‫ٰ‬

‫ﻚ ﺴ ﺤﻮن) ‪،‬آ ‪(40،‬‬

‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﰻ ِﰲ ﻓﻠ ٍ‬
‫ُ‬

‫ر‬ ‫ار‬ ‫م)ا ام (ا ا‬

‫ر ِز ت‬

‫و‬
‫ا‬

‫ﻟﯿﻒ‬

‫ّٰ‬
‫م ورؒ‬ ‫ا‬
 ‫ٰا‬ ‫ا ا‬

‫ض‬ ‫ِ‬ ‫اورا‬ ‫با‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫ا زت‬ ‫و‬ ‫نا‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫دہ ا‬ ‫ا ا دہوا‬

‫‪/‬ر ِز ت‬ ‫و‬ ‫™ م ب‬
‫ا‬ ‫™‬
‫‪2020‬ء‬ ‫ِ م‬ ‫™ا‬
‫‪1100‬‬ ‫اد‬ ‫™‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ى ءا‬ ‫™ ز‬
‫‪ ،‬ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫™‬
‫ام‪ ،‬ارہڈو ن‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫از‬ ‫™‬

‫ن ا‬
 ‫ﻣﻠﻨﮯﮐﮯﭘﺘﮯ‬

‫ام‪ ،‬ارہڈو ن۔‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫‪.1‬‬

‫ا ۔‬ ‫ل‪ ،‬زار‪،‬‬ ‫د ل‬ ‫‪ .2‬ا‬

‫ہ۔ ن‪0997304708:‬‬ ‫روڈ‪،‬‬ ‫ى‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫زار ام۔‬ ‫ى‪،‬‬ ‫ڈ ا‬ ‫‪.4‬‬
‫ہ۔‬ ‫روڈ‬ ‫ى رٹ‪،‬‬ ‫ن‬ ‫‪.5‬‬
‫آ د۔‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ر‬ ‫‪،‬زر‬ ‫‪،‬اڈا‬ ‫‪ .6‬ا‬
‫ر۔‬ ‫روڈ‬ ‫‪37‬‬ ‫دارا‬ ‫‪.7‬‬
‫۔‬ ‫زىروڈ ر‬ ‫ك بؤ‬ ‫ى ٰا‬ ‫‪.8‬‬
‫اردو زار ر۔‬ ‫ز‪33،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫ٹ۔‬ ‫‪ ،‬نروڈ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ ،‬ان وش‬ ‫ہ‬ ‫ر ا‬ ‫‪.10‬‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪1‬‬ ‫ا ب‬ ‫‪.1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪3‬‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫‪.3‬‬
‫‪4‬‬ ‫ِ‬
‫ض‬ ‫‪.4‬‬
‫‪9‬‬ ‫(‬ ‫ا ر ّ)‬ ‫‪.5‬‬
‫‪11‬‬ ‫ہ‬ ‫رفو‬ ‫‪.6‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪.7‬‬
‫‪21‬‬ ‫آت‬ ‫م وى‬ ‫)ا (‬ ‫‪.8‬‬
‫‪21‬‬ ‫ے ا ل د ت‪:‬‬ ‫و‬ ‫‪.1‬‬ ‫‪.9‬‬
‫‪23‬‬ ‫د ‪:‬‬ ‫ف‬ ‫آ ن‬ ‫ن‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪.10‬‬
‫‪25‬‬ ‫ں ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪ .3‬رجاور‬ ‫‪.11‬‬
‫‪26‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫‪ .4‬ا ن‬ ‫‪.12‬‬
‫‪27‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ىآ‬ ‫ب ب‬ ‫‪.5‬‬ ‫‪.13‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫‪.14‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ار نِ ا م‬ ‫و‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪.15‬‬
‫‪33‬‬ ‫اورا اد ‪:‬‬ ‫‪ -2‬ى‬ ‫‪.16‬‬
‫‪38‬‬ ‫ہ‬ ‫ت‬ ‫ں‬ ‫ِ ت‬ ‫)ب(‬ ‫‪.17‬‬

‫أ‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪38‬‬ ‫رفِ ت‪:‬‬ ‫‪.18‬‬
‫‪38‬‬ ‫ا ٰ ذر ‪:‬‬ ‫رو ‪،‬‬ ‫ت‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪.19‬‬
‫‪39‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا حاورا‬ ‫ا ں‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪.20‬‬
‫‪41‬‬ ‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫‪ -3‬ا ِ رپ‬ ‫‪.21‬‬
‫ت‪44 :‬‬ ‫تو‬ ‫ا ں‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪.22‬‬
‫‪47‬‬ ‫رو ‪:‬‬ ‫نا‬ ‫ا‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪.23‬‬
‫‪49‬‬ ‫و ت‪:‬‬ ‫نا‬ ‫ِ‬ ‫‪-6‬‬ ‫‪.24‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪:‬‬ ‫و‬ ‫ء‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫‪-7‬‬ ‫‪.25‬‬
‫‪52‬‬ ‫تا ح‬ ‫ِ‬ ‫‪.26‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ ْ ِ ْ ُ ْ ِ َْ ِ َ ْ‬
‫‪54‬‬ ‫ِ ا ْ َ ْاد‬ ‫ا ْ ْد‬ ‫باول‪:‬‬‫ِ‬ ‫‪.27‬‬
‫‪54‬‬ ‫ّ‬ ‫و دت‪ ،‬ت‪ ،‬تاورو ِ‬
‫ت ىﷺ‬ ‫‪.28‬‬
‫‪55‬‬ ‫ِز ‪:‬‬ ‫ب‬ ‫ا ى‬ ‫‪.29‬‬
‫‪56‬‬ ‫‪:‬‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫‪.30‬‬
‫‪58‬‬ ‫آپﷺ ر ِوِ ل‬ ‫‪.31‬‬
‫‪59‬‬ ‫آپﷺ ر ِو دت‬ ‫‪.32‬‬
‫‪62‬‬ ‫ِد وى‬ ‫مِ ى‬ ‫‪.33‬‬
‫‪62‬‬ ‫‪.34‬‬

‫ب‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪63‬‬ ‫بدوم‪ :‬اَ ْ َ ُ ا ْ َ َ ْل ِ ُر ْؤ َ ِ ا ْ ِ َ ْ ْل‬ ‫‪.35‬‬
‫‪63‬‬ ‫(‬ ‫ا‬ ‫لاوراس‬ ‫)رؤ‬ ‫‪.36‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.37‬‬
‫‪66‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.38‬‬
‫‪68‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫‪.39‬‬
‫‪69‬‬ ‫ا ‪:‬‬ ‫ل ا‬ ‫رؤ‬ ‫‪.40‬‬
‫‪70‬‬ ‫ىا ع‪:‬‬ ‫‪.41‬‬
‫‪74‬‬ ‫نا ع‪:‬‬ ‫ر‬ ‫‪.42‬‬
‫‪74‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ر ‪ ،‬وى‬ ‫‪.43‬‬
‫‪75‬‬ ‫ا ل‬ ‫زاوردور‬ ‫د‬ ‫‪.44‬‬
‫‪76‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫‪.45‬‬
‫‪78‬‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫آ تو‬ ‫‪.46‬‬
‫‪85‬‬ ‫ا ر(‬ ‫ب‬ ‫دو ارخ)‬ ‫‪.47‬‬
‫‪89‬‬ ‫ا ال ء از‬ ‫‪.48‬‬
‫‪89‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫‪.49‬‬
‫‪91‬‬ ‫در ت‪:‬‬ ‫ت‬ ‫‪.50‬‬
‫‪91‬‬ ‫‪:‬‬ ‫دت‬ ‫د رد‬ ‫ت ا ف‬ ‫‪.51‬‬

‫ج‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪94‬‬ ‫‪:‬‬ ‫در‬ ‫‪.52‬‬
‫‪95‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫‪.53‬‬
‫‪95‬‬ ‫ہ(‬ ‫ں‬ ‫)رؤ ِ ل‬ ‫‪.54‬‬
‫‪97‬‬ ‫)‪:(New Moon‬‬ ‫‪.55‬‬
‫‪97‬‬ ‫و ِد ‪:‬‬ ‫‪.56‬‬
‫‪98‬‬ ‫ا نِ رؤ ‪:‬‬ ‫‪.57‬‬
‫‪98‬‬ ‫ٹ‪:‬‬ ‫‪.58‬‬
‫‪98‬‬ ‫و ِعرؤ ‪:‬‬ ‫‪.59‬‬
‫‪100‬‬ ‫رت‪:‬‬ ‫‪.60‬‬
‫‪102‬‬ ‫ا ال‬ ‫و‬ ‫رؤ‬ ‫‪.61‬‬
‫‪103‬‬ ‫؟‬ ‫مد‬ ‫م رؤ‬ ‫ا‬ ‫‪.62‬‬
‫‪105‬‬ ‫ل‪:‬‬ ‫ىﷺ ا‬ ‫‪.63‬‬
‫‪106‬‬ ‫ل‪:‬‬ ‫ا‬ ‫َ ُِروا‬ ‫‪.64‬‬
‫‪109‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ل‬ ‫‪.65‬‬
‫‪111‬‬ ‫ءو ء آراء‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫ب م‪ :‬ا‬ ‫‪.66‬‬
‫‪112‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا ا‬ ‫‪.67‬‬
‫‪112‬‬ ‫۔‬ ‫ء آراء‬ ‫اس‬ ‫‪.68‬‬

‫د‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪120‬‬ ‫ٴ‬ ‫ا ف‬ ‫ا ِف‬ ‫‪.69‬‬
‫‪125‬‬ ‫؟‬ ‫دن‬ ‫ا‬ ‫رىد‬ ‫‪.70‬‬
‫‪127‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا ِف‬ ‫‪.71‬‬
‫‪129‬‬ ‫ء‬ ‫وۃا‬ ‫تِ‬ ‫ِ‬ ‫‪.72‬‬
‫‪131‬‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ن رؤ‬ ‫‪.73‬‬
‫‪132‬‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ف رو‬ ‫‪.74‬‬
‫‪132‬‬ ‫ار ن‬ ‫‪.75‬‬
‫‪133‬‬ ‫ا و ا‬ ‫‪.76‬‬
‫‪134‬‬ ‫ں‬ ‫‪.77‬‬
‫‪135‬‬ ‫ا ن‪:‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫‪.78‬‬
‫‪136‬‬ ‫ا ت‪:‬‬ ‫اورار ن‬ ‫‪.79‬‬
‫‪137‬‬ ‫ا ر‪:‬‬ ‫اور‬ ‫‪.80‬‬
‫‪137‬‬ ‫؟‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫‪.81‬‬
‫‪138‬‬ ‫؟‬ ‫ں‬ ‫دى ب رؤ‬ ‫‪.82‬‬
‫‪140‬‬ ‫ا ط‪:‬‬ ‫‪.83‬‬
‫‪140‬‬ ‫اور‬ ‫ا رات‬ ‫ا رات ار ز‬ ‫‪.84‬‬
‫‪141‬‬ ‫و ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪.85‬‬

‫ه‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪142‬‬ ‫ف رروا ‪:‬‬ ‫ں‬ ‫‪.86‬‬
‫‪144‬‬ ‫نرؤ‬
‫ا ِ‬ ‫‪.87‬‬
‫‪145‬‬ ‫ا ‪:‬‬ ‫‪.88‬‬
‫‪147‬‬ ‫ازا ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪.89‬‬
‫‪148‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫‪.90‬‬
‫‪151‬‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫‪.91‬‬
‫‪172‬‬ ‫ا‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬ ‫ب رم‪:‬‬ ‫‪.92‬‬
‫‪172‬‬ ‫ّ (‬ ‫ِ‬ ‫)‬ ‫‪.93‬‬
‫‪178‬‬ ‫م‬ ‫‪.94‬‬
‫‪178‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.95‬‬
‫‪179‬‬ ‫دا ہ‬ ‫‪.96‬‬
‫‪180‬‬ ‫ام) ارہ(‬ ‫ا‬ ‫‪.97‬‬
‫‪180‬‬ ‫‪.98‬‬
‫‪180‬‬ ‫رو اں‬ ‫‪.99‬‬
‫‪180‬‬ ‫‪.100‬‬
‫‪182‬‬ ‫‪:‬‬ ‫دو ا‬ ‫‪.101‬‬
‫‪183‬‬ ‫م‪:‬‬ ‫وا‬ ‫روں‬ ‫‪.102‬‬

‫و‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪183‬‬ ‫) ٹ(‪:‬‬ ‫‪.103‬‬
‫‪185‬‬ ‫ءا ُ ٓء‬ ‫ءا َ ٓء‬ ‫ا‬ ‫‪.104‬‬
‫‪185‬‬ ‫م‬ ‫ى‬ ‫رج‬ ‫رج‬ ‫زاو‬ ‫‪.105‬‬
‫‪185‬‬ ‫ا ّول‪:‬‬ ‫‪.106‬‬
‫‪186‬‬ ‫‪.107‬‬
‫‪188‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.108‬‬
‫‪189‬‬ ‫ا ‪:‬‬ ‫‪.109‬‬
‫‪189‬‬ ‫ض ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪.110‬‬
‫‪189‬‬ ‫ل‪:‬‬ ‫‪.111‬‬
‫‪193‬‬ ‫ا‬ ‫ا ٰ‬ ‫ار دا‬ ‫‪.112‬‬
‫‪193‬‬ ‫ہ‬ ‫ورں‬ ‫را‬ ‫د‬ ‫‪.113‬‬
‫‪194‬‬ ‫دو ا ى۔‬ ‫‪:‬ا‬ ‫ل دو‬ ‫‪.114‬‬
‫‪196‬‬ ‫ب‬ ‫و ن ِ‬ ‫‪.115‬‬
‫‪198‬‬ ‫ى ل اور ر‬ ‫‪.116‬‬
‫‪198‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫‪.117‬‬
‫‪200‬‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ى ل‬ ‫‪.118‬‬
‫‪200‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.119‬‬

‫ز‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪200‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.120‬‬
‫‪204‬‬ ‫م‬ ‫دن‬ ‫ع‬ ‫‪.121‬‬
‫‪205‬‬ ‫م‬ ‫دن‬ ‫ر‬ ‫آ ہ‬ ‫‪.122‬‬
‫‪206‬‬ ‫ا‬ ‫ِ ٰ‬ ‫ا‬ ‫ب ‪:‬‬ ‫‪.123‬‬
‫َ‬
‫‪206‬‬ ‫(‬ ‫) ِ ا‬ ‫‪.124‬‬
‫‪206‬‬ ‫رف‪:‬‬ ‫ز‬ ‫‪.125‬‬
‫‪209‬‬ ‫ود‬ ‫ِر‬ ‫ا ا‬ ‫‪.126‬‬
‫‪209‬‬ ‫(‬ ‫ڈ‬ ‫)ا‬ ‫‪.127‬‬
‫‪210‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ِط لا اور ضا‬ ‫‪.128‬‬
‫‪212‬‬ ‫ا ات‪:‬‬ ‫رى‬ ‫ز‬ ‫‪.129‬‬
‫‪214‬‬ ‫(‪:‬‬ ‫رہ) م‬ ‫‪.130‬‬
‫‪214‬‬ ‫(‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ردہ)‬ ‫‪.131‬‬
‫‪215‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪.132‬‬
‫‪216‬‬ ‫د‬ ‫‪.133‬‬
‫‪217‬‬ ‫ب د‬ ‫آ‬ ‫‪.134‬‬
‫‪218‬‬ ‫‪:‬‬ ‫ز ِآب‬ ‫‪.135‬‬
‫‪219‬‬ ‫آ دى‬ ‫د‬ ‫‪.136‬‬

‫ح‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫رٹ‪221 :‬‬ ‫ن آ دى‬ ‫دم رى‬ ‫‪2017‬‬ ‫‪.137‬‬
‫‪222‬‬ ‫‪ 10‬ے‬ ‫ظ د‬ ‫آ دى‬ ‫‪.138‬‬
‫‪223‬‬ ‫ى ى‬ ‫ظ د‬ ‫ر‬ ‫‪.139‬‬
‫‪224‬‬ ‫ت‬ ‫‪.140‬‬
‫‪225‬‬ ‫ٰ‬ ‫ِ رى‬ ‫‪.141‬‬
‫‪226‬‬ ‫‪.142‬‬
‫‪226‬‬ ‫ا ِا‬ ‫‪.143‬‬
‫‪227‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪.144‬‬
‫‪228‬‬ ‫‪.145‬‬
‫‪229‬‬ ‫(‬ ‫آ ِ ر ) ِ‬ ‫‪.146‬‬
‫‪230‬‬ ‫ف‬ ‫ِ‬
‫رت‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫ى‪،‬‬ ‫‪.147‬‬
‫‪231‬‬ ‫ن‬ ‫ِ‬
‫رت‬ ‫ى ٰ‪،‬‬ ‫‪.148‬‬
‫‪232‬‬ ‫(‬ ‫م ﷺ) ِ‬ ‫‪.149‬‬
‫‪233‬‬ ‫ت‬ ‫‪.150‬‬
‫‪233‬‬ ‫م ورر ا‬ ‫و ِا ل‬ ‫‪.151‬‬
‫‪234‬‬ ‫ۃ‬ ‫ۃا‬ ‫ا‬ ‫‪.152‬‬
‫‪235‬‬ ‫ء‬ ‫‪.153‬‬

‫ط‬
 ‫ات‬ ‫ر‬
‫‪236‬‬ ‫ت ا ا ِ ِر‬ ‫اَز رِ‬ ‫‪.154‬‬
‫‪237‬‬ ‫درو ا‬ ‫‪.155‬‬
‫‪237‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.156‬‬
‫‪237‬‬ ‫)اردو(‬ ‫‪.157‬‬
‫‪236‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫و وح‬ ‫‪.158‬‬
‫‪238‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪.159‬‬
‫‪239‬‬ ‫)اردو(‬ ‫‪.160‬‬
‫‪239‬‬ ‫ت‬ ‫‪.161‬‬

‫ي‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا‬ ‫ا ا‬

‫اﻧ ﺴﺎب‬

‫ت‬ ‫‪ ،‬ر‬ ‫ادب‬ ‫ى‬ ‫ت‬ ‫ار نِ‬

‫م‪،‬ا ذ م‬ ‫‪،‬وا‬ ‫ِد‬ ‫‪،‬‬

‫ر ا‬ ‫م ور‬ ‫ت‬
‫اور‬

‫م‬ ‫ہوا ب‬ ‫ا‬

‫و‬ ‫و و‬ ‫اس‬

‫ا‬ ‫ا‬ ‫ہ‬

‫ا‬ ‫ا‬ ‫دم‬

‫‪1‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ﺗﻘﺮﯾﻆ‬
‫از‬
‫ا‬ ‫زا ا ا ىدا‬ ‫ا م‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا ما ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ا ا‬ ‫اد‬ ‫ا‬ ‫ۃا م‪،‬ڈا‬ ‫ا‬
‫ﺴﻤﺎو ِ‬ ‫ِ‬
‫اور‬ ‫ات َو ْاﻷَ ْر ِ‬
‫ض“‬ ‫” َوﻳَـﺘَـ َﻔ ﱠﻜ ُﺮو َن ﻓﻲ َﺧﻠ ِْﻖ اﻟ ﱠ َ َ‬ ‫آن‬
‫ر‬ ‫اوراس‬ ‫وہ ت‬ ‫اس ت ذ‬ ‫ت‬ ‫او ا ب‬
‫رےار ب و‬ ‫وع‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫دور‬ ‫ا ى‬ ‫ا‬ ‫ِ‬ ‫ہ آر اور‬ ‫وز‬
‫ں‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫رے ِم‬ ‫و‬ ‫اس‬
‫۔‬ ‫را درس‬
‫رہ‬ ‫ود‬ ‫ب ذوق ا ادى‬
‫ا ِ‬ ‫اب‬
‫ز دہ‬ ‫ورت وا د‬ ‫‪،‬اس‬ ‫دور‬ ‫دور‬ ‫آج‬ ‫‪،‬‬
‫ل آ‬ ‫ل‬ ‫ا اف‬ ‫د‬ ‫ھر‬ ‫‪،‬اور‬
‫م‬ ‫اس ا‬ ‫ر دو رہ‬ ‫ار‬ ‫اور‬ ‫ت‬
‫و دار ۔‬
‫“‬ ‫”‬ ‫ا‬ ‫دو‬ ‫رے‬
‫اس ا س ا‬ ‫رذ ہ‬ ‫ت‬ ‫ان‬
‫۔آ‬ ‫از اورز دہ ز دہ ں‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬
‫ا ا‬ ‫ا ا غ‬ ‫ى‬ ‫رزا ا ا ى‪،‬‬ ‫ا‬

‫‪26/3/2020‬‬

‫‪2‬‬
 ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫اﻠﺮﺣﯿﻢ‬ ‫ﺑﺴﻢ ِ ٰ‬
‫ﷲ اﻠﺮﺣﻣﻦ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫واﻠﺘﺸﮑﺮ‬
‫ٓ‬
‫ﮐﻟﻣۃ اﻠﺘﮭﻨﺌۃ‬
‫)اﻠﺤﺎﻓﻆ ﻓﻀﻞ اﻠﮩﺎدي ﻤﻦ اﻻﺋﻲ ﮬﺰارە(‬

‫ْ‬ ‫ٰ‬ ‫ْ‬

‫َو َﺻﻟ ْﯿ َﻨﺎ َﻋﻟﯽ َﺧ ْﯿ ِﺮ اﻻ َﻧ ٖﺎم‬ ‫ﷲ ِﻓ ْﯽ َﺑ ْﺪ ِء اﻠ َﮑ َﻼ ٖم‬ ‫َﺣﻣ ْﺪ َﻧﺎ َ‬
‫َ ِ‬
‫ْ‬ ‫َﻋ ٰﻟﯽ ا ْﺻ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎب َﻤ ْﻮ َﻻ َﻧﺎ اﻠ َﺠ ِﻣ ْﯿ ٖﻞ‬ ‫ﺤ‬ ‫َ‬
‫ﷲ اﻠﺠ ِﻟ ْﯿ ٖﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ٌ‬
‫ﻓ ِﺮﺿ َﻮان ّ ِﻤ َﻦ‬ ‫ْ‬
‫َﺗ َﻨﻮ َر ﻤ ْﻦ ِ ُﺟ ُﮭ ْﻮدﮬ ُﻢ ْاﻠﺤ َﺠﺎزٗ‬ ‫ﷲ َﻓ ُﺎز ْوا‬
‫ْ َ‬
‫ُﮬ ُﻢ اﻻ ْﺳﻼ ُف ِﻋ ْﻨ َﺪ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎب‬‫ٍ‬ ‫ﯿ‬‫َ‬ ‫ﺗ‬ ‫ار‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ﻼ‬
‫َ‬
‫ﺑ‬‫ِ‬
‫ُ‬
‫ﺎل‬ ‫ﺒ‬ ‫َ‬ ‫ﺠ‬
‫ِ‬ ‫اﻠ‬
‫ْ‬
‫ﺎ‬‫ﻧ‬ ‫ا َﮐﺎﺑ ُﺮَ‬
‫ِ‬ ‫َﺗ َﻟﻘـﯽ ِﻤ ْﻨ ُﮭ ٗﻢ ِﻋ ْﻟ َﻢ ْاﻠ ِﮑـ َﺘ ٖ‬
‫ﺎب‬
‫َو َﮐ ُﺎﻧ ْﻮا ِﻠ ْﻟ ُﮭ ٰﺪی ِﻤ ْﻦ ِﺻ ْﻐﺮ ِﺳﻦّ‬ ‫َو َﻓ َﺎق َﻤ َﺸﺎ ِﯾ ِﺨ ْﻲ ِﻓﯽ ُﮐ ّ ِﻞ َﻓ ٍّﻦ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ْ‬
‫ﷲ َﻧ ْﺠ ُﻟ ُﮭ ُﻢ ْاﻠ ُﻣ َﻮ ّﻗﺮْ‬ ‫ِ‬ ‫َﺣ ِﺒ ْـﯿ ُـﺐ‬ ‫ُ َ ُ َ ْ َو ْ ‪1‬‬
‫َو َﮐ َﺎن ِﻤ َﻦ اﻠ ِﮑ َﺮ ِام ﻏﻼم ﺳﺮ ر‬
‫ْ ٰ‬
‫ِﮐـ َﺘ ًﺎﺑﺎ َﺷﺎ ُﻧ ٗﮧ َﺑ ْﺪ ٌر َﻋ ِﺠ ْﯿ ٌﺐ‬ ‫َﻓ َﺼﻨ َﻒ َﺷ ْﯿ ُﺨ َﻨـﺎ اﻠ َﻣ ْﻮﻠﯽ ﺣ ِﺒﯿﺐ‬
‫َ ْ ٌ‪2‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬
‫ﻠ َﻘ ْﺪ َﺳﮭﻟ َﺖ ِﻋﻟ ًﻣﺎ َﯾ َﺎﻋ ِﻘ ْﯿ ٗﻞ‬ ‫اﻠﻨ ِﺒ ْﯿ ٗﻞ‬ ‫َﮬ ِﻨ ْﯿﯫ اﯾ َﮭﺎ اﻠﺸ ْﯿ ُﺦ‬
‫َو َﺑ َﺎر َک ِﻓ ْﯿ ُﮑ ٗﻢ َرب اﻠﺴ َﻣ ٖﺎء‬ ‫ّ َ ٖ‪4‬‬ ‫ْ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫اﻠﻀﯿﺎء‬ ‫َو ُﺷﮑ ًﺮا ِﻠﻟﺴ ِﻌ ْﯿ ِﺪ‪َ 3‬ﻤ َﻊ ِ‬
‫َﺗ َﻌﺎﻠ ْﻮا َﻧ ْﺴ َﺘ ِﻔ ْﺪ َﻗ ُﺮ َب اﻠ َﻣ َﺮ ٗام‬ ‫ُﯾ َﻨ ِﺎد ْي َﻓ ْﻀ ُﻞ َﮬ ٍﺎد‪َ 5‬ﯾﺎ ِﮐ َﺮ ٗام‬
‫ْ‬
‫ا ٰری ” َﻓ ْﻀ َﻞ اﻠ َﻣ ِﺘ ْﯿ ِﻦ‪ِ “ 6‬ﻤ َﻦ اﻠﺮ ِﺷ ْﯿ ٖﺪ‬ ‫ِﻠ َـﺘﺎ ِر ْﯾ ِﺦ اﻠﻄ َﺒ َﺎﻋ ِۃ ِﻤ ْﻦ َﺟ ِﺪ ْﯾ ٍﺪ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫َﻋ َﻟﯽ َﻤ ِﺎﺣﯽ اﻠﻀﻼ ِل ُﮬ َﻮ اﻠ ُﻣ َﮑﺮ ْم‬ ‫ﷲ َد ْو ًﻤ ُﺎﺛﻢ َﺳﻟ ْﻢ‬ ‫ُ‬ ‫َو َﺻﻟﯽ‬

‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫م ورؒ‬ ‫ل‬ ‫لوا‬ ‫ا‬ ‫ا ‪،‬‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪1‬۔ا ذ ا‬

‫آ ۔‬ ‫ا‬ ‫‪۱۴۱۷‬ھ‬ ‫ا‬

‫آ ۔‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫لوا‬ ‫‪ ،‬رسا‬ ‫‪،‬ا ذا‬ ‫ہو‬ ‫‪2‬۔‬
‫م ت‬

‫ر۔‬ ‫ا‬ ‫ر‪ ،‬و‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫‪3‬۔‬

‫دارا م ا ۔‬ ‫آ ‪،‬‬ ‫ا ‪،‬‬ ‫ءا‬ ‫‪4‬۔ ادر م‬
‫ا ا ۔‬ ‫ا ا غ‬ ‫ى‬ ‫ۃ ا م‪،‬‬ ‫‪ ،‬دمِ ر‬ ‫ا دي‪ ،‬ىآ‬ ‫‪5‬۔‬
‫م‪َ ”:‬ﻓﺿْ ُل ْاﻟ َﻣ ِﺗ ْﯾ ِن “‪1441=531+910” :‬ھ“‬ ‫‪ -6‬دۂ ر‬

‫‪3‬‬
 ‫ِض‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِ‬
‫ض‬
‫‪---‬‬ ‫‪---‬‬
‫اس‬ ‫ر ا‬ ‫ب‬
‫‪،‬ا‬ ‫ا س ا‪،‬اس ا‬ ‫ا ں‬ ‫‪،‬‬ ‫س‬
‫ں‬ ‫اس‬ ‫ع‬ ‫ں‬ ‫ح ا‬
‫د‬ ‫ا ف‬ ‫ء ام‬ ‫ح‬ ‫‪،‬ا‬ ‫زاو‬
‫ا ف‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫را‬ ‫از اور‬
‫۔‬ ‫ورى ا‬ ‫اس‬ ‫۔اس‬ ‫ا‬ ‫ت‬
‫ل اوران‬ ‫آت ا‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ا ف‬ ‫ا‬ ‫اد‬ ‫اس‬ ‫اد‬ ‫ا‬
‫دو ں‬ ‫اس‬ ‫د‬
‫“‬ ‫۔ ”ا ف‬ ‫ا ازہ‬ ‫ا‬ ‫ت اور‬ ‫اں ر‬ ‫اورا ف‬
‫وہا‬ ‫ا ر‬ ‫ںا ف‬ ‫ا ف‬ ‫۔‬ ‫عا ا‬ ‫اس‬
‫ا فاورد آ‬ ‫ارد‬ ‫رؤ‬ ‫رے‬ ‫رؤ‬
‫ص‬ ‫د ب اد ا ا‬ ‫۔اس‬ ‫د ا ف‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ر د‬ ‫ا‬
‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫اور‬ ‫ح د‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫رےدو‬ ‫ان ا‬
‫اور‬ ‫ذوق‬ ‫ان‬ ‫ب‬
‫۔ آج‬ ‫ر‬ ‫ا ِ‬ ‫اس ب‬

‫‪4‬‬
 ‫ِض‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ونِ او ٰ‬ ‫ل اوراس ا م‬ ‫آج رؤ‬ ‫ا ا‬ ‫دور ا ں‬

‫۔‬ ‫آ‬ ‫اب وم‬ ‫ل ‪،‬وہ‬
‫د‬ ‫د اداروں اور ودے‬ ‫اور ا‬ ‫ا‬ ‫ے‬ ‫ا‬
‫ا ِ‬ ‫ا‬ ‫اس ح‬ ‫اس ا م ر‬ ‫ں‬ ‫ت‬
‫(‬ ‫۔)ا‬ ‫ر‬ ‫وع ااوراس د‬ ‫آ‬
‫اور ت و ہ‬ ‫‪،‬روزہ‪ ، ،‬ر‬ ‫ا‬ ‫رے د‬ ‫اس‬
‫ف‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫‪،‬‬ ‫اس‬
‫ر‬ ‫با ذ‬ ‫ف رے ۔‬ ‫اوراس‬ ‫ز دہ‬
‫ں۔‬ ‫ف دو رہ‬ ‫اس ا از ہ‬ ‫اور ا‬ ‫ر‬
‫ت‬ ‫ءاور ءِد‬ ‫رے‬ ‫آج‬ ‫دو ا‬
‫اوراس‬ ‫ر‬ ‫وہ ت ان‬ ‫ا ں‬
‫ب‬ ‫ى‬ ‫ء‬ ‫‪،‬‬ ‫ے‬
‫رى أت اور‬ ‫اوران ء ا وہ ا‬ ‫ہ‬ ‫ؤں‬ ‫ا‬
‫ارش‬ ‫۔ا‬ ‫ا از‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫۔‬ ‫ل د‬ ‫و‬ ‫اس ب‬
‫ِ م‬ ‫۔ اب ا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ب درا‬
‫ا اب‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ا‬ ‫دا‬ ‫اس‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫اور ب‬
‫ر ِ و دت اور آپ‬ ‫ﷺ‬ ‫ا‬ ‫باول ‪ :‬اس‬
‫وں‬ ‫ّ‬ ‫ار ل‪ ،‬تاور ت ار‬
‫۔‬ ‫د ا‬ ‫ں‬ ‫ا ثاور‬ ‫د‬

‫‪5‬‬
 ‫ِض‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا الِ ء ذ‬ ‫رؤ ِ ل‬ ‫ا‬ ‫بدوم ‪:‬‬

‫از‬ ‫ّ د‬ ‫ان ءِ ام‬ ‫ا ال‬ ‫اسا‬
‫حو ِ‬
‫دت اور ر ّو ِ ل‬ ‫۔ا‬ ‫ّ‬ ‫را ا ال‬
‫وا‬ ‫ا ر‬ ‫ر ّو ِ ل‬ ‫رو‬ ‫ا وا ل ن‬
‫۔‬
‫۔ اِس‬ ‫ع‬ ‫ا ِف‬ ‫ب م ‪ :‬اس‬
‫۔ اس‬ ‫ہ‬ ‫ٴ‬ ‫ا ف اور‬
‫ت‬ ‫" اور "‬ ‫"‪ " ،‬وۃ ا‬ ‫۔ "دار ا م د‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫ادب‬
‫۔ اس‬ ‫د‬ ‫ر ورت ا‬ ‫ذ ہ‬ ‫"‬ ‫ا‬
‫اور‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫۔اِس ب آ‬ ‫ورى د‬ ‫ت‬ ‫ق‬ ‫ڈا‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ى‬
‫ں‬ ‫ا ث‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ب رم‪ :‬اس‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫اورزاو ار عِ‬ ‫ن ۔دا ہ‬
‫را ر‬ ‫اور ى‬ ‫ہ‬ ‫ور‬ ‫روں‬ ‫اس ب‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫آ ناور‬ ‫ان‬
‫ورىا ث ۔ ا ادو ر‬ ‫ِ ا‬ ‫ب ‪ :‬اس‬
‫ن‬ ‫ا‬ ‫۔ ِط لا و ضا‬ ‫ں‬ ‫ورىا‬
‫ى‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫۔آ ِ ب‬
‫اور ِ‬ ‫‪ِ ،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫۔ان ‪ِ ،‬‬ ‫زاو ں‬

‫‪6‬‬
 ‫ِض‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِ‬ ‫ے‬ ‫اور ا ء ر‬ ‫‪،‬‬ ‫۔‬ ‫ا‬

‫۔‬ ‫ِ‬ ‫ضِ‬
‫ہ‬ ‫وہ ےا ِد م ا‬ ‫اس ِ‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ح‬ ‫۔ اِ‬ ‫دى‬ ‫ر‬ ‫ر ا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ر ں‬
‫ڑ ۔‬ ‫ت‬ ‫اور‬ ‫س‬ ‫ے‬ ‫باس‬ ‫ى‬
‫ن‬ ‫زا ا ا ى‬ ‫ت‬ ‫اس ب‬
‫ب‬ ‫د ار‬ ‫ے‬ ‫رى‬ ‫ازا۔ اس ب‬ ‫ا ں و‬
‫ۃ‬ ‫ا ا ‪ ،‬رس‬ ‫ى‬ ‫”‬ ‫دى‬
‫ا‬ ‫و‬ ‫اداد‬ ‫ا ں ا‬ ‫ا م“ ے‬
‫ار ں۔‬ ‫‪ ،‬ان‬ ‫اس ب‬
‫و‬ ‫اور‬ ‫دو‬ ‫ے‬ ‫رى‬ ‫اِسا‬
‫ب اد‬ ‫و‬ ‫روں‬ ‫۔ ُان‬ ‫ر‬ ‫ون‬
‫۔‬ ‫د وں ا‬
‫ن‬ ‫ى ءا‬ ‫ِد ر‬ ‫ے‬ ‫اور‬ ‫ز‬ ‫اس ب‬
‫ں‬ ‫و ںاور‬ ‫۔ا ں ا‬ ‫ر‬
‫ىر ا‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫ح ےا‬ ‫دى ا‬ ‫و د اس ب م ا ّو‬
‫ا ور‬ ‫اس ِر‬ ‫(‬ ‫لا‬ ‫ا‬ ‫)‬
‫و‬ ‫م و‬ ‫رہ‬ ‫۔ا ض‬ ‫ى‬ ‫اس‬ ‫ً اس‬
‫ا ب ان‬ ‫او ِ وس‬ ‫ار ں ىد‬ ‫دل‬
‫اٰ ۔‬ ‫دو‬ ‫و و‬

‫‪7‬‬
 ‫ِض‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ّ اور ط‬ ‫ار ن‬ ‫ا ِ و‬
‫۔ا ُان‬ ‫م‬ ‫ےاو ا د‪ ،‬ےوا‬ ‫ں دو ر ں۔اِس‬
‫و‬ ‫ّ ‪،‬ا "‬ ‫ا‬ ‫د ر"‬ ‫۔ اور ُان‬ ‫غ‬
‫ت د رىر ۔‬
‫م‬ ‫د‬ ‫ں وہ‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫آ‬
‫اس‬ ‫ا‬ ‫س‬ ‫ورت‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫س‬
‫ل‬ ‫ُان ا ح‬ ‫ا زت اورد ت ۔‬ ‫ح ا ح‬
‫۔‬ ‫وں ان ءا ا‬ ‫ِ ب‬ ‫ا‬ ‫وں اورآ ہا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ہ‬
‫‪ ،‬ن‪03459484536:‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ِ‬
‫دم‬
‫‪2020،‬‬ ‫‪14‬ا‬

‫‪8‬‬
 ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫(‬ ‫)‬
‫ا ر ّ‬

‫رو ض رى‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ت‬ ‫ت اوراس‬

‫رت‬ ‫دہ اس‬ ‫ا وا‬ ‫ت‬ ‫اور‬ ‫د‪،‬‬ ‫اس‬
‫ا ا‬ ‫د‬ ‫د ‪،‬اس‬ ‫ا‬
‫دا‬ ‫ت اور‬ ‫اس‬ ‫رے‬
‫س‬ ‫ورت‬ ‫ا اد و ر‬ ‫دا ث‬ ‫ا ں‬ ‫‪،‬اور‬
‫۔‬
‫ا اد و ر‬ ‫اور‬ ‫رى‬ ‫رى ا‬ ‫ا‬
‫اس‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫س ر‬ ‫ورت‬ ‫ا‬ ‫ؤں‬ ‫د‬
‫اور د‬ ‫ا اد و ر‪،‬‬ ‫اس‬ ‫ب اب اس ا از‬
‫ں‬ ‫ں‪،‬‬ ‫۔‬ ‫لر‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫ہ‬ ‫و‬ ‫وہاس‬ ‫ا وا‬ ‫و‬ ‫۔ا‬ ‫ں رہ‬ ‫لا‬
‫۔‬ ‫ا ن‬ ‫از‬ ‫روں‬ ‫ا‬
‫ؔ‬ ‫و‬ ‫ادر م‬ ‫رى‬ ‫ا‬
‫اور‬ ‫قر ىاورژرف‬ ‫ز‬
‫ا از‬ ‫و‬ ‫اور اس ب‬ ‫ت ا‬ ‫تو‬
‫ر‬ ‫اوراس ا د‬ ‫رت‬ ‫ب ا‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬
‫وہ‬ ‫ر‬ ‫ت‪،‬‬ ‫۔ رےا ار ا ں‬
‫اس ا اف اوراس‬ ‫د‬ ‫ت اور‬ ‫ں‬ ‫۔ اس‬

‫‪9‬‬
 ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔اس‬ ‫و ا‬ ‫دے ا ں د‬ ‫ب ا‬ ‫ا‬

‫ون اور‬ ‫ان اور ان‬ ‫س ار ں۔ وہ از‬ ‫ر‬ ‫ان‬
‫و‬ ‫اور د‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫رگ‬ ‫رے‬
‫ادر م اور‬ ‫و ن ں۔اس‬ ‫دل ا ہ ا ں‬
‫در ہ‬ ‫ر‬ ‫ان رق‬ ‫زر‬ ‫اس ب‬
‫و اور‬ ‫اس ب‬ ‫و ت‬ ‫‪،‬اورا‬
‫ح‬ ‫ار ں۔ ا‬ ‫نو‬ ‫ان‬ ‫ا از‬ ‫دار‬ ‫ان‬
‫ٰ رسِ‬ ‫ى ءا‬ ‫اور‬ ‫لا‬ ‫ڈل‬ ‫ا‬ ‫ؔ‬ ‫ىر ا‬
‫ز‬ ‫ب‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫وس ان‬ ‫۔ او‬ ‫اور و‬ ‫ى‬ ‫اور وف‬
‫)آ (‬ ‫ت دار‬ ‫ان‬ ‫و‬
‫ا‬ ‫ؔ‬ ‫ا‬ ‫ہ‬
‫ا ) (‬ ‫ا‬ ‫ِ‬
‫دم‬
‫ا ام‘‘ ذىا ‪۱1433‬ء‬ ‫لوارد’’ ا‬
‫‪0997-319032/ 03459484536‬‬

‫‪10‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ہ‬ ‫رفو‬
‫ا ن‬ ‫‪،‬‬ ‫رے دو‬ ‫ا ر‬ ‫ت اور اس‬
‫ا‬ ‫۔‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫اﷲ‬
‫۔‬ ‫ادہ‬
‫‪1917‬ء‪-‬و ت‪31‬‬ ‫م ور ر اﷲ) ا‬ ‫م‬ ‫وا‬ ‫آپ‬
‫وز ك رس‬ ‫د اور‬ ‫ا‬ ‫دارا م د‬ ‫‪1996‬ء(‬ ‫د‬
‫ر ل‬ ‫دارا ء ‪،‬دارا م د‬ ‫ا‬ ‫‪1948‬ء‬ ‫۔‬
‫ا‬ ‫ا آ و‬ ‫ر ۔ ازاں ‪1952‬ء‬ ‫ت ا مد‬ ‫ِر ون‬
‫ان‬ ‫درس و ر‬ ‫اورا‬ ‫ارہ وا‬
‫ر ۔‬ ‫ِم‬
‫ص‬ ‫ر اور‬ ‫ت‬ ‫تو‬ ‫ا ربا ت ا‬
‫۔‬ ‫ص‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ص ” ت“ اوراس‬ ‫۔‬
‫ر‬ ‫د اور‬ ‫ر‬ ‫و رت‬ ‫آپ د‬ ‫ت‬
‫ب د اور‬ ‫ں آپ ان ر دہ ا‬ ‫آف‬ ‫ا‬ ‫ت‬
‫ا‬ ‫دى۔‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫ڈا‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫رت ا اورو‬ ‫ان‬ ‫اور ت‬ ‫ان اسا ح‬
‫ا ء‬ ‫ر ں‬ ‫ا اور‬ ‫آپ‬ ‫۔ ت‬
‫و‬ ‫رہ اوروہا‬ ‫آ رد‬ ‫رتاور‬ ‫ان‬
‫۔‬ ‫۔اس وہا ا س ا ر‬

‫‪11‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔اس‬ ‫ذوق‬ ‫ہ‬ ‫ز‬

‫رم‬ ‫ءا م‬ ‫آ در ۔‬ ‫و‬ ‫اور‬ ‫درس و ر‬
‫م ث اروى‬ ‫ارى ۔ ت‬ ‫ز‬ ‫ر‬
‫ر ۔‬ ‫را‬ ‫ان د‬ ‫ورت‬ ‫ر۔‬
‫ى‬ ‫رےو‬ ‫رت‬ ‫فا‬ ‫ا‬ ‫وادى ا‬
‫ام ا س‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫و اور‬ ‫و‬
‫دى‬ ‫آپ‬ ‫ڑ‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫وادى‬
‫ت‬ ‫م‪،‬‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا ب‬ ‫دارادا اورا ا ب‬
‫ا ے اور و‬ ‫آپ انِ‬ ‫ں‬ ‫ود‬ ‫آ ب ہ‬
‫۔‬ ‫ے‬ ‫ں در ن د ار‬ ‫م ام اور‬
‫۔‬ ‫ہ دل‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ر اور‬ ‫آپ‬ ‫م ام ا‬
‫ا‬ ‫ان‬ ‫ر اورو ں ا‬
‫ت‬ ‫۔ رى‪1971‬ء‬ ‫رىر‬ ‫لاور‬ ‫ا‬
‫د اور‬ ‫ث اروى ‪،‬‬ ‫ا مآ د‬ ‫ا ب‬ ‫ا‬
‫اس و‬ ‫آ ہ ۔اس‬ ‫)ا ا اے( اس ِ‬ ‫ا‬
‫روز‬ ‫۔اور‬ ‫روا ں‬ ‫ان‬ ‫ن‬ ‫ن ل‬ ‫ر‬
‫ر ‪ 12‬ورى‬ ‫را‬ ‫ز ء‬ ‫ں اور‬ ‫ں‪،‬‬
‫ر‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ل د ۔آپ اس ر‬ ‫‪1971‬ء ا‬
‫ں ا‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫۔اس‬ ‫ى‬
‫دآز‬ ‫ر اور‬ ‫ق‬ ‫م ام ا‬ ‫۔‬ ‫وع‬
‫۔‬ ‫ا ل درج ر‬ ‫ت‬ ‫م ن‬ ‫۔‬

‫‪12‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ص‬ ‫اور‬ ‫ِ ر‬ ‫ا‬ ‫ت‬

‫صا‬ ‫اور‬ ‫د ر‬ ‫ا ں‬ ‫۔اس‬ ‫و‬
‫آپ‬ ‫۔اس‬ ‫ر ا‬ ‫ا‬
‫دہ‬ ‫ر ا‬ ‫اس‬ ‫ف‬ ‫رت ا‬ ‫ز‬
‫ت‬ ‫ا ت اورا‬ ‫ت‬ ‫ف اب‬ ‫۔‬
‫دہ‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫۔ ے ارس‬
‫ا‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫۔ ت اوراس‬
‫ِر‬ ‫‪ 29‬ر‬ ‫ى‬ ‫ن اور ان ۔‬ ‫ا‬
‫ل دوران‬ ‫۔‬ ‫را‬ ‫وہا‬ ‫ا و ع‬ ‫اوراس‬
‫ہ ا‬ ‫و‬ ‫۔ا‬ ‫ل‬ ‫ان‬
‫۔‬ ‫ا را‬ ‫ان‬ ‫ورؤ ِ‬
‫ت‬ ‫ء‬ ‫وادى ا‬ ‫وف‬ ‫ام ا‬
‫ااور ر ر ﺟﺎﻣﻌ اﺳﻼﻣﯿ اﻻ ﯽ‬ ‫وں‬ ‫ء‘‘‬ ‫’’دارا‬
‫۔اب‬ ‫‪1987‬ء‬ ‫م‬ ‫وا‬ ‫اﷲ‬ ‫ا اء‬
‫اور‬ ‫ر‬ ‫ر ا‬ ‫ن روا ت‬ ‫اور‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫اروں‬ ‫ں‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫‪،‬ا فوا اف‬ ‫ا‬ ‫رو‬
‫اس‬ ‫نِ د ‪،‬‬ ‫ز‪،‬‬ ‫ر اور‬ ‫س‬ ‫نِ ِم د ا‬
‫ت‬ ‫۔اور‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫۔اﷲ‬ ‫اب ر‬
‫‪ ،‬ر اور د ت وا ح‬ ‫ادہ اس ر‬ ‫م ور ر اﷲ‬
‫۔‬ ‫ل‬

‫‪13‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫وا‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ا ں‬ ‫اس ادے‬

‫۔د ت‬ ‫د‬ ‫رے‬ ‫رت‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫و‬
‫اورذ دار ں‬ ‫“‬ ‫”‬ ‫د‬ ‫و‬
‫ء‬ ‫”‬ ‫ا ِ‬ ‫اس‬ ‫اور‬ ‫ا ۔ا‬
‫ز‬ ‫و ہ‬ ‫‪2005‬ء‬ ‫۔‬ ‫د‬ ‫ط‬ ‫ا م“‬
‫ت ا م د ۔د‬ ‫اراور‬ ‫ا اد اور‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ت‬ ‫اس‬ ‫اﷲ‬
‫اور‬ ‫ا ر‬ ‫و‬ ‫ا اور ى‬ ‫ا ث‬
‫دّ ِ‬ ‫ت ۔اس‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫۔اس‬ ‫ہ‬
‫۔‬ ‫ا ازہ‬ ‫ِ‬ ‫اورو‬
‫۔ ى‬ ‫ہو رف‬ ‫ا‬ ‫اس ب‬
‫ہ‬ ‫ا اور‬ ‫ّ ا‬ ‫دن‬ ‫ار ل‬ ‫ر و دت اور‬ ‫مﷺ‬
‫ا از ا‬ ‫اور‬ ‫زاو ں‬ ‫اس‬ ‫۔‬
‫“‬ ‫۔رؤ ِ لاور”ا ف‬ ‫و ى‬ ‫۔اور آراء‬ ‫ن‬
‫آپ‬ ‫۔ اس‬
‫ذا ال‬ ‫ءا ف‬ ‫۔اورا ف‬ ‫ہ‬ ‫اس‬ ‫رو‬
‫م‬ ‫اور‬ ‫طد‬ ‫ا وا ا ف‬
‫ح ع و وب آ ب‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ا ف‬ ‫ل‬ ‫ٖرؤ‬ ‫ى‬ ‫ق‬ ‫زوں او ت‬
‫ادف ۔‬ ‫ا ر‬ ‫ا ر‬ ‫۔‬ ‫ىاور ر‬ ‫ا‬

‫‪14‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ت‬ ‫د‬ ‫ء ام‬ ‫ا ف آراء آڑ‬ ‫اس رے‬

‫ى‬ ‫ا ر ۔‬ ‫اور ء‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫اءاڑا درا‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫۔اورا ف‬ ‫ح‬ ‫ا ض‬
‫‪،‬ا‬ ‫۔اس‬ ‫ا ا‬ ‫ِ “‬ ‫”‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ا ا ر‬ ‫ِ‬ ‫ا فِ‬ ‫ا ر‬
‫ِ‬ ‫اور‬ ‫د‬ ‫ف‬
‫دا ہ‬ ‫ں‬ ‫ں‬ ‫اور‬
‫ا از‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬ ‫اوراس‬ ‫و ہ۔‬
‫۔ ا ر‬ ‫ا از‬ ‫اور‬
‫د‬ ‫تآ‬ ‫ل‬ ‫و زوںا‬ ‫‪،‬ا ر‬
‫آ دار ۔‬ ‫ذوق‬
‫اور‬ ‫ا ر‬ ‫ل و ض اور اس‬
‫ج‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ا ں‬ ‫اس‬ ‫ا از‬
‫ب اد‬ ‫ت‬ ‫ت اور زہ‬ ‫ا اد و ر‬ ‫۔‬ ‫س‬
‫ا‬ ‫ِ‬ ‫دى ۔ا نِ رؤ ِ ل‬
‫ا ن اور‬ ‫ر‬ ‫او ت ا‬
‫۔ان ءاﷲ‬ ‫ے‬ ‫ا‬ ‫‪.‬‬
‫۔ان‬ ‫ى ذوق ر‬ ‫اور ر‬ ‫اردو‪،‬‬ ‫دو‬ ‫رے‬
‫۔ ان‬ ‫د ت در ‪،‬وا‬ ‫ت‬ ‫درى ز ن‬
‫ا ط‬ ‫ب ۔آپ ا اور ا اد آپ‬ ‫ت‬ ‫ا رو‬
‫ف‬ ‫ر اﷲ‬ ‫ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫۔آپ ا‬

‫‪15‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫وم‬ ‫آج ور‬ ‫اور ا ز ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫۔‬

‫۔‬ ‫ر‬
‫د‬ ‫شذو‬ ‫دور‘‘‬ ‫دہذو‬ ‫’’‬
‫ر‬ ‫۔اس‬ ‫ں ا ر م‬ ‫ذ و‬ ‫۔‬
‫ر‬ ‫ا د س‬ ‫و‬ ‫ں زاو ںان‬
‫و‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ں د‬ ‫ر ںو‬ ‫اس‬ ‫رہ‬ ‫ا‬
‫ب‬ ‫۔‬ ‫ں‬ ‫اﷲ‬ ‫۔ا‬
‫رے‬ ‫ُ د ازى‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫اول و‬
‫ر‬ ‫ا‬ ‫۔ رے رگ دو‬ ‫ا‬ ‫روں‬
‫ا اد‬ ‫۔ اور ا‬ ‫ڈا‬ ‫ا‬ ‫ر ا از‬ ‫ب‬
‫۔‬ ‫ذر‬ ‫ا‬ ‫و ر‬
‫‪،‬ا حاور‬ ‫و داس ب‬ ‫اور‬ ‫وش‪،‬‬
‫دى‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫د ۔ا ں ا‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫د ا ر ۔ا ا‬ ‫اور‬ ‫د ى‬ ‫ا ں‬ ‫۔ اس‬
‫۔ ا ےاس‬ ‫ر د‬ ‫اورار ب‬ ‫ا از ا‬
‫اور د‬ ‫و‬ ‫ے اور اس‬ ‫بد ا‬ ‫ع‬
‫م زارى ۔‬ ‫ا رو‬
‫ے‬ ‫‪ ،‬رف و‬ ‫اور‬ ‫را‬ ‫ا ار ‪،‬‬
‫‘‘‬ ‫اس ’’‬ ‫۔ا‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ت اور رؤ‬
‫’’ وں‬ ‫’’ا د ت‘‘‬ ‫ورت‬ ‫ا‬ ‫‘‘‬ ‫’’ ٹ‬
‫’’رب زدﻧﯽ ﻋﻠﻤﺎ‬ ‫نِ‬ ‫د ر ۔رب‬ ‫‘‘‬

‫‪16‬‬
‫ہ‬ ‫رف و‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ر ۔ا‬ ‫قوادئ و‬ ‫و‬ ‫ىﷺ‬ ‫‘‘ د‬

‫م‬ ‫۔ابا آرزو‬ ‫ىاور د ء‬ ‫اس‬ ‫ِ‬
‫ذوق ں‬ ‫ِآ‬ ‫۔اوراس ِ‬
‫اط‬ ‫ر‬ ‫تد‬
‫ِ‬
‫۔‬ ‫ماب ع ں‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫آ د‬
‫فز ہر‬ ‫ا ث‬ ‫آپ ا د‬ ‫و د‬
‫د ا ِ‬ ‫۔اوراس‬ ‫ر‬ ‫ا ور ا‬ ‫اس‬
‫۔رب‬ ‫ر‬ ‫ادا‬ ‫“‬ ‫ض‬ ‫وا ا ”‬ ‫اس‬
‫ان‬ ‫نِ د‬ ‫ا اور و زہر ۔اور‬ ‫ان درد ى‬ ‫اور‬
‫۔ا ٰ‬ ‫د‬
‫ا‬

‫(‬ ‫ا‬ ‫)ا ا‬

‫‪1441‬ھ‬ ‫ا ہ ر دىا‬

‫‪17‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ں ‪ ،‬اور اس‬ ‫ا را ن‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ت‬ ‫ا مد‬

‫اس‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ى ور ں رى ح ظر‬
‫۔ار د رى ‪:‬‬ ‫ت‬ ‫آورى وہا‬ ‫اوراس‬
‫ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ َْ‬ ‫َ‬
‫‪1‬‬
‫’’ﻓِ ْﻄ َﺮةﷲِ اﻟ ِﱵ ﻓﻄﺮ اﻟﻨﺎس ﻋﻠﳱﺎ ﻻ ﺗﺒ ِﺪﯾﻞ ِﳋﻠ ِﻖ ﷲِ‘‘‬
‫م ں‬ ‫اس‬ ‫اس ت‬ ‫)ا‬
‫۔(‬ ‫۔ا‬ ‫ا‬
‫اور‬ ‫ت ظر‬ ‫ى‬ ‫اس‬ ‫ت‬ ‫ا ن‬
‫اور‬ ‫ى‪،‬‬ ‫اس اس‬ ‫اورآ ىد‬ ‫د ا م اب ظ‬
‫ں آ دہ ں‬ ‫آ‬ ‫اوراذ ن‬ ‫ورى ۔ر ت ى‬
‫ت‬ ‫آ ۔ا‬ ‫اج‬ ‫ے‬ ‫ا‬ ‫تا‬ ‫ت‬ ‫د‬
‫‪:‬‬ ‫ن‬ ‫ﷺ اسو‬
‫» ُﰻ َﻣ ْﻮﻟُﻮ ٍد ُ ﻟَ ُﺪ َ َ اﻟ ِﻔ ْﻄ َﺮ ِة‪َ ،‬ﻓ َ َ ُاﻩ ُﳞَ ِّﻮ َداﻧِﻪِ‪ْ ،‬و ﯾُ َﻨ ّ ِ َ‬
‫ﴫاﻧِﻪِ‪ْ ،‬و‬
‫ﻪ«‪2‬‬‫ُﳝ َ ِّﺠ َﺴﺎﻧ ِ ِ‬
‫دى‪،‬‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫)‬
‫۔(‬ ‫د‬ ‫ا‬

‫‪-1‬ا وم‪،30‬آ ‪30‬‬

‫‪-2‬اﻟﺼﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎری ‪،‬ﺑﺎب ﻣﺎﻗﻴﻞ ﻓﯽ اوﻻد اﳌﺸﺮﮐﲔ ‪،‬رﻗﻢ اﳊﺪﻳﺚ‪1385‬‬
‫‪18‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔ان‬ ‫‪ ،‬ت‬ ‫اور تد‬ ‫تد‬ ‫‪،‬‬ ‫ت‬

‫۔‬ ‫دو‬
‫د ِ‬ ‫و اورد آ ِ‬
‫ت‬ ‫)ا م( ارضو ء‪،‬‬ ‫د‬
‫ا مِ د‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫دات ر‬ ‫ا‬
‫ف‬ ‫و‬ ‫ت ت‪،‬‬ ‫۔ان‬ ‫آ ن‬ ‫اور ا رِ ّ‬
‫رہ‬ ‫ا ا ن ت‬ ‫اور ىا از‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫آورى‬ ‫ا م‬
‫دش‬ ‫رج‬ ‫او ت ز‬ ‫۔‬ ‫ا‬ ‫ت ان‬ ‫د‬
‫ل‬ ‫ز ٰۃ‬ ‫ل ظ اور‬ ‫رؤ‬ ‫ں ا اء‬ ‫ظ اور‬
‫ا ر‬ ‫و س ام‬ ‫ت اور‬ ‫و ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫ا مر‬ ‫ر‬
‫اور‬ ‫ن‬ ‫و دہ‬ ‫ر‬ ‫ى‬
‫۔‬ ‫رت ل ا‬
‫ا ر ً رج‬ ‫ا ًاور‬ ‫اس‬ ‫ب ا‬
‫ِ‬ ‫آن ا ً‬
‫۔اور ان‬ ‫ا ن‬ ‫د‬ ‫ِ ت‬ ‫‪ ، ،‬روں اور‬
‫ف را‬ ‫اور ا ن‬ ‫ر‬ ‫آ‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫و اور دشِ و ر ا‬ ‫ِم ت‪،‬ا بوذ ب‬
‫د‬ ‫ان‬ ‫دى‬ ‫رو اور‬ ‫ا ن ان‬
‫ِا ٰ‬ ‫وہ‬ ‫ان ا ا ِم‬ ‫اور‬ ‫ِ‬ ‫وہ‬
‫‪:‬‬ ‫ِ وى‬ ‫۔‬

‫‪19‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ات َ ﻗﺎل َﻋﻠ ْﯿ ِﻪ اﻟﺴﻼ ْم »ﻻ ِﻋﺒ‬

‫َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫ََُْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺎدة‬ ‫’’ﻫﻮاﻓﻀﻞ اﻟ ِﻌﺒﺎد‬

‫ِ‬
‫َ ُ َْ ْ ُ ْ ُ َْْ َ َْْ ُ ْ ُ َ ْ ْ‬
‫اﳋ َﻠﻖ ‘‘ ‪1‬‬ ‫ِ‬ ‫د‬‫ﻮ‬‫ﺼ‬ ‫ﻘ‬‫ﻤ‬ ‫اﻟ‬ ‫و‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬‫ﻘ‬‫ﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ص‬‫ﻮ‬‫ﺼ‬ ‫ﺨ‬‫ﻤ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻪ‬ ‫ﻧ‬‫ﻻ‬‫ِ‬ ‫«‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻜ‬
‫َ َ‬
‫ﻔ‬‫ﰷﻟﺘ‬

‫‪:‬‬ ‫آپ ﷺ‬ ‫دت‬ ‫)‬

‫ص‬ ‫دل‬ ‫دت‬ ‫رو‬
‫د (‬ ‫اور ق‬
‫درد ى‬ ‫ا ا م‬ ‫ا‬ ‫م ا‬ ‫ان‬
‫‪:‬‬
‫تو ہ‬ ‫‪ ،‬ت ‪،‬ر‬ ‫ِ ِ‬ ‫’’ ش آج رى م‬
‫‪2‬‬
‫‘‘‬ ‫ا‬ ‫د وا‬ ‫م‬
‫اور ر‬ ‫ےوا‬ ‫ع‬ ‫اس‬ ‫اس‬
‫ن آ ۔‬ ‫تا‬
‫اﻻﺑﻞ َﻛ ْﯿ َﻒ ُﺧﻠ َِﻘ ْﺖ‪َ ،‬وا َِﱃ اﻟﺴ َﻤﺎۗ ِء َﻛ ْﯿ َﻒ ُرﻓِ َﻌﺖ‪ْ،‬‬ ‫ََ َ َْ ُ ُْ َ َ ْ‬
‫اﻓﻼ ﯾﻨﻈﺮون اِﱃ ِ ِ ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ ْ ‪3‬‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ ُ‬
‫ﺎل ﻛ ْﯿﻒ ﻧ ِﺼ َﺒ ْﺖ َواِﱃ اﻻ ْر ِض ﻛﯿﻒ ﺳ ِﻄﺤﺖ “‬ ‫اﳉﺒ ِ‬‫واِﱃ ِ‬
‫؟اورآ ن‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫گاو ں‬ ‫)‬
‫ح ڑا‬ ‫ا‬ ‫؟اور ڑوں‬ ‫ح‬ ‫ا‬
‫؟۔(‬ ‫ا‬ ‫؟اورز‬

