bu sahd z acizliklrin e`tiraf edcklr. Dua edn dua, ibadt edn ibadt, zikr edn zikr, arif irfan mqamnda Allahn adlar zahir olan zaman Onun hqiqi zatna z tutur. Onu adlar v siftlri il yad edirlr. Baqa szl, Allahn zatna yol tapmaq qeyri-mmkn olduundan Onun zatn adlar il arrlar.
2 3

QUR`AN NQTEY-NZRNDN ALLAH

Allah-taala barsind dqiq, hatli v aydn trif byan edn Qur`ani-krim Onu biz yalnz adlar v siftlri il tantdrr. Qur`ani-krim Allah-taalan adlar v siftlri vasitsil n kamil hdd tqdim etmi, alim v geni mrhmt sahibi, tez hesab kn, diri v bdi, uca, byk v haqq, zmt v krm sahibi hr eydn ehtiyacsz siftlri il vsf etmidir. Qur`ani-krim nqteyi-nzrindn Allah hr eydn ucadr; y`ni bizim tsvvr etdiyimiz hr eydn stndr v he vaxt Onun hqiqtini, clal v camal siftlrini olduu kimi drk etmy qadir deyilik. Allah tkdir, onun tay-brabri, bnzri, oxar v zndn baqa he bir m`bud yoxdur.
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

1 2

Taha sursi, ay: 110. Tovhid, eyx Sduq, tovhid v nfyut-tbih blm, sh.34. 3 Bax: Mqalat, Mhmmd cayi, 3-c cild, sh. 187-191. 4 Bqr sursi, ay: 115. 5 nam sursi, ay: 62; Taha sursi, ay: 111. 6 Loqman sursi, ay: 30. 7 r-rhman sursi, ay: 27. 8 xlas sursi, ay: 2. 9 Taha sursi, ay: 114. 10 nam sursi, ay: 100. 11 xlas sursi, ay: 1; Nhl sursi, ay: 15. 12 ura sursi, ay: 11. 13 Ali-mran sursi, ay: 18. 21

Allah varlq alminin v kainatn hqiqi padahdr. O, hr nqsandan pak, mqdds, salamatlq v min-amanlq bx edn, ziz, islahat v bykly layiq, yenilmz qdrt sahibi v hr ey qadirdir. Allah balayan v mehribandr. Bu iki sift Onda el bir hdd ks olunmudur ki, Qur`ann btn surlri bu iki siftl Bismillahir-Rhmanir-Rhiml balayr. O, bndlrin qar mehriban v rhmli olma z n zldn zruri etmidir!3 Allah-taalann zmti, bykly v krmi son hdddir. O, insana boyun damarndan da yaxndr. nsann adi hrktlrindn tutmu ryindn ken n gizli hisslrdk hr ey Allaha m`lumdur.4 Allah yenilmz qdrt v qvvt,5 ne`mt,6 rhmt7 v byk fzilt sahibi8, tvblri qbul edn,9 insanlar sevndir.10 Allah-taala kainat, gylri v yeri yaradan,11 ixtiyar sahibi, almlrin Rbbi, maliki v idaredicisidir.12 Onun yaradlda, hakimiyytd, hkm etmkd, rbubiyytd, fatd, mumiyytl he bir sahd riki v bnzri yoxdur.13 Btn insanlar Allaha mhtacdr. Allah is ehtiyacszdr. O, insanlarn ibadtin bel mhtac deyil. Allah kr, t`rif layiqdir, Onun btn ilri bynilndir.14 Allah-taalann rhmt v qdrti genidir, insanlara istdiyi kimi ta edir, ruzi verir.15 O hr yerd bizimldir v hr iimizdn agahdr.16 Bir szl, hr trf z tutsaq, Allah oradadr.17 O, dualar eidn, qbul edndir.18 ***
1 2

ALLAHTAALANIN MADD OLMAMASININ SBUTU

SUAL 9: Allah-taalann maddi v mtlq kild mhtac olmamasn nec sabit etmk olar?

ALLAH CSM V MADD DEYLDR

Maddi v cismani varlq mkana malikdir, hiss olunur. Buna gni, ay, aac, havan, i... misal gstrmk olar. Allah maddi deyil; nki maddi varlqlar mhduddur, n qdr byk olsalar da, sonsuz deyillr. n byk khkanlar sona atr v onlardan byyn tsvvr etmk olar. Lakin Allah qeyri-mhdud, sonsuz v mtlq kamaldr. ks tqdird O mhtac v naqis olar. Madd hm d mrkkbdir; y`ni, hisslr, nsrlr v atomlardan tkil olunmudur. Bu hisslr bir-birlrindn ayrlr. Mrkkb olan hr ey hisslr v trkiblr ehtiyacldr. Allah-taala is onlara mhtac deyil. nki O mtlq hatli v alimdir. Hr yerd hazrdr.
1 2

Hr sursi, ay: 23. Bqr sursi, ay: 284. 3 nam sursi, ay: 12. 4 Qaf sursi, ay: 16. 5 Qafir sursi, ay: 3; nfal sursi, ay: 8. 6 Qafir sursi, ay: 3. 7 nam sursi, ay: 123. 8 Ali-mran sursi, ay: 74. 9 Bqr sursi, ay: 37; Ali-mran sursi, ay: 8. 10 Bruc sursi, ay: 14. 11 Hr sursi, ay: 24; nam sursi, ay: 14. 12 Fatih sursi, ay: 2. 13 nam sursi, ay: 57, 162 v 164; Zmr sursi, ay: 44. 14 Fatir sursi, ay: 15. 15 Maid sursi, ay: 64. 16 Hdid sursi, ay: 4. 17 Bqr sursi, ay: 115. 18 Qafir sursi, ay: 60. 22

Hminin, madd bir haldan baqa hala keir, onun trkibind dyiikliklr ba verir; bitkilr, heyvanlar, htta gn, dniz v dalar... da daim dyiilir, bir haldan baqa hala keir. Heyvanlar v bitkilr byyr v ziflyir. stiliklr v byk partlaylar nticsind gnin kisi azalr. Dalar gn hrarti, sel, zlzl, soyuq v digr amillrin t`sirin m`ruz qalr. Lakin Allah-taala dyimir, haldan hala kemir; nki Onda zifliy sbb olacaq he bir nqsan yoxdur. Tbii ki, birbaa Allahn mxluqu saylan, zat mqamndan knar amillr Ona t`sir ed bilmir. ks tqdird, O, zndn baqasna tabe olub, ondan t`sirlnr. Bu da byk Allahn mtlq hakimiyytin uyun deyil.1

ALLAHIN EHTYACSIZLII
Allah mtlq kild nys mhtac deyil; nki O, zruri varlqdr v zruri varln sbb ehtiyac yoxdur. ksin O z mmkn varlqlarn sbbidir. slind mmkn varlqlar Ona mhtacdr. gr Allah baqa bir varla azacq ehtiyac duysa, hmin varlq Onun sbbi olasdr. Bel olan tqdird artq O zruri varlq sayla bilmz. Baqa szl, Allahn sbuti siftlrini elmini, qdrtini, hyatn (diriliyini) v kmaln isbat etmkl, bel bir hqiqt atacaq ki, btn varlqlar bu siftlrd Allaha mhtacdr. gr Allah-taala bu ynd onlara mhtac olsayd, artq mtlq qdrt v mtlq elm sahibi olmazd. Bir szl, bel bir varlq Allah yox, mxluq olard. Halbuki kamal v mtlq siftlr malik varlq yalnz Allahdr! ***

LAH SFTLRN M`NASI

SUAL 10: Allah-taalann mhdud bir varlq olmadn nzr almaqla Onun mhdud olmayan siftlrini nec drk ed bilrik?

LAH SFTLRN DRK

sas sual bundan ibartdir: nsan qli Allahn zatnn hans siftlr malik olduunu baa dmy qadirdirmi? Onun zatna hans siftlr layiqdir, hans siftlr layiq deyil? Grsn, insan qli ilahi siftlri drk etmy qadirdirmi? gr insan bu bard fikirls, myyn bir nticy nail ola bilrmi? Mslman sxolastlar bu suallar mxtlif kild cavablandrmlar. Biz burada yalnz llam Tbatbainin n tutarl v mkmml cavabn qeyd etmkl kifaytlnirik: nsan qli Allahn siftlrini drk etmy qadir olduundan, onlar haqqnda aradrma da apara bilr. Allahn elm, qdrt v hyat kimi zati; rhmt, mfirt (balamaq), ruzi, ne`mt v hidayt kimi fe`li siftlrini isbat etmyimizin, elc d varlqlarn Ona mhtac olduunu qavramamzn sbbi mhz budur ki, hmin kamilliklrin nmunlrini zmzd grrk. Mxluqatda mvcud olan kamil siftlr varln sas mnbyi olan Allahn hmin kamilliklr malik olmasnn lamtidir. Eyni zamanda, Allahn zatnn v siftlrinin incliklrin bld olduumuzu iddia etmirik. ksin e`tiraf edirik ki, qlimizl isbat v vsf etdiklrimiz Onun malik olduqlarndan frqlnir. Msln, zmz mhdud olduumuzdan, Allaha aid isbat v vsf etdiyimiz elm d mhdud olur. Halbuki Allah-taala mhdud eylrdn stn v bykdr. Bu mfhumlar mhdud olduundan Allahn sonsuz vcudunu ks etdir bilmir. lbtt, bu, qlin bu mvzuda hkmnn m`tbr olmamasnn sbbi deyil. Msln, insann Allah-taala il tanl insann llrini dnizin suyuna yaxnladrb, ondan gtrmk istmsin bnzyir. Bel ki, o xsin su imkd mqsdi yalnz z susuzluunu aradan qaldrmaqdr. O dnizdn iki linin tutaca miqdardan artq su gtr bilmdiyi n, bundan yuxar hdd haqqnda sla fikirlmir.2
1 2

Bax: Marifi slam, Mhmmd Cavad Bahunr, sh. 16-18. Mcmueyi-rsail, llam Tbatbayi, sh. 227. 23

ALLAHIN SLB SFTLR

Biz z qlimiz v dncmiz hddind Allahn siftlrini baa drk. Lakin Allaha aid ediln bu mfhumlarn hqiqi v bizim dncmizdn stn m`nalarn qbul etmk n slbi siftlr mraci edir, ilahi siftlrl bal dnc nqsanlarn aradan qaldrrq. Eyni zamanda, Allah alim, qadir v diridir deyib, lav edirik ki, Allah-taala vsf smr v bizim vsflrimizdn olduqca stndr. Bu, bizi hqiqt daha da yaxnladrr.1 Biz inanrq ki, bu mfhumlar qlimizin drk etdiyi m`nalarn fvqnddir. B`zilrinin iddi etdiklri kimi, btn bu ilahi siftlrin v adlarn tk halda mcazlar v tmsili istiarlr olduunu qbul etmirik. Msln, Hsn bildi v Allah bildi cmllri arasnda he bir frq qoymayb, onlarn eyni m`na dadn dnrk. Bu m`na alimin myyn bir ey bilmsindn ibartdir. Bunu da bilirik ki, Hsnin elm v biliyi yalnz zehn vasitsildir. Lakin bunu Allaha mnasibtd tsvvr etmk qeyrimmkndr; nki Allah zehnl vsf etmk olmaz. lbtt, bu xsusiyyt elmin yani nmunlrindndir v mfhumun dyiilmsin sbb olmur. Buna sasn, mfhum birdir v yani nmunlrin xsusiyytlri mfhuma t`sirsizdir. Bellikl, Allahn siftlrinin byannda mumi qayda budur ki, onlarn mfhumlarn slbi siftlr vasitsil nqsanlardan uzaq bilk.2 Ntic: Biz Allahn siftlri dedikd insann siftlrindn baa ddymz m`nalar nzrd tuturuq. ql insann malik olduu siftlri drk etdiyi kimi, Allahtaalann siftlrini d drk edir. Lakin insanla Allah arasnda drc frqin gr Allahtaalann siftlrin bh yaranr. Bu bh slbi siftlrin kmyil aradan qaldrlr. Buna sasn, sbuti v slbi siftlr vasitsil mfhumda he bir dyiiklik etmdn, onu hqiqi xarici nmunlr ttbiq edrk deyirik: Allah mvcuddur, lakin Onun varl mxluqlarn varlndan frqlnir; Allahn elmi var. Lakin Onun elmi insanlarn elmindn frqlnir; Onun qdrti var. Lakin mxluqlarn qdrti kimi deyil; O diridir. Lakin bu dirilik mxluqlarn diriliyindn frqlnir...3 ***

ZRUR VARLIIN (ALLAHIN) MTLQ KAML OLMASI

SUAL 11: Vcud sbutunda qeyd olunduu kimi, mmkn varlqlar z varlqlarn yalnz zruri varlqdan (Allahdan) alrlar. Bs n n zruri varlq mtlq kamil olmaldr? O zat btn varlqlarn yaranmasna sbb olduu, eyni zamanda znn he bir yaradan olmad halda naqis ola bilmzmi? N n zamandan knarda mcrrd varlqlar n bel hrkt v dyiiklik qeyrimmkndr?

ZRUR VARLIQ
Zruri varln mtlq kamil olmas mhz hmin mfhumun zndn alnr. Bel ki, zruri varlq naqis olarsa, bir kamal n imkan hal olmayasdr. Baqa szl, Onun zat kamal saylan siftin birin malik olmayacaqdr. Bel bir raitd, zruri varln zat b`zi kamallara malik olub, digr kamallardan uzaq olmaldr. Bu da, ql sasn, zruri varln varlq v yoxluqdan ibart olmas m`nasn ifad edckdir; y`ni Allah-taala bir sra kamallara sahibdir, digr kamallardan uzaqdr. Mrkkb varlq htta qli thlillr sasn, hisslrdn tkil olsa z hisslrin mhtac olacaqdr. Bel olan tqdird, mhtac varlq mmkn saylacaqdr; y`ni malik olmad kamallarla bal imkan formasn dayacaqdr. Baqa szl, Allahn zat vacib varlqdan uzaqlab, mmkn varlqlar srasna daxil olacaqdr. Halbuki bu, bizim frz etdiyimiz zat Allah-taalann zruri varlq olmas il uyun glmir v hqiqtin ksindir.
1 2

l-mizan, 8-ci cild, sh.57 v 6-c cild, sh. 100-102; Mcmueyi-rsail, sh. 224-226. Bax: Rsaili-tvhidi, llam Tbatbayi, trcm v thqiq: li irvani, sh. 54-55. 3 suli flsf v rvii realizm, 5-ci cild, sh. 105-110. 24

Zruri varln qlin thlil etdiyi hisslrdn ibart olmasnn sbbi budur ki, ql tklikd mhdud varlqlar iki hissdn vcud v mahiyytdn ibart bilib, baqa szl, mmkn varlqlarla thlil edir. (nki mmkn olan hr bir ey vcud v mahiyytdn tkil olunmudur.) Lakin vacibl-vcud mtlq vcuddur v ql he bir mahiyyti ona aid ed bilmir. Buna sasn, Allah-taala hr bir trkibdn, htta qlin thlilindki trkibdn uzaqdr.1 Bellikl, zruri varln mfhumuna diqqt yetirdikd, demliyik ki, Allah-taala btn kamallara malikdir, hqiqtd mtlq kamaldr. Onun mqdds zatndan b`zi kamallar ayrmaq, zruri varl vacib v zrurilik halndan xarmaq, mmkn bir varlq saymaqdr. Bizim frziyymiz gr is Allah zruri varlqdr.

HRKT V ZAMAN
Hrktin zamansz ba vermmsinin sbbi budur ki, hrkt v zaman arasnda ayrlq yoxdur. Varlqlar hrkt vasitsil zamana malik olur. Cisimlrin varlq zatnda hm hrkt v diyiiklik, hm d zamanla hqiqi laqlri var! dey bilmrik. Baqa szl, bizim drk etdiyimiz v adn zaman qoyduumuz hqiqt hrkt, keici dvr, tdrici yenilm v seyr etmkdn baqa bir ey deyil. Bunlar xarici hqiqt iar edn t`birlrdir v hqiqtin, yaxud maddi varlqlarn xsusi keyfiyytindn, y`ni sabit yox, keici olmasndan ibartdir. Zaman hrktin v keici dvrn mhz xarici hqiqtidir v maddi hqiqtlrin hr hans birinin zatnda qoyulmudur. B`zn filosoflarn dilind bel bir ifad il qarlarq: Zaman hrktin v keici dvrn miqdarndan ibartdir. Diqqt yetirmk lazmdr ki, hrkt v keici dvrn miqdar,onlarn mhz zdr; y`ni hrkt v keici dvr bir ey, onun miqdarn is baqa bir ey tsvvr etmk olmaz. Hqiqtd onun miqdar myyn formadan (xarici hrkt v keici dvrdn) ibartdir. Bel ki, myyn bir hrkt v keici dvr zamann adn zn gtrr.2 Zamann mcrrd olmas mslsin gldikd is, bu dzgn iddia deyildir. Zaman maddi varlqlarn xsusiyytlrindndir. Mcrrd varlqlarn yalnz bir qismi n ikinci drcli zaman v mkan nzrd tutmaq olar. O da bdnl laqli ruhdur. Demli, insann bdni harada olsa, ruhu da oradadr. Bdn mvcud olduu qdr ruh da mvcuddur. Bel bir mkan v zamana smaq hqiqtd bdnin xasiyytindndir. Sadc ruh onunla laqli olduundan mcazi olaraq ona aid edilmidir.3

ALLAHIN DZ DANIMASI
SUAL 12: Qur`ani-krimd nazil olanlarn hqiqiliyin yqinlik mqsdil Allahn dz danmasn nec isbat etmk olar? Allahn dan ilahi rbubiyytin, dnya v insana mdiriyytin tlbidir. Bu danq elm, hikmt, insanlarn doru yol ynlii, dzgn m`riftin sasdr. Onun hanssa shbtlrinin hqiqt uyun glmmsi (yalan danmas) ilahi hikmtin ksindir. Allahn hikmti v mdrikliyi insanlar Onun shbtlrin inanmaa, d`vt edir, onlara dzgn m`rift yolunu tantdrr. Belc yalan Allahn szlrin e`timadszlq yaradr. Bu, mxluqatn hidayt v m`riftin ynli ilahi mqsd v hikmt uyun glmdiyindn Allah-taalann btn klamlar v szlri haqq v dorudur.4 Bundan lav, yalan irkin siftlrdn sayld n nadanlarn, ehtiyacllarn, aciz v qorxaqlarn slubu olduuna gr Allahn rbubiyyt mqamndan uzaqdr. Allahtaala bynilmyn siftlr malik deyildir, stlik bel siftlr Ondan uzaqdr. Elc d, Allah-taala he bir ey ehtiyac duymad v Onda he bir nqsan olmad n yalan danmr. Allah-taala btn gzl v kamal siftlr kamil kild malik
1 2

Bax: Nihaytl-hikm, llam Tbatbayi, sh. 56; Amuzei-flsf, 2-ci cild, sh. 351-352. Bax: Amuzei-flsf, Mhmmd cai, 2-ci cild, sh.145-146; Mad, 2-ci cild, sh. 114Amuzei-flsf, 2-ci cild, sh. 125-126. Amuzei-qaid, Misbah Yzdi, 1-ci v 2-ci cild, sh. 117. 25

115.
3 4

olduundan, n dz danandr. Nec ki, Qur`ani-krimd bu hqiqt bel iar etmidir: ...Allahdan daha doru danan kim ola bilr?1 mid edirik ki, aadak inc-nqtlr diqqt yetirmkl Allah-taalann siftlrini drk edk.

MTLQ VARLIQ
nc isbat olunduu kimi, Allah-taala mtlq varlq v mtlq hqiqtdir. Buna gr d, Ona yoxluq v fanilik yol tapa bilmz. Digr trfdn isbat olunmudur ki, kamal varla brabrdir v nqsann mnbyi yoxluqdur. Buna sasn, Allah-taalann zat hqiqi kamala malikdir; nki hqiqi kamal varla v hqiqt qaytmaqdan ibartdir. Allahn zat mtlq varlq olduu n mtlq kamaldr. Baqa szl, Allahn zat mtlq varlq olduu n, (mmkn varlqlar kimi) Ona sla hdd t`yin etmk olmaz. Buna sasn, btn sciyylr, o cmldn, n yksk v mtlq kamal Onun zatna aid edilir. Onun mqdds zat he vaxt naqis siftlrl nadanlq, ziflik, qaranlq v yalanla... vsf olunmaz. Elm, dz danq, qdrt v hyat kimi kamal siftlri n yksk hdd Ona aid edilir. nki O, mtlq varlqdr v kamillik varla brabrdir.2 ***

ALLAHIN BD V ZL OLMASI
SUAL 13: Zruri varln bdiliyini nec isbat etmk olar? Zruri varlq zn yox ed bilrmi? Zruri varlq mfhumundan Allahn zli v bdi olmas aydnlar. nki zruri varln sbb he bir ehtiyac yoxdur v O mmkn varlqlarn sbbidir. Buradan zruri varlq n iki sift isbat olunur: 1. Onun baqa varlqlara mhtac olmamas; nki Onun baqa bir varla azacq bel ehtiyac olsa, hmin varlq Onun sbbi (v yaradan) olacaqdr. Sbbin d m`nas budur ki, baqa bir varlq ona mhtac olsun. 2. Mmkn olan varlqlar Onun nticsi v Ona mhtacdr. Allah, onlarn yarannn ilk sbbidir. Bu iki mslni nzr almaqla dey bilrik: Baqa bir varla mhtac olan varlq ona tabedir v sbbi aradan qalxsa vcuda gl bilmz. Baqa szl, desk, bir varln myyn bir zamanda mhvi onun mhtac v mmkn bir varlq olmasnn lamtidir. Zruri varlq szsz ki, mvcuddur, hmi yaayacaq v he bir varla da mhtac deyil. Bellikl, zruri varlq n iki sift isbat olunur: 1-zlilik; y`ni Onun n kemid yoxluq mfhumu tsvvr olunmur. 2-bdilik; y`ni glckd d sla yox olmayacaq. Demli, yoxlua v mhv mhkum hr bir varlq zruri varlq deyil.3 Qeyd edilnlr diqqt yetirmkl aydn olur ki, zruri varln zn mhv etmsi mmkn deyil; nki Onun varl vacib v zruridir. gr bu zrurti z zrindn gtrmk ists, onun zatnda inqilab yaranar v bu da, onun zruri varlq olmas il uyun glmz. Baqa szl, zruri varln mhvi qeyri-mmkn bir varlq demkdir. Buna sasn, zn mhv etmy qadir olan varln mhv olmas mmkndr v mhv olmas mmkn olan varlq zruri yox, mmkn varlq adlanr. ***

LAH DALTN M`NASI

SUAL 14: lahi dalt mslsi il laqdar bel bir sual yaranr: Qur`an aylrin v tutarl dlillr sasn, zinadan dnyaya gln xs m`min ola bilmz. mumiyytl, onun gnaha meyilli olmas n zmin daha bykdr. Digr trfdn, hdisi-qdsid deyilir ki, zinadan dnyaya gln xs behit daxil olmaz v he vaxt
1 2

Nisa sursi, 87-ci ay. suli flsf v rvii realizm, 5-ci cild, sh. 132. 3 Amuzei-qaid, 1-ci v 2-ci cild, sh. 84-85. 26

hli-beyti () sevmz. lahi dalt sasn, (zinada he bir rolu olmayan) zinadan dnyaya gln xs bel olmaldrm? dalt hr eyi z yerind qrar vermkdir. mirl-m`minin li () bu bard buyurmudur: dalt hr eyi z yerind qrar vermkdir.1 Bu trif sasn, ilahi dalt budur ki, Allah-taala z hikmtinin tlbi sasnda dnyan xeyirli v kamil, elc d, mxtlif varlqlar son hdf uyun halda yaratmdr. Digr trfdn ilahi dalt sasn, varlq almi el xlq olunmudur ki, z varlq mrtbsin mtnasibdir v hr bir yaranm n ona uyun gln qayda-qanunlar, adt-n`nlr mvcuddur. Bu arada maddi v bizim hyat srdymz alm el xlq olunmudur ki, z varlq mrtbsin mtnasibdir. Bu sbbdn d, ona xsusi nizam hakimdir. xtilaflar, dyiikliklr, hrkt, t`sir gstrmk v t`sirlnmk bu dnyann ayrlmaz xsusiyytlrindn saylr.

VARLIQLARIN T`SR
Dnyann qayda-qanunlarndan biri varlqlarn bir-birin t`sir gstrmsi v t`sirlnmsidir. Y`ni bir sra amillr bir varln myyn formaya dmsin t`sir gstrir v o hmin amildn t`sirlnir. Buna torpaq, gn v su vasitsil bir dd toxumun bitki olmasn misal gstrmk olar. Bel ki, bitkinin dyimsi bu amilin necliyin baldr. Baqa bir misal: Fizioloji v bioloji xsusiyytlr uan cismin birbaa t`sir gstrir. Bel ki, valideynin ruhi xsusiyytlri reym z t`sirini gstrir. rit uyun olmayan yolla ntfnin balanmasnda, elc d, bel bir vladn dnyaya gliind anaya hakim ruhiyy sbbindn, gnahdan dnyaya gln uan gnaha meyli daha gcl olur. Bu, maddi alm uyun qayda-qanunlardan t`sirlnir. Bir sra sbb v amillr varla z t`sirini gstrir v hmin varlq bu sbb v amillrdn t`sirlnir. Yer zndki varlqlar irisind insan znmxsus xsusiyyt v formaya malikdir. Bu da, insann hqiqi trkibindn cism v ruhdan asldr. nsann quruluu el tnzimlnmidir ki, bu dnyada bir sra sbb v amillr mqabilind mqavimt gstrmy, onlardan t`sirlnmmy, htta onlarn t`sirinin qarsn almaa qadirdir. nsan elm, irad v azadla malik olduu n, maddi v digr amillr nticsind birbaa sxntda olmasndan lav mqavimt gstrmk v onlarn t`siretm qabiliyytinin qarsn almaq qdrtin malikdir.