‫‪ -1‬اﻧﻮاراﻟﺘﻨﺰﻳﻞ واﺳﺮاراﻟﺘﺎوﻳﻞ‪،‬ﺑﻴﻀﺎوی‪،‬ﻋﻼمه ﺑﻴﻀﺎوی‪،‬ﺳﻮرة اٰل ﻋﻤﺮان‪،‬آﻳﺖ ‪192‬‬

‫ر‪،2001‬ص‪172‬‬ ‫ج‬ ‫ى‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ -2‬در آ دى‪ ،‬ا‬
‫‪،88:‬آ ‪20 17:‬‬ ‫‪ -3‬رہ‬
‫‪20‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫رو‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫” “‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫آن‬

‫ت‬ ‫اور‬ ‫ذر‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫۔‬ ‫فو‬ ‫دہ ا‬ ‫۔ رو‬ ‫ت‬
‫ذر ان آ ت‬ ‫۔‬ ‫آت‬ ‫وآ ق‬ ‫ن اس ا‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫اور ت‬ ‫ا طوا اج‬

‫آ ت‪:‬‬ ‫م وى‬ ‫)ا (‬

‫ا‬ ‫آت‬ ‫تاورا ام وى‬ ‫آن‬
‫۔ آن‬ ‫ع ا‬ ‫اس‬ ‫ڈا‬
‫رو‬ ‫ا ًاور‬ ‫م‬ ‫و ت اوران‬ ‫ا آت‬
‫۔‬ ‫ڈا‬

‫ل د ت‪:‬‬ ‫ے ا‬ ‫و‬ ‫‪.1‬‬

‫” َﻓﻠَ ْﻢ َﯾ ْﻨ ُﻈ ُﺮوا ا َﱃ اﻟﺴ َﻤﺎ ِء َﻓ ْﻮ َﻗ ُﻬ ْﻢ َﻛ ْﯿ َﻒ ﺑَ َﻨ ْ َﻨ َ‬
‫ﺎﻫﺎ َو َزﯾﻨﺎ َﻫﺎ َو َﻣﺎ ﻟَﻬﺎَ‬
‫‪1‬‬
‫وج‘‘‬ ‫ِ ْ ﻓُ ُ‬
‫ﺮ‬
‫ٍ‬
‫ا‬ ‫د‬ ‫او آ ن‬ ‫ا‬ ‫ا ں‬ ‫)‬
‫‪ ،‬اوراس‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫؟اور‬
‫۔(‬ ‫ر‬
‫اورا‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫ت‬
‫ت‬ ‫اس ت د‬ ‫آ‬ ‫ور ں‬
‫ى ق ۔اس ح‬ ‫ا اور‬ ‫اورا ن اس د‬

‫‪-1‬ق‪،50‬آ ‪6‬‬
‫‪21‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫وہا ز‬ ‫اوردو ى‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫رو‬

‫۔اس‬ ‫فا ن‬ ‫ے‬ ‫اور‬ ‫۔‬ ‫ن‬
‫۔‬ ‫ا ٰ‬ ‫وہانآ ت‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫آ‬
‫ْ‬ ‫ﻮل َﺗ َﻌ َﺎﱃ ُﻣ َﻨ ّ ِ ًﳢﺎ ِﻠْ ِﻌ َﺒﺎ ِد َ َ ﻗُ ْﺪ َر ِﺗ ِﻪ اﻟْ َﻌ ِﻈ َ‬‫ُ ُ‬
‫ﯿﻤ ِﺔ اﻟ ِﱵ ﻇ َﻬ َﺮ ِﲠَﺎ َﻣﺎ‬ ‫ﯾﻘ‬
‫ََْ َْ ُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُﻫ َﻮ ْﻋﻈ ُﻢ ِﳑﺎ ﺗ َﻌﺠ ُﺒﻮا ُﻣ ْﺴ َ ْﺒ ِﻌ ِﺪ َ ﻟ ِ ُﻮﻗﻮ ِﻋﻪِ‪ } :‬ﻓﻠﻢ ﯾﻨﻈﺮوا اﱃ‬
‫ْ‬ ‫ﺎﻫﺎ َو َزﯾﻨ َ‬ ‫اﻟﺴ َﻤﺎ ِء َﻓ ْﻮ َﻗ ُﻬ ْﻢ َﻛ ْﯿ َﻒ ﺑَ َﻨ ْ َﻨ َ‬
‫ﺎﻫﺎ{ ؟ ْي‪ ِ :‬ﻟ َﻤ َﺼﺎﺑ ِ ِ‬
‫ﯿﺢ‪}َ ،‬و َﻣﺎ‬
‫ﻟ َﻬﺎ ِ ْ ُﻓ ُﺮوج{ “‪1‬‬
‫َ‬
‫ٍ‬
‫ا‬ ‫ذر‬ ‫رت )‬ ‫وں ا اس‬ ‫ٰا‬ ‫)ا‬
‫دار‬ ‫(‬ ‫اورا ر دہ‬ ‫ان‬
‫د‬ ‫او آ ن‬ ‫گا‬ ‫”‬
‫‪،‬‬ ‫روں‬ ‫د“‬ ‫اوراس‬ ‫اس‬
‫“(‬ ‫ر‬ ‫”اوراس‬
‫ﺎﻗﺎ َﻣﺎ َ َى ﰲ َﺧﻠْﻖ اﻟﺮ ْﲪَﻦ ِ ْ‬ ‫َ ً‬
‫ﺒ‬‫ﻃ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ٍ‬ ‫ٰ‬
‫ﻮ‬ ‫ٰ‬
‫ﲰ‬ ‫”اﻟﺬي َﺧﻠَ َﻖ َﺳ ْ َﻊ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬
‫ﴫ َﻛﺮ َﺗﲔْ‬‫ﴫ َﻫ ْﻞ َ َى ِ ْ ُﻓ ُﻄﻮ ٍر‪ .‬ﰒ ْار ِﺟﻊِ اﻟْ َﺒ َ َ‬ ‫ﺎر ِﺟﻊِ اﻟْ َﺒ َ َ‬
‫ﺎو ٍت َﻓ ْ‬
‫َﺗ َﻔ ُ‬
‫ِ‬
‫ََْ ْ َْ َ ََْ ُ َ‬
‫ﺎﺳ ً ﺎ َو ُﻫ َﻮ َﺣ ِﺴﲑ“‬
‫ٌ ‪2‬‬
‫ﯾﻨﻘﻠِﺐ اﻟﯿﻚ اﻟﺒﴫ ِ‬
‫ﺧ‬
‫ا ر‬ ‫ا ‪،‬‬ ‫تآ ناو‬ ‫)‬
‫دوڑا د‬ ‫ؤ ۔ اب‬ ‫ق‬

‫‪-1‬اﺑﻦ ﮐﺜﲑ‪،‬أﺑﻮ اﻟﻔﺪاء‪،‬إﲰﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ)اﳌﺘﻮﰱ‪774 :‬ﻫـ(‪ ،‬ﺗﻔﺴﲑ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﻴﻢ‪،‬دار ﻃﻴﺒﺔ ﻟﻠﻨﺸﺮ‬
‫واﻟﺘﻮزﻳﻊ‪1420 ،‬ﻫـ‬
‫‪،‬آ ‪4-3:‬‬ ‫‪-2‬ا‬
‫‪22‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ر ر دوڑاؤ‪،‬‬ ‫؟‬ ‫آ‬ ‫ر‬

‫(‬ ‫رے س اد ٹآ‬ ‫ر‬
‫۔ و دا‬ ‫اور‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫اس‬ ‫رو‬ ‫۔ ت‬ ‫ا ٰ‬
‫۔ا‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫ا رب‬ ‫ا ٰ‬
‫۔‬ ‫د‬ ‫ا ٰ‬ ‫ا اوردر‬

‫د ‪:‬‬ ‫ف‬ ‫نآ ں‬ ‫‪.2‬‬

‫َََ ٰ ٰ َ ْ َ َ‬
‫‪1‬‬
‫ﲑ ﲻَ ٍﺪ َ ْو َﳖَﺎ ‘‘‬
‫” ﺧﻠﻖ اﻟﺴﻤﻮ ِت ﺑِﻐ ِ‬
‫۔(‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫)اس آ ن ا‬
‫۔‬ ‫ا مرازى‪ ،‬ا از‬ ‫ذ‬ ‫اسآ‬
‫ً َ َ ُ ٌَ‬ ‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫ٔ‬
‫” ﺑ ن اﻟﺴﻤﻮات َﺳ َﻮ ٌاء ﰷﻧ ْﺖ ُﻣ ْﺴ َ ِﺪ َ ة ْو ُﻣ َﺼﻔ َﺤﺔ ﻓ ِﻬ َﻲ ﳐْﻠﻮﻗﺔ‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ﺑ ُﻘ ْﺪ َر ِة ﷲِ َﻻ َﻣ ْﻮ ُﺟ َ‬
‫ﻮد ٌة ﳚ َ‬
‫ﺎب َو َﻃ ْﺒ ٍﻊ‪َ ،‬واذا ُﻋﻠ َِﻢ َﻫﺬا ﻓ َﻨﻘﻮل‬‫ِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ َ َ َُ َ َ ٌ َ َْ َ ُ َ َ ََ َ َ‬
‫ﺎﯾﺔ ﻟ ُﻪ َوﻛ ْﻮ ُن اﻟﺴ َﻤﺎ ِءﰲ‬ ‫اﻟﺴﻤﺎء ِﰲ ﻣﲀ ٍن وﻫﻮ ﻓﻀﺎء واﻟﻔﻀﺎء ﻻ ِﳖ‬
‫ُ ْ َ ُ َْ َ َ َ ْ ْ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ﺑَ ْﻌ ِﻀ ِﻪ ُد َ‬
‫ﺎرة ﺑِﻘ ْﻮﻟِﻪِ‪:‬‬ ‫ون ﺑَ ْﻌ ٍﺾ ﻟ ْ َﺲ اﻻ ﺑِﻘﺪر ٍة ﳐﺘﺎر ٍة واﻟﯿ ِﻪ اﻻﺷ‬
‫َ ْ ََ ْ َْ َ ََ َ ْ ََْ َُ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺑِﻐﲑِ ﲻ ٍﺪ ي ﻟ ﺲ ﳾ ٍء ﳝﻨﻌﻬﺎ اﻟﺰوال ِ ﻣﻮ ِﺿ ِﻌﻬﺎ و ِﱔ ﻻ‬
‫َ َ َ ‪2‬‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬
‫ُ ول اﻻ ﺑِﻘ ْﺪ َر ِة ﷲِ ﺗﻌﺎﱃ “‬
‫رت‬ ‫ٰ ا‬ ‫ار‪،‬وہ ا‬ ‫ل‬ ‫)آ ن‬
‫م ا‬ ‫آ ۔‬ ‫‪ ،‬د دو د‬ ‫ا‬

‫‪ -1‬ن‪،31‬آ ‪10‬‬
‫‪،‬ج‪،25‬ص‪117‬‬ ‫ا‬ ‫‪-2‬‬
‫‪23‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ء‬ ‫۔ اور ء‬ ‫ن‬ ‫آ نا‬

‫رت‬ ‫ٰ‬ ‫فا‬ ‫ء‬ ‫‪،‬اورآ ن اس‬
‫ا رہ ‪ :‬ﺑِﻐَ ِْﲑ‬ ‫اس ل‬ ‫ٰ‬ ‫فا‬ ‫۔ا‬
‫رت‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬ ‫رے‬ ‫آ ن‬ ‫َﻋ َﻤ ٍﺪ‬
‫ے ۔(‬
‫ِ‬
‫ذاتا ٰ‬ ‫اوراس ما‬ ‫ں آ ن‬
‫اورآج‬ ‫ِ‬ ‫اس‬ ‫دا اور‬ ‫ا‬ ‫۔اسو‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫ت ء اس ا ر‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ر ت‬ ‫و‬ ‫دورِ‬
‫رے‬ ‫ىو‬ ‫دات‬ ‫ا ن‬ ‫آ ن‬
‫‪1‬‬
‫۔“‬ ‫ر ل رت ا د‬
‫َْ ََ ََْ ََ ُ ْ ََ ََ‬ ‫َ‬
‫ﷲ اﻟ ِﺬي َرﻓ َﻊ اﻟﺴ ٰﻤ ٰﻮ ِت ﺑِﻐﲑِ ﲻ ٍﺪ وﳖﺎ ﰒ اﺳ ﻮى‬
‫” ُ‬
‫ْ َ َ َْ َ َ ‪2‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﻟ َﻌ ْﺮ ِش َوﲯ َﺮ اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ ‘‘‬
‫آ ں‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫)ا وہ‬
‫م‬ ‫اور رج اور‬ ‫ش ا ا‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫آ‬
‫د ۔(‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫آ‬

‫ى‪،‬ص‪828‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪،13‬آ ‪2‬‬ ‫‪-2‬ا‬
‫‪24‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٔ‬ ‫ْ‬ ‫َ َُُْ َ َ َ ْ َ َ َََْ ُ َ‬
‫وﻗﻮﻟﻪ‪} :‬وﲯﺮ اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ ﰻ ﳚ ِﺮي ﺟ ٍﻞ ﻣﺴﻤﻰ{ ِﻗﯿﻞ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺎﻋﺔِ‪ِ َ ،‬ﰲ ﻗ ْﻮﻟ ِ ِﻪ‬ ‫ﺎم اﻟﺴ‬‫اﻟ ُﻤ َﺮاد ﳖُ َﻤﺎ ﳚْ ِﺮ َ ِن اﱃ اﻧ ِﻘ َﻄﺎ ِﻋ ِﻬ َﻤﺎ ﺑ ِ ِﻘ َﯿ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﻚ َﺗ ْﻘﺪ ُ اﻟ َﻌﺰ اﻟ َﻌﻠِﲓ{“‪1.‬‬ ‫َﺗ َﻌ َﺎﱃ‪}َ :‬واﻟﺸ ْﻤ ُﺲ َﲡْﺮي ﻟ ِ ُﻤ ْﺴ َ َﻘ ّﺮ ﻟَ َﻬﺎ َذﻟ ِ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ن‬ ‫ٰ ل”اوراس آ بو ب ا‬ ‫‪:‬اورا‬ ‫)‬
‫دو ں‬ ‫اد‬ ‫“‬
‫ا‬ ‫رجا‬ ‫”‬ ‫ل‬ ‫ح ا‬
‫) رۃ ٰ (‬ ‫ذات‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬

‫ں ‪:‬‬ ‫ا‬ ‫‪ .3‬رجاور‬

‫‪2‬‬
‫ﺎن ‘‘‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺴ‬ ‫”اﻟﺸ ْﻤ ُﺲ َواﻟْ َﻘ َﻤ ُﺮ ﲝُ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫۔(‬ ‫ے‬ ‫ب‬ ‫) رجاور‬
‫ى‬ ‫۔اس‬ ‫اور رج‬ ‫وہ ا ٰ اور‬
‫‪:‬‬ ‫۔ وى‬ ‫آ‬ ‫م ت‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎب َﻣ ْﻌﻠ ْﻮ ٍم ُﻣﻘﺪ ٍر ِﰲ‬ ‫َ‬
‫ﺴ‬ ‫ﲝ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ﺮ‬‫اﻟﺸ ْﻤ ُﺲ َواﻟْ َﻘ َﻤ ُﺮ ﲝ ُ ْﺴ ﺎن َﳚْ‬
‫ٍ ِ ِ ِِ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ٰ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﺎت اﻟﺴﻔﻠِﯿ ِﺔ‬‫ُ ْو ِﺟ ِﻬ َﻤﺎ َو َﻣ َﻨﺎ ِزﻟ ِ ِﻬ َﻤﺎ‪َ ،‬وﺗ ِﺴ ُﻖ ﺑ ِﺬﻟ ِﻚ ُﻣ ْﻮ ُر اﻟﲀ ِﺋ َﻨ ِ‬
‫ب‪3‬‬ ‫اﻟﺴ ُ ْﻮ َن َو ْاﳊ ِ َﺴﺎ ُ‬
‫ﺎت‪َ ،‬وﯾُ ْﻌﻠَ ُﻢ ِّ‬‫َو َﲣْ َﺘﻠِ ُﻒ اﻟْ ُﻔ ُﺼ ْﻮ ُل َوا ْ ْو َﻗ ُ‬

‫ر‬ ‫وج‬ ‫م ب ا‬ ‫‪ :‬رجاور ا‬

‫اور ا‬ ‫ا راس‬ ‫ت‬ ‫اور‬

‫‪:‬ج‪،4‬ص‪430‬‬ ‫ا‬ ‫‪-1‬‬

‫‪،55‬آ ‪5‬‬ ‫‪ -2‬رۃر‬
‫‪-3‬اﻟﺒﻴﻀﺎوي‪،‬ج‪،5‬ص‪170‬‬
‫‪25‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ب‬ ‫اور ں و ہ‬ ‫ر‬ ‫اوراو ت‬

‫۔‬ ‫م‬ ‫ا‬

‫‪:‬‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫‪ .4‬ا ن‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُُ ْ َ َ َََْ َ َْ َ َ َ َ ُُ َْ‬
‫ﲔ وﲯﺮ ﻟﲂ ا ﻠﯿﻞ واﻟﳯﺎر‘‘‬ ‫”وﲯﺮ ﻟﲂ اﻟﺸﻤﺲ واﻟﻘﻤﺮ دا ِﺋ ِ‬
‫‪1‬‬

‫وہ‬ ‫اس ح م‬ ‫رج اور‬ ‫)اور رى‬

‫۔(‬ ‫م‬ ‫‪،‬اور رى راتاوردن‬
‫‪2‬‬ ‫َ َََْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُْْ ُ َْ‬
‫ﻮن اﻟﻘ ِﺪ ِﱘ‘‘‬
‫”واﻟﻘﻤﺮ ﻗﺪر ﻩ ﻣﻨﺎ ِزل ﻋﺎد ﰷﻟﻌﺮﺟ ِ‬
‫ر دى ‪،‬‬ ‫پ ل‬ ‫اس‬ ‫)اور‬
‫( ٹ آ‬ ‫دورے‬ ‫ں‬ ‫)ان‬ ‫وہ‬ ‫ں‬
‫۔(‬ ‫رہ‬ ‫ح) (‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫اور‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ت‬ ‫ان‬
‫ہا‬ ‫ں‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫۔ان‬ ‫رو ا ر‬
‫ں۔ ن‬ ‫ن‬ ‫۔‬
‫و ہ‬ ‫رى و‬ ‫ہا‬ ‫۔ اس‬
‫۔‬ ‫د‬

‫‪-1‬ا ا ‪،14‬آ ‪33‬‬

‫‪،36‬آ ‪39‬‬ ‫‪-2‬‬
‫‪26‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫ىآ‬ ‫ب ب‬ ‫‪.5‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎء َواﻟﻘ َﻤ َﺮ ًرا َوﻗﺪ َر ُﻩ َﻣ َﻨﺎ ِزل‬ ‫” ُﻫ َﻮ اﻟ ِﺬي َﺟ َﻌﻞ اﻟﺸ ْﻤ َﺲ ِﺿﯿ‬
‫ﷲ َذﻟ ِ َﻚ اﻻ ْﳊَﻖّ‬ ‫ﺎب َﻣﺎ َﺧﻠَ َﻖ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُْ ََ َ ّ َ َ ْ‬
‫اﻟﺴ ِﲔ واﳊِﺴ‬
‫ﻟِﺘﻌﻠﻤﻮا ﻋﺪد ِ‬
‫ِ ِ‬
‫َ ْ َ ْ َُ َ ‪1‬‬ ‫َ ُ ْٓ‬
‫ﯾُﻔ ِّﺼﻞ ا َ ِت ﻟ ِﻘﻮ ٍم ﯾﻌﻠﻤﻮن“‬
‫ا ر‪،‬‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ا رو‬ ‫رج‬ ‫)اورا و‬
‫ں‬ ‫ر د ‪،‬‬ ‫اوراس ) (‬
‫۔ا‬ ‫م‬ ‫ں ( ب‬ ‫اور)‬
‫ل ل‬ ‫ں‬ ‫ں ان‬ ‫د وہ‬ ‫ا‬
‫۔(‬ ‫ر‬ ‫ن‬
‫ََ‬ ‫َْ ُ‬ ‫” َو ُﻫ َﻮ اﻟ ِﺬي َﺧﻠَ َﻖ ا ﻠ ْﯿ َﻞ َواﻟﳯَ َ‬
‫ﺎر َواﻟﺸ ْﻤ َﺲ َواﻟﻘ َﻤ َﺮ ﰻ ِﰲ ﻓﻠﻚٍ‬
‫َ ْ َ ُ َ ‪2‬‬
‫ﺴ ﺤﻮن“‬
‫ا ‪،‬‬ ‫رات اوردن اور رج اور‬ ‫)اورو )ا (‬
‫۔(‬ ‫ر‬ ‫ار‬
‫ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫” ﻻ اﻟﺸ ْﻤ ُﺲ َﯾ َﺒ ِ ﻟ َﻬﺎ ْن ﺗ ْﺪ ِر َك اﻟﻘ َﻤ َﺮ َوﻻ ا ﻠ ْﯿﻞ َﺳﺎﺑ ِ ُﻖ اﻟﳯَﺎ ِر‬
‫َ ْ َ ُ َ ‪3‬‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬
‫َوﰻ ِﰲ ﻓﻠﻚٍ ﺴ ﺤﻮن“‬
‫ے‪،‬اور رات‪،‬دن‬ ‫وہ‬ ‫ل‬ ‫رج‬ ‫)‬
‫۔(‬ ‫ر‬ ‫ار‬ ‫ا ا‬ ‫‪،‬اور‬ ‫آ‬

‫‪،10‬آ ‪5‬‬ ‫‪-1‬‬

‫ء‪،21‬آ ‪33‬‬ ‫‪-2‬ا‬
‫‪،36‬آ ‪40‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪27‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫ذ‬ ‫آ‬ ‫ا‬

‫َُ ُ ََ َ َ َ َ َ َُ ْ ََ ُْ َ ََ َ َْ َ َْ‬
‫ﯿﻤ ِﺔ ﺧﻠ ُﻖ‬‫ﯾﻘﻮل ﺗﻌﺎﱃ‪ :‬و ِ اﻟﺪﻻﻟ ِﺔ ﻟﻬﻢ ﻗﺪر ِﺗ ِﻪ ﺗﻌﺎﱃ اﻟﻌ ِﻈ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َُُ ََ َ َ‬
‫ﺎن‪،‬‬
‫ا ﻠﯿ ِﻞ واﻟﳯﺎ ِر‪ ،‬ﻫﺬا ﺑِﻈﻼ ِﻣ ِﻪ وﻫﺬاﺑ ِ ِﻀﯿﺎ ِﺋﻪِ‪ ،‬وﺟﻌﻠﻬﻤﺎ ﯾﺘﻌ ِ‬
‫ﺒ‬ ‫ﺎﻗ‬
‫َ‬
‫ُء َﻫﺬا‪،‬۔‪1‬‬ ‫ﺐ َﻫ َﺬا َﻓ َ‬
‫ﯿ‬ ‫ُ‬ ‫ﺐ َﻫ َﺬا‪َ ،‬و َﯾ ْﺬ َ‬
‫ﻫ‬ ‫ُ‬ ‫ﻲء َﻫ َﺬا َﻓ َﯿ ْﺬ َ‬
‫ﻫ‬ ‫َﳚ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫د دن رات ا‬ ‫ِ‬
‫رت‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬ ‫) ان‬
‫و‬ ‫اوردن ا ا‬ ‫ے و‬ ‫ا‬ ‫‪،‬رات ا‬
‫دو اآ‬ ‫دو ا‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫وار آ‬ ‫اوردو ں‬
‫(‬
‫۔ا‬ ‫م آ ت درج ذ‬ ‫ع اوراس‬ ‫اس‬
‫‪2‬‬
‫۔‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫رو‬
‫دآ ت‬ ‫ر ا‬ ‫اور‬ ‫ں‬ ‫م‬ ‫اﷲ‬
‫ىو‬ ‫ما ٰ‬ ‫۔انآ ت‬ ‫وا‬ ‫ا و‬
‫۔ ما ٰ آ‬ ‫آ‬ ‫در ز‬ ‫و ت‬ ‫تاور‬
‫ان‬ ‫‪.‬اور آج‬ ‫ا رہ‬ ‫ا ر‬ ‫آت‬ ‫ل‬
‫آ ۔ و اٰ‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫آ‬
‫ا‬ ‫د‬ ‫و اٰ‬ ‫ج‬

‫‪:‬ج‪،6‬ص‪575‬‬ ‫ا‬ ‫‪-1‬‬

‫ت‪،37‬آ ‪10-6‬۔‬ ‫‪،67‬آ ‪5‬۔ ا‬ ‫‪12‬۔ ا‬ ‫ہ‪،41‬آ‬ ‫ء‪،21‬آ ‪32‬۔‬ ‫‪- 2‬ا‬
‫‪،16‬آ ‪16-12‬۔‬ ‫م‪،6‬آ ‪97-96‬۔ ا‬ ‫‪ ،55‬آ ‪7‬۔ ا ‪،22‬آ ‪65-5‬۔ ا‬ ‫ا‬
‫ن‪،25‬آ ‪61‬۔ ح‪،71‬آ ‪16-15‬۔ ا ‪،78‬آ ‪13-12‬۔‬ ‫‪،10‬آ ‪5‬۔ ا‬
‫ا رق‪،86‬آ ‪3-1‬۔‬
‫‪28‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا آت‬ ‫آن‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫و‬ ‫۔اوراس‬

‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا ن ت‬ ‫و‬
‫رہ‬ ‫ا ازہ‬ ‫ت در‬ ‫اورد‬ ‫رج‬
‫۔‬ ‫وز‬ ‫آ ت زا‬ ‫ٰ‬

‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫رہ ٰ آ ‪40‬‬

‫اور اس‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ار‬ ‫روں‬ ‫زن‬
‫‘‘‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ار د ’’‬ ‫م‬ ‫م ء)آ ن(‬
‫۔‬ ‫ند‬ ‫ں‬ ‫ر‬
‫م رے اور رے اور ا ام‬ ‫ف رج اور‬ ‫ا‬
‫ك ۔‬
‫ار ا‬ ‫را‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ان‬ ‫دو ى‬
‫۔‬
‫رے ا ك‬ ‫ر‬ ‫دش‬ ‫ا ك روں‬ ‫ى‬
‫۔‬ ‫دش ر‬
‫ل‬ ‫اس ح ر‬ ‫رو ں‬ ‫ا ك‬ ‫اور‬
‫‪1‬‬
‫۔‘‘‬ ‫ر‬
‫ا ظ آ‬ ‫ا را‬
‫ت آ‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫ت‬
‫ں ں اس‬ ‫ں ںآ‬ ‫دا و‬ ‫ا از ۔ ا‬ ‫ا‬ ‫و‬

‫نا آن ر‪2001‬ج‪4‬ص‪261‬‬ ‫ا آن‪،‬ادارہ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ -1‬دودى‪،‬ا ا‬

‫‪29‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آ‬ ‫۔‬ ‫آ وا‬ ‫با ٰ‬

‫رازوں اور ِ‬ ‫ت‬
‫اس ا را‬ ‫دا‬ ‫تا‬ ‫اس اس‬ ‫‪،‬آ ت‬
‫۔‬ ‫دے‬

‫ا‬ ‫ى‬
‫ِ َ ًء َوا ْ َ َ َ ُ ًرا َو َ َرهُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ار د رى ’’ َ ا ِي َ َ ا‬
‫ْ َ‬
‫َ َ ‪1‬‬
‫ََ َ ََُْ َ َ َ ّ َ َ ْ‬
‫’’ رہ‘‘‬ ‫ا د ا ِ ِ وا ِ ب‘‘ اس آ‬ ‫زِل ِ‬
‫۔اس‬ ‫ب ى‬ ‫و اور‬ ‫اٰ‬ ‫م‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا ہ‬ ‫اور ا‬ ‫ر‬ ‫ا ن ت‬
‫ل‬ ‫‘‘‬ ‫’’‬ ‫ح‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫اور اس‬
‫آ ۔‬ ‫ورت‬ ‫و‬ ‫ں اس‬ ‫آ ا‬
‫اس دن وب آ ب‬ ‫ى اور‬ ‫ا‬ ‫ى‬
‫دن‬ ‫ں‬ ‫رب ذوا ل‬ ‫دو ے دن وب آ ب‬ ‫وع‬
‫‪:‬‬ ‫رات ذ‬ ‫رات ذ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ َٓ‬ ‫ٰٰ َ ْ ْ َ ْ َ‬ ‫َْ‬
‫ت‬ ‫ِ‬
‫”ان ِﰲ ﺧﻠ ِﻖ اﻟﺴﻤﻮ ِت وا رض واﺧ ِﺘﻼ ِف ا ﻠﯿ ِﻞ واﻟﳯﺎ ِر ٍ‬
‫‪2‬‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬
‫ﺎب“‬
‫وﱄ ا ﻟ ِ‬
‫ﺒ‬ ‫ِ ِ‬
‫اور‬

‫‪،10‬آ ‪5‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪-2‬ا ٰل ان‪،3‬آ ‪190‬‬
‫‪30‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ٰٰ َ ْ‬ ‫َْ‬
‫ِ‬
‫”ان ِﰲ ﺧﻠ ِﻖ اﻟﺴﻤﻮ ِت وا رض واﺧ ِﺘﻼ ِف ا ﻠﯿ ِﻞ واﻟﳯﺎ ِر‬
‫‪1‬‬ ‫ُْْ‬
‫َواﻟﻔﻠ ِﻚ“‬
‫ورت‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫دور‬ ‫ا‬ ‫ى‬
‫‘‘‬ ‫’’‬ ‫اس‬ ‫د‬ ‫ں آ‬ ‫د‬ ‫ر‬
‫ار د‬ ‫د آن‬ ‫ار د ۔اور ا‬ ‫۔اﷲ اس‬
‫ْ ُْ‬ ‫َ‬
‫ى‬ ‫ں‬ ‫ِ“‪ 2‬اور‬ ‫” ِإ َ ا ِ ُء زِ َ دةٌ ِ ا‬
‫صاس‬ ‫ا داع‬ ‫ا مﷺ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ف‬
‫ا ن د ‪:‬‬ ‫ا‬
‫ﷲ َﻋﻠَ ْﯿ ِﻪ َو َﺳﻠ َﻢ َﻗ َﺎل‪ " :‬ان اﻟﺰ َﻣ َ‬
‫ﺎن‬ ‫” َ ْ ﰊ ﺑَ ْﻜ َﺮ َة‪ َ ،‬اﻟﻨ ّﱯ َﺻﲆ ُ‬
‫ِ ِِ‬ ‫ِ‬
‫َُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ََْ َ ََْ ََ‬
‫ات َوا ْرض‪ ،‬اﻟﺴ ﺔ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ﻮ‬ ‫َ‬
‫ﻤ‬ ‫اﻟﺴ‬ ‫ﷲ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﻗ ِﺪ اﺳ ﺪار ﻛﻬﯿ ِﺘ ِﻪ م ﺧﻠ‬
‫َْ َ ََ ًَْ َْ ٌََْ ٌُُ َ َ ٌ ََُ َ ٌ ُ َ‬
‫ﺎت‪ :‬ذو اﻟﻘ ْﻌ َﺪ ِة‪،‬‬ ‫اﺛﻨﺎ ﻋﴩ ﺮا‪ ،‬ﻣِﳯﺎ رﺑﻌﺔ ﺣﺮم‪ ،‬ﺛﻼث ﻣﺘﻮاﻟِﯿ‬
‫ﺎدى‪،‬‬ ‫ﲔ ُﲨَ َ‬ ‫ﴬ اﻟ ِﺬي ﺑَ ْ َ‬ ‫ﺐ‪ُ ،‬ﻣ َ َ‬ ‫َو ُذو اﳊِﺠﺔِ‪َ ،‬و ُ‬
‫اﻟﻤ َﺤﺮ ُم‪َ ،‬و َر َﺟ ُ‬
‫َو َﺷ ْﻌ َﺒ َ‬
‫ﺎن"‪3‬‬

‫اﷲ‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫)د ! ز‬

‫ان‬ ‫ل رہ‬ ‫د ا‬ ‫ز اورآ ن ا‬
‫م اور‬ ‫ہ ‪،‬ذى ا‬ ‫رذ‬ ‫وا‬ ‫ر‬

‫‪-1‬ا ۃ‪،2‬آ ‪164‬‬

‫‪،9‬آ ‪37‬‬ ‫‪-2‬ا‬
‫‪4662‬‬ ‫‪ ،‬بان ۃا ر‪،‬‬ ‫‪ -3‬رى با‬
‫‪31‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دى‬ ‫(‬ ‫اس‬ ‫)‬ ‫ر‬

‫۔(‬ ‫ىاور ن در ن‬ ‫ا‬
‫ا ا ن‬ ‫اوراس‬ ‫ا‬ ‫ى‬
‫ْ‬
‫َ َ ّ ‪1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ ُ َ َ َ َْ‬
‫ِ ِس وا ِ “‬ ‫َ‬
‫ِ اِ‬ ‫َ‬ ‫ِا ِ ِ‬ ‫ر ۔” َ‬
‫ر ل اﷲ ﷺ‬ ‫ٰ‬ ‫اﷲ‬ ‫سر‬ ‫تا‬
‫ضو ہ‬ ‫اس‬ ‫زل‬ ‫آ‬ ‫ال‬ ‫رے‬ ‫ں‬
‫م‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ت و‬ ‫رں‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫و وں‬
‫‪2‬‬
‫۔‬
‫ى‬ ‫اورا ر ّ ى‬ ‫ِ‬
‫تز‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ر‬

‫‪:‬‬ ‫ار نِ ا م‬ ‫و‬ ‫‪-1‬‬

‫دى‬ ‫م ا‬ ‫دو ں ا ا‬ ‫رج و‬ ‫ت اس‬ ‫ا مد‬
‫رج‬ ‫ح د‬ ‫۔ا‬ ‫رج‬ ‫ىوا رى‬ ‫۔روزوں‬
‫‪:‬‬ ‫‪،‬‬
‫رج‬ ‫‪،‬اوا اور (‬ ‫زوں )ا اق‪،‬‬ ‫ض اور‬ ‫)ا ( ز‬
‫ا ر اور دات ا م‬ ‫اس‬ ‫اس‬ ‫۔ا ما آ ن اور ىد‬
‫ز ود‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا ب وذ ب ‪،‬‬ ‫ا‬
‫دات۔‬

‫‪-1‬ا ۃ‪،2‬آ ‪189‬‬

‫‪ ،‬ر‪،2007،‬ج‪،1‬ص‪107‬‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا آنا‬ ‫‪،‬ا م‬ ‫‪ ،‬دا‬ ‫‪-2‬ا‬
‫‪32‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔‬ ‫رج‬ ‫ىاورا رى او ت‬ ‫)ب( روزہ‪:‬اس‬

‫۔‬ ‫ى ب‬ ‫ل ام‬ ‫)ج( ز ۃ‪ :‬ادا‬
‫۔‬ ‫ام‬ ‫ّہذىا‬ ‫‪:‬ا م‬ ‫)د(‬
‫‪،‬ر ا ر اور‬ ‫وا‬ ‫‪ ،‬د‬ ‫و‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫ٰ او ر‬
‫۔‬ ‫ا ً لذىا‬ ‫و ہ‬
‫۔‬ ‫ع‬ ‫ٰ‬ ‫اور ا‬ ‫ا‬ ‫)ہ(‬

‫اورا اد ‪:‬‬ ‫‪ -2‬ى‬

‫اس‬ ‫مو ص‬ ‫اور‬ ‫ى د‬ ‫ا را‬ ‫اس‬
‫۔اس‬ ‫ىاور‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫اوردر‬ ‫ا‬ ‫وہاس‬ ‫آ ن اس‬
‫ں‬ ‫اور اس‬ ‫ار د‬ ‫ض‬ ‫ا م‬ ‫ء اس‬ ‫اس ر‬ ‫ا‬
‫اس اس را م ں ورى ۔‬ ‫ت ن‬
‫اور ِ‬
‫ت‬ ‫ت او ِ‬
‫ت‬ ‫(’’ ں د‬ ‫اور‬ ‫)‬
‫‪،‬‬ ‫اس‬ ‫‪ ،‬روزہ اور ز ۃ و ہ‬ ‫اور‬ ‫ذر‬ ‫م‬
‫ت اور و‬ ‫ت‬ ‫اور ض و ہ‬ ‫روزہ اور ت‬
‫ر‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫آ ن‬ ‫ى ب‬
‫۔ ر‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ىدر ر‬ ‫ب‬
‫ب ر اور آ ن‬ ‫اور‬ ‫ب‬ ‫ل‬
‫‪،‬روزہ‪،‬ز ٰۃاور‬ ‫اس‬ ‫ب‬ ‫وہ‬ ‫ى ب‬
‫ى ب ا ر‬ ‫۔ اور ز ٰۃ‬ ‫ار ى ب ر‬ ‫تو ہ‬
‫ں‬ ‫ل‬ ‫اوراس ا‬ ‫اور ل ى‬ ‫۔‬ ‫با ر‬
‫ا‬ ‫ل‬ ‫ب ا‬ ‫ت‬ ‫د ى‬ ‫ا‬ ‫ض‬

‫‪33‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ض ا‬ ‫ر ں‬ ‫ك د‬ ‫ى ب‬
‫‪1‬‬
‫‘‘‬
‫وم ا ا‬ ‫ں‬ ‫ى‬
‫ز دہ ى‪ ،‬دہ‬ ‫د‬ ‫ى وا‬ ‫وہ‬ ‫اور اس‬
‫ا از‬ ‫ى اور‬ ‫او ت دات‬ ‫ذر‬ ‫۔اس‬ ‫اور‬
‫و ہ‬ ‫۔ ك ‪،‬ا د‪،‬‬ ‫ى‬ ‫ت‬ ‫۔اور د‬
‫ادراك‬ ‫ہ‬ ‫اس‬ ‫ں‬ ‫ى‬
‫ر‬ ‫“‬ ‫ب”ر‬ ‫ان‬ ‫ر رى‬ ‫ن‬ ‫۔ذ‬
‫م‬ ‫اس‬ ‫ا ا س‬ ‫ا از‬ ‫رے‬
‫او ت‬ ‫ا رو دات‬ ‫دىاورا‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ا م‬
‫ں ورى ارد ۔‬ ‫ا‬
‫‪ 30‬دى‬ ‫روق رى ا) ما‬ ‫ل‬ ‫ى ا‬ ‫ا م‬
‫روا‬ ‫رہ‬ ‫ٰ‬ ‫ر اﷲ‬ ‫‪638‬ء( ا‬ ‫‪17‬ھ‪9/‬‬ ‫ا‬
‫م‬ ‫رہ‬ ‫ٰ‬ ‫اور نذوا ر ر اﷲ‬ ‫ت‬
‫ا‬ ‫ل‬ ‫وہ وع‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ً‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫رت زہ‬
‫ىد‬ ‫ل‬ ‫ظ اول وا‬ ‫اس‬ ‫دو ى‬
‫ز دہ‬ ‫ى‬ ‫ظ‬ ‫وہا ا اد‬ ‫۔ا‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫‪3535‬‬ ‫م‪۱‬ھ‪6‬‬ ‫م‬ ‫ا‬

‫ڈ ‪ ،‬د ‪،‬ا ‪2001‬ءج‪،1‬ص‪380‬‬ ‫ادر ‪ ،‬رفا آن‪،‬‬ ‫ى‪،‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪34‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪ 3534‬ل‬ ‫ى‬ ‫)ا (‬

‫ى ‪ 989‬ل ‪1582‬‬ ‫۔‬ ‫م‬
‫ا۔‬ ‫ء و‬
‫م‪ ۱‬ى دن‪3‬آب‪4382‬‬ ‫ا‬ ‫)ب(‬
‫‪ 4381‬ل‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫ى ۔ اس‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫‪۱1582‬ء‬ ‫۔ درا‬ ‫م‬
‫۔‬ ‫آف‬ ‫ا‬
‫م‬ ‫‪ 3723‬ل‬ ‫ى‬ ‫)ج(‬
‫دان‬ ‫رخ اور‬ ‫ر‬
‫ں‬ ‫‪۳۴‬‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ى و‬ ‫ى‬
‫اس م و د‬ ‫ر‬
‫۔ ا‬ ‫‪ 932‬ل‬ ‫ى‬ ‫رى‬ ‫)د(‬
‫ں‬ ‫وع‬ ‫زا ہ‬ ‫دہ‬
‫د‬ ‫ں‬ ‫اور اب ا‬ ‫ر‬ ‫ں‬ ‫ى‬
‫۔‬
‫م‬ ‫‪ 678‬ل‬ ‫ى‬ ‫و‬ ‫)ھ(‬
‫۔ را ٹ ل و ہ(‬ ‫ڈ‬ ‫)ل‬ ‫و اور ر‬
‫ل‬ ‫رى ا‬ ‫‪ 898‬و‬
‫اس‬ ‫م ا ‪227‬ھ‬ ‫م‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫‪ 227‬ل‬ ‫و‬ ‫ى‬

‫‪35‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى‬ ‫ى‬ ‫آ‬ ‫ل رپ‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫)و(‬

‫ى دو ى ى ۔‬ ‫وع ا‬
‫ل اب رپوا‬ ‫ى‬ ‫)ز(‬
‫ہ‪ 1165‬ى‬ ‫ذ‬ ‫ن ‪ 1752‬ى‬ ‫رى ا‬
‫رى ا ۔‬
‫اور اس ب‬ ‫ر ى ب ر‬ ‫ل‬ ‫ا م‬
‫‘‘‬ ‫’’‬ ‫’’ ‘‘‬ ‫ا‬ ‫ب‬
‫ورى‬ ‫ت اس‬ ‫ا مد‬ ‫۔‬ ‫ا ر‬
‫ت‬ ‫ب‬ ‫ا م اس‬ ‫رع‬
‫ا‬ ‫ت‬ ‫ا م ا ٰ‬ ‫د‬ ‫ا ل‬
‫ى‬ ‫اس‬ ‫اورا‬ ‫وات‬
‫و‬ ‫۔ ا م ان‬
‫و ہ‬ ‫اور‬ ‫آ‬ ‫اد‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ِب‬ ‫ِ ّ ِا م‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫ن‬ ‫و ہاور‬ ‫ى‬ ‫ہوا م‬
‫ﷺہ م‬ ‫ر و ا‬ ‫رم ہر ن‬ ‫ذراا م ر‬
‫) (‬ ‫ى ب‬ ‫ر د‬
‫اہ‬ ‫ر دہ‬ ‫رﷺ‬ ‫ر‬
‫د‬ ‫ُ َّ‬ ‫د‬ ‫م‬
‫ن‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫آ‬ ‫ن‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬

‫‪36‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫داور‬ ‫د‬ ‫ہد‬ ‫ہ‬

‫دن‬ ‫ماور‬ ‫د‬ ‫۔وہ‬ ‫دن‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ء‬ ‫ىا‬ ‫وات‬ ‫۔ ا م‬
‫و ہ‬ ‫ا اع‬ ‫ت ا‬ ‫اور‬ ‫ى ب‬
‫‪1‬‬
‫‘‘‬ ‫د‬ ‫م‬
‫آ دار ى‬ ‫ى د اورآ‬ ‫د ا م‬
‫و ى‬ ‫ا‬ ‫اسا‬ ‫م‬ ‫ا اسا‬ ‫۔اس‬
‫فر‬ ‫ا م(‬ ‫‪ ،‬ت‪،‬روزہ‪،‬ز ۃ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ا ر)‬ ‫ا از‬
‫ا ہ‬ ‫دہا ن‬ ‫اور دہ‬ ‫اس‬ ‫دى‬
‫۔‬ ‫آ ن‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫۔اور‬ ‫ر‬

‫ر‪،2006،‬ج‪2‬ص‪456 454‬‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫‪،‬ر‬ ‫ن‬ ‫ر رى‬ ‫‪-1‬‬

‫‪37‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ہ‬ ‫ت‬ ‫ں‬ ‫ِ ت‬ ‫)ب(‬

‫رف ت‪:‬‬
‫ِ‬
‫۔اس‬ ‫)‪(Astronomy‬‬ ‫‪ ،‬تاورا ا‬ ‫اس‬
‫ورى‬ ‫آ‬ ‫عاوراس‬ ‫دى‬ ‫)‪ ’(Definition‬اس‬
‫۔‬ ‫آ‬
‫ؤں‬ ‫روں‪ ،‬روں اور‬ ‫ذر‬ ‫اد” وہ‬ ‫ت‬
‫۔“‬ ‫ت آ‬ ‫تاور‬
‫اور ض‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ع ا ام‬ ‫دى‬ ‫اس‬
‫وار ط اور ل‬ ‫ط م‪ ،‬ت‬ ‫ان ا ام‬ ‫و‬
‫ىو‬ ‫۔‬ ‫رآ ت ا‬ ‫اس‬ ‫و آ‬ ‫در‬
‫ا م‬ ‫ہا‬ ‫ں‬ ‫۔اورانا ام‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ر‬

‫‪:‬‬ ‫ا ٰ ذر‬ ‫رو ‪،‬‬ ‫ت‬ ‫‪-1‬‬

‫ا‬ ‫ر‬ ‫ود‬ ‫اس‬ ‫ں‬ ‫اس‬
‫و‬ ‫دىرخ‬ ‫۔ا ا م‬ ‫ا ٰ ا ذر‬
‫۔‬ ‫وند‬ ‫ا‬ ‫دت‬
‫۔‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ان ا ام‬ ‫آن‬
‫ا ا‬ ‫آ‬ ‫رو‬ ‫ز وآ نو ر ناورد اس ح آ ت‬
‫۔ ے ے‬ ‫ف‬ ‫ا ذ‬ ‫رے ا ف اس‬
‫‪ ،‬روں‬ ‫ر‬ ‫ا ں‬ ‫د غ اس ف‬

‫‪38‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آہ‬ ‫ا‬ ‫ِ‬ ‫ت اورا‬ ‫ا ں‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬ ‫۔ان‬

‫اس ر ھ‬ ‫ا ف د‬ ‫اس‬ ‫اورد ا ر‬ ‫۔ آ‬
‫د ۔‬ ‫ب‬ ‫ہ ر د‬ ‫ت‬
‫َْ ّ‬ ‫َ‬ ‫)) َا ْﻟ َﻔ ْ‬
‫ﻀ ُﻞ َﻣﺎﺷ ِ َﺪ ْت ِﺑ ِ اﻻ ْﻋ َﺪا ُء((‬
‫د ‘‘‬ ‫ا د‬ ‫وہ‬ ‫’’‬
‫ات‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ں‬ ‫ت در ن‬ ‫م اور ر‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫۔‬ ‫د آج اس‬ ‫ں‬ ‫ت ا‬ ‫اور‬
‫و اور م‬ ‫آن‬ ‫و‬ ‫آ‬ ‫ورى ا ازا‬
‫ا ا‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫اور‬ ‫و‬ ‫رو ‪،‬‬ ‫و رن‬
‫ں‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫ص‬ ‫م اور‬ ‫ا‬ ‫ں‬
‫ار‬ ‫اس‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ت اور‬ ‫ت‬ ‫ا م د ‪ ،‬اور ن‬
‫و ى‬ ‫ً ت‬ ‫ات ا د آ د دى۔‬ ‫تو‬ ‫اور‬ ‫ا‬
‫آ ۔‬ ‫ت‬ ‫ت‬

‫‪:‬‬ ‫ا حاورا‬ ‫ا ں‬ ‫‪-2‬‬

‫م‬ ‫ف‬ ‫ں‬ ‫ں‬
‫ں اس‬ ‫۔‬ ‫ا را‬ ‫اس‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ا ح اور ا‬
‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫م زارى‬
‫دا ں آ تر ا د ‪،‬اور‬ ‫”‬
‫ن‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ما مد ۔‬ ‫ت‬ ‫دہ‬
‫‪،‬‬ ‫از‬ ‫ا‬ ‫‪،‬ا ا‬ ‫اد‬
‫ز دہ‬ ‫‪،‬ان‬ ‫اد‬ ‫اور ا ا ء‬ ‫ا‬

‫‪39‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔اس‬ ‫ر ر‬ ‫ا‬ ‫۔اس‬ ‫ق‬

‫ل‬ ‫۔ا‬ ‫ل‬ ‫اورز‬
‫‪5‬‬ ‫س‬ ‫۔‬ ‫‪13‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪ 365‬دن ‪6‬‬
‫اور‬ ‫‪40،‬‬ ‫‪۵‬‬ ‫ا‬ ‫اور ‪12‬‬ ‫‪55‬‬
‫اور ‪11‬‬ ‫‪9،‬‬ ‫ۃ‬ ‫‪24‬‬
‫۔ز‬ ‫آج‬ ‫و‬
‫۔ا و‬ ‫ں وا‬ ‫س‬ ‫اور‬ ‫ا و‬
‫ت‬ ‫)‪1008‬ء(‬ ‫ت ۔ا‬ ‫م‬ ‫ا‬
‫ا ا )‪680‬ھ ‪( 1281/‬‬ ‫ع ا‬ ‫ت‬ ‫۔‬
‫ان مآ ت‬ ‫ب’’ﺟﺎﻣﻊ اﳌﺒﺎدی واﻟﻐﺎﯾﺎت‘‘‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ں‬ ‫‪،‬‬ ‫دے دى‬
‫ماور‬ ‫ا ظ’’‬ ‫قا ى‬ ‫۔‬
‫ا‬ ‫‘‘ ا ا‬ ‫ب‬ ‫ر ا ا‬
‫۔‬ ‫ول‬ ‫ت‬
‫ز‬ ‫)‬ ‫ب ’’اﻟﻘﺎﻧﻮن اﳌﺴﻌﻮدی ‘‘‬ ‫ا‬ ‫ا و‬
‫اس‬ ‫س‬ ‫ل‬ ‫(‬ ‫‪422‬۔‪427‬ھ ‪1030/‬۔ ‪ 1035‬ء‬
‫اس‬ ‫م‬ ‫رو ز‬ ‫ل‬
‫ب ’’اﻻﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﺔ ﻋﻦ اﻟﻘﺮون ا ﺎﻟﻴﺔ‘‘‬ ‫ا ا‬ ‫اس‬
‫اور اد س‬ ‫د‬ ‫ارض‬ ‫۔ا و‬ ‫وا‬ ‫)ص‪(9‬‬
‫ت‬ ‫ا ر‬ ‫۔ا‬ ‫ل‬ ‫‪355‬۔‪408‬ء(‬
‫‪777‬ھ ‪1375/‬ء(‬ ‫)‬ ‫ا‬ ‫اور ا ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫د‬

‫‪40‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫وہ‬ ‫دہ‬ ‫ا‬

‫‪1‬‬
‫‘‘‬ ‫ب ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬

‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫‪ -3‬ا ِ رپ‬

‫ون‬ ‫رپ اسو‬ ‫ا‬ ‫م زارى دو ى‬ ‫ف‬ ‫ا‬
‫ہ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫۔ و ں و اور‬ ‫)‪(Dark ages‬‬
‫و‬ ‫د اورا‬ ‫وش‬ ‫ن ا م ۔ چ‪،‬‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫۔ ت‬ ‫روادار‬ ‫ف‬ ‫ت‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ر‬
‫رخڈا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ن در‬ ‫اس‬ ‫ا۔ا‬ ‫ں دو ر‬ ‫آز‬
‫‪:‬‬ ‫آہ‬ ‫نو ڈر اس ر‬
‫ب ’’ادوارا ام‬ ‫ا‬ ‫‪1507‬ء‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫’’ و‬
‫اور‬ ‫اس ا‬ ‫ز‬ ‫۔ ا‬ ‫ان‬ ‫‘‘‬
‫سو م‬ ‫۔ م‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ت درس‬ ‫ر‬ ‫رو‬
‫م‬ ‫ا‬ ‫وہ اس‬ ‫ا ن‬ ‫رث‬
‫اس‬ ‫ح‬ ‫وہ ا‬ ‫۔‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫اور اس‬
‫ب‬ ‫۔ ااس ا‬ ‫ى‬ ‫ر ِد ب‬ ‫‪،‬ا‬ ‫تو‬
‫ا‬ ‫رت‬ ‫موا ط راہ‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫رو‬
‫۔‬ ‫اس ح وع‬

‫ر‪،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫م اور‬ ‫ا‬ ‫وى‪، ،‬ڈا ‪،‬‬ ‫‪ -1‬ءا‬
‫‪،2004‬ص‪257-256‬‬
‫‪41‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ز‬ ‫أت‬ ‫اس ت‬ ‫ف ر‬ ‫’’‬

‫ت ء‬ ‫دش‬ ‫ا ام وى‬ ‫آ‬ ‫ك ض‬
‫ا‬ ‫ت‬ ‫آ ۔‬ ‫رے‬ ‫ل‬ ‫ز دہ‬ ‫ان‬
‫اس ب‬ ‫۔ اور‬ ‫اس‬ ‫دو وں‬ ‫ا‬
‫‘‘۔‬ ‫ہا‬ ‫ا‬
‫اس ٹ‬ ‫آ‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫رے‬ ‫اس ڈر‬
‫ر‬ ‫و‬ ‫اور ا‬ ‫اس ا‬ ‫ل‬ ‫ے اس‬
‫ت‬ ‫ر ث اوردو ے ء ا‬ ‫ح‬ ‫ا‬
‫م‬ ‫ص صا ب اور‬ ‫ان‬ ‫اوران‬ ‫آ‬
‫ودر ں‬ ‫ا دو ں‬ ‫ا ا ل‬ ‫ح‬ ‫ا‬
‫درى‬ ‫دو‬ ‫را‬ ‫آ‬ ‫دوں‬ ‫ر روا‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫اور آ ہ‬
‫۔‬ ‫اس ب‬ ‫‪1543‬ء‬ ‫ا ار اس‬ ‫گ‬
‫‘‘)‬ ‫ڈر ۔ ’’ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫آ‬
‫م‬ ‫اس ب‬ ‫رو‬ ‫ارد اوراس ا‬ ‫ا‬ ‫( ا‬ ‫ا‬
‫ر‬ ‫۔ ’’ وہ‬ ‫ںدرا‬ ‫م‬ ‫ار د‬
‫‘‘‬
‫ب‬ ‫در‬ ‫ل‬ ‫دا ں‬
‫م ا ام‬ ‫آ ب‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ل ڈا ۔اس‬
‫راو و ن‬ ‫اس ر‬ ‫ز‬ ‫روں‬ ‫د‬ ‫ارد اس‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫اورز‬ ‫وں‬

‫‪42‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اس آ ب اور دو ے ا ام وى‬

‫‪1‬‬
‫‘‘۔‬ ‫د‬
‫ا‬ ‫در‬ ‫ا‬ ‫ز ران‬ ‫وف ر‬
‫ر وج‬ ‫داسو‬ ‫ك ؟ اورذ‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ذ اذ ں‬ ‫و اس و‬ ‫؟اور ا‬ ‫اج‬ ‫اور رپ‬
‫ہ ‘‘ اس رى ح ا ازہ‬ ‫ر ’’‬ ‫اور‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ں‬ ‫اس‬
‫ل ت‬ ‫اور‬ ‫رپ ڈو‬ ‫ر ا ازہ‬ ‫ں‬
‫ن‬ ‫۔ا‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫د‬ ‫ت‬
‫ا‬ ‫۔اس ڈا ڈر‬ ‫ل‬ ‫اوررو‬ ‫رو ا‬ ‫ء‬
‫‪:‬‬
‫ات‬ ‫ا ر‬ ‫ف اس‬ ‫اس‬ ‫ن‬ ‫’’‬
‫وا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫وہ اس ا دو‬ ‫‪ ،‬اس‬
‫اور‬ ‫ا‬ ‫ِز‬ ‫ُ َ وِ ِ‬ ‫ق ۔‬ ‫ر‬
‫ا ا‬ ‫ا‬ ‫ى ا ا۔‬ ‫ت اس‬
‫زہ ارادہ‬ ‫واؤں اور ا اء ا‬ ‫وہ‬ ‫ل‬ ‫۔‬
‫۔ در ں اس ارادہ‬ ‫را ں‬ ‫اس‬ ‫آ دہ ر‬
‫‘‘‬ ‫اس ’’‬ ‫رت آ اور‬ ‫ڈراؤ‬ ‫اورز‬
‫ىٰ ۔‬

‫ن‪،‬ا‬ ‫‪ ،‬ص‪،278 277‬‬ ‫و‬ ‫ن و ‪،‬ڈا ‪،‬‬ ‫‪ -1‬ڈر‬

‫ز ر‪1995،‬‬
‫‪43‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫لن‬ ‫ز‬ ‫آواز آ‬ ‫در ں‬ ‫روں ف‬

‫‘ ز ر‘‬ ‫‘‬ ‫وہ‬ ‫ا‬ ‫دا د‬ ‫اس‬
‫رى۔‬ ‫روم۔‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ںاور‬ ‫ں‬ ‫ر‬
‫‪1‬‬
‫۔‘‘‬ ‫ت‬ ‫تاور‬ ‫ا وز‬ ‫اور‬

‫ت‪:‬‬ ‫تو‬ ‫ا ں‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫‪-4‬‬

‫ا راور‬ ‫ں ا‬ ‫رپ‬ ‫ت ا‬ ‫ا ا م‬
‫ت‬ ‫ص‬ ‫اور‬ ‫م زارى‬ ‫م‬ ‫ر ۔ ا م‬ ‫اب‬
‫دات‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫اس‬ ‫صا ء‬
‫رازى‬ ‫ام ا‬ ‫ت وا ر ۔‬ ‫اروں‬ ‫اس‬ ‫اس‬
‫ل‬ ‫۔‬ ‫ت‬ ‫وف‬ ‫ا‬ ‫ا ر‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ا ب‬
‫ى‬ ‫وں‬ ‫اس‬ ‫ؤ‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫اس‬
‫رپ‬ ‫۔‬ ‫تا‬ ‫تو د آ ‪،‬اس‬ ‫تو‬
‫۔ اس‬ ‫ت ر وں‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫او‬ ‫ا‬
‫’’ﻋﻠﻢ اﻟﻔﻠﮏ ﻋﻨﺪ اﻟﻌﺮب اﻟﻘﺮون اﻟﻮ ٰ‬
‫ﺳﻄﯽ‘‘‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫ب‬
‫‪:‬‬ ‫۔ڈا ڈر‬ ‫ت ہ‬ ‫ں‬ ‫۔اس‬ ‫ان‬
‫ر‬ ‫ف روں‬ ‫ں‬ ‫”‬
‫۔ ے‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫آ ن‬ ‫اس‬

‫ر‪،‬‬ ‫ز‬ ‫ن‪،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫ن و ‪،‬ڈا ‪،‬‬ ‫‪ -1‬ڈر‬

‫‪،1995‬ص‪271‬‬
‫‪44‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دن‬ ‫اور آج‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ے روں ا ں‬

‫ا‬ ‫ز‬ ‫ر ۔ا ں‬ ‫ں‬ ‫رے ا‬
‫۔’’‬ ‫در‬ ‫اس‬ ‫در‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫م ۔آ بو ب‬ ‫ج‘‘‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫و‬ ‫لا ا‬ ‫ت ر ۔ا‬ ‫۔ ل‬
‫‘‘ ذ ادبوا ام‬ ‫ا‬ ‫’’ ر‬ ‫ا‬
‫‪1000‬ء در ر‬ ‫اﷲ‬ ‫اور‬
‫ا ا‬ ‫ا‬ ‫دان ا‬ ‫ر‬
‫اس‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا د‬
‫ً ف و ف‪ ،‬ط‬ ‫ات‬ ‫و‬
‫و ى ۔ انِ ر ن و‬ ‫و ر۔ ط ا ب‬ ‫ا ال‬
‫م‬ ‫رج ۔ان ر ى‬ ‫ا ب ا‬
‫۔ اس‬ ‫رو ڈا‬ ‫ات‬ ‫ے ے‬
‫و‬ ‫دا نِ ب آ ِ‬
‫ت‬ ‫وہ‬
‫اور‬ ‫ا ازہ‬ ‫ف ۔و‬ ‫و‬
‫اس‬ ‫اور‬ ‫ںا د‬ ‫د پ‬
‫‪1‬‬
‫ا ں ا د ‘‘۔‬ ‫ر ص‬ ‫’’ و ‘‘‬
‫ں‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫م‬ ‫ف‬ ‫ں‬
‫۔اور‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ں‬ ‫اتاور‬

‫‪،‬ص‪267‬‬ ‫و‬ ‫‪-1‬‬

‫‪45‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ل ڈا ۔ڈا ڈر‬ ‫“‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫”‬ ‫ت ا ح‬

‫‪:‬‬ ‫رو ڈا‬ ‫ر راورو‬ ‫ں اس تا‬
‫ف ن‬ ‫ں‬ ‫ا را ر‬ ‫ں‬ ‫’’دو‬
‫وا‬
‫’’‬ ‫س‬ ‫۔ ن‬ ‫ا د ڈا‬
‫وا‬ ‫م‬ ‫‘‘‬ ‫’’ا‬ ‫‘‘ ا‬
‫اور‬ ‫ا ا اور‬ ‫دا نِ ب‬ ‫ب‬
‫ا ں‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ا ں ا‬
‫ر‬ ‫۔ان م روں‬ ‫در‬ ‫ز‬
‫اور ے ے‬ ‫‪ ،‬ان‬ ‫آ‬ ‫آ ن‬ ‫اس‬
‫ل‬ ‫۔ا ں‬ ‫آج‬ ‫مر‬ ‫روں‬
‫ا ل‬ ‫ت ا ازہ ۔ ا ف‬
‫۔ان‬ ‫ا ازہ‬ ‫روں رو‬ ‫آت‬ ‫۔‬
‫س‬ ‫ع ر ا‬ ‫دى۔ ا ل در‬
‫آ‬ ‫اور رج ا‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫۔ ہ‬ ‫از ع و از وب ں آ‬ ‫ا ام‬
‫ا‬ ‫اردى‬ ‫ىا ون‬ ‫اور‬ ‫ى‬ ‫ا‬
‫ن ۔ رپ اول‬ ‫و‬ ‫اور روں‬
‫۔ا ام‬ ‫ں‬ ‫وہ‬ ‫ہ‬ ‫اول ر‬
‫ا ازہ اس‬ ‫ود‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫و‬
‫ں ان‬ ‫ل‬ ‫ز‬