ZNADAN DNYAYA GLN XSN XTYARI

Zinadan dnyaya gln xs elm v biliyini artrmaq, doru yol serk ata-anasnn yaratd cryann ksin hrkt etmk gcnddir. lbtt, bu tbii cryanla mbariz aparmaq byk mqavimt tlb edir v insann oxlu tinliklrl zlmsin sbb olur. Lakin Allah-taala hmin tinliklr gr, z istyinin ksin hrkt edib, saleh ml yerin yetirn xsin savabn iki qat verckdir. gr zinadan dnyaya gln xs z ata-anasnn yol verdiyi gnahn t`sirindn mcburi kild gnaha ynlmis, onun czalanmasnn sbbi ndir? lahi cza v zab insann qarsnda yax v pis yol olduqda v insan seim apara bildikd hyata keir. Bel ki, yax yol seib saleh i grrs savab qazanar, yox gr pis yol seib gnaha yol verrs, ilahi zaba dar olar. Bu msl btn insanlara, htta zinadan dnyaya glnlr aiddir. lahi czann zinadan dnyaya gln xs barsind byan olunmasnn sbbi budur ki, o, ixtiyar v irad sahibidir, z yolunu v taleyini dyidirmk qdrtin malikdir. Uan rit uyun glmyn atmazlqlar maddi alm hakim nizamn ksin olmad n, ilahi daltin ziddin d deyil. Digr trfdn, zinadan dnyaya gln xsin elm, irad v azadla malik olmas insana hakim adt-n`nnin tlbin grdir. Bu da, ilahi daltdn saylr. Hminin, zinadan dnyaya gln xs ixtiyar
1

Nhcl-bla, hikmt: 437. 27

sahibi olduu v z yolunu dyimy qadir olduu halda, onu dyimdiyi n ilahi dalt rivsind czalanacaqdr. ***

ALLAHIN DALTL OLMASININ SBB

SUAL 15: Hans sasla Allah daltli bilirik? Allah-taala n yksk ixtiyara, yenilmz qdrt malik olduu v he bir qvvnin t`siri altnda olmad halda, mmkn olan hr ii yerin yetirmir. O, qadir olduu hr ii yox, istdiyi ii yerin yetirir. M`lum olduu kimi, Onun istk v iradsi sbbsiz, lsz deyil. O kamal siftlrinin tlb etdiyi ii grr. gr onun kamal siftlri bir iin ba vermsini tlb etmirs, hmin i yerin yetirilmir. Allah-taala mtlq kamal sahibi olduundan Onun istyi mxluqlarn kamal v xeyridir. gr bir mxluqun varl dnyada r ilrin yaranmasna sbb olursa, onun r olmasnn sbbi ikinci drcli mqsddir. Y`ni xeyir ilr bir-birindn ox ayrld n onun ardnca ksriyyt tkil edn xeyir ilahi iradd gerklck. Bellikl, Allahn kamal siftlrinin tlbin gr dnya n ox kamala v xeyr malik halda yaranmdr. Bununla da, Allah-taalann hikmt v mdriklik siftin malik olmas isbat olunur. Allahn iradsi Onun varl xeyir ilrin mnbyi olduundan insann yarann labd edir. nsann sas stnlklrindn biri onun ixtiyar sahibi v irad azadlna malik olmasdr. bhsiz, ixtiyar v (yaxn pisdn) ayrd etm qvvsin malik olmaq varln kamallarndandr. Ona sahib varlq ona sahib olmayandan stn v kamil hesab olunur. Lakin insann ixtiyar sahibi olduundan hm yax v saleh mllr yerin yetirib, bdi v son kamala ata bilr, hm d irkin v bynilmyn ilr grb, bdi bdbxtliy v uuruma yuvarlana bilr. lbtt, Allahn istyi insann tkaml atmasdr. Lakin tkaml atmaq insann ixtiyarna verildiyi n onun nfsani v eytani istklr uyaraq, aznla v inhirafa yuvarlanmas da mmkndr. nsann z istk v ixtiyar il bel bir aznla dmsi d ikinci drcli olaraq ilahi irad dairsind qrar tutacaqdr. Haqqa ynlmk n, xeyir v r yollar dzgn tanmaq lazmdr. Allah-taala insan xeyr v mslhtli ilr arm, gnaha v aznla sbb olacaq ilrdn kindirmidir. Bel ki, onun tkaml doru hrkti n zmin yaransn. nki ilahi tkliflr v gstrilr insann z mllrinin nticsin atmas n qrar verilmidir. Bunun Allah-taalaya he bir faydas yoxdur. Mhz bu sbbdn d, Allahn hikmti bu tkliflrin v gstrilrin insann qdrtin mnasib olmasn tlb edir. nki itati mmkn olmayan tkliflr v gstrilr yersizdir. Bellikl, daltin ilk mrhlsinin (tklif mqamndak daltin) dlili budur ki, gr Allah-taala z bndlrin onlarn qdrti atmayan bir vzif t`yin ets, onlarn yerin yetirilmsi mmknsz olacaq v hmin vzif yersiz saylacaq. nsanlar arasnda hkm edrkn dalti gzldikd (bu incliy diqqt yetirdikd) bu iin insanlarn mxtlif savab v ya czalara layiq olmasn myyn etmk mqsdil yerin yetirilmsi isbat olunur. Bel ki, daltin ksin olarsa, mqsdin d ksin olar. Nhayt, mkafat v cza verrkn yaradln son mqsdin diqqt yetirmkl dalt t`min olunur. Bel ki, Allah-taala insanlar yax v pis mllrin nticlrin atmaq n yaratmdr. gr tlblrin ksin mkafat v cza verils, mqsd hyata kemz. Belc ilahi daltin dlili budur ki, Onun zati siftlri hikmt v daltl rftar etmsin sbb olur. O, zlm, haqszla, pu v yersiz ilr sbb olacaq he bir sift malik deyil.1 ***

Amuzei-qaid, 1-ci cild, sh. 162-164. 28

LAH DALT V NSANIN BAINA GLN MSBTLR

SUAL 16: Deyirlr ki, haram qida vlada z t`sirini gstrir. gr vlada haram mal yedirn onun ata-anasdrsa, onlarn gnahnn acsn n n vlad dadmaldr? Aada qeyd olunan bir ne nqt bu sualn cavabnn daha yax baa dlmsind biz kmk edckdir: 1-lahi hikmt, yaxud Allahn ilrinin mqsdynl olmas: Bizim e`tiqadmz budur ki, Allahn fe`llrind (ilrind) xsusi mqsd vardr. Bel ki, Onun fe`li mslht saslanr v onun xeyri mxluqlara qaydr. Bel d deyil ki, Onun yaratdqlarnn mnftlrini nzr almaqla onun yerin yetirilib-yetirilmmsi brabr sviyyd olsun. Buna gr d, Allahn fe`llrind mqsd fail (ii grn) yox, fe`lin zdr. nki Allahn zat kamil, mtlq v ehtiyacszdr, Onun n he bir mqsd tsvvr edil bilmz.1 Bu thlil diqqt yetirdikd, Allahn fe`llri mqsdli grnr. Y`ni Allah-taala pu v yersiz ilrdn uzaq v pakdr. Onun fe`llri hikmt zndndir. 2-lahi dalt: daltin n dzgn m`nas hr eyi z yerind qrar vermkdir. lahi daltin m`nas beldir: Allah-taala hr bir varlqla ona layiq kild rftar edir, onu layiq olduu mqamda grr, ny layiqs, onu da bx edir v bu id onlarn malik olduu istedad v qabiliyyt nzrdn qarlmr.2 3-Hikmt v daltin laqsi: Hikmt failin (i grnin) irkin ilrdn kinmsi m`nasn dayr. Bu m`na dalt d amil olunur. nki dalt yax, zlm v haqszlq is pisdir. Buna sasn, dalti hikmtin bir hisssi hesab etmk olar.3 4-Baa gln msibtlrin mnbyi: Dnyada insanlarn zab-ziyytli, iknclr m`ruz qaldn grr v bunu gizld bilmirik. Bu zab-ziyytlr iki sbbi ola bilr: a) nsann bana gln msibt v blalar pis ilrdn irli glir, onun xta v gnahlarnn nticsidir. nsann yaranndak hikmtli mqsd diqqt yetirdikd, onun ixtiyar sahibi olaraq yarandn grrk. B`zi insanlar z azadlqlarndan dzgn istifad etmir, gnaha bataraq acnacaql aqibt dar olurlar. b) nsann bana gln ar-aclarn v blalarn bir hisssinin onun mllri il he bir laqsi yoxdur v gnahlarnn czas saylmamaldr. Msln, nc byan olunduu kimi, vladlarn blalarla zlmsi ailnin, ata-anann onlara haram tik daddrmas v mllri il yox, baqa sbblrl baldr. 5-lahi dalt v insann bana gln blalar: Bel grnr ki, ilahi dalt v hikmt blmsindki dini prinsiplr sasn, br cmiyytinin bana gln blalarn iki qismi ilahi dalt v hikmtl he bir ziddiyyt tkil etmir. Bu ziddiyytsizliyi iki cr thlil etmk olar: 1. M`lum olduu kimi, insann z mlinin nticsi olan blalarn Allahla he bir laqsi yoxdur. Allahn daltin sasn, bu blalar insann z mllrinin nticsidir. Lakin insann z mllri il bal olmayan v baqalarnn gnah nticsind qarsna xan ar-aclar v blalar Allah-taala z dalti v rhmti saysind aradan qaldrr; y`ni O, dnya, ya axirtd zrr kn insana el bir ne`mt balayr ki, bu yolla ncki ar-ac v tinliklr aradan qalxr, yaddan xr. Haram mal yeyn xsin pis mli nticsind vladn msibt dar olmasna baxmayaraq, Allah-taala z daltin saslanaraq, bu msibti aradan qaldrr. lbtt, Allahn bu ii o zaman ba verir ki, insan, ya da vlad mxtlif sbblr zndn z irad v istyinin ardnca getmyib, yaay yolunu dyisin. gr z iradsindn dzgn kild istifad etmy v hyat proqramlarn atasnn tutduu yoldan ayrmaa qadir olsa, hidayt yoluna
1 Bax: Amuzei klami slami, Mhmmd Sidi Mehr, 1-ci cild, sh. 310 v 314; Mcmueyiasar, hid Mrtza Mthhri, 2-ci cild, sh. 143 v 145. 2 Amuzei klami slami, 1-ci cild, sh. 326-327. 3 Yen orada, sh. 325. 29

dzlir. Msibtlrin davam v onlarn ars insann z mllrinin nticsi oluduundan, ilahi dalt hmin vladn (pis ilr ardnca gedrk z hyat proqramlarn dyimdikd) istr dnya, istrs d axirtd czalanmasn tlb edir. 2. kinci thlil aadak nqtlr diqqt yetirdikd aydn olur: a) Kainatn v almin xsusi nizam var. Ona hakim qayda-qanunlar bdi v dyimzdir. Bu qayda-qanunlarn n stn sbb-ntic (determinizm) qanunudur. Bu qanuna sasn, mmkn olan hr bir varln myyn sbbi var. Sbb v ntic arasnda myyn laqlr mvcuddur. Bel ki, hr ntic hr sbbdn vcuda glmir. b) Dnyaya hakim qayda-qanunlar zati deyildir. Bel ki, dnya mvcud ikn onun qayda-qanunlarnn v nizam-intizamnn dyimsini frz etmk qeyri-mmkndr. Nec ki irinliyi olmayan kr rtubti olmayan su frz etmk mmkn deyil. v) Dnyann sabit, bdi v dyimyn almlri arasnda frqlrin mvcud olmas zruridir. Msln, sbb v ntic arasndak laq tlb edir ki, kor, ya ikst halda doulmu sbbi aydnlasa, ona (bir uan kor, yaxud ikst doulmas il) uyun gln ntic d olmaldr. Baqa bir misala diqqt yetirin: Haram mal yemk v onu baqasna yedirtmk insann dnyada blalara, msibtlr dar olmasna sbb olur. ksin, halal mal yemk v onu baqasna yedirtmk mal-dvltin brktli olmas il nticlnir. Buna sasn, Allahn yaratdqlar arasnda frqlrin mvcudluu sabit v diyimyn qayda-qanunlara grdir. Onlarn dnyadan knarlamas mmkn deyildir. mumiyytl, gzl nizama sasn, bel bir tlb ilahi dalt v hikmtdn qaynaqlanr. Bu msllr diqqt yetirdikd, demk olar ki: Haram mal yeyn vladn b`zi kamallara atmamasnn, elc d bla v msibt dar olmasnn sbbi obyektiv alm hakim qayda-qanunlardr. Bellikl, haram yeyn vladn bla v msibt dar olmas Allahn daltin sla zidd deyil. Bu, Allahn haqszlq, ya (insanlar arasnda) frq qoymasndan qaynaqlanmr. Onu Allah trfindn pis bir i hesab etmk olmaz. Bundan lav, ilahi dalt v hikmt sasn, hmin vlad ixtiyar v irad azadlna malikdir. Ondan yax istifad etmkl zn atasnn sfrsindn yediyi haram maln acnacaql nticsindn azad ed bilr. mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, insan zhmtke, ms`uliyytli bir varlqdr. O gzl hyat srmk n s`y etmli, tbit v cmiyytin bynilmyn amillril, elc d insann (z atas olsa bel) zlm v pis mllri il mbariz apararaq z glcyini iqlandrmaldr. ***

SEYYDLR V LAH DALT

SUAL 17: Seyyidlrin digr insanlardan stnly Allahn dalti il uyun glirmi? Seyidlrin ksriyytinin dnyadan imanl halda getmlrinin Allahn dalti il he bir ziddiyyti yoxdur. nki Allahn daltin sasn, hr ks z qabiliyyti, mllri, niyyti v dan sasnda haqqn alr. Seyidlr d baqalar kimi, ixtiyar sahibi olaraq, mxtlif irkinliklr, xtalar v aznlqlar mqabilind haqq yola ynlslr, zlrini aznla dmkdn qoruyub saxlayacaq, Allahn adlti saysind varlq almin hakim nizama gr, dnyadan m`min gedcklr. Digr trfdn, genetik v irsi amil baxmndan, seyidlrin sil-nsbi imamlarla laqlnir. Bu, onlarn doru yola ynlmlri v m`min olmalar n daha da mnasib bir rait yaradr. Lakin bu amil imanl olmaq n mxtlif zruri amillrdn tkc biridir. Buna gr d, b`zi seyidlr bu xsusiyytlr malik olduqlar halda onlarn doru yoldan uzaq ddynn ahidiyik. nki onlar yri v batil yol semi, irkin mllr yol verrk aznla dmlr. Allah-taalann daltin sasn bir insan z ixtiyar il doru yol seib, bu yolda qdm gtrs v tkaml atmas n sy ets, msbt nticy atar v imanl halda dnyasn dyir. Seyidlrin ksriyyti, genetiki amildn lav, z ixtiyar v iradsi il doru yol semidir. Bunun mqabilind, Allah-taala z dalti saysind onlara gzl ntic ta etmidir. Digr trfdn, Allahn dalti tlb edir ki, bir insan z istk v iradsi il azn yol seib, bu
30

yolda qdm gtrrs, acnacaql aqibt dar olar, imansz halda dnyadan gedr. Mhz bu sbbdn b`zi seyidlr z istk v ixtiyarlar il batil yol semilr. Bunun mqabilind Allah-taala z dalti sasnda, onlar n acnacaql aqibt qrar vermidir. ***

ALLAHIN VSFND LDLN `LA (UCA) FADS

SUAL 18: Sbhan Rbbiyl-`la (Mnim uca Allahm pak v mqddsdir) cmlsindki `la sznn m`nas ndir? `la sz uluvv kkndn gtrlmdr v ucalq m`nasn ifad edir. Allah uca ad il vsf etdikd, zif varlqlar Onunla mqayis mqsdil `la, liyy v mtali kimi szlr ildilir.1 Lakin Allah-taalann ucal zati olduundan, varlqlara v mxluqlara Onun ltf v mrhmti saysind stnlk verildiyindn, mxluqlarn stnlyn Allah-taalann stnly v ucal il mqayis edrk Allah znn stn, uca mxluqlarndan stn v ucadr! demk olmaz. Bu mqayisnin m`na v mfhumu yoxdur.2 `la (uca) ifadsi Allah-taalann z mxluqlarnn dncsindn stn v uca olmasn, Onun zatnn drk olunmamasn byan edir. (Onun bu mqamn n fikirdn, n qldn, n xyaldan keirmk olar, n d ilahi vliyalar z kflril drk ed bilrlr.) Qur`ani-krimd buyurulur: (Rbbin) Onlarn kemiini d, glcyini d bilir. nsanlarn elmi is Onu (Allahn zatn) hat edib, qavraya bilmz!3 ***

ALLAHIN MHBBT BARD ARADIRMALAR

SUAL 19: Allah-taala bizi sevdiyi n yaratmdr. Sevgi v mhbbt d bir nv ehtiyac saylr. Grsn, Allah-taalann bizi yaratmaa ehtiyac varm? Bu irad mhbbtin, xsusil Allahn mhbbtinin m`nasna lazmnca diqqt yetirilmdiyi n irli glmidir. mid edirik ki, bu msl aadak incliklr diqqt yetirmkl aydnlasn: 1-Mhbbtin t`rifi: Qzzali hyau lumid-din adl dyrli srind mhbbt v kin-kdurt bel t`rif vermidir: Mhbbt insan tbitinin lzzti drk olunan eylr meyl gstrmsindn, kin-kdurt is tinliyi, ar-acs drk olunan eylr nifrt etmsindn ibartdir.4 Sdrl-Mtllihin d, mhbbt bel t`rif vermidir: Mhbbt insann z tbitin uyun eyi sevmsi, yaxud ona gr sevmsidir. O qli, hissi v hqiqi, xyali bir ey ola bilr.5 Buna sasn, mhbbt hbibl mhbub arasnda mlayimlik me`yar olan cazibdn ibartdir. Baqa szl, mhbbt, ur sahibi olan bir varln knlnd onun mqabil trfin mvcud olmas il yaranan sakitlik, meyl v istklr uyun bir hala deyilir.6 2-Mhbbt ehtiyac duymaq: Br cmiyyti mhbbt ehtiyacldr. Mhbbt insann ruhi v psixi duyularnn v ehtiyaclarnn sasn tkil edir.7 gr insann bu ehtiyac t`min olunmazsa, hycan v iztiraba dr. Mhbbtin az olmas, yaxud olmamas insann ruhunda mnfi t`sir qoyub, acnacaql nticlr yaradr v onlarn bir-biril laqlrini qrr.8
1 2

Rsaili-tvhidi, sh. 46. rhi tvhidi-Sduq, Qazi Sid Qumi, 1-ci cild, sh. 88. 3 Taha sursi, ay: 110. 4 hyau lumid-din, 4-c cild, sh. 275. 5 Flsf v Qur`an dr zmineyi l-mizan kitabndan nqln, 3-c cild, sh. 145. 6 Bax: xlaq dr Qur`an, Misbah Yzdi, 1-ci cild, sh. 359-360. 7 Rvannasiye-trbiyti, li ritmdari, sh. 251-253. 8 Msaili no-cvanan v cvanan, Mhmmd Xudayarifrd, sh. 31. 31

Mhbbt qaranla qalib gln iql raq v drin duyudur. nsanlar tarix boyu ona nail olmaq yollarn axtarmlar. Mhbbt ykskliklr ucalmaq, istniln kamilliklr atmaq yoludur. Buna gr d, sevmk, mhbbt bslmk br cmiyyti n n drin ehtiyac olmudur. nsan hl d ona mhtacdr.1 3-Mhbbtin sbblri: Mhbbt n myyn sbblr gstrilir. n hmiyytli amil insann z-zn (nfsini) sevmsidir.2 Hr bir ql sahibinin mhbbt bsldiyi ilk ey onun z nfsidir. Mhbbtin t`rifind qeyd etdiyimiz kimi, insann hanssa bir ey mhbbti onun tbii meylin uyun sbblrdn irli glir. Mlum olduu kimi, hr bir varlq hr eydn artq z nfsin daha uyundur. Nec ki hr bir varlq zn hamdan yax tanyr. Buna sasn, demk olar ki, hr bir varlq hr eydn ox zn istyir. Nfsi v zn sevmk ql v ur sahibi olan hr bir varln tbitind yaamaq istyinin mvcud olmasdr; nec ki varlq kamal da onun diqqt mrkzinddir. nki nqsan kamaln ziddidir v kamala sahib olmamaq bir nv mhv olmaqdr. ql sahibi olan varlqlar yoxlua v mhv olmaa nifrt etdiklri n (bir nv mhv olmaq saylan) naqisliyi xolamrlar. Demk, nfsi sevmk (insann zn sevmsi) varlq kamalna v yaamaa meyl demkdir. 4-Allahn mhbbti: nsan fitrtinin mhbbtl qarmas Allah-taalann zatnda mhbbtin olmasna sbutdur. nki Allahda olmayan hqiqtin insann vcudunda tzahr qeyrimmkndr. Grsn, bir xs bir ey sahib olmad halda onu baqasna ta ed bilrmi?! bl-Hsn Deylmi deyir: Mnim yanmda bir filosofdan eqin yaranmas haqda soruulduqda, dedi: Eqini bildirn birinci varlq Allah-taaladr.3 Digr trfdn, nc qeyd etdiyimiz kimi, mhbbtin n mhm sbblrindn biri ql sahibi olan hr bir varln zn sevmsidir. Allah-taalann ql v ur sahibi olan bir varlq kimi zn sevmsi mmkndr. Lakin Qur`ani-krimd Onun z bndlrin mhbbti il laqdar nazil olan aylr d mvcuddur.4 Grsn, Allahn bu mhbbti zn sevmsindn frqlidirmi? mumiyytl, Allahn mhbbti insanlarn mhbbti kimidirmi? 1-Allahn bndlrin qar mhbbti bir baxdan zn sevmsidir. nki mxluq (yaradlm) Allahn zatndan qaynaqlanan fe`llrdndir, hqiqtd Onun ad v siftlrinin lamtidir. Allah-taala z zatn sevdiyi n, Onun zatnn niansi v lamti olan hr bir ey mhbbt bslyir.5 Qazi Hmdani bu haqda demidir: Ey eidnlr, can hzrt Mstfaya fda olsun! Mxluqlar el gman edirlr ki, Allahn onlara gstrdiyi mhbbt v ta etdiyi ne`mtlr onlara xatirdir. Xeyr, bu, onlara xatir deyil. O, bunlar zn xatir ta edir; nki aiqin m`uqa mrhmt gstrib ta etmsi ona xatir yox, z eqin grdir. Bu szlri unutma! Sn el gman edirsn ki, Allahn hzrt Mstfaya mhbbti ona xatirdir? Xeyr, bu Onun z eqin sdaqtidir.6 2-Allahn z bndlrin mhbbti maddi almd mvcud olan infiali mhbbt deyil. bni Sinann dediyi kimi, Onun zn sevmsi xeyirin drkidir. Allahtaala z cmaln drk etdiyi n aiqdir. O z zatn tand n m`uqdur.7 Allahn fe`li Onun zatndan ayr olmadndan mhbbt sbb olur. Onun yaratdqlar z fe`linin nticsi olduu n onlara mhbbt gstrir. Lakin bu mhbbt maddi almd mvcud olan nfsin reaksiyas m`nasnda deyil. ksin xeyir v kamal drk etmk m`nas dayan zata sevgidir. Lakin (mam Xomeyninin buyurduu kimi,) bu
Bu msl il laqdar bax: Ayini mehrvrzi, Mhmmdrza Kaifi, 1-ci v 2-ci blm. Mhbbt sbblril tan olmaq istynlr Mhmmdrza Kaifinin Ayini-mehrvrzi kitabnn 4-c blmn mracit ed bilrlr. 3 tful-lf, sh. 28. 4 Msln, Bqr sursi, ay: 65; Ali-mran sursi, ay: 31. 5 Bax: l-mizan, 1-ci cild, sh. 411. 6 Tmhidat, sh. 217. 7 Bax: Risaleyi-eq, sh. 4-6. 32
2 1

mhbbtin akar olmas bndlr kramt, rhmt v mrhmt gstrilmsidir.1 Baqa szl, bir bnd Allah-taalann sonsuz mrhmtin atdqda, Onun mhbbtin nail olur. Bu izahata diqqt yetirdikd, aydn olur ki, Allahn bndlr mhbbti Onun zatndan qaynaqlanan kamal v xeyirin drk v ta olunmasdr. Bu, insanlarn birbirin qar mhbbti kimi deyil; nki bizim istklrimizd nfsani reaksiyalar mvcuddur. Allahn mhbbti bizim bir-birimiz bsldiyimiz mhbbtdn frqlndiyi n bizim mhbbtimizd mvcud olan ehtiyac Allahn mhbbtind sla m`na ksb etmir. Biz tnhalqdan azad olmaq, ruhi sakitliy, kamala atmaq v bir-birimizl vhdt yaratmaq n mhbbt mhtacq. El bir mhbbt ki, insann nfsi onun mqabilind frhlnrk reaksiya gstrir. Lakin Allahn z bndlrin mhbbtind bunlarn he biri tsvvr olunmur; nki O, tnhalqdan azad olmaa v kamala yiylnmy mhtac deyil. O, zatn ehtiyacsdr. Onun mxluqlar sevmsi xeyir v kamal bx etmsidir. Bu Onun zatnda mvcuddur v btn varlqlarda aydn kild grnr. ***

ALLAHIN XALQ
SUAL 20: Mn Allahn varln inkar etmirm. Lakin deyilnlr gr, hr bir eyin yaradan vardr. Grsn, Allahn yaradan v xaliqi kimdir? Bli, hr bir eyin, hr bir xsin xaliqi v yaradan sbbi var. Amma diqqt yetirmk lazmdr ki, grsn, bu qanunun me`yar var, ya yox? Digr trfdn, grsn, Allah-taalada bu me`yar mvcuddurmu, O da bu qanuna aid edilirmi? vvla, hr bir varln v nticnin bir sbbi vardr qanunu me`yara saslanr. Nec ki, slam filosoflar bu msl barsind ayrca bir fsild bhs etmi v ona Sbb mhtac olman me`yar adn vermilr. Bu mslni qsa kild bel byan etmk olar ki, gr sbb laqsinin predmeti mtlq kild varlq olarsa, m`nas budur ki, varlq (olduu kimi) sbb mhtacdr. Bu da, hr bir varln sbb mhtac olmasn tlb edir. Lakin bel bir mtlb, aydn olmad kimi, onun he bir dlili d yoxdur. stlik onun ksini sbut edn dlillr var. Allah-taalann varln sbut edn dlillr gstrir ki, sbb mhtac olmayan varlq da mvcuddur. Buna sasn, hr bir varlq sbb mhtacdr qanununun predmeti mtlq deyil, onun rti vardr. Bs, bu predmetin rti ndir? slam filosoflarn nzrinc, hazrk mslnin predmeti mmkndr; y`ni, zati olaraq mvcudluu (yoxluu) mmkn olan frz edilmsi qeyri-mmkn olmayan hr bir varlq sbb mhtacdr. Halbuki Allah-taala mmkn yox, zruri bir varlqdr; y`ni, Onun frz olunmamas mmkn deyil. Onun n varlq zruri, yoxluq is qeyri-mmkndr. Mvcud olub-olmamas brabr olan varln sbb ehtiyac var. Bel ki, sbb yaranb, bir trfi baqa trf qalib edrk ona varlq verir. nki o ey z-zn n mvcud, n d yox ola bilr. Lakin Allah-taala zruri varlqdr v Onun n varlq vacibdir. Buna sasn, hr bir ey sbb mhtacdr cmlsind mqsd (Allaha da aid ediln) hr varlq yox, varl mmkn olan hr bir eydir.2 Bundan lav, gr (varl zruri olan) Allah yaradan bir sbbin mvcudluunu frz etsk, flsfd batilliyi sbut edilmi sonsuzlua mhakim il sbutlarn bir-birindn asl olaraq davam edib, myyn bir nticy atmamasna dar olacaq. gr (sonu olan v sonu olmayan) bir sra sbb v nticlri, xaliq v mxluqlar zati olaraq zruri, sbbi v yaradan olmayan varl nzr almadan frz etsk, mumi kild v ayr-ayrlqda onlarn he biri zruri olmayacaqdr. Zruri olmadna gr, vcuda da glmyckdir. nki hr bir ntic zruri olaraq (zaman baxmndan yox, drc baxmndan) vcuda glir v onun yox olmas sla mmkn deyil. gr onun min bir rtl yaranmasn, hr hans bir silsilnin mvcud olmamasn nzr alsaq, vacibin mvcud olmadn grcyik. M`lum olduu kimi, varln
1 2

rbin, sh. 390-391. Bax: Amuzei-flsf, 2-ci cild, sh. 29-30. 33

znn zn sbb olmas v z mhvinin qarsn ala bilmsi d beldir; nki o silsilnin, yaxud btn silsilnin sbbinin mvcud olmasn frz etsk, ntic vacib olaraq vcuda glckdir. Lakin bizim frziyymiz gr, hmin sbbin d yox olmas mmkndr v nticnin yox olmas yolu hmin sbbin yox olmas vasitsil aqdr. Nec ki o sbbin yox olmasnn yolu sbb olmamas vasitsil d aqdr. Bu minvalla o, sonsuz olaraq nticsiz qalacaqdr. Y`ni, hr bir nticni nzr alsaq, onun yox olmas yolu ncki btn sbblrin yox olmasnn vasitsil aqdr. Bellikl, btn silsillr vacib yox, imkan mrhlsinddir. Demk, zruri mrhly atmaynca, vcuda gl bilmz. Bu silsild tkc zati olaraq zruri varlq yoxluq imkannn qarsn alr. Lakin varlq almi mvcud olduu n vacibdir, vacib olduu n d bu almin banda zruri varlq durur v Onun zat il btn mmknlrin varl zrurt tapr.1 ***

NSANIN MAHYYT V YARADILI SR

SUAL 21: Mnim yaamaa raz deyilm v mcburiyyt qarsnda qalb yaayram demy haqqm varm? Mn bu dnyaya qdm qoymaa raz olmadm n gr bir gnah i grsm, (szsz ki, gnaha yol verirm) cavabdehmmi? gr Allah-taala mni yaratmasayd, gnah edib, axirt almind zab-ziyytlr, iknclr m`ruz qalmazdm!

CBAR YARADILI
Hr eydn nc qeyd etmk lazmdr ki, insan bu dnyaya z ixtiyar il glms d, varlq v onun t`sirlri kimi misilsiz ne`mt malik olmudur. Bunun mqabilind yox v pu olmaq n byk zrrdir. Allah-taala z ltf v mrhmti saysind bizi yoxluq dznliyindn xararaq yaratm v varlq almin gtirmidir. Bel bir hdiyyy sahib olduumuz n Ona kr etmliyik. Baxmayaraq ki, bu id he bir ixtiyar v iradmiz olmamdr! nsan varlq almin gliind he bir ixtiyara malik olmasa da, Allah-taala z ltf v mrhmti saysind onu nec yaamaq, nec olmaq, nec yol getmk v nec hrkt etmkd tamamil azad qoymudur. Bu da z nvbsind n byk ne`mtdir. Tssflr olsun ki, br cmiyyti ondan yax kild istifad etmir. Bli, gr Allah-taala mni bu zmind d mcbur etsydi, dzgn, yaxud yri fikirlmkd, rftarmda v davranmda mcbur olsaydm, bu sual irli srmk haqqna malik idim. Lakin hqiqt bel deyil!

NSANIN HQQT
gr insan z hqiqtin, mqamna diqqt ets, he vaxt bel bdbinliy yol vermz. Bu bard ox danmaq olar. Lakin insan inc nqty diqqt yetirrk dns, bu bdbinlikdn uzaqlaar v gzl ntic ld edr. 1. nsan varlq alminin gl-iyi, tac v btn mxluqlarn n rflisidir. Hqiqtd btn dnya mhz onun n yaradlmdr.2 2. nsann mahiyyti izaha ehtiyacl bir kitabdr. Onu izah edn mllifindn, y`ni Allahdan baqa he ks ola bilmz. nki bu kitabn mllifi Onun zdr. Bu mvzuda ay v rvaytlr diqqt yetirmk zruridir. Qur`an insann yaradan kimi Allah-taalan tantdrr. lahi kitab baxmndan insann Allaha qar m`rifti n qdr artsa, hm dnyan, hm d zn bir o qdr yax tanyar. nki varlq alminin Xaliqi z yaradlnda tclla edir. Btn yaradl Onun niansi olduundan Allahn xlifsi adn qazanan insan da Onun adlarnn zahir olduu nvandr. Allah v Onun byk adlarn gzl tanmaqla insann mqamn daha da artq baa dmk olar.3
1 2

Bax: suli flsf v rvii realizm, 5-ci cild, sh.7 4-76. sra sursi, ay: 70; Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh. 360-361. 3 Tfsiri mvzuiyi-Qur`ani-krim, 13-c cild, sh. 59-71. 34

3. Qur`ani-krim llidn ox ayd pis siftlr iar etmi v onlara malik olan insan da mzmmt etmidir. Buna paxllq,1 ziflik v sstlk,2 tlsknlik,3 zlm4 v nadanlq kimi siftlri misal gstrmk olar. Lakin bunlarn hams insann tbitindn qaynaqlanr v bu rzil siftlrin yaranmasnn mnbyi insann tbii caziblridir. Nec ki, fziltlrin v sciyyvi xsusiyytlr n stn tbii caziblrdn rsy glir. Diqqt etmk lazmdr ki, r almind rzil siftlrin he bir kk yoxdur. (Yerd v gyd) El bir ey yoxdur ki, onun xzinlri Bizd olmasn; Lakin Biz ondan yalnz myyn (lazm olduu) qdr gndririk!5 aysind nzrd tutulmur. lbtt, (Ey insan!) Sn yetin hr bir yaxlq Allahdandr, sn z vern hr bir pislik is zndndir!6 aysin sasn, btn pisliklr v rzil siftlr insann zndndir.7 Bu hqiqti unutmaq olmaz ki, batini nur insann fitrtindn `llnir. gr bu ilahi mnb (fitrt) qflt yuxusundan oyansa, nfsani istklr v ikinliklrl rtlms, daha da iqlanar. Amma o, gnah prdsinin arxasnda qalanda, gnahkar insan z mahiyytini grmr, fitrtind nur olmad n, bir mddt sonra kimliyini tamamil yaddan xarar. nsann fitrti yalnz elm v mhbbtl llnir; nki Allah insana gstrn v insan Ona atdran elmdir. gr qflt yuxusundan oyanmaq, gnahlardan v rzil siftlrdn uzaq olmaq istyirsinizs, elm ardnca getmli, sonra ona ml etmlisiniz. Buna sasn, elm v biliy yiylnmdn ilahi m`rift ardnca getmk nadanlqdr. Elc d mlsiz elm axtaran insann mr dyirman dann z oxu trafnda frlanaraq dayanmasna, ntic d hrktsiz qalmasna bnzyir. nsan zn tanmaq n s`y gstrmli, zn ucuz qiymt satmamaldr. 4. midvar olman hmiyyti: Allah-taala Onun rhmtindn midsizliyi olma byk gnahlardan biri, b`zn kfr sayd n, hzrt Peymbri-krm (s) xitabn buyurmudur: (Ya Peymbr! Bndlrim) De: Ey Mnim (gnah trtmkl) zlrin zlm etmkd hddi am bndlrim! Allahn rhmtindn midsiz olmayn. nki Allah (tvb etdikd) btn gnahlar balayar. Hqiqtn, O, balayan v rhm edndir!8 Allahn bel xitab etmsinin sbbi budur ki, gr bir xs Allahn rhmtindn midsiz olsa, onun z hyatnda yax v byniln mllr yerin yetirmsi, yaxud irkin mllrdn, byk v kiik gnahlardan kinmsi n daxili bir amil olmayacaq. nki insann daxiln thrik olunmasnda iki amil rol oynayr: 1-mid v rhmt. 2-lahi zabdan qurtulu. mumiyytl, diqqt etmk lazmdr ki, ilahi ltf v mrhmt bndlrin paklanmasna sbb olur. Buna gr d, bel bir hmiyytli mslni unutmaq olmaz. ***

ALLAHIN RUHUNUN GENLY

SUAL 22: Deyirlr ki, Allah mcrrddir. Digr trfdn, mlklrin mcrrd olduunu bilirik. Bu, Allah v mlklrin cinsinin bir olmas m`nasn ifad etmirmi? mumiyytl, Allahn cinsi ndir? Allah z ruhunu insana frd. Bs heyvanlarn ruhu haradan gldi? Bildiyimiz kimi, btn insanlarn fitrtind Allah vardr. Buna gr d Allaha prsti istyi fitridir. Htta heyvanlar bel Allaha itat edirlr. Grsn, onlarn da ruhu Allahdandr? Bu bard izahat vermyinizi xahi edirik. Dzgn cavab ld etmk n aadak msllr diqqt yetirmk zruridir:

1 2

Mhmmd sursi, ay: 38. Nisa sursi, ay: 28. 3 sra sursi, ay: 11. 4 hzab sursi, ay: 72. 5 Hicr sursi, ay: 21 6 Nisa sursi, ay: 79. 7 Tfsiri Qur`ani-krim, sh. 78-79. 8 Zmr sursi, ay: 54. 35

VARLIQ ALMLR
Varlq almind drd mumi alm mvcuddur. Onlarn stnlklri nzr alnmaqla trtib olunmular: 1. Lahut almi, yaxud adlar v siftlr almi: Bu alm Allah-taalann hdsiz-hdudsuz kamallarndan xbr verir. Nec ki, Onun zatnn pak olmas hr bir eyb v nqsandan uzaqlq, zaman v mkanca hdudsuzluq yox olmamaq m`nalarn gstrir. Baqa szl, bu almd Allah-taalann xsusi adlar, siftlri v b`zi cilvlri akar olunur. 2-ql, ruh v cbrut almi, yaxud tam mcrrd alm: Bu alm madd v onun hkmlrindn pak v xalidir. 3-Xyal, brzx v mlkut almi, yaxud misal almi: Bu alm madddn uzaqdr. Lakin onun hkmlril hrktddir. 4-Tbit almi, yaxud nasut almi: Bu alm madd v onun hkmlrindn ayr deyil.1 Allahn mcrrd olmas mslsin gldikd, Onun mcrrd varlqndan saylan mlklrl mtrk olmas dzgn fikir deyil, O, mcrrd olan almdn, htta adlar v siftlr almindn d stndr. Qeybi huviyyt, qeybi-zat, zat mqam, zat mrtbsi, b`zn d (nqa v qeybl-qyub kimi) baqa szlrl ifad olunan Allahn zat mtlq varlqdr, onun he bir hddi-hdudu yoxdur, o sonsuzdur, konkretlmi zatdan uzaqdr, n ad var, n d lamti; n isimdir, n sift; n bir ad v siftl rtlnir, n d mtlq kild hmin sift v ad olmadan; n xsusi bir konkretlm il konkretlir, n d o konkretlmnin olmamas il; htta mtlqlik v konkretlmnin olmamas il bel ona rt qoyulmur, nki mtlq v konkretlmnin olmamas da z nvbsind bir nv konkretlm v rt saylr.. Allahn zat is ondan pak v uzaqdr. Allahn btn adlar v siftlri zat mqamndan sonra qrar turur v tclla mqamnda zahir olurlar. Allahn zat gzl grnmdiyi n, Onu adlar v siftlril yad edirik. lbtt, bu o demk deyil ki, Allahn zatnda adlarn v siftlrin kamallar mvcuddur. ksin Onun btn adlar v siftlri pak zatnda cmlnmidir. Bu xsusiyytlr Onun vahid, blnmz v bir olan zatnn eynidir. Onun adlar v siftlri bir-birindn ayr deyil, Allahn pak zatndan ayrlqda m`na ksb etmir. Allahn adlar v siftlri m`na chtdn bir-birlrindn frqlnslr d, eyniyyt mqamnda (gerklikd) vahiddirlr. Allahn zat bsit olmaqla yana, btn kamilliklr malikdir. Bel d deyil ki, Allahn zatnn (msln) bir qismini elm, bir qismini qdrt, nc qismini is dirilik tkil etsin. Elm, qdrt v dirilik el Onun zatnn zdr. Y`ni zatndan ayr bir ey deyil, zat il eynidir. llam Tbatbai deyir: Zruri (vacib) varlq srf v xalis olduu n qeyrimhduddur. Buna gr d, Onun (zata lav olunan) hr bir ismi, sifti v mfhumi rti deyil. Htta hmin hkmdn bel pak v uzaqdr2 Bellikl, Allahn zatn dnc, ql, gman v kf vasitsil drk etmk qeyrimmkndr. Hr ey onu qavramaqda acizdir. gr bu ynd arddm atsalar, hqiqt atmayb, heyrtd qalar, yaxud xta v aznla drlr. Bli, insan Onun zatn drk etmy qadir deyil. Qur`ani-krimd buyurulur: (Rbbin) Onlarn kemiini d, glcyini d bilir. Onlarn elmi is Onu (Allahn zatn) hat edib qavraya bilmz.3 mam Rza () bu bard buyurmudur: Allahn zatn hanssa bir ey bnzdn xs Onu tanmam, zat mqamna atmaq (onu anlamaq) istyn xs Onun yeganliyini qbul etmmi, zatn zehnind tsvvr edn xs Onun hqiqtin yetmmi, Allahn zatnn hdd-hdudu olduunu deyn xs Onu tsdiq etmmi v Onun zatna iar edn xs Allaha z tutmamdr.4
1 2

Bax: Rsaili-tovhidi, sh. 141-143; Mad ya bazgt be-suye Xuda, 1-ci cild, sh. 212-225. Rsaili-tovhidi, sh. 20-21. 3 Taha sursi, ay: 110. 4 Tvhid, eyx Sduq, (Mqalat kitabndan nqln, 3-c cild, sh. 190.) 36

Htta ql v eq bir-biril lbir olub, Allahn zat mqamna doru ykslmk ists, heyran v srgrdan vziyytd qalar, he bir yer ata bilmz v z acizliklrin e`tiraf edrlr. Dua edn dua, ibadt edn ibadt, zikr edn zikr, arif irfan mqamnda Allahn adlar zahir olan zaman Onun zatna z tutur, adlar v siftlri il Onu yad edirlr. Baqa szl, Allahn zatna yol tapmaq qeyri-mmkn olduu n Onun zatn adlar il arrlar.1 Mhz buna gr d, b`zilri haqq olaraq etiqad edirlr ki, slam dininin zhur etmsinin sas sbbi Allah olduu kimi tantdrmaqdr.2 Qur`ani-krim szsz ki, Allah tantdran bir kitabdr. Bu bard aylr o qdr drin v dqiqdir ki, n byk alimlr bel onun mqabilind acizdirlr. Allah brin drk etdiyi sviyyd tanmaq n Qur`an aylrin mracit edrk onlarn zrind fikirlin.3

VARLIQLARIN RUHU
Qeyd etdiyimiz sualn ikinci hisssil laqdar bir ne nqtni qeyd etmk zruridir: 1. Ruh hyata, ura v irady malik olan, mxluq saylan varlqlara aid edilir. ursuz varla, elc d Allaharuhu Yaradana amil etmk olmaz. Bu mslni baa ddymz kimi tsdiqlyir, hminin, z szlrimizd, ruhu diri v urlu varlqlara aid edirik. Bellikl, bir xs ruhu m`nalandrarkn, onu maddi olmayan urlu mxluqlara aid ets, shv etmmidir.4 2-sbat olunmu msllrdn biri d budur ki, heyvanlar ur v irady malikdir. Bu ur v irad onlarn vrdilri il bal deyil. Heyvanlarn bir sra hrkt v haltlri gstrir ki, onlarn ur v iradsi vrdilrind mvcud olanlardan stndr. Bu hqiqti Qur`ani-krim d tsdiq etmidir.5 3. Flsfi v qli sbutlara sasn, ur v irady diqqt yetirsk, ruh maddi yox, mcrrddir. Hqiqtd, ruhun xsusi faliyytlrin gr, onu maddi varlq hesab etmk olmaz.6 nsann ruhunun mcrrdliyi flsfi dlillr v Qur`an aylri il isbat olunsa da, bu dlillrin b`zisi (o cmldn, iradnin, urun v grm qabiliyytinin mvcud olmas) heyvanlarn ruhunun da qeyri-maddi v mcrrd olmasn aqlayr. 4. Btn varlq alminin Allahn mxluqu olmas, Ona aid edilmsin baxmayaraq, Qur`ani-krimd insann ruhunun Allahn ruhundan olmas il laqdar xsusi sz almdr.7 Mhz bu sbbdn d, btn varlqlar arasnda yalnz insan Allahn xlifsi olmaa layiq grlmdr.8 Heyvanlarn ruhunun Allahn ruhundan olmasna gldikd, ay v rvaytlrd bu bard he n deyilmmidir.

VARLIQLARIN TSBH (ZKR)

Ay v rvaytlr sasn, Allah-taalann mqdds zatna tsbih, tqdis v tnzih edilmsi (Onu btn eyb v nqsanlardan uzaq bilmk) yalnz insana yox, btn varlqlara aiddir; y`ni btn varlqlar Allah-taalann pak zatna hqiqi m`nada tsbih v tqdis edir, Onu eyb v nqsandan uzaq bilirlr. Varlq almin qdm qoyan hr
Mqalat, Mhmmd cayi, 3-c cild, sh. 191. Cvani mslman v dnyaye mtcddid, Seyyid Hseyn Nsr, sh. 36. 3 Bqr sursi, ay: 37, 115 v 284; Ali-mran sursi, ay: 18, 74, 30 v 8; nam sursi, ay: 62, 100, 103, 18, 12, 133, 14, 164, 57 v 162; Taha sursi, ay: 111 v 114; Loman sursi, ay: 30; r-rhman sursi, ay: 27; xlas sursi, ay: 1-2; Hdid sursi, ay: 3; Nml sursi, ay: 51; ura sursi, ay: 11; raf sursi, ay: 180; Hr sursi, ay: 23; Nhl sursi, ay: 60; nfal sursi, ay: 8; Rd sursi, ay: 13; Qafir sursi, ay: 3; Bruc sursi, ay: 14; Maid sursi, ay: 64; Zuxruf sursi, ay: 84; Zmr sursi, ay: 44... 4 Bax: Marifi Qur`an (Xudanasi, keyhannasi v insannasi), Misbah Yzdi, 1-3-c cild, sh. 355-356. 5 Mad, ya bazgt be-suye Xuda, 1-ci cild, sh. 52-64. 6 Bax: Yen orada, sh. 178-192. 7 Hicr sursi, ay: 29; nbiya sursi, ay: 91; Scd sursi, ay: 9. 8 Bqr sursi, ay: 30-33. 37
2 1

mvcud z mqam hddind Allah drk edir, z istedad qdr Ona inanr, gc atd qdr Ona doru can atr, elmi v biliyi qdr Onu arr. Allaha z tutduu n Onun yolunda qdm atmaa balayr. Allah-taalaya itat v prsti yalnz insana, ya heyvana yox, btn varlqlara aiddir. Ay v rvaytlr bu hqiqti aydn kild aqlayr. Biz bu mvzuda iki ay v iki rvayt iar etmkl kifaytlnirik: -------------Sh.108. 1. Yeddi gy, yer v onlarda olan btn mxluqlar Allaha tsbih deyir. El bir ey yoxdur ki, Allaha t`rif deyib Ona kr etmsin. Lakin siz onlarn tsbihini anlamazsnz. Allah, hqiqtn, hlim v balayandr.1 Allah-taala bu ayd vvlc yeddi gyn, yerin v onlarda olanlarn tsbihini aqlayr, sonra mslnin hatsini genilndirrk buyurur: El bir ey yoxdur ki, Allaha t`rif deyib Ona kr etmsin. Burada Allah-taala btn mxluqlarn tsbihini ox zrif v inclikl byan etmidir. N n ham Ona tsbih edir? Bu qdr mxluq hara, O hara? Bli, Onun zat pak v mqddsdir v mxluqlar Ona ata bilmz. Lakin Allah-taala hlim v balayan olduundan ham Ona mid bslyir, Ona atma arzulayr v arzularna da nail olurlar. Allah-taala qeyd etdiyimiz ayd buyurur: Lakin siz insanlar btn mxluqlarn (Allaha) tsbihini baa dmrsnz v ona dqiq elminiz yoxdur. Dorudan da, biz insanlar varlqlarn Allaha zikr demsini v Onu yad etmsini anlamrq. Bunu yalnz peymbrlr, vliyalar v ariflr baa dr, grrlr. gr biz d Allaha aiq olsaydq, eqin n yksk mrhlsin nail olan v btn mxluqatn tsbih etmsini grn hzrt Davud () kimi dalarn tsbihini grrdik. Bli, dalar hmi Allaha tsbih v tqdis edirlr. Lakin bunu eidn qulaq, grn gz lazmdr. ---------------sh. 110. 2. (Ya Mhmmd!) Mgr gylrd v yerd olanlarn, qanadlarn ab uan qularn Allaha tsbih v tqdis edib `nin t`rif dediklrini grmrsn? Onlardan hr biri z duasn, kr-snasn bilir. Allah onlarn n etdiklrini bilndir!2 Allah-taala bu ayd insanlara xbrdarlq edrk buyurur: Btn mxluqlar z namazn v tsbihini yax bilir. Bu inc-nqt bel bir hqiqti gstrir ki, btn mxluqlar Allah istyir v Onu istdiklrini yax bilirlr. 3. Durrul-mnsur kitabnda hzrt Peymbrin (s) bel buyurduu nql olunmudur: Hzrt Nuh () vfat edrkn iki oluna buyurdu: Mn siz Allahtaalaya tsbih v hmd-sna etmyi mr edirm. nki Allah-taalaya tsbih v hmdsna etmk hr bir mxluqun namazdr. Buna gr d, btn mxluqlara ruzi verilir.3 Y`ni, mxluqlar Allaha tsbih deyib, bu ii davam etdirmkl z ruzilrini alr v nqsanlarn aradan qaldrrlar. 4. Yen d hmin kitabda hzrt Peymbrin (s) bel buyurduu nql olunmudur: Btn heyvanlarn, hratlarn, yerin, qarqalarn, bitkilrin, yirtklrin, atlarn, dvlrin, btn canl v canszlarn mr mddti onlarn tsbihlrinddir. Onlarn (Allaha) tsbihi sona atdqda Allah-taala onlarn canlarn alr. Onlarn canlarnn alnmasnn lm mlyin (zrail) he bir dxli yoxdur.4 Bu v digr rvaytlrdn aydn olur ki, Allaha tsbih etmk nc dediyimiz kimi, mumi bir m`na ksb edir, btn mxluqlara v varlq almin amil olunur.5 ***

LAH MTAHANIN FLSFS

SUAL 23: N n Allah-taala birin n gzl ne`mtlr verir, digrini is, byk bbxtliklr dar edir? gr bu, ilahi bir imtahandrsa, Allah-taalann hmin
sra sursi, ay: 44. Nur sursi, ay: 41. 3 l-mizan, 13-c cild, sh. 120. 4 Yen orada, sh. 122. 5 lav mlumat ld etmk istynlr bu kitablara mraci ed bilrlr: Bazgt be-hsti, Mhmmd cai, sh.57-70; Mad, ya bazgt be-suye Xuda, 1-ci cild, sh. 20-40. 38
2 1

xsi doulduu andan mrnn sonuna kimi bdbxtlik v fqirlik iind imtahana kmsi zlm v haqszlq saylmrm?

DNYANIN HKMTL NZAMI

qidmiz sasn, Allah-taala alim, qdrtli, mtlq xeyirxah olduundan nizam-intizam v varlq almini n gzl, n kamil kild yaratmdr.1 Hminin, inanrq ki, Allah-taala varlq almini bir sra sabit, bdi (eyni zamanda zati olan) qayda-qanunlarla idar edir. Baqa szl, Allah-taalann myyn slublar var ki, dnya ilrini yalnz hmin slublarla idar edir. Bu slublar v qayda-qanunlar insanlar arasnda adt-n`n formas alm ictimai mqavil, hd-peyman, qrar v zehni iltizam yox dnyann v onun varlqlarnn keyfiyyti zrind qurulan tkvini bir hqiqtdir, onun dyidirilmsi qeyri-mmkndr. Maddi almi varlq mrtbsin uyun hkmlr malikdir. Bel ki, gr bu hkmlr, qayda-qanunlar, adt-n`nlr mvcud olmasa, maddi almdn he bir srlamt qalmaz. Bu almd ziddiyyt, mhdudluq, fanilik mvcuddur. Tbit alminin yqinlri, birliklri, ayrlqlar var. Bu almd qm-qss adla, iknc rifaha, mid mlubiyyt qarmdr. Btn bu t`sirlr onun znmxsus quruluunun tlbidir. Maddi alm znmxsus hkmlrin gr, r adlandrdmz blalar, msibtlr, zab-ziyytlr, mhntlr v xstliklrin, elc d, xeyir ad verdiyimiz xobxtliklr, sadtlr, mvffqiyytlr, adlqlar v qlbliklrin mnbyidir. B`zn bu r v xeyir ilrd insann istk v iradsi d rol oynayr; y`ni insan maddi almd onun varlnn bir hisssi olan z elmi, m`lumat v ixtiyar il ya yri yola qdm qoyaraq r ilrin, ya da dz yolda hrkt edrk z v cmiyyti n mxtlif xeyir ilrin mnbyi olur. B`zn d bu xeyir v r ilrd insann istk v iradsi he bir yol oynamr. B`zi r, yaxud xeyir ilr maddi alm hakim qaydaqanunlarn v adt-n`nlrin tlbi il insann ixtiyarndan xaric tbii amillr baldr.2

XOBXTLK V BDBXTLK
Qeyd olunan hqiqtlr diqqt yetirdikd, yqinlikl demk olar ki, Allah-taala he bir xs btn ne`mtlri balamamdr. Nec ki, kims tam m`nada bdbxt edilmir. Grsn, Allah ona btn ne`mtlri balamdr! ifadsini iltmk n maddi dnyada hr chtdn ne`mtlr malik bir insan tapmaq olarm? Digr trfdn, Allah-taala onu btn bdbxtliklr dar etmidir! demk n tbit almind hr chtdn bdbxt xs tapmaq mmkndrm? Grdymz kimi, dnyaya mxsus olan qayda-qanunlar v adt-n`nlrin tlbi il, xobxtliklr v bdbxtliklr bir-biril qarmdr. El bir xs tapmaq olmaz ki, tam xobxtlik, yaxud tam bdbxtlik iind olsun. El insanlar var ki, mit baxmndan rifah iind yaadqlar halda, ruhi v psixoloji, fiziki tinliklrdn uzaq deyillr. Ellri var ki, yksk iste`dada, hdsiz gzlliy malik olduqlar halda, yoxsullua, xlaqszla, ail problemlrin dar olaraq zab-ziyyt kirlr. Bli, ellri var ki, fqir olduu, yemy bir eyi tapmad halda, fiziki v psixi chtdn salamdr. El insanlar da var ki, maddi rifah iind yaayr amma, gzllik v elmdn mhrumdur... Xobxtlik v bdbxtlik hqiqtd insann z mllrin, rftarlarna, istk v iradlrin baldr v Allah-taala il laqli deyil. nsan dzgn, yaxud yri yol semkl zn xobxt, yaxud bdbxt ed bilr.3 Dini t`limlr sasn, insann iradsi olmadan ba vern xeyir v r ilrin sbbi onun snaa kilmsidir. Bu imtahan ninki Allahn daltin zidd deyil, htta Onun hikmtin saslanr. Bel ki, bu imtahan vasitsil yax insanlar pis insanlardan seilir. Grsn, agirdlrin ilin ya birinci rbnd, ya ortasnda, ya da sonunda imtahan vermsi, onlara haqszlq v
1 2

Muminun sursi, ay: 14; Tin sursi, ay: 4. dli-lahi, sh. 169-172. 3 ura sursi, ay: 30; Ali-mran sursi, ay: 165-166; Rum sursi, ay: 41. 39

zlmdr? Blk bu onlarn yuxar sinf kemlri n kmkdir? Allah-taala maddi alm v onun qayda-qanunlarn el tnzimlmidir ki, insan hmi imtahan halnda olaraq, yalnz Allah bndsi olduunu niyyt v mqsdinin xalisliyini gstrsin. mtahan v snaq habel onun mxtlif ynlri insann sasl v tutarl cavab tapmasna kmk edir. Ay v rvaytlr saslanaraq, bu byk ilahi ne`mtin bir qismini aradrrq: 1-lahi imtahan: Allah-taala imtahann bla, fitn v eyni kkdn olan szlrl yad etmidir.1 rb dilind bla sz hm ne`mt, hm d mhnt v msibt m`nasnda ildilir. Hr iki m`na ilahi imtahan saylr. Mhnt v msibt insann sbir, ne`mt is kr sna ndr.2 Qur`ani-krimd d xeyir v r ilr imtahan kimi qlm verilmidir.3 tinliklr, msibtlr v bdbxtliklr ilahi imtahan sayld kimi, ne`mtlr, adlqlar v xobxtliklr d ilahi imtahan hesab olunur.4 2-N n imtahan? Ay v rvaytlr ilahi imtahann flsf v hikmtini mxtlif ifadlrl byan etmidir. Onlarn n hmiyytlisi aadaklardr: 1-Bla v imtahan insann oyanna sbb olur. mtahana kiln xs qflt, irkinlik v aznlq iind olmasndan xbr tutur.5 2-lahi imtahan Allah insann yadna salr.6 3-Ne`mt sahib v mhnt dar olmaq zlmkar v kafir xsin pak v mcahid xsdn ayrd edilmsin sbb olur.7 4-mtahan insann niyytinin n qdr xalis v saf olmasn myyn edir.8 5-Bla v msibt dar olmaq mlin keyfiyytini v insanlardan hansnn daha gzl ml sahibi olduunu ayrd edir.9 6-Bla, msibt v tinliklr dar olmaq insann gnahlarn yuyur.10 7-lahi imtahan v snaq tkbbr, qruru insann qlbindn xarb, ona tvazkarlq yrdir, elc d, Allahn ltf v mrhmt qaplarn br cmiyytinin zn ar.11 8-M`min xs ilahi imtahan vasitsil tcrb ksb edir.12 mumiyytl, bel bir ntic ld etmk olar ki, ne`mt, sadt v xobxtlik, habel bla, msibt v bdbxtlik iind yaamaq qid v iman mhkmltmk, Allaha z tutmaq, xyallardan qab qurtarmaq v mld tovhid atmaq ndr. 3-man v imtahan: Bir sra ay v rvaytlrd gstrilir ki, m`minlr Allaha iman gtirdiklri n hamdan ox snaa kilrlr. Htta mal-dvltlri v vladlar onlar n snaq vsitsi hesab olunmudur.13 M`minlrin imtahan zint bnzdilmidir. Sanki m`min xs onunla b`znmidir.14 Bu snaq hm d ana sd kimi qlm verilmidir. Krp z acln onunla aradan qaldrr.15
1 nbiya sursi, ay: 35; Bqr sursi, ay: 49; Bruc sursi, ay: 10; Tvb sursi, ay: 126; Maid sursi, ay: 49; Hud sursi, ay: 7 v s. 2 Mfrdati Raib, sh. 61. 3 nbiya sursi, ay: 35. 4 Ali-mran sursi, ay: 186; nkbut sursi, ay: 1-3; Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh. 478, hdis: 1886 v sh. 479, hdis: 1888. 5 Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh. 490. 6 raf sursi, ay: 130; Tvb sursi, ay: 126. 7 Ali-mran sursi, ay: 179, 138 v 142. 8 Ali-mran sursi, ay: 154. 9 Hud sursi, ay: 7; Khf sursi, ay: 7; Mlk sursi, ay: 2. 10 Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh. 490. 11 Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh. 481, hdis: 1895. 12 Yen orada, hdis: 1897. 13 nfal sursi, ay: 27-28; Tabun sursi, ay: 14-15. 14 Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh. 487, hdis: 1928. 15 Yen orada, sh. 488, hdis: 1932. 40

M`min xs z iman hddind mxtlif snaqlara kilr v bu, onun imannn keyfiyyt v kmiyytinin oxalmasna sbb olur. nki bu imtahan saysind onun imannn sas nsrlri artr; y`ni hm m`rifti oxalr, hm d Allaha qlbn tslimiliyi z m`nasn ksb edir. Hqiqtd, bu imtahanlar vasitsil m`min xsin qiymti v dyri artr. El buna gr d, hzrt Adm (),1 hzrt Nuh (),2 hzrt Yunus (),3 hzrt yyub ()4 v hzrt Mhmmd (s)5 kimi ilahi peymbrlr o qdr zab-ziyytlr m`ruz qalb, n ar msibtlrl snaqdan kedilr.6 Allah-taala imtahan dnyaya hikmtli qanun kimi hakim etmi, sakitlik v hycanla, tinlik v rahatlqla birg qrar vermidir. Belc tqval insanlar yoxlanlr v m`minlr doru yolu tutmaqda habel hmin yolu davam etdirmkd kmk olunur.7 Bu msl ox hmiyytlidir. Bir xs znn imtahana kildiyini grnd, bilsin ki, Allahn qzbin dar olmudur.8 Demli, aiqlrin z kamilliklrini msibtlrd v ar-aclarda grmsi sbbsiz deyil. Diqqt yetirmk lazmdr ki, insann yax v pis yol semkd ixtiyar sahibi edilmsi imtahan ynn malikdir. Buna gr d, imtahan yax hyat mqsdin rikdir. Nec ki, insann trqqi v tnzzl yollarn semsi d imtahan ynldr. Bu baxmdan da, imtahan insann yax hyat srmsind mhm rol oynayr. Mlhim (danan, xeyir v r ilri biln),9 msvvl (irkin mllr svq etdirn v onlar insana gzl gstrn)10 mmar (pis ilr grmy mr edn),11 lvvam (gnah etdiyi n, yaxud yax mlim azdr dey, zn qnayan),12 mtminn (z mlindn v imanndan arxayn olan)13 nfslrin, elc d mxtlif dyiikliklrin mvcudluu ilahi imtahan v onun mrtblrinin yksk hmiyyt ksb etdiyini gstrir.14 ***

ALLAHIN T`YN ETDY QZUV-QDR V QSMT

SUAL 24: nsan ixtiyar sahibi olmaa mcburdur! mdds bard nzriniz ndir? Biz Allahn t`yin etdiyi qzav-qdr v qismt inanrq; y`ni l, yaxud ya n l v miqdar t`yini. Allahn myyn etdiyi tqdir mxluqlarn idar olunmasndan ibartdir. Bel ki, tqdir fenomenlr t`sirlidir v bu, tbii olaraq hr hans bir fenomenin uzaq v yaxn olmasn nzr almaqla bir-birindn seilckdir. Nec ki cins, nv, xs v xsin haltlri d bir-birindn frqlnckdir. Msln, insann mumi tqdiri v taleyi yer znd myyn bir vaxta qdr hyat srmsidir. Hr bir xsin tqdirlrindn biri bundan ibartdir ki, ata v ana vasitsil dnyaya gz asn. Elc d, insann ruzisind, hyat problemlrind v ixtiyari ilrind tqdir onlarn hr biri n xsusi raitin yaranmasndan ibartdir. Hqiqtd, Allahn myyn etdiyi tqdir v qismtin m`nas budur ki, Allah-taala hr hans bir mxluqu
1 2