‫‪46‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ب ’’ م‬ ‫ا‬ ‫ً‬ ‫۔‬ ‫ا د‬ ‫ر ى‬

‫ر‬ ‫ت‬ ‫اسا‬ ‫ات‬ ‫‘‘‬
‫ارارض در‬ ‫آ ب اور‬
‫ىو‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫ح وہ‬ ‫۔ا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫م وات‬ ‫ز‬
‫‪1‬‬
‫‘‘۔‬ ‫د‬

‫رو ‪:‬‬ ‫نا‬ ‫ا‬ ‫‪-5‬‬

‫نا‬ ‫ا ں‬ ‫ا‬
‫م‬ ‫و د‪،‬اس ا اف‬ ‫دے‬ ‫ا‬ ‫اور‬
‫‪،‬‬ ‫آجد‬ ‫ى‬ ‫ت در‬ ‫نا‬ ‫در نا‬ ‫ماور ر‬
‫اور دہر م‬ ‫۔اسو‬ ‫ں‬ ‫ا ر‬ ‫اور‬
‫ّ‬
‫ص‬ ‫د ان ا ا‬ ‫‪،‬رو‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫ڈا ڈر‬ ‫ى دم‬ ‫ّ‬

‫ں‬ ‫دا ن ا م‬ ‫’’ ہ ّ‬

‫ل‬ ‫۔‬ ‫ن‬ ‫ان‬ ‫تا مدى‬
‫و‬ ‫ں‬ ‫اس ز‬
‫ں‬ ‫دہ ا ا ۔‬ ‫ر‬ ‫واو م‬ ‫د‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫۔ ر‬ ‫۔وہ‬ ‫ا‬
‫ت ارواح اور ش‬ ‫ر ۔ ا ت او ۔ ات ۔‬

‫‪،‬ص‪268‬‬ ‫و‬ ‫‪-1‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔ اس‬ ‫دو ے ر د وں‬ ‫ح‬ ‫ا‬

‫ار‬ ‫ى‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫اب‬
‫ا۔‬ ‫اس‬ ‫ق‬ ‫۔اس و‬
‫ا‬ ‫ر ر‬ ‫ا ام رپ‬ ‫اور‬ ‫ا ب‬
‫ز‬ ‫زرا‬ ‫ڈى اور ڈ‬ ‫اور‬
‫‪1‬‬
‫‘‘‬ ‫آ‬
‫د‬ ‫اس‬ ‫زاں و ں‬ ‫ب‬ ‫آج ا‬
‫۔‬ ‫روا ر‬ ‫ں‬ ‫ات‬ ‫تاور‬ ‫‪،‬‬ ‫و وش‪،‬‬ ‫ں‬
‫د‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ارض و ء اور ر ن‬ ‫آن‬
‫ار ‪ ،‬ان‬ ‫ا اور اس‬ ‫ا د‬ ‫ں اس‬ ‫ر ۔‬
‫ں‬ ‫رپ‬ ‫ا‬ ‫اس و‬ ‫۔‬ ‫ں‬ ‫اور ہ‬
‫ں‬ ‫وہ‬ ‫ات د‬ ‫ت اور‬ ‫۔‬ ‫رو‬
‫ر د ۔‬ ‫ں‬ ‫ر م ان‬ ‫‪ ،‬تاور روح‬
‫ّ‬
‫۔ اد اور‬ ‫رو د‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ں‬
‫ں‪،‬‬ ‫قدر قآ اور ں‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫ا ا‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ں ا ب‬ ‫ر‬ ‫اداروںاور‬
‫ڑا۔ ر ن‬ ‫ات ا ر‬ ‫تو‬ ‫اورآ ‪،‬‬ ‫دور‬
‫ت‬ ‫ا ء آج‬ ‫زل‬ ‫اور‬ ‫ان‬ ‫م ان‬
‫ر‬ ‫۔؏ ر‬ ‫وج دد‬ ‫ں‬

‫‪،‬ص‪268‬‬ ‫و‬ ‫‪-1‬‬

‫‪48‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ں‬ ‫رے ا ف‬ ‫م‬ ‫ت اور اس‬

‫ا اف‬ ‫اد‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫دت‬ ‫ان‬ ‫و‬
‫ا اوراس‬ ‫آت‬ ‫اورو ں‬ ‫ں‬ ‫ر‬ ‫وا ف‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫روا‬ ‫ار‬ ‫رى‬ ‫ل‬ ‫ے‬ ‫و‬ ‫ت د‬
‫اس‬ ‫دو ى‬ ‫و‬ ‫مو ن‬ ‫ف‬ ‫ا ا م ا‬
‫ت‬ ‫۔ اور‬ ‫دا‬ ‫ار اور‬ ‫د ىا ث‬ ‫اور ّ‬ ‫ا‬
‫ہ ا‬ ‫ر ا ام‬ ‫ت‬ ‫ں ان‬ ‫ا‬ ‫ر وٹ‬
‫اج رخ‬ ‫۔آج رپ اورا‬ ‫ں‬ ‫آج ا‬
‫۔‬ ‫ا ار‬ ‫اسروا‬ ‫ں ا ِ‬ ‫ا ں‬

‫و ت‪:‬‬ ‫نا‬ ‫ِ‬ ‫‪-6‬‬

‫راہ‬ ‫ت‬ ‫ور ں ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫زوال‬ ‫ن‬ ‫آج‬
‫آج‬ ‫ا‬ ‫ا ا‬ ‫اورا‬
‫ء‬ ‫اور وف‬ ‫۔ ر‬ ‫ر‬ ‫ا ا‬ ‫ان‬
‫رے‬ ‫ر‬ ‫۔ اس‬
‫ى اور ر‬ ‫و‬ ‫ان ر چ و‬ ‫اس‬ ‫ز دہ‬
‫د‬ ‫‪ ،‬ت اس‬ ‫نا‬ ‫و د‬ ‫۔اس‬
‫ز‬ ‫ا ر‬ ‫ء اس‬ ‫ىا ر‬ ‫دد و‬
‫و د وہ اس ب اب‬ ‫ت‬ ‫ت اور‬ ‫م‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫رىر‬ ‫ا از‬ ‫و‬
‫ا اءاور‬ ‫اباس‬ ‫ے‬ ‫ت اس‬
‫اورا‬ ‫ز‬ ‫ش‬ ‫ا‬ ‫كا‬

‫‪49‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫گا ذ‬ ‫ًا‬ ‫۔‬ ‫ان‬ ‫وہ‬ ‫د ب اد‬ ‫و‬

‫ں‬ ‫اب ل‬ ‫ں اس‬
‫ء‬ ‫د‬ ‫د ے‬ ‫ز دہ‬ ‫وڑوں ار ں اوراس‬
‫ا‬ ‫ت‬ ‫ء‬ ‫د‬ ‫وں‬ ‫ے اورد‬ ‫؟ ء‬
‫ت ان‬ ‫ىد‬ ‫ں‬ ‫آ‬ ‫اس‬
‫ں‬ ‫ص‬ ‫د ۔ا‬ ‫ان‬ ‫د اور دات ا‬
‫ش‬ ‫اوران‬ ‫دور‬ ‫ا‬ ‫دى‬ ‫ر ى‬ ‫ء‬
‫و د‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ارس‬ ‫‪ ،‬رے د‬ ‫ز‬
‫ت ا‬ ‫اوررؤ‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫ى‬ ‫‪،‬ان‬ ‫آ‬
‫۔اب وہ ا ں ز‬ ‫د‬ ‫اورا لاس ف‬ ‫رپ ا د‬
‫ش‬ ‫ان‬ ‫۔اب ء ل‬ ‫ك دورر ‪ ،‬وہ‬ ‫اور‬
‫ا‬ ‫رى‬ ‫وہ ا‬ ‫وہ ا او د‬ ‫ا‬
‫رے ں ء‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ف‬ ‫ت‬
‫اس د ۔‬ ‫اس‬

‫‪:‬‬ ‫و‬ ‫ء‬ ‫ان‬ ‫ت‬ ‫‪-7‬‬

‫اس‬ ‫تا ر‬ ‫اس ا‬
‫ت‬ ‫ا موا ن‬ ‫صا ذ م‬ ‫۔‬ ‫ت‬
‫‪1‬‬
‫نراہ‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫تو‬ ‫ا ر‬ ‫ر اﷲ‬ ‫ن‬
‫د‬ ‫ا وى ‘‘‬ ‫وى ’’ا‬ ‫ر ا ر اﷲ ا‬ ‫ح‬ ‫۔ا‬

‫ہ‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫اﻟﮑﱪی۔ ‪-4‬‬
‫ٰ‬ ‫اﻟﻮﺳﻄﯽ۔ ‪-3‬اﳍﻴﺌﺔ‬
‫ٰ‬ ‫اﻟﺼﻐﺮی۔ ‪-2‬اﳍﻴﺌﺔ‬
‫ٰ‬ ‫‪-1-1‬اﳍﻴﺌﺔ‬
‫‪50‬‬
 ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دادد‬ ‫۔ان د ر‬ ‫ا ء‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫حو‬ ‫ت‬

‫رر‬ ‫رہ‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ان دو رہ‬
‫۔‬ ‫رىذ دارى‬ ‫ات اورا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ت ا‬ ‫آج‬
‫ت‘‘‬ ‫’’ ا‬ ‫ا‬ ‫درد‪،‬‬ ‫ا‬ ‫رے‬
‫ں‬ ‫ا‬ ‫ہ‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ں دروازے‬
‫ا سد ۔‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫نِ د‬ ‫اور‬
‫ف‬ ‫۔آپ اس‬ ‫ر‬ ‫ہ‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫اور‬ ‫ى‬ ‫ں‬ ‫ت‬ ‫اور د‬ ‫ا د‬ ‫ى درد ى‬
‫ے‬ ‫ر‬ ‫؏‬ ‫۔‬ ‫ا از رو ڈا‬ ‫د‬
‫دو‬ ‫ز‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫نا‬ ‫ت‬
‫اس‬ ‫ت‬ ‫اور‬ ‫ز ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ات‬
‫ت‬ ‫۔ ان‬ ‫ت‬ ‫اور‬ ‫ا‬
‫ت‬ ‫د‬ ‫اﷲ‬ ‫دو‬ ‫۔اب رے‬
‫ر‬ ‫ب‬ ‫۔ان‬ ‫۔ ا ر‬ ‫رو ڈا‬ ‫ں ا ا از‬
‫و‬ ‫را ار‬ ‫ان‬ ‫۔اﷲ‬ ‫ن‬ ‫ذ‬ ‫ہ رف‬
‫رں‬ ‫‪ ،‬رت اور عذوق‬ ‫ںان ا‬ ‫ان‬ ‫و‬
‫۔اوران و ں‬ ‫و ر م‬ ‫ا‬ ‫۔اوراس‬
‫آ )آ (‬ ‫و‬ ‫ں د ا‬ ‫و‬
‫ا‬ ‫ان‬ ‫و‬ ‫ہ‬
‫ا ہ ر‬
‫‪1434‬‬ ‫ا‬ ‫‪29‬ر‬
‫‪51‬‬
‫ح‬ ‫ِت ا‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِ‬
‫تا ح‬
‫ﺣﻤﻦ ّ‬
‫اﻟﺮﺣﯿﻢ‬ ‫اﻟﺮ ٰ‬
‫ﺑﺴﻢا ّ‬
‫اﻟﺤﻤﺪ ّ اﻟﺬي ﺧﻠﻖ اﻻﻧﺴﺎن ﻣﻦ اﻟﻄﯿﻦ‪ ،‬واو دع اﻻﯾﻤﺎن واﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬ﻓﯽ اﻟﻘﻠﻮب‬
‫اﻟﺴﻤ ٰﻮت واﻻرﺿﯿﻦ‪ ،‬وزﯾﻦ اﻟﺴﻤﺂء اﻟﺪﻧﯿﺎ ﺑﺎﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ اﻟﻤﻀﯿﺌﯿﻦ‪،‬‬
‫اﻟﻤﻨﯿﺒﯿﻦ‪ ،‬واﺑﺪع ٰ‬
‫وﺟﻌﻠﻬﺎرﺟﻮﻣﺎ ﻟﻠﺸﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬و ﺧﻠﻖ ﻛﻞ ﺷﯽء ﻣﻦ اﻟﻤﺎء اﻟﻤﻬﻴﻦ‪ ،‬وﺻﻮره ﺑﺎﻟﺼﻮرة‬
‫اﻟﺤﺴﯿﻦ‪،‬ﻓﺘﺒﺎرکا ّ اﺣﺴﻦاﻟﺨﺎﻟﻘﯿﻦ۔‬
‫واﻟﺼﻠﻮةواﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ و ﺧﺎﺗﻢ اﻟﻨﺒﯿﯿﻦ‪ ،‬اﻟﺬي ﺑﻌﺜﻪ ا ّ‬‫ٰ‬

‫ﺑﺎﻟﺸﺮﯾﻌﺔاﻟﻤﺘﯿﻦ‪،‬وارﺳﻠﻪرﺣﻤﺔﻟﻠﻌﺎﻟﻤﯿﻦ‪،‬وﻓﻀﻠﻪﻋﻠﯽاﻟﺨﻼﺋﻖاﺟﻤﻌﯿﻦ۔‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫اﻗﺼﯽ ﻣﻌﺎرج‬ ‫و ﻋﻠﯽ اﻟﻪ و اﺻﺤﺎﺑﻪ اﻟﺬﯾﻦ اﺳﺘﻘﺎﻣﻮا ﻻﺗﺒﺎع اﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬وﺻﻌﺪوا‬
‫ٰ‬
‫اﻟﺼﺪق واﻟﯿﻘﯿﻦ‪ ،‬و ﻋﻠﯽ اﻫﻞ ﺑﯿﺘﻪ اﻟﻄﯿﺒﯿﻦ واﻟﻄﺎﻫﺮﻳﻦ‪ ،‬و ﻋﻠﯽ اﻟﺨﻠﻔﺂء اﻟﺮاﺷﺪﯾﻦ‬
‫اﻟﻤﻬﺪﯾﯿﻦ‪ ،‬اﻟﺬﯾﻦ ﺑﺬﻟﻮا ﺟﻬﺪﻫﻢ ﻻﺷﺎﻋﺔ اﻟﺪﯾﻦ اﻟﻤﺒﯿﻦ‪ ،‬وﻋﻠﯽ اﻟﻌﺸﺮة اﻟﻤﺒﺸﺮة‬
‫ٰ‬
‫اﻟﻤﻐﻔﻮرﯾﻦ‪،‬اﻟﺬﯾﻦ ُﺑﺸﺮواﻓﯽاﻟﺪﻧﯿﺎﺑﺤﻮرﻋﯿﻦ‪،‬وﻋﻠﯽﺟﻤﯿﻊاﻟﻤﻮﻣﻨﺎتواﻟﻤﻮﻣﻨﯿﻦ۔‬
‫ا‬ ‫اور ر و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫آ ہ‬
‫ى‬ ‫ہ‬ ‫۔ ا دوران‬ ‫س س‬ ‫‪،‬‬
‫۔‬ ‫ذ ہ ر‬ ‫اٰ‬ ‫آ اور‬
‫‪:‬‬ ‫ا ار‬ ‫ا‬ ‫ب دو ں اس‬
‫ا ِ‬
‫ظ ۔‬ ‫ر‬ ‫ط‬ ‫’’اﻟﻌﻠﻢ ﺻﻴﺪ واﳋﻂ ﻗﻴﺪ‘‘۔ا‬
‫س‬ ‫ز‬ ‫ت‬ ‫راتو‬ ‫ذ‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ِ مو ص‬ ‫آ‬
‫ر‬ ‫آن ِ‬
‫ض‬ ‫۔‬ ‫دوام‬ ‫ف ِ‬
‫دام‬ ‫‪ ،‬ور‬
‫اس‬ ‫دات ذا‬ ‫ر ۔ ٰا‬ ‫و‬

‫‪52‬‬
‫ح‬ ‫ِت ا‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور‬ ‫ِ‬ ‫دل‬ ‫ا ا اور‬ ‫۔‬

‫۔‬ ‫رت‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ہ ہ‬
‫و ف‬ ‫لا ز‬ ‫ع‪:‬‬
‫ا‬ ‫ف ں۔ ’’‬ ‫اور‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ا ح‬ ‫آ‬ ‫ں‬ ‫ن‘‘‬ ‫وا‬
‫ا ر‬ ‫وا‬ ‫ا زت‬ ‫ا‬ ‫آ‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫ب‬ ‫۔ا‬ ‫ا ٰ اورا دۂ‬ ‫بر‬
‫۔‬ ‫رے‬ ‫ورت‬ ‫ا اس‬ ‫ا زت‬
‫اور ور‬ ‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫۔‬ ‫ا سد‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫د ر‬ ‫اور‬ ‫ں‬
‫ر‬ ‫ا ا‬ ‫ت‬ ‫را و‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫وہ رى ا ح اور‬ ‫وا‬ ‫۔ اب ار ب اور ا ب دا‬ ‫د‬
‫۔ اس‬ ‫در‪ ،‬وا‬ ‫ع‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ا ا‬
‫۔‬ ‫ر‬
‫ا‬ ‫ؔ‬ ‫ا‬ ‫ہ‬
‫ِ‬
‫دم ا ّ ا‬
‫‪ 30‬ن‪2013‬ء‬
‫‪0997-319032/ 03459484536‬‬

‫‪53‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫باول‪:‬‬
‫ِ‬
‫َْ ْ ُ ْ ْ َْ‬
‫ﻼ ْد ﺑ َﺘ ْ ﺴ ْ ﻖ ْاﻻَ ْﻋ َﺪادْ‬
‫ﲢ ِﻘﯿﻖ اﻟ ِﻤﯿ ِ ِ ِ‬
‫ّ‬ ‫و دت‪ ،‬ت‪ ،‬تاورو ِ‬
‫ت ىﷺ‬

‫رو‬ ‫ا ى‬
‫ذات‬ ‫ﷺ‬ ‫ر ا‬ ‫و‬ ‫اس ب آ ز ر‬
‫ل‬ ‫ا ع اور‬ ‫ﷺ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫رك‬
‫۔‬

‫‪ ،‬تاورو ت‬ ‫ر و دت‪،‬‬ ‫ﷺ‬ ‫ٰ‬ ‫ب ا‪،‬ا ِ‬

‫ِ‬
‫ِر و ت‬ ‫۔‬ ‫اب‬ ‫ںا فرا اور ا‬ ‫ا‬ ‫ّ‬
‫ت‬ ‫ان‬ ‫رو‬ ‫ا ث‬ ‫ى ساور‬
‫رى ح‬ ‫و د‬ ‫ر دا‬ ‫ں‬ ‫ان‬ ‫۔‬ ‫و‬
‫۔آپ ﷺ‬ ‫اب ا‬ ‫ابدرا‬ ‫ا ا‬ ‫آ‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫د ور ا‬ ‫ّ‬ ‫ان ار‬ ‫ِ‬
‫ذات‬
‫دو ر ا ّول‬ ‫ا ف ۔‬ ‫ں ر وِ دت‬
‫ا ار‬ ‫دو ا اور ر‬ ‫رہ ر ا ّول ا ار‬ ‫۔‬ ‫آ‬
‫۔ اب اس‬ ‫ار اور ہ ر ا ّول‬ ‫وہ دن‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫۔ا‬
‫ا اداور ت رو‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫اورا ِ و‬

‫‪54‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِز ‪:‬‬ ‫ب‬ ‫ا ى‬

‫ا‬ ‫ا ى‬ ‫م‬ ‫ع دن‬ ‫ذر‬ ‫وف ا‬
‫ف‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫تا م‬ ‫ما و ‪،‬‬ ‫ت‬ ‫ر‬
‫ب ۔‬
‫۔‬ ‫ً درج‬ ‫ا‬ ‫و ر ا‬ ‫ٰۃ ا ان ا ى ٰ‬
‫‪1‬‬
‫ا‬ ‫آز ر‬ ‫ے‬ ‫اس‬ ‫ءو‬ ‫ں‬ ‫وں‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ع‬ ‫اس ب‬ ‫آ‬ ‫قاور‬
‫ر ا دن‬ ‫۔ا‬ ‫آ‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫‪،‬‬ ‫ں ر‬
‫اس ب‬ ‫۔و‬ ‫د د دور‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫ق‬
‫۔ او ت دو‬ ‫)‪ (29‬ر‬ ‫)‪ (30‬اور دو ا ا‬ ‫ا‬
‫ر ا دن‬ ‫ب‬ ‫‪ 30 29‬د ں آ‬
‫۔‬ ‫ا ف دور‬ ‫آ ہ‬
‫‪ 29‬اور دى ا و ‪30‬‬ ‫‪ ،29‬ر ا ّول ‪ ،30‬ر ا‬ ‫ً‬
‫‪،‬‬ ‫ات‬ ‫ر ا ّول‬ ‫ھ‬ ‫ا‬ ‫ب ۔‬ ‫ب‬
‫ر ا ّول ا‬ ‫آ‬ ‫دى ا و ٰ ا ار‬ ‫اور‬ ‫ر ا‬
‫ا ابر‬ ‫ات‬ ‫وع‬ ‫ات‬ ‫ا‬ ‫ح‪29‬د ں‬
‫وع ۔‬ ‫ا‬

‫‪127‬‬ ‫‪ٰ -1‬ۃا انا ى ٰ‪،1 ،‬‬

‫‪55‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دن‬ ‫و د‬ ‫وع‬ ‫ا دن‬

‫‪ 30‬د ں‬ ‫‪29‬‬ ‫رر ا‬ ‫اب‬ ‫دى ا و ٰ‬ ‫ا ار‬
‫۔‬ ‫ہ ق د د‬ ‫ا دن وا‬
‫اس‬ ‫ل‬ ‫آ‬ ‫دا‬ ‫ں‬ ‫آ‬
‫آ‬ ‫ان ء ا ا‬ ‫ًا ا ل ر ن‬ ‫د د‬
‫ا‬ ‫رہ‬ ‫ح ل‬ ‫۔ا‬ ‫ر ن‬ ‫ل‬
‫ا دن‬ ‫م‬ ‫دن‬ ‫در‬ ‫ا‬ ‫وع ں‬
‫دن ر ا ّول‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ا دن‬ ‫دن‬ ‫۔‬ ‫ال‬
‫دى‬ ‫ح ر ا اور ر ن ا دن ۔‬ ‫۔ا‬ ‫ا دن ذوا‬
‫ك ۔ ا اك َ ْ ُ ا َ ْ ْ )دو ں‬ ‫دن‬ ‫اور ذوا‬ ‫ا‬
‫ں اور ا اك‬ ‫ل‬ ‫دو ا‬ ‫در ن( ى اور ا‬
‫۔‬ ‫ف‬ ‫راس‬ ‫۔‬ ‫ا‬

‫‪:‬‬ ‫دہ‬ ‫ا‬

‫وف ا‬ ‫ں‬ ‫آ‬ ‫ِ‬ ‫اس‬
‫ر ۔‬
‫‪،‬ا د د۔‬ ‫ا‪،‬ھ‪،‬ج‪،‬ز‪،‬د‪،‬ب‪،‬و‪،‬د‪،‬‬
‫وف ۔‬ ‫ں‬ ‫اور رہ‬
‫ا ہزاج۔‬ ‫‪،‬ز‬ ‫ز‪،‬ب‪،‬ج‪،‬ھ‪،‬و‪،‬ا‪،‬ب‪،‬د‪،‬ھ‪،‬ز‪،‬ا‪،‬ج‪،‬ان‬
‫ى‬ ‫م‬ ‫اس‬ ‫ل‬
‫ل‬ ‫ﷺ‬ ‫۔ ً‬ ‫و اس ل‬ ‫آ‬

‫‪56‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م ا ر ل ل‬ ‫و ت ‪ 11‬ھ ۔ اس آ‬
‫فض ر ۔‬ ‫اوراس‬ ‫لو ت‬ ‫ﷺ‬
‫ف‬ ‫اور اس‬ ‫ف ل‬ ‫م‬ ‫ل‬
‫د ۔ ا‬ ‫دن اور ر‬ ‫آ‬
‫و دناس‬ ‫دن‬ ‫ا‬ ‫اس د‬ ‫ت‬
‫ا ار‬ ‫ب‬ ‫ع وا دن ۔د ں‬ ‫دن‬
‫ات‬ ‫‪ ، 3‬ھ ‪،4‬‬ ‫ار‪،2‬‬ ‫۔ا ار‪،1‬‬ ‫دن )‪(0‬‬ ‫اور‬ ‫ا‬
‫ات دن ‪،‬‬ ‫ار دن ‪5،‬‬ ‫‪0 ،6 ،5‬۔ا ‪2‬‬
‫و ہو ہ۔‬ ‫دن‬

‫‪57‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آپﷺ ر ِو ِ ل‬
‫او‬ ‫‪3‬‬ ‫ِلار ل ‪ 11‬ھ‬ ‫ارﷺ‬ ‫ابآ‬
‫اور ہ‬ ‫ل ف’’ج‘‘‬ ‫۔‬ ‫ل وا‬
‫ت‬ ‫‪6‬‬ ‫۔ دو ں‬ ‫’’ج‘‘‬ ‫ف‬ ‫ر ا ّول‬
‫ا۔ اب ا‬ ‫‪ 6‬وا دن ’’ ‘‘‬ ‫ورت‬
‫ں اس ا ن‬ ‫او ت ا دن آ‬ ‫ن‬
‫ر ا ّول‬ ‫ں‬ ‫آ‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ا‬ ‫دو‬ ‫ر ا ّول‬
‫ار ر ا ّول‬ ‫دو ے‬ ‫اور‬ ‫وع‬ ‫ات‬
‫۔‬ ‫رہ ر‬
‫ہ‬ ‫ب ہ ر ا ّول‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ا ل‬
‫رہ ل‬ ‫رہ ر‬ ‫ار‬ ‫ر (‬ ‫)‬
‫ا ال اور ا ہ‬ ‫ر ں‬ ‫دو‪ ،‬آ ‪ ،‬اور رہ‬ ‫ب‬
‫ار‬ ‫دو ے‬ ‫‪،‬اس ب‬ ‫ہ) وع(ر ا ّول‬ ‫د ں ر‬
‫ا‬ ‫۔‬ ‫وى‬ ‫اور دس ر ا ّول ل‬ ‫دس ر آ‬
‫ر ا ول‬ ‫ار‬ ‫اور اس ہ‬ ‫ات‬ ‫ر‬ ‫‪ 11‬ھ ہ ر ا ّول‬
‫آپﷺ و ل ا۔‬ ‫و‬ ‫‪ 12‬ر‬
‫وﷲ اﻋﻠﻢ و ﻋﻠﻤﻪ اﰎ۔‬

‫‪58‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ر ِو دت‬ ‫آپﷺ‬
‫د‬ ‫ور‬ ‫ى‬ ‫اسو‬ ‫ض‬ ‫دت‬ ‫و دت‬ ‫ابر‬
‫در ن‬ ‫و دت اور و ت‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫دہ‬ ‫ى ل‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫آ‬ ‫ں‬ ‫وا‬
‫ح ر و دت اور ر و ت‬ ‫۔ا‬ ‫‪،‬‬ ‫و دت اور و ت ا‬
‫ل‬ ‫رہ ر ا ّول اور ا‬ ‫ا‬ ‫آ‬
‫۔‬ ‫اور ر‬ ‫و دت رك‬
‫ل‬ ‫ِ رك‬ ‫؟ و ِر تﷺ‬ ‫د‬ ‫آ‬
‫‪622‬ء‬ ‫‪18‬‬ ‫م‬ ‫ى ا اء‬ ‫دس ل ۔‬ ‫اور‬
‫ر‬ ‫۔‬ ‫‪622‬ء‬ ‫اور ت ا اءر ا ّول‬
‫ر اں ل‬ ‫ى‬ ‫د اں ل‬ ‫ا ّول ‪11‬ھ آپ ﷺ‬
‫‪ 53‬ل ‪11‬‬ ‫ب‬ ‫۔ ٰ ا اس‬
‫۔اس‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫۔ ‪8=8 ÷ 64‬‬ ‫)‪(64‬‬
‫ل ا‬ ‫ل اور و ت وا‬ ‫و دت وا‬ ‫ﷺ‬ ‫ا ِر‬ ‫م ا‬
‫روا ت‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫دن‬ ‫وا‬ ‫ِع‬ ‫۔ دو ں‬
‫۔‬ ‫وہدر‬ ‫و دتاورو ت‪12‬ر ا ّول‬
‫‪ 20‬ا‬ ‫دت ‪ 12‬ر ا ّول‬ ‫و دت‬ ‫ر لا مﷺ‬
‫۔ آپ‬ ‫‪ 8‬ن ‪632‬ء‬ ‫اور و ت ‪ 12‬ر ا ّول ‪ 11‬ھ‬ ‫‪571‬ء وز‬
‫)‪(61‬‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫)‪ (63‬ل اور‬ ‫ب ى‬ ‫رك‬ ‫ﷺ‬

‫‪59‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪22328‬دن‬ ‫ﷺ‬ ‫ب‬

‫ِ‬ ‫اور‪18‬دن ۔اسدا ِر‬ ‫لا‬
‫ارے ۔‬ ‫اور‪6‬‬
‫ت جر‬ ‫رك‬ ‫ً‪ 13‬ل آ بﷺ‬ ‫ت‬
‫ت‬ ‫آپﷺ‬ ‫ً ‪ 24‬ل‬ ‫وت‬ ‫۔ اب‪24= 11+ 13‬‬
‫ِلو دت‬ ‫ِل ت‬ ‫م ا‬ ‫‪ٰ ،‬ا‬ ‫۔‪3=8 ÷24‬‬
‫ات‬ ‫ر (‬ ‫ہ)‬ ‫ہ ر ا ّول‬ ‫۔ اس ل‬ ‫ح‬ ‫اور و ت‬
‫ت‬ ‫تﷺ‬ ‫آ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ارر ا ّول ‪ 12‬ر‬ ‫اور وز‬
‫ر ۔‬ ‫‪ 12‬وا ل ز دہ‬ ‫د ‪8 2‬‬ ‫۔‬ ‫از‬
‫۔‬ ‫‪ 16‬ورى‪610‬ء‬ ‫ب‬
‫ت لا‬ ‫اس‬ ‫ى ا اء‬ ‫ت‬
‫ص ۔ ہر ا ّول فج ۔ا اورج‬ ‫ف’’ ا ‘‘‬ ‫۔اس‬
‫ع‬ ‫ھ‬ ‫‪ ٰ ،‬ااس لر ا ّول‬ ‫ھ‬ ‫اور ر‬ ‫ر‬ ‫ں‬
‫ا ر ا ّول‬ ‫د ں‬ ‫رے‬ ‫‪،‬‬ ‫ہ ‪29‬د ں‬
‫‪.‬‬ ‫ات‬ ‫ا اء‬
‫از ۔‬ ‫ب ر‬ ‫ىؒا‬
‫رات‬ ‫ر ا ّول‬ ‫رات‬ ‫تﷺ‬ ‫’’آ‬
‫را‬ ‫اور ں‬ ‫روا‬ ‫ِر ر‬ ‫د‬
‫ر‬ ‫رات‬ ‫ا ار اور‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬
‫ں‬ ‫را‬ ‫ر‬ ‫رات‬ ‫ا ّول‬
‫رو‬ ‫) (‬ ‫و‬ ‫‪12‬ر ا ّول وز‬

‫‪60‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫( م ر اور‬ ‫و ں)‬ ‫‪ ............‬رہ را‬ ‫ا وز‬

‫‪1‬‬
‫۔‘‘‬ ‫رہ‬ ‫‪23‬ر ا ّول وز‬
‫رہ‬ ‫ِر ر‬ ‫‪622‬ء‬ ‫‪20‬‬ ‫ا ر‬ ‫ب‬
‫۔‬ ‫ہا وز‬ ‫رہ(‬ ‫آ بﷺ )‬ ‫اور‪27‬‬ ‫روا‬
‫ت‬ ‫ح ں‬ ‫تروزرو‬ ‫اورا س‬ ‫و‬ ‫ر‬
‫رہ‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫آپﷺ ا‬ ‫ار ا م‬ ‫‪12‬ر ا ّول وز‬
‫۔‬
‫‪ ،‬ت اور و ت روں ا ر وز ‪12‬‬ ‫و دت‪،‬‬ ‫م‬
‫۔ اس دن‪،‬‬ ‫۔ ا دوا ق‬ ‫ر ا ّول و د‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫داردو ںﷺ‬ ‫ر اور‬

‫‪122‬‬ ‫ہو ل‪،‬‬ ‫ت‬ ‫‪-1‬‬

‫‪61‬‬
‫ِب اول‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِد ى‬ ‫مِ ى‬
‫ہو ل‪:‬‬ ‫ہ‬ ‫ِ‬
‫ت‬ ‫ﷺ‬ ‫ا‬
‫دن‬ ‫ل‬
‫‪535878‬‬ ‫‪22328.25‬‬ ‫‪3189‬‬ ‫‪756‬‬ ‫‪63‬‬

‫‪62‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫بدوم‪:‬‬
‫ْ َ ْْ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺣ َﺴ ُ‬
‫ﻦ اﻟ َﻤﻘﺎل ِﻓﯽ رؤﯾ ِ‬
‫ﺔ اﻟ ِﻬﻼل‬

‫(‬ ‫ا‬ ‫لاوراس‬ ‫)رؤ‬

‫اور‬ ‫اور روزے‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫ِا‬
‫ز ن اور‬ ‫۔ اس‬ ‫ھ‬
‫مو ر ۔‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫۔ان‬ ‫د‬
‫ع ا ف َ‬ ‫ان ءا ا‬ ‫اور‬ ‫ر ان‬ ‫ا‬
‫َ‬
‫اس‬ ‫ں‬ ‫ت رو‬ ‫ں‬ ‫۔‬
‫و‬ ‫اور ء ام‬ ‫ل‬ ‫ً رؤ‬ ‫۔‬ ‫ہ دل‬ ‫كو ت‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ا ات‬ ‫اور‬
‫در ں‬ ‫اس ار ىاور‬ ‫ر‬ ‫ز‬
‫اور ں‬ ‫ں‬ ‫)‪(24‬‬ ‫ہ)‪(13‬در‬ ‫ار‬ ‫دا‬ ‫ز‬
‫ز‬ ‫را‬ ‫ا‬ ‫‪34‬‬ ‫ً‪ 27‬دن ‪7‬‬
‫‪،‬‬ ‫د ں‬ ‫ڈ‬ ‫ك ‪ ،‬اس‬ ‫ار‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫رہ‬ ‫۔‬ ‫)‪(30‬د ں‬ ‫)‪(29‬‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫)‪ (30‬آ‬ ‫)‪(29‬اور )‪(6‬‬ ‫)‪(6‬ا‬
‫‪ 29.530588‬دن‬ ‫ى‬
‫ى ل ‪ 354.36705‬دن‬

‫‪63‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪ 30.43685‬دن‬
‫ل ‪ 365.24223‬دن‬
‫)‪ (30‬اور‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫با ى‬
‫)‪(30‬‬ ‫دو‬ ‫ى‬ ‫)‪(29‬‬ ‫دو ا ا‬
‫ر‬ ‫ٰ ن‬ ‫ہو‬ ‫ت‬ ‫‪،‬‬ ‫)‪ (29‬آ‬ ‫ا‬
‫۔ ى ل‬ ‫ا ن‬ ‫حآ‬ ‫را‬ ‫ں‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫اور ا س‬ ‫دس )‪ (10‬دن ‪21‬‬ ‫ل‬ ‫ن ‪ 354‬دن اور ‪8‬‬
‫آ‬ ‫دس )‪ (10‬دن‬ ‫ل ر ن رہ )‪(11‬‬ ‫۔‬ ‫)‪(49‬‬
‫ب‬ ‫۔ ًا‬ ‫ل ق‬ ‫ى‬ ‫۔اس ب ا‬
‫۔‬ ‫)‪ (103‬س‬ ‫ا‬ ‫ى ب اس‬ ‫ل‬ ‫ا‬

‫‪:‬‬
‫و رجا‬ ‫)‪(29‬‬ ‫)‪(28‬اورا‬ ‫آ ى ر ںا‬
‫ز‬ ‫۔ان ر ں‬ ‫ِ ” ا عو ق“‬ ‫عو وب‬
‫ں‬ ‫آ‬ ‫در‬ ‫رج‬ ‫آ ۔‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ف رج‬ ‫ر ً ق‬ ‫۔‬
‫م‬ ‫ُا‬ ‫ل‬ ‫دس)‪ ،(10‬رہ)‪(11‬در‬ ‫آ‬
‫دو ں ك‬ ‫۔ ل‬ ‫” ل“‬ ‫۔ اس‬ ‫آ‬
‫دور‬ ‫رج‬ ‫ں ا در‬ ‫دو‬ ‫۔‬ ‫رج‬
‫رج‬ ‫ہ )‪ (13‬در‬ ‫ں‬ ‫)‪(24‬‬ ‫۔ اس ب‬ ‫ر‬
‫)‪(22‬‬ ‫)‪(20‬‬ ‫از‬ ‫م ا‬ ‫‪،‬‬
‫ٰ‬ ‫ف ر‬ ‫ق‬ ‫رج‬ ‫روزا‬ ‫ب ہ)‪(13‬در‬ ‫۔‬

‫‪64‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‘‘‬ ‫ِ‬ ‫۔ اس ’’‬ ‫ے)‪(90‬در‬ ‫رات رج‬

‫۔‬ ‫آ‬ ‫ا )‪(180‬در‬ ‫ا‬ ‫رج‬ ‫رات‬ ‫د‬ ‫۔‬
‫ِ‬ ‫۔ اس ’’‬ ‫ع ر‬ ‫ا‬ ‫رج وب‬ ‫ُا‬
‫ف‬ ‫رج‬ ‫ا ر ر‬ ‫۔اس‬ ‫ل‘‘‬ ‫ا‬
‫ِ ا ع‘‘‬ ‫)‪’’ (28‬‬ ‫اورا‬ ‫ِ‬ ‫)‪(21‬‬ ‫ا‬ ‫ں‬
‫۔‬ ‫دار‬ ‫ل‬ ‫ر‬ ‫ً‬ ‫۔دودن‬
‫۔‬ ‫ر )‪( 4‬‬ ‫در‬ ‫ا‬ ‫ار‬ ‫ز‬
‫ں ‪ٰ ،‬ا‬ ‫ون)‪(52‬‬ ‫ہ ہ)‪(13‬در‬ ‫وروز‬
‫آ‬ ‫۔ ًآجا‬ ‫ع‬ ‫ون)‪(52‬‬ ‫ً و‬ ‫رات‬
‫و اناو ت‬ ‫ا ف‬ ‫ع ۔‬ ‫ون‬ ‫آ‬ ‫ع‬
‫۔‬
‫ٰ‬
‫اﻟﺴﻤﻮت‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﻘﻤﺮواﻻ ﺴﺎن ‘‘۔(‬ ‫ب’’ﮐﺘﺎب ﻗﺼﺔ‬ ‫)د‬
‫آ‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ر‬ ‫ت‬
‫ّ‬
‫ان‬ ‫آ ۔‬ ‫ز‬ ‫)‪ (29‬ر ں‬ ‫)‪(28‬اور ا‬ ‫ا‬
‫۔اس‬ ‫’’ ق‘‘‬ ‫وا‬ ‫اس‬ ‫رج‬ ‫ر ں‬
‫آ ل ۔‬ ‫ز‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ل ا‬ ‫ں رو‬
‫رى دات‬ ‫اوراس ا‬ ‫را‬ ‫) ل(‬ ‫م‬
‫ورت ۔‬ ‫را ط‬ ‫ا د‬ ‫اس‬ ‫ر ۔اس‬
‫( وزا ار‪24‬‬ ‫ل‬ ‫برؤ‬ ‫)‪(27‬ر ن)‬ ‫‪1421‬ھ‬
‫ًا‬ ‫د‬ ‫ں‬ ‫ے اروں‬ ‫‪2000‬ء‬ ‫د‬

‫‪65‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ر ن‬ ‫ل‬ ‫ا رو‬ ‫ع ا ۔‬ ‫رج‬

‫روزہ ۔ رے دان ر ہ و ہ‬ ‫)‪(28‬‬ ‫اور ا‬
‫)‪(24‬د‬ ‫روزہر اس ب‬ ‫ار‬ ‫)‪(27‬‬ ‫ا ب‬
‫)‪(28‬‬ ‫‪،‬ا‬ ‫م ا‬ ‫اور ن رہ‬ ‫اں)‪(28‬روزہ‬ ‫ا‬
‫و‬ ‫ا ِ‬
‫ت دآ‬ ‫ن د‬ ‫اسدن رے‬ ‫۔‬ ‫آ‬
‫ن اہ‬ ‫م ا‬ ‫۔‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫س ڑوں‬
‫۔‬ ‫ا دى وہ ِفوا‬ ‫ار‬ ‫م‬ ‫ں ا ار‬

‫‪:‬‬
‫)‪(24‬د‬ ‫)‪(27‬ر ن‬ ‫ں‬ ‫ا‬
‫رج‬ ‫روز‬ ‫ع ا ا‬ ‫ا‬ ‫رج‬
‫)‪ (29‬ر ن‬ ‫ا‬ ‫)‪(26‬د‬ ‫۔‬ ‫ع‬ ‫)‪(33‬‬
‫ًا‬ ‫رج‬ ‫اور م‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫رج‬ ‫و‬
‫ورى‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫آ‬ ‫وب‬ ‫)‪(39‬‬
‫دى ب و ہ‬ ‫ر ۔ ںا‬ ‫رج‬ ‫از ‪45‬‬
‫دو‬ ‫ن‬ ‫و ں رج‬ ‫آ‬ ‫اس ى ا ن‬
‫۔‬ ‫در‬ ‫ا‬ ‫رج‬ ‫‪ ،‬اس دوران‬ ‫وب‬
‫ت اور‬ ‫ل ا‬ ‫رؤ‬ ‫و‬ ‫ض‬ ‫وہ از و ں‬
‫دن‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ز دہ ۔‬
‫رج‬ ‫)‪ (30‬ر ن وز ھ م‬ ‫)‪ (27‬د‬ ‫دن‬ ‫۔ا‬
‫رج‬ ‫‪39‬‬ ‫م‬ ‫او‬ ‫ا ے )‪(91‬‬
‫اس د‬ ‫‪91=52+39‬‬ ‫اور‬ ‫ا دن‪52‬‬

‫‪66‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ج‬ ‫۔‬ ‫وہ‬ ‫دو ى‬ ‫ات‬

‫۔ ت‬ ‫قرہ‬ ‫فا در‬ ‫اوراس‬ ‫دو ى‬ ‫ا او آ‬
‫م آ وا ا‬ ‫اور‪30‬‬ ‫آ وا‬ ‫م‬ ‫‪29‬‬
‫ّ‬
‫۔ ٰا‬ ‫ر‬ ‫رج‬ ‫(‬ ‫)‪52‬‬ ‫‪ 13‬در‬ ‫‪ 30‬ر‬
‫۔‬ ‫در‬ ‫ا‬ ‫ات‬ ‫)‪(28‬د‬ ‫ا‬
‫وﷲ اﻋﻠﻢ و ﻋﻠﻤﻪ اﰎ۔‬

‫‪67‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ل‬ ‫رؤ‬
‫َ َُّ ُ ُ َْ‬
‫‪1‬‬
‫ﷲ ﻧﻔ ًﺴﺎ اﻻ ُو ْﺳ َﻌ َﻬﺎ‬ ‫ﻻ ﯾﳫِﻒ‬
‫ڈا (‬ ‫ز دہ‬ ‫ن اس‬ ‫ٰ‬ ‫)ا‬
‫ہ‬ ‫ہ‬ ‫آ ا ا‬
‫ا‬ ‫۔‬ ‫ت‬ ‫دات‬ ‫وہ‬ ‫ر‬ ‫اور‬
‫آ‬ ‫ءا‬ ‫ا‬ ‫و ا‬
‫۔(‬ ‫اس‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫۔ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﺎﻻ ﯾﻄﺎق )‬ ‫آ‬
‫۔‬
‫ت روزہ‪،‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫ان‬
‫ا‬ ‫آ ن‬ ‫ت‬ ‫ف ا‬ ‫اور و ہ ا م‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫اماور اص‬ ‫ے‪ ،‬ىد‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫د‬ ‫بو‬ ‫اورا‬ ‫ا دوا ق‬ ‫ا م‬
‫اور‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫رہ‬ ‫و تا‬ ‫ن داتا‬ ‫ا‬
‫ع ل‬ ‫ِ‬
‫دت رؤ‬ ‫وہ‬ ‫ذ دارى‬ ‫ا‬
‫ن‬ ‫ر‬ ‫ر ۔اور‬ ‫ا ف‬ ‫ا ن‬
‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫۔ ا م اس‬ ‫دت‬ ‫اور روزہ‬
‫ا اورا ل ر ہ ۔‬

‫‪-1‬ا ۃ‪،2:‬آ ‪286‬‬

‫‪68‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ‪:‬‬ ‫ل ا‬ ‫رؤ‬
‫دو‬ ‫ر ن ا رك اور‬ ‫فو ف‬ ‫ا ا آ د‬ ‫)‪1‬۔‬
‫ا‬ ‫اد‬ ‫ر‬ ‫۔‬ ‫ر زم ارد‬ ‫ء ام‬ ‫ا‬
‫دۃ ل ۔‬ ‫ٹ‬ ‫دے‬ ‫د‬
‫ً‬
‫ا‬ ‫)‪2‬۔ ا ا ٓا د ر نا رك‬
‫م‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫۔ا اور‬ ‫د د‬
‫اہ‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫اورا‬ ‫دى‬ ‫ں‬ ‫م‬
‫ورى‬ ‫ر‬ ‫وف و‬ ‫ع‬ ‫دل‬
‫۔‬ ‫ارد‬ ‫ء ام‬ ‫را ل‬
‫دت ورى‬ ‫آد ں‬ ‫دو‬ ‫ا‬ ‫)‪3‬۔ اب‬
‫ل‬ ‫اوررؤ‬ ‫ار‬ ‫ا ں‬ ‫اس رت‬
‫ﺐ َﻋ ٰﻠﯽ‬ ‫ِ‬
‫" َوا َذاْ َﻏﻠَ َ‬ ‫ا ؒ ام ا ؒ‬ ‫ا ن‬
‫ﺖ َﺷ َﻬ َﺎدﺗُﻪ َو ُﺣ ِﮑ َﻢ َِﺎ‪" 1‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻈﱠ ﱢﻦ ﺻ ْﺪ ُق اﻟْ َﻔﺎﺳ ِﻖ ﻗُﺒِﻠَ ْ‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫‪،‬اس‬ ‫)اور‬
‫(‬ ‫اوراس‬
‫الاورر ن دو ں‬ ‫رت‬ ‫ف‬ ‫م‬
‫ل‬ ‫ر ن‬ ‫ا ا آ د‬ ‫ب اور‬ ‫ر‬
‫ا‬ ‫اس رت‬ ‫ف‬ ‫ب‬ ‫اس رت‬

‫‪1‬اﻟﻔﺘﺎوى اﻟﻬﻨﺪﻳﺔ‪ ،‬ﻟﺠﻨﺔ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮﺋﺎﺳﺔ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺒﻠﺨﻲ‪،‬ج‪،1‬ص‪،101‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دار اﻟﻔﻜﺮ‪،‬اﻟﻄﺒﻌﺔ‪ :‬اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‪،‬‬
‫‪1310‬ﻫـ‬

‫‪69‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ڑ‬ ‫وا‬ ‫ا از‬ ‫ؒ‬ ‫ب ۔ اس ق‬

‫۔‬ ‫اس وہ ت در‬ ‫ں‬
‫َ َ َ‬
‫ﺎد ِة ِﻻﻧ ٗﻪ‬ ‫ﴍ ْو ُط اﻟﺸﻬ‬ ‫ﻼل اﻟْ ِﻔ ْﻄﺮ َﻣ َﻊ ِﻋﻠّ ٍﺔ ﻓِﯽ اﻟﺴﻤ ٓ ِء ُ ُ‬ ‫َ ُ َ َْ‬
‫ِ‬ ‫ﴍط ﻟ ِ ِﻬ ِ‬
‫و ِ‬
‫ﺎﺷ ُﱰطَ‬ ‫َ َ َ َْ ُ َ َ ُ َ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ ْ ْ َ ْ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻟ ِﻌﺒﺎ ِد وﻫﻮ اﻟ ِﻔﻄﺮ ﻓﺎﺷ ﻪ ﺳﺎ ِﺮ ﺣﻘﻮ ِﻗ ِﻬﻢ ﻓ ِ‬
‫َْ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َٗ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ﱰ َط ﻟ َﻬﺎ ِ َ اﻟ َﻌ َﺪ ِد َواﻟ َﻌﺪاﻟ ِﺔ َواﳊ ِﺮﯾ ِﺔ َو َﻋ ْﺪ ِم اﳊ ّ ِﺪ ﻓِﯽ‬‫ﻟﻪ ﻣﺎ اﺷ ِ‬
‫‪1‬‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َْ َ َ َ ْ‬
‫ﻗﺬ ٍف و ِان ب وﻟﻔﻆ اﻟﺸﻬﺎد ِة واﻟﺪﻋﻮی ﻋﻠﯽ ِﺧﻼ ٍف ﻓِﯿ ِﻪ “‬
‫ا‬ ‫رت‬ ‫ا آ د‬ ‫آ ن‬
‫ا ر‬ ‫ں‬ ‫اس ا‬ ‫ب ۔اس‬ ‫ا‬
‫ا اس‬ ‫ق‬ ‫وں د‬ ‫۔ ا‬
‫ا‬ ‫و‬ ‫اد‪ ،‬ا ‪،‬آزادى‪،‬اور ود ا ف‬
‫اور‬ ‫ں ا‬ ‫دو ے ق‬
‫اس ا ف ۔"‬ ‫ز‬ ‫د ىٰ‬
‫اس‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ا و ا‬ ‫ر‬
‫و‬ ‫ا‬ ‫ذر ا ع د‬ ‫‪ ،‬ن‪ ،‬ر اور وى و ہ‬
‫؟‬

‫ىا ع‪:‬‬
‫وں‬ ‫دو‬ ‫۔ا‬ ‫ا‬ ‫دو ا ر‬ ‫ہ‬
‫ء‬ ‫ط‬ ‫دو وں‬ ‫آ‬ ‫اور‬ ‫و‬
‫اور ف‬ ‫ح اﳋﻂ ﺸﺒﮧ اﳋﻂ‬ ‫ا ا‬ ‫اما‬

‫ن ا م لر ن۔ص‪234‬‬ ‫وا‬ ‫ا‬ ‫‪-1‬‬

‫‪70‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ت‬ ‫ت ا‬ ‫ا‬ ‫۔دو اا‬ ‫ت‬

‫(‬ ‫)‬ ‫د‬ ‫ا ع‬ ‫ا‬ ‫ز دہآ‬
‫تا‬ ‫ر رو رى‬ ‫اور‬ ‫را‬ ‫مر‬ ‫و‬
‫۔‬
‫ز‬ ‫ا ر‬ ‫ى‬ ‫ان ت‬
‫ا‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ف‬ ‫ا‬
‫د ‪:‬‬ ‫د آن‬ ‫ارد‬ ‫ورى ۔‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬
‫ﳞَﺎ اﻟ ِﺬ ْ َ ا َﻣ ُﻨﻮا اِذا ﺗ َﺪ َاﯾ ﱲْ ﺑ ِ َﺪ ْ ٍ اِﱃ ا َﺟ ٍﻞ ﻣ َﺴﻤﻰ ﻓﺎﻛ ُﺘ ُﺒ ْﻮ ُﻩ‬
‫)ا ہا ٰ ‪(282‬‬ ‫َد اور ضوا‬ ‫اے‬
‫ا ر‬ ‫ت‬ ‫اس ت‬ ‫ف‬
‫ں ا مﷺ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ﷺ‬ ‫۔‬
‫امؓ ز ۃ‬ ‫ت‬ ‫‪،‬‬ ‫ط‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫۔‬ ‫م‬
‫د تاورا م‬ ‫ا‬ ‫ا ر‬ ‫ا‬ ‫د رروا‬ ‫ا م‬
‫؟ ا تاب‬ ‫ں‬ ‫اس‬ ‫آپﷺ‬ ‫ا‬ ‫ع‬
‫اس ت‬ ‫دو ے ا‬ ‫ور‬ ‫ا را‬ ‫و‬
‫ں‬ ‫ب ۔د‬ ‫ف‬ ‫د‬ ‫وا ًاس‬ ‫ن‬
‫۔‬ ‫م ط آپﷺ‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫اور‬ ‫ا ر‬ ‫ام‬
‫دو‬ ‫اور‬ ‫وہ اس‬ ‫سا‬ ‫دو ے‬

‫‪71‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اس‬ ‫س‬ ‫دے دوآد دو ے‬ ‫ا‬ ‫ا ص‬

‫‪1‬‬
‫ا ر ۔‬ ‫دتد اب‬
‫۔‬ ‫ا د‬ ‫ں‬ ‫د اروں‬
‫َ ُ‬ ‫َ ُ ٌ‬ ‫َ َ ْ‬
‫اﻟﺴ ْﻤ َﺴﺎ ِر ﻓ ُﻬ َﻮ ﲩﺔ َوا ْن ْﱂ َﯾﻜ ْﻦ‬ ‫اف َو ِّ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﴫ‬ ‫و‬‫َ‬ ‫ﺎع‬‫ِ‬ ‫ﯿ‬‫ﺒ‬‫َ‬ ‫” و ﻣﺎ ﺧﻂ اﻟ‬
‫ﺎس َو َﻛ َﺬا َﻣﺎ َﯾ ْﻜ ُﺘﺐُ‬ ‫ﲔ اﻟﻨ ِ‬ ‫ُﻣ َﺼﺪ ًرا ُﻣ َﻌ ْﻨ َﻮ ً ﯾُ ْﻌ َﺮ ُف َﻇﺎ ِﻫ ًﺮا ﺑَ ْ َ‬
‫ُ َ ََُْ ْ َ ُ ْ َ ُ َ ُ ً ْ‬
‫‪2‬‬
‫ﻮن ﲩﺔ ِﻠ ُﻌ ْﺮ ِف‪،،‬‬ ‫اﻟﻨﺎس ﻓِ ﺑﯿﳯﻢ ﳚِﺐ ن ﯾﻜ‬
‫اس‬ ‫ا‬ ‫افاورد ل ان‬ ‫‪-:‬ر‬ ‫)‬
‫ں‬ ‫م ر‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫اندرج‬
‫گآ‬ ‫ح وہ‬ ‫در ن وج ا‬
‫۔(‬ ‫ان‬ ‫ف‬ ‫ورى‬
‫اس‬ ‫قا‬ ‫ل‬ ‫ا رؤ‬ ‫قا د‬
‫اس ت‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫۔ا‬ ‫ر اَو ٰ‬ ‫ا ر‬
‫رى ح‬ ‫ا د د‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫م‬ ‫ف‬ ‫دت اور ا‬ ‫و ہ و ہ۔‬ ‫و ہ‬ ‫اس‬
‫ا ر ‪:‬‬ ‫ں‬ ‫دو‬ ‫۔‬ ‫دے‬
‫آد‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ر ن‬ ‫ا آ د اور‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫آد‬ ‫اا‬

‫ا ورىص‪255‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪-2‬ﺷﺎﻣﯽ ‪،‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪،‬ردﳐﺘﺎر ج‪ ،8‬ص ‪ 136‬اﻳﭻ اﱘ ﺳﻌﻴﺪ‬

‫‪72‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ورت‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫دوم‬

‫۔ ً‬ ‫ر“ در‬ ‫”‬ ‫اس اس‬
‫ر‬ ‫روزہر‬ ‫د‬ ‫ںاس‬ ‫طآ‬ ‫دس رہ‬
‫۔‬ ‫تا ر‬ ‫ان طوا‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫ىؒ‬ ‫ا‬ ‫ت‬
‫ا از ے ے‬ ‫ا‬ ‫ل تا ر‬ ‫"وا دررؤ‬
‫ر‬ ‫ل ہ‬ ‫در آ رؤ‬ ‫ر ہ‬
‫ات ‪ ،‬وا ر‬ ‫تآں د از‬ ‫‪،‬و‬ ‫ا ا‬ ‫در‬
‫‪1‬‬
‫"‬ ‫م دا رآں‬ ‫‪،‬‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫وں‬ ‫ل‬ ‫ر رؤ‬ ‫=وا‬
‫ر و‬ ‫وں د‬
‫د وں‬ ‫وںاور‬ ‫ا ع‬ ‫اسا‬
‫۔‬ ‫اس ا ر‬ ‫اس ا ع‬
‫ر دہ‬ ‫ف‬ ‫ان‬ ‫ل‬ ‫‪،‬ا ‪ ،‬رؤ‬ ‫وہ از ا‬
‫اس‬ ‫اور‬ ‫اور ا ا ع‬ ‫ں دت‬ ‫ز ا اد ا‬
‫۔‬ ‫ہا‬ ‫دت‬ ‫دت‬ ‫ا ر‬
‫رو و‬ ‫اہ‬ ‫اس‬ ‫دت‬ ‫ذر‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫در‬ ‫اور‬ ‫ف‬ ‫اا‬ ‫ورى‬

‫وى ٰ‪،‬ج‪،1‬ص‪264‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪73‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اب ف‬ ‫اس‬ ‫ب اور ا‬ ‫ا‬ ‫دو آد ں‬

‫دتدےاوروہذ دار‬ ‫وہ ذ دار‬ ‫ا‬
‫ىا عدےد ۔‬ ‫اس‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬

‫نا ع‪:‬‬ ‫ر‬

‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫وں‬ ‫ح دو‬
‫۔‬ ‫ا ا ن دو آوازوں ق س‬ ‫آوازوں‬
‫ن‬ ‫رے‬ ‫ذر‬ ‫ا اور دو ے ر ا ب‬
‫ا عد‬ ‫۔‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫۔‬
‫اس‬ ‫ن‬ ‫رہ وہآپ ن دے آپا‬ ‫و‬ ‫ر ر‬
‫آپ اس ت‬ ‫ى‬ ‫آ‬ ‫اسآواز‬ ‫۔ آپ ا‬ ‫را‬
‫آواز‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫اور ن‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫را‬ ‫ا ود‬ ‫ت ا‬ ‫ے ےد وى‬
‫ا ر‬ ‫ن‬ ‫ان‬ ‫ا ان ا‬
‫ى ورى ۔‬ ‫ن‬ ‫ب وں‬ ‫ں دت اور ا‬
‫ن‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫لوا‬ ‫دارا ء رؤ‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ا ا ع د ۔‬ ‫ذر‬

‫‪:‬‬ ‫ر ‪ ،‬وى‬
‫در‬ ‫وا ن‬ ‫وہ‬ ‫ا عآ‬ ‫ان دو ں ذر ں‬
‫و‬ ‫اس‬ ‫ب‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫۔ا‬ ‫دت‬
‫ا ع‬ ‫اس‬ ‫وا‬ ‫اس‬ ‫ں‬

‫‪74‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ورى‬ ‫رىا ن( اس‬ ‫ن)‬ ‫ا ن اورا ن‬ ‫ا‬

‫َ ً‬ ‫ً ْ َ ْ‬ ‫ٌ‬‫ْ‬ ‫ْ‬
‫اﻟﺴﻠ َﻄﺎن َﻣﻘ ُﺒ ْﻮل َﻋﺎدﻻ ﰷ َن ا ْو ﻓﺎﺳﻘﺎ‪" 1 .‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﱪ ُﻣﻨﺎدی ُ‬
‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫"‬
‫"‬ ‫وہ دل‬ ‫ل‬ ‫دى‬ ‫۔د ہ‬
‫ا ں‬ ‫وں‬ ‫ا ن‬ ‫فا ع‬ ‫ا د‬
‫۔ ان وں ت‬ ‫وہا رو‬ ‫ف‬
‫ا‬ ‫د‬ ‫ں م‬ ‫ں‬ ‫ب‬ ‫ف‬ ‫ذ داروں‬
‫۔‬ ‫ا‬

‫ل‪:‬‬ ‫ا‬ ‫زاوردور‬ ‫د‬

‫د‬ ‫ا آ د‬ ‫م‬ ‫ف‬ ‫ء‬ ‫ا‬
‫ا ر‬ ‫ذر رؤ‬ ‫ز اڑ دور‬ ‫ا‬ ‫اس ا‬
‫اور ا‬ ‫د‬ ‫ع‬ ‫آ‬ ‫و د‬ ‫ف‬
‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫اد‬ ‫ڑوں‬ ‫ز‬ ‫ىا ر‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫ﺟﺒﺎﻻ ﻋﺪﯾﺪة‘‘ )‬ ‫’’ﻗﺪ ﻗﯿﻞ ان ﲟﮑﺔ‬ ‫ا‬
‫ھ‬ ‫ى‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ڑ (‬
‫ن‬ ‫ا آ د‬ ‫۔‬ ‫ا ر‬ ‫ى‬ ‫اس‬ ‫د‬
‫ز‬ ‫ا‬ ‫ذر رؤ‬ ‫ز دور‬ ‫ا‬ ‫رت‬ ‫اا‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫اڑانا او‬

‫‪-1‬اﻟﻔﺘﺎوى اﳍﻨﺪﻳﺔ‪ ،‬ﳉﻨﺔ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮﺋﺎﺳﺔ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺒﻠﺨﻲ‪، ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ‪ 1310،‬ﻫـج‪،5‬ص‪309‬‬

‫‪75‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آ ت ذر رؤ‬ ‫ر‬ ‫ت‬

‫وہ‬ ‫اہ اہ آ‬ ‫اورا و‬ ‫و د‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫رے‬ ‫د‬ ‫ورى و‬ ‫رت‬ ‫دورى‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫د‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫۔ا‬ ‫د‬ ‫د‬
‫۔‬ ‫ا ر‬ ‫ا ا ع‬ ‫آر‬
‫اد‬ ‫ہ اس‬ ‫د‬ ‫ھ‬ ‫ں‬ ‫ںاو‬ ‫ں‬
‫د‬ ‫ىا‬ ‫ں اور در ں‬ ‫ا‬ ‫ً وں‬ ‫وہ او‬
‫۔‬
‫ل‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ز اس راو‬ ‫ا ا‬
‫۔‬ ‫ار‬ ‫رؤ‬ ‫وہز وا ں‬

‫‪:‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬

‫۔‬ ‫را ر‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ًرؤ‬ ‫ء‬
‫ر رں‬ ‫درج ذ‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ر رؤ‬
‫رت ورى ‪:‬‬ ‫ا‬
‫ا (‬ ‫)‪(1‬ﺷﻬﺎدةﻋﻠﯽ اﻟﺮؤﻳﺔ) د‬
‫ا (‬ ‫ا‬ ‫)‪ (2‬ﺷﻬﺎدةﻋﻠﯽ اﻟﺸﻬﺎدةﺑﺎﻟﺮؤﻳﺔ) د‬
‫ا (‬ ‫)‪ (3‬ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﻘﻀﺎء) د‬
‫(۔‬ ‫دا‬ ‫)‪(4‬اﺳﺘﻔﺎﺿﺔ) م () در‬
‫را ل)‬ ‫وا دل)د ار(‬ ‫د‬ ‫ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﺮؤﻳﺔ‪:‬‬
‫۔‬ ‫د‬ ‫ن ات د‬ ‫(‬

‫‪76‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ات د‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻬﺎدةﺑﺎﻟﺮؤﻳﺔ‪:‬‬

‫اہ‬ ‫ں‬ ‫دو ے دو‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫و ہ‬ ‫‪،‬‬
‫و ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫اہ‬ ‫ف‬ ‫دو ے گاس‬
‫د‬ ‫ِ‬
‫ات دا‬ ‫ںد ار‬ ‫’’ رے‬ ‫ا د‬ ‫اس ت‬
‫ا دى ‘‘۔‬ ‫اور د‬ ‫ن‬
‫ن‬ ‫و ق‬ ‫دود ار‬ ‫ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﻘﻀﺎء‪:‬‬
‫رى‬ ‫و ہ‬ ‫ں‬ ‫ا د‬ ‫و ہ‬ ‫‪،‬‬
‫اوراس‬ ‫د‬ ‫ں‬ ‫دو‬ ‫ن‬ ‫دت‬ ‫د‬
‫آ (‬ ‫ل)‬ ‫رؤ‬ ‫د رے‬ ‫و ہ ان د ں‬
‫اس ’’ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ ﻗﻀﺎء اﻟﻘﺎﺿﯽ اور ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ‬ ‫ح‬ ‫۔ا‬ ‫اور‬
‫۔‬ ‫ﺣﮑﻢ اﳊﺎﮐﻢ‘‘‬
‫’’ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻬﺎدة اور ﺷﻬﺎدةﻋﻠﯽ‬ ‫‪:‬ر ن‬
‫ً‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫دل)د ار(‬ ‫فا‬ ‫ا‬ ‫اﻟﻘﻀﺎء‘‘ دو ں‬
‫‪1‬‬
‫۔‬ ‫زماور ورى‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫۔دو‬
‫’’ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻬﺎدة اورﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ‬ ‫اورد ا م‬
‫ا )د ارى اور د دو ں ورى ) ا‬ ‫ا‬ ‫اﻟﻘﻀﺎء‘‘ دو ں‬
‫ورى (‬ ‫اہ‬ ‫داوردو ر‬ ‫دت دو د ا‬

‫‪-1‬اﺑﻦ ﳒﻴﻢ‪:‬زﻳﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ إﺑﺮاﻫﻴﻢ )اﳌﺘﻮﰱ‪970 :‬ﻫـ( اﻟﺒﺤﺮاﻟﺮاﺋﻖ‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺎب اﻹﺳﻼﻣﻲ‪،‬ج‪2‬‬
‫ص‪267‬‬
‫دارا م ا ‪،‬ج‪،2‬ص‪88‬‬ ‫‪،‬ا ف ‪،‬ا ادا وى‪،‬‬ ‫ا‬

‫‪77‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ود ا م ﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﺸﻬﺎدة اورﺷﻬﺎدة ﻋﻠﯽ اﻟﻘﻀﺎء‘‘‬ ‫‪:‬‬

‫ا‬ ‫ا دو ں ا ں‬ ‫زماور ورى‬ ‫ر اہ‬ ‫ا‬
‫‪1‬‬
‫۔‬ ‫ا دے‬ ‫دو ں‬ ‫ف‬
‫دت‬ ‫ن‬ ‫اﺳﺘﻔﺎﺿﺔ‪:‬‬
‫آ اور ا‬ ‫د‬ ‫وں‬ ‫آ‬ ‫(‬ ‫) ؤں‬
‫‘‘۔‬ ‫د‬ ‫روزہر‬ ‫د‬ ‫ں‬ ‫دے ’’اس ؤں‬

‫اور‬ ‫ت‬ ‫آ تو‬

‫ر‬ ‫در‬ ‫دور‬ ‫دہ اور‬ ‫ا‬ ‫آت‬
‫م‬ ‫اور‬ ‫ز‬ ‫آ‬ ‫اس‬ ‫دہز‬ ‫۔‬
‫ارزاں‬ ‫آت‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫ں ں‬
‫دہ‬ ‫ا‬ ‫ان آ ت‬ ‫ء‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫۔‬ ‫آ‬ ‫ء دو وہ‬ ‫د ۔اس‬
‫‪:‬‬ ‫ؒ ح رى‬ ‫ا‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َُ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َُْ ُ ْ‬
‫ﲑ َﻫﺎ َو ْﱂ َﯾﻜﻮ ا‬ ‫ِ ِ‬ ‫ْ‬
‫ﺴ‬ ‫و‬ ‫ﻮم‬
‫ِ‬ ‫ﺠ‬ ‫اﻟﻨ‬ ‫ﺎب‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺣ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ﳊ‬ ‫واﻟﻤﺮاد ِ‬
‫َْ َْ َ ََ َ ُْ ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َﯾ ْﻌﺮ ُﻓ َ‬
‫ﻮن ِ ْ ذﻟ ِ َﻚ ْﯾﻀﺎ اﻻ اﻟﲋر اﻟ ِﺴﲑ ﻓﻌﻠﻖ اﳊﲂ ِ ﻟﺼﻮ ِم‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﲑ‬ ‫ْ‬
‫ﺴ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺎب‬ ‫َ‬
‫ﺴ‬ ‫ﺣ‬ ‫ة‬ ‫َو َﻏ ْﲑﻩ ﻟﺮ ْؤ َﯾﺔ ﻟ َﺮ ْﻓﻊِ ْاﳊ َ َﺮج َﻋ ْﳯُ ْﻢ ﰲ ُﻣ َﻌﺎ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِِ ِ‬
‫ْ َ َْ َ َ َ َْ َ ُ ْ َ ْ َْ ُ َ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ََ ُْ ْ‬
‫واﺳ ﻤﺮ اﳊﲂ ِﰲ اﻟﺼﻮ ِم وﻟﻮ ﺣﺪث ﺑﻌﺪﱒ ﯾﻌ ِﺮف ذﻟِﻚ ﺑﻞ‬
‫ّ‬ ‫ً‬ ‫ُْ ْ ْ‬ ‫َ ُ ّ َ ُْ ُ َْ َ‬
‫ﺎب ْﺻﻼ َو ُ َ ِﲵ ُ ُﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ﳊ‬ ‫ِ ِ‬‫ﲂ‬ ‫اﳊ‬ ‫ِﯿﻖ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬‫ﻌ‬‫ْ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺎق ﺸ ِﻌﺮ ﺑِﻨ ِ‬ ‫اﻟﺴ ِ‬ ‫ﻇﺎ ِﻫﺮ ِ‬
‫ﳈﻠُﻮا اﻟْ ِﻌﺪ َة َﺛ َﻼﺛِﲔَ‬ ‫َ ْ ُ ََْ ُْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُُْ َْ‬
‫ﯾﺚ اﻟﻤﺎﴈ ﻓﺎن ﰬ ﻋﻠﯿﲂ ﻓ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﻮﻟﻪ ِﰲ اﳊ ِﺪ ِ‬

‫‪،‬ج‪،2‬ص‪69‬‬ ‫ؒ‪،‬ردا ر‪،‬ا ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫‪،‬ج‪۳‬ص‪۴۵۱‬۔ب‪:‬‬ ‫‪-1‬ا ‪ :‬ا ‪،‬‬

‫‪78‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫َو َ ْﱂ َﯾ ُﻘ ْﻞ َﻓ َﺴﻠُﻮا ْﻫ َﻞ ْاﳊ ِ َﺴﺎب َو ْاﳊ ِ ْﳬ َ ُﺔ ﻓﯿ ِﻪ َﻛ ْﻮ ُن اﻟْ َﻌ َﺪد ِﻋ ْﻨﺪَ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُْ َ ُ َ َ ََْ ُ ْ َ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬
‫اﻟﲋاع‬ ‫اﻻﲽﺎ ِء ﺴ ِﻮي ﻓِﯿ ِﻪ اﻟﻤﳫﻔﻮن ﻓﲑﺗ ِﻔﻊ ِاﻻﺧ ِﺘﻼف و ِ‬
‫ﻮع ا َﱃ ْﻫﻞ اﻟ ْﺴ ﲑِ ِﰲ َذﻟ ِ َﻚ َو ُﱒُ‬ ‫ِ‬ ‫َﻋ ْ ُﳯ ْﻢ َو َﻗ ْﺪ َذ َﻫ َﺐ َﻗ ْﻮ ٌم ا َﱃ اﻟﺮﺟُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫َُْ‬ ‫ُ ُ َ َ‬
‫اﻟﺮ َواﻓِﺾ َوﻧ ِﻘﻞ ْ ﺑَ ْﻌ ِﺾ اﻟﻔﻘ َﻬﺎ ِء ُﻣ َﻮاﻓﻘ ُ ُﳤ ْﻢ ﻗﺎل اﻟ َﺒﺎ ِ‬
‫ﺎع اﻟﺴﻠَ ِﻒ اﻟﺼﺎﱀ ﲩﺔ َﻋﻠَ ْ ِﳱﻢ َو َﻗ َﺎل َ ِ َ َة َو ُﻫ َﻮ َﻣ ْﺬ َﻫﺐٌ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫و اﲨ‬
‫ﻮم ِ ﳖﺎَ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َُ َ َْ‬ ‫َ ِﻃ ٌﻞ َﻓ َﻘ ْﺪ َﳖَ‬
‫اﻟﴩﯾﻌﺔ ِ اﳋﻮض ِﰲ ِﻋﻠ ِﻢ اﻟﻨﺠ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬‫ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ٌ َ َْ ٌ َ‬
‫ﲔ ﻟ ْ َﺲ ﻓِﳱَﺎ ﻗ ْﻄ ٌﻊ َوﻻ ﻇﻦ ﻏﺎﻟ ِ ٌﺐ َﻣ َﻊ ﻧ ُﻪ ﻟ ِﻮ ْارﺗ َﺒ َﻂ‬ ‫ﺣﺪس وﲣ ِﻤ‬
‫َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ َْ‬ ‫ْ‬
‫ِﯿﻞ‪1.‬‬ ‫ا ْﻣ ُﺮ ِﲠَﺎ ﻟﻀﺎق اذ ﻻ َﯾ ْﻌ ِﺮﻓ َﻬﺎ اﻻ اﻟﻘﻠ‬
‫ب‬ ‫اد روں اوران روا‬ ‫ب‬ ‫‪:‬اور ں‬ ‫)‬
‫روزے و ہ‬ ‫اس‬ ‫‪،‬اوروہ‬
‫ب‬ ‫روں‬ ‫د‬
‫ا آد‬ ‫ا‬ ‫رى‬ ‫دور ر اورروزے‬
‫ا ً ب‬ ‫ق‬ ‫ب‬ ‫آ‬
‫رى‬ ‫‪،‬اوراس و‬ ‫ر‬
‫د‬ ‫ء ا آ د‬ ‫”ا‬ ‫ل‬ ‫آپﷺ‬
‫‪،‬اوراس‬ ‫ب دا ں‬ ‫را و“ اور‬
‫ا‬ ‫م‬ ‫اس‬ ‫رت‬ ‫ا‬ ‫د‬

‫أﲪﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺣﺠﺮ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺴﻘﻼﱐ اﻟﺸﺎﻓﻌﻲ‪،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري ﺷﺮح ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬دار‬ ‫‪-1‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪،‬‬
‫اﳌﻌﺮﻓﺔ ‪ -‬ﺑ وت‪ ،1379 ،‬ج‪،4‬ص‪،127‬‬

‫‪79‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م ب دا ں‬ ‫‪ ،‬اورا‬ ‫ا ف اور اع ر‬ ‫ان‬

‫ان‬ ‫ء‬ ‫‪،‬‬ ‫اوروہ روا‬ ‫ف‬ ‫ر ع‬
‫ا ع ان‬ ‫۔‬ ‫ا‬
‫ِ‬ ‫ہ‬ ‫‪،‬اورا‬
‫فا ازے اس‬ ‫‪،‬اس‬ ‫م‬
‫اس‬ ‫‪ ،‬ا‬
‫۔(‬ ‫ڑے گ‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ے‬
‫‪:‬‬ ‫وىؒ‬
‫ْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ‬
‫اﺧ َﺘﻠ َﻒ اﻟ ُﻌﻠ َﻤﺎءُ ِﰲ َﻣ ْﻌ َﲎ ﻓﺎﻗ ُﺪ ُروا ﻟ ُﻪ ﻓ َﻘﺎﻟ ْﺖ َﻃﺎ ِﺋ َﻔﺔ ِ َ اﻟ ُﻌﻠ َﻤﺎءِ‬ ‫و‬
‫وﻩ َﲢْ َﺖ اﻟﺴ َﺤﺎب َو ِﳑ ْﻦ َﻗ َﺎل ِﲠَ َﺬا ْﲪَ ُﺪ ْ ُ‬ ‫َﻣ ْﻌ َﻨﺎ ُﻩ َﺿ ّﯿ ُﻘﻮا ﻟَ ُﻪ َو َﻗ ّﺪ ُر ُ‬
‫ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎن َ َ‬ ‫ﲑ ُﻩ ِﳑ ْﻦ ُﳚ َ ّﻮ ُز َﺻ ْﻮ َم َ ْ ِم ﻟَ ْﯿﻠَ ِﺔ اﻟْ َﻐ ْﲓ َ ْ َر َﻣ َﻀ َ‬ ‫َﺣ ْﻨ َﺒﻞ َو َﻏ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬
‫ُ‬
‫ِﳯ ْﻢ ُﻣ َﻄ ِّﺮف‬‫ﺎﻋ ٌﺔ ﻣ ْ ُ‬‫ﴎﱕ َو َﲨَ َ‬ ‫َﺳ َ ْﺬ ُﻛ ُﺮ ُﻩ ا ْن ﺷﺎء ﷲ ﺗﻌﺎﱃ وﻗﺎل ُ َ‬
‫ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﺎﻩ َﻗ ّﺪ ُر ُ‬ ‫ْ ُ َﻋ ْﺒﺪ ﷲِ و ﻗُ َﺘ ْ َﺒ َﺔ َو ٓ َﺧ ُﺮ َ‬
‫ون َﻣ ْﻌ َﻨ ُ‬
‫ﺎب اﻟﻤﻨﺎ ِز ِل‬ ‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫ﲝ‬‫ِ‬ ‫وﻩ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ َ َ َ ُ ْ ُ ُ َ َ ْ ََ َ‬ ‫َ‬
‫َوذ َﻫ َﺐ َﻣﺎﻟ ِ ٌﻚ َواﻟﺸﺎﻓِ ِ و ﺣ ِﻨﯿﻔﺔ وﲨﻬﻮر اﻟﺴﻠ ِﻒ واﳋﻠ ِﻒ اﱃ‬
‫ﲔ َ ْ ًﻣﺎ‪1 .‬‬ ‫ﺎم اﻟْ َﻌ َﺪ ِد َﺛ َﻼﺛِ َ‬ ‫ﺎﻩ َﻗ ّ ِﺪ ُروا ﻟَ ُﻪ َﲤ َ َ‬ ‫ن َﻣ ْﻌ َﻨ ُ‬

‫ء‬ ‫ا ف‬ ‫روا“‬ ‫‪:‬اور ء ”‬ ‫)‬

‫”ﺿﻴﻘﻮا ﻟﻪ وﻗﺪروﻩ ﲢﺖ‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫ا ازہ‬ ‫و‪ ،‬دل‬ ‫و‬ ‫اﻟﺴﺤﺎب“) اس‬

‫‪-1‬ﻧﻮوی‪ ،‬أﺑﻮ زﻛﺮ ﺎ ﻣﺤ اﻟﺪﻳﻦ ﻳﺤ ﺑﻦ ﺷﺮف اﻟﻨﻮوي )اﳌﺘﻮ ‪ 676 :‬ـ( ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ‪،‬‬
‫دارإﺣﻴﺎء اﻟ اث اﻟﻌﺮ ﻲ ‪ -‬ﺑ وﺗﻮ ج‪ 7‬ص ‪186‬‬

‫‪80‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ؒو ہ‬ ‫ا ما‬ ‫ان‬ ‫ء اس ف‬ ‫ؤ( ‪،‬‬

‫(‬ ‫ار د‬ ‫روزے‬ ‫ا وا رات‬ ‫) ر ن‬
‫اور ا‬ ‫اورا‬ ‫ذ‬ ‫ان ء ا‬ ‫‪،‬‬
‫اورد‬ ‫ا اورا‬ ‫ف‬
‫ؒ‬ ‫“ اورا م‬ ‫ب ؤ زل‬ ‫”اس‬ ‫اس‬
‫اس‬ ‫اس ف‬ ‫و‬ ‫ؒاور ر‬ ‫اورا ما‬ ‫‪،‬‬
‫“‬ ‫دن رے‬ ‫ا ازہ‬ ‫”اس‬
‫‪:‬‬ ‫رىؒ ح ٰۃ‬
‫ﺎب َ ْ َﺧﺼﻪُ‬ ‫ﺎﻗ ِﺪ ُروا " ِﺧ َﻄ ُ‬ ‫َ َ ُْ َُْ َ ْ‬ ‫ِ‬ ‫َو ِﰲ َ ْ‬
‫ﱕ‪ " :‬ﻓ‬ ‫ٍ‬ ‫ﴎ‬ ‫ا‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺴ‬ ‫ح‬ ‫ﴍ‬
‫ُ ََ ْ ْ َ َُُْ َ ْ ُ ْ َ َ ٌ ْ‬
‫ﺎب ِﻠ َﻌﺎﻣ ِﺔ اﻫـ َو ُﻫ َﻮ‬ ‫ﳈﻠﻮا اﻟ ِﻌﺪة " ِﺧﻄ‬ ‫ﷲ ِﲠﺬا اﻟ ِﻌﻠ ِﻢ‪ ،‬وﻗﻮﻟﻪ‪ " :‬ﻓ ِ‬
‫ﺐ« "‪َ ،‬ﻓﺎﻧﻪُ‬ ‫ﺐ َو َﻻ َﳓْ ُﺴ ُ‬ ‫ﯾﺚ " »ا ﻣ ٌﺔ ّﻣِﯿ ٌﺔ َﻻ ﻧَ ْﻜ ُﺘ ُ‬ ‫ُ ٌ َ‬
‫َﻣ ْﺮدود ِﳊ ِﺪ ِ‬
‫ﺎب َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َﯾ ُﺪل َ َ ن َﻣ ْﻌﺮ َﻓ َﺔ اﻟﺸ ْﻬﺮ ﻟَ ْ َﺴ ْﺖ ا َﱃ اﻟْﻜ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ِ‬ ‫اﳊ‬ ‫و‬ ‫ﺎب‬‫ِ‬ ‫ِﺘ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َْ ِ ََ‬ ‫َْ ُُ ْ ُ‬
‫ْ‬
‫ﻋﺪ ِم اﻻﻋ ِﺘﺪا ِد ﺑِﻘﻮ ِل‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ﻮم‪ ،‬و ِﻼﲨﺎع‬ ‫ﲻ ُﻪ ﻫﻞ اﻟﻨ ُﺠ ِ‬
‫ﲔ َوﻟَﻮ اﺗ َﻔ ُﻘﻮا َ َ ﻧ ُﻪ َ َ ى‪َ ،‬وﻟ ِ َﻘ ْﻮﻟ ِ ِﻪ ‪َ -‬ﺗ َﻌ َﺎﱃ ‪ُ -‬ﳐَﺎ ِﻃ ًﺒﺎ َﺧ ْ َ‬
‫ﲑ‬ ‫َ‬ ‫ﻤ‬‫اﻟْ ُﻤ َﻨ ِّ‬
‫ﺠ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﲂ اﻟﺸ ْﻬﺮَ‬ ‫ﺎس ِﺧ َﻄﺎ ً َﻋﺎﻣﺎ َ}ﳁ َ ْﻦ َ َﺪ ﻣ ِْﻨ ُ ُ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠﻨ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻣ ٍﺔ ْﺧﺮ َﺟ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َ َْ‬ ‫َﻓﻠْ َﯿ ُﺼ ْﻤ ُﻪ{ ]اﻟﺒﻘﺮة‪َ [185 :‬وﻟ ِ َﻘ ْﻮﻟ ِ ِﻪ ‪َ -‬‬
‫ﺎب‬ ‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫ِ‬ ‫ﳋ‬ ‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫و‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﯿ‬ ‫ﻠ‬‫ﻋ‬ ‫ﷲ‬ ‫ﲆ‬ ‫ﺻ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬
‫ﻮﻣﻮا ﻟ ِ ُﺮؤ َﯾ ِﺘ ِﻪ َو ﻓ ِﻄ ُﺮوا ﻟ ِ ُﺮؤ َﯾ ِﺘ ِﻪ« " َوﻟ ِ َﻤﺎ ِﰲ ﻧﻔ ِﺲ َﻫﺬا‬
‫ْ‬ ‫ُ ُ ْ‬
‫ﺎم " »ﺻ‬ ‫اﻟْ َﻌ ِّ‬
‫ﻮﻣﻮا َ َ َ ْو ُﻩ« " َوﻟ َﻤﺎ ﰲ َﺣﺪﯾﺚ ﰊ َد ُاودَ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬
‫ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ﯾﺚ‪» " :‬ﻻ ﺗﺼ‬ ‫اﳊ ِﺪ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو ّ ِ ْ‬
‫ﷲ َﻋﻠ ْﯿ ِﻪ َو َﺳﻠ َﻢ ‪ -‬ﻗﺎل‪" :‬‬ ‫اﻟﱰﻣ ِِﺬ ّ ِي ْ ِﰊ ُﻫ َﺮ ْ َ ة ﻧ ُﻪ ‪َ -‬ﺻﲆ‬
‫ﻮل‪ :‬ﻟَﻮْ‬ ‫ْ ُ َْ َ َ ُ ُ َ َ ْ ْ ُ َْ َ ُْ ُ َ َْ ُ ُ‬
‫»اﻟﺼﻮم م ﯾﺼﻮﻣﻮن واﻟ ِﻔﻄﺮ م ﯾﻔ ِﻄﺮون« " ﺑﻞ ﻗ‬
‫ﻮن‬‫ﺎء َ َ َﻣ ْﻌﺮ َﻓ ِﺘ ِﻪ َﯾﻜُ ُ‬ ‫ﺎن َﻗ ْﺒ َﻞ ُر ْؤ َﯾ ِﺘ ِﻪ ﺑ َﻨ ً‬ ‫ﺎم اﻟْ ُﻤ َﻨ ّﺠ ُﻢ َ ْ َر َﻣ َﻀ َ‬ ‫َﺻ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪81‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫َ َْ َََ‬ ‫َ ََ َ ْ َ ُ ََ َ‬
‫ﺎﺻ ًﯿﺎ ِﰲ َﺻ ْﻮ ِﻣﻪِ‪ ،‬اﻻ اذا ﺛ ﺖ اﻟ ِﻬﻼل ِﺧﻼ ٍف ﻓِﯿﻪِ‪ ،‬وﻟﻮ ﺟﻌﻞ‬ ‫َﻋ ِ‬
‫َ ُ ُ َ ً ََ ُ َ‬ ‫َ ْ ْ َ ً ََ َ ْ َْ‬
‫ﺐ َﻋﻠ ْﯿ ِﻪ‬ ‫ﺎﺳﻘﺎ‪ ،‬و ِﲡ‬ ‫ﺎﺳ ِﺪ ﯾﻜﻮن ﻓ ِ‬ ‫ﲻ ِﻪ اﻟﻔ ِ‬‫ِﻋﯿﺪ اﻟ ِﻔﻄ ِﺮ ﺑِﻨﺎء ز ِ‬
‫ﺎر ُة ِﰲ َﻗ ْﻮل َو ُﻫ َﻮ اﻟﺼ ِﺤ ُ‬
‫ﯿﺢ‪َ ،‬وا ِن ْاﺳ َ َﺤﻞ ا ْﻓ َﻄ َ‬
‫ﺎر ُﻩ َﻓ ْﺮ ًﺿﺎ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫ٍ‬ ‫اﻟﻜﻔ‬
‫ﺎر َﰷﻓ ًﺮا‪1.،‬‬
‫َﻋ ّ ِﺪ ِﻩ َوا ِﺟ ًﺒﺎ َﺻ َ ِ‬
‫روا“ ب‬ ‫”‬ ‫ا‬ ‫‪:‬اور ح‬ ‫)‬
‫ص‬ ‫اس‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫ان‬
‫دود اس‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ام‬ ‫ب‬ ‫ا“‬ ‫‪،‬اور”‬
‫ب‬ ‫اور‬ ‫گ‬ ‫ا‬ ‫”‬ ‫و‬ ‫روا‬
‫ّ‬
‫ف‬ ‫ب ب‬ ‫“ اس ت دال‬
‫ل‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ل‬ ‫‪،‬‬
‫وہ ا ق‬ ‫ا‬ ‫دود‬ ‫ا ع و‬ ‫ا د‬
‫ٰ اس ل و‬ ‫آ ‪،‬۔اورا‬ ‫ے‬
‫ْ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ‪2‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫{ )‬ ‫} َ ْ ِ َ ِْ ُ ا‬
‫روزہ‬ ‫ا‬ ‫دا‬ ‫ر ن‬
‫ﻮﻣﻮا‬ ‫» ُ‬
‫ﺻ ُ‬ ‫اس م ب و‬ ‫ر (اورآپﷺ‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬
‫روزہ ر اورا‬ ‫د‬ ‫ِﻟ ُﺮؤ َ ِﺘ ِﮫ َوأﻓ ِﻄ ُﺮوا ِﻟ ُﺮؤ َ ِﺘ ِﮫ«)‬
‫د‬ ‫ا ر و( اورا‬ ‫د‬

‫‪-1‬ﻣﻼﻋﻠﯽ ﻗﺎری‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ )ﺳﻠﻄﺎن( ﳏﻤﺪ‪)،‬اﳌﺘﻮﰱ‪1014 :‬ﻫـ( ﻣﺮﻗﺎة اﳌﻔﺎﺗﻴﺢ ﺷﺮح ﻣﺸﻜﺎة اﳌﺼﺎﺑﻴﺢ‪،‬‬
‫دار اﻟﻔﻜﺮ‪،‬ﺑﲑوت‪،‬ج‪،4‬ص‪1372‬‬
‫‪-2‬ا ة‪185:‬‬

‫‪82‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫”روزہاس‬ ‫و‬ ‫ہ‬ ‫روزہ ر ۔اورا داود ا‬

‫دن گ‬ ‫اور اس دن‬ ‫دن گ روزہر‬ ‫دن‬
‫“‬ ‫ا ر‬
‫ا‬ ‫د‬ ‫ر ن‬ ‫ں ا‬
‫ہ ر ‪،‬ا‬ ‫وہا اسروزے‬ ‫د روزہر‬
‫داس ا ف ۔اورا اس‬ ‫ل‬
‫‪،‬اوراس‬ ‫وہ‬ ‫ء‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪،‬اورا اس ا اسا ر‬ ‫رہوا‬ ‫ل‬
‫ا“‬ ‫ل ا ر ء‬
‫َ َ َْ َ َ ْ َُْ ّ َ َ َْ ُ ُ ً ََ َْ ْ َ َ َ‬
‫ﺐ ﻗﺎل ِﰲ‬ ‫وﻻ ِﻋﱪة ﺑِﻘﻮ ِل اﻟﻤﺆ ِﻗ ِﺘﲔ‪ ،‬وﻟﻮ ﻋﺪوﻻ اﻟﻤﺬﻫ ِ‬
‫ْ‬ ‫ََُْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﯿﺖ)درﳐﺘﺎر(وﲢﺘﻪ ﰲ رداﻟﻤﺤﺘﺎر‪:‬‬ ‫اﻟﻮﻫﺒﺎﻧِﯿ ِﺔ وﻗﻮل وﱃ اﻟﺘﻮ ِﻗ ِ‬
‫َْ ْ َْ َ َُْ َُ َ ُ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ْي ِﰲ ُو ُ‬
‫ﱪ ﻗ ْﻮﻟ ُﻬ ْﻢ‬ ‫اج ﻻ ﯾﻌﺘ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻌ‬‫ﻤ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﰲ‬ ‫ِ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎس‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻨ‬ ‫م‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫اﻟﺼ‬ ‫ﻮب‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬
‫ﻮز ِﻠْ ُﻤ َﻨ ّﺠﻢ ْن َﯾ ْﻌ َﻤ َﻞ ﲝ َﺴﺎب ﻧَ ْﻔ ِﺴﻪِ‪َ ،‬وﰲ اﻟﳯﺮْ‬ ‫ﺎع‪َ ،‬و َﻻ َﳚُ ُ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْﻻﲨْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ََ‬
‫ﻮن ِﰲ اﻟﺴ َﻤﺎ ِء ﻟ ْﯿﻠﺔ‬ ‫ﲔ ﻧ ُﻪ ْي اﻟْﻬ َﻼ َل َﯾﻜُ ُ‬ ‫َﻓ َﻼ َﯾﻠْ َﺰ ُم ﺑ ِ َﻘ ْﻮ ِل اﻟْ ُﻤ َﺆ ّ ِﻗ ِﺘ َ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ْ َ ِ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ َ ُ ُُ ً‬
‫ﺎم‬ ‫ِ ِ‬‫ﻣ‬ ‫ﻼ‬ ‫و‬ ‫ﺎح‬ ‫ﯾﻀ‬ ‫اﻻ‬ ‫ﰲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯿﺢ‬ ‫ﺤ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﺼ‬ ‫ﰲ‬‫ﻛﺬا وان ﰷ ا ﻋﺪ ِ‬
‫وﻻ‬
‫اﻋ ِ َ ِد َﻗ ْﻮﻟِﻬ ْﻢ؛ ِ ن ْاﳊ ِ َﺴﺎبَ‬ ‫ﯿﻒ َﻣ َﺎل ﻓِﯿ ِﻪ ٕا َﱃ ْ‬ ‫ّ َ ٌ‬
‫ﲄ اﻟﺸﺎﻓِ ِ ِ ﺗ ﻟ ِ‬ ‫اﻟﺴ ْ ِ ّ‬
‫ِ‬
‫ِ‪.‬ﻫ َﻜ َﺬا َو َﻫ َﻜ َﺬا« َو َﻗ َﺎل ا ْ ُ‬ ‫ﴍ ِح اﻟْ َﻮ ْﻫ َﺒﺎﻧِﯿﺔ َ‬ ‫َﻗ ْﻄ ‪ .‬اﻫـ‪َ .‬وﻣ ِْﺜﻠ ُ ُﻪ ِﰲ َ ْ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ﻪ ﰲ اﻟﺼﻼ ِة اﻧْ َﳤَﻰ‪1.‬‬
‫َ َ‬ ‫ﺎب َﻻ َﳚُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻮز ِاﻻ ْﻋ ِ ُد َﻋﻠ ْﯿ ِِ‬ ‫ﯿﺪ‪ :‬اﳊ ِ َﺴ ُ‬ ‫ﯿﻖ اﻟ ِﻌ ِ‬ ‫د ِﻗ ِ‬

‫‪-1‬ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ أﻣ ن ﺑﻦ ﻋﻤﺮ)اﳌﺘﻮ ‪ 1252 :‬ـ( رد اﳌﺤﺘﺎر ﻋ اﻟﺪر اﳌﺨﺘﺎر‬
‫‪،‬داراﻟﻔﻜﺮ‪-‬ﺑ وت‪ 1412 ،‬ـ ‪1992 -‬م‪،،‬ج‪،2‬ص‪387‬‬

‫‪83‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ر‬ ‫ل‬ ‫ہ ن‬ ‫‪:‬اوراو ت‬ ‫)‬

‫اور ب‬ ‫‪،‬و‬ ‫وہ دل ں‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫وا ں ل )در ر( اورردا ر اس‬
‫اور‬ ‫ع‪ ،‬ان ل‬ ‫و ب‬ ‫روزے‬
‫روزہ ر ۔اور‬ ‫ب‬ ‫ا‬
‫لآ ن‬ ‫زم‬ ‫اس ل‬
‫ل‬ ‫وہ دل ں‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ں رات‬
‫ف‬ ‫ل‬ ‫ب دا ں‬ ‫۔اور ا م‬ ‫ا ح‬
‫۔‬ ‫ح حا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ب‬
‫ب’’واﻵﺛﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴﺔ ﻋﻦ اﻟﻘﺮون اﳋﺎﻟﻴﺔ‘‘‬ ‫ا‬ ‫ر نا و‬
‫۔‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫َْ‬ ‫ﻼ ُل ﺑ َﻘ ْﻮل ُﻣ َﻨ ٍّ‬
‫ﲑ اﻟْ َﻘ َﻤﺮُ‬‫ﺐ َﺳ ْ َ‬‫ﺐ َﳛْ َﺴ ُ‬
‫ٍ‬ ‫ﺳ‬ ‫َ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺣ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺠ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫َ َ ُْ ُ ْ َ ْ‬
‫”وﻻﯾﺜ ِ ﺖ اﻟ ِﮭ‬
‫اﻟﺼ ْﻮ َم َواﻟْ ِﻔ ْﻄﺮَ‬
‫ع َ َط َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َْ‬
‫ِﻻﻓِ ْﯽ ِﺣ ِﻖ ﻧﻔ ِﺴ ِﻪ َوﻻﻏ ْﲑِ ِە ‪ ِ ،‬ن اﻟﺸﺎ ِر‬
‫َ‬
‫ُ َ َ ْ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َو ْاﳊ َﺞ ِ ُ َ‬
‫اﻟﮭﻼ ِل ﻻ ُو ُﺟ ْﻮ ِد ِە ِا ْن ﻓ ِﺮض ِﲱﺔ ﻗ ْﻮﻟ ِﻪ ﻓﺎﻟ َﻌ َﻤﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ؤﯾ‬
‫َ َُْ ََْ َ َ ْ َ َ ْ َ ً َ‬
‫ﲱ ِ ْﯿ َﺤﺔ ﻻ َﳚُ ْﻮ ْز۔‪1‬‬ ‫ﻟﻤﺮا ِد اﻟﻔﻠ ِﮑﯿ ِﺔوان ﰷﻧﺖ‬
‫وا‬ ‫ب‬ ‫‪:‬اور ل‬ ‫)‬
‫اور‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫ب‬ ‫دش‬ ‫ل‬
‫ل‬ ‫روزہ‪ ،‬اور‬ ‫رع‬ ‫‪ ،‬اس‬
‫۔ا اس‬ ‫اس و ِد‬ ‫ف‬ ‫د‬

‫‪-1‬وھﺑﺔ اﻟﺰﺣﻴﻠﯽ‪،‬اﻟﻔﻘﻪ اﻻﺳﻼﻣﯽ وأدﻟﺘﻪ‪ ،‬دار اﻟﻔﻜﺮ ‪ -‬ﺳﻮرﻳﱠﺔ – دﻣﺸﻖ‪،‬ج‪،2‬ص‪600‬‬

‫‪84‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ں(‬ ‫ت )ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ض‬ ‫ل‬

‫۔‬
‫دى‬ ‫ں‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫را‬ ‫م‬
‫۔‬ ‫با ر‬ ‫اور‬ ‫دى‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫ٔ ُُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫’’ َﻓ ِﺎن ِﻠْ ُﻤ ْﺴﻠِ ِﻤ ْ َ‬
‫ﮏ اﻟ َﻤ َﻨﺎ ِﻃ ِﻖ َو َﻣﺎﺷﺎﺑَ َﮭ َﻬﺎ ْن ﯾ ﺧﺬوا ِﲟَ ْﻦ‬ ‫ﲔ ﻓِ ْﯽ ِﺗﻠ‬
‫َ ْ َ ْ ْ َْ‬
‫ﻼ ِﻣﯿ ِﺔ اﻟﱴ َﺗ ْﻌ َﺘ ِﻤ ُﺪﻋﻠٰﯽ اﻟﺮؤﯾ ِﺔَ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫اﻻﺳ‬ ‫َﯾ ِﺜﻘ ْﻮ َن ﺑ ِ ِﻪ ِ اﻟ ِﺒﻼ ِد ِ‬
‫َْ‬
‫ي َﺷ ْﮑﻞ ِ َ اﻻ ْﺷ َﮑﺎل۔‪1‬‬ ‫اﻟﺒ َﴫ ّﯾ ِﺔ اَﻟّﮭ َﻼل ُد ْو َن اﳊ ِ َﺴﺎب ﺑ ّ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ٍ‬ ‫َ ِِ ِ ِ‬
‫ں‬ ‫اور ان‬ ‫ں‬ ‫ان‬ ‫ں‬ ‫)‬
‫ان‬ ‫ا ا‬ ‫وہ‬
‫ں‬ ‫وا‬ ‫ى ا د‬ ‫رؤ‬ ‫ا د اور وہ‬
‫(‬ ‫ب )‬

‫ا ر(‪:‬‬ ‫ب‬ ‫دو ارخ)‬

‫از ‪:‬‬ ‫ا (ر‬ ‫ا‬ ‫)‬ ‫نا‬
‫ا اس ر‬ ‫ت‬ ‫و د‬ ‫ل ا‬ ‫” ا رؤ‬
‫اوران‬ ‫ر‬ ‫ت ا ل‬ ‫ان‬ ‫د‬
‫اور‬ ‫ر ٴ‬ ‫آ‬ ‫رض‬ ‫ا ل‬
‫ا ل‬ ‫ا‬

‫‪-1‬ﻗﺮارات ﳎﻠﺲ ا ﻤﻊ اﻟﻔﻖه اﻻاﺳﻼﻣﯽ‪1410:‬ھ‪66،‬ھ‬

‫‪85‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫و ٰى‬ ‫اور ب ء‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ف‬

‫‪1‬‬
‫د ۔“‬
‫‪:‬‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫‪:1‬‬
‫د‬ ‫ا دات اس‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫"‬
‫‪2‬‬
‫ا ر ؟۔‬ ‫ںا‬ ‫ا ل وح‬ ‫ں ا‬
‫‪:‬‬ ‫م‬ ‫ر ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫‪:2‬‬
‫”‬ ‫ار ر‬ ‫ر‬ ‫دن‬ ‫” دت رو‬
‫اس‬ ‫(ا‬ ‫ن “) اس‬ ‫ا‬
‫‪3‬‬
‫۔‬ ‫آ‬ ‫ل ا‬ ‫ا‬
‫اور ان‬ ‫م"آ‬ ‫ى‬ ‫ا م‬ ‫‪:3‬‬
‫‪:‬‬ ‫"‬
‫ت‬ ‫ف ‪،‬‬ ‫د‬ ‫وع‬ ‫" ى‬
‫ا ن‬ ‫آج‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫‪4‬‬
‫؟‬

‫لص‪44:‬‬ ‫رؤ‬ ‫‪-1‬‬

‫لص‪10‬‬ ‫‪-2‬رؤ‬
‫ا وٰىج‪4‬ص‪428‬‬ ‫‪-3‬ا‬
‫ى‪،‬ج‪،4‬ص‪517‬‬ ‫‪،‬‬ ‫اوران‬ ‫‪-4‬آپ‬

‫‪86‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔‬ ‫ت‬ ‫ا ر‬ ‫ت‬ ‫ء‬ ‫‪:4‬‬

‫اور‬ ‫ا ا س‬ ‫‪ ،‬ء‬ ‫ا‬
‫ى۔‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫۔‬
‫ت رو‬ ‫اور ت‬ ‫ہ‬ ‫‪1407‬ھ ا ا‬ ‫‪:5‬‬
‫‪:‬‬ ‫در ذ‬ ‫ر ا‬ ‫ارداد‬
‫ا‬ ‫ل‬ ‫ا د رؤ‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫‪:‬‬ ‫”‬
‫د‬ ‫ں‬ ‫ر‬ ‫ت اور‬
‫ر‬ ‫اور‬ ‫ى‬ ‫ا د‬
‫‪1‬‬
‫"۔‬
‫‪2‬‬
‫‪:‬‬ ‫وى ٰ‬ ‫‪:6‬‬
‫ا ر ا ت ان ا س‬ ‫ت‬ ‫‪:‬‬
‫رؤ‬ ‫آ‬ ‫(ا‬ ‫ل‬ ‫)رؤ‬ ‫ا‬
‫ا ل اور م ا اس‬ ‫ا‬
‫ص ر‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫ت‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫اور ت‬ ‫ا‬
‫وا (‬ ‫)‬ ‫ںاورآ ت وا‬ ‫ر‬
‫اس ان‬ ‫ً اس ا‬ ‫ات ۔‬
‫ص‬ ‫۔‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫وا‬

‫‪49‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫‪ -1‬ارداد اور ر ت‪،‬‬

‫‪2‬‬
‫‪،‬ج‪،8‬ص‪41‬‬ ‫‪ -‬وى ٰ‬

‫‪87‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ل‬ ‫آ‬ ‫ت‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫د ىٰ‬ ‫رؤ‬ ‫ےا و‬
‫‪1‬‬
‫‪:‬‬ ‫وٰىا ز‬ ‫‪:7‬‬
‫ء‬ ‫ےدورے‬ ‫از‬ ‫‪ :‬ا ثا‬
‫ارداد ا ق " ى‬ ‫ر درجذ‬
‫اس‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ا ز‬
‫اس ا د‬ ‫ىا‬ ‫ا اس‬ ‫د‬
‫ت ا اورا‬ ‫ل‬ ‫۔رؤ‬
‫د ا‬ ‫اہوہا‬ ‫ت‬ ‫ا آد‬
‫اور‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫رت‬
‫ف‬ ‫ں‬ ‫اس ا ب‬
‫۔‬ ‫ب‬ ‫وا‬
‫ا ر‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ان رات رو‬
‫ل‬ ‫دت‬ ‫رؤ‬ ‫رؤ‬
‫ز‬ ‫ر‬ ‫ا نو ما ن‬ ‫رؤ‬ ‫ظ‬
‫ت‬ ‫ا م د‬ ‫ف‬ ‫ا ل‬ ‫ا‬ ‫ف‬
‫۔‬

‫‪ -1‬وٰىا ز ‪،‬ج‪،1‬ص‪107‬‬

‫‪88‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اﻗﻮال ﻓﻘﻬﺎء ﰷﻣﻮازﻧﻪ‬

‫اور‬

‫ل‬ ‫رؤ‬

‫د اور‬ ‫رات ا‬ ‫ء ام‬

‫ات‬ ‫ا ِف ء اع‬ ‫ل د‬ ‫ب رؤ‬
‫ات ا ارى‬ ‫ا رى اور‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫وہ‬ ‫ا رى‬
‫ب ا نِ رؤ‬ ‫ا ً ا‬ ‫ﺑﻊ ﻠﺮؤﯾﺔ واﻟﺸﻬﺎدة‬ ‫ب‬
‫وہ ِ‬
‫دت‬ ‫و ون ؤ وا دۃ‬ ‫ب‬
‫روںاور روں‬ ‫رج‬ ‫دور‬ ‫اباس‬ ‫آ‬ ‫اور‬
‫م‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫عو وباور د‬
‫ء ام‪،‬‬ ‫نو ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫ً د ‪،‬‬ ‫ا‬
‫د‬ ‫ت ا‬ ‫روں اور‬ ‫ان‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫تو‬
‫ار ن اوررؤ‬ ‫ل‬ ‫ن رؤ‬ ‫رى‬
‫ور ۔‬ ‫د‬ ‫رےدا ا‬ ‫لاور دت ل ان‬
‫ا‬ ‫ت‬ ‫)ر‬ ‫ن‬
‫از ‪:‬‬ ‫ا (ر‬
‫ق ما ر‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ِ‬
‫دت‬ ‫”‬
‫ل ان‬ ‫ام‬ ‫ت‬

‫‪89‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ادو ر‬ ‫ت ز دہ‬
‫رى‬ ‫ء‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫اور ذرا‬
‫اس و‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ورت‬
‫دت‬ ‫‪،‬اس‬ ‫ا ن‬ ‫ت‬
‫‪ ،‬آج‬ ‫ء ام‬ ‫ما ر‬ ‫اس‬
‫اور و‬ ‫ت‬ ‫ح‬ ‫ں‬ ‫د‬
‫دا ہ‬ ‫ہ‬ ‫آت و‬ ‫ت آج‬
‫‪1‬‬
‫۔“‬ ‫آ‬
‫ات‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ٰ ا اب‬
‫ء‬ ‫ا‬ ‫دت وا‬ ‫‪،‬‬ ‫در‬ ‫درا‬
‫ں‬ ‫ا‬ ‫درا‬ ‫روا‬ ‫‪،‬اور‬ ‫وا ا روا‬ ‫ہد‬
‫ل‬ ‫د ءاور‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫ا ل‬
‫۔‬
‫ا ر‬ ‫روا‬ ‫ں‬ ‫ً م‬ ‫ا ل و‬
‫اس ح ر ‪:‬‬ ‫ا ر‬ ‫وا‬
‫ً‬ ‫ٔ‬
‫"ﴍط اﻟﻌﻠﻢ ﲞﱪ اﻟﻮاﺣﺪ ن ﻻ ﯾﮑﻮن ﳐﺎﻟﻔﺎ ﻠﮑﺘﺎب‬
‫ً‬
‫واﻟﺴ ﺔاﻟﻤﺸﻬﻮرة و ان ﻻ ﯾﮑﻮن ﳐﺎﻟﻔﺎ ﻠﻈﺎﻫﺮ۔‬
‫رہ‬ ‫وہ باور‬ ‫ط‬ ‫‪ :‬وا‬
‫ف ۔‬ ‫اور‬ ‫ف‬

‫‪48‬‬ ‫ل‪،‬‬ ‫رؤ‬ ‫‪-1‬‬

‫‪90‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫تا‬ ‫دو ى ت‬

‫زوں‬ ‫وہ دن رات‬ ‫وا ر‬ ‫‪،‬‬ ‫اس ا ر‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫نان‬ ‫رىد‬ ‫او ت‬
‫ل‬ ‫رد‬ ‫دت‬ ‫ٰ ا رے ل‬
‫تو‬ ‫ان‬ ‫ظ‬ ‫و‬ ‫‪،‬ا ا‬ ‫ت ا ر‬
‫ورى ۔‬ ‫ر‬ ‫ت در اور‬

‫در ت‪:‬‬ ‫ت‬

‫د رد‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫‪:‬‬ ‫در‬ ‫ت‬
‫ً‬ ‫۔‬ ‫ف‬ ‫ان‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫ا۔‬
‫ں رخ‪،‬ار عاور مو ہ۔‬ ‫‪،‬‬ ‫وب و‬ ‫و دت‬
‫ت‬ ‫ان‬ ‫در‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫ب۔‬
‫۔‬ ‫آراء ا ف‬ ‫ں‬ ‫رؤ‬ ‫رؤ‬
‫رو‬ ‫ے اور‬ ‫رر‬ ‫تا ً‬ ‫ج۔‬
‫ت ں‬ ‫وہ‬ ‫۔‬ ‫ف‬ ‫ً ان‬ ‫ن‬ ‫اور‬ ‫اس ر‬
‫۔‬ ‫ا ف‬ ‫رؤ‬ ‫صدن‬

‫‪:‬‬ ‫دت‬ ‫د رد‬ ‫ت ا ف‬

‫ف‬ ‫ت‬ ‫ان‬ ‫ت رو‬ ‫ءِ ام‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫رد ل‬ ‫ا‬
‫و دتاور عو وبا‬ ‫زم ‪ً ،‬‬ ‫َرد‬ ‫ف اس‬

‫‪91‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫وث ان‬ ‫ان‬ ‫وا ت‬

‫و ہ‬ ‫و‬ ‫ا ف و ا‬ ‫‪ )،‬ں ا دو‬
‫(‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬
‫م ‪،‬وہ و‬ ‫و‬ ‫وب‬ ‫ت رو‬
‫ر‬ ‫وب آ ب‬ ‫ا‬ ‫وب‬
‫‪ ٰ ،‬اا‬ ‫ب‬ ‫و‬
‫دن‬ ‫ا دے ‪ ،‬ا‬ ‫د‬ ‫و ِ وب‬ ‫و دت و‬
‫ً‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫وب‬ ‫رج‬ ‫دن‬ ‫ا دے‬ ‫د‬
‫۔اور ءِ ام‬ ‫ا‬ ‫ِف س‬ ‫ا ر‬ ‫‪،‬‬ ‫دود‬
‫‪،‬‬ ‫ً‬ ‫ف س‬ ‫ا‬ ‫ا ا‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪:‬‬ ‫ا ما‬ ‫دود‬
‫ً َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﯿﻤ ْﺖ َ ِﺧﻼ ِف اﻟ َﻤ ْﺤ ُﺴ ِ‬ ‫" َﻻ ُﺗ ْﻘ َﺒ ُﻞ اﻟْ َﺒ ِّ َﻨ ُﺔ اﻟ ِﱵ ِﻗ َ‬
‫ﻮس َﻣ َﺜﻼ ٕاذا‬
‫َ ْ َْ َُّ ََ َ ْ َ ْ َ َ ُ ُ ُ َ َ َ ٌ ْ ََ َ‬
‫اب َدا ٍر‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻗﯿﻤﺖ اﻟﺒ ِ ﻨﺔ ﻣﻮ ِت ﺣﯿﺎﺗﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪة و‬
‫َ َ ُ َ ُ َ َ ٌ َ َ ُْ َ ُ َ َ ُ ْ َ َُ ‪1‬‬
‫ﲻﺎرﻫﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪ ﻓﻼ ﺗﻘﺒﻞ وﻻ ﺗﻌﺘﱪ“‬
‫د( ‪،‬‬ ‫س)‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫رت‬ ‫و ان‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ز ہد‬ ‫ت‬ ‫ا ا آد‬
‫ل اور اس ا ر ۔ا "‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫دےر‬ ‫د‬

‫‪-1‬ﳎﻠﺔ اﻷﺣﻜﺎم اﻟﻌﺪﻟﻴﺔ‪،‬آرام ﺑﺎغ ﮐﺮاﺗﺸﯽ‪،‬ص‪342‬‬

‫‪92‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫ؒ‬
‫ا دے‬ ‫ا‬ ‫اس حوا‬ ‫ا‬
‫ا ار‬ ‫اس‬ ‫دور ے‬ ‫ا دن‬ ‫ا‬
‫ً‬ ‫ر ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫دود‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫‪ ،‬دۃا ن ورى اور دۃا‬ ‫ا ن‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ف ا‬ ‫ن ںان‬ ‫در‬ ‫ت‬ ‫۔اور‬
‫اس ردو‬ ‫ت رو‬ ‫اور َرد‪،‬‬ ‫ر ( ل‬ ‫ق)‬ ‫ٰا‬
‫۔‬ ‫(‬ ‫ح)‬
‫ت‬ ‫ًان‬ ‫در‬ ‫اور ا‬ ‫ر‬ ‫ں ا‬
‫وا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا ف‬ ‫ں د‬ ‫رؤ‬
‫ى ‪ ،‬اس‬ ‫ا‬ ‫ً‬ ‫)ا ازے(‬ ‫اہ اس‬ ‫ر‬
‫اس‬ ‫ًدر‬ ‫وح ارد‬ ‫ً َرد‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ں ُرخو ہ ا‬
‫ت‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫م‬ ‫اور ار ى‬ ‫ر‬
‫د ىٰ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫وا‬
‫ار‬ ‫ًرؤ‬ ‫ت‬ ‫رو‬ ‫اس‬
‫ن‬ ‫در‬ ‫ت‬ ‫رؤ‬ ‫‪،‬ا‬
‫ت ا ر ورى ۔‬

‫‪93‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫در‬
‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫ﺐ َو َﻻ ﻧَ ْﻜ ُﺘ ُ‬
‫ﺐ‪ ،‬اﻟﺸ ْﻬ ُﺮ َﻫﻜﺬا َو َﻫﻜﺬا‬ ‫» َﳓْ ُﻦ ﻣ ٌﺔ ّﻣِﯿﻮ َن‪َ ،‬ﻻ َﳓْ ُﺴ ُ‬
‫َ َ َ َ ‪1‬‬
‫وﻫﻜﺬا«‬
‫اس ح‬ ‫‪،‬‬ ‫ب ب‬ ‫گ‬ ‫) ا‬
‫۔۔۔(‬
‫‪،‬‬ ‫‪،‬ا ر‬ ‫ت ار‬ ‫اسروا‬
‫‪،‬‬ ‫آ ز د‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ف‬ ‫اس‬
‫ً اس‬ ‫‪،‬‬ ‫آ ز‬ ‫ا‬ ‫و دت‬ ‫ظ‬
‫۔‬ ‫آ ز‬
‫د ں اور‬ ‫اس‬ ‫ى‬ ‫ا ما‬ ‫م‬
‫م و ص‪، ،‬‬ ‫ر‬ ‫وں‬ ‫ا‬ ‫او ت‬ ‫اروں‬
‫د‬ ‫ت‬ ‫رے‬ ‫ں‬ ‫ى‬ ‫آ ن اس‬
‫اس ر ہا‬ ‫۔ا‬ ‫ر ارد‬ ‫دن‬
‫دت‬ ‫ل‬ ‫اسروزرؤ‬ ‫ع لا ن‬ ‫ر‬
‫ع ل‬ ‫دن ا ر‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫اد‬ ‫د‬ ‫اور‬
‫اس‬ ‫ذ‬ ‫ا ر‬ ‫ا نز دہ اسدن‬
‫اوراس ح‬ ‫دل‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫و‬

‫‪-1‬ﻣﺴﻨﺪاﲪﺪ‪،‬ﻣﺴﻨﺪﻋﺒﺪاﻟﻞه ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ؓ◌‪،‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪6041:‬‬

‫‪94‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ل‬ ‫رؤ‬

‫ہ(‬ ‫ں‬ ‫)رؤ ِ ل‬

‫اس‬ ‫ء اور ا ب‬ ‫ن‬ ‫اس‬

‫ار رؤ‬ ‫ج‬ ‫روزے اور د ا ل‬ ‫ں‬ ‫وا‬
‫ں دو دو اور‬ ‫آ‬ ‫د و‬ ‫ا‬ ‫۔ و‬ ‫ل‬
‫ر‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫و د‬ ‫۔ ںا ط‬
‫آ‬ ‫روزہ اور‬ ‫ن‬ ‫ل ت ۔‬ ‫آ‬
‫ٰ ‪:‬‬
‫۔اورار د رى‬ ‫” “‬ ‫ح آ‬‫ِ‬ ‫ا‬
‫ْ ُْ‬ ‫ُء ز َ َدةٌ‬
‫م‬ ‫ں ا‬ ‫‪1‬‬
‫ِ“ اس‬ ‫ِ ا‬ ‫ِ‬ ‫”إِ َ ا ِ‬
‫ُ َ َ‬
‫م‬ ‫َ ُ ِ ُ َ ٍن“‪ 2‬ذر ا‬ ‫وا‬ ‫۔ ”ا‬ ‫ا ب‬
‫ما‬ ‫ِ دش ۔او ت ز؛ وا ر‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ا‬ ‫و‬ ‫ر آ‬ ‫وا‬ ‫با ّ‬ ‫۔ا‬ ‫ر‬
‫آج‬ ‫۔‬ ‫رے‬ ‫رج‬ ‫ا‬ ‫ن(‬ ‫ِح ر)ا‬ ‫ا‬
‫۔ ً‪:‬‬ ‫ب‬ ‫دس رہ وں‬ ‫ت‘‬
‫ا ۔‬ ‫)‪(1‬‬
‫وب ۔‬ ‫و‬ ‫)‪(2‬‬

‫‪73‬‬ ‫‪ ‘9: -1‬آ‬

‫‪5‬‬ ‫ٰ ‪‘55:‬آ‬ ‫‪-2‬ا‬

‫‪95‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫وب ۔‬ ‫م‬ ‫)‪ (3‬اس‬

‫۔‬ ‫)‪ (4‬اسو‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ُا‬ ‫وبآ ب‬ ‫)‪(5‬‬
‫۔‬ ‫ڈ ىدور‬ ‫‘ رج‬ ‫)‪(6‬‬
‫۔‬ ‫ى)ار ع( ڈ ى‬ ‫)‪ (7‬اسدن‬
‫۔‬ ‫)‪ (8‬اس وا ں آج آ‬
‫۔‬ ‫ں آ‬ ‫)‪ (9‬د‬
‫۔‬ ‫)‪(10‬‬
‫۔‬ ‫)‪(11‬‬
‫ر‬ ‫ت‬ ‫ان‬ ‫۔‬ ‫روز دى‬ ‫ت م‬
‫ا‬ ‫دش‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫وا ا‬ ‫م‬
‫۔‬
‫ا وا‬ ‫ا ‘ا‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫برؤ ِ‬
‫د‬ ‫ت‬ ‫۔اب ان‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫وہ‬
‫اس‬ ‫ا آ‬ ‫د‬ ‫دوروز‬ ‫“ اورا نرؤ‬ ‫” با ر‬
‫ورت ۔ از‬ ‫دارى ؟ اہ ِ ماسرو‬ ‫د‬ ‫ل‬
‫ا ِل د‬ ‫ا‬ ‫ء‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫۔‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا ا و‬ ‫ا ر اور ا اق‬ ‫آج ُا ّ‬
‫۔ ً‬ ‫اورروزے ا م‬ ‫۔اورا‬ ‫ا ا‬
‫و ِد‬ ‫ارد‬ ‫“‬ ‫ں )‪” (New Moon‬‬

‫‪96‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ن‘و ِد ‘ا ن‬ ‫ان ں )‬ ‫ا ۔ اس‬ ‫ا نِ رؤ‬ ‫اور‬

‫۔‬ ‫آ ن‬ ‫ن‬ ‫رؤ (‬

‫)‪:(New Moon‬‬
‫رج‬ ‫ا ر‬ ‫ا ‪ 28 27‬ڈو‬ ‫ى‬ ‫دش‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫آ‬ ‫اور رج ا‬ ‫ز ‘‬ ‫آ‬ ‫۔ آ‬
‫اس‬ ‫ى‬ ‫۔ اور ا‬ ‫و “‬ ‫اس ”ا ِع‬ ‫آ‬ ‫ںا‬
‫رج‬ ‫فاوررو‬ ‫ز‬ ‫ہ‬ ‫۔اسو‬ ‫ن“‬ ‫”‬
‫ن ق‬ ‫آ ۔‬ ‫اس‬ ‫۔ا‬ ‫ف‬
‫۔ اور ا‬ ‫ً ا دن ا رات ” ق“ ر‬ ‫۔اس‬ ‫و‬ ‫در‬
‫دن‬ ‫را‬ ‫اور‬ ‫ر دو را‬ ‫۔‬ ‫قر‬ ‫دن ا رات‬
‫۔‬ ‫قر‬
‫اٰﺧﺮﻩ(‪1‬‬ ‫ر ۔)وﻗﻴﻞ ﺛ ٰﻠﺚ ٍ‬
‫ﻟﻴﺎل ﻣﻦ‬ ‫وف با‬

‫و ِد ‪:‬‬
‫ں‬ ‫اور وب‬ ‫رج‬ ‫ن‬
‫۔اسو‬ ‫ا ”و ِد “‬ ‫ں‬ ‫‘ا‬ ‫در‬ ‫ُا‬
‫رجاورز‬ ‫در ن‬ ‫رجاورز‬
‫ہ‬ ‫۔اس و‬ ‫ڈو‬ ‫رج‬ ‫۔ا‬ ‫ڑا او‬

‫دہ‪،‬ق‪،‬ما‬ ‫‪-1‬د‬

‫‪97‬‬
 ‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آ ‪،‬‬ ‫فاس‬ ‫رج‬ ‫اوررو‬ ‫ف‬ ‫ز‬