Bqr sursi, ay: 35-38; raf sursi, ay: 19-25; Taha sursi, ay: 115-123. Bqr sursi, ay: 124; Saffat sursi, ay: 99-113. 3 nbiya sursi, ay: 87-88; Saffat, 139-148. 4 nbiya sursi, ay: 83-84. 5 Hicr sursi, ay: 6-8; sra sursi, ay: 90-93; Tkvir sursi, ay: 22-25. 6 l-ibtila, Mhmmd Saleh Abdullah Mirni, 2-ci blm. 7 Bqr sursi, ay: 214; Ali-mran sursi, ay: 142; Nisa sursi, ay: 95-96. 8 Mizanul-hikm, 1-ci cild, sh.485-486. 9 ms sursi, ay: 7-8. 10 Yusuf sursi, ay: 18. 11 Yusuf sursi, ay: 18. 12 Qiyamt sursi, ay: 2. 13 Fcr sursi, ay: 27-28. 14 Tfsiri mvzuiyi Qur`an (Surt v sirti insan dr Qur`an), 13-c cild, sh .94-96. 41

zruri xsusiyytlri, raiti, ln, qeydi-rti, hddi-hdudu v iste`dadlar nzr alaraq vcuda gtirir.1 Bu tqdir insann ixtiyar il he bir ziddiyyt tkil etmir. nki bizim ixtiyar sahibi olmamz, ixtiyari olaraq yerin yetirdiyimiz mllr v ixtiyari ilrimizin mqddimlri hr hans bir varln znmxsus dairdn gerklmsin bnzyir. Bu da Allahn myyn etdiyi tqdirdir. Msln, (ixtiyari ml saylan) danq mtlq znmxsus gerklmli v danq formas almaldr. Buna gr d, Allah-taala nfs borularn, qrtla, ss tellrini, dili, dilri v dodaqlar yaratm, bu zvlri (azad ml saylan) dann gerklmsi n myyn etmidir. Allah-taala azad ilrin mqddimlri n d d xsusi rtlr t`yin etmidir. Msln, insann qidalanmas n bdnd b`zi zvlr yaratm v onlarn funksiyalarn myyn etmidir. nsann qidalanmasnda b`zi zvlr mhm rol oynayr. gr bu bdn zvlri olmasa, azad ml saylan qidalanma prosesi gerklmz. mumiyytl, Allah-taalann bu qbil tqdirl bal myyn etdiyi btn ilr mcburidir, insann irad azadl onda he bir rol oynamr. Bdn zvlrimiz biz mcburi verilmidir. Bdnimizd hans zvn olub-olmamasnda he bir ixtiyarmz yoxdur v bu i qdrtimiz atmr. Bli, azad mllrin mqddimlri mcburi olaraq yaranmdr (gr bu mqddimlr olmasayd, ixtiyari mllr hyata kemzdi). Allah-taala myyn etdiyi tqdirl insann yaay n b`zi rivlr qrar vermidir. Biz mcburi olaraq ta olunan faliyyt onun daxilind yerin yetirilir. Biz bu riv daxilind ixtiyar sahibi olur, istdiyimiz ii gr bilrik. Lakin ona tabe olub-olmamaq bizim ixtiyarmzdan xaricdir. Baqa szl, btn azad ilrin mqddimlri v onlarn hyata keirn hisslr (msln, bdn zvlri) varlq alminin tlbin gr Allahn myyn etdiyi tqdir sasnda mcburdur. Lakin hmin mqddimlrdn nec istifad etmk bizim z ixtiyarmzdadr.2 ***

ALLAHIN LTF V R
SUAL 25: Allah-taalann mxluqlara ltf (diqqti) barsind mtalilrimd, bu ltfn qabiliyyt mslsil birg byan olunduunu, sbb-ntic (determinizm) qanununun zrurt olaraq, he bir raitd dyidirilmsinin v hisslrinin birbirindn ayrlmasnn qeyri-mmkn olduunu mahid etdim. Bu qanunu qbul edir v sorumaq istyirm ki: 1-Qabiliyyt mslsind varln nqsanlarla zlmsi obyektiv nizamn mcburi olmasndan irli glirmi? 2-Bir xs n qeyri-ixtiyari amillrin yaratd rait Allah-taalann dalti il nec uyun glir? Bir xs sabit v dyimz sbb-ntic qanununa sasn, bir sra qabiliyytsizliklrl zlir. O, buna gr e`tiraz ed bilrmi? nayt sz failin (i grnin) z iin diqqt yetirmsi m`nasn bildirir. Bel ki, onun ii xeyirl, yaxud xeyirin n gzl halnda tamamlansn. Diqqt yetirmk lazmdr ki, insan barsind ildiln inaytin mfhumu hdf v mqsd baxmndan Allahtaalaya aid ediln m`nadan tamamil frqlnir; y`ni insann z ilrind inaytidiqqti malik olmad bir sra mnftlr atmaq ndr. Lakin Allahtaala mtlq kild kamil v zatn ehtiyacsz olduundan, onun z fe`llrin diqqti zatndan stn bir mqsd damr. Baqa szl, Allah-taalann z fe`llrin himmt gstrmkd sas mqsdi mqdds zat pak zatn mxluqatda tcllas mxluqlar vasitsil mqdds zat tannmas olduundan, mxluqlar Onun n ikinci drcli hdf tkil edir.
1

Frqan sursi, ay: 2; Qmr sursi, ay: 49; Yasin sursi, ay: 38; Muminun sursi, ay: 18; la sursi, ay: 3. 2 Bax: Sual v cavablar, Mhmmd Rza Kaifi, 1-ci cild, sh.61-63. 42

Deyilnlr diqqt yetirdikd, m`lum olur ki, Allah-taalann diqqti bu m`nadadr: O, fail v varlq alminin Xaliqi olaraq, mxluqlar mqdds zatnn gzl kild gstricisi olduu n ciddi s`y gstrrk n ox xeyir v kamilliy malik halda yaratmdr.1 Allahn diqqtinin tlb etdiyi n mhm ilrdn biri varlq alminin n gzl v kamil kild yaranmasdr. Onun diqqtin sasn, el bir alm, nizam-intizam xlq olunmaldr ki, varln kamillklri n yksk drcd gerklsin. Y`ni mxtlif almlr v onun varlqlar el yaransn ki, mxluqlarn ksriyyti n stn kamilliklrdn bhrlnsin. Varlq alminin bu gzlliyi v stnly baqa yollarla da isbat oluna bilr; msln, dlillrdn biri budur: gr Allah-taala dnyan n gzl nizam-intizamla yaratmasayd, sbbi bu ola bilrdi ki, ya (dnyan n gzl v kamil kild yaratmaa) Onun elmi atmr, ya bunu istmir, ya onu yaratmaa qadir deyil, ya da onu (kamil kild) yaratmaa paxllq etmidir. Halbuki bu frziyylrin he biri Allah-taala barsind dzgn deyil. Belc varlq alminin n kamil v n gzl nizama malik olduu isbat edilir.2 Qur`ani-krimd d bu msly iar il buyurulur: O, yaratd hr eyi gzl yaratd.3 Baqa bir ayd bel buyurulur: (O gn) Dalara baxb onlar donmu (hrktsiz durmu) gman edrsn, halbuki onlar bulud kediyi kimi keib gedirlr. Bu, hr eyi mhkmlikl, yerli-yerind edn Allahn iidir!4 Allah-taalann diqqti, varlq alminin n kamil v n gzl kild yaranmas barsindki aradrmalara diqqt yetirdikd, bel bir sual yaranr: dnyada r ilrin nqsanlarn, naqisliklrin mvcud olmas varlq alminin n gzl v n kamil kild yaranna nec uyun glir v bunu Allahn diqqti il nec laqlndirmk olar? Baqa szl, Allahn ltf v diqqti varlq alminin n gzl kild yaranmasn tlb edir. Lakin rlr, naqisliklr gzl qurulula, nticd Allahn diqqti il uyun glmir. Bu ziddiyyti aadak msllr diqqt yetirmkl aydnladrmaq olar: 1. Bu sualn cavabn Allahn ltf v diqqtini aradrarkn qeyd etdik; bel ki, Allah-taalann mxluqlar yaratmaqda ciddi s`yi v diqqti onlarn mtlq, tam xeyir v kamilliy malik olmalar yox, ksin daha artq xeyir v kamillikl yaranmalardr. (nki mtlq, tam kamillik v xeyir yalnz Allah-taalann pak zatna aiddir) Diqqtin tlbin gldikd is, onun mtlq v tam gzlliy yox, mxluqlarn mmkn qdr gzlliy malik olmas il uyun gldiyini byan etdik. (nki tam gzllik mxluqlara yox varlq alminin Xaliqin aiddir!) 2. Dnyann btn r ilri, naqisliklri, nqsanlar v pisliklri varla yox, yoxlua aiddir. Buna sasn, dnyadak varlqlar iki qism yax v pis varlqlara blmk olmaz. Dey bilmrik ki, yax varlqlar yaradan Allah, n n pis varlqlar da yaratmdr?5 3. Dnya xeyir v r ilrin bir-biril yana olmasn tlb edir. Xeyir v ri bir-birindn ayrmaq olmaz. gr dnyada hyat v dirilik varsa, demli onun knarnda lm d olmaldr; gr srvt, mal-dvlt varsa, onun knarnda yoxsulluq da olmaldr; gr qdrt varsa, onun knarnda ziflik d olmaldr... Bizim yaadmz dnya maddi almdn, hrktdn, dyiiklikdn, tzad v ziddiyytdn ibartdir. Bu xsusiyytlr valn yox, maddi almin zatnn ayrlmaz hisssidir. nki bu varlq almind (z mqamnda isbat olunduu kimi) digr almlr d mvcuddur. Maddi almin qayda-qanunlar orada sla hkm srmr. Buna, mcrrd (metafizik) almlri misal gstrmk olar.6 Mvzunun izah: Obyektiv alm hakim sbb-ntic qanununa sasn, varlq drc nqteyi-nzrindn tnzzl doru gedir. Bu tnzzld, hr bir ntic z
Bu msl il laqdar bax: Tliqtun la nihaytul-hikm, Misbah Yzdi, sh. 462-463; lmbd vl-mad, Sdruddin irazi, sh. 245-247. 2 Bax: Amuzei-flsf, 2-ci cild, sh. 392; l-mbd vl-mad, sh. 193-222. 3 Scd sursi, ay: 7. 4 Nml sursi, ay: 88. 5 Bax: Tovhid, hid Mrtza Mthhri, sh. 287-288. 6 Bax: ruci-ruh, sh. 42-44. 43
1

sbbindn sonra, hr sbb z nticsindn nd qrar tutur. Bununla da, varlq drclri el bir drcy atr ki, varl hddn artq zif olan yox kimi tsvvr olunur. lbtt, diqqt yetirmk lazmdr ki, vcudun nqsanl olmas varln bir hisssi deyil. ksin sl varlq qeyri-mhdudluq, kamal v mtlqlik tlb edir. Varlq z zatnda yoxluu v puluu rdd edir. Eyni zamanda (nticnin bir hisssi saylan) znn tnzzl drcsind onunla birdir. Baqa szl, (sbb vasitsil yaranan v mnbyi sbb olan ) hr bir nticnin tlbi sonrak drcinin daha naqis olmasdr. Bu nqsann z yoxlua doru hrkt demkdir. Yen d hmin drcdn naqis drcy tnzzl edrk bizim dnyamza y`ni madd adlandrdmz vziyyt atr. Bu dnyann znmxsus drcsin gr xsusi qayda-qanular var: hrkt, tdricilik, qbul, t`sirlnmk naqislik... bu dnyann zatnn bir hisssi saylr. Bu qanunlardan lav qanunlar dnyaya mxsus deyil. Onlar baqa bir almd icra olunur v varln digr drcsin malikdir. mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, yaadmz alm varlq inn n axrnc drcsi v tnzzln son hddidir. O eyni zamanda kamil bir almdir. Bu almd varlq tkaml v yoxluqlar doldurmaa doru hrkt edrk z ilk mrhlsin v varlna qaydr. Qur`ani-krimd buyurulur: nna lillahi v inna ilyhi raciun! (Biz Allah trfindn glmiik v Ona trf qaydacaq!)1 4. Maddi almd xeyir i r idn olduqca oxdur. Az olan r ilrin yaranmas n oxlu xeyir ilri trk etmk hikmtdn uzaqdr. 5. Azlq tkil edn bu rlrin br cmiyyti n oxlu faydalar da vardr v onlar sayb qurtarmaq olmaz.2 Birinci v ikinci sualn cavab is yuxarda, elc d, aada qeyd olunan msllr diqqt yetirdikd aydn olacaqdr:

R V YOXLUQ
Eyblrin, naqisliklrin, yoxluqlarn v rlrin mvcud olmas maddi alm hakim qanunlarn, nizam-intizamn nticsidir. Bunun sbbi, maddi almin varln n aa drcsind qurar tutmasdr. gr tbit malik olmaq istsk bu xsusiyytlr onun daxilind mvcuddur. gr bu almd yaxlqlarn olmasn, pislik v nqsanlarn olmamasn istsk buna tbit almi ad vermk olmaz. Hmin alm eynil mlklrin yaad almdir, br cmiyytinin yaad nizam-intizamdan uzaqdr. Diqqt yetirmk lazmdr ki, mxluqlar z drclrind yerln ddlr bnzyirlr. Varlq drclri ddlrin drclrin bnzyir. Hr bir ddin drcsi onun zatnn, yerinin dayaq nqtsidir. Y`ni hr bir ddin z bir ey, drcsi ona lavdir. Msln, bizim hr hans birimiz bir evd v mkanda sakin olmuuqsa, bu mkan bizim dayaq nqtmiz deyil. Y`ni mmkndr ki, mn zm var ikn, Qum hrind sakin olmaym. Bel ki, bu mkanlar v drclr bizim n bir nv lav olunan haltlrdir v bizim sl varlmzdan ayrdr. Lakin ddlrin drclri zlrinin dayaq nqtsidir, be ddinin drcsi drddn sonra v altdan nddir. Grsn, be ddinin yeri dyis, be olaraq qalarm? Msln, be ddinin yerini drdl alt arasnda yox, on bel on yeddi arasnda qrar versk, el be olaraq qalarm? gr be on bel on yeddi arasnda qrur tutsa, hm yeri dyimidir, hm d artq z deyil. Onu be tsvvr etmk olmaz. O, on altdr. On altnn on alt olmas mhz on bel on yeddi arasnda qrar tutmas sbbindndir. Be ddi d eynil beldir. Bel tsvvr etmk olmaz ki, ddlrin z bir ey, drclri is baqa bir eydir v onlar biz bel adlandrmq. ksin, hr bir drc, szsz ki, o drcnin zatnn dayaq nqtsidir. Btn varlq almlrinin v onlarn mxluqlarnn drclri onlarn zlrinin dayaq nqtsidir. gr metafizik almin maddi alm drcsin malik olduunu desk, bu zaman ona metafizik alm adn vermk olmaz. Tbit v metafizik almd olan
1 2

Bqr sursi, ay: 157; bax: Tvhid, sh.290-292. Bu mvzu il laqdar bax: Tvhid, sh. 293 v 303-316; Amuzei-flsf, sh. 424-425. 44

varlqlarn olduu mkan onlarn varl il eynidir v gr z yerindn ayrlmaq ists, sla z olmayacaqdr.1 Bel xsusiyytlr malik varlq rlr, naqisliklr, eyblr v yoxluqlarla bir olan maddi almin mxluqat z zatnn dayaq nqtsidir. Hrkt, tdricilik, dyim v t`sirlnm... maddi almin varlq drcsinin biridir. Bli, varln nqsanl olmas maddi alm hakim qayda-qanunlarn, nizamintizamn nticsidir v onun mnbyi varlq almind n aa drcy malik olmasdr. Bu, varlq drclri silsilsind sbb-ntic qanununun bir hisssidir. Ntic z sbbindn, sbb d z nticsindn stn v nd olmaldr. Szsz ki, maddi alm sabit v dyimz qayda-qanunlar, nizam-intizam hakimdir. Lakin bu almin qayda-qanunlarndan biri d tkaml qanunudur; y`ni insan z elmini, m`lumatn artrmaqla, iradsini gclndirmkl vziyytini dyi bilr v dzgn yol serk ilrini sahmana salb, ali drclr nail olar. Yaradln qribliklrindn biri d bu maddi almd insann yarandr. Dorudur, maddi alm nqsanlardan, eyblrdn uzaq olma qabiliyytin malik deyil. Lakin insan (maddlikdn stn xsusiyyt malik) ruha malik olduu n tkaml edib, z vziyytini dyi bilr. gr onun tkaml qabiliyyti olmasayd, axirt almind czalanmas yersiz v m`nasz bir i saylard. nsann bu maddi almd yaayaraq, yksk almlr doru hrkti mmkn olacaq tqdird Allah-taalann daltindndir. ***

ALLAHIN MEHRBANLII V VARLIQLARDA RKNLKLRN MVCUDLUU

SUAL 26: N n dnyada hm irkinlik, hm d gzlliklr mvcuddur? N olard ki, Allah-taala yalnz gzlliklri yaradayd?!

YARADILIDAKI FRQLR
Allah-taala varlq almini n gzl v n kamil kild yaratmdr. Bu kamil v gzl alm mxluqlar arasnda frqlrin mvcudluunu zruri edir. Biz frqlr malik dnyada birin yax, digrin is pis deyrk, n n bu yaxdr, o is pisdir? sualn veririk. Halbuki dnyada pis olmasayd, yax da olmazd. Bu, eynil qaranlq v iql shnlri olan rsm bnzyir. Onu gzl gstrn iki fondan hm qaranlq, hm d iqdan ibart olmasdr. gr kild hr yer iq olsayd, hmin kil z gzlliyini itirr v istniln lvh alnmazd. Grsn, dnyada pislik olmasayd, gzllik mvcud olard? gr pis insan olmasayd, yax insan olard? Bizim bir eyi gzllikl vsf edib, ona heyran olmamz btn dnyann eyni formada olmamasndan irli glir. gr btn dnya eyni, btn insanlar yax, btn br cmiyyti imam li ibn butalibin () v digr yax insanlarn xsusiyytlrin malik olsaydlar, artq dnyada imam li (), digr tqval v gzl insanlar tannmazd. Demli, bizim yax v gzl adlandrdmz eylr z yaxlq v gzlliklrin gr, irkin eylrin pislik v ikinliklrin borcludur.2 ***

ALLAHA MNASBTD XOGMANLIQ

SUAL 27: Mslman z Allahna, hindu z btn, elc d hr xs z dinin, ayinin v Allahna z tutaraq cavab alr. Bu i insann qidsinin mhkmlnmsin sbb olur. Btn bu qidlrd insanlar mtrkdir. Bel is, insann qidsindn stn bir ey varm?

1 2

Tvhid, sh. 294-295. Tovhid, sh. 312; dli lahi, sh. 163-165. 45

ALLAHIN HQQT OLMASI

E`tiqad v iman bard shbt n lav vaxt v baqa zmin lazmdr. Bunu demk olar ki, insann inand v e`tiqad etdiyi eylr bir istklrin yerin yetmsi v tvssllrdn faydalanmaq is baqa bir hqiqtdir. Bu incliy diqqt yetirmk lazmdr: nsann e`tiqadndan stn bir ey mvcud olmad halda onun istklri yerin yet bilrmi? Grsn, mvcud olmayan bir ey bizim istklrimiz varlq libas geyindir bilrmi? Mvcud olan bu hqiqt ndir, din v mzhblrin hans biri tam m`nada haqdr? kimi suallar haqqnda shbt bizim mvzumuzdan knardr. Bs (azacq bel, torpaq gtrmkl) tvssl, vasitli istklr nec yerin yetirilir v (msln) xsty nec fa verilir? Qeyd etmk lazmdr ki, bir sra rvaytlr v qdsi hdislr sasn, Allahtaalann bndlr olan ltf v mrhmtlrindn biri onlarn yax gman etmlridir. Hr ks iki mvzuda 1-znn pak v mqdds vcudunda; 2-hr hans bir i, yaxud ya barsind yax gman ets, Allah-taala o gman hyata keirr v insann midini qrmaz. B`zi rvaytlrd biz hm Allaha, hm d gndlik mul olduumuz v rast gldiyimiz digr ilr mnasibtd xo gman olmaq gstri verilmidir. Bir rvaytd istixarnin insann qidsin uyun t`siri gstrilir; y`ni gr insan bir hadisnin tin olduunu (v mtlq ba vercyini) gman ets, hmin hadis v msibt onun n tin olacaqdr. gr hadisni yngl hesab ets, aqibtd yngl olar. gr hadisy e`tinaszlqla yanasa, ona he bir t`sir gstrmz.1 Hzrt mirl-m`minin li () buyurmudur: Hr ks sn qar yax gmanda olsa, onun gmann tsdiq et, sn qar gman etdiyi kimi kein!2 Biz baqalarna xo gman etmkl yana, bu nqty d diqqt yetirmliyik ki, istklrimizin qbulu n xogmanlq zruridir. Rvaytlrdn bel baa dlr ki: Allah-taala (yalnz zn mnasibtd yox) hr ey mnasibtd yax gman tsdiq edir v iini yax gmanlara uyun yerin yetirir.3 Baqalarna yax gman sanki Allaha qar yax gmann zahiri nmunsidir. Gman edn xs hindu olaraq Allaha e`tiqad etms bel! slind varlq almi z varln Allah-taaladan ald n hanssa bir xs atan xeyir Allahdandr. Bellikl, hr bir yax gmann nticsi Allah haqqnda yax gmandr. Y`ni Allahtaala bu xeyir v yaxl xs, yaxud ey mant olaraq ta etmidir. Bu zaman Allah-taala da hmin gman hyata keirckdir. Rvaytd d bu m`naya iar il buyurulur: Hr ks bir da barsind xo gman ets, (Allah-taala) onda bir sirr qrar verr. (Ravi tccb edrk) Dadam?! soruduqda mam () buyurdu: Mgr hcrl-svdi (qara da) grmrsn?4 Bellikl, dnya xalqlarnn torpaa, daa, aaca, xs v baqa bir yaya tvssl etmlrin sbb olan e`tiqadlarnda hqiqt var. Lakin bu hqiqt e`tiqadda yox Allahn onlara ltf v mrhmtinddir. Sbblr v amillr onlarn yax gman sasnda hazrlanmdr. ***

QUR`ANDA HDAYT
SUAL 28: Balanmaq v gnahlardan tmizlnmk Allahn istyi v qdrti saysind mmkn olur. gr O ists bizi balayar, istms azn yola salar. Elc d, ox insanlar bir ne il ibadt v ziyytlrdn sonra haqq yoldan azrlar, ya da ksin. Grsn, bu bax insanda midsizlik yaradrm? Bu mslnin baa dlmsi hidayt v aznlq nvlrini, onlarn raitini, Allahn hikmtli irad v istyini dqiq kild tanmaqdan asldr.
1 2

Sluki irfani dr sireyi hli-beyt () kitabndan nqln, sh. 34. Yen orada, sh. 35. 3 Yen orada. 4 Yen orada. 46

QUR`ANDA HDAYTN QSMLR

Qur`ani-krimd hidaytin drd qismindn sz almdr: 1-mumi tkvini hidayt: Bu, Allah-taalann mxluqlara hakim etdiyi nizamintizamdan ibartdir. Bel ki, btn varlqlar bir-birlril hmahng v laqli kild, myyn hdf doru hrkt edirlr. Allah-taala Qur`ani-krimd bel buyurmudur: Rbbimiz hr ey z surtini v klini vern, sonra da onu hidayt edn (doru yol gstrn) Allahdr.1 Bel bir hidayt mqabilind he bir aznlq yoxdur. 2-lkin v xsusi tkvini hidayt: Bu, btn insanlarn ql v fitrt yolu il bir sra hqiqtlr, dyrlr v qayda-qanunlara doru hidayt olunmasdr. Buna batini hcct deyilir. Bu qisim hidaytin bir ne xsusiyyti vardr: a) Yalnz insanlara mxsusdur. b) nsanlar arasnda mumi yn malik olub, he bir istisna qbul etmir. v) Zati v daxilidir. q) Onun mqabilind he bir aznlq yoxdur; y`ni, Allah-taala he ks onu Allahdan uzaqladran fitrt v aznla aparan ql vermmidir. 3-mumi trii hidayt: Bu, insanlara v cinlr mxsusdur; nki qanun xarmaq n ixtiyar, qdrt v ayrdetm qabiliyyti lazmdr v bunu nzr almadan he bir m`na ksb olunmur. Qur`ani-krim nqteyi-nzrindn bel bir hidayt z rivsind mumi yn malikdir. Misal n, Allah-taala peymbrlri v smavi kitablar btn br cmiyyti n gndrmidir. Bel bir hidayt mqabilind he bir aznlq yoxdur. nki trii aznlq budur ki, Allah-taala peymbrlri b`zi insanlar aznla ynltmk n gndrsin v onlara aznla sapdran qayda-qanunlar, gstrilr v hkmlr nazil etsin. Halbuki Allah-taala bel bir i tutmaz v yalnz haqq sz nazil edir. O, hr n deyirs, hams haqdr! Burada bir ne mhm nqt mvcuddur: a) Allah-taala hidayti, rit gndrn, qanun v nizam qoyan adn dad n btn insanlarn hidaytini v doru yola ynlmsini istyir. Mhz bu sbbdn d, ham n haqq din gndrilmidir. b) Bu bard Allahn irad v istyi budur ki, insanlar mcburiyyt zndn yox irad azadl il dzgn v haqq yol sesinlr. ks tqdird, O, btn insanlar mcburi olaraq dzgn v haqq yola ynldrdi, peymbrlr v risalt ehtiyac duyulmazd. Buna gr d, Qur`ani-krimd bel buyurmudur: Biz onlara doru yolu gstrdikistr kr etsinlr, istrs d nankor olsunlar. q) nsanlar mumi trii hidayt mqabilind (malik olduqlar ixtiyar v irad azadlna diqqt yetirmkl) iki mvqe tutmular: B`zilri ona tslim olmu, b`zilri boyun qararaq tyan etmilr. El buradaca hidaytin baqa bir qismin diqqt yetirk: 4-Mkafata layiq tkvini hidayt: Bu hidayt ilahi peymbrlr, qli v fitri dlillr mqabilind z ixtiyar il tslim olan xslr, bir szl, m`minlr mxsusdur. Allah-taala onlarn zn baqa bir hidayt qaps amdr. Baqa szl, onlar z ixtiyarlar il nc qeyd etdiyimiz hidaytin mrtb v drclrindn istifad etdiklri n mkafata layiq grlrlr. Buna gr d, ona mkafata layiq tkvini hidayt ad verilmidir. Bu hidaytin nc qeyd olunan hidayt mrtblrindn sasl frqi budur ki, onlar bldi v yol gstrn ynn, bu mrtb is hmin xsusiyytl yana, mqsd nail olmaq ynn malikdir. Bu tkvini hidaytin yuxarda qeyd olunan iki qismdn (mumi tkvini hidayt, ilkin v xsusi tkvini hidaytl) frqi bundadr ki, hmin iki qisim istisnasz olaraq btn insanlara aiddir. Bu qisim is yalnz m`minlr mxsusdur. gr bir xs haqq v batil akar olduqdan sonra z ixtiyar il ilahi peymbrlrin yolunu serk, o yolda qdm atsa, Allah-taala onun doru yola ynlmsinin tkmillmsi v davam n z tkvini v xsusi mrhmtini ona amil edir, onun n yolu seyr etm imkann daha da iqlandrr, tkaml manelrini aradan qaldrr. Allah-taala buyurur:
1

Taha sursi, ay: 50. 47

Biz ona yolu myssr edcyik.1 Baqa bir ayd is bel buyurur: Doru yolu tapanlara gldikd is (Allah) onlarn doruluunu daha da artrar v onlara tqvalarnn mkafatn verr.2 Bellikl, bu hidayt doru yolu tapanlara aiddir v onlar z ixtiyarlar il hidayt yolunu tb kemilr. Bu hidayt mqabilind czaya sbb olan aznlq qrar tutur. Y`ni hr ks btn hidayt imkanlarndan zahiri peymbrlrl yana, ql v fitrtdn, tkvini v trii hidaytdn istifad etdiyi halda, bil-bil haqq yoldan sapsa, ilahi kitaba arxa evirs, Allahn czasna dar olar, mvffqiyt v hidayt i ondan alnar. Baqa szl, Allah-taala onu zbana buraxar v he bir kmk etmz. Bununla da, o, z azn yoluna davam edrk chnnm zabna dar olar. Qur`ani-krimd buyurulur: Allah bir tayfan doru yola ynltdikdn sonra qorxub-kinmli olduqlar eylri zlrin bildirmdn onlar haqq yoldan xarmaz!3 Diqqt yetirmk lazmdr ki, bel bir czann (aznln v Allahn kmk etmmsinin) sbbi tkc gnah yox, hm d gnahn davam xsusil Allah v haqq yolla dmnilikdir. lav edk ki, aznlq daimi cza deyil, Bir xs daxiln dyiib, haqq yola ynls, Allah-taalann ltf v mrhmti ona amil olar. (Tvb etdiyiniz tqdird,) ola bilsin ki, Rbbiniz siz rhm etsin. gr siz (irkin mllriniz v gnaha) qaytsanz, Biz d siz yenidn cza verrik.4 Buna sasn, Allah-taala he vaxt insan sbbsiz olaraq aznla salmr. ksin, Onun ii nqsanlar aradan qaldrmaq, kamilliklri son hdd atdrmaqdr. Demli, mkafata layiq tkvini hidayt v czaya sbb aznlq insann iradsi il he bir ziddiyyt tkil etmir, mcburiyyt sbb olmur. ksin, insann ixtiyari olaraq yerin yetirdiyi mllrin nticsidir. Bir daha qeyd edirik ki, hidayt iki qisimdir: b`zn bldilik etmk v yol gstrmk m`nasndadr. Bu, mumi trii hidaytdir. B`zn d mqsd nail olmaq m`nas dayr. Mkafata layiq tkvini hidayt bu qbildndir. Bunu da qeyd etmk yerin drdi ki, mkafata layiq hidayt malik olman bir sra rtlri var. Bu rtlr xlaq v rfan kitablarnda byan olunmudur. Bir szl, ilahi mvffqiyytlrin ld olunub-olunmamasnn b`zi amillri var. Bu amillr b`zn insann mli, b`zn d qlbi v qidsi il baldr. Czaya sbb olan aznlqla laqdar bunu da lav edirik ki, aznlq hidayt v doru yolda olmamaq m`nasndadr. nsandan hidayt ne`mtinin alnmas onun aznla dmsi demkdir. str ona shv yol gstrilsin, istrs d Allah-taalann m`minlr mxsus etdiyi hidayt ne`mtindn mhrum olunsun. Czaya sbb olan aznln m`nas da budur ki, Allah-taala insan hidayt ne`mtindn mhrum edrk, onun qflt yuxusundan aylmasna sbb olan amillr yaratmr. nki insan batil yol seib, bu yolda qrq olduu n hmin ilr onun vcudu il qaynayb-qarr v bir daha ilahi mvffqiyyt, ltf v mrhmt layiq grlmr. Bli, gr batil yolda olmasayd, mmi tkvini v trii hidayt ona da amil olard.5 Bir ne il ibadt etdikdn sonra aznla dnlr gldikd is, onlarn aznla dmlrinin mxtlif sbblri ola bilr. Ola bilsin ki, onlarn yax v saleh mllr yerin yetirmkd qidlri (bir szl imanlar) zif olsun, ya z mllrini yerin yetirmkd xalis niyytlri olmasn, ya da eytana, nfsani istklr, dnya malna aldan kimi xlaqi pozunluqlar nticsind batil yola dsn. Diqqt yetirmk lazmdr ki, slamda xlaqi dyrlr bir sra sullar zrind qurulmudur. nsan onlarn hr hans birind sstlk ets, tnzzl uramasna, aznla dmsin zmin yaranacaqdr. Misal n, slamn xlaqi sullarnda niyyt mhm rol oynayr. xlaqi dyrlrin, insani keyfiyytlrin v sciyyvi xsusiyytlrin, elc d, yaxlq v pisliklrin mnbyi hesab olunur. slam baxmndan xlaqi dyrlr v keyfiyytlr malik olmaq n yalnz yax ml
1 2

Lyl sursi, ay: 7. Mhmmd sursi, ay: 17. 3 Tvb sursi, ay: 115. 4 sra sursi, ay: 8. 5 Bu bhsin cavab cnab Hmid Hadvinin kmyil hazrlanmdr. 48

yerin yetirmk kifayt etmir. Hm d insann hmin mli yerin yetirmkd mqsdi xeyir v ilahi olmaldr. Bel olan tqdird onun n xlaqi mllr smrli olar. Allah-taala Bqr sursinin 264-265-ci aylrind insann sdq vermkd niyytinin mhm rol oynamasn aqlayaraq buyurur: Ey iman gtirnlr! Sdqlrinizi maln riyakarlqla srf edn, Allaha v axirt gnn inanmayan xs kimi, minnt qoymaq v ziyyt vermkl pua xarmayn. Bel xslrin hal zrind bir az torpaq olan qayaya bnzr ki, iddtli bir ya o torpa (yuyub) aparar v qayan lpaq da halna salar. Onlar etdiklri ilrdn bir ey (savab) qazanmazlar. bhsiz ki, Allah kafirlri haqq yola ynltmz. Mallarn Allahn razln qazanmaq v ruhlarn mhkmltmk yolunda srf ednlr uca tp stnd daa bnzrlr. Oraya dn bol ya onun meyvlrini ikiqat artrar. gr bol ya yamazsa, az bir bnm (eh) d ona kifayt edr. Hqiqtn, Allah n etdiyinizi grndir! Bel bir yax v xalis niyyt yalnz iman saysind akar olur. lbtt, imann da mxtlif drclri var; b`zilrinin iman mhkm, b`zilrinin iman is zifdir. Mhz bu sbbdn d, ola bilr ki, (msln) qflt v m`lumatszlq ucbatndan insan doru yoldan azaraq tnzzl urasn. xlaqn tnzzln sbb olan mhm bir amil kimi insann yolu zrind qrar tutan nfsani istklr o qdr gcldr ki, b`zn Allah-taala z peymbrlrin xbrdarlq edrk onun thlksini xatrladr. Allah-taala bir ayd hzrt Davuda () bel mr etmidir: (Ya Davud!) Biz sni yer znd xlif etdik. Buna gr d, insanlar arasnda daltl hkm xar, nfsdn gln istklr uyma. Yoxsa onlar sni Allahn yolundan sapdrar.1 nsann aznla dmsind eytann rolu v gstrilri ox t`sirlidir. Htta uzun illr ibadtl mul olan oxlu abidlr v alimlr d Onun tlsin dmlr.2 mumiyytl, diqqt yetirmk lazmdr ki, Allah-taala z bndlrinin xeyirli v yax aqibt atmasn istyir. gr doru v haqq yoldan uzaqlab, yri v batil yola dmks, bunun sbbi biz zmzk! ***

ALLAHIN BRLYN NANMAIN RTLR

SUAL 29: Grsn, dini saslar (sulid-dini) qbulunda, tovhid drclrini d insan z (thqiq etmkl) ld etmlidir, yoxsa tovhid dnyagrn mumi kild v Qur`an aylrindn yrnmlidir?