‫۔‬ ‫” ق“ و‬ ‫و‬

‫ا نِ رؤ ‪:‬‬
‫رج‬ ‫ً‪12‬ڈ ىدور‬ ‫رج‬ ‫ناورو ِد‬
‫۔‬ ‫آ‬ ‫رے‬ ‫رو‬ ‫اورا‬ ‫ں‬
‫۔ا‬ ‫ا ن رؤ‬ ‫ا و‬ ‫آ‬ ‫آ‬ ‫ف‬ ‫ا‬
‫ما ت ارا‬ ‫۔روزہ اورد‬ ‫“ وع‬ ‫” ِل‬ ‫و‬ ‫د‬
‫۔‬ ‫” ل“‬

‫ٹ‪:‬‬
‫۔‬ ‫ب‬ ‫دش‬
‫ِ‬ ‫ن و‬ ‫ِ ت(‬ ‫گ)‬
‫ن‬ ‫ى ر ں ا اء‬ ‫‪ ،‬دى‪،‬اور و گ ا‬
‫۔‬ ‫ا اء‬ ‫د‬ ‫ہ اس ا دن دودن‬ ‫ِ‬ ‫۔‬

‫و ِعرؤ ‪:‬‬
‫ً‬ ‫۔ رى د‬ ‫آ‬ ‫او ت‬ ‫ں‬ ‫د‬
‫۔ا‬ ‫آ‬ ‫دور‬ ‫رج‬ ‫۔ از‬ ‫ق ور‬ ‫دن‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫“‬ ‫ر ب”ا‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫رے‬
‫اﻟﻘ َﻤ ِﺮ َوﺟﻪ ا َﻟﻘﻤ ِﺮ ُ‬
‫اﻟﻤﻈﻠ ُِﻢ ا َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ِﻟﯿﻨﺎ َووﺟْ ﮩہ‬ ‫” ﻓ ِﻔﯽ ِاﺟ ِع اﻟﺸ ِ‬
‫ﻤﺲ و‬
‫ََُ َ َ َ َ‬ ‫َ َُ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ﺎ‬‫ﻨﮭ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺪ‬‫ﻌ‬‫ﺑ‬ ‫ِذ‬‫ا‬ ‫و۔‬ ‫ﺎق‬ ‫ﺤ‬ ‫اﻟﻤ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﮬ‬ ‫و‬ ‫ﻤﺲ‬ ‫اﻟﺸ‬ ‫اﻟﻤ ِﻀﯿ ِ اِﻟﯽ‬

‫‪98‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫َ ِ َ‬
‫اﻟﻘﻤ ِﺮَ‬ ‫َ‬ ‫ِ َ َََ ََ َ َٔ‬ ‫ُ ً‬ ‫َ‬
‫ﻤﺲ ﺑﻌﺪا ِﺴﲑا اﺛﻨﺎ ﻋﴩ درﺟﺔر ﯾﻨﺎ ﻣِﻨﻪ ای‬ ‫اﻟﺸ ِ‬
‫ًَ ُ َ ُ‬
‫ﮬ َﻮاﻟﻬﻼل“‪1‬‬ ‫َو ُ‬
‫ﺟﻬﻪ ُ‬
‫اﻟﻤﻀﯿ ﻗﻠِﯿﻼ و‬
‫آ‬ ‫ا‬ ‫ِا ع‬ ‫‪:‬۔ رج اور‬
‫ہ رخ رى ف اور رو رخ رج‬
‫ر ً دور‬ ‫رج‬ ‫۔‬ ‫” ق“‬ ‫ا‬
‫رو رخ‬ ‫ً‪12‬در‬
‫۔‬ ‫” ل“‬ ‫۔‬ ‫آ‬
‫‪:‬‬ ‫ح‬
‫ﻨﺎ َو ﺑَﲔَ‬‫ََ َُ ُ ََ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫” ﻓ ِﻌﻨﺪ اﺟ ِ ِع اﻟﺸﻤﺲ‪ ،‬واﻟﻘﻤﺮ ﯾﮑﻮن اﻟﻘﻤ ُﺮ ﺑﯿ‬
‫َ َ َ‬ ‫ً َ‬ ‫ََُ ُ ُ‬
‫اﻟﻤﻈﻠ ُِﻢ ُﻣﻮا ِﺟہﺎ ﻟ َﻨﺎ َﻓﻼ ٰی ﺷ ِ‬ ‫ﺼﻔہُ ُ‬ ‫ﻤﺲ ﻓﯿﮑﻮن ﻧ ِ‬
‫َ‬
‫اﻟﺸ ِ‬
‫َ َ ً‬ ‫َ َ َُ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻤﺲ ﻣِﻘﺪارا ﻗ ِﺮﯾﺒﺎ‬ ‫اﻟﻤ َﺤﺎق َو ِاذا ﺑَ ُﻌﺪ ِ اﻟﺸ ِ‬ ‫ﺿﻮﺋہِ وذاﻟِﮏ ﮬﻮ‬
‫ﺰء اَو اَ َﻗ ّﻞ ﻣِﻨہُ ﺑ َﻘﻠِﯿﻞ اَو اَکﱶَ َک َﺬﻟ َ‬
‫ﮏ َﻋ ٰﻠﯽ‬ ‫اﺛﻨﺎ َﻋ َﴩ ُﺟ ً‬
‫ِ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ُ ُ ُ َ َ َ ً‬ ‫َ َ‬ ‫ﺎع َ‬ ‫َ‬
‫ﺎکﻦ ﻣﺎل ﻧِﺼﻔہ اﻟﻤ ِﻀ ِاﻟﯿﻨﺎ ﻣﯿﻼ‬ ‫اﻟﻤ َﺴ ِ‬ ‫اوﺿ ِ‬ ‫ﻼف‬
‫اِﺧ ِﺘ ِ‬
‫َ ً َ َ ٰ َ ً َ ََُ ُ‬
‫ﺻ ِﺎﳊﺎ ﻓﲊی ﻃﺮﻓﺎ ِﻣﻨہ وﮬ ِ‬
‫ﻮاﻟﮭﻼل“‪2‬‬

‫در ن‬ ‫اور رج‬ ‫‪،‬ز‬ ‫ا ع‬ ‫‪:‬۔‬

‫ا‬ ‫۔اس‬ ‫ہ رخ رى ف‬ ‫۔‬ ‫آ‬
‫ِ ق“‬ ‫”‬ ‫۔‬ ‫د‬ ‫رو‬
‫ً ‪ 12‬در‬ ‫۔‬ ‫ں ں دور‬ ‫رج‬

‫د ‪،‬ص‪50‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪-1‬ا‬

‫ل را ‪،‬ص‪86‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪99‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫رى ف‬ ‫‪ ،‬ا رو‬ ‫ظ‬ ‫ت‬ ‫‪،‬ز دہ‬

‫” ل“‬ ‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫ا ور ا‬
‫۔‬
‫۔‬ ‫با نا دى ء‬ ‫ا ر نا و‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﻼل ُﳝ ِﮑ ُﻦ ٰ‬ ‫ُ َ‬
‫ﻣﱴ َﮐﺎ َن ا ُ ٍم ﺑِﻠﯿﻠ ِﺘﻪ َو َﺳ َ َﻖ اﻟﻘ َﻤ ُﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬ‬‫اﻟ‬ ‫ﺔ‬ ‫” اِن روﯾ‬
‫ﯾﺐ َﻓ ِﺎن َﰷ َن اَﻛﱶ ِ اِﺛﲎٰ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻘ‬‫ﻟﺘ‬‫ﺰء َ‬‫ﴩ ُﺟ ً‬ ‫ِﺛﲎ َﻋ َ َ‬ ‫ﻓِﯿﻪ ا ٰ‬
‫َ‬
‫ﻣﺘ َﻨ َﻌﺖ ﻓ ِﺎن َﺳﺎوﲥﺎ‬ ‫اﻟﺮؤﯾﺔ واِن َﰷﻧَﺖ اَ َﻗ ّﻞ ِا َ‬‫ﺖ ُ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫ﺒ‬ ‫ﺟ‬‫َ‬ ‫َ‬
‫و‬ ‫ﺔ‬ ‫َ‬
‫ﺟ‬ ‫َ‬
‫ر‬ ‫َﻋ َﴩ َ‬
‫د‬
‫ﻣﮑ َﻨﺖ“ ‪1‬‬‫َ َ‬
‫ا‬
‫ا رؤ‬ ‫ا دنرات‬ ‫‪:‬۔‬
‫۔اب‬ ‫ً‪12‬در‬ ‫‪،‬اوراسدوران‬
‫وا‬ ‫رؤ‬ ‫ز دہ‬ ‫ا ‪ 12‬در‬
‫اور‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫رؤ‬ ‫ا ‪12‬در‬
‫۔‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫ا ‪12‬در‬

‫رت‪:‬‬
‫۔‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ں‬ ‫ت ان ں‬
‫۔اور‬ ‫وہ ق و‬ ‫آ‬ ‫اور رج ا‬ ‫)‪:(1‬۔ز‬
‫۔اس اس‬ ‫ف‬ ‫رج‬ ‫فاوررو‬ ‫ز‬ ‫ہ‬ ‫اسو‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫آ‬ ‫و‬

‫دىج‪،2‬ص‪953‬‬ ‫نا‬ ‫‪-1‬ا‬

‫‪100‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪ 12‬ڈ ى‬ ‫رج‬ ‫ر‬ ‫ں‬ ‫)‪:(2‬۔ ں‬

‫۔‪12‬ڈ ى ر‬ ‫ل‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫آ‬
‫۔‬ ‫ً‪24‬‬ ‫ن‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫راً‬ ‫ن‬ ‫)‪:(3‬۔‬
‫اور‬ ‫‪12‬ڈ ى رج دور‬ ‫ل‬ ‫ت اسو‬
‫۔ دور‬ ‫آ‬ ‫آ ں‬ ‫رو‬ ‫اس‬
‫‪ 10‬ڈ ى دورى ورى‬ ‫ب‬ ‫وا ں‬
‫۔‬ ‫آ‬

‫‪101‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ال‬ ‫و‬ ‫رؤ‬

‫دورى ط‬ ‫دس‪ ،‬رہ‪،‬در‬ ‫رج‬ ‫ح‬ ‫آ‬

‫ى(‬ ‫”ار ع“ ) ز‬ ‫دو ى ط‬ ‫حا‬ ‫ا‬
‫از ‪5‬‬ ‫اس‬ ‫و‬ ‫وب آ ب‬ ‫د ر‬ ‫آپ‬ ‫۔‬
‫دورى ‪ 30‬ڈ ى‬ ‫رج‬ ‫۔ا‬ ‫آ‬ ‫وہ آپ‬ ‫ڈ ى او‬
‫ڈوبر‬ ‫رج‬ ‫ڈوبر‬ ‫رج‬ ‫اسدن‬ ‫اس‬
‫دورى‬ ‫آ‬ ‫۔اس‬ ‫آ‬ ‫ار ع‪5‬ڈ ى‬
‫ورى ۔‬ ‫ار ع‬
‫ار ع‬ ‫اس‬ ‫ب‬ ‫دورى‬ ‫تا‬
‫ان‬ ‫ب‪،‬ا‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫د‬
‫۔ اس‬ ‫ب‬ ‫اس‬ ‫اور ار ع(‬ ‫دو ں )‬
‫ف ‪ 45‬ڈ ى‬ ‫ل‬ ‫را “د‬ ‫ز دہ ”‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫‪45‬ڈ ى ب‬ ‫۔ ا‬
‫دورى‬ ‫۔ا‬ ‫ار ع‪5‬ڈ ى را‬ ‫د ں‬ ‫و ہ‬ ‫ں‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫آ ۔اور‬ ‫و د د ں‬ ‫‪ 30‬ڈ ى‬
‫۔‬ ‫اس‬
‫ص‬ ‫اور‬ ‫ا نرؤ‬ ‫در‬
‫ًدور‬ ‫اور‬ ‫ذو در آ‬ ‫‪8‬ڈ ى‬ ‫وا‬ ‫۔‬ ‫ا ف‬
‫آ‬ ‫‪12‬ڈ ى‬ ‫آ ں‬ ‫ں‬ ‫۔ ا‬ ‫آ‬ ‫‪ 10‬ڈ ى‬
‫ا ن اس و‬ ‫‪ 10‬ڈ ى د‬ ‫وا‬ ‫۔‬ ‫د‬

‫‪102‬‬
 ‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫آ‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫د‬ ‫دور‬

‫ً ‪ 12‬ڈ ى‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫ف‬ ‫۔ا‬ ‫آ‬
‫۔‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫اور‬ ‫آ‬
‫در‬ ‫ً ں‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ا‬ ‫ز‬ ‫وہ‬ ‫ت‬ ‫رے ر ں‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫اور‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ح رآ اور‬

‫؟‬ ‫مد‬ ‫م رؤ‬ ‫ا‬

‫م‬ ‫ر‬ ‫ر ن‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫اسو‬
‫ر ن‬ ‫اورا‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫قر‬ ‫وں‬
‫ِ‬ ‫ہ‬ ‫رے‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫ت از ا ِ‬ ‫ا‬
‫ا ر‬ ‫۔اور ا وہ‬ ‫آپ‬ ‫ل‬ ‫ات‬ ‫ا و ہ ان‬
‫ّ‬ ‫ا ِم‬ ‫اس و‬ ‫ل آ‬ ‫ل‬
‫ب‬ ‫آد‬ ‫و ر‬ ‫ر نو ادا ا‬ ‫۔اوراس‬
‫ا‬ ‫دا ا‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫ز وب آ ب‬
‫۔‬
‫لاس‬ ‫۔ ل‬ ‫ٰ‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫۔ا‬ ‫اورآ ں د‬ ‫وہ ں‬
‫َ َ ‪1‬‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫اﻟﻬﻼل ﻇﻬﺮ۔‬‫اﻟﻬﻼل‪ :‬ﻇﻬﺮ اِﺳﳤﻞ ِ‬
‫ِ‬

‫‪-1‬ا ‪ :‬دہ‪،‬ھ‪،‬ل‪،‬ل‬

‫‪103‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫(‬ ‫) ل‬
‫ل‬ ‫ہ اس‬ ‫ن) (آ ں‬ ‫ا‬
‫لا رات‬ ‫رىد‬ ‫رت‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫۔‬ ‫ق‬ ‫اس‬
‫ٰ‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫۔اس اس‬ ‫ہر‬ ‫زً‬
‫د ۔‬
‫و‬ ‫ا ِع‬ ‫ورے‬ ‫ت‬ ‫ءِ‬
‫اور‪12‬ڈ ى‬ ‫ا ” ق“‬ ‫‪12‬ڈ ى دور‬ ‫رج‬
‫۔‬ ‫ا ” ل“‬ ‫آ‬
‫‪:‬‬ ‫“‬ ‫ت وف ب”ا‬
‫ِﺛﲎ َﻋ َﴩ َة َد َر َﺟ ًﺔ َر َ‬
‫ﯾﻨﺎ‬ ‫اﻟﺸﻤﺲ ﺑُﻌﺪاً ﺴﲑاً ِ ا َ‬
‫َ َ ََُ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫”واِذاﺑﻌﺪ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ً‬
‫ﻠﯿﻼ َو ُ‬ ‫ُ‬
‫ﮬ َﻮاﻟﻬﻼل“‪1‬‬
‫ِ‬ ‫ﻣِﻨﻪ ي ِ َوﺟﻬ ِﻪ ِ‬
‫اﻟﻤﻀ ﻗ‬
‫اس رو‬ ‫‪ 12‬ڈ ىدور‬ ‫رج‬ ‫‪:‬۔‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ڑا د‬
‫‪:‬‬
‫َ ً َ ً ِ َ ََ ُ ً ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺰء ﻓﲊي‬‫” َواِذاﺑَ ُﻌ َﺪ ِ اﻟﺸﻤﺲ ﻣِﻘﺪارا ﻗ ِﺮﯾﺒﺎ اِﺛﲎ ﻋﴩ َﺟ‬
‫ُ‬ ‫ً‬
‫ﻃﺮﻓﺎﻣِﻨﻪ َو ُ‬
‫ﮬ َﻮاﻟﻬﻼل“‪2‬‬
‫ِ‬
‫۔ا‬ ‫‪ 12‬ڈ ى دور‬ ‫رج‬ ‫‪:‬۔ اور‬
‫ل ۔‬ ‫د‬ ‫رو‬

‫د‬ ‫‪:‬ص‪50‬‬ ‫‪-1‬ا‬

‫ل را‬ ‫‪:‬ص‪86‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪104‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ل‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ىﷺ‬

‫ں ا اء‬ ‫ى‬ ‫ن د‬ ‫م‬ ‫آج‬ ‫ىﷺ‬ ‫ز‬
‫ل‬ ‫ن‬ ‫ں‬ ‫ا ق ۔ان‬ ‫اّ‬ ‫اورا‬ ‫آ‬
‫ا روز‬ ‫ا نرؤ‬ ‫ا‬ ‫ىﷺ‬ ‫اور اب ۔ز‬ ‫ر‬
‫س‬ ‫را ں‬ ‫وہدو‬ ‫ا‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫امٖر ا‬
‫ا رات‬ ‫وہ آ‬ ‫رات‬ ‫و دآپﷺ‬ ‫اس‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫وع‬ ‫ر‬
‫َ َ َ َ ََ َ ُ َ ََ ََ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺨﱰ ِي ﻗﺎل ﺧﺮﺟﻨﺎ ِﻠﻌﻤﺮ ِة ﻓﻠﻤﺎ ﻟﻨﺎ ﺑِﺒﻄ ِﻦ ﳔﻠ ِﺔ‬ ‫” ﰉ اﻟﺒ ِ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ َ ُ َ ََ َ َ‬
‫ﲔ ﻗﺎل‬ ‫ﻮم ﮬﻮا ﻟﯿﻠﺘ ِ‬ ‫۔ﻗﺎل۔ﻓﺮ ﯾﻨﺎ اﻟ ِﻬﻼل ﻓﻘﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘ ِ‬
‫ﻮم ُﮬﻮَ‬ ‫ََ َ َ َ ٍ َُ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ﻓﻠ ِﻘﯿﻨﺎ ا ﻋﺒﺎس ﻓﻘﻠﻨﺎ ِا ر ﯾﻨﺎ اﻟہِﻼل ﻓﻘﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ََ َ َ َ َ ُ َ َُ ُ َ َ‬
‫ﲔ۔ ﻓﻘﺎل ي ﻟﯿﻠﺔ‬ ‫ﻮم ﮬﻮا ﻟﯿﻠﺘ ِ‬ ‫ا ﺛﻼ ٍث وﻗﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ ُ َ َ ُ َ ََ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﻮە ﻗﺎل ﻓﻘ َﻠﻨﺎ ﻟﯿﻠﺔﻛﺬا َو ﻛﺬا۔ ﻓﻘﺎل اِن َر ُﺳﻮل ﷲ‬ ‫ر ﯾﺘﻤ‬
‫َ ُ ُ ُ ‪1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻗﺎل‪،‬اِن ﷲ َﻣﺪ ُە ِ ُﻠﺮؤﯾ ِﺔ ُﮬ َﻮ ِﻠﯿﻠ ِﺔر ﯾﺘﻤﻮە“‬
‫وادئ‬ ‫‪،‬‬ ‫ے‬ ‫ى ن‬ ‫)ا‬
‫ى ر‬ ‫‪”:‬‬ ‫ں‬ ‫د ‪،‬‬
‫“۔‬ ‫‪”:‬دو ى ر‬ ‫“اور‬
‫سؓ‬ ‫ت ا‬ ‫ت‬ ‫رى‬ ‫‪:‬‬ ‫راوى ن‬
‫رت لان‬ ‫د ا ف (‬ ‫) س‬ ‫‪،‬‬
‫“؟‪،‬‬ ‫رات د‬ ‫‪”:‬‬ ‫۔ا ں‬

‫ﺎن أَﻧﱠﻪُ َﻻ ْاﻋﺘِﺒَ َﺎر ﺑِ ُﻜ ِْﱪ ا ْﳍَِﻼ ِل َو ِﺻﻐَ ِﺮﻩِ‪،‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪29:‬‬

‫‪-1‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪،‬ﺑﺎب ﺑـﻴ ِ‬
‫َ ُ ََ‬

‫‪105‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪” :‬ا‬ ‫‪:‬ر ل ﷺ‬ ‫‪ ”:‬ں رات “‪ ،‬ا ں‬

‫ا رات‬ ‫د ‪ ،‬در‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ٰ‬
‫۔(‬ ‫ا د‬ ‫رات‬ ‫‪،‬‬
‫آ‬ ‫ِ ّ دى‬ ‫رؤ ا‬ ‫ر‬ ‫اس‬
‫اور‬ ‫ى‪،‬‬ ‫اور ا‬ ‫آ‬ ‫اب‬ ‫ا ر‬ ‫ا اس‬
‫وع‬ ‫ر نو‬ ‫ل‬ ‫۔ اس‬ ‫ل‬ ‫ا ر‬
‫‪ ،‬ت ؟‬ ‫ا‬
‫َ‬
‫ل‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ﺎﻗﺪ ُروا ﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﻓ‬
‫وہاس‬ ‫وع‬ ‫ىر‬ ‫ا‬ ‫َو د‬ ‫راً‬ ‫ن‬ ‫ات‬
‫”ﻓﺎن ﻏُﻢ ﻋﻠﻴﮑﻢ‬ ‫ؓ‬ ‫ت ا‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ب‬ ‫“۔‬ ‫” ب‬ ‫ﻓَ ِ‬
‫ﺎﻗﺪ ُروا ﻟﻪُ" ۔‬
‫آ‬ ‫اور د‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫اس‬
‫ن روز ہ‬ ‫۔ ا دن‬ ‫ب وا‬ ‫ن‬ ‫ن‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫اور ضروزہ ڑ ر ن‬ ‫ر ا‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫ر ا‬ ‫ت ا‬
‫وہاس ح ‪:‬‬

‫‪106‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫” َ ا ُﲻ َﺮ۔ رﺿﯽ ﷲ ﻋﳯﻤﺎ۔ َ َ‬
‫اﻟﻨ ِ ِّﱮ ﷺ ﻧﻪ ذﻛ َﺮ َرﻣﻀﺎن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫وە ﻓ ِﺎن‬ ‫ﻮﻣﻮا َ َوا اﻟﮭﻼل وﻻ ﺗﻔﻄﺮوا‬ ‫ﺗﺼ ُ‬‫ﺎل۔ﻻ ُ‬ ‫ﻓﻘ‬
‫ﻪ“‪1‬‬ ‫ﻠﯿﮑﻢ َﻓﺎﻗﺪ ُرواﻟَ ُ‬
‫َ َ ُ‬
‫ﲽﯽ ﻋ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫‪:‬‬ ‫رىروا در ذ‬
‫َ‬ ‫” َ ﻋﺒﺪﷲ ُﲻ َﺮ۔ رﺿﯽ ﷲ ﻋﳯﻤﺎ۔ َ َ‬
‫اﻟﻨ ِ ِّﱮ ﷺ۔۔اﻟﺸﻬ ُﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ َ َ ُُ َُ‬ ‫ون َﻓ ِﺎ َذ َار ّٔ ُﯾﱲُ‬
‫ﴩ َ‬ ‫ٌ‬
‫ِﺴﻊ َو ِﻋ ُ‬
‫ﻮە ﻓ ﻓ ِﻄ ُﺮوا‬‫اﻟﮭﻼل ﻓﺼﻮﻣﻮا واِذا ر ﯾﺘﻤ‬‫ِ‬
‫ﻠﯿﮑﻢ َﻓﺎﻗﺪ ُروا ﻟَﻪ“ً‬ ‫َ ُّ َ ُ‬
‫ﻓ ِﺎن ﰬ۔ ﻋ‬
‫ِ‬
‫‪،‬‬ ‫دن‬ ‫ا‬ ‫ؓروا‬ ‫ت ا‬
‫ہ‬ ‫ؤ‪،‬ا‬ ‫د‬ ‫روزہ ر اور‬ ‫د‬
‫اس ا ازہ ؤ(‬ ‫ر‬
‫ں‬ ‫)ﻓَ ِﻌ ﱡﺪوا ﺛﻼﺛﯿﻦ(۔ان‬ ‫د‬ ‫حاور ا د‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫وا تدو ں‬ ‫۔‬ ‫ا ء دى‬ ‫رؤ‬
‫ں‬ ‫وا تدو ں‬ ‫ردو ﷺ‬ ‫۔‬ ‫روزہر‬ ‫د‬
‫۔اورا‬ ‫رہ‬ ‫وہ‬ ‫رؤ‬ ‫۔اس‬ ‫وہ ا‬ ‫د‬
‫ّ‬
‫ا د‬ ‫‪ 29‬ر ن وع دو‬ ‫آ‬
‫وع و۔ اب”ﻓَ ِ‬
‫ﺎﻗﺪ ُرواﻟَﻪُ“وا‬ ‫ر‬ ‫‪ 30‬دن رے و‬ ‫ى د‬

‫ﺎﮐﻤﻠُﻮا اﻟﻌﺪﱠة ﺛـَ ٰﻠﺜِﲔ“ وا‬ ‫ِ‬

‫ﺎﻗﺪرواﻟَﻪ ﺛ ٰﻠﺜِﲔ اور ﻓَ ِ‬
‫”ﻓَ ُ ً‬
‫ب‬ ‫دن‬ ‫دل‬ ‫م‬ ‫وہ‬ ‫اس‬
‫۔‬

‫‪2505‬‬ ‫‪ ،‬بو ب مر ن ؤ ا ل‪،‬ر ا‬ ‫‪-1‬‬

‫‪107‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور‬ ‫اور د‬ ‫ل‬ ‫م ا ‪29‬‬

‫اور آ‬ ‫ل‬ ‫وع دو۔اور ا ا‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫آ‬
‫آ ‪30‬دن رے و‬ ‫آ‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫وع اس‬ ‫ا‬ ‫اور آ‬ ‫ل‬
‫رىروا در ذ‬
‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫َ َ‬
‫” ا ِﰉ ُﮬ َﺮ َ ة۔رﺿﯽ ﷲ ﻋﻨﻪ۔ﻗﺎل ذﻛﺮ۔ رﺳﻮل ّﷲ ﷺ‬
‫َ‬ ‫َ ََ َ َ َ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ َ َ ُُ ُ َٔ‬
‫ﻮە ﻓ ﻓ ِﻄ ُﺮوا ﻓ ِﺎن‬‫اﻟﻬﻼل ﻓﻘﺎل‪ :‬اِذا ر ﯾﺘﻤﻮە ﻓﺼﻮﻣﻮا واِذا ر ﯾﺘﻤ‬
‫ﻠﯿﮑﻢ َﻓ ُﻌﺪو َﺛﻼﺛِ َ‬
‫ﲔ“‪1‬‬ ‫َ َ ُ‬
‫ﲽﯽ ﻋ‬
‫ا ِ‬
‫ل‬ ‫ر لا ﷺ‬ ‫روا‬ ‫ؓ‬ ‫تا‬ ‫)‬
‫ا‬ ‫روزہ ر اور‬ ‫اس د‬ ‫‪:‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ذ‬
‫دن‬ ‫ہ‬ ‫ا وہ‬ ‫ؤ‪،‬‬ ‫د‬
‫۔(‬ ‫رى‬
‫ح‬ ‫وہ ِ‬ ‫ر‬ ‫ے‬ ‫گ‬ ‫اب‬
‫ل‬ ‫ان ا‬ ‫ت‬ ‫؟آپ دا ازہ‬ ‫ر‬
‫ب ر‬ ‫ن‬ ‫ب ا نرؤ‬ ‫۔‬
‫د‬ ‫اسو‬ ‫وع‬ ‫ا‬ ‫ار‬ ‫دس‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫آ‪،‬‬

‫‪2569‬‬ ‫‪ ،‬بو ب مر ن ؤ ا ل‪،‬ر ا‬ ‫‪-1‬‬

‫‪108‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا ا‬ ‫ا‬ ‫ل ں‬ ‫اس‬

‫ا م د ‪،‬‬ ‫دى ہ د اور‬ ‫؟اوراس‬ ‫ر‬ ‫م‬
‫اس‬ ‫ما ت ا‬ ‫ح‬ ‫؟‬ ‫اور‬
‫اس‬ ‫آ‬ ‫اور‬ ‫ما ت ل‬ ‫ح ل‬ ‫۔ا‬
‫۔‬

‫‪:‬‬ ‫ل‬
‫‪،‬‬ ‫دوران ‪ ،‬ن‪،‬‬ ‫دش‬ ‫روں ف ا‬ ‫ز‬
‫۔اس دوران‬ ‫ب‬ ‫‪ 45‬ڈ ى ض ا‬ ‫اور ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫ضا‬ ‫بوا ں ‪ ،‬او وا ں اور‪45‬ڈ ى‬
‫ضا‬ ‫‪90 45‬ڈ ى‬ ‫۔‬ ‫آ‬
‫د ںاور رد ں‬ ‫و ہوا ں‬ ‫ل‬
‫اور او‬ ‫وب‬ ‫رج‬ ‫د ں‬ ‫دو‬ ‫۔‬ ‫آ‬
‫رد ں‬ ‫اس‬ ‫ز ان‬ ‫ا ى‬
‫۔‬ ‫آ‬ ‫ڑىد‬
‫وا ں‬ ‫ن اور‬ ‫روے‪،‬‬ ‫ضا‬ ‫ّڈ ى‬ ‫اور‬
‫ڈوب‬ ‫رج‬ ‫د ں‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫اور د ں‬
‫ز‬ ‫‪ ،‬رى‪ ،‬ورى‪ ،‬رچاورا‬ ‫‪،‬د‬ ‫۔‬
‫‪،‬‬ ‫آ‬ ‫ضا‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫ضا‬ ‫‪ 45‬ڈ ى‬ ‫و‬
‫د‬ ‫و ہ‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫ح رج‬
‫ام‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫اور دو‬ ‫دن ا‬ ‫رؤ‬ ‫ح‬ ‫ا‬

‫‪109‬‬
‫ِب دوم‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور رى‬ ‫وہ‬ ‫دن‬ ‫دو‬

‫۔‬ ‫اس‬ ‫ا دن آ‬ ‫د‬
‫ل‬ ‫اور روے و ہ‬ ‫م‬ ‫ِر‬ ‫اب‬
‫ل‬ ‫۔ ان‬ ‫آ‬ ‫د ں‬ ‫ں‬
‫ے‬ ‫ا‬ ‫د ں‬ ‫؟‬ ‫حرؤ‬ ‫نآ‬
‫ّہ‬ ‫وں‬ ‫ا ر‬ ‫ا ِد‬ ‫ِاو‬ ‫؟‬ ‫ا ر‬
‫م‬ ‫رو‬ ‫ا ِالاَ‬ ‫؟ان‬ ‫ا رؤ‬
‫او‬ ‫آ‬ ‫دلو ہ و‬ ‫ں‬ ‫ان‬
‫ى ر‬ ‫د (‬ ‫آ‬ ‫ى)‬ ‫رؤ‬
‫ں اوررؤ‬ ‫ان‬ ‫ز دہ زوں‬ ‫۔ا‬ ‫وع‬
‫ان‬ ‫ل‬ ‫ں۔ ر ان‬ ‫وا‬ ‫ا ء‬ ‫ں‬
‫‪1‬۔‬ ‫رہ‬ ‫ا ر‬ ‫ں ا ِد‬
‫واﻟﻠَّﻪُاﻋﻠَﻢوﻋﻠّﻤﻪُاﺗﻢ‬

‫دہ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ل۔‬ ‫رؤ‬ ‫رى‬ ‫ن‬ ‫‪-1‬اس‬

‫‪41‬‬ ‫الروڈ‬ ‫م‪161‬‬ ‫ا‬ ‫دہ‪ :‬ر‬

‫‪110‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ب م‪:‬‬

‫ءو ء ام آراء‬ ‫ا فِ‬

‫ا ف‬ ‫“‬ ‫”‬ ‫ع‬

‫دو ںا ا‬ ‫اورو‬ ‫عاور آ‬ ‫ں‬ ‫د‬
‫اور‬ ‫د‬ ‫از س‬ ‫۔ ا‬
‫ا ف‬ ‫ا‬ ‫دو ا ت ا‬ ‫آ ۔اسو‬ ‫اوردو ى‬ ‫آ‬
‫ر ا ر‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫؟ دوم‬
‫؟‬

‫آ‬ ‫ى‬ ‫رت اس دور‬ ‫اول ا‬

‫د‬ ‫ہ اور‬ ‫ت اب‬ ‫۔‬
‫‪،‬‬ ‫دو ‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫۔‬ ‫ا ف‬ ‫ںاور‬
‫د‬ ‫ۂارض‬ ‫ق و‬ ‫ز دہ ز دہ رہ‬ ‫رات‬ ‫دناور‬ ‫م‪،‬‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ا ا ف‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫ر ل‬ ‫؟ا ف‬ ‫ا ر‬ ‫دو ى رت ا ف‬
‫آ وہ‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫ا ر‬ ‫ا ف‬
‫ر ن اور‬ ‫ان‬ ‫۔ اور رؤ‬ ‫وں‬ ‫ں‬
‫ا ر‬ ‫ںا ف‬ ‫ام‬
‫ؒاور دو ے ء ؒ‬ ‫۔ا م‬ ‫وا د‬
‫۔وہ ت‬ ‫ود‬ ‫رؤ دو ى‬ ‫د ا‬ ‫ان‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫سؓ‬ ‫ا‬

‫‪111‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫ا ا‬
‫ا ف او ت ا ر‬ ‫او ت‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫تا‬
‫ںو‬ ‫ا‬ ‫اوردو ى ا‬ ‫ء و‬ ‫ا ا‬
‫دو ى ان‬ ‫زآدا‬ ‫ء‬ ‫ء‬ ‫گ فا‬ ‫ا وں‬
‫۔‬ ‫ا ر‬ ‫دا‬ ‫ںو‬ ‫ا‬ ‫زوں و‬
‫ا ف اور ا‬ ‫ت‬ ‫س اور‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ے۔‬ ‫ا ف‬ ‫ر نو‬

‫۔‬ ‫ء ام آراء‬ ‫اس‬

‫‪:‬‬ ‫ا ال‬ ‫ؒ‬ ‫ا‬
‫َ‬ ‫اﺧ ِﺘ َﻼ ُف اﻟْ َﻤ َﻄﺎﻟِﻊِ َﻗ َﻄ َﻊ ﺑ ِﻪ اﻟْ ِﻌ َﺮا ِﻗﯿ َ‬
‫ﻮن َواﻟﺼ ْﯿ َﺪﻻ ِﱐ‪.‬‬
‫َُ َ ْ‬
‫‪1‬۔” ﺣﺪﻫﺎ‪:‬‬
‫ِ‬
‫ح اﻟ ُﻤ َﻬﺬب ‘‘‪1‬‬
‫ْ َ ََْ ِ ْ‬ ‫َ‬ ‫َو َﲱ َﺤ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﴍ‬ ‫و‬ ‫ﺔ‬‫ِ‬ ‫ﺿ‬ ‫و‬ ‫اﻟﺮ‬ ‫ﰲ‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫و‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫اﻟﻨ‬ ‫ﻪ‬
‫اس‬ ‫‪ ،‬ا ںاور‬ ‫ل ‪:‬ا ِف‬ ‫‪:‬‬ ‫)‬
‫ارد (‬ ‫م ‪،‬اور وى رو اور حا ب اس‬
‫ﻓ‬‫ا‬ ‫ﺮ‬‫اﻟ‬ ‫ﺎﻓ ُﺔ اﻟْ َﻘ ْﴫ َﻗ َﻄ َﻊ ﺑ ِﻪ اﻟْ َﺒ َﻐﻮ ّي‪َ ،‬و َﲱ َﺤ ُ‬
‫ﻪ‬
‫َ َ ََ َ‬
‫‪2‬۔” ﻧِﳱﺎ‪:‬ﻣﺴ‬
‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َواﻟﻨ َﻮ ِوي ﻓﯽ ﴍح اﻟﻤﺴﻠﻢ وﺑﮭﺬا ﻗﺎل اﻟﻔﻮراﱏ واﻣﺎم اﳊﺮﻣﲔ‬
‫ٓ‬
‫اﳋﺮاﺳﺎﻧ ﲔ وﺿﻌﻔﻪ‬ ‫واﻟﻐﺰاﻟﯽ واﻟﺒﻐﻮی و ﺧﺮون‬
‫اﻟﻨﻮوی‘‘‪2‬‬

‫‪ -1‬حا ب‪:‬ج‪،6‬ص‪273‬‬
‫‪ -2‬حا ب‪:‬ج‪،6‬ص‪273‬‬

‫‪112‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‬ ‫اس‬ ‫ار‪،‬ا م ى‬ ‫‪:‬‬ ‫‪:‬دو ا ل‬ ‫)‬

‫اس‬ ‫ح‬ ‫اور وى‬ ‫اوررا‬
‫‪ ،‬ا ‪ ،‬ى اورد‬ ‫ل را ‪،‬ا م ا‬ ‫‪،‬اور‬ ‫ارد‬
‫(‬ ‫ا ں اور وى اس‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ُ‬
‫‪3‬۔’’ ﻟِﳦَﺎ‪ ِ :‬ﺧ ِﺘﻼ ِف ا ﻗﺎﻟِﲓِ‪َ ،‬ﺣﲀ ُﻩ ِﰲ اﻟﻔ ْﺘ ِﺢ ‪ ،‬وﺑﮭﺬا ﻗﺎل‬
‫ٓ‬
‫اﻟﺼﯿﻤﺮی و ﺧﺮون‘‘‬
‫ى اورد‬ ‫ل‬ ‫ا ل ‪ :‬ں ا ف ‪،‬اور‬ ‫‪:‬‬ ‫)‬
‫(‬
‫َ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َْ َ ُ ْ َ ُّ َ َ‬
‫ﰻ ﺑَﻠ ٍﺪ ﻻ ﯾُ َﺘ َﺼﻮ ُر ﺧﻔﺎؤ ُﻩ َﻋ ْ ُﳯ ْﻢ ﺑِﻼ‬
‫‪4‬۔’’ راﺑِﻌﻬﺎ‪ :‬ﻧﻪ ﯾﻠﺰم ﻫﻞ ِ‬
‫َ ٍ ُ َ َْ ْ َ َ ُ َ ْ‬
‫اﻟﴪﺧ ِﴘ‘‘‪.‬‬ ‫ﲑ ِﱒ‪ ،‬ﺣﲀﻩ‬
‫ﻋﺎ ِرض دون ﻏ ِ‬
‫ن ‪ ،‬اا ں‬ ‫‪ :‬رم ل‬ ‫)‬
‫ں‬ ‫زم‬ ‫اس‬ ‫‪:‬‬
‫۔(‬ ‫ں‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ر وٹ‬
‫‪5‬۔’’ﺧﺎﻣﺴﮭﺎ‪ :‬ﻗﻮل ا اﻟﻤﺎﺟﺸﻮن اﻟﻤﺘﻘﺪم ﻗﺎل ا‬
‫ﺎد ِة اﻻ ِ ْﻫﻞ اﻟْ َﺒﻠَ ِﺪ اﻟ ِﺬي َﺛ َﺒ َﺖْ‬
‫اﻟﻤﺎﺟﺸﻮن‪َ :‬ﻻ ﯾُﻠْﺰ ُﻣ ُﻬ ْﻢ ﻟﺸ َﻬ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎس‬‫ﺎد ُة اﻻ ْن َﯾ ْﺜ ُ َﺖ ﻋ ْﻨ َﺪ ْاﻻ َﻣﺎم ا ْ ْﻋ َﻈﻢ َﻓ ُﯿﻠْ َﺰ َم اﻟﻨ َ‬
‫ﻓﯿ ِﻪ اﻟﺸ َﻬ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُﳇ ُﻬ ْ‬
‫ﻢ‘‘‪1‬‬

‫ن‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ن‬ ‫اں ل ا‬ ‫‪:‬‬ ‫)‬

‫اس وا ں‬ ‫‪ :‬دت زم‬

‫‪ -1‬ا رى‪:‬ج‪،4‬ص‪155‬‬

‫‪113‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ں زم‬ ‫ں رے‬ ‫ا ما‬ ‫‪،‬‬ ‫دت‬

‫(‬
‫‪:‬‬ ‫وہ‬ ‫لا‬
‫ﺖ ْاﳉ َﻬ َﺘﺎن ْار ِﺗ َﻔﺎﻋﺎً‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ََْ ُ َ َْ ََ‬
‫ﻔ‬ ‫‪6‬۔’’ َﺳﺎ ِد ُ َ ﺎ‪ :‬ﻧﻪ ﻻ ﯾﻠﺰم ٕاذا اﺧﺘﻠ‬
‫ِ ِ‬
‫َ ْ َ ً َ ْ َ ُ َ َُ َُ ًَْ َ ْٓ َُ َ ً‬
‫ﺟ َﺒﻼ‘‘‪1‬‬ ‫واﳓِﺪارا ن ﯾﻜﻮن ﺣﺪﳘﺎ ﻼ وا ﺧﺮ‬
‫دو‬ ‫زم‬ ‫ل‬ ‫‪:‬‬ ‫)‬
‫ار‬ ‫ا‬ ‫ان‬ ‫ا ر‬ ‫اور‬ ‫او‬
‫اوردو ا ڑ ۔(‬
‫ہ‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا ال‬ ‫وہ‬ ‫اس‬
‫‪:‬‬
‫ﺎرا ﺑ ِ ِﻘﺼ ِﺔ ُﺳﻠَ ْ َ َن ‪َ -‬ﻋﻠَﯿ ِﻪْ‬ ‫ﺎﱐ َ ْ ْاﳉ َ َﻮا ِﻫﺮ ْ‬
‫اﻋ ِﺘ َﺒ ً‬ ‫‪’’-7‬وذﻛﺮ اﻟْ ُﻘ ُﻬ ْﺴ َ ِ ِّ‬
‫ِ‬
‫ْ َ ْ‬ ‫اﻟﺴ َﻼ ُم ‪َ ،‬ﻓﺎﻧ ُﻪ َﻗ ْﺪ اﻧْ َﺘ َﻘ َﻞ ُﰻ ُﻏ ُﺪ ّ ٍو َو َر َو ٍ‬
‫اح ِ ْ ٕاﻗﻠِﲓٍ ٕاﱃ ٕاﻗﻠ ٍِﲓ‬
‫ﳯ َﻤﺎ َ ْ ٌﺮ‪ .‬اﻫـ‪2.‬‬
‫َوﺑَ ْﯿ َ ُ‬

‫ا‬ ‫اس‬ ‫ذ‬ ‫ا‬ ‫‪:‬اور‬ ‫)‬

‫‪،‬اس‬ ‫ا ر‬ ‫نؑ وا‬ ‫ت‬
‫دو ے‬ ‫اور م ا‬ ‫وہ‬
‫۔‬ ‫در ن‬ ‫ا‬ ‫اوران‬

‫‪-1‬ﺷﻮﻛﺎﱐ‪،‬ﳏﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﳏﻤﺪ)اﳌﺘﻮﰱ‪1250 :‬ﻫـ( ﻧﻴﻞ اﻷوﻃﺎر‪،‬داراﳊﺪﻳﺚ‪،‬ﻣﺼﺮ‪1993 ،‬م‪،‬‬

‫ج‪4‬ص‪230‬‬
‫‪،‬ج‪،2‬ص‪ ،393‬ب مر ن‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪-2‬ا‬

‫‪114‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫رىؒ‬ ‫ث‬ ‫ف ل‬ ‫‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫‪8‬۔‬

‫ٰ‬
‫اﻟﻤﺒﺘﻠﯽ ﺑﻪ وﻟ ﺲ ﻟﻪ ﺣﺪ ﻣﻌﲔ‘‘‪1‬‬ ‫ٔ‬
‫’’وﺣﺪ اﻟﺒﻌﺪ ﻣﻔﻮض اﻟﯽ ر ي‬
‫(‬ ‫‪،‬اوراس‬ ‫را‬ ‫ٰ‬ ‫)اوردورى‬
‫‪،‬اس‬ ‫ر ارد‬ ‫ق ا ف‬ ‫دن‬ ‫ء ا‬ ‫‪9‬۔‬
‫‪:‬‬ ‫انا ظ ا رہ‬ ‫ا‬
‫ٔ‬
‫’’ﯾ ﺒﻐﯽ ن ﯾﻌﺘﱪ اﺧﺘﻼﻓﮭﺎ ان ﻟﺰم اﻟﺘﻔﺎوت ﺑﲔ اﻟﺒﻠﺪ‬
‫م واﺣﺪ‘‘‪2‬‬
‫ٔ‬
‫ﺑ ﻛﱶ‬
‫ا دو وں‬ ‫ا ر‬ ‫ا ف‬ ‫)‬
‫در نا دن ز دہ وت زمآ (‬
‫۔‬ ‫لرا‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫ﰠ ﻋﻨﺪاﻟﺸﻮاﻓﻊ‘‘‪3‬‬
‫ٔ‬
‫’’واﻟﺒﻌﺪ ﯾﻌﺘﱪ ﺧﺘﻼف اﻟﻤﻄﺎﻟﻊ وﮬﻮ ا‬
‫د ز دہ‬ ‫ا‬ ‫‪،‬اور‬ ‫)اوردورىا ف‬
‫(‬
‫دى ۔‬ ‫ل‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫ءا ف‬
‫ہ‬ ‫رؤ‬ ‫رت‬ ‫ہ در‬ ‫ش‬ ‫’’و‬
‫ا‬ ‫ہ‬ ‫در ن ا‬ ‫ا “)ا دو وں‬ ‫د‬
‫۔(‬ ‫زم‬ ‫رؤ دو ے‬

‫‪:‬ج‪،5‬ص‪337‬‬ ‫‪ ،‬رفا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ -1‬رى‪،‬‬

‫دارا م ا ‪،‬ج‪،3‬ص‪113‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ -2‬ا‬
‫‪،‬ج‪،6‬ص‪6‬‬ ‫‪ -3‬ا‬

‫‪115‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا رى‬ ‫ؒ‬ ‫ا‬

‫‪:‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا ع‬
‫‪،‬ا‬ ‫ء ا ف اور ا‬ ‫’’اس‬
‫ا‬ ‫ان رؤ‬ ‫د وا‬
‫‪،‬اورا ا ر‬ ‫اس‬ ‫سؓ‬
‫‪،‬اور‬ ‫را‬ ‫‪،‬اورا ق‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ت‬
‫اور ت‬ ‫وہ‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫ى اس ا‬
‫‪1‬‬
‫‪.‬‬ ‫ذ‬
‫رت اردى ۔‬ ‫ںا‬ ‫وردى ا‬
‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫وہ‬ ‫اس‬ ‫”دو ا‬
‫ر‬ ‫ں‬ ‫زم ‪،‬‬ ‫م د‬ ‫و‬
‫فا ع‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬
‫ا‬ ‫ان‬ ‫ا نوا‬ ‫د ہ‬ ‫‪،‬‬
‫‪ ،‬ت ء‬ ‫ظ‬ ‫دو ے‬ ‫رؤ‬
‫‘‘۔‬ ‫اور‬ ‫ں‬
‫م‬ ‫ء ا ع‬ ‫ف‬ ‫رىؒ‬
‫مِا ِرا ِف‬ ‫م ا ا‬ ‫ا در‪ ،‬ا‬ ‫ء ا ع‬ ‫ا‬
‫ںاوروا ا ف‬ ‫ا‬ ‫ص‬ ‫لان د‬
‫۔‬

‫‪ ،‬ا رىج‪،4‬ص‪105‬‬ ‫‪-1‬ا‬

‫‪116‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫ُ ِ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫‪1‬۔‬
‫۔‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫‪2‬۔‬
‫۔‬ ‫ر ا‬ ‫‪3‬۔‬
‫ن ۔‬ ‫ہ‬ ‫ں ا‬ ‫‪4‬۔‬
‫ن ۔‬ ‫ا‬ ‫‪5‬۔‬
‫ٴ ت‪:‬‬
‫در‬ ‫و‬ ‫م ت‬ ‫ا‬ ‫دور‬ ‫ء‬
‫ۃ‬ ‫ن‬ ‫اس‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫اور‬
‫اورا‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫۔اسو‬ ‫ود‬ ‫ں‬ ‫ا باور‬
‫۔‬ ‫ء ا‬ ‫اس‬ ‫ا ا ا‬ ‫ق ر‬ ‫ا‬
‫ؤں)‪(Village‬‬ ‫ا‬ ‫رىد‬ ‫اب ز‬
‫اب‬ ‫ظ ہ‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫د‬
‫ب‬ ‫ا‬ ‫۔اباسز‬ ‫ر‬ ‫ص و مان ت‬ ‫ر‬
‫ا‬ ‫ق‬ ‫ار دى‬ ‫ز‬ ‫ق‬ ‫رؤ‬
‫اب ں رؤ‬ ‫در‬ ‫ِق او ت و‬ ‫‪12‬‬ ‫۔‬
‫۔ اس دن‬ ‫دن‬ ‫وا‬ ‫‪ 180‬در‬ ‫و ں رات اس‬
‫و‬ ‫اور‬ ‫ر‬ ‫ى و‬ ‫وا‬
‫ں ان‬ ‫ل‬ ‫ا نرؤ‬ ‫گ‬ ‫وا‬ ‫ى و‬
‫ل‬ ‫اور رؤ‬ ‫ان ا م‬ ‫ضا‬ ‫؟‬ ‫ا ع‬
‫ں‬ ‫اان‬ ‫ان روزہا دن و د‬ ‫روزہ ر‬

‫‪117‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫گ رات ر آ ہ روزہر‬ ‫وا‬ ‫ان‬ ‫رؤ‬

‫دن ا ر‬ ‫ا‬ ‫دن وا‬ ‫اب ں ؟ اور ا‬ ‫ا م وا‬ ‫ا دا‬
‫د‬ ‫اور ا د ا م وا‬ ‫ر‬ ‫دن‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫و‬ ‫ا نِ رؤ‬ ‫؟اور‬
‫۔‬ ‫اورا دنروزہر‬ ‫ا ر‬ ‫م ا رؤ‬ ‫ا اس‬
‫اور‬ ‫ا راب‬ ‫ا ف‬ ‫ے‬ ‫ر‬ ‫ان‬
‫ا‬ ‫دات او ت‬ ‫ح‬ ‫۔‬ ‫ورى اس‬
‫؟‬ ‫ن‬ ‫اس‬ ‫ا ا ا‬ ‫ل‬ ‫‪،‬رؤ‬ ‫ا‬
‫ز دہ‬ ‫ض‬ ‫ً ( ‪ 48‬در‬ ‫)‬ ‫ا اء‬ ‫ا‬
‫ى‬ ‫ں‬ ‫ں‬ ‫ل‬ ‫وہ‬ ‫وا‬
‫ا‬ ‫ءو‬ ‫۔ ان‬ ‫آ‬ ‫د ں‬
‫اورا رؤ‬ ‫ا را ر‬ ‫ل‬ ‫وا ا‬
‫رؤ‬ ‫‪ ، ،‬دى بو ہ‬ ‫ا‬ ‫اوا‬ ‫رپاور‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫او ت دنرات ق‬ ‫ان‬ ‫اور‬
‫و‬ ‫رے دن رات‬ ‫آ‬ ‫ان‬
‫ڑا ق ۔‬ ‫فدنرات او ت‬ ‫ا‬
‫ع‬ ‫اس‬ ‫ؒ‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ا ظ‬ ‫وہا‬
‫آ‬ ‫دو ہ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫”ا ا‬
‫ہا‬ ‫ش‬ ‫دو‬ ‫در آں ا ف‬
‫ہودر د ر‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫رت رؤ‬ ‫در‬

‫‪118‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫زم‬ ‫د‬ ‫رؤ‬ ‫ہ دا‬ ‫از‬

‫۔“‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫دو ظ‬ ‫و‬ ‫۔‬
‫ا ازہ‬ ‫ل‬ ‫ان‬ ‫ا‬ ‫دو‬
‫رؤ دو ے‬ ‫اس ا‬ ‫ہ‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫وں‬ ‫اور‬
‫دو ے‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫ہ‬
‫‪1‬‬
‫۔‬ ‫ز اور ورى‬
‫ل ازن اور‬ ‫را‬ ‫ل‬ ‫ا ر‬
‫ہ‬ ‫ا‬ ‫ا ا ف‬
‫۔‬ ‫ز دہ‬ ‫ا د‬ ‫باوران را‬ ‫ت‬

‫‪256-255‬‬ ‫ا وى‪،‬ج‪،1‬‬ ‫ا وى‬ ‫‪-1‬‬

‫‪119‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ٴ‬ ‫ا ف‬ ‫ا ِف‬
‫ى ى‬ ‫ا ر‬ ‫ا ف‬ ‫ٴ‬ ‫ءا ف‬
‫۔‬ ‫ت ا‬ ‫ء ام‬ ‫ے ے‬
‫‪:‬‬ ‫ؒ ا ا ح‬ ‫‪1‬۔‬
‫ﺎر ٗە َﺻﺎ ِﺣ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫اﺧ َﺘ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َْ ُ ُ ُ‬
‫ﺐ‬ ‫َو ِﻗ ْﯿﻞ ﳜ َﺘﻠِﻒ ﺛ ُﺒﻮﺗﻪ ِ ﺧ ِﺘﻼ ِف اﻟ َﻤ َﻄﺎﻟ ِﻊِ و‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫اﻟﺘ ْﺠﺮ ْﯾﺪ َو َﻏ ْ‬
‫ﺖ اﻟﺸ ْﻤ ُﺲ ِﻋ ْﻨ َﺪ ﻗ ْﻮ ٍم َوﻏ َﺮﺑَ ْﺖ ِﻋ ْﻨ َﺪ‬ ‫ﲑە َ ِاذا زاﻟ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺪم ِاﻧْ ِﻌ َﻘﺎ ِد اﻟﺴ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ َ ْ ُ ََ ْ َّ ْ َ َْ ْ‬
‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫ﲔ ﻻاﻟﻤ ِ ِ ِ ِ‬
‫ﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ب‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﲑ ِﱒ ﻓﺎﻟﻈﻬﺮ ﻋﻠﯽ اﻻوﻟ ِ ِ‬ ‫ﻏ ِ‬
‫ﻢ۔‪1‬‬ ‫َﻓ ْﯽ َﺣ ّ ِﻘﻬ ْ‬
‫ِ‬
‫و‬ ‫ا ف‬ ‫ات را‬ ‫=‬ ‫)‬
‫ا ورى‬ ‫۔‬ ‫ا ف‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫ں‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫ں وب‬ ‫اوردو وں‬ ‫آ بڈ‬
‫ب‬ ‫ان‬ ‫باس‬
‫ا ۔(‬ ‫ا ۔‬
‫اس‬ ‫ا‬ ‫ح‬ ‫ا‬ ‫ز ؒ‬ ‫‪2‬۔ ث‬
‫د‬ ‫ءا ف ا ف‬ ‫ا ں ا ف‬
‫‪:‬‬ ‫وہ‬

‫‪ -1‬ا ا ح‪ ،‬ق ‪432،‬‬

‫‪120‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫ُ َْ َُ َ ُ َ َ َْ ُْ ْ ُ ْ َ‬ ‫َوا ْ ْﺷ َ ُﻪ ْن ﯾُ ْﻌ َﺘ َ َ‬
‫ﱒ َواﻧ ِﻔ َﺼﺎل اﻟ ِﻬﻼ ِل‬ ‫ﱪ ِ ن ﰻ ﻗﻮ ٍم ﳐﺎﻃﺒﻮن ِﲟﺎ ِﻋﻨﺪ‬
‫ُ ُ َ ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َْ ُ ْ َ‬ ‫َ ْ ُﺷ َﻌ ِ‬
‫ﺖ‬ ‫ﺎع اﻟﺸ ْﻤ ِﺲ ﳜ َﺘﻠِﻒ ِ ﺧ ِﺘﻼ ِف ا ﻗ َﻄﺎ ِر َ ن دﺧﻮل اﻟ َﻮﻗ ِ‬
‫ْ‬
‫ف ا ْﻗ َﻄﺎر “‪1‬‬
‫َ ُُ َ ُ ََْ ُ ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻼ‬ ‫وﺧﺮوﺟﻪ ﳜﺘﻠِﻒ ِ ﺧ ِﺘ‬
‫اس‬ ‫ا ف‬ ‫ت‬ ‫‪:‬ز دہ‬
‫رج‬ ‫اور‬ ‫اس در‬ ‫اس‬
‫ر‬ ‫ا ف‬ ‫ں‬
‫ا ف‬ ‫ظ‬ ‫زوں او تد لو وج‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ء‬
‫‪:‬‬ ‫اس‬ ‫ا ِف‬ ‫‪3‬۔ وى ر‬
‫ﮏ ﻓ ْﯽ َﺣ ّﻖ ْﮬﻞ ﺑَﻠْﺪ ٍةَ‬ ‫”اَ ْﻫ ُﻞ ﺑَﻠْ َﺪة َر ُوا اﻟْﮭ َﻼ َل َﮬ ْﻞ َﯾﻠْﺰ ُم ٰذﻟ َ‬
‫ِ ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﮏ َﻓﺎﳕﺎَ‬ ‫ْ ٰ َْ ََ َْ َ ُ‬
‫ﺎﱗ ﻓ ْﯿ ِﻪ۔ ﺑَ ْﻌ ُﻀ ُﮭ ْﻢ َﻗﺎﻟ ُ ْﻮا‪َ :‬ﻻ َﯾﻠْﺰ ُم ٰذﻟ َ‬
‫ِ ِ ِ‬ ‫ﺧﺮي؟ ِاﺧﺘﻠﻒ اﻟﻤﺸ ِ ِ‬
‫َْ َ ََْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ َُ ْ َ ّ ُّ َْ َ ُ ْ‬
‫ﰻ ﺑﻠﺪ ٍة رؤﯾﺘﮭﻢ۔ و ﻓِﯽ اﳋﺎﻧ ِﯿ ِﺔﻻ ِﻋﱪة‬ ‫اﻟﻤﻌﺘﱪ ﻓِﯽ ﺣ ِﻖ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ِﻻ ْﺧ ِﺘ َﻼ ِف اﻟْ َﻤ َﻄﺎﻟ ِﻊِ ﻓِ ْﯽ ِﻇﺎ ِﻫ ِﺮ ِّ‬
‫اﻟﺮ َوا َﯾ ِﺔ۔ َوﻓِ ْﯽ اﻟﻘ ُﺪ ْو ِري ) ِاذاﰷ َن‬
‫ﻻ َﳜْ َﺘﻠِ ُﻒ اﻟْ َﻤ َﻄﺎﻟ ِ ُﻊ ﻟَﺰ َم ُﺣ ْﮑ ُﻢ ْﮬﻞ اﻟْ َﺒﻠْﺪ ِةَ‬ ‫َْ َ ََْْ َ ْ ََ ُ َْ‬
‫ﲔ ﺗﻔﺎوت‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﲔ اﻟﺒﻠﺪﺗ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ ََ ُ َْ ُ ْ‬ ‫ْ ْ َ‬
‫ﺎوت ﳜ َﺘﻠِﻒ اﻟ َﻤ َﻄﺎﻟ ِ َﻊ( ْﱂ َﯾﻠ ِﺰ ْم ُﺣﮑ ُﻢ‬ ‫ِ ﺧﺮ ٰي‪ ،‬ﻓ ﻣﺎ ِاذا ﰷن ﺗﻔ‬
‫ي۔‪2‬‬
‫ْ ٰ َْ ْ َ َ ْ ََْ ْ َ ْ ُ‬
‫اﻻ ْﺧﺮ ٰ‬ ‫ﲔ اﻟﺒﻠﺪ ِة‬‫ِاﺣﺪي اﻟﺒﻠﺪﺗ ِ‬
‫وا ں‬ ‫دو ے‬ ‫د‬ ‫وا‬ ‫‪:‬ا‬ ‫)‬
‫۔‬ ‫ا ف‬ ‫؟ اس‬ ‫زم‬ ‫رؤ‬

‫‪-1‬زﻳﻠﻌﻲ ‪،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﳏﺠﻦ )اﳌﺘﻮﰱ‪ 743 :‬ﻫـ( ﺗﺒﻴﲔ اﳊﻘﺎﺋﻖ ﺷﺮح ﻛﻨﺰ اﻟﺪﻗﺎﺋﻖ‪ ،‬اﳌﻄﺒﻌﺔ‬
‫اﻟﻜﱪى اﻷﻣﲑﻳﺔ ‪ -‬ﺑﻮﻻق‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫﺮة‪ ،‬ج‪،1‬ص‪321‬‬
‫‪-2‬اﻟﻔﺘﺎوی اﻟﺘﺎﺗﺎرﺧﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬ﻣﮑﺘﺒﻪ ادارة اﻟﻘﺮآن ﮐﺮاﭼﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺼﻮم۔ رؤﻳﺔ اﳍﻼل‪ ،‬ج‪،2‬ص‪355‬‬

‫‪121‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا دو‬ ‫۔ اور ورى‬ ‫زم‬ ‫ں را‬