NSANIN YEGAN ALLAHA PRST

Qur`ani-krim nqteyi-nzrindn insann yegan Allaha e`tiqad aydn olsun dey, tovhidi myyn hdd qbul etmk lazmdr. Lakin ondan sonra he bir rt ehtiyac yoxdur; hrnd ki, onlara da nail olmaq ox yax v bynilndir. Yegan Allaha prsti (mvhhid olmaq) n drk olunmas zruri hdlr aadaklardan ibartdir: 1-Yalnz Allahn zruri varlq olmasna inanmaq. 2-Yalnz Onu xaliq bilmk. 3-nanmaq ki, dnya z yaradlnda Allahdan qeyrisin mhtac deyil v onun tkvini rbubiyyti idar olunmas da mhz Ona mxsusdur. 4- Allahdan baqa kimsnin frman vermk v qanun qoymaq haqq olmadna minlik. 5-Allahdan baqa he bir ksin ibadt v prsti layiq olmadna e`tiqad bslmk. gr insann vcudunda tovhidin bu be drcsi (baqa szl, vacib olan varlqda tovhid, xlq etmkd tovhid, tkvini rbubiyytd tovhid, trii rbubiyytd tovhid v ibadtd tovhid drclri) yqin, e`tiqad v tsdiq hddind akar olunsa, o
1 2

Sad sursi, ay: 26. Bax: xlaq dr Qur`an, 1-ci cild, sh. 65-132. 49

tovhidin sasn v Allahn birliyini qbul etmidir. Lakin tovhidin kmk istmk, qorxmaq, mid v mhbbt bslmk kimi digr drclrini Qur`an aylrindn v rvaytlrdn baa db tovhid olan imann artra bilr. Allahn birliyin inanman (mvhhid olman) sas is yuxarda qeyd etdiyimiz be rtdn ibartdir.1 ***

Bax: Marifi-Qur`an, 1-ci cild, sh.47-54; Marifi-slami, Mhmmd Cavad Bahunr, sh. 8-10 v 27-31. 50

TOVHDL LAQDAR SUALLAR V CAVABLAR

SUAL 1: Allahn varln frziyy hesab edn xslrin cavabnda n dey bilrsiniz? vvla: Frz edin ki, Allah mvcuddur! ibarsi dzgn deyil, bizim v sizin mahidlrimizl, szsz ki, uyun glmir. Mmkndr ki, sizin b`zi dostlarnz n bel olsun, lakin bu, hamya aid deyildir. kincisi: Grsn, bu, ehtimallar almind e`tina edilmyn frziyydir? Kims onun isbat v inkar n chd edibmi? Dinlrd geni allahnaslq bhslrin mracit etdikd, bel bir ii qbul etmk qeyri-mmkn olur. ncs: Tarix boyu zhur edn, ilahi klam atdran, bizim doru yola ynlmyimiz, islahmz, elc d m`riftimizin oxalmas n bir sra gstrilr v t`limlr gtirn bu qdr ilahi peymbrlr v elilr d Allahn varln frziyy hesab etmilrmi? Grsn, insafl bir xsin vicdan bunu qbul edrmi? Drdncs: ndiy qdr mxtlif dinlr v mktblrd allahnaslq yollar barsind danlarkn Allah isbat etmk n Onun varl frz olunmayb. ksin, bel deyirlr: gr Allah olmasayd, sbb v ntic (determinizm) zncirini nec isbat etmk olard? gr Allah olmasayd, dnyaya hakim nizam nec izah etmk olard? gr Allah olmasayd, br ruhi v psixi sakitliyi nec hdiyy etmk olard? Hqiqtd, Onun mvcud olmamasn frz etmkl varln isbat edirlr. Baqa szl, Allahn varln frz etmkl yox, dnyaya hakim nizam v sbb-ntic znciri kimi bir sra msllrin varln frz etmkl Onun varln isbat edirlr. Lakin z dostlarnzn bhsin cavab vermk n onlarn diqqtini nc deyiln msllr, elcd bu mvzuda ap olunan mxtlif kitablara ynld bilrsiniz. gr Allahn nian v lamti saylan btn varlqlara diqqt yetirsk, Onun varln inkar ed bilmdiyimiz kimi, frz d etmycyik. *** SUAL 2: Allah tanmaq yollar hanslardr? Bu sualn cavab sizin drslik kitablarnzda da mvcuddur. Allah tanmaq n br cmiyytinin qarsnda olan yollar qsa kild qisimdn ibartdir: 1. Qlb v fitrt yolu: Y`ni hr hans bir insan z xilqtinin, ruhunun tlbi il ilkin v mqddim elmlr ksb etmdn Allah tanyr. lbtt, qeyd etmk lazmdr ki, fitrtd mqsd, qli fitrt yox, qlbi fitrtdir. nsanlar fitri olan eq qvvsin iman v qid bsldikdrindn, bu qvvnin gclnmsi n alrlar. gr insann bel bir hissiyyata malik olduunu yrnmk istsk, iki yolla zlcyik: a) xsn zmz v baqalarn mli olaraq yoxlayb imtahan edk. b) Uzun illr boyu m`nvi msllrl laqdar insanlarn psixologiyasn mtali v tdqiq edn alimlrin bu bard nzriyylrini yrnk. 2. Tbit, yaxud elm v hissiyyat (empirik idrak) yolu: Bu da z nvbsind hissy blnr: a) Dnyaya hakim qayda-qanunlar v nizam-intizamla. b) Mxluqlar z yoluna vadar edn xsusi hidaytl. v) Almin yaranmas il. 3. qli (rasional idrak), yaxud mntiqi v flsfi yol: Bu yolun tin olmasna baxmayaraq, onu tb-kemk, baa dmk v baa salmaq n oxlu mqddimlr ehtiyac duyulsa da, o Allah tanmaq v Ona m`rift n n gzl v n mhkm vasitdir. Qeyd etmk lazmdr ki, bu yollarn hr biri myyn baxmdan digrindn stndr: Qlb v fitrt yolu frdi baxmdan n mkmml yoldur; y`ni hr bir insan n n gzl, n lzztli v n t`sirli yol qlb vasitsil Allaha m`rift bslmkdir. Lakin onun elmi bir msl olaraq hamya yrdilmsi qeyri-mmkndr. Hissi v elmi mtalilr vasitsil yaradl tanmaq mumi xarakter dayr. Bu yol sadlik v aydnlq baxmndan n yax yoldur. Bu yol bizi tbiti idar edn tdbirinin, elm v hikmt sahibinin qdrtli bir varlq olmasna e`tiqadl edir. Lakin br cmiyytinin
51

hissi elmlri bu qdrtli varln Allah olub-olmadn isbat etmkd acizdir. ql yolu is insan msbt v mntiqi bir elm vasitsil Allaha atdrr.1 *** SUAL 3: Allah yax tanmaq n n etmliyik? Allah yax tanmaq n aadak inc-nqtlr diqqt yetirmk zruridir: nsann Allah-taalaya mnasibtd elmini mumi kild iki hissy blmk olar: 1-Hsuli elm: Onda mqsd Allah ql, tfkkr, dnc, dlil v sbut vasitsil tanmaqdr. 2-Hzuri elm: Bunun z d iki hissy blnr: a) Fitri drketm, yaxud fitri olaraq Allah tanmaq (ksb olunmayan hzuri elm) insann daxilind olub, ixtiyar evrsindn knardadr. nsanlarn ksriyytinin xlaq rivsind mhdudlamayan bu fitri elm v tanla malik olmas yalnz bir i`stedad v sbbdir. nsan z s`yi nticsind onu iste`daddan hqiqt, qeyri-myynlikdn hzuri drk mrhlsin atdra bilr. 2-nsan ksb olunan hzuri elm z syi il, tkaml mrhllrini kedikdn sonra Allahn ltf v mrhmti saysind yiyln bilr. Bu m`rift mxtlif gcl v zif drclr malikdir. Onun axrnc drcsi yaradln son hdfi v insann n yksk kamaldr. Bu hzuri m`rift yiylnmk birinci qisimd qeyd olunduu kimi, mstqil kild insann ixtiyarndan xaric olsa da, ona yiylnmyin mqddimlri ixtiyari ilrdn saylr. Hqiqtd, ilahi m`rift kamalnn bx edilmsi insana onun ixtiyari ilrinin bir hisssinin mkafatdr. Bu mkafat axirtd tam v kamil kild ta olunacaq. Baxmayaraq ki, hzuri m`riftin digr drclri bu dnyada Allahn b`zi vliyalar n nzrd tutulmudur. Yuxarda qeyd olunanlara sasn, insan z nfsini, z hqiqtini tanyb, ruhuna diqqt yetirmkl, nfsin safladrlmasndan agahlqla, kamal yollarn yrnmkl Allah ksb olunan hzuri elm yolu il daha da yax tanya bilr. Hqiqtd Allah tanmaq n bir krp saylan zn tanmaq r`i v mli seyr-slukdan, yollardan ibartdir. Buna sasn, insan Allaha v m`rift mqamna atdran onun z mahiyytini bilmsi zn drk edib, sl mqamna doru hrkt etmsidir. Bu da, yalnz tqva ksb etmkl myssr olacaqdr.2 *** SUAL 4: Allah tanmaqda Siddiqin sbutunun m`nas ndir? Siddiq sz sadiq (dz danan) sznn mbali (hiperbolik) formasdr. Bu sz Allah v Onun mxluqlar il olan hd-peymanda doruluq m`nas bildirir.3 Bu sbutu ilk df bu li Sina arat kitabnn 4-c blmnd Siddiqin sbutu ad il aradrmdr. bni Sinann bu msl il laqdar mlahizlrindn m`lum olur ki, onun zehnind bu sbutun ilk qlcm Qur`ani-krim aylrindndir.4 bn Sinann nzriyy v mlahizlrinin n byk rhisi grkmli alim eyx Tusi hmin sbutun Siddiqin adlandrlmasnn sbbi bard yazr: lahiyyat qrupun slubu iki yolla tbitnaslar v teoloqlarla mqayisd n dzgn olduundan, bu qrup Siddiqin (doruular v dz dananlar) adlanmlar.5 Sbb budur ki, bu sbutda n az mqddim v mnblrl Allahn varl isbat olunur. bn Sinadan sonra byk slam filosoflar ona diqqt yetirmi, hr biri xsusi byan v mlahizlrl onu rh etmilr. lahi hkim v filosof mrhum Mehdi Atiyani Siddiqin dlili il bal on doqquz nv mlahiz byan etmidir. mumiyytl, bu sbut varlq hqiqtin diqqt yetirmkl mhz Allah isbat edir. Buna gr d Allahn varln zamann yaranmas yolu il isbat edn teoloqlarn, hrkt vasitsil isbat edn tbitnaslarn, zati imkan vasitsil isbat edn ilahi
suli flsf v rvii realizm, mqddim: hid Mrtza Mthhri, 5-ci cild, sh. 51-70. Bu msl il laqdar Sru nriyyatnn cildd ap etdiyi Ustad Mhmmd cainin Mqalat adl kitabn diqqtl v tkrar-tkrar oxumanz tvsiy edirik. 3 Tliq br rhi-hikmt, sh. 488-497. 4 l-iaratu vt-tnbihat, bni Sina, 3-c cild, sh. 66. 5 rhl-iarat, Nsirddin Tusi, sh. 214. 52
2 1

filosoflarn, kf v mahid vasitsil Allaha atan ariflrin sbutlar arasnda frq vardr. Burada Siddiqin dlilinin btn izahlarna v ya n mhm incliklrin iar etmk lav vaxt apard n llam Tbatbainin suli-flsf v rvii-realizm (Flsfnin saslara v realizm slubu) adl kitabnda qeyd olunan grlr, mlahizlr v izahlar digr mlliflrin izahlarndan sad v hatli olduundan hmin mlahizlri qeyd edirik: Sbut olunmasna kk-bh etmdiyimiz varln reall he vaxt inkar oluna bilmz. Baqa szl, varlq reall qeyd-rtsiz olaraq hqiqtdir, he bir halda qeyrireal olmur. tb-kemkd olan dnya v onun hr bir dnmi inkar edilmdiyindn inkar qbul etmyn gerkliyin eyni deyil. ksin, o gerklikl yana (digr bir) gerklik d var. O olmadqda varlqdan he bir bhrsi olmur, z varl yox olur. lbtt, bu gerkliyin yalarla eynilib bir olmas, ya onlara nfuzu, ya onlarda hlul etmsi, ya da gerklikdn bir qisminin ondan ayrlaraq yalara qovumas m`nasnda deyil. ( O eynil iq kimidir. Qaranlq cisimlr onunla iqlanr, onun vcudu olmadqda zlmtd qalr. Eyni zamanda hmin bu misal mqsdimizi byan etmkd yetrsizdir). Baqa szl, Onun z gerkliyin eynidir. Kainat v onun ayr-ayr hisslri d Onun vasitsil gerklir v Onsuz heliy, pulua dar olur. Nticd dnya v onun hisslri z vcud (varlq) mstqilliyind v gerkliy malik olmasnda el bir gerkliy arxalanmdr ki, Onun z gerkliyin eyni v zdr. (O da el mqdds Zat he vaxt zavala uramayan Allahdandr.) *** SUAL 5: Allah tanmaq insann nfsini (zn) tanyb drk etmsil bal olduundan, bilmk istyirm ki, insann zn tanyb drk etmsi n demkdir v onu nec ld etmk olar? Sizin bu sualnza imam linin () buyuruu il cavab ver bilrik. Bel ki, o hzrt buyurmudur: Mn rf nfshu, fqd rf Rbbhu. Y`ni Hr ks zn tansa, bhsiz ki, Rbbini d tanyar.1 Bu v buna bnzr digr rvaytlrin izah v tfsir ehtiyac oxdur v onun haqqnda geni kild shbt etmk alimlrin hdsin qoyulmudur. Biz bu sualn cavabn qsa kild aqlayaraq sas incliklr iar etmkl kifaytlncyik: nsann Allah-taalaya mnasibtd elmini mumi kild iki hissy blmk olar: 1-Hsuli elm: Allah ql, tfkkr, dnc, dlil v sbut vasitsil tanmaq. 2-Hzuri elm: Bunun z d iki hissy blnr: a) Fitri drketm, yaxud fitri olaraq Allah tanmaq (ksb olunmayan hzuri elm) insann daxilinddir v onun ixtiyar evrsindn knardadr. nsanlarn ksriyytinin xlaq rivsind qrar tutmayan bu fitri elm v tanla malik olmas tkc bir iste`dad v sbbdir ki, insan z syi nticsind onu istedaddan hqiqt, qeyrimyynlikdn hzuri drk mrhlsin atdra bilr. Qur`ani-krim aylrind d m`riftin bu qismin iar edilmidir. Bel ki, buyurulur: -------------SH.17. Batildn haqqa tapnaraq zn Allahn fitri olaraq insanlara verdiyi din tut.2 Baqa bir ayd is bel buyurulur: ------------------(Ey Peymbr!) Xatrla ki, bir zaman Rbbin Adm oullarnn bellrindn nsillrini xarb, onlar zlrin ahid tutaraq: Mn sizin Rbbiniz deyilmmi? sorumu, onlar da: Bli, Rbbimizsn! dey cavab vermidilr. (Bel bir ahidliyin sbbi) Qiyamt gnnd Biz bundan qafil idik v ya Atalarmz daha vvl (Allaha) rik qomudular, biz is onlardan sonra gln bir nsil idik. Mgr bizi (haqq yoldan) azanlarn trtdiklri mllr gr mhv edcksn? demmniz ndr!3
1 2

rhi qurrul-hikm v durrul-klim, bdl-Vahid ibni Mhmmd Tmimi, sh. 232. Rum sursi, ay: 30. 3 raf sursi, ay: 172-173. 53

2-nsan ksb olunan hzuri elm z s`yi il tkaml mrhllrini kedikdn sonra, Allahn ltf v mrhmti saysind yiyln bilr. Bu m`rift mxtlif gcl v zif drclr malikdir. Onun axrnc drcsi yaradln son hdfi v insann n yksk kamaldr. Bu hzuri m`rift yiylnmk birinci qisimd qeyd olunduu kimi, mstqil kild insann ixtiyarndan xaric olsa da ona malik olman mqddimlri ixtiyari ilrdn saylr. Hqiqtd, Allaha m`rift kamalnn insana bx edilmsi onun ixtiyari ilrinin bir hisssinin mkafatdr. Bu mkafat axirtd tam v kamil kild ona ta olunacaqdr. Baxmayaraq ki, hzuri m`riftin digr drclri bu dnyada Allahn b`zi vliyalar n hazrlanmdr. Qur`ani-krimd bel bir m`rift baxmaq, mahid etmk v nzr salmaq kimi ifadlrl qeyd olunmudur: ------------Sh.18. O gn ne-ne zlr sevinib glck, (qlb gz il) z Rbbin (Rbbinin camalna) baxacaqdr!1 -----------Belc, brahim gylrin v yerin mlkn, sltntini gstrdik ki, tam qnatl yqin ednlrdn olsun!2 Qeyd etdiyimiz hzuri elm rivsind Allah tanmaq insann nfsini v zn tanmas il mmkn olduundan sizin irli srdynz nsann zn tanyb drk etmsi n demkdir v onu nec ld etmk olar? suallarn cavab myyn qdr frqlnck. Lakin hzuri drkin birinci qismindki zndrketm insann z fitrtin v xilqtin m`rifti demkdir. nsan Fitrt ndir? Fitri anlamlar v ideyalar hanslardr? Qur`ani-krimd fitrt nec aradrlbdr? Grsn, btn insanlar arasnda mtrk ynlr tapmaq olarm? Onlarn t`yin edilmsind v bir-birindn seilmsind me`yar ndir? nsanlar ilk baxda bu mtrk ynlrdn eyni kild faydalanrlarm? Fitri olaraq Allah tanmaq n demkdir? Allah insann fitrtind v daxilinddirmi? gr Allah insann fitrtinddirs, n n b`zi insanlar Allah inkar edir v Ondan z evirirlr?... suallarn yrnib-bilmk istyir.3 Bu m`rift nail olmaq, baqa szl, fitri yollar tanmaq mxtlif slublarla myssr ola bilr: 1-Tcrbi, yaxud tarixi slub: Bu slubda cmiyyt, tarix v onun mxtlif dyiikliklrin mracit etmkl hr yerd v hmi mvcud nsrlr gcl v zif olsa da bel (fitri ilrin lamtlri v nianlri) kf olunur. lbtt, bu nsrlr insann insanlq rivsindki nsrlrdn olmaldr. Mhz bu sbbdn d bu nsrlrd z mnafe gdmk (hmi tarixd ba verdiyi kimi), tcavz, zlm v haqszlq mqsdil baqalarn xidmt gtrmk ruhiyysin yer yoxdur. 2-qli slub: Bu slubda salti-mum dlillrin (mumi prinsipin ilkinliyi dlillri) istinad etmkl insann (elmi sevmk, fzilt sahibi olmaq v s. kimi) istklrinin, ya Allaha ynlmyin, ibadt v prsti hissinin, yaxud dinin fitri olmasnn isbat olunmasna s`y gstrilir. 3-Mahid slubu: Bu slubda vicdana mraci etmkl fitri ideyalar v grlr tannr. gr insan z daxilind btn xsusiyytlri v rtlri nzr almadan gzlliyi, elmi v xlaqi keyfiyytlr sevgi, onlara malik xslrin t`rifi v onlara malik olmaq hval-ruhiyysini znd canlandrsa fitri ideyalar ld ed bilr. 4-Nqli slub: Bu slubda Allahn Kitabna, Peymbr (s) snnsin (rvayt mnblrin) mracit etmkl insann fitri ideyalar v grlri ad il mzakir olunan mvzular aradrlr v drclr blnr. Lakin hzuri elmin ikinci qismindki m`rifti-nfsd zntanma v zn drketmd mqsd insann nfsini, insanln v xsiyytini tanmaqdan ibartdir. Bel ki, insan Nfs v onun xsusiyytlri ndir? Onun drclri necdir?, Birbiril nec laqd olur?, Nfsin bdnl laqsi necdir?, Grsn, nfs, ql v
Qiyamt sursi, ay: 22-23. nam sursi, ay: 75. 3 Bu bard lav mlumat ld etmk istynlr li irvaninin Sereti insan adl kitabna mracit ed bilrlr. 54
2 1

qlb eyni m`na dayr, yoxsa bir-birindn frqlnir?, Onlar bir-birindn ayran ndir?, Qur`an v rvaytlr baxmndan nfs nec tfsir olunur?, Nfsin ykslmsi v tnzzl uramas n demkdir?, Nfsin safladrlmasnda mqsd ndir?, Nfsin mll ball necdir?, Nfs hans iste`dadlara v qabiliyytlr malikdir?, Nfsin mcrrdlmsi n demkdir?, Onun ykslmsin sbb olan amillr hanslardr?, Nfsi tanmaqla Allah tanmaq v Ona m`rift bslmk mmkndrm?, Bu m`riftin hdd-hdudu v drcsi ndir? suallarnn cavabn hmi axtarmaa alaraq yrnib, drk etsin. Bir szl, hr bir insan z nfsini, yaxud ruhunu, yaxud hqiqtini tanmal v bilmlidir ki, vvlc nec idi, indi necdir v glckd nec olacaq?1 Allah-taala Qur`ani-krimin Maid sursinin 105-ci aysind bu m`riftl bal buyurur: ------------------Sh.20. Ey iman gtirnlr! znz v hqiqtiniz diqqt yetirin, nfslrinizi tanyn. Siz doru yolda olsanz, (haqq yoldan) azanlar siz he bir zrr yetir bilmz. Hamnzn axr dn Allahadr. Allah etdiyiniz mllr barsind siz xbr verck. Bu aynin axrnda hamnn Allaha trf qayd, Allahla grdklri gn mllrinin v ilrinin nticlrin nail olacana diqqt yetirdikd insann z nfsin v hqiqtin m`riftinin drin m`na dad aydnlaacaq. Buna sasn, Hr ks zn tansa, bhsiz ki, Rbbini d tanyar! rvaytinin m`nas beldir: Hr ks zn olduu kimi tanyb, Allahn tclla v zhur etdiyi yeri bils, z Rbbini tanyar v qlb gz il Onu grr. kinci m`nada olan nfsi tanman v zndrketmnin yollarn aradrmazdan nc, bir ne incliy diqqt yetirmk zruridir: 1-Nfsi rzil siftlrdn tmizlyib safladrmaq v onun ali drclrin nail olmaq n hr eydn vvl nfsi, elc d, sadt v tnzzl amillrini tanmaq lazmdr. 2-Nfsi tanmaq, hqiqtd yolu v yolunu tanmq demkdir. nki Allaha doru hrkt edn insann nfsidir. nsann Allaha yetimk n tb-kediyi yol is z nfsinin drclridir. Hr hans bir drcni kemkl yksk drcy qdm qoyar. hmiyyt ksb edn msl budur ki, nc qeyd etdiyimiz ayy sasn, bu yolu tb-kemkd son mqsd Allahdr. Buna gr d insan hmi Allah yad etmlidir. gr insan yol gedrkn son mqsdini unutsa, yolun zn d unudar. Demli, Allah yaddan xarmaq nfsi unutmaqla nticlnir. 3-slamn sas mnblrind nfsi tanmaq dedikd olan baqa m`rift yox, Allah tanmaq n vasit saylan m`riftdir. 4-slam mnblrin Qur`an aylrin v rvaytlr sasn, bu m`rift mli bir qanun hesab olunmaldr. Y`ni kamala v ali drclr doru hrkt etmk lazmdr. ks tqdird, sadc olaraq elmi nqteyi-nzrdn nfsi tanmaq, kamal v ml mrhlsind qrar tutmaq yox, yalnz mfhumlarla tanlq demkdir.2 Bu m`rift mumi (sadc zn drketm) v xsusi (mli bir qanun olan) kild nail olmaq aadak sullarla mmkndr: 1-Elmi (insani) v tcrbi sul: Burada insani v tcrbi (tbii) elmlr saslanaraq ruhun v maddi bdnin hqiqti, onlarn bir-biril mnasibti xsusiyytlri, faliyytlri, qdrtlri aydnlar. Bizim nzrimizc, bu elmlrin saslarna xsusi v mhdud sullarna sasn, insannaslq mslsil laqdar onlarn baxlar v nzriyylri yetrli deyildir. 2-qli sul: Burada qli saslara, ruhun hqiqt v mahiyytin, nfsin mccrd olmasna, onun saslarna, drclrin v maddi bdnl mnasibtin saslanaraq isbat olunur.
lav mlumat n bax: Drusu m`rifti-nfs, llam Hsnzad Amuli; Mqalat, Ustad Mhmmd cai, 1-ci cild. 2 l-mizan, 6-c cild, sh. 163-169. 55
1

3-Nqli sul: Bu sulda aylr v rvaytlr saslanaraq nfsin v ruhun hqiqti, onun xsusiyytlri v drclri aqlanr. Nfs m`rift, zndrketm barsind nc qeyd olunan suallara cavab verilir. Bizim nzrimizc, bu sulda varln v ruhun Xaliqi, Onun szlrinin tfsirilri, y`ni hli-beyt () nfsin hqiqtlrin agah olduqlar n, onu (nfsi) elmi aradrmalarla tanmaq dqiq, dzgn v drin m`naldr. Bir szl, ikinci qisim nfsi tanmaq Allah tanmaq n bir krp, r`i v dini gstrilr ml etmkl gerkln mli v ri seyrdir. Hqiqtd, insann Allaha hqiqi m`nada m`riftinin sbbi onun z hqiqtini tanmas v z sl m`nasna doru hrkt etmsidir. Tqva ksb etmdn bu mqama malik olmaq mmkn deyildir.1 *** SUAL 6: Fitri m`rift diqqtsizlik amillri ndir? gr fitri olaraq Allah tanmaq mslsi il laqli aylr diqqt yetirsk, b`zilrinin hmi Allah haqqnda fikirlmmlrinin, b`zilrinin d tamamil Allah inkar etmlrinin dlilini asanlqla grcyik. Qur`an aylrin sasn, fitri m`rift diqqtsizliyin manelri aadaklardan ibartdir: 1-Unutqanlq: --------------Sh. 24. Allah unutduqlar n Allahn da onlar zlrin unutdurduu kimslr bnzmyin.2 Bu v buna bnzr digr aylrdn baa dlr ki, kafirlrin ilk baxda Allaha qar m`rifti olmudur. Lakin kfr halnda Allah unutmular. Bu unutqanlq da Allah danmaa, yaxud Ona e`tinaszla sbb olmudur. 2-Maddi sbblr diqqt yetirmk: -------------Mriklr gmiy mindiklri zaman (dryada batacaqlarndan qorxub) ixlasla Allah ararlar. Allah onlar sa-salamat quruya xaran kimi yen d (Ona) rik qoarlar.3 Hqiqtd digr sbblrdn z evirib, onlara mid bslmmk insann sbblrin sbbkarna Allaha doru z tutmasna v insann daxilind qoyulan fitri m`riftin oyanmasna sbb olur. Bu v buna bnzr digr aylrdn aq-akar baa dlr ki, insan hat edib, onu zn mul ednlr diqqt yetirmk Allaha olan fitri m`rift diqqtsizliyin n sas amilidir. 3-Rahatlq v rifah: -----------------(Mriklr) De: Mn dey bilrsinizmi ki, siz Allahn zab gls v ya qiyamt banzn stn alsa, Allahdan baqasna dua edib yalvaracaqsnz? gr doru danan adamlarsnzsa (deyin grk!)4 Bu ayd gstrilir ki, insann fitrti lm vaxt, qiyamt kimi tin hadislrd oyanar. Demk olar ki, rahatlq v rifah irisind yaamaq fitrtin yatmas n zmin yaradr. 4-eytanla dostluq: -------------------(eytan dedi:) Onlar hkmn (doru yoldan) sapdracaq, uzun-uhad arzulara, qm-qsslr salacaq, heyvanlarnn qulaqlarn ksmyi v Allahn yaratdqlarn dyimyi mr edcym! Allah atb eytan zn dost tutan xs, lbtt, aq-akar ziyana uramdr.5 Allahn yaratdqlarnda dyiiklik etmk fitri hkmdn v fitri olaraq Allah tanmaqdan uzaqlq demkdir.6 Bu da eytanla dostluun nticsidir. gr bir ks eytanla dostluq ets, Allahn yaratd fitrt dyiilr, Ona qar diqqtsizlik etmsin, yaxud Onu inkar etmsin gtirib xarar. Diqqt yetirmk lazmdr ki, biz z ml v
1 2

Bax: Mqalat, 2-ci v 3-c cild. Hr sursi, ay: 19; Tvb sursi, ay: 67. 3 nkbut sursi, ay: 65. 4 nam sursi, ay: 40; bax: 41-42-ci aylr. 5 Nisa sursi, ay: 119. 6 l-mizan, 5-ci cild, sh. 85. 56

rftarlarmzla Allah-taalan uzaq v latmaz yerlrd axtarrq. Halbuki O, biz ox (insann zn ah damarndan da) yaxndr. *** SUAL 7: Tovhid v mad drk etmk yollar ndir? Tovhid v mad br cmiyytinin idrak hdd qavrayb baa dmyin n yax yolu insann z haqqnda dnmsidir. Bu msl il laqdar ustad Mhmmd cainin Mqalat adl kitabnn 3-c cildindki gzl v czbedici, eyni zamanda drinm`nal v t`siredici byanlarnnn bir hisssini mxtsr kild diqqtiniz atdrram: nsann z haqqnda dnmsi: Allah-taala Qur`ani-krimd buyurur: ------------- Sh-25. Qur`ann haqq olduu mriklr blli olsun dey, Biz z qdrt nianlrimizi onlara hm xarici almd (kainatda, gylrin v yerin trafnda), hm d onlarn z daxilind mtlq gstrcyik...1 Qur`ani-krimin mr v t`kid etdiyi msllrdn biri d insann z haqqnda dnb tfkkr etmsidir. nsann z barsind dnmsinin mxtlif yollar, rtlri var. gr onlarn hams dzgn yerin yetirils, faydal olar. mumi baxla, insann z haqqnda dnmsini iki qism blmk olar: 1nsann z haqqnda dnmsi znd olan siftlr v xsusiyytlr barsind fikirlmsidir. Bel ki, z vcudunda olan t`sirlrin drin mnal olmasn anlayaraq, onun vasitsil tovhid v varln yksk hqiqtlrinin drin sirlrini drk etsin. 2nsann z haqqnda dnmsi hr eyi unudaraq z hqiqtin qaytmas, zn sfr etmsidir. Bel olan tqdird, insann hqiqtind bir nur yaranar, m`rift v mahid qaplar onun zn alar. Bel bir dnc insana oxlu fayda verr. Bu ariflik mqamna nail olmaq n n hmiyytli msllrdn biridir. nsann z vcudunda olan xsusiyytlr haqqnda dnmsi: nsann z haqqnda dnmsinin birinci qismind qeyd etdik ki, bu qisim insann z vcudundak siftlr v xsusiyytlr barsind fikirlmsidir. Bu dnc z mahiyytimizin sirlrini anlatmaqla yana, bizim Allah-taala, Onun siftlri v fe`llri barsind m`rift v bsirtimizin oxalmasna, baqa szl, tovhid v onun drclri, varlq v onun hqiqtlri barsind agahla sbb olur. mam mirl-m`minin lidn () bel nql olunmudur: ------------SH.26 Hr ks zn tansa, bhsiz ki, hr bir m`rift v elmin sonuna atar.2 M`lum olduu kimi, insan z haqqnda n qdr ox fikirlib xsiyytini mkmml drcd tansa, hqiqtlri d bir o qdr kamil kild tanyar. Demk, hqiqtlri tanmaq n insan mtlq z haqqnda dnmlidir. gr biz z haqqmzda n qdr ox fikirlsk v zmz yax tansaq, varln hiqiqtlrin d m`riftimiz artar v onlar yax tanyarq. Yox gr zmz bard fikirlmsk v ondan xbrsiz olsaq, varln hqiqtlrindn d uzaq v xbrsiz qalarq. Bel bir m`na imam lidn () d nql olunmudur: ----------------SH.27. Hr ks zn tansa, zndn baqasn da yax tanyar (v zndn baqasna agahl ox olar), hr ks zn tanmasa, zndn baqasna mnasibtd d nadan olar.3 Bizim hqiqtimiz kimdir v ndir? lk df byn olunan bu suala aydn v tutarl cavab vermk asan i deyil. Biz yalnz zahiri bdndn ibart deyilik v onunla tamamlanmrq! mddasnn dlil, sbuta v geni izahata ehtiyac var. Tdqiqatlar bu mvzuda aydn, mhkm v tutarl dlillr qeyd etmilr. Mn d bu msl il laqdar Mad, ya bazgt be suye Xuda (Mad, yaxud Allaha doru qayd) adl bir kitab trtib etmim. Orada aradrmalar aparm, dlillr gstrmim.
1 2

Fussilt sursi, ay: 53. Qrr v drr, Amudi. 3 Qrr v drr, Amdi. 57

Hr ks bu bard mlumat ld etmk ists, hmin kitabn 1-ci cildin mracit ed bilr. lbtt, bu mracitlr el d ehtiyac duyulmur. nki qrz v tqliddn uzaqlab, bu bard yax fikirlsk, aq-akar grcyik ki, biz yalnz xarici bdndn ibart deyilik. ksin, bizim hqiqtimiz bdnl sx laqli v onunla birg olan baqa bir eydir. Hr halda, bizim hqiqtimiz kimdir v ndir? sualnn cavabnda hamnn drk etdiklrin diqqt yetirmliyik. Myynldirmliyik ki, bu bard zmz n drk edirik. Birinci mrhld aq-akar grcyik ki, bizim hqiqtimiz Mn sz il iar etdiyimizdn ibartdir. Biz hamlqla Mn dey z hqiqtimiz iar edirik. Bu, hamya bllidir v onda he bir qaranlq, bhli nqt yoxdur. sas msl budur ki, bu szd mqsd ndir? Mn sz ny iardir? B`zilrinin nzrinc, bu sz ruha iardir v bizim hqiqtimiz ruhdan ibartdir. B`zilrinin d nzriyysin gr, bu sz ruh v bdndn stn bir hqiqt iardir. El bir hqiqt ki, ruh v bdn mxtlif mrtblrd onun tzahr olur. Bel ki, bdn onun n aa, ruh is n mkmml, n yksk v hatli tzahrdr. Onun sas tzahr ruhdur. Bdn onun varlq drcsi v tzahr olsa da, ox aa sviyyddir, ruh n yalnz mli bir altdir. Baqa szl, onun n kamil, n hatli zhuru v tam cilvsi hmin ruhdur. Bu yksk hqiqti onun tam cilvsind, camaln el hmin aynada grmk lazmdr. Bununla da, ruh, y`ni onun sas v ilkin tcllas yksk hqiqtdir. Bu nzriyyy sasn, bizim mahiyytimiz bdn yox, ruhdan ibartdir. Baxmayaraq ki, ruh z yerind o sl hqiqtin yksk zhurudur v ona ox yaxndr. Bu nzriyynin trfdarlar deyirlr: Mnim ruhum, mnim cismim deyrk, ruhu v cismi mn aid etmyin z d aydn v mkmml bir dlildir ki, mn il iar ediln hqiqt n ruh, n d cisimdir. O bu iki eydn stn bir hqiqtdir. Bu nzriyyd gstrilnlr z nvbsind mrkkb msllrdir. Bu bard shbt etmk v thqiqat aparmaq zmind deyilik. Biz burada mn sz il iar etdiyimiz hqiqti ql vasitsil aradrrq. str mqsd bizim ruhumuz, istrs d bizim ruhumuzdan stn olsun. Bel ki, onun kamil v tam cilvsi, ilkin v hatli zhuru el bizim ruhumuzdur. nki zmz haqqnda fikirlmk istyirik v bizim zmz d hr hans birimizin mn sz il iar etdiyi hqiqtdn ibardir. Bu szd mqsd hmin iki m`nann hr hans biri olsa da, he bir frqi yoxdur. Ona gr ki, bu iki m`na arasnda olan frq mtclla (cilv olunan yer) il cilv, yaxud zahir il mzhr (zhur olunan yer) arasnda olan frqdn ibartdir. ndi is zmz haqqnda fikirlk. nc bu incliyi qeyd etmk lazmdr ki, bu fikir hqiqtd seyr etmkdir. O n ox vicdanla, y`ni tapmaqla hyata keir. Hqiqtlr nail olmaq n n yax yol budur. Baqa szl, hsuli elml yox, mahid elmi il irli gedirik. Mxtlif tzahrlrd vahid hqiqt: z barmizd fikirldikd, aq-akar Mn sz il iar etdiyimiz zmz ox deyil, bir hqiqt kimi grrk. Bununla bel, bu bir hqiqti, y`ni zmz mxtlif t`sirlrl mxtlif tzahrlrd grrk. Tzahrlrin hr hans birin mracit etsk, zmz aydn kild grcyik v ya onu zmz, zmz is hesab edcyik. z d onu zmzn bir hissmiz yox, ksin onu zmzn hams v zmz d onun hams qlm vercyik. z hqiqtimizin v mnin hamsn tzahrlrin hr hans birind xsusi varlq t`siri il tapacaq. Y`ni mcrrd bir hqiqt olan zmz mcrrd olan tzahrlrin hr birind grcyik. Bu zaman zn qaydb, yalnz bir olduunu grcksn. Sonra znn xarici v daxili qvvlrinin hr birin qaydb, onlara bir-bir bax. z eitm duyuna qaydb, gr ki, eidn kimdir? Bu libas halna dn ndir? Onun ii ndir? Bax gr ki, eidn v eidn adn zn gtrn hqiqt kimdir? Bu zaman grcksn ki, bu libas geyn, eidn ad dayan v bel bir tzahrd zhur edn sn znsn. Mn sz il ifad etdiyin zn eidn,
58

eitmk iini yerin yetirn cilvd tclli edn, eidni zn v zn eidn grcksn. Hm d onun bir hisssini yox, hamsn! Grm duyusuna qaydb, grnin kim olduuna diqqt yetir! Bax gr ki, zahiri grkm halna dn kimdir? Bu grkmd onun ii ndir? Grm duyusuna malik olan v grn adn zn gtrn hans hqiqtdir? Yen d zn grcksn. O bu tzahrd zhur etmidir v grm iini yerin yetirir. Bununla da, siz mn ad dayan znz btn bu daxili v xarici eitm, grm, dadbilm, iybilm, yadda saxlama, duyularnda, toxunmaqla dadma hissind, ql, xyal v s. qvvlrind tapb grck, elc d hr hans bir duyunun v qvvnin znmxsus varlq t`sirini mahid edcksn. Baqa szl, msln, baqa bir xsin shbtin qulaq asdnz zaman z eitm duyunuza diqqt yetirin. Bu zaman aq-akar mn hqiqtini dayan znz baqa eylrl, htta tkc qulaqlarla deyil, tam vcudunuzla eitdiyinizi grcksiniz. Sanki qulaq eitm duyusu n yalnz bir addr. Eidn v dinlyn xs mndn baqa bir ey deyil v onun tzahrlrindndir. Elc d, hm daxili, hm d digr idrak qvvlrindn hr hans birin mracit edib, ona diqqt etsniz, onu da eyni kild grcksiniz. Msln, grm duyusunda mn hqiqtini grdyn dadbilm duyusunda mn hqiqtinin daddna ahid olacaqsnz. Bu zaman aq-akar grcksiniz ki, bir qvv n qdr ilr yerin yetirir. Bir hqiqt cilvlr evrilir v hr cilvd digr varlq t`siri mvcuddur. Bel olan tqdird, n qdr ox dnsniz, bir o qdr heyran qalb, hmin yolla tovhid barsind oxlu hqiqtlr nail olacaq, Allah hr nqsandan pak bilck, Onun oxar, tay-brabri v bnzri olduunu inkar edcksiniz. Bu yolla Allahn hr bir rivdn nqsandan, eyb pak olduunu, Onun zatnn, siftlrinin v fe`llrinin he bir oxar olmadn qbul edrk, aadak hqiqtlri myyn hdd baa dmk olar: a) Allahn qeybi zat tclla mqamnda adlarda v siftlrd zhur edir. Bu mqamda hr bir adn z hkm v hr bir siftin z t`siri vardr. b) Allahn v Onun zatnn mtlq vhdti adlarn tzahrlrind qorunubsaxlanlr. Adlarn oxluu Onun zatnn oxluuna sbb olmur. v) Btn adlarn v siftlrin hqiqi olan xarici nmunsi birdir, o da Allahn qeybi zatdr. q) Allah-taalann tclla v tzahrlrinin hr birinin z mqam vardr. d) Saliklr v ariflr n seyr mqamnda bir ox hqiqtlr ardcl kild qarya xr. Cilvlrin faniliyi: zmz haqqnda dnmkd davam etsk, zmzd v onun cilvlrind ny nail olacaq? Btn idark qvvlrimizd n grcyik? Hr vaxt daxili v xarici idrak qvvlrinin hr hans birin mracit etdikd, zmz onda, onu da zmzd mahid edirik. zmzn eitm duyusunda eitmk, grm duyusunda grmk, dadbilm duyusunda dadbilmk, ql qvvsind al, xyal qvvsind txyyl siftlril birg grcyik. z d dlil v qli hrkt vasitsil yox, canl kild. Btn bu idrak qvvlrind, y`ni btn bu cilvlrd, bu cilvlrin zn v varlq t`sirlrini yox, yalnz zmz grrk. Hr bir cilvnin zatn tzahr zatnda fani mahid edirik v onun siftini, yaxud fe`lini tzahrn sift, yaxud fe`lind sla grmrk. Sanki meydanda tzahrdn baqa he bir ey mvcud deyil v qalanlar sizin v atalarnzn (zlrindn uydurub) qoyduqlar adlardan baqa he bir ey deyildir!1 Dourdan da, grsn, bu qvvlrin hams fanidir, yoxsa, ham bir nv znn xususi m`nasnda mvcuddur. gr bu m`nan yax baa dsn, myyn hdd zatda tovhidi, siftlrd tovhidi, fe`llrd tovhidi, baqa szl, Allahn zatnda, siftlrind v fe`llrind yann, onlarn sift v fe`llrinin faniliyini drk edib, bu hqiqtlr atacaqsan.
1

Ncm sursi, ay: 23. 59

lbtt, bu hqiqtlr oxarlq vasitsil drk edilmir; nki Allah-taala istr zatda, istr siftlrd, istrs d fe`llrd mxluqata oxarlqdan pak v mnzzhdir. ksin, mxluqlarda bu nmunlri grmkl myyn qdr tovhid hqiqtini v yann faniliyini dzgn kild baa dmk olar. Allahdan baqa hr bir ey hlak olacaqdr.1 gr Allah-taalan zatda, siftlrd v fe`llrd hanssa bir ey bnztsk, ninki aznla dcyik, hm d shv yol verrk Ona qar m`riftimiz olmaz. mam Rzann () hzrt Peymbrdn (s) nql etdiyi bir hdisd buyurulur: ------------Sh. 33. Allah yaratdna oxadan xs Onu tanmamdr.2 Bu msl il laqdar zmzl Allah arasnda olan frq, yaradanla yaradlan arasndak frq bnzyir. Bax gr ki, bunlarn arasnda frq n qdrdir! gr bu incliyi yaxca qavrayb, Allah-taalann hanssa bir ey bnzrlikdn uzaq olmasn baa dmk istyirsns, bu hqiqt diqqt yetir ki, biz zmz, y`ni mn sz il ifad olunan v qvvlrd tzahr edn hqiqt d z nvbsind stn bir qvvdir. Hqiqtin zndn daha stn bir hqiqt qvvsi var. Bu minvalla o hqiqt Allaha atr: vvl, axr, zahir, batin, bdi, zli v diri mhz Odur! Gylrd v yerd olanlar Ona mxsusdur! Btn ilr Ona qaydr. Varlq bx edn yalnz birdir v o Allahdr. Mxluqlar Ona mnsubdur. Hr bir ey fani, O is bdidir. Bel olan tqdird, hanssa bir eyi, istr zatda, istr siftlrd, istrs d fe`llrd Ona bnztmk olarm? Aydndr ki, cavab xeyr! olacaqdr. Leys kmislihi yun! Onun misli, tay-brabri v bnzri yaxdur! Btn bu tinliklr v szlr Allaha mnasibtd m`rift nail olmaq ndr v mqsd Onu hanssa bir ey oxatmaq deyil; nki Onun he bir oxar v bnzri yoxdur! mumiyytl, bel bir m`rift vasitsil myyn qdr Allahn zatnda, siftlrind v fe`llrind olan tovhidin m`nasn drk etmk olar. Baqa szl, insan znd mvcud olan cilvlri v qvvlri yax drk ets, myyn qdr Allahtaalann zatnda yann faniliyini d baa dr. Tovhid m`riftl, bir ox aylrin, nianlrin hqiqtlri v onlarn incliklri aydn olar. Mxtlif mqamlar: zmz haqqnda baqa cr fikirlsk, Mn szn ifad edn zmz bel grcyik: Eitm duyusuna malik olub eidir, grm duyusuna malik olub grr. El hmin halda, ql qvvsil dndyn, txyyl qvvsil xyallara daldn v baqa qvvlrl digr ilr grdyn hiss edir. Biz eyni bir zamanda mxtlif mqamlara malik olduumuzu v mxtlif ilr yerin yetirdiyimizi grcyik. Myyn bir i v ya mqam onu baqa ilr yerin yetirmkdn v ya baqa bir mqama nail olmaqdan saxlamayacqdr. zn haqqnda dnb, zn bel grdkd, almlrin Rbbi barsindd La yluhu `nun n `n mslsini baa db, onu nisbtn dzgn kild tsvvr ed bilrsn. Bu, Allahn hr hans bir mxluqunun xsusiyytidir ki, aciz, fqir, mhdud v zif olduu zaman baqa bir mqama nail ola bilmsin. Y`ni Allah-taalann istyi v bxii il bel bir kamala v xsusiyyt malik olsun. Bu zaman, diqqt yetirsin ki, z xaliqi v yaradan olan Allah kimdir v Xaliqin varlq kamal ndir? Sonsuz kamal v camala malik Allah barsindki La yuluhu `nun n `nin! mslsi hans kilddir? zmzd grdymz bu m`na Allahn hdiyysidir v bizim eyblrl, naqisliklrl bir olan mhdud varlmza uyundur. Bu m`nadan azacq v Allahn ta etdiyi miqdarda bhrlnmiik. Allah-taalann bu m`naya malik olmas Onun zndndir v znn sonsuz, hr bir hdd-hduddan, nqsanlardan v eyblrdn pak varln mnasibdir.

1 2

Qiss sursi, ay: 88. Tvhid, tovhid v nfyut-tbih blm, sh. 47. 60

Eyni zamanda, mxtlif mqamlara malik olmaq, bir mqamn baqa bir mqama mane yaratmamas varlq kamallarndandr. Onun mtlq v sonsuz olmas, sli v zat Allaha mxsusdur. Allah-taala ondan ox mhdud v az miqdarda biz d ta etmidir. Bu, bizim vcudumuzda gz grnr. hat etmk v hakim ksilmk: zmzn bdn hakim ksilmyimiz haqda fikirlsk, bdnl mqayisd z mnliyimizin v hqiqtimizin hatli olduunu grcyik. Bu da bizim tccb v heyrtimizin artmasna sbb olacaq. Bu hatnin n keyfiyytini grcyik, n d onun sirlrl dolu qatlarn baa dcyik. Bu arada hat v hakimliyi grmyimiz kifaytdir. Amma bu ox drin, ox dqiq hesab tlb edir. Bizim zmzn, y`ni mn sz il iar etdiyimiz hqiqtin z bdnimiz mistik hakim ksildiyini grcyik. Hr vaxt ists (bu iradnin hqiqtini d drk etmirik) hr hans zv hrkt gtirr v (z qdrti dairsind) istdiyini edr. Siz z fikrinizi i saln. Bu zaman grcksiniz ki, hr vaxt istsniz, linizi trpdck, gznzl grck v z irad rivnizd istdiyiniz ml edcksiniz. Sonra bu hrktlrin hr hans biri barsind drindn dnn. Msln, z linizi sabit v hrktsiz saxlayb, sonra trptmk istdiyiniz halda, drindn fikirlin ki, irad edib, z linizi trptdiyiniz zaman n ba verir? rad edn kimdir v onun iradsi ndir? Onun sizin linizl mnasibti v laqsi necdir? linizl n kimi laqsi vardr? Onun keyfiyyti ndn ibartdir? Adtn irad etdikd n olur v hans hadis ba verir? Nhayt, bu msld n kimi sirlr mvcuddur? Bu suallar haqqnda dndkd, n baa ddynz v n drk etdiyiniz diqqt yetirin. Baxn, grn ki, hadisnin drinliyin v incliklrin vara bilrsiniz, ya yox? Hr halda bu hat v hakimiyyt nail olacaqsnz. Onun izahnda aciz qalb, incliklrin vara bilmsniz d, eynil onu grcksiniz. Bu hat v hakimiyyt barsind dnb, agah olduqdan sonra, hmin bu varlq aciz, fqirdir. Bu yolla myyn qdr Allahn hat v hakimiyytini, onun ndn ibart olduunu baa dcksiniz. gr aciz v fqir bir mxluq bel bir mistik hat v hakimiyyt malikdirs, yenilmz qdrt v qvvt sahibi olan Allah-taalann hatsi necdir? Qur`ani-krimd buyurulur: ----------------SH.36. (Ya Peymbr!) Bil ki, onlar z Rbbi il qarlacaqlar (qiyamt gn dirilib haqq-hesab n Allahn hzurunda duracaqlar) bard kk-bh iinddirlr.Bil ki, Allah hr eyi hat etmidir!1 Bu msl barsind d fikirlin ki, znz, y`ni sizin xsiyytiniz v mnliyiniz haradadr? Bdnin daxilinddir, yoxsa onun xaricinddir? Blk d onlardan stn olan baqa bir yerddir?! Sonra Allah hr bir eyb v nqsandan, oxarlqdan pak bilib, bu hqiqt diqqt yetirin ki, O, qarmad halda, hr bir eyin daxilinddir v ayr olmad halda onlardan xaricddir. zn sfr edib, orada seyr etmk: nc qeyd etdiyimiz kimi, insann z haqqnda dnmsinin ikinci qismi zn sfri, orada seyr etmsidir. Bu Allaha doru seyrin n yaxn yollarndandr v xsusi tfkkr trzin malikdir. znmxsus keyfiyyt v yola malik xsusi tfkkr trzind seyr edn xs hr hans bir eydn z evirib, z hqiqtin qaydr v onun nurlu hqiqti tclla edir, m`rift v mahid yolu zn alr, seyretm balanr v szlr smayan bir hadis ba verir. Bu tfkkr trzi, yaxud bu sfr istr balancda, istrs d, mrhllrinin trtib v keyfiyytind dzgn icra, byniln ntic n tam m`nada mkmml t`limlr v iarlrl olmaldr. Bu i ciddi yanamaq lazmdr. Kamal iddiasnda olanlar, aznla dnlr v haqdan sapanlarn t`limlri kimi olmamaldr.

Fussilt sursi, ay: 54. 61

Bu sfrd insan zn xsusi kild seyr edrk mahid mqamna nail olur. Mhz bu sbbdn d yolu tb kemk istyn xsin xsusi hazrl olmal v ruhi baxmdan lazmi istedadlar ksb etmlidir. Bellikl, gr Allahn ltf v mrhmti seyr edn xs amil olsa, bu fikird mvffqiyyt atsa, onun zn Allaha doru seyr yolu alacaqdr. Bundan lav, saysz-hesabsz hqiqtlrl v qrib sirlrl zlckdir. n yaxn yol insann znddir v onu znd axtarmaldr. Baqa szl, mtal Allahn drgahna atmaq n n yaxn yol insann zdr v mqsdin nail olmaq n mtlq z almind gzib, seyr etmlidir. Qur`ani-krimd buyurulur: Ey iman gtirnlr! Nfslrinizi (znz) unutmayn.1 Xsusi mzmundan ibart olan bu ayd buyurulur ki, znzdn qafil olmayn v mqsd nail olmaq n n yaxn yolla hrkt edin. Bu mqamda bir msl: Bu mqamda qsa kild bir mslni izah etmk istyirik. mid edirik ki, qeyd etdiklrimiz znd seyr edn xslr n faydal olacaq, lazmi bsirtlrl nticlnck. (nsanlar doru yola ynldn yalnz Allahdr!) Tdqiq olunmu msllrdn biri d budur ki, bizim hissi, qli v xyali eylr mnasibtd elmimiz bir oxlarnn dediyi v bizim gman etdiyimiz kimi deyil. Elm v ya drk mslsi, onun mxtlif ynlri qarq, drin v sirlrl dolu msllrdndir. nsan bu bard n qdr drindn fikirls, bir o qdr hqiqtlr, qribliklr atar, tccb v heyranl daha da artar. Tssf ki, kiik bir qrup istisna olmaqla, insanlar varlq msllri v onun hqiqtlrindn qfltd qalr, onlar barsind fikirlmirlr. Bu msly elm v drk mslsin bigan olub, bu bard z ql v dclrini iltmirlr. ksin, dnclr, qllr v himmtlr el yerlrd ildilir ki, insafla yanasaq, dey bilrik ki, bu, insann qli v dncsi squta uramdr. Bu mnasibt insanlq mqam il uyun glmir. slind insann qli v dncsi bizim mahid etdiyimiz kimi olmamaldr. gr insann ql v dncsinin vs`tini, hans mqamlara yol tapa bilcyini, n kimi amillri seyr ed bilcyini, insann zn hans yollarn alacan bildikdn sonra insanlara nzr salsaydq, onlarn zlrin zlm etdiyini yax baa drdik. Bu sbbdn d bel bir vziyytd obyektivl bal msllr v varln hqiqtlri haqqnda danmaq ox tin, blk d qeyri-mmkndr. Bir ox filosoflar, tdqiqatlar v nzr sahiblri elm v drk mslsil laqdar fikir bildirmi, yazm v thqiqatlar aparmlar. Bir ox mqamlarda faydal mtlblr v hqiqtlr iar edrk mchul, qeyri-myyn msllr kf etmilr. Lakin mslnin hqiqtin v slin olduu kimi nail olmamlar. Bu nzriyylr v aradrmalar iind b`zi filosof v ariflrin mnasibti hqiqt zrindn prdni gtrm, mslnin hqiqtin varmlar. Demk olar ki, bu nzriyy`ni mkaiflr (kflr) d tsdiqlyir. Onlarn nzriyysin sasn, bizim drk etdiyimiz btn czi mlumatlar onun bir qismi saylan hisslr v txyyllri zmzd grrrk. Onlarn hams kiik misal almi, biz birln, biziml laqli misal almi adlanan bizim z misal almimizd mvcuddur. Bizim zmzdn xaricdkilr nail oluruq dnb gman etmyimiz batil bir gmandr. Hisslr v duyular vasitsil zmzdn xaricdkilrl laqmiz zmin yaradr ki, xaricd olanlarn oxar v bnzrini z misal almimizd tapaq. Bu laq sbb olur ki, biz misal klind xaricd mvcud olanlar z almimizd, y`ni z misalmzda yaraq. Baqa szl, hisslr v duyular vasitsil xarici alml laq saxlamamz ruhumuz n yenilik hazrlayr ki, duyular vasitsil laq yaradan bir sra xarici hqiqtlrin bnzrini znd z misal almind yaradaraq canl kild myynldirsin. Bunlar txyyl v hissiyyat almi il (cz`i m`lumatlarla) bal msllrdn ibartdir.
1