‫اس رت‬ ‫ق‬ ‫در ن ا‬ ‫وں‬
‫زم‬ ‫۔اورا‬ ‫زم‬ ‫رؤ‬
‫۔(‬
‫‪:‬‬ ‫ا ا ح‬ ‫وى‬ ‫‪-4‬‬
‫ْ َ‬ ‫َْْ‬ ‫” َﻗ ْﻮﻟ ُ ُﻪ َ َ َذ َﮬ َﺐ ِاﻟَ ْﯿ ِﻪ َﺻﺎ ِﺣ ُ‬
‫ﺐ اﻟﺘ ْﺠ ِﺮ ْﯾ ِﺪ َو ُﮬ َﻮ اﻻﺷ َ ُﻪ ِ ن اﻧ ِﻔ َﺼﺎل‬
‫َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َْ ُ ْ َ‬ ‫اﻟْ ِﻬ َﻼ ِل َ ْ ُﺷ َﻌ ِ‬
‫ﺎع اﻟﺸ ْﻤ ِﺲ ﳜ َﺘﻠِﻒ ِ ﺧ ِﺘﻼ ِف ا ﻗ َﻄﺎ ِر َ ﻓِ ْﯽ‬
‫ْ‬ ‫ّ ْ َْ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُُ َْْ‬
‫ﺖ َوﺧ ُﺮ ْو ِﺟ ِﻪ َو َﮬﺬا ُﻣ ْﺜ َ ﺖ ﻓِ ْﯽ ِﻋﻠ ِﻢ اﻻﻓﻼ ِک َواﻟ َﮭ ْﯿ َﺌ ِﺔ‬ ‫دﺧﻮ ِل اﻟﻮ ِ‬
‫ﻗ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﲑ َﺷ ْﮭﺮ َ ﻓﯽ اﳉ َ َﻮ اﮬ ْﺮ“‪1‬‬‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫ََ‬
‫ِ‬ ‫َواﻗﻞ َﻣﺎ ِاﺧ َﺘﻠﻒ ﺑ ِ ِﻪ اﻟ َﻤ َﻄﺎﻟ ِ ُﻊ َﻣ ِﺴ ُ ٍ ِ‬
‫اور وہ ز دہ‬ ‫ل‬ ‫وا‬ ‫‪:‬۔‬
‫ا ف و‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫رج‬
‫ت‬ ‫اور ت‬ ‫او ت ا ف‬
‫ا ر‬ ‫ںا ف‬ ‫ہ ۔اور‬
‫در ن ا‬ ‫ں‬ ‫و ں دو ں‬
‫د ‪.‬‬ ‫ا‬ ‫۔‬
‫‪:‬‬ ‫ا ر ‪،‬آپ را ازل‬ ‫ں ا ِف‬ ‫ا‬ ‫‪5‬۔‬
‫ؤﯾ َﺔ َو اَ ْﮬ ُﻞ ﺑَﻠْ َﺪ ٍةا ُ ْﺧﺮيٰ‬
‫ﻣﺎ ﻟﺮ َ‬ ‫َ ْ ُ ََْ َ ُ ْ ْ ََ َ ْ ْ َ َْ ً‬
‫ِ‬ ‫ﴩ‬
‫اﮬﻞ ﺑﻠﺪ ٍة ﺻﺎﻣﻮا ِﺴﻌﺔو ِﻋ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ََ ْ َ ْ َ َ َ ُ َْ َ َْ َْ‬ ‫ﺎﻣ ْﻮا َﺛﻠٰ ِﺜ ْ َ‬‫َﺻ ُ‬
‫ﲔ ِ ﻟﺮؤﯾ ِﺔﻓﻌﻠﯽ اﻻوﻟ ِﲔ ﻗﻀﺎء ٍم ِاذا ﱂ ﳜﺘﻠِ ِﻒ‬
‫ﺎء۔‬‫ﺐ اﻟْ َﻘ َﻀ ُ‬
‫اﻟْ َﻤ َﻄﺎﻟ ِ ُﻊ ﺑَ ْ َﻨ ُﮭ َﻤﺎ َواَﻣﺎ ِا َذا ِا ْﺧ َﺘﻠَ َﻒ َﻻ َﳚ ِ ُ‬

‫وى‪،‬ط‪ ،‬ق ‪،‬ج‪، 6‬ص‪4‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪122‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪29‬روزے‬ ‫ل‬ ‫وا ں ا رؤ‬ ‫‪:‬۔ا‬

‫‪30‬‬ ‫ل‬ ‫ا رؤ‬ ‫وا ں‬ ‫ر ‪ ،‬اور دو ے‬
‫روزے ر ۔ ا ان دو ں ں در ن ا ِف‬
‫ء زم ‪،‬اورا ا ف‬ ‫وا ں ا روزے‬
‫۔‬ ‫ء زم‬
‫ا ف‬ ‫ؓا ا د‬ ‫ھ‬ ‫‪-6‬‬
‫۔‬
‫َََْ ُ َ َُ َ‬ ‫َْ ْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ ُ‬
‫ﺎو َﯾﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﱃ‬‫ا‬ ‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﺜ‬ ‫ﻌ‬‫ﺑ‬ ‫‪،‬‬ ‫ث‬‫ِ ِ‬ ‫ر‬‫ﺎ‬ ‫اﳊ‬ ‫ﺖ‬ ‫ِ ِ‬‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬‫ﻀ‬ ‫ﻔ‬ ‫اﻟ‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺐ‬ ‫ٌ‬ ‫ﯾ‬ ‫َ‬
‫ﺮ‬ ‫ﻛ‬ ‫” ﺧﱪ ِﱐ‬
‫َ ََ َ ْ ُ َ َََ َ ْ ُ ََ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﺎم ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻘ ِﺪﻣﺖ اﻟﺸﺎم‪ ،‬ﻓﻘﻀﯿﺖ ﺣﺎﺟﳤﺎ‪ ،‬واﺳ ِﳤﻞ‬ ‫ِ ﻟﺸ ِ‬
‫َ َ َ ََ ُ َ ُ‬ ‫ﺎم‪َ ،‬ﻓ َﺮ ْﯾ َ‬ ‫ﺎن َو َ‬ ‫ِﻫ َﻼ ُل َر َﻣ َﻀ َ‬
‫اﻟﻬﻼل ﻟ ْﯿﻠﺔ اﳉ ُﻤﻌﺔِ‪ ،‬ﰒ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟﺸ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎس‪ ،‬ﰒ َذ َﻛﺮَ‬ ‫ﯾﻨ َﺔ ِﰲ ٓ ِﺧ ِﺮ اﻟﺸ ْﻬ ِﺮ‪َ ،‬ﻓ َﺴ ﻟ ِﲏ ا ْ ُ َﻋﺒ ٍ‬ ‫اﻟﻤﺪ َ‬
‫ﻗ ِﺪ ْﻣ ُﺖ َ ِ‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َ ُُْ َ َ َ ُْ ُ َ ْ َ ُ َ ََ ُ‬
‫ﺎﻩ ﻟ ْﯿﻠﺔ اﳉ ُﻤ َﻌﺔِ‪،‬‬ ‫اﻟﻬﻼل‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ ر ﯾﻨ‬ ‫اﻟﻬﻼل‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻣﱴ ر ﯾﱲ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َْ ُ َْ ََ ُُ َ َ ُْ ُ َ ٓ‬
‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻧﺖ ر ﯾﺘﻪ ﻟﯿﻠﺔ اﳉﻤﻌﺔِ؟ ﻓﻘﻠﺖ‪ :‬ر ه اﻟﻨﺎس‪ ،‬وﺻﺎﻣﻮا‪،‬‬
‫ﺖ‪َ ،‬ﻓ َﻼ َ َ ُال ﻧَ ُﺼ ُ‬ ‫ُ َ ََ‬ ‫َ َ َ َُ ُ َ َ َ‬
‫ﻮم‬ ‫ﺎو َﯾﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻜ ِْﻦ َر ْﯾ َﻨﺎﻩ ﻟ ْﯿﻠﺔ اﻟﺴ ْ ِ‬ ‫وﺻﺎم ﻣﻌ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َُْ‬ ‫َ‬ ‫ﳬ َﻞ َﺛ َﻼﺛِ َ‬ ‫َ ُْ‬
‫ﲔ َ ْ ًﻣﺎ‪ْ ،‬و َ ُاﻩ‪ ،‬ﻓﻘﻠ ُﺖ‪ :‬ﻻ ﺗﻜ َﺘ ِ ِ ُ ؤ َﯾ ِﺔ‬ ‫ﻧ ِ‬
‫ﻮل ﷲِ َﺻﲆ ﷲُ‬ ‫َ َ َ َ ََ َََ َ ُ ُ‬ ‫َُ َ‬
‫ﺎو َﯾﺔ َو ِﺻ َﯿﺎ ِﻣﻪِ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻫﻜﺬا » ﻣﺮ رﺳ‬ ‫ﻣﻌ ِ‬
‫َ َْ َ َ َ ‪1‬‬
‫ﻋﻠﯿ ِﻪ وﺳﻠﻢ«‬
‫ام‬ ‫روا‬ ‫ر اﷲ‬ ‫‪:‬۔ ت‬
‫ف م ‪،‬وہ‬ ‫ت و ر اﷲ‬ ‫ان‬

‫ﺎب َﻣﺎ َﺟﺎءَ ﻟِ ُﻜ ﱢﻞ أ َْﻫ ِﻞ ﺑـَﻠَ ٍﺪ ُرْؤﻳـَﺘُـ ُﻬ ْﻢ ‪،‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪693 :‬‬

‫‪-‬ﺳﻨﻦ ﺗﺮﻣﺬی ‪ ،‬ﺑَ ُ‬
‫‪1‬‬

‫‪123‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫رات‬ ‫ورت رى دى ‪ ،‬م‬ ‫ان‬

‫اﷲ‬ ‫رہ آ ‪،‬‬ ‫آ‬ ‫د‬
‫؟‬ ‫د‬ ‫ر ن‬ ‫س ر اﷲ‬
‫آپ‬ ‫‪،‬ا ں‬ ‫د‬ ‫رات‬
‫د ‪،‬‬ ‫ں‬ ‫ں!اور‬ ‫؟‬ ‫دد‬
‫ت و ر اﷲ‬ ‫روزہ ر اور‬ ‫و ں) م (‬
‫ں‬ ‫سر ا ﷲ‬ ‫روزہر ‪،‬ا‬
‫ں‬ ‫ر‬ ‫روزے ر‬ ‫اور‬ ‫د‬ ‫رات‬
‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫‪ ۳۰‬روزے رے‬
‫رؤ اورروزےآپ‬ ‫ت و ر اﷲ‬
‫!ر ل اﷲﷺ‬ ‫؟ا ں‬
‫۔‬ ‫ح د‬ ‫ا‬
‫۔(‬ ‫ا ر‬ ‫ل‬ ‫ں‬ ‫)اس وا‬
‫‪:‬‬ ‫ح‬ ‫ثد ىؒ ّ‬ ‫‪7‬۔ ہو ا‬
‫ا آں‬ ‫د و د‬ ‫د ہ ود‬ ‫لدر‬ ‫’’ا‬
‫زم‬ ‫ا‬ ‫رؤ ا ں ا‬ ‫زم ا‬ ‫ا‬
‫۔ ‘‘‬
‫وا ں‬ ‫اور دو ے‬ ‫د‬ ‫‪:‬۔ا ا‬
‫وہ اس‬ ‫د‬
‫وا ں‬ ‫‪،‬اورا وہ دور ان‬ ‫رؤ ان‬
‫۔‬ ‫زم‬ ‫رؤ‬

‫‪124‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ء اما ف‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫ان رات‬

‫ء ام‪ ،‬ء‬ ‫ا س‬ ‫۔‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫اور ا‬
‫” ِم‬ ‫ء‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫ا از‬ ‫اس ا ف‬ ‫ا ف‬
‫دنروزہ‬ ‫ا‬ ‫مد‬ ‫“ ا ق ۔اس ت زورد‬ ‫ا ِرا فِ‬
‫۔‬ ‫ں ا قو ا در اور‬ ‫‪،‬‬ ‫اور‬
‫ز‬ ‫۔‬ ‫ادف‬ ‫ل‬
‫ز‬ ‫آ‬ ‫رات اور دن‬ ‫و‬ ‫رى ارض‬ ‫و‬ ‫ل‬
‫رج‬ ‫اور‬ ‫وں ع‬ ‫آ‬ ‫رج‬
‫ع‬ ‫۔ ‪24‬‬ ‫‪ ،‬و ں وب‬ ‫دے‬
‫ے‬ ‫اور‬ ‫دن‬ ‫و‬ ‫ے‬ ‫م‬ ‫۔‬ ‫وب‬
‫در‬ ‫ق‬ ‫ب ز دہ ز دہ‪12‬‬ ‫قاورا‬ ‫ا‬ ‫رات‬
‫۔‬

‫؟‬ ‫دن‬ ‫ا‬ ‫رىد‬

‫اور‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫رىد‬ ‫ض‬
‫ا نِ‬ ‫رىد‬ ‫اس رو‬ ‫ل‬ ‫رو‬ ‫وں‬
‫اور‬ ‫ً‬ ‫نا دنا‬ ‫ق و ب اور ل و ب رى د‬
‫۔‬ ‫؟‬ ‫ۂ‬ ‫اب‬ ‫۔‬ ‫اب را‬ ‫ںا ِد‬
‫و ن۔‬ ‫و لا‬ ‫لا‬ ‫ا‬
‫ظ‬ ‫اور ا‬ ‫ى م‬ ‫ں ا‬ ‫م‬ ‫! دى ب‬
‫ا دن‬ ‫ل‬ ‫۔ ں رو‬ ‫ى‬
‫؟‬ ‫اورد‬ ‫رن‬ ‫۔ا‬

‫‪125‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫رى و‬ ‫اس‬ ‫ل‬ ‫د ‪ 90 ،‬در‬ ‫ر‬ ‫ل‬

‫اور دى‬ ‫ل‬ ‫‪ 90‬در‬ ‫ا‬ ‫‪،‬و‬ ‫)‪(Standred Time‬‬

‫۔اب‪ 15‬رى ا‬ ‫ل‬ ‫‪ 45‬در‬ ‫رىو‬ ‫ب‬

‫اور دى‬ ‫ں‬ ‫‪6‬‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫‪6‬‬ ‫م‬ ‫د‬
‫آ اور‬ ‫دى ب‬ ‫ً‪5‬‬ ‫م‬ ‫ں ۔ا‬ ‫ب دن ‪3‬‬
‫۔ اب‬ ‫ن ‪ 16‬رى‬ ‫م‬ ‫ا ن ا د‬
‫دن ‪16‬‬ ‫ں ۔ا‬ ‫ا ن رات ‪8‬‬ ‫وا‬ ‫د‬
‫ا نو ںدن‬ ‫؟‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫رى‬
‫۔ اب ا وہ گ ا دن ‪ 15‬رى‬ ‫ں اور ر ‪ 15‬رى‬ ‫‪8‬‬
‫ا ل‬ ‫دن ا ر‬ ‫اور ا ا‬ ‫دن‬ ‫ز ًا‬
‫‪ ،‬ںا‬ ‫ا نِ‬ ‫۔ رى د‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫؟‬
‫”ا د ا “‬ ‫دارد؟اورا ا ر‬ ‫د‬ ‫رج‬
‫اور‬ ‫رات‬ ‫ا ن‬ ‫۔اس‬ ‫د‬
‫‪ 16‬رى‬ ‫۔‪12‬‬ ‫رات‬ ‫دن‬
‫؟‬ ‫۔ اب دن اور رات‬ ‫رات‬ ‫اور‬ ‫دن‬
‫ح‬ ‫ل‬ ‫آ‬ ‫‪12‬‬
‫ا د ا اور ا ق‬ ‫ں رى ں ۔ ذرا ا ف‬ ‫ل‬
‫ر ‘‘ اور’’ م ر ا ز ۔‘‘ ٰ ا ا‬ ‫’’ر‬ ‫؟ ر ا‬ ‫ا‬
‫ً اور ً‬ ‫ا‬ ‫۔ا ف‬ ‫ا ر‬ ‫م‬
‫ا ِرا ف‬ ‫دو‬ ‫ں‬ ‫۔ا ا ف‬
‫۔‬ ‫دو ں‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫ں ا ا‬

‫‪126‬‬
 ‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اورا‬ ‫وا‬ ‫ا اض‬ ‫ؓ‬ ‫ء ام‪،‬‬

‫ا ر‬ ‫ا ف‬ ‫۔اس‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫آد‬
‫اس‬ ‫وا‬ ‫ض‬ ‫د‬ ‫۔‬
‫ل ك‬ ‫ا ر‬ ‫اور ا ف‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫۔‬
‫آ‬ ‫آ‬ ‫اور‬ ‫اس‬ ‫۔ ے ود‬
‫۔‬ ‫د‬ ‫ا را ِف‬
‫م ا ف‬ ‫’’ﺻﻮﻣﻮا ﻟُِﺮؤ ﻳﺘﻪ ‘‘‬ ‫ا‬
‫رؤ‬ ‫۔ اس‬ ‫ں‬
‫ن او ى ‪’’:‬اﲤﻮا اﻟﺼﻴﺎم اﻟﯽ‬ ‫اٰن‬ ‫ض‬ ‫ےادب‬
‫اور‬ ‫ا ر‬ ‫رات‬ ‫دى ب‬ ‫وا‬ ‫اﻟﻠﻴﻞ‘‘۔ اب‬
‫رات‬ ‫دى ب‬ ‫ا ر‬ ‫روز رو‬ ‫وا‬
‫حاو ِ‬
‫ت‬ ‫۔ا‬ ‫ا ر‬ ‫ں رات‬ ‫ا ا‬ ‫؟‬
‫ز‬ ‫ا ا او ِ‬
‫ت ز ۔‬ ‫اور‬ ‫ز ا د‬
‫م ۔‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬

‫‪:‬‬ ‫ا ِف‬
‫ِ او ى‬ ‫ى‬ ‫ا ا ف‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫ع‪،‬‬ ‫ر ۔ ‪24‬‬ ‫دت‬ ‫ا‬ ‫اور د‬
‫و‬ ‫ِد ا ٰ‬ ‫ن ا ا ع‬ ‫زوال‪،‬‬ ‫ا اق‪،‬‬ ‫وب‪،‬‬
‫مد‬ ‫‪ ،‬ز روزہ اور‬ ‫او ى ا ِد او ِ‬
‫ت‬ ‫۔ا‬ ‫ر‬
‫ً‬ ‫ً‪،ً ،‬‬ ‫ً‪،‬‬ ‫ل وى‬ ‫ز‬ ‫ب‬ ‫ا م‬ ‫و‬
‫اور‬ ‫ِع‬ ‫ر‬ ‫۔اس رے ان‬ ‫ان‬ ‫و‬ ‫ا‬

‫‪127‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ما نا‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫وبآ ب ۔‬

‫ا د ا‬ ‫۔‬ ‫اور‬ ‫وا ر‬ ‫‪ ،‬روزے ر‬ ‫ز‬ ‫و‬
‫ان‬ ‫وراءا راء ‪،‬ا‬ ‫و‬ ‫ذ ِ‬
‫اتا ٰ‬ ‫!‬ ‫۔‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫رہ ر‬ ‫ا‬ ‫۔ ٰاﻣﻨّﺎو ﺻﺪﻗﻨﺎ‬ ‫ا ر‬
‫و ہ‬ ‫( اور‬ ‫)‬ ‫ا ف‪ ،‬ا ِ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫وہ از‬
‫ہ‬ ‫ن‬ ‫رہ‬ ‫د ۔ان‬ ‫ء ام‬ ‫م‬
‫ہان رؤ‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫۔ ں‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫ہ ء ام‬
‫لو ض‬ ‫ا ن‬ ‫رى و رى ۔ اور ان‬ ‫اور دت‬
‫ر‬ ‫ا د‬ ‫اور ا ر‬ ‫روزے ر‬
‫وا اس‬ ‫ںو اں م‬ ‫۔‬ ‫ًا دن‬ ‫ں‬
‫گ رؤ‬ ‫ء ا دو‬ ‫اور‬ ‫ں‬ ‫۔ا‬
‫د “‬ ‫”‬ ‫اس‬ ‫ا اف‬ ‫ل‬
‫ﻣﻨﺜﻮرا‬
‫د د ﻫﺒﺎءً ً‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫ں‬
‫۔‬ ‫ا ر‬
‫۔ابا ا ا ف‬ ‫دى‬ ‫’’ ذ‘‘ ا‬ ‫و‬
‫اس‬ ‫آ‬ ‫ء ام ا‬ ‫ا ق‬ ‫ِم ا ر ا ِف‬
‫ِ ا م دى‬ ‫ل‬ ‫رو‬ ‫ں‬ ‫؟‬ ‫رو دا‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫۔اس ما ء‬ ‫ا ء‬ ‫ب رو‬
‫ا ال ‪:‬‬ ‫ا ا ف اس‬
‫)‪ِ (1‬ما ر ً‬
‫ً‬ ‫)‪(2‬ا ر‬

‫‪128‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِما ر۔‬ ‫ِ ہ ا راور‬ ‫)‪(3‬‬

‫۔واﷲّاٰ‬ ‫ل‬ ‫ا ِعا‬ ‫ِ ءاور ء‬

‫ء‬ ‫وۃا‬ ‫تِ‬ ‫ِ‬

‫ہ‪(1967 3،4‬‬ ‫)‬
‫رے‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫را‬ ‫ا ِ‬ ‫وہ و ن‬ ‫ن‬
‫ء“‬ ‫د ادارے ” وۃ ا‬ ‫وں‬ ‫۔ اس‬
‫۔ اس‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ز ا م‬
‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫ں‬ ‫ہ‬ ‫ء اماور‬
‫۔‬ ‫ذ‬ ‫وہ‬
‫۔ ا‬ ‫ا ف‬ ‫ا‬ ‫رى د‬ ‫ا‬ ‫‪-1‬‬
‫ّ‬
‫اس‬ ‫اور‬ ‫ذ ا ف‬ ‫اس‬ ‫وا‬
‫۔‬
‫ا ف‬ ‫ب‬ ‫ماورا ر م‬ ‫ءاس ب‬ ‫‪ -2‬ا‬
‫رو‬ ‫ت اور ان د‬ ‫ا ف اور ء ا‬ ‫؟‬
‫ا فِ‬ ‫ب‬ ‫موا ر‬ ‫د ہ‬ ‫را‬
‫۔‬
‫دۃ ان رؤ‬ ‫اس ر دورى وا‬ ‫ان‬ ‫اد‬ ‫د ہ‬ ‫‪-3‬‬
‫ً‬
‫اوردو ے ا‬ ‫آ‬ ‫ا دن‬ ‫ا‬ ‫ا دن ق‬
‫زم دى‬ ‫دو ے‬ ‫رؤ‬ ‫ا ا‬ ‫ہ‬ ‫دن ۔ان د‬
‫سر ا‬ ‫ت ا‬ ‫۔‬ ‫‪۳۰‬دن ار‬ ‫اور‬ ‫‪۲۸‬دن رہ‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫روا‬ ‫ٰ‬
‫‪129‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ہ‬ ‫۔ ءا‬ ‫دۃا دن ق‬ ‫رؤ‬ ‫وہ‬ ‫د‬ ‫‪-4‬‬

‫د‬ ‫اوراس‬ ‫د ہ ارد‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫دورى‬
‫م‬ ‫ورت‬ ‫رٹ‬ ‫ا ا‬ ‫اس‬ ‫‪،‬‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫؟اور‬
‫ا‬ ‫لو ہ‬ ‫ں‬ ‫ں اور‬ ‫ن‬ ‫و نو‬ ‫‪-5‬‬
‫ان ں‬ ‫اور ً‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ء وك‬
‫اس د ان‬ ‫ا دن ق‬ ‫وں اس ر ُ ِ‬
‫اندو ں ں‬ ‫اس‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ں‬ ‫دو ں ں‬
‫۔‬ ‫زم‬ ‫ما‬
‫ں‬ ‫ہ‬ ‫وك‬ ‫دور دراز ں‬ ‫اور ز‬ ‫‪-6‬‬
‫زم اور‬ ‫ں‬ ‫اور ان ں رؤ‬ ‫ان ں‬ ‫رؤ‬
‫ا دن قان‬ ‫ان اور و ك ا دورى‬ ‫اس‬ ‫ل‬
‫۔‬ ‫وا‬

‫‪130‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‬ ‫ل‬ ‫ن رؤ‬

‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫ن‬ ‫اب‬ ‫ں‬ ‫ان‬ ‫دور‬ ‫ى‬

‫ں‬ ‫ں‬ ‫م را ر ۔‬ ‫دو ح‬ ‫ں‬
‫ى‬ ‫د و ں ام‬ ‫ات ر‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ح‬
‫ام ر ن و‬ ‫ں‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫ر ۔ ںا‬
‫ر ۔‬ ‫ى‬ ‫ں‬ ‫ء ام‬ ‫ا‬
‫ح‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ں رؤ‬ ‫ا اء‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫ر‬ ‫ا‬ ‫اب‬ ‫ا از ر اوراسو‬
‫ن(‬ ‫ن اور‬ ‫زو اور دو ے زو)‬ ‫ا‬ ‫اور‬
‫۔ ‪ 1954‬ء‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫ل ا ف‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫ا ف‬
‫ل‬ ‫ا ق را‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ء ام‬
‫ا ام‬ ‫ً‬ ‫اس ے ر‬
‫۔‬ ‫ا‬
‫ت ر‬ ‫ںد‬ ‫ء دور‬ ‫ر‬ ‫لا ب ن‬
‫ا‬ ‫ل‬ ‫و رؤ‬ ‫"ا م ڈل‬ ‫"اور"‬ ‫"‬
‫اور‬ ‫ا۔ ر‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫دور‬ ‫ذوا ر‬ ‫ہ‬ ‫ہاور‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫ن‬ ‫اب‬ ‫ں‬ ‫م‬ ‫اور اس‬
‫۔‬ ‫م‬ ‫و‬

‫‪131‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫‪1‬‬
‫م‬ ‫ل‬ ‫ف رو‬
‫ارداد ذر ا‬ ‫‪ 23‬رى‪1974‬ء ا‬ ‫ا‬
‫ے‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫وہ ر ن اور‬ ‫ذ دارى‬ ‫دى‬
‫۔‬ ‫اس‬ ‫ا ف ا ر‬ ‫م ر ان ا‬

‫ار ن‬
‫ت اس‬ ‫‪ 12‬ورى ‪1974‬ء در ذ‬ ‫اس‬
‫‪:‬‬
‫ى‬ ‫ا ما‬
‫ى‬ ‫ى‬
‫ءا‬
‫دا ر ى‬
‫ا ب ن رى‬
‫ادہ م ہا ز ى‬
‫ا ر‬
‫ہ درى‬ ‫رفا‬
‫ى دى‬ ‫ن‬

‫ب ب‬ ‫ڈا‬ ‫ا‬ ‫آ‬ ‫ا رو ا ا‬ ‫ادوزارت‬ ‫ع‬ ‫‪-1‬اس‬

‫۔‬ ‫ا‬ ‫ن‬

‫‪132‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا و ا ‪:‬‬
‫ا س‬ ‫ا ا ر وا و ف اس‬ ‫و وز‬
‫وہ ارد‬ ‫ى د ۔اس‬ ‫ى اس‬ ‫۔ا‬
‫د ب ں ۔‬ ‫د‬ ‫‪،‬‬ ‫وہد‬ ‫اوران‬ ‫ت ڈا‬
‫‪1‬‬
‫وہ‬ ‫ار ن ا ر د‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ار ن رم‬
‫ے۔‬ ‫ل‬ ‫ووٹ ذر ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫رے‬ ‫ا ب ۔‬ ‫ح‬ ‫لا‬
‫ا ر‬ ‫اورو‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ا وہ ى‬
‫‪،‬‬ ‫رى‬ ‫وہ‬ ‫د ۔اس‬
‫۔‬
‫ار ن‬ ‫د‬ ‫ا ر‬ ‫ا ا‬
‫رے‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫وہ‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ى‬
‫ا م رو‬ ‫"‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ا ل‬ ‫رے‬ ‫ں‬ ‫۔‬
‫ا ن ا ر‬ ‫ً‬ ‫“۔‬ ‫ذر‬ ‫ووٹ‬ ‫ا‬
‫دار‬ ‫ا‬ ‫ر اسا‬ ‫ف‬
‫ى‬ ‫ذ دارى‬ ‫(ر رڈ‬ ‫)‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫م ں‬ ‫۔‬ ‫ار ن‬ ‫ا‬ ‫دى‬

‫۔اس اد‬ ‫د‬ ‫اد‬ ‫ادار ن وہ‬ ‫‪ ُ -1‬ر م‬

‫۔‬ ‫ار ن ں‬

‫‪133‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ان‬ ‫ا زت‬ ‫راز" ر‬ ‫"‬ ‫اور ا‬

‫م ار ن ذ‬ ‫ں‬ ‫۔‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ں‬ ‫ر‬
‫ذ‬ ‫و ں‬ ‫وہ ر ن و‬ ‫دارى‬
‫۔‬ ‫ان ا اور ا‬ ‫ذر‬ ‫ووٹ‬ ‫۔ فا‬
‫ل ۔‬ ‫تا ا‬ ‫ل‬ ‫اس رو‬ ‫وا ر‬

‫ں‪:‬‬
‫د اس‬ ‫اد ‪ 9‬ر ۔‬ ‫ار ن‬ ‫‪1987‬ء‬ ‫‪1974‬ء‬
‫ار ن‬ ‫اد ‪ 13‬دى ۔اس‬ ‫ار ن‬ ‫‪1988‬ء‬ ‫اد ا‬
‫اد ‪26‬‬ ‫ار ن‬ ‫۔ ‪2015‬ء‬ ‫وع‬ ‫اد‬
‫اور‬ ‫۔‬ ‫ى‬ ‫ف‬ ‫۔‪1‬ا اء‬
‫سر ۔‬ ‫ى‬ ‫ا ر‬ ‫ں‬ ‫زو‬
‫د د بر‬ ‫ت‬ ‫ف‬ ‫ح ا اء‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫ابدرجذ ادارےاورا اد‬
‫‪:‬‬ ‫ن‬
‫‪:‬‬

‫ن‬ ‫رہ‪،‬‬ ‫ب آ ‪ ،‬ھ‬ ‫ان‪26‬ا اد‬ ‫ا ر ر رڈ‬ ‫‪-1‬وزارت‬

‫ى‬ ‫‪9،‬د‬ ‫‪3،‬ا‬ ‫د ان ا‬ ‫ار ندو ؛‬ ‫دواور‬ ‫‪،‬‬
‫۔‬ ‫اد‪25‬رہ‬ ‫ا ى‬ ‫‪2016‬ء‬ ‫ى ۔وا ر‬ ‫اور‪11‬‬
‫‪ ،‬ف‬ ‫اا‬ ‫ل‬ ‫رو‬ ‫ا ‪ ،‬ں‬ ‫ت ت‬
‫ح ب ار ن‬ ‫رہار ن ؟ا‬ ‫ا وں‬ ‫ا‬ ‫دو‪2‬ار ن اور ھ ں‬
‫‪-‬‬ ‫ہ اب ل‬ ‫وا‬ ‫ف‬ ‫ووٹ‬ ‫ز دہ ۔ ا‬ ‫اد‬

‫‪134‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ر ‪:‬‬
‫‪:‬‬ ‫ت ‪40‬ر‬
‫او ت‪:‬‬
‫ز)ڈى اوز(‬ ‫آ‬ ‫آرڈ‬ ‫مڈ‬
‫ت۔‬ ‫تو‬ ‫اوروزارتا‬
‫م‬ ‫م ف ر ن اور‬ ‫ا اء‬
‫م‬ ‫ل‬ ‫اور اب ا‬ ‫د‬ ‫ا ر‬ ‫ن‬ ‫‪،‬ر ا ول اور‬
‫ا‬ ‫اداد‬ ‫ا‬ ‫ذ‬ ‫۔ ت‬ ‫ں‬
‫ل د ‪1‬ا‬ ‫ا‬ ‫اس ا‬ ‫ت ر‬ ‫ل‬
‫ر‬ ‫ى‬ ‫ى‪،‬‬ ‫وزارت د‬ ‫ت‬ ‫اورا‬
‫۔‬ ‫رى رى‬ ‫دو ں وہ‬

‫ا ن‪:‬‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬

‫اور اب ً‬ ‫اس ال ابد‬ ‫ن نر ؟ذ‬
‫۔‬ ‫د‬
‫ل‬ ‫م‬
‫ى ‪1974‬ء‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ا ما‬ ‫‪1‬‬
‫‪1978‬ء‬ ‫ى‬ ‫ر‬ ‫دا ر ى‬ ‫‪2‬‬
‫‪1984‬ء‬ ‫ى‬ ‫ہ‬ ‫م ہا ز ى‬ ‫‪3‬‬

‫و‬ ‫ا‬ ‫لار نا‬ ‫م‬ ‫اور‬ ‫‪ -1‬رے ں‬

‫م ۔‬

‫‪135‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى ‪1987‬ء‬ ‫د‬ ‫رآ د‬ ‫ٰ‬ ‫‪4‬‬

‫ى ‪1989‬ء‬ ‫د‬ ‫ر ن‬ ‫ر‬ ‫اجا د رى‬ ‫‪5‬‬
‫‪1991‬ء‬ ‫ى‬ ‫ر‬ ‫‪6‬‬
‫‪1992‬ء‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫‪7‬‬
‫ى ‪1994‬ء‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ار دا‬ ‫‪8‬‬
‫ى ‪1997‬ء‬ ‫د‬ ‫ا مآ د‬ ‫ا‬ ‫‪9‬‬
‫‪1998‬ء‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫‪10‬‬
‫‪2001‬ء ل)‪(2020‬‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫ٰ‬ ‫ا‬ ‫‪11‬‬

‫ا ت‪:‬‬ ‫اورار ن‬
‫ر‬ ‫آرا‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا رات اور‬
‫م‬ ‫ا ر د و ات‬ ‫وزارت‬
‫۔‬ ‫ا از ادا‬ ‫اورار ن‬ ‫رىر‬
‫رىا‬ ‫اورار ن‬
‫وہ ان‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫ا‬ ‫اے‪ ،‬ڈى اے اور ر‬
‫(‬ ‫رى ڑى دى‬ ‫)ا‬ ‫اررو‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ر‬ ‫دو ار س رو اور ا رات‬ ‫ا رات‬
‫رو‬ ‫ار ن‬ ‫‪ ،‬زو‬ ‫س رو ادا‬ ‫ار ا‬
‫(۔‬ ‫رى ڑى دى‬ ‫)ا‬ ‫ادا‬
‫۔‬ ‫اے‪،‬ڈىاےادا‬ ‫اورا‬ ‫ر م‬ ‫را‬ ‫ار نر‬

‫‪136‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ر‪:‬‬ ‫اور‬
‫اب‬ ‫م اوراو ف وزارت)‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا اء‬
‫ار ن ا ب‬ ‫وز‬ ‫اور‬ ‫د‬ ‫(‬ ‫ا ر‬ ‫وزارت‬
‫‪،‬‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ا ر‬ ‫ا‬ ‫ووٹ‬ ‫ا‬
‫اور‬ ‫را‬ ‫ں‬ ‫رى‬ ‫دور‬ ‫ء‬ ‫ر‬
‫رواج‬ ‫ل‬ ‫ا را‬ ‫ا ر‬ ‫ا وز‬ ‫ا ر ن زى‬
‫‪،‬وزارت‬ ‫اور وز ا‬ ‫رشوز ا‬ ‫وز‬
‫س ۔‬ ‫وز‬ ‫ا ر‬ ‫ًاب‬ ‫ا ر ر رڈ‬

‫؟‬ ‫ت‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬

‫ال ‪،‬ذوا اور د‬ ‫) (‬ ‫ء ام روا‬ ‫ر ن رؤ‬
‫ا‬ ‫حوہر ن‬ ‫‪،‬ا‬ ‫وہ دت ا م ا ق‬ ‫ں رؤ‬
‫‪،‬اس‬ ‫قا‬ ‫ص‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫د‬
‫ز دہ ت‬ ‫ر ن رؤ‬ ‫ا‬ ‫ق‬
‫ز دہ ن‬ ‫ا د‬ ‫وا‬ ‫روا‬ ‫رو‬ ‫اور ا‬
‫ا ر‬ ‫ر‬ ‫ا دۃ‬ ‫دۃ‬ ‫اس‬ ‫اور ح‬
‫اور‬ ‫اس‬ ‫ى‬ ‫اور اس‬
‫ار ن ا د ے۔‬
‫ا‬ ‫اس‬ ‫م‬ ‫ا ت‬ ‫اب‬
‫آ‬ ‫ت د‬ ‫‪،‬‬ ‫ع رو‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫دو ى‬
‫‪،‬‬ ‫‪ ،‬دراوى روا‬ ‫ص‬ ‫ار ن‬ ‫ى‬
‫ں‬ ‫زو‬ ‫ى‬ ‫اس ا دى‬ ‫ورى ت‬ ‫اس‬
‫‪137‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا دى‬ ‫‪،‬‬ ‫رے‬ ‫رے ‪ ،‬ان‬

‫و‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫ا‬ ‫۔ ا ا روا‬ ‫ف‬ ‫ى‬
‫ں ‪ ،‬اس د‬ ‫د‬ ‫ر و ں ا ن رؤ‬ ‫ت‬ ‫آر‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫اورا راوى‬ ‫د‬ ‫رؤ‬
‫اس‬ ‫ورى‬ ‫آ‬ ‫ء‬ ‫اہ‬ ‫اس‬ ‫اس‬ ‫دت‬ ‫رؤ‬
‫ں‬ ‫ں‬ ‫اور‬ ‫اس‬ ‫ى‬
‫‪،‬اس دت‬ ‫ا‬ ‫د ا ں‬ ‫ے اس‬ ‫ا د ےاوراس ا ار‬
‫اس‬ ‫ح‬ ‫) اہ(‬
‫ر‬ ‫ت‬ ‫‪،‬ا اس‬ ‫ں‬ ‫اور‬ ‫ا ر‬
‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫د‬ ‫دت‬ ‫اہ‬ ‫راوى روا‬ ‫ورى‬
‫ا‬ ‫آ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ً ا اض‬ ‫‪،‬‬ ‫ء ام‬ ‫ام‪،‬‬
‫ل‬ ‫دت‬ ‫ا لاس‬ ‫د‬
‫د‬ ‫اور ا‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ّ‬ ‫اسا‬ ‫ت‬ ‫‪،‬اس‬ ‫د‬ ‫دت‬
‫۔‬ ‫ہ ر‬

‫؟‬ ‫ں‬ ‫دى ب رؤ‬

‫"‬ ‫ا د ‪ "،‬ہ‬ ‫ں‬ ‫ا‬
‫ل‬ ‫ى رؤ‬ ‫ر‬ ‫ارداد‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫‪،‬اس‬ ‫دى ب‬ ‫رؤ‬
‫دى ب رؤ‬ ‫‪،‬اس‬ ‫ا ف‬ ‫ا وا‬
‫اس‬ ‫دى ب‬ ‫د درا‬ ‫۔اس‬ ‫ن‬

‫‪138‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ش‬ ‫در‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫وں‬ ‫ش‬

‫اس‬ ‫م‬ ‫دى ب‬ ‫رؤ‬ ‫‪ ،‬ا‬
‫رو‬ ‫ر‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬
‫وہ‬ ‫دو ا ز دہا‬ ‫ا از‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫اور‬ ‫ت‬ ‫درؤ‬ ‫ا‬ ‫دى ب‬
‫وہ ل‬ ‫وا رؤ‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ت رو‬ ‫ان‬
‫۔‬
‫آ ز‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ً‬ ‫را‬
‫اس‬ ‫ل‬ ‫ما ر‬ ‫ا ِف‬ ‫ر‬
‫ود‬ ‫نِ ا ر‬ ‫ا ف‬ ‫ا‬
‫ہ ر‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫۔ دى ب‬
‫۔‬ ‫ل‬
‫ح‬ ‫ں‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫ے ‪ ،‬اس‬ ‫ا‬ ‫دى ب‬ ‫وہرؤ‬ ‫د‬
‫ہا‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫وا ًا ف‬
‫۔‬ ‫ز دہ‬ ‫ا م‬ ‫رؤ‬
‫ر اس‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫‪،‬رؤ‬ ‫آں‬
‫آ وا روا ت اور‬ ‫ود‬ ‫ن‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫اور‬
‫۔‬ ‫دں‬

‫‪139‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ط‪:‬‬
‫رى‬ ‫و‬ ‫و ً ً‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫ہ ن‬ ‫اس‬ ‫ز دہ ورىا‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫ا‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫ن زى‬ ‫ا‬ ‫زى‬
‫د‬ ‫م‬ ‫ہ ن‬ ‫۔‬ ‫ا اف‬ ‫ارداد‬ ‫‪1974‬ء‬
‫(اس‬ ‫رى‬ ‫ا ر‬ ‫رٹ )‬ ‫د‬
‫ہ‬ ‫و ت‬ ‫۔‬ ‫ورى‬
‫اس‬ ‫ف ا‬ ‫اس‬ ‫د‬
‫ورت‬ ‫د‬ ‫ت‬ ‫ن زى ں ورى ؟ ا‬ ‫ع‬
‫ر ۔‬ ‫دہ نز‬ ‫ا‬ ‫س اوراسو‬
‫۔اس‬ ‫ىروا‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫ل اجذى‬ ‫اس‬ ‫رت ن ا‬
‫ا‬ ‫ل‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‬ ‫۔‬

‫‪:‬‬ ‫اور‬ ‫ا رات‬ ‫ا رات ار ز‬

‫رى اور‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫‪،‬ا اء رؤ‬ ‫او ذ‬
‫ر‬ ‫ز‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫ا ا‬ ‫اور‬ ‫ا ن ف‬ ‫ص‬ ‫‪،‬‬
‫۔‬ ‫آ‬

‫‪140‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫و ‪:‬‬ ‫ا‬
‫اسا ل‬ ‫ں‬ ‫ورى‬
‫ار ن‬ ‫۔‬ ‫ووٹ‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫دہ ن‬ ‫زا‬ ‫ار ن‬ ‫اد‬
‫اہ‬ ‫اس‬
‫ى‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫۔ ار ن ا‬ ‫ں‬ ‫ل اج‬
‫اس‬ ‫۔ دہ ن ا مآ د‬ ‫ار ن‬
‫اور‬ ‫۔‬ ‫ى اد‬ ‫اد ت ۔ رے ل‬ ‫ار ن‬
‫اور‬ ‫زا‬ ‫اد‬ ‫اس‬ ‫ا اد‬
‫۔‬ ‫و‬ ‫وف‬
‫ت ر ل ۔ رے ل‬ ‫ں‬ ‫زہ ن‬
‫‪،‬‬ ‫رہد‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ل‬ ‫ى ت ۔ا‬
‫ى ل ا اء‬ ‫ارر‬ ‫ل‬ ‫ار ن ا‬ ‫‪،‬‬
‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫او‬ ‫ورى ۔ ا‬
‫ں‬ ‫روں‬ ‫ا د‬ ‫۔‬ ‫ل‬ ‫اور‬ ‫زا‬ ‫ل‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫دو رہ‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ل‬ ‫ا‬ ‫سر‬ ‫ا ر‬ ‫ا روز‬ ‫ار ن‬
‫اس‬ ‫ار ن) ء ام( ا‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ف‬
‫۔‬ ‫ارداد ر‬ ‫ف ما د‬

‫‪141‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ف رروا ‪:‬‬ ‫ں‬

‫ں در ا‬ ‫وا‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫ورت ۔ ا‬ ‫ا ات‬ ‫ف‬ ‫ان‬ ‫اس‬ ‫(‬ ‫رٹ)‬
‫ورى‬ ‫اوراس‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫ان‬
‫ا م‬ ‫م‬ ‫ں‬ ‫ان‬ ‫۔ زہ ن‬ ‫ام ا د‬ ‫رى م‬
‫رو‬ ‫دہ اوردو‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫اس م‬ ‫اور‬ ‫ارد‬
‫د‬ ‫اس م‬ ‫ا‬ ‫۔ اس‬ ‫ا دى‬
‫ا اد‬ ‫ارد‬ ‫م) )‪(Cognizable offence‬‬ ‫ا ازى‬
‫ز اور‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا وار‬
‫‪(Non‬‬ ‫)‪(Non bailable‬اور‬ ‫اس م‬
‫۔‬ ‫)‪ compoundable‬ارد‬
‫ف را‬ ‫ا اد‬ ‫وا‬ ‫اور‬ ‫زہ ن ان وى‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫اس‬ ‫ہ‬ ‫ح ں‬ ‫ا ر‬ ‫دار دو ے‬
‫دؤ و‬ ‫۔ا ا‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫ف‬ ‫اورا اد‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫رہ دہ ن در د د‬
‫۔‬ ‫روا‬ ‫ن‬ ‫ص ا‬ ‫ا‬ ‫د‬
‫اور س اررو‬ ‫ہ‬ ‫ح زہ ن انا اد‬ ‫ا‬
‫۔ ں‬ ‫ف ورزى‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬
‫اس‬ ‫اد ن گ ؟ا ازہ‬ ‫اس‬ ‫ا‬
‫روزےر‬ ‫درآ‬ ‫ں‬ ‫ادوہ گ ں‬

‫‪142‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اس ذ ً‬ ‫ا ن‬ ‫ن‬ ‫اد‬ ‫۔ا‬

‫‪1‬‬
‫ف‬ ‫ام ا س‬ ‫روا‬ ‫ف‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫۔‬
‫ر‬ ‫ورت‬ ‫رروا‬ ‫ا‬
‫ى‪ /‬ى‬ ‫‪،‬‬ ‫ا از‬ ‫زہ ن‬ ‫ورى م‪،‬‬ ‫ا‬
‫رىاداروں‬ ‫از‬ ‫اوراس‬ ‫ل و دى‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫را‬ ‫ى‪ /‬ى‬ ‫اور ارس ‪،‬‬ ‫ز ا م‬ ‫ص او ف‬ ‫‪،‬‬
‫۔‬ ‫ا م ض‬ ‫ى‬ ‫ا ل ً‬
‫ٰﮬﺬا ﻣﺎ ﻋﻨﺪي ‪،‬واﻟﻌﻠﻢ ﻋﻨﺪﷲ‬
‫قا‬ ‫ن ڈا‬ ‫ر د‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫"‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫ب"رؤ‬
‫ار ۔‬ ‫۔ ڈا‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫ہ‬

‫ا‬ ‫ً‬ ‫اد وہ ن‬ ‫ً ے ن‬ ‫‪ -1‬ا ل ن‬

‫ن ل ۔ ‪The best way to repeal a bad law is to enforce‬‬
‫‪it strictly.‬‬
‫(‬ ‫ا ز د‬ ‫ے ن‬ ‫)‬

‫‪143‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا نِرؤ‬
‫م‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫“‬ ‫نا‬ ‫ادارہ ”‬
‫ت رو‬ ‫۔‬ ‫ا اور‬ ‫ر‬ ‫)‪(Advance‬‬
‫آ‬ ‫ام ا س‬ ‫ل‬ ‫ا نِ رؤ‬
‫اس ب‬ ‫اس‬ ‫دت را‬ ‫و‬ ‫اور‬
‫۔‬ ‫ر‬
‫ر‬ ‫وہ ف ا‬ ‫روزہ اور‬ ‫ں‬
‫‪:‬‬ ‫ف ۔‬ ‫د‬ ‫ى‬ ‫رؤ‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ُْ َ َ ْ ُ ُْ َ َ ْ َُّ ََْ ُْ َ ْ ُ‬
‫ﳈﻠﻮا ِﻋﺪة‬‫ﲽﻲ ﻋﻠﯿﲂ ﻓ ِ‬ ‫»ﺻﻮﻣﻮا ﻟِﺮؤﯾ ِﺘ ِﻪ و ﻓ ِﻄﺮوا ﻟِﺮؤﯾ ِﺘﻪِ‪ ،‬ﻓﺎن ِ‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ‪1‬‬
‫ﺷﻌﺒﺎن ﺛﻼﺛِﲔ«‬
‫ا ر واورا آپ‬ ‫روزہ ر اور د‬ ‫د‬ ‫‪:‬‬
‫دن رے و۔‬ ‫ن‬ ‫ہر‬
‫ٰ اد‬ ‫زى‬ ‫رؤ‬ ‫ات‬ ‫ت‬ ‫آج‬
‫اسو‬ ‫آ‬ ‫م “‬ ‫”‬
‫ا ِل‬ ‫۔‬ ‫ز‬ ‫رى‬ ‫روزہ اور‬ ‫د‬ ‫ا‬
‫زى‬ ‫اسو‬ ‫رو وك‬ ‫ٰ‬ ‫ہ‬
‫رو وك‬ ‫”د “‬ ‫ٰ‬ ‫۔ ںرؤ‬ ‫ٰ اد‬
‫ى آ ں د ۔‬ ‫م رؤ‬ ‫ا‬

‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺻﻠﱠﻰ اﷲُ َﻋﻠَْﻴﻪ َو َﺳﻠﱠ َﻢ إِذَا َرأَﻳْـﺘُ ُﻢ اﳍﻼَ َل ﻓَ ُ‬ ‫ﺎب ﻗَـ ْﻮِل اﻟﻨِ ﱢ‬
‫‪1‬‬
‫ﻮﻣﻮا‪،‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪1909:‬‬
‫ﺼُ‬ ‫ﱠﱯ َ‬ ‫‪-‬ﺻﺤﻴﺢ ﲞﺎری‪،‬ﺑَ ُ‬
‫‪144‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ِد‬ ‫ً ‪20‬‬ ‫و د‬ ‫ا‬

‫روزہ‬ ‫ا د‬ ‫د‬ ‫وں‬ ‫۔ اا‬
‫‪،‬اس‬ ‫د‬ ‫گا آ ں‬ ‫ا ن‬
‫ا ن ۔‬ ‫ا آ‬ ‫د‬

‫ا ‪:‬‬
‫ا‬ ‫ر ل‬ ‫ًاور‬ ‫ار‬ ‫ى ر‬
‫۔‬ ‫ار و‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫وب آ ب‬
‫ا اور د‬ ‫د‬ ‫او تا‬ ‫رے ں‬
‫۔‬ ‫اور‬ ‫چاور ِز‬ ‫“‬ ‫ا دن‬ ‫در ۔”‬
‫‪:‬‬ ‫ك‬
‫َََْ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ ْ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﱰ ّ ِي‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧ َﺮ ْﺟ َﻨﺎ ِﻠ ُﻌ ْﻤ َﺮ ِة‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ َ ﻟ َﻨﺎ ﺑ ِ َﺒ ْﻄ ِﻦ ﳔﻠﺔ‬
‫ِﰊ اﻟﺒﺨ ِ‬
‫ََ َ‬ ‫َ َ ََ ََْ ْ َ َ ََ َ َْ ُ َْ ْ َُ ُْ َ َ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬اءﯾﻨﺎ اﻟ ِﻬﻼل‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘﻮ ِم‪ :‬ﻫﻮ ا ﺛﻼ ٍث‪ ،‬وﻗﺎل‬
‫َْ ُ َْ ْ ُ َ ْ ُ َْ ََ ْ َ َ ََ َ ْ َ َ ٍ َ ُْ‬
‫ﺎس‪ ،‬ﻓﻘﻠ َﻨﺎ‪ :‬ا‬ ‫ﲔ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻠ ِﻘﯿﻨﺎ ا ﻋﺒ‬ ‫ﺑﻌﺾ اﻟﻘﻮ ِم‪ :‬ﻫﻮ ا ﻟﯿﻠﺘ ِ‬
‫َ َ َ َْ ُ‬ ‫َ َْ ْ َ َ ََ َ َْ ُ َْ ْ َُ ُْ َ َ‬
‫ر ﯾﻨﺎ اﻟ ِﻬﻼل‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺑﻌﺾ اﻟﻘﻮ ِم‪ :‬ﻫﻮ ا ﺛﻼ ٍث‪ ،‬وﻗﺎل ﺑﻌﺾ‬
‫ََْ َ ُُْ ُ َ َ َ ُْ‬ ‫َْ ْ ُ َ ْ ُ َْ ََ ْ َ َ َ‬
‫ﻮﻩ؟ ﻗﺎل ﻓﻘﻠ َﻨﺎ‪:‬‬ ‫ﲔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ي ﻟﯿﻠ ٍﺔ ر ﯾﺘﻤ‬ ‫اﻟﻘﻮ ِم‪ :‬ﻫﻮ ا ﻟﯿﻠﺘ ِ‬
‫ﷲ َﻋﻠَ ْﯿ ِﻪ َو َﺳﻠﻢ‪َ،‬‬‫ﻮل ﷲِ َﺻﲆ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َْ ََ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﻟﯿﻠﺔ ﻛﺬا وﻛﺬا‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ان رﺳ‬
‫ْ َ َ ُ َ َْ َ َ ْ ُ ُ ُ ‪1‬‬
‫ﷲ َﻣﺪ ُﻩ ِﻠﺮؤﯾﺔِ‪ ،‬ﻓﻬﻮ ِﻠﯿﻠ ٍﺔ ر ﯾﺘﻤﻮﻩ«‬ ‫َﻗ َﺎل‪» :‬ان َ‬

‫وادئ‬ ‫‪،‬‬ ‫ے‬ ‫ى ن‬ ‫)ا‬

‫ى ر‬ ‫‪”:‬‬ ‫ں‬ ‫د ‪،‬‬

‫ﺎن أَﻧﱠﻪُ َﻻ ْاﻋﺘِﺒَ َﺎر ﺑِ ُﻜ ِْﱪ ا ْﳍَِﻼ ِل َو ِﺻﻐَ ِﺮﻩِ‪،‬ﺣﺪﻳﺚ ﳕﱪ‪29:‬‬

‫‪-1‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪،‬ﺑﺎب ﺑـﻴ ِ‬
‫َ ُ ََ‬
‫‪145‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫“۔‬ ‫‪”:‬دو ى ر‬ ‫“اور‬

‫سؓ‬ ‫ت ا‬ ‫ت‬ ‫رى‬ ‫‪:‬‬ ‫راوى ن‬
‫رت لان‬ ‫د ا ف (‬ ‫) س‬ ‫‪،‬‬
‫“؟‪،‬‬ ‫رات د‬ ‫‪”:‬‬ ‫۔ا ں‬
‫‪” :‬ا‬ ‫‪:‬ر ل ﷺ‬ ‫‪ ”:‬ں رات “‪ ،‬ا ں‬
‫ا رات‬ ‫د ‪ ،‬در‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ٰ‬
‫۔(‬ ‫ا د‬ ‫رات‬ ‫‪،‬‬
‫اررؤ‬ ‫ا‬ ‫اس‬
‫دورا‬ ‫آ‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫‪ ،‬اس ا‬
‫ر‬ ‫دو‬ ‫د‬ ‫ز دہ۔ اس‬
‫‪ً ،‬‬ ‫ح‬ ‫۔ا‬ ‫رو‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬
‫راً‬ ‫وب آ ب‬
‫ِ‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫‪ 29‬ر‬ ‫ى‬
‫ر رہ‬ ‫اس‬ ‫اور‬ ‫‪18‬‬ ‫‪،‬اس‬ ‫ر‬ ‫اس در‬ ‫ر‬
‫ً‬ ‫اس رؤ‬ ‫د‬ ‫۔ اس رت‬
‫‪42‬‬ ‫م اس‬ ‫۔ اب ا‬ ‫‪ 30‬دن ار‬ ‫ى‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫ا ن‬
‫اس‬ ‫اور‬ ‫او‬ ‫اس در ‪ 12‬اس‬ ‫‪،‬‬
‫‪،‬اوراس‬ ‫ًا‬ ‫‪،‬‬ ‫ً ز دہ و‬ ‫اؤ‬ ‫ارو‬ ‫ا‬
‫۔ ا ىا ِ‬ ‫ر‬ ‫ا ‪،‬‬ ‫)‪(Size‬‬
‫‪1‬‬
‫۔‬ ‫اور‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫اورا ِو‬
‫ّ‬

‫ل‪،‬ص‪29‬‬ ‫‪-1‬رو‬

‫‪146‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ود‬ ‫ٰ ن ا زىؒ‬ ‫ہو‬ ‫ت‬

‫رہ‬ ‫دو‬ ‫ڈ ھ‬ ‫وب‬ ‫رات‬ ‫و‬
‫روزا‬ ‫اب‬ ‫د‬ ‫اور‬ ‫‪40‬‬ ‫رج‬ ‫۔ ً ‪ 29‬ر‬
‫ا‬ ‫اس ب‬ ‫ز دہ رج‬ ‫ً‪51‬‬ ‫ں‬ ‫‪24‬‬
‫وا ں‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫وب‬ ‫‪91‬‬ ‫رج‬ ‫رات‬
‫د‬ ‫۔‬ ‫رات‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫دو ىرات‬
‫اور ڑ‬ ‫اس‬ ‫و‬ ‫ںرا‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫ا ور‬ ‫اور ا ا ت‬ ‫۔ ا اس‬
‫ن۔‬ ‫۔ وا ا‬ ‫ا راورا اق‬

‫ازا ‪:‬‬ ‫ا‬

‫ڑا ا‬ ‫ں‬ ‫ل اور ت‬ ‫آج‬
‫اور‬ ‫ا ر‬ ‫ل‬ ‫ات‬ ‫ى‬
‫د‬ ‫ِ ت‬ ‫‪،‬‬ ‫دور‬ ‫اس‬ ‫دودو‬
‫د‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫و د‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫۔‬
‫ا ن‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫آج م ا‬
‫ى‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ان ٓءا ا‬
‫ى‬ ‫اور‬ ‫ر‬ ‫ّوج‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ر‬
‫َ َ‬
‫۔‬ ‫وں‬ ‫تاور‬ ‫ما‬
‫ل‬ ‫ء ام‬ ‫دو ارخ د‬
‫ف دتِرؤ‬ ‫سآرا ں ‪ ،‬اس‬ ‫ں‬

‫‪147‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ے‬ ‫ا‬ ‫ا ر‬ ‫ل‬ ‫دں‬ ‫۔ ا‬

‫ر ‪:‬‬ ‫ں‬ ‫دو‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫اسو‬ ‫۔‬
‫ت‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫ا‬
‫رے‬ ‫دت آ‬ ‫اوردو ى ف رؤ‬ ‫و دت‬
‫ورت‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫۔دو ا‬
‫د ۔اس ذر‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫۔‬ ‫و‬
‫ر ن‬ ‫م‬ ‫ں‬ ‫ل رہ‬ ‫ا ن ر‬ ‫روزہ اور‬
‫وع ۔‬ ‫اور‬
‫ا ال را ا‬ ‫ڑ‬ ‫اب ان دو ں ا ؤں‬
‫ر و ون‬ ‫تو ا‬ ‫ِ‬
‫دت رؤ‬ ‫ار‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫اہ ‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫دت‬
‫ر‬ ‫‪ ،‬م اورا‬ ‫ع و وب‪،‬‬ ‫۔ تا‬
‫دہ‬ ‫ت ا‬ ‫اا‬ ‫اور‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫ً ا ا‬ ‫ل‬ ‫وا ں‬ ‫د‬ ‫آ ں‬
‫و‬ ‫ں‬ ‫اور‬ ‫م‬
‫ل ۔ان ءا‬

‫‪:‬‬ ‫ر‬ ‫ى‬

‫م‬ ‫ں‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫ں‬
‫ا نِ‬ ‫رو‬ ‫‪ ”:‬م ر د‬ ‫ت ڈا‬
‫‪:‬‬ ‫)‪(Region‬‬ ‫ى ہ ‪ 29‬ر‬ ‫ا‬ ‫رو‬
‫۔‬ ‫ا ن‬ ‫ل وا رؤ‬ ‫ر اے‪:‬‬

‫‪148‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دو ں‬ ‫اور م رؤ‬ ‫رو‬ ‫ِ‬

‫رت ل‬ ‫‪ :‬ں‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ا ن‬ ‫ل رؤ‬ ‫‪:‬‬ ‫ر‬
‫ر‬ ‫اور را‬ ‫ر‬ ‫ا ن‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬
‫ا ن‬ ‫رؤ‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫اس رت‬ ‫آ‬
‫تآپ‬ ‫۔‬ ‫ا م‬ ‫‪ ،‬ر لا ﷺ‬ ‫ر‬
‫‪:‬اے‬ ‫آ‬ ‫ن ر‬ ‫را‬ ‫ى ہ ‪ 29‬ر‬ ‫ف‬
‫ت‬ ‫تاور‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫۔‬
‫و اوردا‬ ‫ں ر لا ﷺ‬ ‫۔‬ ‫آ‬ ‫ر‬ ‫ل‬
‫۔‬ ‫د‬ ‫رؤ‬ ‫‪،‬‬ ‫ت ا د‬
‫ى‬ ‫اررؤ‬ ‫رو‬ ‫اس‬
‫ر‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫رہد وا‬ ‫ر‬ ‫ى‬
‫ا ذا‬ ‫اور ادارے‬ ‫ا‬
‫رد‬ ‫و‬ ‫دہ‬ ‫اورا‬ ‫ن‬ ‫ا‬
‫ر‬ ‫ت‬ ‫ق اس‬ ‫ا‬ ‫ازى‬ ‫اوراس‬
‫وہ اس‬ ‫۔ا‬ ‫ا‬ ‫ہ‬ ‫و‬
‫ا ر‬ ‫‪،‬‬ ‫ں‬ ‫ل‬ ‫رؤ‬ ‫و‬ ‫ر‬
‫ں‬ ‫ا رٹ‬ ‫ض‬ ‫۔‬ ‫و د‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫اور رے ام‬ ‫ى‬
‫ا‬ ‫نا‬ ‫ادارہ‬ ‫رز‬ ‫ا‬
‫آ‬ ‫ت‬ ‫ب ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫۔ ب‬ ‫ر‬

‫‪149‬‬
 ‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ز‬ ‫ا ا‬ ‫ح‬ ‫۔ا‬ ‫ى‬ ‫‪1421‬ھ ‪1456‬ھ ‪36‬‬

‫دس‬ ‫آ‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫رس‬
‫د‬ ‫ہ‬ ‫ض‬ ‫ف‬ ‫۔‬ ‫ا وا‬
‫ِ‬ ‫۔ ا ِر‬ ‫د ارى‬ ‫دت‬ ‫اور‬ ‫آ‬ ‫وا ں‬
‫وا‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫۔‬ ‫دت‬
‫دو ں و‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫وا‬ ‫نا‬ ‫د‬ ‫ا ن رؤ‬
‫۔وا ا و ا‬ ‫ر‬ ‫ىر‬ ‫ا‬
‫ا (‬ ‫ا‬ ‫دم‪،‬ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫) ہ‬