Maid sursi, ay: 105. 62

mumi m`lumata gldikd is bu onlarn idrak, y`ni bizim qli eylr, madddn stn hqiqtlrin mxtlif ynlrin uzaqdan elmimizdn ibartdir. sas msl bundan ibartdir ki, biz hmin ali hqiqtlr uzaqdan-uzaa nail olduumuz n, onlar ox zif grrk. Tbii ki, z ardnca qeyri-myynlik, mfhumi m`nada mumilik v s. kimi xsusi t`sirlr d gtirir. Yoxsa hmin ali hqiqtlrin hr hans biri z drcsind myyn bir hqiqtdir v xsusi varlq hatsin malikdir. Bu nurlu hqiqtlr biz uzaqdan bel grnr. Onlar hr ey aid ediln mumi v qeyri-myyn mfhumlar kimi drk edirik. Diqqt yetirmirik ki, bizim hmin nurlu hqiqtlrdn uzaq dmyimiz, onlar qeyri-myyn v hr bir ey aid olan halda grmyimizl nticlnmidir. gr fasil gtrls, prdlr aradan qaldrlsayd, o nurlu hqiqtlrin hr birini varlq geniliyin malik olan myyn formada grrdik. Onlar mxtlif tzahrlrd akar edilmidir. Elc d, baa drdik ki, slind onun varlq mumiliyi mfhumi bir m`nada deyil, varlq geniliyin malik olmaq m`nasndadr. Onun mxtlif frdlr aid edilmsi hqiqtd, onun mxtlif tzahrlrd tclla etmsi demkdir. Bir hqiqtin qisimlri il zlmk onlardan mumi bir mfhumu baa dmk (bu, mumi mfhumlarn idrak blmnd aydn bir msl saylr) slind mcrrd bir hqiqtin mxtlif tzahrlrl zlmsidir. Bu zlm bizim o hqiqti uzaqdan mahid etdiyimizl nticlnir. Buna sasn, grdklrinin hamsn, hm hissi, hm d xyali eylri znd z misali mrtbnd, mumi hqiqtlri d z mcrrd mrtbnd grcksn. Tbit almindn misal almin v misal almindn mcrrd alm: gr qsa kild qeyd olunan msllr yax diqqt yetirsniz, baa dcksiniz ki, hisslr v duyular vasitsil z vcudumuzdan xaricd olan tbit almil laqmiz z misal almimiz diqqt yetirmyimiz v orada xarici hqiqtlrin oxarln grmyimiz sbb olur. Sonra z misal almimizd mcrrd bir hqiqtin, onun qisimlrinin mxtlif tzahrlrini mahid etmk z mcrrd almimiz diqqt yetirmyimiz sbb olacaqdr. Varlq geniliyin malik olan mcrrd hqiqtin zn uzaqdan nail olacaq v uzaqdan nail olduumuz n onu ox zif v qeyri-myyn grcyik. Bu da misal almindn mcrrd, yaxud ql almin keiddir. z misal almimiz ox yaxnq. Tbii ki, bizim orada qrar tutmamz da ox asandr. Duyular vasitsil xarici alml laq saxlamaq, yaxud txyyl bizim z misal almimizd qrar tutmamza zmin yaradr v orada qrar tuturuq. Demk olar ki, biz hmi z misal almimizdyik, lakin ona diqqtsizik. Bellikl, biz z misal almimizd qrar tutduumuz, yaxud hmi orada olduumuz n z misal almimizd txyyl v hissiyyat kimi hr n grrks, he bir qeyri-myynlik olmadan yaxn v aydn grrk. Lakin tbitl mul olduumuz v misal almimiz diqqt yetirdiyimiz n z mcrrd almimizd ox uzaq. Tbii ki, bizim orada qrar tutmamz tindir. Buna gr d hr vaxt bu ntic hasil olsa, ox zif v naqis olur. Biz mcrrd bir hqiqtin tzahrlrini mahid edib, bir trfdn onlarn vhdt tkil etmsini, digr trfdn is, bir-birindn ayrlmasn grdymzdn, zmin yaranr ki, z mcrrd almimiz qaydb bu tzahrd tclla edn hqiqtin zn mtlq kild nail olaq. Bizim z mcrrd almimiz qaydb, orada qrar tutmamz tam zif v naqis kild yerin yetirilir. Buna gr d tclla olan o hqiqti aydn v olduu kimi yox, z misal almimizd misali surtimizi grdymz kimi zif v qeyri-myyn mahid edirik. gr zmz tbit v z misal almimiz mul olmaqdan azad etsk, zaman v mkandan stn nurlu alm saylan z mcrrd almimizd qrar tutacaq. Bu zaman tzahrlrd v digr mumi hqiqtlrd tclla edn hmin hqiqt nail olduumuz kimi onlar yaxndan mahid edirik. Bel ki, qabaqcadan v uzaq fasildn grdklrimizl yerdn gy qdr fasil olacaqdr v n qdr ki, zmz o mrhly atmamq, onun keyfiyytini v necliyini drk ed bilmycyik. nki bu, mcrrd bir mrhldir v onu canl kild grmyinc, keyfiyytini baa dmk qeyri-mmkndr. Orada olan hqiqtlrin hr hans biri z drcsind Allahn
63

adlarnn v siftlrinin tzahr, clal v camalnn aynasdr. O hara, bizim uzaqdan nail olduumuz hara! Uzaqdan nail olduumuz hqiqt bizim nzrimizd o qdr zifdir ki, onun adn mumi mfhumlar qoymuuq. Orada mvcud olanlar is haqqn surtinin eyni kild ksidir. Xlas v ntic: nc qeyd olunanlardan baa ddk ki, bizim xarici alm diqqt yetirmyimiz v onlarn zmzdn xaricd olduunu gman etmyimiz bizi z misal almimiz diqqt yetirib, onlardan qafil etmidir. Digr trfdn, bizim xarici alml mul olub, z misal almimizd grdklrimiz bizi z mcrrd almimizdn qafil etmi, mahid mrkzi saylan nurlu drcmizdn uzaqladrmdr. Tbii ki, seyr v fikir mqamnda hr eydn nc zmzdn xaricd olan tbit almindn xyal almin, y`ni z misal almimiz sfr edib qaydrq. Sonra xyal, yaxud misal almind mcrrd alm doru hrkt edib, zmz dnrk. Bu da mahid mrhlsinin balancdr. Daha sonra seyri davam etdirib, mcrrd almdn kemkl fanilik v dirilik mqamna atrq. Bu mqamda bir sra hqiqtlr: Bu mqamda bir ne hqiqt d iar edirik: Nfsd (znd) seyr edn xslrin b`zi hqiqtlri bilmlri faydal v zruridir. Onlar qeyd edcyimiz bu hqiqtlr lazmnca diqqt yetirmli v onlar barsind drindn dnmlidirlr ki, yax drk edib, hqiqt atsnlar. lbtt, aada qeyd etdiklrimiz mumi iarlrdn ibartdir. Allah-taala znmxsus hidaytlrl, bu mumi iarlrl doru yola ynldir. Hidayt edn mhz Odur v hr ey Onun trfindndir. Bu hqiqtlri trtibl v mxsus nvanlarla qeyd edirik: 1-Tklikd xlvt: zmz qaydb, zmz haqqnda dndkd, tk-tnha olduumuzu, hr eydn zldymz, elc d xsusi xlvt bir yerd qrar tutduumuzu, yalnz zmz v zmzl birg olanlar grcyik. Bu zaman Qur`ani-krimin aylrinin b`zi hqiqtlri bizim n myyn qdr aydn olacaqdr. El aylr ki, bizim tk-tnha olduumuzdan xbr verir. Lakin biz tnha olmamza diqqt yetirmirik. Bunu lndn sonra Allahn hzuruna daxil olduumuz zaman qiyamtd baa dcyik. Hmin aylrin bir nesini qeyd etmkl kifaytlnirik: a) Mrym sursinin 80-c aysind buyurulur: -----------sh.43. O, Bizim hzurumuza tk-tnha glckdir! b) Mrym sursinin 95-ci aysind buyurulur: -----------sh.44. Onlarn hams (gylrd v yerd olanlar) qiyamt gn Allahn hzuruna tk-tnha glcklr. v) n`am sursinin 94-c aysind buyurulur: --------------(lm zaman deyilr) Siz bizim hzurumuza ilk df sizi yaratdmz kimi tk-tnha, z d sizin ixtiyarnzda qoyduqlarmz trk edib glmisiniz. Artq sizin (vaxt il) z aranzda Allahn riklri iddia etdiyiniz (batil) havadarlarnz grmrk. Dorudan da, sizinl onlar arasnda ayrlq dm v Allaha rik iddia etdiklriniz (btlr) d qeyb olmudur. Nhayt, baqa aylr v onlarda iarlr var ki, insan tk-tnhadr, zndn xaricdkilrl laqsi qrlmdr v he bir ey onunla birg deyil. Bu tnhalq ona lm zaman, elc d hqiqtlrin akar olduu qiyamt gnnd m`lum olacaq. Hr ks dnya hyatndak batil xyallarndan v mul olduu hr bir eydn ayrlacaqdr. 2-Uca Allahla xlvt etmk: Tklikd xlvtd zmz Rbbimizl birlikd hiss edcyik. Y`ni O, bizim yaradanmz, idar ednimiz v qvvt vernimiz olsa da, Onunla birlikd, sx laqd, hmi Onunla xlvtd olduumuzu v baqalarnn deyil, yalnz Onun biziml birg olduunu grcyik. Qur`ani-krimd buyurulur: ------------sh.44

64

Siz harada olsanz, O sizinldir!1 Onu zmzl, zmz d Onunla birlikd v bir-birimizl olan laqni ox mhkm v yaxn hiss edcyik. Mgr bel deyilmi ki, O, hr bir eyin v hr bir mxluqun Rbbi v yaradandr? Mnim v snin hqiqtimiz y`ni mn sz il iar olunan hqiqt Onun mxluqu deyilmi? Mnim v snin hqiqtinin Rbbi O deyilmi? Bizim hqiqtimiz Ondan qaynaqlanmrm v Onunla birlikd deyilmi? gr bu mqamda z dncmizin seyrind mvffq olsaq, batinimizd tovhid nuru llnmy balayacaq, irkin kklri qrlacaq, imanmz mhkmlnck, hqiqtin zrindn hicablar v qaranlqlar gtrlck. Bizim srvrimiz v tdbirimiz mhz yegan olan Allahdr! Btn xeyir v zrrlrin mtlq calal v camal siftlrin malik Allah trfindn hkmn yalnz Ona mxsus olduuna inanaraq, Onu z m`budumuz v Rbbimiz qrar vercyik. Allah-taala il xlvt edrkn, hr n qdr ox fikirlsk. zmz hqiqt qaplar bir o qdr ox alar v aylrin sirlri, xsusil Allahdan baqa he bir dost v yardm, he bir m`bud yoxdur, insanlar z pu xyallar il Ondan baqasn zlri n tanr, m`bud, dost v kmki qrar verrk aznla drlr aylrinin, m`nalar biz m`lum olar. Hminin aadak aylri daha yax baa drik: ------------------sh.45. 1-Mgr sn bilmirsn ki, gylrin v yerin sltnti (hkmranl) yalnz Allaha mxsusdur v sizin Allahdan baqa dostunuz v yardmnz yoxdur?!2 ------------------2-(Mriklr) Allah qoyub zlrin n xeyir, n d zrr ver biln btlr ibadt edirlr.3 ------------------3-Allahdan baqa ibadt etdiklriniz sizin v atalarnzn (znzdn uydurub) qoyduunuz adlardan (btlrdn) baqa bir ey deyildir.4 Bu aylr bnzr digr aylr oxdur. Onlarn hr birind xsusi incliklr, iarlr, hqiqtlr v sirlr mvcuddur. El tsvvr etmyin ki, bu aylri d Qur`ani-krimin digr aylrini baa ddymz kimi drk edirik. lbtt, onlarn zehni m`nalarn myyn qdr baa dr v onlar qbul edirik. Lakin onlarn hqiqtlrini canl kild drk etmirik. Zehni m`nalar v yani hqiqtlr arasnda byk fasil var. Onlarn arasndak fasil sz, yazyaa v ibarlr smr, zehni mfhumlar v xarici hqiqtlr arasnda mvcud olan fasil kimidir. Fikir mqamnda v Uca Allah il xlvtd grdklrimiz mnim v snin zehnimizd mvcud olan zehni m`nalar deyil, aylrin eyni v yani hqiqtlridir. 3-Qriblik v vtndn uzaqlq: Fikir mqamnda v tklikd xlvt edrk zmz dnb seyr edrkn, zmz yalnz Rbbimizl hiss etdiyimiz halda vtnimizdn v sl msknimizdn uzaq ddymz, hr bir eyi ldn verdiyimizi canl kild drk edirik. Baqa szl, insan znd zc bir qriblik hiss edir. z il zn n yaxn sl mskni arasnda uzaq fasil ddyn, z il sl mqam arasnda prdlrin fasil saldn grr. Hm zmz M`budla birlikd, M`buda dost grrk, hm d Ondan uzaq ddymz hiss edirik. Qriblik sxntsn v ayrlq qsssini aq-akar duyuruq. El bir duyu ki, insan onun keyfiyytini drk etmir, szlrl v yazlarla byan ed bilmir. 4-Yaxnlq, uzaqlq v ayrlq: Dnc, seyr davaml olduqda, drk edcyik ki, Allahdan uzaq dsk d Ona ox yaxnq. Y`ni O, biz, biz d Ona hddn artq yaxnq. Qur`ani-krimd buyurulur: --------------Sh. 47.
1 2

Hdid sursi, ay: 4. Bqr sursi, ay: 107. 3 Furqan sursi, ay: 55. 4 Yusif sursi, ay: 40. 65

Biz insana ah damarndan da yaxnq!1 ndiy qdr dndklrimizin bizi mqsddn uzaqladrdn v Allahla bizim aramzda fasil saldn drk edirik. Bir szl, biz Ondan n qdr uzaq olduumuzu hiss etdiyimiz halda, Onun biz hr eydn, htta zmzdn yaxn olduunu grcyik. Qur`ani-krimin Vlmu nnllah yhulu beynl-mri v qlbihi... (Bilin ki, Allah insanla onun qlbi arasna girr!)2 aysin diqqt yetirdikd, baa drk ki, bu arada ayrlq v fasil salan hicab v prdlr bizim zmzddir. gr bel deyils, n n Ona yaxn olduumuz halda Ondan uzaq dr v Onu mahid ed bilmirik? gr arada he bir prd v fasil yoxdursa, bhsiz ki, hicran v ayrlq mvcuddur. Grsn, bu ayrlq ndir v ndndir? Allah-taala biz bizim zmzdn d yaxndeyilmi? Hr eyi ehtiva etmidir, rklrdn ken hr eyi bilir v hr yerd hazrdr! Bu, bir hqiqtdir! nsan btn prdlri, hicablar v qaranlqlar knara atmal, zn onlardan tmizlmli, onlar zndn uzaqladrmal, paklanmal v hr bir eydn z evirmkl Allah armal, Onu yad etmli v batini seyrl mahid mrhlsin atmaldr. Hzrt mirl-m`minin li () buyurmudur: ----------Sh 48. zn tanyb, onu (haqdan) uzaqladran hr eydn azad edn v tmizlyn xs arifdir!3 O hzrtin byan ox drin m`naya malikdir. Onda hqiqtlr v sirlr mvcuddur. Bu hdis v onun xsusi ifadlri barsind drindn dnn. Nfsind (znd) seyr edn xslrin bu hdis zrind dnmsi zruridir. *** SUAL 8: Grsn, Allah zlm siftin, elc d digr mnfi siftlr malikdirmi? Bizim e`tiqadmza sasn, ql yax v pis ilri ayd etmy qadirdir. lrin yax v pisliyi qli v zatidir. Bir sra ilr zati olaraq yax v bynilndir. B`zi ilr is pis v xoaglmzdir. Bizim qlimiz rit buyuruqlarn nzr almadan, b`zi ilrin yax olub, bhsiz yerin yetirilmsini, b`zi ilrin pis olub, szsz trk edilmsini drk etmy qadirdir. qlin hkm sabitdir v sabit me`yara malikdir. Fe`llrdki yax v pislik hmi ham n sabit v eynidir. Y`ni, gr ql daltin yax, zlmn pis i olmasn deyirs, demli, bu hmi v ham n beldir. Buna sasn, biz Allahn daltli olmasna, he ks zlm v haqszlq etmmsin inanrq. Allah-taala hmi yax v byniln ilr grr. Ondan he vaxt pis ilr ba vermir. nki qlin hkmn sasn zlm, pis ilr v bynilmyn siftlr pisdir, onlar mtlq trk olunmaldr. Allah-taala mtlq kild hkim v alim olduundan, (zati olan, he bir qeyd-rt qbul etmyn, xsusi zamana, mkana v idrak edn xs mxsus olmayan) bu ilrin pis olmasn hamdan ya drk edir v he vaxt onlar yerin yetirmir. Baqa szl, insan drk edir ki, daltl davranb, yax mllr yerin yetirmk hr hans bir xs n ucalq v kamal; zlm v haqszlq edib, pis mllr yerin yetirmk is, alaqlq v eybdir. Allah-taala mtlq kild aqil olduu n bu mslni drk edir. Bel bir idrakla Allah-taala irkin, nqsanl, eybli v kamaln ksin olan ilr yerin yetirrmi?! ilrin qidlrin v yuxarda qeyd olunan thlillr gr, Allah-taala zlm kimi rzil v irkin siftlrdn uzaqdr.4 *** SUAL 9: Allah mhtacdrm? gr mhtac deyils, (szsz ki, Allah-taala mhtac deyil; nki bu ehtimal Onun qni (ehtiyacsz) siftin ziddir) n n insanlara z feyz v ltfn ta edrkn, peymbrlr ehtiyac duyur?
Qaf sursi, ay: 16. nfal sursi, ay: 24. 3 Qrr v Drri Amudi. 4 lahiyyat, Aytullah Cfr Sbhani, (Hsn Mhmmd Mkki Amilinin qlmi il), 1-ci cild, sh. 287-288. 66
2 1

Diqqt yetirmk lazmdr ki, biz insanlar hidayt olmaq v doru yola ynlmk n peymbrlr mhtacq v Allahn mtlq feyzi v ltf insann sadt v xobxtliy nail olmas n peymbrlr gndrmsini tlb edir.1 Lakin bu feyz v ltfn peymbrlr vasitsil atdrlmasnn Allahn ehtiyacsz olmas v zndn baqasna mhtac olmamas il he bir ziddiyyti yoxdur. nki fe`llrd tovhidd (Allahn yerin yetirdiyi ilrd baqasnn kmk v yardmna ehtiya olmamasnda) mqsd ilahi ilrin yerin yetirilmsind Onun zatndan xaricd olan kmk v yardma ehtiyacn duymamasdr. Mhz bu sbbdn d, Allahn z yaratd bir sbb vasitsil bir i yerin yetirmsi Onun ehtiyacsz olmas v fe`llrd tovhidl he bir ziddiyyt tkil etmir. Sbblrdn istifad etmk Onun ehtiyacsz olmas il Allah-taalann z zatndan v yaradl riivsindn xaricd olan sbblr ehtiyac vardr! dediyimiz tqdird ziddiyyt tkil edr. Buna sasn, Allah-taalann z yaratd v gndrdiyi peymbrlr vasitsil bndlrin feyz, ne`mt v brkt ta etmsinin Onun ehtiyacsz olmas il he bir tzad yoxdur. Ehtiyacsz olmaq v fe`llrd tovhid Allah o peymbrlr ehtiyacldr ki, onlar z yaratmamdr! dediyimiz tqdird z hqiqi m`nasn itirir.2 Bel grnr ki, bu bhlr z aramzda ildiln mhumlarn Allah-taala barsind ildiln mfhumlarla mqayis etdikd yaranr. Bu, Allahn fe`llri v siftlri blmsind daha ox mahid olunur. nsan mmkn olan xarici nmunlrdn xz ediln bir sra mfhumlar, grdy, yaxud tand laqni bir mfhum hesab edrk, mumildirrk Allaha aid edir. Msln, biz Allah dnyann ilrini idar edir! cmlsindki idar etmk ifadsini z aramzda iltdiyimiz Filanks bir ailni idar edir! cmlsil bir hesab edirik. Allahn ehtiyacsz olmas v ya z feyzini, ne`mtini v brktini bir sra sbblr vasitsil atdrmas mslsi d bu qaydaya saslanr. Biz el dnrk ki, Allah-taalann sbblrdn istifad etmsi insann bir sra altlrdn istifad edrk, z iind hmin alt mhtac olmas kimidir. Bu vaxt insann ani olaraq zehnin glir ki, Allah da z vasitsil feyz atan sbblr mhtacdr. Halbuki bel deyil. Biz z mxluqumuz olmayan v yaratmadmz, zatmzn v varlmzn mqabilind olan altlr mhtacq. Halbuki Allah-taala z feyzini, ltfn, mrhmtini, ne`mtini v brktini el altlr, vasitlr v sbblrl atdrr ki, onlar Allahn yaratddr v Onun mqdds zatna baldr. lbtt, bu mslnin d dlili budur ki, biz Allahn t`sirlilik v yaradl laqsini, elc d zruri v mmkn varlq arasndak laqni dzgn kild qavrayb drk etmy qadir deyilik. nki insann zehni bir sra qeyd-rtlr malikdir v elmiflsfi ideyalarn tbit almindn gtrr. Buna gr d, Allahn dnya il laqsini dqiq kild baa d bilmir. Bizim mslnin incliklrin varmaa qadir olmamamz dnc v qlimizi iltmmyimiz sbb olmamaldr. ksin bu bard almal, qli m`riftimizi gclndirmli varlq almin hakim nizam-intizam Qur`ani-krimdn istifad edrk yrnmliyik. gr Qur`an aylrininin Allahn varlqlarla laqsi il laqdar mxtlif ifadlrin diqqt yetirsk, Allahn btn varlqlara (elmi v qdrtil) ehtiva etmsini3, btn varlqlarla birg olmasn4, hr bir eyin xaliqi (yaradan) olmasn5, hr bir ey malik olmasn, varlq almini hifz etmsini6, insanlar hr bir qm-qssdn qurtarmasn7, varlq alminin Ona syknmsini8 v bu kimi t`birlri grcyik. Bununla da, bizim Allahn z qrar verdiyi v yaratd sbblrl
l-mizan, llam Tbattbai, 2-ci cild, sh.148. Fellrd tovhid mslsi il laqdar bax: Marifi-Qur`an, Mhmmdtqi Misbah Yzdi, 1ci cild, sh. 80-88. 3 Nisa sursi, ay: 126. 4 Taha sursi, ay: 111. 5 nam sursi, ay: 102. 6 Hud sursi, ay: 57. 7 nam sursi, ay: 64. 8 Bqr sursi, ay: 255. 67
2 1

laqsin qar m`riftimiz artacaq. Eyni zamanda Onun ehtiyacsz olmas da aydnlaacaq. Bu yolda Ondan kmk dilmliyik. *** SUAL 10: Allah z kimi bir varlq yaratmaa qadirdirmi? Qdrtin m`nasna diqqt yetirdikd bu sualn cavab aydn olur. Qdrt ixtiyar sahibi olan failin (ii grnin) mmkn bir i n balanc olmas demkdir. Fail varlq drcsi baxmndan n qdr mkmml olsa, daha ox qdrt malik olar. Tbii ki, sonsuz kamilliy malik olan varln qdrti d sonsuz v yenilmzdir. Diqqt yetirmk lazmdr ki, qdrtl bal olan ilrin gerklmsi mmkn olmaldr. Zti olaraq qeyri-mmkn ilr qdrt dairsindn xaricdir. Allah-taalann hr ey qadir olmas bu m`nada deyil ki, (msln) baqa bir allah yaratsn. Allah yaranm, mxluq olmamaldr. Bu msl eynil iki ddinin iki frz olunduu halda ddindn byk olmasna bnzyir. Yaxud xs vlad frz olunduu halda atasndan nc yaranm olsun. gr baqa bir allahn eynil Allah rolunu ifa etmsini mxluq deyil, yaradan olmasn nzr alsaq, o baqa bir yaradan vasitsil nec vcuda gl bilr? Bu, zati olaraq qeyri-mmkndr v xsusn qdrt dairsindn xaricdir.1 *** SUAL 11: gr Allah cisim deyils, K`b evinin tikilmsinin flsfsi ndir? gr K`b Allahn cismani evi saylsa, bu, Onun cisim olmamas il uyun glmir. Halbuki K`bnin tikilii mvzusunda Qur`an aylri v tarixi sndlr sasn, Mkk ilahi brktlrin nazil olduu, brin doru yola ynlmsin sbb olan2, Allaha ibadt v bndlik n ictimai bir mkandr.3 Allah-taala vvlc susuz v mhsul vermyn bu torpaa oxlu dnyvi xeyir v brktlr ta etmkl znn ruzi vern siftin malik olduunu aqlad.4 K`bnin Allah drgahna yaxnlamaq n mkan olmasna diqqt yetirmkl br cmiyytinin doru yola ynlmsi n bndlik yollarnn keyfiyytini iqlandrmaq olar. Nec ki xsusi gnlrd bir sra mllr arla insanlara bndlik yolu xatrladr. nsan z nfsindn hicrt edrk, zn hr nv irkinlikdn, rzil siftlrdn, Allahn yaddan xarlmasna sbb olan ballqlardan, rnglrdn v tsvvrlrdn safladrb ixlas v xsusi tvb il Allahn drgahna yaxnlasn.5 Bundan lav, z evini brahim mqamnn lamti, min-aman bir yer v gc atanlarn hcc mllrini yerin yetirmsi n mkan qrar vermidir. Bunlarn hr biri Allah-taalann mqamnn ucaln gstrir. Hqiqtd, bundan da aydn lamt varm ki, hr il minlrl insan bu mkanda bir yer toplab, hcc mrasimi mllrini yerin yetirir, Allahn budiyytini e`tiraf edirlr? Bu da z nvbsind xalqlarn qflt yuxsundan oyanmasna sbb olur.6 Allah-taala bu evin tikilmsini mr etmidir ki, insanlar namaz qlanda, heyvanlarn ban ksnd v can vern halnda zqibly dursunlar. Bundan lav, Allah-taala tvhid, vhdt v birlik ruhiyysini canlandrmaq mqsdil zahird birbirlrindn ayr olan qlblri bir araya gtirir, z dinini diri saxlayb mhkmlndirir.7 Grdynz kimi, btn bu thlillrd cismani v maddi mqsd gdlmr. K`bnin tikilmsi Allahn cisim olmamasna zidd deyil. ksin, bu mqdds mkann brpa edilmsind mqsd m`nvi msllr lamt v nian qrar vermkdn baqa bir ey deyildir. *** SUAL 12: Allah-taala n n b`zi insanlar kor, kar v lal yaratmdr? Bu sual baqa kild ifad edk: n n r ilr (o cmldn, tbii flaktlr) Allahn qza rivsin daxil olur? Bu suala cavab vermk n aadak incliklr dqiq kild diqqt yetirmk zruridir:
1 2

Bax: Amuzei-qaid, Aytullah Misbah Yzdi, 1-ci cild, sh. 99-100. Ali-mran sursi, ay: 96. 3 Bqr sursi, ay: 125. 4 brahim sursi, ay: 37. 5 l-mizan, 1-ci cild, sh. 298. 6 Yen orada, 3-c cild, sh. 354. 7 Yen orada, 6-c cild, sh. 142. 68