‫‪150‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ُﺻﻮﻣﻮ ﻟ ُِﺮو َﻳ ِﺘﻪ وا َﻓﻄﺮواﻟ ُﺮو َﻳ َﺘ ِﻪ‬

‫د ر دہ‪20‬‬ ‫آ ) ا نرؤ (‬ ‫ن‬

‫ر‬ ‫ى‬

‫)‪2019‬ء‪(2038-‬‬

‫ت رؤ‬ ‫ت‬ ‫ر ف‬
‫۔‬ ‫اررؤ‬

‫رى دہ‬
‫ا‬ ‫نا‬ ‫ادارہ‬
‫‪+92 332 3531226‬‬
‫‪Fb.com/ilmetauqeet‬‬
‫‪E-mail: ilmetaqeet@gmail.com‬‬

‫‪151‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2019‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪8-Jan‬‬ ‫دىا و ٰ‪1440‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪7-Feb‬‬ ‫‪1440‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪9-Mar‬‬ ‫‪1440‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪7-Apr‬ا ار‬ ‫‪1440‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪7-May‬‬ ‫ر نا رك‪1440‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 5-Jun‬ھ‬ ‫الا م‪1440‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪5-Jul‬‬ ‫ہ‪1440‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪3-Aug‬‬ ‫ذوا ‪1440‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪1-Sep‬ا ار‬ ‫ما ام‪1441‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪1-Oct‬‬ ‫‪1441‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 30-Oct‬ھ‬ ‫ر ا ول‪1441‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪29-Nov‬‬ ‫‪1441‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪28-Dec‬‬ ‫دىا و ٰ‪1441‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪152‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2020‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪27-Jan‬‬ ‫‪1441‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 26-Feb‬ھ‬ ‫‪1441‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪26-Mar‬‬ ‫‪1441‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪25-Apr‬‬ ‫ر نا رك‪1441‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪25-May‬‬ ‫الا م‪1441‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪23-Jun‬‬ ‫ہ‪1441‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪23-Jul‬‬ ‫ذوا ‪1441‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪21-Aug‬‬ ‫ما ام‪1442‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪19-Sep‬‬ ‫‪1442‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪19-Oct‬‬ ‫ر ا ول‪1442‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪17-Nov‬‬ ‫‪1442‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪17-Dec‬‬ ‫دىا و ٰ‪1442‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪153‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2021‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪15-Jan‬‬ ‫‪1442‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪14-Feb‬ا ار‬ ‫‪1442‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪15-Mar‬‬ ‫‪1442‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 14-Apr‬ھ‬ ‫ر نا رك‪1442‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪14-May‬‬ ‫الا م‪1442‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪12-Jun‬‬ ‫ہ‪1442‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪12-Jul‬‬ ‫ذوا ‪1442‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪10-Aug‬‬ ‫ما ام‪1443‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪09-Sep‬‬ ‫‪1443‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪08-Oct‬‬ ‫ر ا ول‪1443‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪07-Nov‬ا ار‬ ‫‪1443‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪06-Dec‬‬ ‫دىا و ٰ‪1443‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪154‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2022‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪ 05-Jan‬ھ‬ ‫‪1443‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪03-Feb‬‬ ‫‪1443‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪05-Mar‬‬ ‫‪1443‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪03-Apr‬ا ار‬ ‫ر نا رك‪1443‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪03-May‬‬ ‫الا م‪1443‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 01-Jun‬ھ‬ ‫ہ‪1443‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪01-Jul‬‬ ‫ذوا ‪1443‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪31-Jul‬ا ار‬ ‫ما ام‪1444‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪29-Aug‬‬ ‫‪1444‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 28-Sep‬ھ‬ ‫ر ا ول‪1444‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪28-Oct‬‬ ‫‪1444‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪26-Nov‬‬ ‫دىا و ٰ‪1444‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪25-Dec‬ا ار‬ ‫‪1444‬ھ‬ ‫دىا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪155‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2023‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪24-Jan‬‬ ‫‪1444‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 22-Feb‬ھ‬ ‫‪1444‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪24-Mar‬‬ ‫ر نا رك‪1444‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪22-Apr‬‬ ‫الا م‪1444‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪22-May‬‬ ‫ہ‪1444‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪20-Jun‬‬ ‫ذوا ‪1444‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪20-Jul‬‬ ‫ما ام‪1445‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪19-Aug‬‬ ‫‪1445‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪17-Sep‬ا ار‬ ‫ر ا ول‪1445‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪17-Oct‬‬ ‫‪1445‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪16-Nov‬‬ ‫دىا و ٰ‪1445‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪15-Dec‬‬ ‫‪1445‬ھ‬ ‫دىا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪156‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2024‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪13-Jan‬‬ ‫‪1445‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪12-Feb‬‬ ‫‪1445‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪12-Mar‬‬ ‫ر نا رك‪1445‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪11-Apr‬‬ ‫الا م‪1445‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪10-May‬‬ ‫ہ‪1445‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪08-Jun‬‬ ‫ذوا ‪1445‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪08-Jul‬‬ ‫ما ام‪1446‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 07-Aug‬ھ‬ ‫‪1446‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪06-Sep‬‬ ‫ر ا ول‪1446‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪05-Oct‬‬ ‫‪1446‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪04-Nov‬‬ ‫دىا و ٰ‪1446‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 04-Dec‬ھ‬ ‫‪1446‬ھ‬ ‫دىا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪157‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2025‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪02-Jan‬‬ ‫‪1446‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪31-Jan‬‬ ‫‪1446‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪02-Mar‬ا ار‬ ‫ر نا رك‪1446‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪31-Mar‬‬ ‫الا م‪1446‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪29-Apr‬‬ ‫ہ‪1446‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪29-May‬‬ ‫ذوا ‪1446‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪27-Jun‬‬ ‫ما ام‪1447‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪27-Jul‬ا ار‬ ‫‪1447‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪26-Aug‬‬ ‫ر ا ول‪1447‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪25-Sep‬‬ ‫‪1447‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪24-Oct‬‬ ‫دىا و ٰ‪1447‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪23-Nov‬ا ار‬ ‫‪1447‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪22-Dec‬‬ ‫‪1447‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪158‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2026‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪ 21-Jan‬ھ‬ ‫‪1447‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪19-Feb‬‬ ‫ر نا رك‪1447‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪21-Mar‬‬ ‫الا م‪1447‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪19-Apr‬ا ار‬ ‫ہ‪1447‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪18-May‬‬ ‫ذوا ‪1447‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 17-Jun‬ھ‬ ‫م‪1448‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪16-Jul‬‬ ‫‪1448‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪15-Aug‬‬ ‫ر ا ول‪1448‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪14-Sep‬‬ ‫‪1448‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 14-Oct‬ھ‬ ‫دىا و ٰ‪1448‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪12-Nov‬‬ ‫‪1448‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪11-Dec‬‬ ‫‪1448‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪159‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2027‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪10-Jan‬ا ار‬ ‫‪1448‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪09-Feb‬‬ ‫ر نا رك‪1448‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 10-Mar‬ھ‬ ‫الا م‪1448‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪09-Apr‬‬ ‫ہ‪1448‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪08-May‬‬ ‫ذوا ‪1448‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪07-Jun‬‬ ‫ما ام‪1449‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪06-Jul‬‬ ‫‪1449‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪05-Aug‬‬ ‫ر ا ول‪1449‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪03-Sep‬‬ ‫‪1449‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪03-Oct‬ا ار‬ ‫دىا و ٰ‪1449‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪01-Nov‬‬ ‫‪1449‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 01-Dec‬ھ‬ ‫‪1449‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪30-Dec‬‬ ‫‪1449‬ھ‬ ‫نا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪160‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2028‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪29-Jan‬‬ ‫ر نا رك‪1449‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪27-Feb‬ا ار‬ ‫الا م‪1449‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪28-Mar‬‬ ‫ہ‪1449‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪27-Apr‬‬ ‫ذوا ‪1449‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪26-May‬‬ ‫ما ام‪1450‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪25-Jun‬ا ار‬ ‫‪1450‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪24-Jul‬‬ ‫ر ا ول‪1450‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 23-Aug‬ھ‬ ‫‪1450‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪21-Sep‬‬ ‫دىا و ٰ‪1450‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪21-Oct‬‬ ‫‪1450‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪19-Nov‬ا ار‬ ‫‪1450‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪18-Dec‬‬ ‫‪1450‬ھ‬ ‫نا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪161‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2029‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪ 17-Jan‬ھ‬ ‫ر نا رك‪1450‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪15-Feb‬‬ ‫الا م‪1450‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪17-Mar‬‬ ‫ہ‪1450‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪16-Apr‬‬ ‫ذوا ‪1450‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 16-May‬ھ‬ ‫اما ام‪1451‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪14-Jun‬‬ ‫‪1451‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪14-Jul‬‬ ‫ر ا ول‪1451‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪13-Aug‬‬ ‫‪1451‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪11-Sep‬‬ ‫دىا و ٰ‪1451‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 10-Oct‬ھ‬ ‫‪1451‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪08-Nov‬‬ ‫‪1451‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪08-Dec‬‬ ‫‪1451‬ھ‬ ‫نا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪162‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2030‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪06-Jan‬ا ار‬ ‫ر نا رك‪1451‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪05-Feb‬‬ ‫الا م‪1451‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 06-Mar‬ھ‬ ‫ہ‪1451‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪05-Apr‬‬ ‫ذوا ‪1451‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪05-May‬ا ار‬ ‫ما ام‪1452‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪03-Jun‬‬ ‫‪1452‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 03-Jul‬ھ‬ ‫ر ا ول‪1452‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪02-Aug‬‬ ‫‪1452‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪01-Sep‬ا ار‬ ‫دىا و ٰ‪1452‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪30-Sep‬‬ ‫‪1452‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪29-Oct‬‬ ‫‪1452‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 27-Nov‬ھ‬ ‫‪1452‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪26-Dec‬‬ ‫ر نا رك‪1452‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪163‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2031‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪25-Jan‬‬ ‫الا م‪1452‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪23-Feb‬ا ار‬ ‫ہ‪1452‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪25-Mar‬‬ ‫ذوا ‪1452‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪24-Apr‬‬ ‫ما ام‪1453‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪23-May‬‬ ‫‪1453‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪22-Jun‬ا ار‬ ‫ر ا ول‪1453‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪22-Jul‬‬ ‫‪1453‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪21-Aug‬‬ ‫دىا و ٰ‪1453‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪19-Sep‬‬ ‫‪1453‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪19-Oct‬ا ار‬ ‫‪1453‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪17-Nov‬‬ ‫‪1453‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪16-Dec‬‬ ‫ر نا رك‪1453‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪164‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2032‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪15-Jan‬‬ ‫الا م‪1453‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪13-Feb‬‬ ‫ہ‪1453‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪13-Mar‬‬ ‫ذوا ‪1453‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪12-Apr‬‬ ‫ما ام‪1454‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 12-May‬ھ‬ ‫‪1454‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪10-Jun‬‬ ‫ر ا ول‪1454‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪10-Jul‬‬ ‫‪1454‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪09-Aug‬‬ ‫دىا و ٰ‪1454‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 08-Sep‬ھ‬ ‫‪1454‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪07-Oct‬‬ ‫‪1454‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪05-Nov‬‬ ‫‪1454‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪05-Dec‬ا ار‬ ‫ر نا رك‪1454‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪165‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2033‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪03-Jan‬‬ ‫الا م‪1454‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 02-Feb‬ھ‬ ‫ہ‪1454‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪03-Mar‬‬ ‫ذوا ‪1454‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪01-Apr‬‬ ‫ما ام‪1455‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪01-May‬ا ار‬ ‫‪1455‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪30-May‬‬ ‫ر ا ول‪1455‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 29-Jun‬ھ‬ ‫‪1455‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪29-Jul‬‬ ‫دىا و ٰ‪1455‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪28-Aug‬ا ار‬ ‫‪1455‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪26-Sep‬‬ ‫‪1455‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 26-Oct‬ھ‬ ‫‪1455‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪24-Nov‬‬ ‫ر نا رك‪1455‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪24-Dec‬‬ ‫الا م‪1455‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪166‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2034‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪22-Jan‬ا ار‬ ‫ہ‪1455‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪21-Feb‬‬ ‫ذوا ‪1455‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 22-Mar‬ھ‬ ‫ما ام‪1456‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪21-Apr‬‬ ‫‪1456‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪20-May‬‬ ‫ر ا ول‪1456‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪18-Jun‬ا ار‬ ‫‪1456‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪18-Jul‬‬ ‫دىا و ٰ‪1456‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪17-Aug‬‬ ‫‪1456‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪15-Sep‬‬ ‫‪1456‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪15-Oct‬ا ار‬ ‫‪1456‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪13-Nov‬‬ ‫ر نا رك‪1456‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 13-Dec‬ھ‬ ‫الا م‪1456‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪167‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2035‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪12-Jan‬‬ ‫ہ‪1456‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪10-Feb‬‬ ‫ذوا ‪1456‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪12-Mar‬‬ ‫ما ام‪1457‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪10-Apr‬‬ ‫‪1457‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪10-May‬‬ ‫ر ا ول‪1457‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪08-Jun‬‬ ‫‪1457‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪07-Jul‬‬ ‫دىا و ‪1457‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪06-Aug‬‬ ‫‪1457‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪04-Sep‬‬ ‫‪1457‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪04-Oct‬‬ ‫‪1457‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪02-Nov‬‬ ‫ر نا رك‪1457‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪02-Dec‬ا ار‬ ‫الا م‪1457‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪168‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2036‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪01-Jan‬‬ ‫ہ‪1457‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 30-Jan‬ھ‬ ‫ذوا ‪1457‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪29-Feb‬‬ ‫ما ام‪1458‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪30-Mar‬ا ار‬ ‫‪1458‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪28-Apr‬‬ ‫ر ا ول‪1458‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 28-May‬ھ‬ ‫‪1458‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪26-Jun‬‬ ‫دىا و ٰ‪1458‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪25-Jul‬‬ ‫‪1458‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪24-Aug‬ا ار‬ ‫‪1458‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪22-Sep‬‬ ‫‪1458‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪21-Oct‬‬ ‫ر نا رك‪1458‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪20-Nov‬‬ ‫الا م‪1458‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪20-Dec‬‬ ‫ہ‪1458‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪169‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2037‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪30‬دن‬ ‫‪18-Jan‬ا ار‬ ‫ذوا ‪1458‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪17-Feb‬‬ ‫ما ام‪1459‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪19-Mar‬‬ ‫‪1459‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪18-Apr‬‬ ‫ر ا ول‪1459‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪17-May‬ا ار‬ ‫‪1459‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪16-Jun‬‬ ‫دىا و ٰ‪1459‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 15-Jul‬ھ‬ ‫‪1459‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪13-Aug‬‬ ‫‪1459‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪12-Sep‬‬ ‫‪1459‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪11-Oct‬ا ار‬ ‫ر نا رك‪1459‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪09-Nov‬‬ ‫الا م‪1459‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 09-Dec‬ھ‬ ‫ہ‪1459‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪170‬‬
‫م‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪2038‬ء‬

‫ام‬ ‫ى ر ‪/‬دن‬ ‫ہ‬ ‫آ زا‬

‫‪29‬دن‬ ‫‪08-Jan‬‬ ‫ذوا ‪1459‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪06-Feb‬‬ ‫اما ام‪1460‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪08-Mar‬‬ ‫‪1460‬ھ‬ ‫ا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪ 07-Apr‬ھ‬ ‫ر ا ول‪1460‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫ات‬ ‫‪06-May‬‬ ‫‪1460‬ھ‬ ‫ر ا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪05-Jun‬‬ ‫دىا و ٰ‪1460‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪05-Jul‬‬ ‫‪1460‬ھ‬ ‫دىا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪03-Aug‬‬ ‫‪1460‬ھ‬ ‫ا‬ ‫ر‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪ 01-Sep‬ھ‬ ‫‪1460‬ھ‬ ‫نا‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪01-Oct‬‬ ‫ر نا رك‪1460‬ھ‬
‫‪29‬دن‬ ‫‪30-Oct‬‬ ‫الا م‪1460‬ھ‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪28-Nov‬ا ار‬ ‫ہ‪1460‬ھ‬ ‫ذوا‬
‫‪30‬دن‬ ‫‪28-Dec‬‬ ‫ذوا ‪1460‬ھ‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ىرؤ‬ ‫ٹ‪:‬‬

‫‪171‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ب رم‪:‬‬

‫ٰ‬
‫اﻟﻤﻠﺔ ﻋﻠﯽ ﺗﻌﯿﲔ اﻟﻘﺒﻠﺔ‬ ‫ﺗﻌﻮ‬

‫ّ (‬ ‫ِ‬ ‫)‬

‫اس‬ ‫را‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ِ ز‬ ‫ِل ‪ ،‬ا‬ ‫ا‬

‫ل ا‬ ‫۔ا‬ ‫ز‬ ‫فرخ‬ ‫ا (‬ ‫)‬ ‫ا‬
‫ا افوا ف‬ ‫د‬ ‫گ‬ ‫ز‬ ‫ا افر‬
‫۔‬ ‫ر‬
‫ان‬ ‫ا اوران در ن ے ے ڑاورر و‬
‫ا‬ ‫ا ور‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫۔ ا‬ ‫ِ‬
‫ِد ا ۔‬ ‫ل ا اف‬ ‫ا‬ ‫ض ۔آ‬ ‫ا ان‬
‫ِ‬
‫ت‬ ‫مذرا ِ‬ ‫ن‬ ‫ں‬ ‫ء امؒ‬ ‫اس‬
‫ّ‬
‫ح‬ ‫ّى ) ا‬ ‫ز‬ ‫) زى(‬ ‫ں‪،‬‬ ‫د ں‬
‫‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ر ‪ ،‬و اس‬ ‫ف اس‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬ ‫چ ر(‬
‫اس‬ ‫ر‬ ‫چ‬ ‫دوران اس‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫رر ت ز‬ ‫ں‬
‫ز روں ف ھ ﻓﺎﻳﻨﻤﺎ‬ ‫ر اور ں رر‬ ‫رخ‬ ‫ا‬ ‫زم‬
‫۔‬ ‫ار‬ ‫ﺗﻮﻟﻮا ﻓﺜﻢ وﺟﻪ اﻟﻠّﻪ‪،‬‬
‫ت‬ ‫اور آس س‬ ‫ز‬ ‫ا نا‬ ‫م‬ ‫اس‬
‫۔‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ار‬ ‫ت‬ ‫اور‬ ‫ا‬

‫‪172‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور ز وع ‪،‬اس ش‬ ‫و ن‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬

‫و‬ ‫۔‬ ‫و‬ ‫ء‬
‫ا‬ ‫۔‬ ‫دارو ار ا ِر‬ ‫ِ‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ز دہ ر‬ ‫اور‬ ‫و‬
‫ى‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫‪ً -i‬‬
‫ﻓﺎﻳﻨﻤﺎ ﺗﻮﻟﻮا ﻓﺜﻢ وﺟﻪ اﻟﻠّﻪ ر ں‬ ‫ى ۔‬ ‫۔‪1‬اس‬ ‫ز‬
‫۔‬ ‫ز‬ ‫رخ‬ ‫ر اس‬ ‫اس‬
‫م‬ ‫۔ اس ا‬ ‫ر‬ ‫آد‬ ‫وہ‬ ‫‪-iii‬دو ے‬
‫‪90‬در‬ ‫ِ ب‬ ‫۔‬ ‫ِ ب ں‬ ‫ر ں‬
‫د‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫؟‬ ‫ن در‬ ‫اس‬
‫اس‬ ‫د‬ ‫و ہ‬ ‫آ‬ ‫اور‬ ‫در‬ ‫ِ‬
‫۔‬ ‫ِ ب‬ ‫رى‬ ‫ا‬ ‫ذر‬
‫۔‬ ‫‪،‬و ان‬ ‫ڈ ى‬ ‫گ‬ ‫ا‬
‫اس‬ ‫م‬ ‫اوہ‬ ‫‪-iiii‬‬
‫اس‬ ‫ذر‬ ‫س‬ ‫اور‬ ‫س‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫د‬
‫۔اس‬ ‫م‬ ‫ذر‬ ‫آ‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫فو در اس‬
‫۔‬ ‫ر اور ز‬ ‫ن’’ اﳓﺮاف ﻋﻦ اﻟﻘﺒﻠﺔ‘‘‬ ‫ذرہ ا‬

‫ا ر ۔‬ ‫را‬ ‫ح د ‪،‬د غ زورڈال‬ ‫‪-1‬ا‬

‫‪173‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى وا‬ ‫ا ا‬ ‫’’ ى‘‘‬ ‫د‬

‫ز‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ز‬ ‫اس‬ ‫ى ز‬ ‫ڑ دو ى ف ز‬
‫ر‬ ‫ت‬ ‫۔ اب‬ ‫ف‬ ‫اس‬
‫ِ‬ ‫در‬ ‫اور ا‬ ‫ڑ ا‬ ‫اور‬
‫ڑ‬ ‫ذرا‬ ‫اور‬ ‫در ر‬ ‫آت‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫ا ف‬ ‫ں‬ ‫اورو‬
‫ا‬ ‫ى‬ ‫اس‬ ‫ء ام‬ ‫ت ّ‬
‫‪1‬‬ ‫ً ٔ‬
‫‪ ،‬تاور ا‬ ‫راہ ۔ م‬ ‫رے‬ ‫ّ‬
‫ﻻﯾﮑﻠﻒ ﷲ ﻧﻔﺴﺎ ا وﺳﻌﻬﺎ‬

‫ر وف‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫ز‬ ‫ا د‬

‫ارزاں و آ ن‬ ‫د ں اور‬ ‫ان‬ ‫د‬
‫۔اس‬ ‫ِ‬ ‫ص‬ ‫اا‬ ‫ذر‬ ‫آ تا د‬
‫دى۔اس‬ ‫‘‘‬ ‫’’ر‬ ‫‘‘‬ ‫ان ء ام ’’‬
‫و در‬ ‫آج‬
‫‪،‬ان ا ل اَ‬ ‫دہ‬ ‫ان موآ ت ا‬ ‫را ض‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫م ا ں‬ ‫ا‬
‫۔اوردر ا‬ ‫در‬ ‫وں‬ ‫ا‬
‫وں‬ ‫۔ ں‬ ‫م‬ ‫ا ر‬
‫د‬ ‫اس‬ ‫ِ‬ ‫د‬
‫و‬ ‫ِ‬ ‫نا‬ ‫۔ اس ح ر ر‬ ‫ا ار‬

‫‪-1‬ا ہ‪2:‬آ ‪286:‬‬

‫‪174‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور‬ ‫ا ا‬ ‫۔‬ ‫وا فاز ددور‬ ‫اور سآرا ں‬

‫م‬ ‫ا‬ ‫اور و‬ ‫د ب‬ ‫آ ن آ‬
‫ج اور‬ ‫ل‬ ‫۔ ظد اس ا‬ ‫در‬
‫چ۔‬
‫رات‬ ‫او ِ‬
‫ت زاورروزہ‬ ‫ںا د‬ ‫د‬
‫رج رو‬ ‫اور دن‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫روں‬
‫ے‬ ‫ںا د‬ ‫م‬ ‫او ت‬
‫ز‬ ‫۔‬ ‫وال ك‬ ‫ا اع و ا م‬ ‫وں‬ ‫آ ۔‬ ‫ى‬
‫"‬ ‫د‬ ‫ر ا۔‬ ‫ںاور ں‬ ‫و‬
‫و ہ‬ ‫ا اور ا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫زوال‪،‬‬ ‫ن‬ ‫او ت‬ ‫ء ام‬
‫آ ؟ ا ون‬ ‫ں‬ ‫اور‬ ‫۔‬ ‫“ ر‬
‫؟و ہ‬ ‫ورت‬ ‫ت‬ ‫۔ ان‬ ‫ن‬ ‫ہ‬ ‫۔آ ت‬
‫آ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ت‬ ‫و ہ۔اب‬
‫ىٰ‬ ‫ا ب‬ ‫۔اس‬ ‫اور‬ ‫ں‬ ‫ا د‬
‫۔‬ ‫اورا اقا‬ ‫انِ‬
‫۔‬ ‫ا ر ؟‬ ‫اسآ‬ ‫ض‬ ‫ات‬
‫او ت ز اس‬ ‫ا ر‬ ‫ى‬ ‫اب‬ ‫ا ا‬
‫اآ‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫اب‬ ‫؟‬
‫‪ ،‬آ اس‬ ‫ا د دہ ۔اورا لر‬
‫ر‬ ‫رے ؤں‬ ‫و‬ ‫۔‬ ‫اس‬ ‫۔ اذا‬
‫۔ اس‬ ‫ِ‬ ‫ذر‬ ‫دا ہ‬

‫‪175‬‬
 ‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪ 27‬اور ‪16‬‬ ‫ر ۔‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫۔ دو ں‬

‫د‬ ‫ا اء و‬ ‫اور‬ ‫ض‬ ‫رج ا‬
‫‪ ،‬اس‬ ‫ِ‬
‫ر۔‬
‫م‬ ‫ں ۔ابا‬ ‫وں ں‬ ‫حاور‬ ‫ا‬
‫۔ا‬ ‫ا‬ ‫ٰ‬ ‫۔ا‬ ‫ا‬ ‫ڑےدوڑا‬ ‫ڑ‬
‫۔آ !‬
‫ر )‪ (400‬وا‬ ‫و‬ ‫‪:‬۔ا‬ ‫ا‬
‫درج‬ ‫د‬ ‫اس‬ ‫د‬ ‫ص‬ ‫و‬
‫)‪ (40‬وا‬ ‫م‬ ‫ىا‬ ‫اورآ‬
‫ف ہ )‪ (13‬درج ۔اس‬ ‫ن‬ ‫او‬ ‫رآ د‬
‫و ہ ‪ 13‬ا ل‬ ‫ت س‪،‬‬ ‫لر‬
‫ا‬ ‫رہ‬ ‫ں ‪12‬‬ ‫ارہڈو نو ہدر‬
‫۔ ً‪400‬‬ ‫دآ‬ ‫ب رو‬ ‫۔‬ ‫وز‬
‫‪400‬‬ ‫؟ ‪12=120×40/400‬وا ر‬ ‫‪40‬‬ ‫ا ‪120‬‬
‫اس ل‬ ‫۔اس‬ ‫‪120‬‬ ‫ارہڈو ن‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ً‬ ‫م‬ ‫ام‬
‫و ہو ہ۔)رد راور‬ ‫د‬ ‫رج رو‬ ‫رے و‬
‫۔(‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫اس‬ ‫د‬

‫‪176‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‪،‬‬ ‫ٰ ن‬ ‫ً‬ ‫دور‬

‫ت‬ ‫ا‬ ‫ات‬ ‫مو ہ‬ ‫ر ا‬ ‫م‪،‬‬
‫۔ ں ف دوآ ن‬ ‫ُ ق ا‬ ‫اور‬ ‫ا‬
‫اورا ل‬ ‫و ر آد آ‬ ‫درج‬
‫م ۔‬ ‫ذرا رو‬

‫‪177‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‬

‫‪:‬‬
‫ار‬ ‫ر‬ ‫۔ اس‬ ‫ا د دہ دا ہ‬ ‫ء‬
‫ل‬ ‫س داً ڑد ۔اس ت‬ ‫ى‬ ‫ِدا ہ‬ ‫ا دا ہ‬ ‫ز‬
‫س‬ ‫ا‬ ‫در ن روں ف زاو‬ ‫س اور ز‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫سا‬ ‫ا‬ ‫‪90‬ڈ ى‬
‫ا‬ ‫ًدا ے‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ا ً‬ ‫س‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫د‬
‫اور‬ ‫۔ س از ا‬ ‫داً ا ور‬ ‫؟ا‬
‫ا ر‬ ‫دا ے‬ ‫اس‬ ‫رج اور دو‬ ‫دا ے‬ ‫اس‬ ‫و‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫سر‬ ‫ورى‬ ‫۔‬ ‫دا‬
‫ں ں رج‬ ‫ہ‬ ‫س‬ ‫دا ے‬ ‫و‬
‫ا ر دا‬ ‫دا ے‬ ‫آ‬ ‫ر‬ ‫آ‬ ‫آ‬ ‫س‬
‫از دو رہ‬ ‫۔‬ ‫‘‘‬ ‫’’‬ ‫ں‬ ‫ِ دا ہ آ‬ ‫و‬
‫ف‬ ‫ق‬ ‫اور‬ ‫۔اب رج ب‬ ‫ہ‬ ‫سآ‬ ‫دا ے‬
‫’’‬ ‫ں‬ ‫دا ہ آ‬ ‫و‬ ‫دا ے‬ ‫۔‬ ‫ر‬
‫اور‬ ‫س‬ ‫لا‬ ‫ر‬ ‫۔اب ر‬ ‫ج‘‘‬
‫دو ں آ‬ ‫ِ ل اس ح‬ ‫س‬ ‫ا‬ ‫رر‬ ‫ج‬
‫دا ہ دو ا‬ ‫اس‬ ‫آ‬ ‫دا ہ ر‬ ‫اور‬ ‫۔ اب‬
‫ا ر ۔‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ً اس‬ ‫ً‬ ‫۔‬ ‫ں‬

‫‪178‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دو ں‬ ‫اس ح ار‬ ‫ً ًدا ے‬ ‫ابدو اا‬

‫ِا ال ۔‬ ‫ض‬ ‫اس‬ ‫۔‬ ‫رزاو‬ ‫پ‬

‫دا ہ‬

‫‪179‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ام) ارہ(‬ ‫ا‬

‫د‬ ‫ورى‬ ‫رى‬

‫‪10:50‬‬ ‫‪10:52‬‬ ‫‪11:18‬‬ ‫‪11:02‬‬

‫رو اں‬
‫ا‬ ‫ا‬ ‫رچ‬
‫‪11:07‬‬ ‫‪11:28‬‬ ‫‪11:29‬‬ ‫‪11:26‬‬
‫‪16:32‬‬ ‫‪15:32‬‬ ‫‪15:50‬‬ ‫‪16:54‬‬

‫ا‬ ‫ن‬
‫‪05:56‬‬ ‫‪06:29‬‬ ‫‪06:16‬‬ ‫‪05:31‬‬
‫‪11:44‬‬ ‫‪11:47‬‬ ‫‪11:40‬‬ ‫‪11:32‬‬
‫‪14:36‬‬ ‫‪14:00‬‬ ‫‪14:08‬‬ ‫‪14:53‬‬
‫ان او ت‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫آ‬ ‫د‬ ‫رہ‬ ‫او ت‬ ‫رخ‬ ‫رخ‬

‫‪180‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ل و ض اور‬ ‫اس‬ ‫م‬ ‫خ‬

‫ُر ِ‬
‫ارہ‬ ‫ًا‬ ‫دو طا‬ ‫م‬ ‫ق‬ ‫لو ض‬
‫ل‬ ‫۔‬ ‫‪30،‬د‬ ‫‪5،‬د اور ض ‪34‬در‬ ‫ل ‪73‬در‬
‫ً ‪33‬‬ ‫ق‬ ‫۔ دو ں‬ ‫‪ 30 ،‬د‬ ‫اور ض ‪ 21‬در‬ ‫‪ 45 ،‬د‬ ‫‪ 39‬در‬
‫۔‬ ‫ً‪13‬در‬ ‫‪20،‬د اور‬ ‫در‬
‫‪20،‬د‬ ‫ازى ً‪33‬در‬ ‫ا ر‬ ‫ِ‬ ‫اباس ق‬
‫ل‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫وں‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ا اور‬
‫۔ ا‬ ‫ازى‪13‬در‬ ‫ً ِا ال‬ ‫۔دو ا‬
‫۔ ں ان دو‬ ‫ض‬ ‫وہ ان‬ ‫ر‬ ‫وں‬
‫ں‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫‪ ،‬دا ہ‬ ‫ط‬
‫۔‬ ‫ِ‬
‫زاو‬ ‫ً‪108‬در‬ ‫در ن‬ ‫ِ اور ِ ل آ‬ ‫اس‬
‫ً‪108‬ڈ ى وا‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫آ‬ ‫م ا‬ ‫۔اس‬
‫رىد‬ ‫د‬ ‫۔اوراس‬ ‫روز‬ ‫ل رہ‬ ‫۔دا ہ‬
‫ا اور‬ ‫رہ‬ ‫دا ہ‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫اور‬
‫‪1‬‬
‫۔‬

‫‪212 209‬‬ ‫ہ‘‘‬ ‫ب ’’ ت‬ ‫ٰ نؒ‬ ‫ام‬ ‫‪-1‬‬

‫۔‬

‫‪181‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫دو ا‬
‫۔اس‬ ‫ض‬ ‫ا‬ ‫رج‬ ‫ل ‪ 27‬اور‪16‬‬
‫وں‬ ‫رج‬ ‫ں‬ ‫د‬ ‫ا اء و‬
‫ى‬ ‫زاو‬ ‫وہ ‪90‬در‬
‫در نو‬ ‫رجاور ا‬ ‫و‬ ‫دو‬ ‫اس‬
‫ے‬ ‫۔اس‬ ‫اس‬ ‫اورز‬
‫۔‬ ‫ھ‬ ‫اس‬ ‫دى ى‬
‫ون‬ ‫ا ا و‬ ‫ر ں‬ ‫رہ‬ ‫ح‬ ‫ا‬
‫ر‬ ‫۔ اس‬ ‫ھ‬ ‫ا‬ ‫دى‬ ‫روں ف‬ ‫د‬
‫آپ‬ ‫ے‬ ‫فرخ‬ ‫رج‬ ‫ھ‬ ‫اس‬
‫ف ۔‬ ‫ا‬
‫دو ے‬ ‫اس و‬ ‫او‬ ‫رج‬ ‫و‬
‫رى ل‬ ‫اس‬ ‫م‬ ‫؟‬ ‫و‬
‫بد )‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫در ت‬ ‫ل‬
‫)‪(60‬‬ ‫ب‬ ‫(‬ ‫ر‬ ‫رج در‬
‫ا ا و‬ ‫۔اباسو‬ ‫ںاور ں و‬
‫۔‬ ‫ُرخ‬ ‫ا‬ ‫ھ‬ ‫اور‬ ‫س ا‬ ‫ا و‬ ‫و‬
‫ل ‪39‬در‬ ‫رى ل ‪ 75‬در‬ ‫ن‬ ‫ً‬
‫ر‬ ‫در ں‬ ‫‪75.00-39.45=35.15‬اب ان ا‬ ‫۔‬ ‫‪ 45‬د‬
‫اب‬ ‫‪21‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪60 141‬‬ ‫‪ 141‬ابآ‬ ‫بد‬
‫‪21‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪54‬‬ ‫ا ر ‪11‬‬ ‫و‬ ‫آ ۔‪27‬‬

‫‪182‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اس‬ ‫۔ اب ‪27‬‬ ‫و‬ ‫ا دو‬ ‫‪15‬‬ ‫‪14‬‬

‫ُرخ ۔‬ ‫دى‬ ‫ن‬ ‫رے‬ ‫‪15‬‬ ‫‪2‬‬ ‫و‬
‫‪21‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ا اء ‪12‬‬ ‫و‬ ‫‪16‬‬
‫ا‬ ‫۔‬ ‫و‬ ‫‪23‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪14‬‬
‫۔‬ ‫دى‬ ‫ن‬ ‫رے‬ ‫‪23‬‬ ‫‪2‬‬

‫م‪:‬‬ ‫وا‬ ‫روں‬

‫اس ح د‬ ‫ز ھ‬ ‫ا ر زى روں‬ ‫ح‬
‫ا م‬ ‫موہ‬ ‫۔‬ ‫روں‬ ‫ں‬ ‫ا اور‬
‫م ۔‬ ‫اور دو ى ف‬ ‫ف‬ ‫ِ ارض ا‬ ‫وا‬
‫‪،‬‬ ‫‪180‬در‬ ‫ا‬ ‫روں‬ ‫ل اوراس م‬ ‫ز‬
‫ہ ُرخ ے وہ‬ ‫وں‬ ‫۔‬ ‫وں‬ ‫اس وا‬
‫۔‬ ‫رد‬ ‫۔‬ ‫رو‬
‫ٰ نؒ ( ۔‬ ‫) ل لا‬

‫) ٹ(‪:‬‬
‫ب ل‬
‫ِ‬ ‫ما‬ ‫ا م وا‬
‫۔ اس م‬ ‫ًوا‬ ‫‪ 21.5‬در‬ ‫ظ‬ ‫ًاور ض‬ ‫ً ‪ 140‬در‬
‫در‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫ذر‬ ‫ا ا و‬
‫ِ‬ ‫او ہ۔ان‬ ‫‪،‬‬ ‫۔ ًا‬ ‫دا ہا‬
‫رجاس ِم‬ ‫۔اندو ں ر ں‬ ‫اور‪ 14‬رى ر‬ ‫‪28‬‬
‫۔‪14‬‬ ‫ف‬ ‫دى‬ ‫اس و‬ ‫او‬ ‫ا‬
‫رات‪9‬‬ ‫اور ‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫رات ‪9‬‬ ‫رىو‬ ‫رى‬
‫‪183‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ت‬ ‫و‬ ‫۔آ‬ ‫او‬ ‫ِما‬ ‫‪8‬‬

‫؟‬ ‫و‬ ‫ںاسو‬ ‫ان‬ ‫دا ازہ‬ ‫وا ا د‬
‫‪2‬‬ ‫اور‪ 14‬رى‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪28‬‬ ‫ً‬
‫۔‬ ‫ًوا‬ ‫‪ 105‬در‬ ‫ں‬ ‫‪29‬‬
‫رى ل‬ ‫ب‬ ‫ل اور ِم‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ل ۔‬ ‫ںا‬ ‫و‬ ‫ق ل در ں و‬

‫ل‬ ‫ل‬ ‫ً ِما‬

‫‪35 = 105 - 140‬‬
‫‪140 = 4 × 35‬‬
‫‪20 2=60÷140‬‬
‫‪9‬‬ ‫ا ر‪12‬‬ ‫و‬ ‫‪ 14‬رى ِما‬
‫وى ‪14‬‬ ‫‪20 2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12 = :‬‬ ‫و‬
‫ُرخ‬ ‫دى‬ ‫‪ 14‬رى ‪29 2‬‬ ‫‪29‬‬
‫۔‬
‫و‬ ‫‪48‬‬ ‫ا ر ‪11‬‬ ‫و‬ ‫ِم ا‬ ‫‪28‬‬
‫‪8 2‬‬ ‫‪28‬‬ ‫وى ‪8 14‬‬ ‫‪20 2‬‬ ‫‪48 11‬‬
‫۔‬ ‫رو‬ ‫دى‬
‫۔‬ ‫د‬ ‫ا‬

‫‪184‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اﺳﺘﺒﻼءاﻟ َﺬﮐﺂءﺑﺎﺳﺘﻌﻼءاﻟ ُﺬﮐﺂء‬

‫م‬ ‫ى‬ ‫رج‬ ‫رج‬ ‫زاو‬

‫رج‬ ‫صو‬ ‫اد‬ ‫ى‬ ‫رج‬

‫م‬ ‫ى‬ ‫۔ رج ا‬ ‫زاو‬ ‫در‬ ‫ز‬
‫۔‬

‫ا ّول‪:‬‬
‫اس ح ى‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ارز‬ ‫ا ا و‬
‫۔ اس خ‬ ‫زاو‬ ‫ز‬ ‫روں ا اف‬ ‫اس‬
‫۔اباس‬ ‫دہ‬ ‫ا ا‬ ‫اس‬
‫پ‬ ‫دو ں‬ ‫اس ح‬ ‫ا ا اور‬ ‫اس خ‬
‫آ‬ ‫ذر‬ ‫ے‬ ‫دو ں وں ا‬ ‫۔ ا‬ ‫زاو‬
‫پ‬ ‫ے اور‬ ‫۔اس‬ ‫ع‬ ‫ا‬ ‫۔‬
‫ر ذ ا ل‬ ‫۔‬ ‫ى‬ ‫و در ت رج‬ ‫در ں زاو‬
‫زاو‬ ‫‪ 79‬در‬ ‫ز‬ ‫رج‬ ‫‪ 21‬ن‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫زاو‬ ‫‪32‬در‬ ‫اور‪21‬د‬ ‫‪55.5‬در‬ ‫۔‪ 21‬رچاور‪22‬‬

‫‪185‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪186‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔ ب‪،‬ج‬ ‫ا‪،‬ب خ‬ ‫ً‪ -‬ا‪،‬ب‪ ،‬ج ا‬

‫ى ۔ ں‬ ‫رج‬ ‫در‬ ‫۔ زاو ج‬ ‫اور ج‪ ،‬ا‪ ،‬ع‬
‫ان‬ ‫م ا ) ارہ( ا اس‬ ‫۔ ً‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫وں‬
‫۔‬ ‫ًاِسزاو‬ ‫آ‬ ‫رج‬ ‫ر ں‬
‫رج‬ ‫روزا‬ ‫‪،‬اس‬ ‫ں ر‬ ‫رہ‬ ‫رج ل‬
‫ر‬ ‫۔ ل‬ ‫ا ل‬ ‫ق ر‬ ‫زاو اور‬
‫ا ) ارہ(‬ ‫۔اسو‬ ‫ا اء او‬ ‫رج‬ ‫‪ 21‬رچاور‪22‬‬
‫‪3:2‬‬ ‫و‬ ‫اوردو‬ ‫ى‪55.5‬در‬ ‫رج‬
‫۔‬ ‫دوا‬ ‫اس‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫او‬
‫وا‬ ‫ل‪ 23.5‬در‬ ‫رج ا اء‬ ‫‪ 21‬ن‬
‫رج ں‬ ‫اس‬ ‫وا‬ ‫ض‬ ‫‪34.5‬در‬ ‫۔ا َ‬ ‫ن‬
‫‪79‬در‬ ‫اور رج‬ ‫بوا‬ ‫رہدر‬ ‫ا أس‬
‫او‬ ‫ً‪5:1‬‬ ‫۔دو‬ ‫زاو‬
‫ب‬ ‫رج ا اء‬ ‫۔‪21‬د‬ ‫ا ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫۔ اس دن رج ں آ‬ ‫او‬ ‫ى‬ ‫وا‬ ‫‪ 23.5‬در‬
‫ًڈ ھ‬ ‫ا اء و‬ ‫اور‬ ‫زاو‬ ‫‪32‬در‬
‫۔‬ ‫ز دہ‬ ‫ً ا‬ ‫اس‬ ‫را‬ ‫ا‬ ‫او‬
‫ب‬ ‫دور‬ ‫‪ 58‬در‬ ‫ا أس‬ ‫رج ں‬ ‫اس‬
‫ں‬ ‫۔ اس‬ ‫زاو‬ ‫‪ 32‬در‬ ‫۔اس‬
‫۔‬ ‫دى‬

‫‪187‬‬
 ‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬
‫ا دن ُ ا از ار‬ ‫م‬ ‫ى‬ ‫دن آ ب ا‬
‫ى‬ ‫و‪،‬‬ ‫( ‪ 90‬در‬ ‫م‬ ‫) رج‬
‫۔‬
‫اسدن رج‬ ‫ىدر‬ ‫‪ً -1‬راو ى ‪ 21‬ن‬
‫اور راو ى‬ ‫ً وا‬ ‫‪ 23.5‬در‬ ‫ن ا اء‬ ‫۔‬ ‫ن‬ ‫ار‬
‫ن‬ ‫(‬ ‫م ا راو ى ُ )‬ ‫۔‬ ‫ً وا‬ ‫‪ 33.5‬در‬
‫ا‬ ‫ٰا‬ ‫‪80‬‬ ‫و‬ ‫ً ۔ ‪90 10‬‬ ‫‪10‬در‬
‫۔‬ ‫ار ع‪80‬در‬ ‫رج ا‬ ‫‪ 21‬ن راو ى‬
‫‪ 21‬رچ آ ب‬ ‫م‬ ‫ار ع‬ ‫ا‬ ‫‪-2‬ا ‪ 21‬رچ‬
‫(از‬ ‫ُ )‬ ‫ا‬ ‫ً‬ ‫ض ‪25‬در‬ ‫اور ا‬ ‫ار ا اء‬
‫آ‬ ‫‪ 65‬در‬ ‫و‬ ‫د ‪90‬‬ ‫۔‬ ‫ا اء ‪ 25‬در‬
‫۔‬ ‫ى‪65‬در‬ ‫رج ا‬ ‫ا‬ ‫م ا ‪ 21‬رچ‬ ‫۔‬
‫ار ع‬ ‫ا‬ ‫ى‬ ‫ار‬ ‫‪22 -3‬د‬
‫ً‬ ‫اور‬ ‫ًوا‬ ‫‪ 23.5‬در‬ ‫ى ا اء‬ ‫م‬
‫د‪90‬‬ ‫۔‬ ‫‪ 45‬آ‬ ‫۔دو ں‬ ‫ًوا‬ ‫‪ 21.5‬در‬
‫ى‪45‬در‬ ‫رج‬ ‫م ا ‪21‬د‬ ‫۔‬ ‫‪45‬‬
‫۔‬

‫‪188‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ‪:‬‬
‫و‬ ‫اس ى‬ ‫ہ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ى‬ ‫‪1‬۔ رج‬
‫رے‬ ‫م‬ ‫ض‬ ‫( از ا اء‬ ‫ُ )‬
‫و‬ ‫ى‬ ‫را‬ ‫۔‬ ‫ض‬ ‫ى‬
‫۔‬ ‫ض‬ ‫اس‬
‫رج ا‬ ‫م‬ ‫ض‬ ‫ى‬ ‫رج‬
‫‪23.5‬‬ ‫۔‬ ‫ى‬ ‫‪ 21‬نوا‬ ‫اس‬ ‫ى‪ 90‬در‬
‫ى‬ ‫‪ 21‬رچ وا‬ ‫۔ ‪ 90‬در‬ ‫ض‬ ‫۔‬
‫ى‬ ‫وا‬ ‫۔ ‪21 90‬د‬ ‫ض‬ ‫اس‬ ‫ہ‬
‫۔‬ ‫ض‬ ‫اس‬ ‫اس ‪23.5‬‬

‫ض ‪:‬‬ ‫ا‬
‫ى‬ ‫رج‬ ‫م ‪ 21‬ن وا‬ ‫ى‬ ‫رج ا‬
‫‪23.5‬‬

‫ى۔‬ ‫رج‬ ‫م ‪ 21‬رچوا‬ ‫ى‬ ‫رج ا‬

‫ى ‪23.5‬‬ ‫رج‬ ‫وا‬ ‫م ‪21‬د‬ ‫ى‬ ‫رج ا‬

‫ل‪:‬‬
‫؟‬ ‫م‬ ‫ى‪ 79‬۔ ض‬ ‫رج‬ ‫ا ) ارہ( ‪ 21‬ن‬
‫ى=‪90‬‬ ‫‪ :‬رج ا‬

‫‪189‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى=‪79‬‬ ‫رج‬ ‫ا ) ارہ( ‪ 21‬ن‬

‫‪34.5 = 23.5 + 11 = 79 – 90‬‬

‫‪34.5 = 55.5 – 90‬‬

‫‪34.5=23.5-58=32-90‬‬
‫اور ‪30‬د‬ ‫‪ 34 34.5‬در‬ ‫ا اء‬ ‫آ‬ ‫م ا‬
‫رج‪79‬‬ ‫‪ 21‬ن آ‬ ‫م‬ ‫۔‬ ‫وا‬ ‫ض‬
‫‪32‬‬ ‫اور ‪21‬د‬ ‫‪ 55.5‬در‬ ‫۔ ‪ 21‬رچ اور ‪22‬‬ ‫زاو‬ ‫در‬
‫‪90‬‬ ‫)‪(79,55.5,32‬‬ ‫م‬ ‫۔ اس‬ ‫ار ع‬ ‫در‬
‫‪34.5‬۔‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬اب‬
‫م‬ ‫ں‬ ‫ا اء‬ ‫ض در‬
‫در ن‪69.055‬‬ ‫ط ض‬ ‫۔ ت‬
‫ب دو‬ ‫اس ‪69.055‬‬ ‫ض‬ ‫۔ اب‬
‫ض‬ ‫آ‬ ‫۔ ً‬ ‫ں‬ ‫ا اء‬ ‫ا‬ ‫ب‬
‫ب‬ ‫ً‪2382. 3975‬‬ ‫بد‬ ‫‪ 34.5‬اس ‪69.055‬‬
‫۔‬ ‫ا اء ‪2382.3975‬‬ ‫ا‬ ‫آ‬ ‫۔ ظد‬ ‫آ‬
‫بد‬ ‫‪69.055‬‬ ‫‪ 25‬در‬ ‫ض‬ ‫ا‬
‫ح‬ ‫از ا اء ۔ ا‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫بآ‬ ‫‪1726.375‬‬
‫بد‬ ‫‪69.055‬‬ ‫ض‬ ‫ں در‬ ‫وںاور‬ ‫د‬
‫م ۔‬

‫‪190‬‬
 ‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ں‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ار‬ ‫دو‬ ‫‪2‬۔دو ا ہ‬

‫ن ں ا‬ ‫۔ ء ام و‬ ‫م‬ ‫ا اء اور ا ء‬ ‫و ِ‬
‫دو‬ ‫ا‬ ‫(‬ ‫) ٰا ف‬ ‫دو‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫و ِ‬ ‫ا ّول‬ ‫آ‬ ‫زوال‬
‫و‬ ‫زوال دو‬ ‫اب‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫روز ہ‬ ‫رج‬ ‫۔‬
‫اور‬ ‫ن‬ ‫دو‬
‫ورى‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫۔ اب‬ ‫ہد‬ ‫ح‬
‫ٹ‬ ‫دو‬ ‫اور‬ ‫دو‬
‫و ِ‬ ‫دو‬ ‫۔ور ا‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫اور‬ ‫اور‬
‫۔‬ ‫آر‬ ‫دا‬ ‫او ِ‬
‫ت ز‬ ‫آج‬
‫ا‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ى قر ى‬ ‫تو ہ‬
‫ً‬ ‫۔‬ ‫ان ں ا اض‬ ‫ں‬ ‫وا‬
‫زوال‬ ‫دىو‬ ‫۔اس‬ ‫د ك گ ل‬ ‫و ِ‬
‫۔‬ ‫اور‬ ‫د‬ ‫اورا‬ ‫وا‬
‫۔‬ ‫آ‬
‫اور‬ ‫۔اس ز دہ‬ ‫ى‪90‬در‬ ‫ٹ‪ :‬رج ا‬
‫ں‬ ‫ى در نوا‬ ‫ناور‬ ‫ں‬ ‫فا ا‬ ‫ى‬
‫۔ ں‬ ‫ا أس آ ر‬ ‫ں‬ ‫۔ ں رج ل‬
‫آ‬ ‫زاو‬ ‫‪ 90‬در‬ ‫ا أس‬ ‫رج‬ ‫ں‬ ‫ن‬

‫‪191‬‬
 ‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪23.5‬‬ ‫ا اء‬ ‫ن‬ ‫ِ ل ِ‬ ‫رج آ ى ‪،‬‬ ‫ل‬

‫رج‬ ‫اور ‪ 22‬ن‬ ‫رج ا‬ ‫۔ ‪ 21‬ن‬ ‫ً وا‬ ‫در‬
‫۔‬ ‫ب ر‬
‫‪ 21‬ن‬ ‫ف‬ ‫ا اء‬ ‫ا‬ ‫ن‬
‫‪88.50‬‬ ‫زاو‬ ‫‪ 90‬در‬ ‫ز‬ ‫رج‬ ‫ں‬
‫ا أس‬ ‫ا‬ ‫رج ‪ 21‬ن‬ ‫۔ ظد‬ ‫ر‬ ‫در‬
‫وا‬ ‫ض‬ ‫ا ‪ 25‬در‬ ‫ب‬ ‫ڈ ھ در‬
‫زاو‬ ‫رج‪ 21‬ن ‪80‬در‬ ‫ح ى‬ ‫ً ۔ا‬ ‫ن ڈ ھدر‬
‫۔ ںآ‬ ‫ب‬ ‫دس )‪ (10‬در‬ ‫ا أس‬
‫ً‬ ‫‪ 11‬در‬ ‫ا أس‬ ‫اور‬ ‫زاو‬ ‫‪ 79‬در‬ ‫) ارہ( ا ر‬
‫ﱣ‬
‫۔ واﻟﻠ اﻋﻠﻢ۔‬ ‫وا‬

‫‪192‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ارﺷﺎداﻟﻔﻬﻴﻢ ا ٰﻟﯽ ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺘﻘﻮﻳﻢ‬

‫ہ‬ ‫ورں‬ ‫را‬ ‫د‬

‫ں‬ ‫ں اور‬ ‫ں‪ ،‬د ں‪ ،‬ں‪،‬‬ ‫و‬

‫۔‬ ‫ر )‪(Calendar‬‬
‫ے‬ ‫دى‬ ‫‪ ،‬د‬ ‫ورى‬ ‫و‬ ‫ر‬
‫‪،‬ا‬ ‫ما مد‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ان ں‬
‫۔ اس ا‬ ‫رے‬ ‫ر ں‬ ‫دى اروں‬ ‫م‬
‫۔‬ ‫ت‪ 143‬س‬
‫را ر‬ ‫رى‬ ‫دىارض د‬ ‫د‬
‫‪328‬ءاور‪342‬ء در ن‬ ‫‪ ،‬ا د‬ ‫د‬ ‫روں‬
‫اور‬ ‫ر‬ ‫ت رچ‬ ‫وہ‬ ‫م‬
‫در ن ا د اورا ا‬ ‫‪ ،‬د ں‬ ‫رى ر اور ا ت ظ‬
‫ر‬ ‫زد‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫‪348‬ء‪359،‬ء‬
‫ت‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ں ‪19‬‬ ‫د‬ ‫ا ار‬
‫۔‬ ‫ن‬ ‫و‬
‫رات ا ر‬ ‫ى وہ‬ ‫ى‬ ‫آ‬
‫ف ٹ‬ ‫اس‬ ‫وى‬ ‫ر‬ ‫ں‬
‫د‬ ‫ہ‬ ‫ى‬ ‫اور دىر‬ ‫ل‬ ‫د‬
‫ا۔‬ ‫ر ا ر‬ ‫ان‬ ‫ں‬ ‫‪،‬‬ ‫ر‬

‫‪193‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔‬ ‫ر زا ل‬ ‫ا‬ ‫ں‬ ‫ح‬ ‫ا‬

‫دو ں ُ ے‬ ‫و‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫ا انِ‬
‫ار ‪29‬دن‬ ‫‪،‬اوراس‬ ‫دو ے‬ ‫ا‬ ‫آ ن‬
‫رواج‬ ‫اس ا اق‬ ‫‪3‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪12‬‬
‫َ َ‬
‫‪1‬‬

‫دو ا ى۔‬ ‫‪:‬ا‬ ‫ل دو‬

‫ار‬ ‫ز ا‬ ‫ا‬ ‫لاس‬ ‫ل‪:‬‬

‫‪48.7 ،‬‬ ‫‪48 ،‬‬ ‫‪ 365‬دن ‪5‬‬ ‫۔‬ ‫ٹ‬ ‫د‬ ‫رج‬
‫را ل‬ ‫اس‬ ‫ف ‪ 365‬د ں ر‬ ‫ل‬ ‫۔‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫لز دہ‬ ‫ل‬ ‫اور‬ ‫ل ‪49 5‬‬
‫وع‬ ‫ں آ‬ ‫لو‬ ‫ل‬
‫اس‬ ‫۔‬ ‫ا ازہ‬ ‫اور و‬ ‫رے م‬
‫ر ہ روم )‪ 45‬ق م(‬ ‫اس م‬ ‫دور‬ ‫دّ‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫‪366‬دن ا ل‬ ‫ل ا دن ا‬
‫ل‪6‬‬ ‫۔‬ ‫‪ 29‬دن‬ ‫ہ ورى ‪28‬‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫ل‬ ‫ھ اور ز د‬ ‫ً رہ‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫ا‬
‫اس‬ ‫دس دن ا‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫۔‬ ‫ً ‪18‬‬

‫رج‪15‬ص‪150‬‬ ‫‪۱۹۹۲‬ء‪ ،‬ان‬ ‫‪1‬ا‬

‫‪194‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ن‬ ‫ارد‬ ‫‪15‬ا‬ ‫‪5‬ا‬ ‫رى ‪1582‬ء دسدن‬ ‫پ‬

‫ل دہ ل ر‬ ‫ى‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ب در‬ ‫اور آ ہ‬
‫ورى‪28‬‬ ‫اس‬ ‫ل‬ ‫واں لا‬ ‫د‬ ‫ز د ازا‬
‫ل ‪ 18‬ا‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫دناور ل‪365‬دن ر‬
‫اس و‬ ‫راا دن ‪24‬‬ ‫ى‬ ‫ازا‬
‫پ‬ ‫۔‬ ‫راا دن‬ ‫ل‬ ‫اور ر‬ ‫ى ‪6‬‬
‫ل‬ ‫ل‪،‬‬ ‫ى‬ ‫رى اس م‬
‫ں دى‬ ‫۔ ظد‬ ‫ورى‪29‬د ں‬ ‫اس‬ ‫ى‪400‬‬
‫۔‬ ‫ازا‬ ‫ى ‪6‬‬ ‫ر ۔اس ح‬ ‫ى ل‬ ‫اور‬
‫۔‬ ‫ں‬ ‫م‬ ‫ى اس م‬ ‫ى‬ ‫ا رو‬
‫ق‬ ‫ار ۔اوراس ح رہدن‬ ‫دن‪13‬‬ ‫‪1752‬ء‬ ‫‪2‬‬
‫ر ‪،‬‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫۔‬ ‫اس‬ ‫اسو‬
‫ر ا‬ ‫رى‬ ‫م‬ ‫ابد‬ ‫رى اس ا ح‬
‫قرہ‬ ‫ف‪26‬‬ ‫ل‬ ‫لاور‬ ‫ر‬ ‫رى‬ ‫۔‬ ‫مورا‬
‫۔‬ ‫ا دن ق‬ ‫‪ 3323‬ں‬ ‫قا‬ ‫۔‬
‫م‬ ‫ا ب دوران ‪1789‬ءاورروس ‪1929‬ء‬ ‫ا‬
‫ہ‬ ‫م‬ ‫۔ ا ّول ا‬ ‫ا‬ ‫وہ ر ا ر‬ ‫رو س ا‬
‫اور ل‬ ‫ر‬ ‫۔ روز‬ ‫ا دسروز‬ ‫ر‬
‫ہ‬ ‫اور ا‬ ‫روز‬ ‫۔ روس‬ ‫ں‬ ‫رہ‬
‫ل‪360‬‬ ‫۔اس ب‬ ‫)‪(30‬دن ارد‬ ‫رس‬ ‫۔ا‬
‫ا ’’‬ ‫ل آ‬ ‫ان ا‬ ‫وا‬ ‫دن‬ ‫دن‬

‫‪195‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‘‘‬ ‫ا ’’‬ ‫لا دنز دہ‬ ‫اور‬ ‫‘‘‬

‫۔‬

‫ب‪:‬‬ ‫و ن ِ‬
‫ں‬ ‫ب‬ ‫۔‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ا از‬
‫۔‬ ‫ل ‪365‬دن‬ ‫۔‬ ‫ڑ اور‬ ‫ں‬
‫۔ ً‬ ‫دارو اراس ب‬ ‫ا اور‬ ‫ں‬ ‫۔‬ ‫اس ا اء‬
‫ں‬ ‫رہ‬ ‫۔اس‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ا و‬ ‫ورا اس‬
‫ہ ۔‬ ‫اس‬ ‫ا ِدا ما‬
‫ہا‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ہا‬ ‫و و‬ ‫و‬
‫‪ 30‬اورا‬ ‫ل‬ ‫‪31‬دن‬ ‫اد‬
‫‪ 31‬د ں‬ ‫اد‬ ‫‪ 31‬ا۔ دو ے‬ ‫ا‬
‫‪30‬‬ ‫‪،‬ل‬ ‫‪ 32‬دن‬ ‫اد ڑ‬ ‫۔‬
‫اد ون‬ ‫ے‬ ‫‪ 32‬ا۔‬ ‫‪، 2‬‬ ‫اورب‬
‫۔‬ ‫‪31‬دن‬ ‫‪،‬اس‬ ‫اد دوں‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ 31‬دن‬
‫اد‬ ‫م‬ ‫۔’’ ‘‘‬ ‫‪31‬د ں‬ ‫اد ہا ج‬
‫اد‬ ‫اوردو ے م‬ ‫‪ 30‬دن‬ ‫'' ‪.‬‬ ‫ہ''‬
‫۔‬ ‫‪30‬د ں‬
‫ب‬ ‫اد‬ ‫اوردو ے‬ ‫اد ہ‬ ‫’’ ‘‘‬
‫‪ 9‬۔‬ ‫‪ 20‬اور ط‬ ‫۔ك‬ ‫۔ دو ں ں ‪ 29‬دن‬
‫‪30‬دن‬ ‫۔ ا‬ ‫اور‬ ‫اد‬ ‫‪ 29‬ا۔آ ’’ َ ‘‘‬
‫‪30‬دنوا اوردو‬ ‫‪31‬دن ‪ ،‬ر‬ ‫‪32‬دن‬ ‫ل ا‬ ‫۔‬

‫‪196‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ِد‬ ‫ں‬ ‫ى‬ ‫ا۔ا‬ ‫را ل ‪ 365‬دن‬ ‫۔‬ ‫‪ 29‬دن وا‬