1-Bizim qidmiz gr, Allah-taala alim, qadir v mtlq xeyirxah olduundan varlq almin hakim nizam n gzl kild yaratmdr. Baqa szl, Allahn yaratd btn almlr n gzl v n kamildir. Bel ki, ondan yaxsn tsvvr etmk qeyri-mmkndr. Varlq alminin hr hans bir hisssi mmkn olduu hdd gzl yaradlmdr. Buna gr d, Allah hsnl-xaliqin (yaradanlarn n gzli) adlandrrq.1 2-Hminin, bizim qidmiz gr, Allah-taala varlq almini zati olaraq bir sra bdi v dyimz qayda-qanunlarla idar edir. Dnyann varlqlar v fenomenlri bir sra sabit, dyimz v ilahi qayda-qanunlara mhkumdur. Baqa szl, Allah-taalann dnyada myyn slublar var v ilri yalnz hmin slublar sasnda yerin yetirir. Qeyd etmk lazmdr ki, bu qanunlar insanlar arasndak ictimai mqavillr, hdpeymanlar v zehni iltizamlar kimi deyil, tkvini bir hqiqtdir, dnyann v onun varlqlarnn keyfiyyti zrind qurulmudur. Mhz buna gr d, onlarn dyidirilmsi qeyri-mmkndr. 3-Bir baxda, Allah-taala alm maddi, misal v mcrrd (metafizik alm) yaratmdr. Bu almlrin qabiliyytlri v nizamndak varlq drcsi sasnda, hr birinin znmxsus qayda-qanunlar vardr. Y`ni maddi almd mvcud olan bir sra hkmlr v t`sirlr misal almind yoxdur. Bunun ksi olaraq, misal almind b`zi hkmlr v qanunlar vardr ki, onlar maddi almd yoxdur. Mccrrd alm d maddi v misal almin mnasibtd beldir. Bu almin yaran, onlara znmxsus hkm v qanunlarn hakim olmas ikinci inclikdn qaynaqlanr. Y`ni Allahn qzav qdri maddi, misal v mccrrd almlrin v onlarn varlqlarnn xsusi, qanunlar v hkmlr tabe olunmasn myyn etmidir.2 4-Maddi almin znmxsus mahiyytin, qabiliyytin v nizam-intizamdak varlq drcsin diqqt yetirsk Onun xsusi hkmlri vardr. gr bu hkmlr, qaydaqanunlar olmasa, maddi alm z mahiyytini itirr v artq ona maddi alm deyilmz. Bu almd ziddiyyt, tzad, mhdudluq, mhv olmaq, puluq v batillik mvcuddur. Tbit almi laqlrin birlmsi v qrlmas il zngindir. adlq, sevinc, qm-qss, zab-ziyyt, mid v mlubiyyt bu almd birgdir. Btn bu t`sirlr bu almin znmxsus quruluunun tlbidir. Bir szl, maddi alm bu qayda-qanunlara v hkmlr gr, r ilr adlandrdmz blalar, msibtlr, zab-ziyytlr, mhntlr v xstliklr, elc d xeyir ilr adn dayan sadt, xobxtlik, adlq, sevinc, mvffqiyyt v qlblrin mnbyidir. Yuxarda qeyd olunan incliklr diqqt yetirdikd, m`lum olur ki, sualda qeyd olunan kor, kar v lal insanlarn yaran tbit alminin hkmlr, qayda-qanunlara, t`sirlr, tlblr saslanr v ondan yaxa qurtarmaq qeyri-mmkndr. Maddi almd ziddiyytlr v tzadlar mvcud olduuna gr, bir sra ilr z dzgn mcrasndan xr. Maddi alm biri kor, biri kar v digri iflic halda qdm qoyur. Birinin salam, digrinin (msln) iflic olmas kimi frqlr bu maddi alm hakim sabit qaydaqanunlara saslanr. Bunu maddi almin zat varlq drcsin sasn, qayda-qanunlar tlb edir. Varlqlarda mvcud olan bu frqlr hndsi fqurlarn xsusiyytlri kimi zatidir. Msln, bucan bucaqlarnn cmi 180-drcy, drdbucan bucaqlarnn cmi is 360 drcy brabrdir. Bu xsusiyytlrin bucaa v drdbucaa sonradan verilmsi dzgn deyil. Bel bir sualn qarya xmas qribdir: N n msln, bucaa zlm edilmi v o, 360 drcy brabr deyildir? bucaq myyn olunmu xsusiyytdn baqasna malik ola bilmz. buca he ks bucaq etmmidir. Y`ni bucaq vvlc baqa formada v baqa xsusiyytd olmamdr. Kims onu indiki bucaq formasna salmamdr. Yaxud bucaq v drdbucaq z varlq v gerklik mrhllrinin birind he bir xsusiyyt malik olmam, sonradan hanssa bir qvv trfindn bu xsusiyytlr onlarn arasnda bldrlmdr, O
Muminun sursi, ay: 14; Tin sursi, ay: 4. Bu alm v onlara hakim ksiln qayda-qanunlar, hkmlr barsind lav mlumat ld etmk istynlr ustad Mhmmd cainin Mad, ya bazgt be-suye Xuda kitabnn 1-ci cildininin 212-241-ci shiflrin mracit ed bilrlr. 69
2 1

z ryi istdiyi kimi bucan 180, drdbucan is 360 drcy brabr olduunu qrar vermidir mlahizlri dzgn deyil! Buna sasn, (msln) cansz tbitin inkiaf v drk etmmsi, bitkilrin inkiaf edib, drk etmmsi, heyvanlarn hm inkiaf, hm d drk etmsi cansz v canl tbitin (bitkilrin v heyvanlarn) varlq drcsind zatidir. Onlarn hams vvlc eyni olmu, sonradan Allah-taala birin inkiaf v drketm qabiliyyti ta etmi, digrin he birini et etmmi, ncsn is birini ta etmi, birini is ta etmmidir,demk olmaz. Elc d, insanlar birinin kor v o birinin kar olmas, maddi almin varlq drcsind zati bir msldir. Bir sra sabit v dyiilmz qaydaqanunlar nticsind b`zilrinin cismi fiziki blalara v msibtlr dar olur, b`zilri is salam qalr. mumiyytl, bu bir hqiqtdir ki, varlqlarn hr hans biri v dnyann hr hans bir hisssi imkan daxilind z haqlarna atmlar.1 M`lum olur ki, Allah-taala bu msibtlrin v r ilrin mnbyi deyil. ksin, maddi nizam bel hadislrin ba vermsini tlb edir v tkc xeyir ilri qbul ed bilmir. Mcrrd alm is tamamil bunun ksindir. Yalnz mhz xeyir ilri qbul edir. Aada qeyd edcyimiz misala diqqt yetirdikd bu msl daha da aydnlaacaq. Gn asn nzr aln. Bu a mxtlif yalara sadqda, yalarn qabiliyytlrin uyun, mxtlif killr dr. Msln a qara rngli cism sadqda tutqun grnr. ann atd yada, yaxud mkanda istilik d yaranr. gr hmin a aydn v iql bir mkana sasa, z in bir o qdr d itirmir v o mkanda istilik yaranmr. Bu iki misalda gn asnda he bir frq yoxdur. O, hm qaranla, hm d iql mkana samaqda he bir tinlikl zlmir v z asn yalara eyni sviyyd verir. Grsn, gn as ayr-ayr yalara ddkd, n n mxtlif kil alr? Grsn, bunun sbbi gn asdr, yoxsa yalardr? Tamamil aydndr ki, ya qara rngli olduuna gr, gn as qara, iql olduuna gr aydn olur. Varlq almlri d Allah-taalaya mnasibtd beldir. Allah-taala varlq almin z feyz v ltfn eyni sviyyd ta edir. Lakin almlrin varlq drcsindki ixtilaflar, frqlri v qabiliyytlri bu feyz v ltfn mxtlif surtlrd cilvlnmsin sbb olur. Bu feyz v ltf mcrrd almd znmxsus varlq drcsin, qabiliyytin, qayda-qanunlarna v hkmlrin gr, srf xeyir ilr surtind cilvlnir. Maddi alm znmxsus varlq drcsin, qabiliyytin, qaydaqanunlarna v hkmlrin gr, xeyir v r ilrl birg zhur edir.2 Bellikl, biz qidmiz gr, Allah-taala dnyan n gzl kild yaratm, onu sabit v dyimz qayda-qanunlara tabe etmidir. Belc, tbit almind r ilrin xeyir ilrl birg olmas maddi almin dyimz qayda-qanunlarnn tlbidir. Buna sasn, r ilrin mnbyi maddi alm v ona hakim zruri qayda-qanunlardr. lbtt, cavabn tkmillmsi mqsdil iki incliy diqqt yetirmk lazmdr: 1-Sualda qeyd olunan misallardak tbii rlr insann ixtiyar v irad azadlndan qaynaqlanmr, tbit alminin tlblrin saslanr v bu (tbii rlr) dnyann xeyir ilri il mqayisd hddn artq azdr. gr dnyada kar, kor, lal, lil v ikst insanlar saysaq, onlar fiziki salamla malik insanlarla mqayisd ox-ox azdr. Bu da, Allahn xeyir v r ilrl birg olma tlb edn maddi alm ltf v mrhmtidir. Tbii rlr tbii xeyirlrdn olduqca azdr. 2-vvla: Qur`an aylrin v rvaytlr sasn, tbii rlr insann snaq v imtahana kilmsi ndr. Allah-taala bu haqda Qur`ani-krimd buyurur: --------------------SH.59 bhsiz ki, Biz sizi bir az qorxu, bir az aclq, bir az da mal, can v mhsul qtl il imtahan edrik. (Ya Mhmmd! Bel imtahanlara) Sbir edn xslr mjd ver!3 nki insann sl hqiqti imtahan zaman akar olur. Baqa bir ayd bel buyurulur: -------------1 2

dl-lahi, hid Mrtza Mthhri, sh. 169-172. Bax: Tfsirul-Qur`anil-Krim, Mhmmd ibni brahim Sdruddin irazi, sh.399. 3 Bqr sursi, ay: 155. 70

Hqiqtn, Biz fir`onular quraqla v mhsul qtlna dar etdik ki, blk ibrt gtrlr. kincisi: Tbii rlr insanlarn mllrinin czas n bir vasit, elc d, ilahi qzb v qisasdr. Buna Ad, Lut, Fir`on qvmn, habel kk v Hcr shablrin zabn nazil olmasn misal gstrmk olar.1 ncs: Hdislr baxmndan, Allah-taala b`zi insanlar qfltn (tbii rlr adlandrdmz) iknclr, zab-ziyytlr, ar-aclara v msibtlr dar olduqlarndan, axirt almind v qiyamtd onlara yax mkafat verilck. Bu bard iki rvayt nql etmkl kifaytlnirik: 1-mam Sadiq () (kor, kar v lal kimi cismi nqsanlardan danarkn) t`kidl bel buyurmudur: Allah-taala axirt almind bel xslr sbir etdiklri halda, el savab v mkafat verr ki, gr onlar yenidn dnyaya qaydb, hmin msibtlr v blalara dzmkl axirt almind qalmaq arasnda ixtiyar sahibi etsydi, savab v mkafatlar daha da artsn dey, yenidn dnyaya qaydb msibtlr v blalara dzmyi serdilr.2 2-mam Rza () buyurmudur: M`min xsin xstlnmsi onun gnahlardan v sapmalardan paklanmasna sbb olur. Bu, onun n ilahi bir rhmt, kafirlr n is zab v l`ntdir.3 *** SUAL 13: Allahn tqdiri n demkdir? gr insann ilahi tqdirin ksin olaraq, he bir i gr bilmmsin e`tiqad bslsk, bu, cbr m`nas dayacaqm? Allahn qzasnda mqsd ndir? gr ilahi qza iin sona yetib tamamlanmas m`nasn ifad edirs, insann z ilrini ixtiyari olaraq yerin yetirmsi nec mmkndr? Bu drd sual n sas sullardandr. Onlara cavab versk, sizin nzrd tutduunuz msl d aydnlaacaqdr: vvlc, Allahn tqdiri v onun insann ixtiyar il mnasibti barsind shbt etmk istyirik. Tqdirin iki m`nas var v onu mtnasib olaraq iki kateqoriyaya blmk olar: 1-Elmi tqdir: l v miqdar demkdir. Allahn elmi tqdirind mqsd budur ki, Allah-taala hr eyin hr zamanda v mkanda hans surtd gerklcyini bilir. Baqa szl, Allah-taala varlqlarn v fenomenlrin yaranma rtlri, sbblri v mqddimlrinin hazrlanmasndan v onlarn ba vermsindn agahdr. Allahn bu elmi tqdiri insann ixtiyar il he bir ziddiyt tkil etmir; nki Allah-taala bilir ki, msln, filanks z ixtiyar v istyi il hans ilri v mllri yerin yetirckdir. Hqiqtd Allahn zli elmi v uzaqgrnliyinin insann ixtiyar il he bir ziddiyyti yoxdur. nki insann ixtiyari olaraq yerin yetirdiyi ilr Allahn elminin bir hisssind qrar tutur v bel bir elmin ninki ixtiyarla ziddiyyti yoxdur, hm d onu tsdiqlyir.4 2-Eyni tqdir: Myyn ld icad etmk v yaxud hanssa bir ey n l qrar vermk m`nasndadr. Allahn eyni tqdiri mxluqatn idar olunmasndan ibartdir. Bel ki, fenomenlrin zrind xsusi t`sir qoyulur v bu, tbii olaraq hr hans bir fenomenin uzaq v yaxn olmasn nzr almaqla bir-birindn seilckdir. Nec ki, cins, nv, xs v xsin haltlri bir-birindn frqlnckdir. Msln, insan cinsinin tqdiri yer znd xsusi bir zamandan balayaraq myyn bir vaxta qdr hyat srmsindn, hr bir xsin tqdiri is mhdud zaman rivsind ata v anadan dnyaya glmsindn ibartdir. Elc d, insann ruzisind, hyatnn digr problemlrind v ixtiyari ilrind olan tqdir onlarn hr hans biri n xsusi raitin hazrlanmasndan ibartdir. Hqiqtd Allahn tqdiri bundan ibartdir ki,
Bax: raf sursi, ay: 136; Hud sursi, ay: 82; Fil sursi, ay: 4. Biharul-nvar, 3-c cild, sh. 71. 3 Svabul-mal v iqabul-mal, Mhmmd ibni li Sduq, trcm v tshih: li kbr Qffari, sh. 429. 4 Allahn zli elmi, qabaqgrnliyi v insann ixtiyar barsind lav mlumat ld etmk istynlr Mhmmd Sidimehrin Elmi piini-lahi v ixtiyari-insan adl kitabna mraci ed bilrlr. 71
2 1

Allah-taala hr hans bir mxluqu myyn hdlr, qeyd-rtlr, xsusiyytlr v istedadlarla vcuda gtirir.5 Bu tqdirin insann ixtiyar il he bir ziddiyyti yoxdur; nki bizim ixtiyarmz, z ixtiyarmzla yerin yetirdiyimiz mllr v ixtiyari ilrimizin mqddimlri hr hans bir baqa fenomen kimi, xsusi yerdn, myyn kadrdan v znmxsus dairdn kerklir. Bu da Allahn myyn etdiyi tqdirdir. Msln, (ixtiyari bir ml saylan) insann danmas mtlq znmxsus bir zvl hyata keir v danq formas alr. Buna gr d, Allah-taala nfs borularn, qrtla, ss tellrini, dili, dilri, dodaqlar yaratm v bu hisslri (ixtiyari ml saylan) dann gerklmsi n myyn etmidir. Allah-taala ixtiyari ilrin mqddimlrini d xsusi raitl t`yin etmidir. Msln, Allah-taala insann qidalanmas n bdnd b`zi zvlr yaratm v onun srf olunma yerlrini ayrd etmidir. nsann qidalanmasnda b`zi zvlr rol oynayr. gr bu bdn zvlri olmasayd, ixtiyari bir ml saylan qidalanma prosesi gerklmzdi. mumiyytl, Allah-taalann xaricd tqdirl bal myyn etdiyi btn ilr mcburidir. nsann ixtiyar v irad azadl onda he bir rol oynamr. Bdn zvlrimiz biz mcburi verilmidir. Bizim bdnimizd hans zvn olub-olmamsnda he bir seim ixtiyarmz yoxdur v bu i qdrtimiz atmr. Bli, ixtiyari mllrin mqddimlri mcburi olaraq yaranmdr (v gr bu mqddimlr olmasayd, ixtiyari mllr hyata kemzdi). Allah-taala z myyn etdiyi tqdirl hr hans bir xsin yaay n rivlr qrar vermidir. (biz z nvbsind mcburi olaraq ta olunan) xtiyari faliyyt onun daxilind yerin yetirilir. Biz bu riv daxilind ixtiyar sahibi olub, istdiyimizi gr bilrik, lakin ona tabe olmaq bizim ixtiyarmzdan xaricdir. Baqa szl, ixtiyar qanunu, btn ixtiyari ilrin mqddimlri v ixtiyari ilrin grlmsini hyata keirn hisslr (msln, bdn zvlri) varlq alminin tlbin gr Allahn myyn etdiyi tqdir sasnda mcburdurlar. Lakin z ixtiyarmzdan v hmin mqddimlrdn nec istifad etmk bizim z ixtiyarmzdadr. lahi qza v onun ixtiyarla mnasibti barsind shbt etmzdn nc, qeyd etmk lazmdr ki, eyni tqdir m`nasn dayan ilahi tqdir hqiqtd naqis sbblr qaytmaq demkdir. Y`ni fenomenin yaranmas bir sra mqddimlrl bal olub, o eyin ls v hddinin t`yin olunmasnda t`sirlidir v ona hmin eyin tqdiri deyilir. Lakin bir eyin tam sbbi Allaha istinad edils bel, bu termin sasn, tqdir adlanmr. Bu tezlikl haqqnda danacamz qzadan ibartdir. Bu thlil sasn, eyni tqdir he vaxt dyi bilmz; nki bir eyin mqddimlri hazrlandqda, gr uzaq mqddimlrdn olsa, yen d bir ne baqa vasit gerklmli, nhayt hmin fenomenin zn atmaldr. Bu zaman mmkndr ki, bir mane yaranb hmin eyin gerklmsinin qarsn alsn. Bu incliy diqqt yetirdikd, tqdirin dyimsi il laqdar nql olunan bir ox rvaytlrin m`nas aydnlar. Bir sra rvaytlrdn baa dlr ki, insan b`zi mllr yerin yetirmkl z tqdirini dyi bilr. Msln, sdq vermk blann aradan qaldrlmasna, qohumluq laqlrini mhkmltmk mrn uzun olmasna sbb olur. Bel bir vziyytd, ilkin olan eyni tqdir bir blann nazil olmas, (msln) insann myyn bir ya hddin atdqda, xstlik v ya qzaya uramaq nticsind vfat etmsidir. Lakin sdq vermk v qohumluq laqlrini mhkmltmk hmin blann v yaxud vfatn qarsn alr, tqdirin, taleyin dyidirilmsin sbb olur.

LAH QZA V NSANIN XTYARI

Qza sona atmaq, ii qurtarmaq m`nasn dayr v bir iin son mrhlsini qza adlandrmaq olar. Qzann da tqdir kimi iki kateqoriyas var: Elmi qza
Furqan sursi, ay: 2; Qmr sursi, ay: 49; Yasin sursi, ay: 38; Muminun sursi, ay: 18; `la sursi, ay: 3. 72
5

v eyni qza. in sona atmasn v sonuncu mrhlsini bilmy elmi qza, iin sona atb, hqiqtd gerklmsin is eyni qza deyilir. Allahn elmi qzas: Allah-taala varlqlarn v fenomenlrin labd olaraq hyatda gerklmsini bilir. Onun elmi qzas insann ixtiyar il he bir ziddiyyt tkil etmir. nki Allah bilir ki, bir fenomen, yaxud bir fe`l v i insann ixtiyar il labd olaraq hyata keckdir. Baqa szl, Allahn, insanlarn z ixtiyarlar il yerin yetirdiklri ilri barsindki elmi qzasnn m`nas budur ki, O, insann filan id ixtiyar sahibi olmas il yana, labd olaraq gerklcyini bilir. Y`ni Allah bilir ki, filanks bel bir ii irad edck, z ixtiyar v istyi il onu yerin yetirckdir. Allahn eyni qzas: Bu, varlqlarn labd olaraq gerklmsinin Allaha mnsub edilmsi demkdir. Baqa szl, Allahn eyni qzas tlb edir ki, fenomenlrin varlnn yarandqlar ilk gndn, htta uzaq mqddimlrin hazrland vaxtdan Onun hikmtli tdbiri altnda olduuna inanaraq, yaradl rtlrinin hazrlanb, son mrhly atmasn Onun iradsin tabe hesab edk. Baqa szl: 1-Hr hans (sbb ehtiyac olan) varln znn zruri varlq hddin atmas onun tam illtinin (sbbinin) gerklmsi yolu ildir. 2-He bir mxluq z varlnda v varlnn t`sirlnmsind mstqil deyildir. 3-Tbii ki, btn fenomenlrin varlnn zruriliyi tam mstqilliy malik olan v he bir ey mhtac olmayan Allaha aid edilir. Hqiqtd Allahn qzas tlb edir ki, hr hans bir fenomenin varl Onun tkvini iznin v istyin mnsub edildiyi kimi, Onun izni olmadan he bir varlq, varlq almin qdm qoya bilmz. Hr bir eyin yaradl Allahn eyni qzasna saslanr v Onun icazsi olmadan he bir varlq znmxsus surtin d bilmz.1 *** SUAL 14: gr Allahn eyni qzas insann z ixtiyar il yerin yetirdiyi ilr v onun mqddimlrin, amils, onlarn fenomenlr kimi hyatda gerklmlri Allaha istinad edildikd, insann ixtiyar v irad azadlna sahib olmamas m`lum olur. Baqa szl, Allahn eyni qzasna sasn, nec ola bilr ki, insann z ixtiyar il yerin yetirdiyi ilrd, hm z ixtiyarna, hm d Allahn qzasna istinad edilsin? Bizim nzrimizc, Allahn eyni qzas insann ixtiyar il he bir ziddiyyt tkil etmir. Bu msl il laqdar bh yanl tsvvrdn yaranmdr. Bel ki, varln zrurti v iin gerklmsi (znn tam sbbi mvcud olduu tqdird) ixtiyarn mqabilind mcburiyyt m`nasnda tsvvr edilmidir. Halbuki bu tsvvr dzgn deyildir; nki bir nticnin bir ne sbb istinad edilmsin diqqt yetirdikd, Allahn eyni qzasnn insann ixtiyar il he bir ziddiyyt tkil etmmsi aydn olacaqdr. Mslnin aydn olmas n diqqt yetirmk lazmdr ki, bir fenomenin yaranmasnda bir ne sbbin t`siri aadak surtlrd tsvvr edil bilr: 1-Bir ne sbb birlikd v yana t`sir etsinlr; misal n, suyun, toxumun v istiliyin... birlmsi il toxum alb iklnir. 2-Sbblrin hr hans biri nvb il t`sir etsin, bel ki, mr mddti onlarn sayna blnr, hr hiss sbblrin v amillrin birinin nticsi olaraq, nvb il z t`sirini balayr. Nec ki, bir ne mhrrik bir-birinin ardnca i drk, tyyarnin hrkt edib, umasna sbb olsun. 3-Onlar bir ne topun bir-birin dymsi kimi, bir-birin t`sir gstrsin. Baqa bir misal: nsan, z lini hrkt etdirmsind iradsinin, qlmin hrktind lin v yaznn gerklmsind qlmin t`siri vardr. 4-Bir-birinin ardnca gln bir ne amilin t`sir gstrmsi: bel ki, onlarn hr hans biri baqa bir varla bal olsun. Msln, insann varl v iradsi Allahn iradsin baldr. Btn bu surtlrd vahid nticnin yaranmas n bir ne sbbin birlmsi lazmdr. Vahid ntic bir ne sbbdn qaynaqlanrsa (xsusil 4-c surt) diqqt, mlum olur ki, insann z ixtiyar il yerin yetirdiyi ilrin Allaha mnsub edilmsinin
1

Nisa sursi, ay: 78; ra sursi, ay: 79-81. 73

insann z varl v iradsi il he bir ziddiyyti yoxdur. nki bu istinadlar bir-birinin ardncadr v bir-biril he bir ziddiyyt tkil etmir. Baqa szl, fe`lin bir insana mnsub edilmsi bir sthd, onun Allah-taalaya mnsub edilmsi is yksk bir sthddir. Bu sthd insann varl, zrind i grln madd, elc d altlrin varl btnlkl ona saslanr. Buna sasn, tam sbbin sonuncu hisssind insan iradsinin t`siri il hr iin Allah-taalaya mnsub edilmsi arasnda ziddiyyt yoxdur. Qeyd etmk lazmdr ki, Qur`ann b`zi aylrind bizim ilrimiz, haltlrimiz v taleyimiz Allah-taalaya aid edilir. Tkvir sursinin 29-cu aysind buyurulur: -------------Sh. 67. Almlrin Rbbi olan Allah istms, siz d isty bilmzsiniz! Sbbi d budur ki, Allah-taala bizi tovhidin n yksk mrhllrindn saylan fe`ld tovhid mslsindn agah etsin. Qur`ani-krim insana Allah olduu kimi tantdrmaq v onu bu nqt il tan etmk istyir. Onun z ehtiyacnn drkindki kamal Allahadr; nki insan tamam varlq nqsanna v fqirliy malikdir. *** SUAL 15: sulid-din (dinin saslar) thqiqi olduu n mnd e`tiqadi msllr qar bh yaranmdr. Bu da, mni vacib mllr v ibadtlrin yerin yetirilmsind vsvasla salmdr. Mslht verib, yol gstrmyinizi xahi edirm! Hr eydn nc, bu incliyi qeyd etmliym ki, vsvs, kk-bh v trddd eytani thlklr v nfuzlardandr. Nec ki yqin, rahatlq, mhkmlik ilahi ltf v mrhmtlrdndir. eytan Allahn bndlrini doru v haqq yoldan sapdrmaq n, mxtlif yollardan v hiyllrdn istifad edir. O, hiyl v mkr hli olduundan insanlar azdrmaq slubunu onlarn vziyytlrin uyun olaraq myyn edir v hmin yoldan daxil olub, yri yola ynldir. Msln, ri msllr v hkmlr etinasz yanaan xs he vaxt dstmazda v ya namazda vasvasla dar olmaz. Vasvaslq eytani thriklrdndir v o, r`i msllr e`tinasz yanaan xsi narahat etmir. ksin, onu r`i vziflrdn v ilahi tkliflrdn daha da uzaqladrmaq n, hmin xsin daxili tmayllrin, uyun bir yol seir. Buna sasn, sizi dinin zruri msllrind kk-bhy, trddd salan eytan sizin dini mllr qar diqqtinizdn xbrdar olduundan, lini mhz hmin nqt zrin qoyaraq ilahi ne`mti almaq istyir. Bu msly diqqt yetirmkl dey bilrik: vvla: Sizin dinin saslarn qbul etmkd tqlid etmyib, mtali v tfkkrl s`y etmyiniz triflayiqdir. Sizin bu iiniz gr Allahn yannda oxlu savab v mkafatnz var. kincisi: qidlrinizd kk-bhy dar olduunuz n Allah drgahnda mllrinizin qbul olunmayacan, bunun siz he bir fayda vermycyini znz tlqin etmyin. Bunn z d eytani hiyllrin davamdr. vvlc qidlri daxilinizd sstldirir, sonra mllriniz irad tutaraq, sizd onlara qar kk-bh icad edir. Sizin Allah bu mllri mndn qbul etmyckdir! demyinizin sbbi budur ki, siz smimi qlbdn Allah qbul edir v Onun varlna bh etmirsiniz. Buna sasn, eytani istklr v vsvslr dar olmanza baxmayaraq, z ibadtinizi davam etdirin v Allahn digr bndlri kimi, mehriban v mrhmtli Allahn drgahnda mllrinizin qbul olunacana midvar olun! ncs: Bilin ki, eytan zifdir, onun hiyl v mkri all, hqiqt axtaran, Allah istyn, Allah zikri il yaayan v Onun mrin tslim olan insanlara t`sirsizdir. Qeyd olunan bu msly diqqt yetirmkl yana, bir mddt eytan v onun vsvslril mbariz aparn. eytanla mbariz aparman yollar aadaklardan ibartdir: Birinci yol: eytann vsvslrin e`tina gstrmyin. O, sizi pis v pu nsihtlr d`vt etdikd, z fikrinizi baqa msllrl mul edin. M`sumdan nql

74

olunan bir rvaytd buyurulur: Hqiqtn, o xbis (eytan) ona itat olunmasn istyir. gr ona itat etmkdn boyun qarlsa, siz trf qaytmaz.1 kinci yol: Birinci yolda n mhm i saylan eytanla mbariz aparmaq budur ki, biz hyatmzda yerin yetirmk istdiyimiz hr hans bir id v hr hans bir tinlikl zldikd Allahdan, Onun rhmt v ltf vasitlrindn yardm dilyrk, dua edib, yalvarmaqla Allahn diqqtini zmz clb edk. Allah-taala bu hqiqti bel byan edir: --------------Sh. 70. De: gr sizin duanz olmasa, Rbbim siz etina etmz.2 eytann vsvslrindn nicat tapb, qflt yuxusundan oyanmamz n Allah-taaladan sonra Peymbrdn (s) v imamlardan kmk istmliyik. Qur`an aylrini tilavt etmk v ya eitmk, yaradl v bu kimi digr msllr barsind nazil olan aylr zrind dnmk insann vcudunda hazrlq ruhiyysi yaradr. lahi czb nuru onun sorana glrk onu qflt yuxusundan, xyallardan v eytan vsvslrindn xilas edib, z hqiqtin qaytarr. Diqqt yetirin ki, Qur`anikrim hr bir blmnd insan n hidaytlr, xatrlamalar, xbrdarlqlar v qorxutmalar qrar vermidir. Hr ks smimi qlbl Qur`andan yapb, haqq Allahn klamlar zrind dns, bu (ilahi klamlar, iarlr v rmzlr) onun hqiqt atmasna gtirib xaracaqdr. nc yol: Btn hallarda qfltdn uzaq olub Allah yad edin. nki eytan hmi insan qaflt kmy alr v bu yolla insan kk-bhy, trddd dar edir. Buna gr d, znz (xtalardan) qoruyub saxlamaq zmind olun. Hr zaman myyn bhan il qflt dar olsanz, drhal Allah yad edin, Onun zabn, ne`mtlrini v mrhmtini xatrlayn, Ona pnah aparb tvb edin. raf sursinin 200-201-ci aylrind bu hqiqt iar il buyurulur: gr sn eytandan bir vsvs gls, Allaha sn. bhsiz ki, Allah (hr eyi) eidn v bilndir. Allahdan qorxanlara eytandan bir vsvs toxunduu zaman onlar (Allahn zabn, ltfn v mrhmtini) xatrlayb dnrlr v drhal (gzlri alb) grn olarlar. Dorudan da, insan eytann tlsin v vsvslrin salan qfltdir. Onun lamtlrindn biri d kk-bhy, iztiraba v trddd dar olmaqdr. Baqa szl, haqdan qafil olub, onu unutman m`nas budur ki, insan z batinind Allah-taalan yaddan xarb, Onu yad etmkdn qafil olsun v srgrdan vziyytd qalaraq, n edcyini bilmsin. eytan mhz bu yollarla insann qlbin daxil olub vsvs edir, onu haqq yoldan uzaqladrr. mam Sadiq () bu hqiqt iar il buyurmudur: Hqiqtn, qflt eytann ovla, hr bir blann, bdbxtliyin balanc v btn hicablarn sbbidir.3 Qflt eytan trfindn olduu n, qflt zaman insann dostu v rk yolda da yalnz eytandr. nsan qflt kn v Allah yad etmyi unutduran mhz eytandr. Allah-taala Qur`ani-krimd buyurur: -----------------SH. 72. eytan onlara hakim olmu v Allah zikr etmyi onlara unutdurmudur...4 Bu aynin qeybi ismarc budur ki, insann fikri, qlbi v batini tamamil Allahdan uzaqlab, xyallar v gmanlar irisind qrq olsa, eytan ona hakim ksilmi, fikrini, qlbini v vcudunu zn clb etmidir ki, Rbbini yad etmkdn kindirsin. Aada qeyd olunan iki ayni hmi oxuyun v onlar haqqnda dnn: ---------------SH. 72. Hr ks Rhmann zikrindn boyun qarsa, Biz ona eytan urcah edrik v o, eytann yaxn dostu olar. eytanlar onlar doru yoldan xarar, onlar is zlrinin haqq yolda olduqlarn gman edrlr.5
1 2

Frui-kafi, 3-c cild, sh. 357. Furqan sursi, ay: 77. 3 Misbahu-rit, 24-c blm. 4 Mcadl sursi, ay: 19. 5 Zuxruf sursi, ay: 36-37. 75

mid edirik ki, nc qeyd etdiyimiz nqtlr diqqt yetirib, onlara ml etmkl kk-bh v trdddlriniz rahatlq v sabitqdmliy evrilck. Hyatda hmi uurlu v ad olmanz arzu edirik! ***

76