‫۔‬ ‫در‬ ‫م‬ ‫ام‬
‫ن‬ ‫ا‬ ‫دن‬
‫ا‬ ‫دن ا‬ ‫ورى‬
‫دن اور‬ ‫ورى‬ ‫آ‬ ‫ل‬

‫‪197‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى ل اور ر‬

‫د و‬ ‫ى ل‬
‫ر‬ ‫وا‬ ‫ز دہا ل‬ ‫ز دہ ا اور‬
‫در‬ ‫د‬ ‫وہ‬ ‫ھ‬ ‫ى‬ ‫وہ‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ى‬
‫۔‬ ‫زى ل‬ ‫ر‬ ‫۔ ى‬ ‫ر دن) ر (‬ ‫اوروا‬
‫‪:‬‬ ‫)ا‬
‫وا‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫از‬ ‫اورز‬ ‫”‬
‫ر‬ ‫ر ‪،‬اس‬ ‫ر‪ ،‬ى‬
‫ً‬ ‫دن‬ ‫‪،‬ہ‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫ظ‬
‫ر‬ ‫‪،‬اس‬ ‫و‬
‫ر‬ ‫‪،‬وہ‬ ‫ر‬ ‫ذر‬ ‫ں ڈرا‬
‫ا ازہ‬ ‫دن در‬ ‫د‬ ‫وہ‬ ‫ھ‬ ‫ر‬
‫‪ 365‬دن‬ ‫ل)‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫‪ ،‬ى‬
‫‪1‬‬
‫۔‬ ‫ں(‬

‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ب‬

‫ب‬ ‫ب روح‬ ‫ں‬ ‫ى‬ ‫دو ے د ا ز‬
‫ر رؤ‬ ‫‘‘ اس ت‬ ‫’’ا‬ ‫ل ر‬ ‫ا‬
‫‪،‬‬ ‫راور‬ ‫د اس‬ ‫ى‬ ‫ف ‪،‬آ‬ ‫ل‬

‫‪،1988‬ج‪،5‬ص‪185‬‬ ‫‪1‬ا‬

‫‪198‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫رت ا ر‬ ‫‪،‬اس‬ ‫ر ى ب‬ ‫ى‬

‫ب اس‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ز‬ ‫ان‬ ‫ں‬
‫ان‬ ‫اوراس ض‬ ‫ا‬ ‫د ں‬ ‫ف د ‪70‬‬
‫ار‬ ‫دى‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫ت) دى‬
‫(‬ ‫ار ت آ دن‬ ‫‪،‬‬ ‫ل‬ ‫ت‬
‫‪،‬‬ ‫‪ ،‬ر‬ ‫‪،‬آ‬ ‫ے‬ ‫رت ا ر‬ ‫‪،‬ا ں‬ ‫آ‬
‫اور ى ب‬ ‫)‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫لا‬ ‫‪ ،‬اورا‬ ‫د‬
‫ر۔‬ ‫ى‬ ‫اس‬ ‫‪،‬اس‬ ‫ں‬
‫اس‬ ‫ردسدن‪49 21‬‬ ‫ل‬ ‫ى ل‬
‫ى‬ ‫۔ اس ب‬ ‫‪ 29‬دن اور ‪ 30‬دن آ‬ ‫ں‬ ‫رہ‬
‫ت‬ ‫ر رﷺ‬ ‫ا اء‬ ‫۔اس‬ ‫‪354‬دن‪8‬‬ ‫ل‬
‫۔‬ ‫دن‬
‫رى‬ ‫اس‬ ‫ت ؓ ا دو ِر‬ ‫روق ا‬
‫دو‬ ‫د‬ ‫۔اس‬ ‫ت دن‬ ‫۔اس آ زا م ا‬
‫ا‬ ‫ا ر)روزہ‪، ،‬ز ٰۃ‪ ،‬تو ہ(‬ ‫۔‬ ‫ت در‬
‫۔‬ ‫ں ض‬ ‫ى ب داور رىر‬ ‫۔از‬ ‫ب‬
‫وہ‬ ‫) ء(‬ ‫ى‪،‬‬ ‫ى‬ ‫ل‬
‫ى‬ ‫ى‬ ‫اد‪1400‬‬ ‫ً‪1400‬ء‬ ‫ى ل‬
‫اد‪ 1400‬ى ۔‬ ‫‪1400‬ھ‬ ‫)ھ(‬

‫‪199‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔ ى‬ ‫دو ے‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫رہ‬

‫اس‬ ‫د ‪3.045/100‬‬ ‫ى‬
‫ل درج ر ں۔‬

‫م‬ ‫ل‬ ‫ى ل‬

‫‪:‬‬
‫ى ل‪ -622+‬ى ل ‪3.045/100‬‬
‫ل ‪ :1‬ى ل‪824‬ھ‬
‫ى ل ‪25=3.045/100×824 3.045/100‬‬
‫ى ل=‪1421=25-622+824‬ء‬
‫م ا ‪824‬ھ ‪1421‬ء ل ۔‬
‫ل ‪ :2‬ى ل‪1433‬ھ‬
‫ى ل ‪44=3.045/100×1433 3.045/100‬‬
‫ى ل=‪2011=44-622+1433‬ء‬
‫م ا ‪1433‬ھ دوران‪2011‬ء ل ۔‬

‫‪:‬‬ ‫اس‬ ‫ى ل‬ ‫ا آپ ى ل‬
‫‪:‬‬
‫‪3.20/100‬‬ ‫ِ‬ ‫ى ل‪+622-‬‬
‫ل ‪ :1‬ى ل‪868‬ء‬
‫‪246=622-868‬‬ ‫‪622‬‬

‫‪200‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪8 7.87=3.20/100×246 3.20/100‬‬ ‫ِ‬

‫اب‪254=8+246:‬ھ‬
‫م ا ‪868‬ء دوران‪254‬ھ ل ۔‬
‫ل ‪ :2‬ى ل‪2011‬ء‬
‫‪1389=622-2011‬‬ ‫‪622‬‬
‫‪44 44.48=3.20/100×1389 3.20/100‬‬ ‫ِ‬
‫اب‪1433=44+1389:‬ھ‬
‫م ا ‪2011‬ء ‪1433‬ھ ل ۔‬
‫درج ذ و‬ ‫ى ل‬ ‫ى‬ ‫ى‬ ‫ى‬

‫د ‪:‬‬ ‫)‪(websites‬‬
‫‪www.funaba.org/en/calendar---‬‬
‫‪conversion.cgi‬‬
‫‪www.oriold.uzh.ch/static/hegira.html‬‬
‫دہآ ن (‬ ‫و‬ ‫‪):‬‬ ‫ا ا‬
‫ز‬ ‫ى ل ‪1400ً 3/100‬ھ‬ ‫ى ل ‪622+‬‬
‫‪622‬‬ ‫‪1400‬ھ ى ل‬ ‫م‬ ‫ى ؟‬ ‫ن‬
‫۔‬ ‫‪2022‬آ‬
‫و‬ ‫‪42= 3/100 :×1400‬‬ ‫)‪(2022‬‬ ‫اب اس‬
‫و‬ ‫م ا ‪1400‬ھ اور ‪1980‬ء آ‬ ‫۔‬ ‫‪1980‬ء رہ‬
‫اور ز‬ ‫و‬ ‫۔ اس‬ ‫اور‬ ‫ا د‬ ‫ر ۔‬

‫‪201‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ق ا‬ ‫ں‬ ‫اور ى‬
‫از ‪:‬‬ ‫‪ 370‬ر‬ ‫‪2‬‬ ‫ا وى ٰ‘‘‬ ‫ب’’ا‬ ‫ما‬ ‫ر ا‬
‫ف ۔ا‬ ‫دوا ر‬ ‫ںاور ر ں‬ ‫ى‬ ‫’’ ىاور‬
‫ار‬ ‫اوردو ِر‬ ‫دو ِر‬ ‫؟دو ا‬ ‫ى اور‬ ‫م ‪1‬ھ‬
‫اندو ںا ر ا ف‬ ‫دو ں ں‬ ‫اس‬
‫۔ را و‬ ‫ر ں‬ ‫ى اور‬ ‫و‬
‫و‬ ‫‪622‬ء وزا ار اور‬ ‫‪18‬‬ ‫م ‪1‬ھ‬ ‫م‬
‫۔‘‘‬ ‫‪622‬ء وز‬ ‫‪16‬‬ ‫م‪1‬ھ‬
‫‪:‬‬ ‫اس‬
‫ورى ۔‬ ‫و ى ہو ل‬
‫‪: 30.43685‬دن‬
‫ل ‪: 365.24223‬دن‬
‫‪: 29.530588‬دن‬ ‫ى‬
‫ى ل ‪: 354.36705‬دن‬
‫‪‘‘Calendar Conversion Table’’ of ‘‘A Middle East‬‬
‫’’‪Studies Handbook,‬‬
‫‪622‬ء ۔‬ ‫م‪1‬ھ‪16،‬‬
‫۔‬ ‫‪13‬ا‬ ‫ٹ‪ :‬در‬

‫‪202‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ر‬ ‫د‬ ‫ىر‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ل‬

‫‪2051‬‬ ‫۔ ً‪25‬‬ ‫اور‪18‬دن‬ ‫‪ 56‬ل‪8‬‬ ‫ر‬
‫ر‬ ‫رہ‬ ‫ہ اور ‪ 25‬دن‬ ‫ل ‪12‬‬ ‫‪2051‬‬ ‫ب‬ ‫ىر‬ ‫ا‬
‫‪:‬‬ ‫ىر‬ ‫ا‬ ‫اس‬ ‫‪1995‬ء‬ ‫‪7‬ا‬
‫ل‬ ‫ہ‬ ‫ل = دن‬ ‫ہ‬ ‫دن‬ ‫ل‬ ‫ہ‬ ‫دن‬
‫‪1995 4‬‬ ‫‪7 = 56 8 18‬‬ ‫‪ 2051 12 25‬ــ‬

‫‪:‬‬ ‫ىر‬ ‫ىر‬ ‫ا‬

‫ل‬ ‫ہ‬ ‫دن‬
‫‪56‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪18‬‬

‫۔‬ ‫ب‬
‫؟‬ ‫ر‬ ‫‪ 9‬ورى‪2011‬ء‬
‫ل‬ ‫ہ‬ ‫ل = دن‬ ‫ہ‬ ‫دن‬ ‫ل‬ ‫ہ‬ ‫دن‬
‫‪2067 10 27 = 56 8 18‬‬ ‫‪+ 2011 2‬‬ ‫‪9‬‬
‫ل ۔‬ ‫‪2067 27‬‬ ‫و‬ ‫ىر‬ ‫رہ ا‬

‫‪203‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‬ ‫دن‬ ‫ع‬

‫ا اد د‬ ‫ا د‬ ‫اس‬

‫‪204‬‬
‫رم‬ ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫م‬ ‫دن‬ ‫ر‬ ‫آ ہ‬

‫ِدن‬ ‫‪ ِ +‬ل‪ ِ +‬ى ÷ ‪=7‬‬ ‫ر ‪ِ +‬‬ ‫‪:‬‬
‫ل‬ ‫ِدن‬ ‫ِ‬
‫‪0‬‬ ‫ا ار‬ ‫‪2‬‬ ‫رى‪،‬ا‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫ار ‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫ورى‪ ،‬رچ‪،‬‬
‫‪1900‬‬ ‫‪1901‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ا‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫ھ‬
‫‪0‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ا‬
‫ات ‪4‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪،‬د‬
‫‪23‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪6‬‬ ‫ن‬
‫‪28‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪33‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪34‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪37‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪39‬‬ ‫ﻧﻤﺒﺮﺻﺪی‬

‫ِ‬
‫‪0‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪45‬‬ ‫‪46‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪49‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪1700‬‬ ‫‪1800‬‬

‫‪51‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪52‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪55‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2100‬‬ ‫‪2200‬‬

‫‪2500‬‬ ‫‪2600‬‬
‫‪56‬‬ ‫‪57‬‬ ‫‪58‬‬ ‫‪59‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪61‬‬
‫‪2900‬‬ ‫‪3000‬‬
‫‪62‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪64‬‬ ‫‪65‬‬ ‫‪66‬‬ ‫‪67‬‬
‫‪3300‬‬ ‫‪3400‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪69‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪73‬‬ ‫‪74‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪1900‬‬ ‫‪2000‬‬
‫‪79‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪82‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2300‬‬ ‫‪2400‬‬
‫‪84‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪87‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪2700‬‬ ‫‪2800‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪92‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪95‬‬ ‫‪3100‬‬ ‫‪3200‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪97‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3500‬‬ ‫‪3600‬‬
‫‪2000‬‬ ‫‪2001‬‬ ‫‪2002‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1947‬ء‬ ‫ل‪14:‬ا‬

‫ى ا م‬ ‫۔‬ ‫حآ‬ ‫ا‬ ‫ر ‪14:‬‬

‫‪4:‬‬
‫۔‬ ‫ل ا‬
‫ات‬ ‫ر‪4‬‬ ‫ل‪2:‬‬
‫‪ 1‬ر ۔‬ ‫‪4‬اور رى‬ ‫ورى‬ ‫ل‬ ‫‪:‬ا‬

‫‪14/08/47‬‬ ‫۔اس‬ ‫ى‪5:‬‬

‫ات‬
‫دن‬ ‫‪25 :‬‬

‫‪205‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ب ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٰ‬
‫اﻟﻌﺎﱂ ﻋﻠﯽ ﲢﺴ ﺲ اﻟﻌﺎﱂ‬
‫ِ‬ ‫ﲢﺜ ﺚ‬

‫(‬ ‫) ِ ا‬

‫رف‪:‬‬ ‫ز‬
‫ر‬ ‫آد ۔ ل‬ ‫وہ رہ‬ ‫ِم‬ ‫ز‬
‫اس‬ ‫۔‬ ‫رے‬ ‫ح ل‬
‫ًاس‬ ‫ً‬ ‫‪12,718.678‬‬ ‫‪7899.80‬‬
‫ً ‪24901.55‬‬ ‫۔ز‬ ‫‪12761.31‬‬ ‫‪7926.28‬‬
‫۔‬ ‫‪ 67‬ار‬ ‫ر ‪ 19‬وڑ ‪63‬‬ ‫اور‬ ‫‪40,091.495‬‬
‫‪148,429,000‬‬ ‫‪ 70‬ار‬ ‫‪ 5‬وڑ‪69‬‬
‫۔‬ ‫‪361,132,000‬‬ ‫ً‪ 13‬وڑ‪ 97 93‬ار‬ ‫اور‬

‫ں‬ ‫ر‬ ‫ر‬

‫‪569,70000 148,429,000‬‬ ‫‪29.2%‬‬ ‫ز‬
‫‪139,397,000 361,132,000‬‬ ‫‪70.8%‬‬ ‫ز‬
‫‪60,045.000 155,557,000‬‬ ‫‪30.5%‬‬ ‫ر‬
‫‪29,630,000‬‬ ‫‪76,762,000‬‬ ‫‪20,8%‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫‪26,463,000‬‬ ‫‪68,556,000‬‬ ‫‪14.4%‬‬ ‫ر‬ ‫ا‬
‫‪7,846,000 20,327,000q‬‬ ‫‪4.0%‬‬
‫‪5,426,000‬‬ ‫‪14,056,000‬‬ ‫‪2.8%‬‬

‫‪206‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ف‬ ‫اا‬ ‫(‬ ‫)‪322‬‬ ‫ً دو‬ ‫روں ا اف‬ ‫اس‬

‫ا‬ ‫ں‬ ‫۔‬ ‫” ہ ا “‬
‫و‬ ‫۔ و‬ ‫آ‬ ‫ا‬ ‫ا ر ً‬ ‫ى‬
‫۔)د ز ن‬ ‫۔‬ ‫د ارى س‬ ‫ں‬
‫(۔‬ ‫ى‬ ‫اس‬
‫ا‬ ‫او‬ ‫‪ ،‬اس‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ً س‬
‫س‬ ‫ا‬ ‫او‬ ‫اس‬ ‫ا ا س‬ ‫ى‬ ‫۔ ‪25‬‬
‫ى‬ ‫م‬ ‫اوراس ذر‬ ‫ادؤ‬ ‫ذر‬ ‫۔ و‬
‫اورا‬ ‫ل وا‬ ‫ا ر‬ ‫او‬ ‫۔ز‬ ‫م‬
‫ى‬ ‫ح‬ ‫۔ا‬ ‫ً ‪29,035‬‬ ‫ر‬
‫ق‬ ‫ا )‪(Mariana Islands‬‬ ‫ا‬
‫)‪(Mariana Trench‬‬ ‫با‬ ‫م‬ ‫۔ ا‬
‫( ۔‬ ‫)‪10,971‬‬ ‫‪35,994‬‬ ‫اب‬ ‫ا‬ ‫۔ اس‬
‫ا ‪6.85‬‬ ‫ل‬ ‫ز دہ اور ان‬ ‫ا اس‬ ‫ل‬
‫ڑؤ ا ر‬ ‫او‬ ‫( ۔اس‬ ‫)‪11.03‬‬
‫او‬ ‫اس‬ ‫اد‬ ‫اس‬ ‫‪29.035‬‬ ‫او‬
‫۔‬ ‫ى‪6959‬‬
‫د دو‬ ‫رج‬ ‫رہ ۔‬ ‫ا‬ ‫ِم‬ ‫ز‬
‫د‬ ‫ر‬ ‫ز ا‬ ‫دش‬ ‫(۔ روزا‬ ‫۔ رى )روزا ( اور دورى )‬
‫دش‬ ‫‪،‬‬ ‫رات‪،‬دن ا‬ ‫۔‬ ‫ں ا‬
‫۔اس ار‬ ‫ا‬ ‫اور‪48.7‬‬ ‫‪48‬‬ ‫د‪365‬دن‪5‬‬ ‫رج‬

‫‪207‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫و ں‬ ‫اس‬ ‫رج‬ ‫ى اس‬ ‫ل‬

‫۔‬ ‫ا‬ ‫دور‪،‬‬ ‫د‬ ‫۔‬
‫زاو ں‬ ‫لدا ہ ر‬ ‫ل اور‬ ‫ز‬
‫۔‬ ‫ض‬ ‫ً‪ 360‬ط ل‬ ‫ً‬ ‫۔ ٰ از‬ ‫‪360‬در‬
‫‪ 360‬ط ‪ 24‬ں‬ ‫۔ا‬ ‫رج ‪ 4‬ں‬ ‫ل‬
‫ا اء دو‬ ‫وں‬ ‫رجآ‬ ‫ل‬ ‫۔‬
‫ا ر ر‬ ‫ا‬ ‫رى د‬ ‫ط‬ ‫۔ او ت‬ ‫و‬
‫أ‬ ‫م ط ل‬ ‫۔‬ ‫ل‬ ‫ر وا‬ ‫) ن(‬
‫ل‬ ‫ً ‪ 180‬ط وا‬ ‫۔ اس‬ ‫ر‬ ‫در‬
‫۔‬ ‫ل‬ ‫۔‬ ‫اور‪ 180‬ط ًوا‬
‫ل‬ ‫آج ‪180‬در‬ ‫ر ںاورد ں ا ر‬ ‫مد‬
‫ق‬ ‫ِ ر ۔اس‬ ‫ا ا‬ ‫ڈ‬ ‫۔‬ ‫ا‬
‫ر‬ ‫فوا‬ ‫اور ب‬ ‫ں ر ا دن‬ ‫ف‬
‫۔ ل‬ ‫ل‬ ‫گر‬ ‫ر‬ ‫۔اس اس‬ ‫ا دنآ‬
‫ر ے ا‬ ‫ف‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ز اس‬ ‫ر ا‬
‫‪ 11‬ر‬ ‫ر‬ ‫ر ‪10‬د‬ ‫۔ ا‬ ‫ا‬ ‫دن ر‬
‫ر ے ا دن‬ ‫ف‬ ‫ق‬ ‫۔اورا اس‬
‫۔‬ ‫راً‪4‬‬ ‫ر ا ‪5‬‬ ‫۔‬
‫أ ل‬ ‫ا ب‬ ‫اس‬ ‫ل‬ ‫‪180‬در‬
‫۔ا آ دى‬ ‫اوراس آ دى‬ ‫ر وا‬ ‫را‬ ‫۔‬ ‫دورى‬ ‫ا‬
‫۔ اس ا ط‬ ‫ا‬ ‫دّ‬ ‫ا ف‬ ‫دو ں فدن و ر‬ ‫ا‬

‫‪208‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔ ان ا‬ ‫ر‬ ‫ا ) و ہ(‬ ‫ا‬ ‫و د‬

‫دار ۔‬ ‫ر‬ ‫وں د ّ ِ ر‬

‫ود‬ ‫ِر‬ ‫ا ا‬
‫(‬ ‫ڈ‬ ‫)ا‬

‫‪209‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ِط لا اور ضا‬

‫ً ن ا دن‬ ‫م‬ ‫او ت‬ ‫د‬ ‫ط ل‬
‫اور‬ ‫‪6‬‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ں ۔‬ ‫رہ‬ ‫رات‬ ‫ڈ‬ ‫رہ‬
‫دن ا‬ ‫ل‬ ‫ں ۔ا ‪ 15‬در‬ ‫‪ 6‬ر‬ ‫ا‬ ‫و‬
‫ر‬ ‫ل‬ ‫ں‬ ‫رہ‬ ‫دن‬ ‫ل‬ ‫‪15‬در‬
‫۔‬ ‫ق‬ ‫اور ‪ 15‬ط ا‬
‫دو ا‬ ‫د‬ ‫ً ض‬ ‫ً‬ ‫د‬ ‫حا‬ ‫ا‬
‫ِ ا اء‬ ‫۔ اس‬ ‫ہ‬ ‫اور‬ ‫ہ‬ ‫‪،‬‬ ‫ں‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫و ہ‬ ‫ا‪ ،‬زا ے‪ ،‬از اور‬ ‫‪،‬‬ ‫قا ‪،‬‬ ‫ا‬
‫ا‬ ‫رىد‬ ‫او‬ ‫رجاس‬ ‫ا ى۔‬ ‫ا اء‬
‫ض‬ ‫ً‪ 90‬ط ض‬ ‫۔اس‬ ‫راتدن ا‬
‫۔‬ ‫ض‬ ‫ً ض‬ ‫اور ‪ 90‬ط‬
‫‪23.50‬در‬ ‫ناور ڑ‬ ‫ً‬ ‫‪23.50‬در‬ ‫ڑ‬ ‫ا اء‬
‫‪ ،‬اس‬ ‫ان ط‬ ‫ى دش‬ ‫۔ رج ا‬ ‫ى وا‬ ‫ً‬
‫م‬ ‫رہ‬ ‫۔اس‬ ‫ر‬ ‫ان دو ط در ن‬
‫۔‬
‫را‬ ‫ہ‬ ‫۔ اس‬ ‫ن‬ ‫رج‪ِ ,‬‬ ‫‪ 21‬ن‬
‫۔‬ ‫ہ‬ ‫۔‬ ‫دن ےاور‬
‫اور‬ ‫ہ‬ ‫و‬ ‫ى‬ ‫رج‬ ‫‪ 22‬د‬
‫رج ِ ا اء‬ ‫۔‪ 21‬رچ اور ‪22‬‬ ‫ہ‬
‫۔‬ ‫راتدن ا‬ ‫مد‬ ‫ا‬ ‫و‬

‫‪210‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور ارت و ودت‬ ‫ا اء‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ط ض‬

‫و ںا‬ ‫م ا اء‬ ‫۔‬ ‫م‬ ‫و ہا ر‬
‫دى‬ ‫۔ا‬ ‫دى‬ ‫و ںا‬ ‫م دور‬ ‫اور‬ ‫ز دہ‬
‫ت‬ ‫ا‬ ‫و ازود‬ ‫فاور ف ض‬
‫۔‬ ‫د‬ ‫و دى‬
‫د ‪ ،‬ان ُرخ‪ ،‬ى رو‬ ‫‪ ،‬ڑوں‬ ‫ى اور‬ ‫ر‬ ‫ً‬
‫۔‬ ‫م م‬ ‫ت۔ ٰ ا‬ ‫اور‬
‫د‬ ‫اور‬ ‫ا‬ ‫ِط ل‬
‫ٰ‬ ‫۔ ر ء ن آ دى‬ ‫ا ر‬ ‫د‬ ‫۔اس‬
‫ء‬ ‫۔‬ ‫أ ل ار د‬ ‫ات‬ ‫ا‬ ‫وا‬ ‫او س‬
‫اء ۔‬ ‫( ل‬ ‫ژ)‬ ‫م‬ ‫ٰ‬ ‫د آ دز‬
‫۔ا‬ ‫ا ا‬ ‫ل‬ ‫‪1884‬ء‬
‫ت ا‬ ‫ن‬ ‫اء ل ار د ۔‬ ‫رو ض‬
‫ل ا ر‬ ‫غ‬ ‫ہ‬ ‫۔ر‬ ‫ہ‬ ‫ىر‬ ‫م ا‬ ‫‪،‬ا‬
‫۔‬ ‫مآ‬ ‫ل‬ ‫۔ ر در‬ ‫ر دا ً‬ ‫ا‬
‫م م ارض‬ ‫و‬ ‫اور‬ ‫ام ا ى ٰ‬
‫ڈ‬ ‫اء ار د‬ ‫ل‬ ‫‪ ،‬ا اس رك م‬
‫ڈ‬ ‫اور زى‬ ‫ا‬ ‫د د‬ ‫د‬
‫ڈ‬ ‫ورت‬ ‫ر‬ ‫اس‬ ‫ر‬ ‫ڈ‬
‫ر ۔‬ ‫ا‬

‫‪211‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ں‬ ‫در ن‬ ‫ان‬ ‫ا‬ ‫ط ل‬

‫ِا اء ز دہ اور ں ں‬ ‫ز‬ ‫ر ۔و‬
‫دو‬ ‫ا اء‬ ‫۔‬ ‫دو ل‬ ‫ا‬ ‫وہ‬
‫‪68.257‬‬ ‫ض‬ ‫۔ ‪ 10‬در‬ ‫در ن ‪69.65‬‬ ‫ل‬
‫‪،‬‬ ‫‪59.899‬‬ ‫ض‬ ‫‪ 30 ،‬در‬ ‫‪64.774‬‬ ‫ض‬ ‫‪ 20 ،‬در‬
‫‪34.5‬‬ ‫‪ 60 ،‬ض‬ ‫‪44.5‬‬ ‫‪ 50 ،‬ض‬ ‫‪52.934‬‬ ‫‪ 40‬ض‬
‫اور ‪ 90‬ض‬ ‫‪11.5‬‬ ‫‪ 80 ،‬ض‬ ‫‪23.5‬‬ ‫‪ 70 ،‬ض‬
‫ط‬ ‫۔ ان‬ ‫ا‬ ‫‪ ،‬ں م ط‬
‫ا ر‬ ‫ان ط آ‬ ‫ض‬
‫۔‬ ‫‪69.056‬‬

‫ا ات‪:‬‬ ‫رى‬ ‫ز‬

‫ف‬ ‫۔‬ ‫‪1038‬‬ ‫ا اء‬ ‫رى‬ ‫ز‬
‫ر ر‬ ‫۔ ں‬ ‫ر ر‬ ‫ر ً‬
‫ق‬ ‫ر‬ ‫ے‬ ‫ح دن رات‬ ‫۔ا‬ ‫‪8‬‬
‫ر‬ ‫و‬ ‫و روز‬ ‫ض‬ ‫۔‬
‫آد‬ ‫ض‬ ‫۔ ‪ 10‬در‬ ‫را ل دن رات ا ر‬ ‫۔ ا اء‬
‫۔ ‪ 30‬در‬ ‫‪15‬‬ ‫دن ‪13‬‬ ‫ض‬ ‫۔ ‪ 20‬در‬ ‫ق‬
‫‪60 ،‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪ 50 ،‬ض‬ ‫‪15‬‬ ‫‪ 40 ،‬ض‬ ‫‪14‬‬ ‫ض‬
‫‪،‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪ 66 ،‬ض‬ ‫‪20‬‬ ‫‪ 63 ،‬ض‬ ‫‪30‬‬ ‫‪18‬‬ ‫ض‬
‫‪ 2‬ہ دن‪،‬‬ ‫ہ‪ 70 ،‬ض‬ ‫ا‬ ‫‪ 67.25 ،‬ض‬ ‫‪48‬‬ ‫‪ 66.50‬ض‬
‫‪ 5‬ہ دن اور‬ ‫‪ 4‬ہ‪ 84.5 ،‬ض‬ ‫‪ 3‬ہ دن‪ 78.5 ،‬ض‬ ‫‪ 73.5‬ض‬

‫‪212‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫را لا دنا رات‬ ‫۔‬ ‫‪ 6‬ہ دن‪ 6،‬ہ رات‬ ‫‪ 90‬ض‬

‫دن اور‬ ‫۔ ‪ 21‬رچ ‪21‬‬ ‫“‬ ‫”‬ ‫۔‬
‫۔‬ ‫‪ 20‬رچ‬ ‫۔‪22‬‬ ‫رات‬
‫ا‬ ‫۔ ن‬ ‫دہ‬ ‫ادن ڑ‬ ‫ن‬
‫۔‬ ‫دن ڑ‬
‫ں‬ ‫آ‬ ‫ءو‬ ‫ض وا‬ ‫‪66‬در‬
‫‪،‬‬ ‫روس‪،‬‬ ‫۔ا‬ ‫ع‬ ‫رج‬ ‫وب‬
‫(‬ ‫)ا‬ ‫ا اور ا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‪ ،‬روے‪ ،‬آ‬
‫وب‬ ‫ا‬ ‫ض‬ ‫در‬ ‫او‬ ‫ض‬ ‫۔ ‪48‬در‬
‫ں‬ ‫اور ر ر ہ‬ ‫دو‪،‬‬ ‫ہ‪،‬‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ز دہ‬
‫۔‬ ‫وب‬ ‫رج‬ ‫او‬ ‫۔‪ 66.50‬ض‬ ‫وبِ‬
‫‪ ،‬زف‬ ‫۔ ً‬ ‫د‬ ‫رج د‬ ‫اور ہ‬ ‫‪ ،‬ر‪،‬‬ ‫دو ‪،‬‬ ‫ہ‪،‬‬ ‫ا‬
‫اور‬ ‫ر‬ ‫رج‬ ‫ہ‬ ‫ت‬ ‫و ہ‬ ‫ا اور ا‬ ‫ا ڈ‪،‬‬ ‫‪ ،‬ا‬
‫‪1‬‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫رج‬ ‫اس‬
‫آ ى‬ ‫دو ے‬ ‫روے‬
‫رج‬ ‫‪ 23‬رى‬ ‫‪18‬‬ ‫۔اس‬ ‫آر‬ ‫رج‪24‬‬
‫’’‬ ‫ا‬ ‫رو‬ ‫را ں ا‬ ‫د ۔ ڑوں ان‬ ‫د‬
‫۔‬ ‫ں رو ‘‘‬
‫را ل داً‬ ‫ًو ً رج‬ ‫آس س‬ ‫ِ ا اء اور اس‬
‫رو اور ارت‬ ‫ں‬ ‫ں‬ ‫۔ دى‬ ‫ا د‬

‫او ِ‬ ‫‪1‬‬
‫‪292‬‬ ‫ت ز‘‘‬ ‫ب’’دا‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫د‬
‫‪213‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دور ں‬ ‫۔ اور ا اء‬ ‫ز دہ م‬ ‫۔ ٰا‬ ‫ت‬ ‫دو ں‬

‫۔‬ ‫ان رو اور ارت‬ ‫۔اس‬ ‫وا‬
‫ارض‬ ‫ظ‬ ‫ارج ر و ارت‬ ‫ں‬
‫۔‬ ‫ت‬ ‫ں‬ ‫ے ے‬

‫(‪:‬‬ ‫رہ) م‬
‫ى‬ ‫ن اور‬ ‫ً‬ ‫ً اور‬ ‫‪ 23.50‬در‬ ‫ا اء‬
‫۔‬ ‫ار‬ ‫ڑا‬ ‫۔اس‬ ‫رہ‬ ‫در نوا‬
‫ًڈ ھ ار وا‬ ‫اور‬ ‫رہ‬ ‫وا‬ ‫ً ڈ ھ ار‬ ‫ا اء‬
‫رج‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫رہ‬ ‫۔ را ل ں‬ ‫رہ‬
‫۔‬ ‫ر‬

‫(‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ردہ)‬

‫ً ڈ ھ ڈ ھ ار‬ ‫د‬ ‫لو ب‬ ‫ا‬ ‫ز‬
‫دا ہ‬ ‫۔‬ ‫ردہ‬ ‫اور‬ ‫ردہ‬ ‫ڑے دو‬
‫ًاور‬ ‫‪ 23.50‬در‬ ‫ود‬ ‫اور دا ہ‬
‫اس ح‬ ‫رج‬ ‫۔ان‬ ‫ً‬ ‫‪23.50‬در‬
‫ر‬ ‫ا‬ ‫رج وب‬ ‫‪6‬‬
‫ں دن‬ ‫ں‬ ‫‪6‬‬ ‫۔‬ ‫ں دن ر‬ ‫۔ اور اس م‬
‫رات اور‬ ‫۔اور‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫رات ا‬ ‫ان‬
‫دن اور‬ ‫۔ ظ د ‪ 21‬رچ ‪22‬‬ ‫دن ر‬
‫رات اور‬ ‫‪ 20‬رچ‬ ‫۔ ‪22‬‬ ‫رات‬
‫و‬ ‫۔‬ ‫رج‬ ‫ں‬ ‫۔ ان‬ ‫دن‬

‫‪214‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫دى اور را ل ف‬ ‫ں‬ ‫۔ از‬ ‫اور ارت‬ ‫رو‬

‫( ۔‬ ‫ا‬ ‫ردہ)‬ ‫ان م‬ ‫۔ا و‬ ‫ر‬

‫‪:‬‬
‫ض‬ ‫‪ 23.50‬در‬ ‫در ن‬ ‫ردہ‬ ‫رہ اور‬
‫ار‬ ‫ً‬ ‫ڑے‬ ‫ض‬ ‫‪ 43‬در‬ ‫ض‬ ‫‪ 66.50‬در‬
‫ان م‬ ‫اور‬ ‫ل اور ب‬ ‫ار دو‬
‫۔‬ ‫رج‬ ‫ں‬ ‫۔ ان‬ ‫اور‬
‫اور‬ ‫دى‬ ‫و ا‪ ،‬اناور ڑ‬ ‫و از‪،‬‬
‫۔‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫‪،‬ا و‬ ‫ا الر‬
‫گر‬ ‫ں‬ ‫ے‬ ‫اورا‬ ‫‪،‬ا‬
‫ہ ڑا‪ ،‬اور ك‬ ‫۔ان‬ ‫وا (‬ ‫ٰ)‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪ ،‬وا س اور‬ ‫گ‬ ‫۔‬ ‫ر‬ ‫ں‬ ‫ں‬ ‫۔ ف‬
‫ان‬ ‫۔ر‬ ‫رو اورآگ م‬ ‫۔ان‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫و ے‬ ‫اور ل‬ ‫‪،‬دودھ‬ ‫ر ‪،‬اس‬
‫ب‬ ‫آ‬ ‫اور ر‬ ‫‪،‬ا‬ ‫ب‬ ‫گ‬ ‫ت‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫ر‬

‫‪215‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫د‬
‫ر‬ ‫ر‬ ‫م ا‬
‫‪44,579,000‬‬ ‫‪17,212,000‬‬ ‫ٰ‬ ‫ِقو‬ ‫ا ء‬ ‫ا‬

‫‪24,256,000‬‬ ‫‪9,365,000‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬

‫‪9,938,000‬‬ ‫‪3,837,000‬‬ ‫رپ‬ ‫ا‬
‫‪13,209,000‬‬ ‫‪5,100,000‬‬ ‫ا ر‬ ‫ا‬
‫‪30,065,000‬‬ ‫‪11,608,000‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪17,819,000‬‬ ‫‪6,880,000‬‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫‪7,687,000‬‬ ‫‪2,968,000‬‬ ‫آ‬ ‫ا‬
‫‪148,429,000‬‬ ‫‪56,970,000‬‬ ‫د‬
‫“‬ ‫” ا‬ ‫ں‬ ‫)‪ (Area‬ت ے‬ ‫ۂ ارض‬
‫۔‬
‫اورا ء‬ ‫ا‬ ‫ا‬
‫ان ٹ‬ ‫ؤں ا ؤں‬ ‫ابدو ں‬ ‫ا‬
‫ى ز او س‬ ‫۔اب رپ‬ ‫اور‬ ‫دى‬
‫۔ اور دو ى ف‬ ‫دا‬ ‫ا‬ ‫را‬ ‫ا‬
‫‪،‬ور‬ ‫را‬ ‫اب‬ ‫دا‬ ‫ا‬
‫اور ق‬ ‫ا‬ ‫وا ں رے ا‬ ‫رپاورا‬
‫۔‬ ‫ز‬ ‫ں ان‬

‫‪216‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ب د‬ ‫آ‬
‫‪: 29.2‬‬ ‫د‬
‫‪: 70.8‬‬ ‫د آ‬
‫‪،‬‬ ‫‪13,93,97,000‬‬ ‫ر‬ ‫ى‬ ‫ز‬
‫۔‬ ‫ےا اء‬
‫‪6,00,45,000‬‬ ‫۔ اس و‬ ‫)‪ (1‬ا‬
‫۔‬
‫‪2,96,30,000‬‬ ‫ا ت‪،‬و‬ ‫ا‬ ‫)‪ (2‬او س‬
‫۔‬
‫۔‬ ‫‪2,64,63,000‬‬ ‫و‬ ‫)‪(3‬‬
‫ارد‬ ‫۔‬ ‫و‬ ‫‪54,26,000،‬‬ ‫)‪(4‬‬
‫د ۔‬
‫اور‬ ‫و‬ ‫‪78,46,000‬‬ ‫)‪(5‬‬
‫۔‬
‫ر ‪129410000‬‬ ‫ےا ر‬ ‫ان‬
‫۔‬ ‫ں‬ ‫ںاور‬ ‫ُ وں‪،‬‬ ‫ر‬ ‫‪9987000‬‬
‫ۂ‬ ‫رس ہ ا د‬ ‫‪.‬آ‬ ‫ا‬ ‫آ‬
‫۔‬ ‫او س‬ ‫ا رق ہروم‬ ‫ر را اورآ‬
‫۔‪600‬‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫را ً ا‬ ‫‪،‬‬
‫رج رو‬ ‫ر‬ ‫ے‬ ‫۔اس‬ ‫” ىز آب“‬ ‫ا‬
‫ں‬ ‫۔اس‬ ‫ار ں ى اد‬ ‫ارت ا‬ ‫اوردر‬

‫‪217‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫۔‬ ‫ا دم ڈ ان‬ ‫ر‬ ‫۔ ى ز آب‬ ‫ى ىا‬

‫۔‬ ‫ز دہ‬ ‫ى‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ى ڈ ان‬
‫۔‬ ‫ں‬ ‫ا‬ ‫۔‬ ‫ا او ً رہ ار‬
‫۔‬ ‫ں‬ ‫ى‬ ‫“‬ ‫” ى‬ ‫‪،‬‬ ‫ے ر‬

‫‪:‬‬ ‫ز ِآب‬
‫ر ا ر‬ ‫د‬ ‫ا آت‬ ‫ىز‬ ‫اس‬
‫دوران ‪1940‬ء‬ ‫۔‬ ‫ر رڈ‬ ‫ر‬
‫آواز‬ ‫)‪ (Area‬ا ف ا‬ ‫ز آب ا ا‬ ‫‪5500‬‬ ‫ر‬
‫ر ‪(Sound Fixing and Ranging‬‬ ‫م‬ ‫اس‬ ‫ظر‬
‫اس‬ ‫م‬ ‫۔او‬ ‫‘‘ ر‬ ‫ِ ت‬ ‫’’)‪Channel‬‬
‫ہ ڑ‬ ‫اس راہ‬ ‫۔‬ ‫دس ار‬ ‫آواز‬
‫م‬ ‫اس‬ ‫ا ت‬ ‫ز ِآب‬ ‫۔‬
‫ر‬ ‫اور د‬ ‫‪ ،‬آ وزوں‬ ‫مر‬ ‫۔ ” ر“‬ ‫ر‬
‫۔‬ ‫ذر‬
‫ً ُ َ ہ ب‪،‬‬ ‫د‬ ‫ُ ےاور‬ ‫وہ‬ ‫ان ےا ر‬
‫‪ َ ُ ،‬ہ ن‪ َ ُ ،‬ہ‬ ‫‪َُ،‬ہ‬ ‫‪َُ،‬ہ‬ ‫ُ َ ہ ا ‪ َ ُ ،‬ہ ا ‪ َ ُ ،‬ہ ا د‪ َ ُ ،‬ہ‬
‫و ہ۔‬ ‫اور‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫ل‪ ،‬ا‬ ‫رس‪،‬‬ ‫رٹ‪،‬‬
‫در‬ ‫رى د‬ ‫ر‬ ‫در‬ ‫ح‬ ‫ا‬
‫ً‪4184‬‬ ‫ہروم‬ ‫۔‬ ‫در‬
‫ھ‬ ‫ادر ‪،‬در‬ ‫۔‬ ‫‪6736.24‬‬
‫۔‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ںو‬ ‫اور ّاخ‪،‬‬

‫‪218‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اور ا‬ ‫‪،‬راوىاور‬ ‫ب دو ے ردر ؤں ب‪،‬‬ ‫م‬

‫‪3181.36‬‬ ‫ً ‪1976‬‬ ‫۔ اس‬ ‫َُہ ب‬
‫۔وا ا ٰ ۔‬
‫ّ‬
‫آ دى‬ ‫د‬
‫۔‬ ‫ً‪ 25‬وڑا ن‬ ‫ۂارض‬ ‫ٰ ا م‬ ‫ت‬
‫ا‬ ‫دو‬ ‫۔اور‪1850‬ء‬ ‫س وڑ‬ ‫اددو‬ ‫‪1650‬ء‬
‫ارب‬ ‫آ دىدوارب ۔‪1970‬ء‬ ‫۔‪1930‬ء د‬ ‫وز‬ ‫ارب‬
‫ب ‪(Population‬‬ ‫ہ آ دى‬ ‫۔ ا ِام‬ ‫س وڑ‬
‫۔‬ ‫آ دى رارب رہ وڑ‬ ‫)‪1977 book‬ء‬
‫ے‬ ‫ًا‬ ‫آ دى ‪ 7529415100‬۔د‬ ‫‪ 2017‬د‬
‫آ دى ى ى ز دہ‬ ‫۔اس‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ار س‬
‫۔‬ ‫ر‬
‫گ‬ ‫ًا‬ ‫د‬ ‫ا ) ں اس و‬ ‫ز دہ ا‬ ‫آ دى‬
‫رت‬ ‫۔‪1965‬ء‬ ‫ر‬ ‫ناور د‬ ‫ً رت‪،‬ا و ‪،‬‬ ‫آد (‬
‫وڑ‬ ‫ارب‬ ‫ا‬ ‫‪2017‬‬ ‫اس و‬ ‫آ دى ‪ 48‬وڑ ‪70‬‬
‫۔‬ ‫ار‬
‫‪1972‬ء‬ ‫ورى ‪1951‬ء‪ ،‬ورى ‪1961‬ء‪،‬‬ ‫آزادى‬ ‫ن‬
‫دم رى‬ ‫۔ ‪1981‬ء‬ ‫دم ر ں‬ ‫رچ ‪1981‬ء اور ‪1998‬ء‬
‫اد ‪1972‬ء‬ ‫۔‬ ‫‪ 82‬ار‬ ‫ن آ دى ‪ 8‬وڑ ‪37‬‬
‫آ دى‬ ‫دم رى‬ ‫ز دہ ۔‪2017‬ء‬ ‫‪28.28‬‬
‫ں د آ دى‪ 13‬وڑ‪21‬‬ ‫وز‬ ‫ً‪ 20.77‬وڑ‬

‫‪219‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪ 49‬ار‬ ‫۔‪ 10‬وڑ‪64‬‬ ‫‪ 84‬ار‬ ‫‪ 89‬ار‪ ،‬ىآ دى ‪ 7‬وڑ ‪55‬‬

‫ا ۔‬ ‫اور ‪ 10‬ار ‪ 418‬ا‬ ‫‪ 14‬ار ا‬ ‫‪ 322‬د‪ 10،‬وڑ‪13‬‬
‫‪87‬‬ ‫وڑ ‪70‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ار‪ 442‬ا اد‪ ،‬ھ‬ ‫‪ 11‬وڑ‪15‬‬ ‫ب‬
‫‪3‬‬ ‫ا‬ ‫‪ 45‬ار ‪ 455‬ا اد‪،‬‬ ‫وڑ‪20‬‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ار‪472‬ا اد‪،‬‬
‫ا اد آ د‬ ‫ً ‪60‬‬ ‫اور‬ ‫‪ 25‬ار ‪ 371‬ا اد آ د ۔آزاد‬ ‫وڑ‪5‬‬
‫۔‬
‫ار ر‬ ‫حا‬ ‫۔ا‬ ‫ا اد‬ ‫ا م آ د آ دى ‪21‬‬
‫۔‬ ‫‪ 22‬وڑ‬ ‫آ دى‪2022‬ء‬ ‫رے‬
‫آ دى‬ ‫۔ رپ‬ ‫ر‬ ‫گا‬ ‫ً ‪56.3‬‬ ‫د‬
‫‪،‬‬ ‫‪8.1‬‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫‪10.2‬‬ ‫‪،‬ا‬ ‫‪12.1‬‬
‫۔‬ ‫ا ‪6.5‬‬ ‫اور‬ ‫‪ ،‬ا‬ ‫‪6.8‬‬

‫‪220‬‬
‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫رٹ‪:‬‬ ‫ن آ دى‬ ‫دم رى‬ ‫‪2017‬‬

‫‪ 13‬وڑ‪ 89 21‬ار‬ ‫د آ دى‬
‫‪ 7‬وڑ‪ 84 55‬ار‬ ‫ىآ دى‬
‫‪ 10‬وڑ‪ 49 64‬ار‪322‬‬ ‫اد‬ ‫دوں‬
‫‪ 10‬وڑ‪ 14 13‬ار‬ ‫اد‬ ‫ا‬
‫‪ 10‬ار‪418‬‬ ‫اد‬ ‫اؤں‬ ‫ا‬
‫‪ 11‬وڑ‪ 15‬ار‪442‬‬ ‫ب‬
‫‪ 4‬وڑ‪ 87 70‬ار‪472‬‬ ‫ھ‬
‫‪ 3‬وڑ‪ 25 5‬ار‪371‬‬ ‫ن اہ‬
‫‪ 1‬وڑ‪ 45 20‬ار‪455‬‬ ‫ن‬
‫‪60‬‬ ‫ناورآزاد‬
‫‪21‬‬ ‫ا مآ د‬
‫‪ 20.77‬وڑ‬ ‫آ دى‬

‫‪221‬‬
 ‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪ 10‬ے‬ ‫ظ د‬ ‫آ دى‬
‫آ دى‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫آ دى‬ ‫م‬ ‫ر‬

‫‪18.4% 07-02-2020 1,401,390,000‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪17.8% 07-02-2020‬‬ ‫‪1,354,640,000‬‬ ‫ا‬ ‫‪2‬‬
‫‪4.37% 07-02-2020‬‬ ‫‪332,623,000‬‬ ‫ا‬ ‫‪3‬‬
‫‪4.37%‬‬ ‫‪01-07-2018‬‬ ‫‪265,015,300‬‬ ‫ا و‬ ‫‪4‬‬
‫‪2.79% 07-02-2020‬‬ ‫‪212.610,000‬‬ ‫از‬ ‫‪5‬‬
‫‪2.77% 01-09-2017‬‬ ‫‪207,773,740‬‬ ‫ن‬ ‫‪6‬‬
‫‪2.21% 07-02-2020‬‬ ‫‪168,062,000‬‬ ‫د‬ ‫‪7‬‬
‫‪2.54%‬‬ ‫‪01-07-2016‬‬ ‫‪193,392,517‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1.64% 01-01-2018‬‬ ‫‪146,877,088‬‬ ‫روس‬ ‫‪9‬‬
‫‪1.66% 01-09-2018‬‬ ‫‪126,420,000‬‬ ‫ن‬ ‫‪10‬‬

‫‪222‬‬
‫ِب‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى ى‬ ‫ظ د‬ ‫ر‬
‫ر‬ ‫ں‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ر‬
‫‪17,075,200‬‬ ‫‪6,591,027‬‬ ‫روس‬ ‫‪1‬‬
‫‪9,984,670‬‬ ‫‪3,854,082‬‬ ‫ا‬ ‫‪2‬‬
‫‪9,631,418‬‬ ‫‪3,717,727‬‬ ‫ا‬ ‫‪3‬‬
‫‪9,596,960‬‬ ‫‪3,704,426‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪8,511,965‬‬ ‫‪3,285,618‬‬ ‫از‬ ‫‪5‬‬
‫‪7,686,850‬‬ ‫‪2,967,124‬‬ ‫ا‬ ‫‪6‬‬
‫‪3,287,590‬‬ ‫‪1,269,009‬‬ ‫ا‬ ‫‪7‬‬
‫‪2,766,890‬‬ ‫‪1,068,019‬‬ ‫ار‬ ‫‪8‬‬
‫‪2,717,300‬‬ ‫‪1,048,877‬‬ ‫ز ن‬ ‫‪9‬‬
‫‪2,505,810‬‬ ‫‪967,243‬‬ ‫ڈان‬ ‫‪10‬‬
‫‪2,381,740‬‬ ‫‪919,352‬‬ ‫ا‬ ‫‪11‬‬
‫‪2,345,410‬‬ ‫‪905,328‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪1,972,550‬‬ ‫‪761,404‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪1,960,582‬‬ ‫‪756,785‬‬ ‫دى‬ ‫‪14‬‬
‫ب‬
‫‪1,919,440‬‬ ‫‪740,904‬‬ ‫ا و‬ ‫‪15‬‬

‫‪223‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ﺣﺒ ﺒﯿﺎت‬

‫ت‬ ‫ىو‬ ‫اور‬ ‫ِ‬ ‫اس‬ ‫اس ان‬

‫۔‬ ‫ر‬ ‫ا ذوق‬

‫‪224‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ٰ‬ ‫ِ رى‬
‫ِ‬
‫ُ‬
‫‪،‬‬ ‫ِٮ‬

‫‪،‬‬

‫ِ ٮ‬ ‫‪،‬‬

‫ٮ‬

‫ٮ‬ ‫ِ ٮ‬
‫ِ‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪،‬‬

‫ءِ‬ ‫‪،‬‬

‫ٮ‬ ‫ٮ‬

‫ٮ‬ ‫ن‬

‫ء‬

‫ٮ‬
‫ؔ‬
‫ٮ‬

‫‪225‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ا ِا‬

‫‪226‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ر‬ ‫ا‬

‫‪227‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫‪228‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫(‬ ‫آ ِ ر ) ِ‬

‫‪229‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ى‬
‫ف‬ ‫ِ‬
‫رت‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬

‫‪230‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ىٰ‬
‫ن‬ ‫ِ‬
‫رت‬

‫‪231‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫(‬ ‫ﷺ) ِ‬ ‫م‬

‫‪232‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ت‬

‫ﻏﻼم ﺴرورر ا‬ ‫و ِا ل‬

‫‪233‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫اﻟﻘﺼﻴﺪة اﻟﺴﺪﻳﺪة‬

‫‪234‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ء‬

‫‪235‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫ت ا ا ِ ِر‬ ‫اَز ِر‬

‫‪236‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬

‫درو ا‬

‫(‬ ‫)‬
‫)‪(1‬ﻗﺮآن ﮐﺮﻢ‬
‫)‪ (2‬اﺑﻦ ﮐﺜ ‪،‬أﺑﻮ اﻟﻔﺪاء إﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ)اﳌﺘﻮ ‪ 774 :‬ـ(‪ ،‬ﺗﻔﺴ اﻟﻘﺮآن‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دارﻃﻴﺒﺔ ﻟﻠ ﺸﺮواﻟﺘﻮز ﻊ‪ 1420 ،‬ـ‬
‫)‪ (3‬اﻷﻟﻮ ‪،‬ﺷ ﺎب اﻟﺪﻳﻦ ﻣﺤﻤﻮد )اﳌﺘﻮ ‪ 1270 :‬ـ( روح اﳌﻌﺎ ﻲ‪:‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دار‬
‫اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﺔ – ﺑ وت‪،‬اﻟﻄﺒﻌﺔ‪ :‬اﻷو ‪ 1415 ،‬ـ‬
‫)‪ (4‬اﻟﺒﻴﻀﺎوي‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ أﺑﻮﺳﻌﻴﺪ ﻋﺒﺪ ﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ)اﳌﺘﻮ ‪ 685 :‬ـ( أﻧﻮار‬
‫اﻟﺘ ﻳﻞ وأﺳﺮاراﻟﺘﺄو ﻞ‪ ،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دارإﺣﻴﺎء اﻟ اث اﻟﻌﺮ ﻲ –ﺑ وت ‪ 1418 ،‬ـ‬
‫)‪(5‬ﺟﺼﺎص اﺑﻮ ﮑﺮ‪،‬اﺣ ﺎم اﻟﻘﺮآن‪،‬ﻣﮑﺘﺒﮫ اﺣﯿﺎء اﻟ اث‪،‬ﺑ ت‬

‫)اردو(‬
‫ر‪2001‬‬ ‫ج‬ ‫ى‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫)‪(1‬در آ دى‪ ،‬ا‬
‫ڈ ‪ ،‬د ‪،‬ا ‪2001‬ء‬ ‫ادر ‪ ،‬رفا آن‪،‬‬ ‫ى‪،‬‬ ‫)‪(2‬‬
‫ر‪2001‬ج‪4‬‬ ‫ن ا آن‬ ‫ا آن‪ ،‬ادارہ‬ ‫‪،‬‬ ‫دودى‪،‬ا ا‬ ‫)‪(3‬‬
‫ص‪261‬‬

‫(‬ ‫)‬ ‫و وح‬

‫ﯿﺢ اﻟﺒﺨﺎری‬
‫)‪ (1‬اﻟ‬
‫)‪(2‬ﺗﺮﻣﺬی‬
‫)‪ (3‬ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‬
‫) ‪ (4‬اﺑﻦ ﺮ‪ ،‬أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋ ﺑﻦ ﺮ أﺑﻮ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺴﻘﻼ ﻲ‪،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‬
‫ﺷﺮح ﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري‪ ،‬داراﳌﻌﺮﻓﺔ ‪ -‬ﺑ وت‪1379 ،‬‬
‫)‪ (5‬ﺑﻨﻮري‪،‬ﻋﻼﻣﮫ‪،‬ﻳﻮﺳﻒ‪،‬ﻣﻌﺎرف اﻟﺴ ن‬

‫‪237‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫)‪ (6‬ﺷﺒ اﺣﻤﺪ ﻋﺜﻤﺎ ﯽ‪،‬ﻋﻼﻣﮫ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﳌﻠ ﻢ‪،‬ﻣﻜﺘﺒﮫ داراﻟﻌﻠﻮم‬
‫)‪ (7‬ﻣﻼﻋ ﻗﺎری‪ ،‬ﻋ ﺑﻦ )ﺳﻠﻄﺎن( ﻣﺤﻤﺪ‪)،‬اﳌﺘﻮ ‪ 1014 :‬ـ( ﻣﺮﻗﺎة اﳌﻔﺎﺗﻴﺢ‬
‫ﺷﺮح ﻣﺸ ﺎة اﳌﺼﺎﺑﻴﺢ‪ ،‬داراﻟﻔﻜﺮ‪،‬ﺑ وت – ﻟﺒﻨﺎن‬
‫)‪ (8‬ﻧﻮوی‪ ،‬أﺑﻮ زﻛﺮﺎ ﻣﺤ اﻟﺪﻳﻦ ﻳﺤ ﺑﻦ ﺷﺮف اﻟﻨﻮوي )اﳌﺘﻮ ‪ 676 :‬ـ(‬
‫ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ دارإﺣﻴﺎء اﻟ اث اﻟﻌﺮ ﻲ – ﺑ وت‬

‫(‬ ‫)‬
‫)‪(1‬اﺑﻦ ﻧﺠﯿﻢ‪:‬ز ﻦ اﻟﺪﻳﻦ ﺑﻦ إﺑﺮا ﻴﻢ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬اﳌﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻦ ﻧﺠﻴﻢ اﳌﺼﺮي‬
‫)اﳌﺘﻮ ‪ 970 :‬ـ( اﻟﺒﺤﺮاﻟﺮاﺋﻖ‪، ،،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻹﺳﻼﻣﻲ‬
‫)‪(2‬اﻟﻔﺘﺎوى اﻟ ﻨﺪﻳﺔ‪ ،‬ﻨﺔ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮﺋﺎﺳﺔ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺒﻠ ‪، ،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دار‬
‫اﻟﻔﻜﺮ‪،‬اﻟﻄﺒﻌﺔ‪ :‬اﻟﺜﺎﻧﻴﺔ‪ 1310 ،‬ـ‬
‫)‪ (3‬اﻟﻔﺘﺎوی اﻟﺘﺎﺗﺎرﺧﺎﻧﻴﺔ‪ ،‬ﮐﺘﺎب اﻟﺼﻮم۔ رؤ ﺔ اﻟ ﻼل۔ ﻣﮑﺘﺒﺔ ادارۃ اﻟﻘﺮآن‬
‫ﮐﺮا ‪ ،‬ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‬
‫)‪(4‬اﻟﺸﻮ ﺎ ﻲ‪،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ ﷲ اﻟﻴﻤ )اﳌﺘﻮ ‪ 1250 :‬ـ(‬
‫ﻧﻴﻞ اﻷوﻃﺎر‬
‫)‪(5‬ز ﻠ ‪،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋ ﺑﻦ ﻣ ﻦ اﻟﺒﺎر ‪ ،‬ﻓﺨﺮ اﻟﺪﻳﻦ اﻻ ﻨﻔﻲ )اﳌﺘﻮ ‪:‬‬
‫‪ 743‬ـ( ﺗ ﻴ ن ا ﻘﺎﺋﻖ ﺷﺮح ﻛ اﻟﺪﻗﺎﺋﻖ‪،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬اﳌﻄﺒﻌﺔ اﻟﻜ ى اﻷﻣ ﻳﺔ‬
‫‪ -‬ﺑﻮﻻق‪ ،‬اﻟﻘﺎ ﺮة‬
‫)‪ (6‬ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﻋﺎﺑﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ أﻣ ن ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ا ﻨﻔﻲ)اﳌﺘﻮ ‪ 1252 :‬ـ(رد‬
‫اﳌﺤﺘﺎرﻋ اﻟﺪراﳌﺨﺘﺎر‪،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬داراﻟﻔﻜﺮ‪-‬ﺑ وت ‪1992 -‬م‬
‫)‪ (7‬ﻗﺮارات ﻣﺠﻠﺲ اﳌﺠﻤﻊ اﻟﻔﻘﮫ اﻻاﺳﻼﻣﯽ‪،۶۶:‬ط‪۱۴۱۰‬ھ‬
‫)‪(8‬ﻣﺨﺘﺼﺮاﻟﻘﺪوری‬
‫)‪(9‬ﻣﺠﻤﻮﻋﮫ ﻓﺘﺎو ٰی‬
‫)‪ (10‬ﻣﺮﻏﯿﻨﺎ ﯽ ﻋ ﺑﻦ أ ﻲ ﺑﻜﺮ )اﳌﺘﻮ ‪ 593 :‬ـ( ﺪاﻳﺔ‪،‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دار اﺣﻴﺎء‬
‫اﻟ اث اﻟﻌﺮ ﻲ ‪ -‬ﺑ وت ‪ -‬ﻟﺒﻨﺎن‬
‫)‪ (11‬مراقی الفلاح‪ ،‬ط ‪،‬بولاق مصر‬
‫)‪ (12‬ﻃﺤﻄﺎوی ‪،‬ﻃﺒﻊ‪،‬ﺑﻮﻻق ﻣﺼﺮ‪،‬‬
‫‪238‬‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ر زِ‬
‫)‪ (13‬و ﺒﺔ اﻟﺰﺣﯿ ‪،‬اﻟﻔﻘﮫ اﻻﺳﻼﻣﯽ وأدﻟﺘﮫ‪ :‬اﻟﻨﺎﺷﺮ‪ :‬دار اﻟﻔﻜﺮ ‪ -‬ﺳﻮر ﱠ ﺔ –‬
‫دﻣﺸﻖ‬

‫)اردو(‬
‫ى‪،‬‬ ‫از‬ ‫اوران‬ ‫)‪(1‬آپ‬
‫دارا م ا‬ ‫‪،‬ا ف ‪،‬ا ادا وىج‪۲‬ص‪۸۸‬‬ ‫ا‬ ‫)‪(2‬‬
‫ا‬ ‫)‪ (3‬وى‬
‫ن‬ ‫ا و‬ ‫ا ن‬ ‫)‪(4‬‬

‫ت‬
‫‪،‬‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫م اور‬ ‫ا‬ ‫وى‪، ،‬ڈا ‪،‬‬ ‫)‪ (1‬ءا‬
‫ر‪،‬ا ‪2004‬ء‬
‫ن‪،‬ا‬ ‫‪،‬‬ ‫و‬ ‫ن و ‪،‬ڈا ‪،‬‬ ‫)‪ (2‬ڈر‬
‫ز ر‪1995،‬ء‬
‫ہو ل‬ ‫ت‬ ‫)‪(3‬‬
‫وا ن ا م لر ن۔‬ ‫ا‬ ‫)‪(4‬‬
‫)‪ (5‬حا ب‬
‫‪،‬‬ ‫ٰ‬ ‫‪،‬ر‬ ‫ن‬ ‫ر رى‬ ‫ر‪،‬‬ ‫‪۱۹۹۲‬ء‪ ،‬ان‬ ‫) ‪ (6‬ا‬
‫ر‪2006،‬ء‬ ‫ا‬
‫۔‬ ‫دہ‬ ‫ا‬ ‫)‪(39‬‬ ‫ا‬

‫‪239‬‬