Raqamli Multimedia Axborotlarni Nashr Qilish 2 Kurslar Kollej

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
T
'L
A
M
I
IB
OS
HQ
ARUV HAM
DA
P
E
DA
G
O
PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR, KASB-HUNAR
TA’LIM BOSHQARUV HAMDA PEDAGOG
G
N K
A
U D
R
- L
H A
B R
N
S
K
,
M
A
R
L
KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNI

A
L A
A K
Y
I A
II
S
T S
SO
N
A
V
O
N H
NIK H
SI
RI
MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI

I
SN
IT
G T
OG
ITU
ADEP
RAQAMLI MULTIMEDIYA
AXBOROTLARNI NASHR
MUTAXASSISLIKKA KIRISH
QILISH TEXNOLOGIYASI
O‘QUV AMALIYOTI
O‘QITISH MATERIALLARI TO‘PLAMI
SURXONDARYO – 2023
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
SURXONDARYO VILOYATI KASBIY TA’LIMNI
RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH
HUDUDIY BOSHQARMASI
MUZRABOT TUMAN
KASB-HUNAR MAKTABI
Raqamli multimedia axborotlarni nashr qilish

texnologiyasi o‘quv amaliyotidan
Maxsus fanlar kafedrasi
O‘qituvchi: Ibragimov Yodgor
Surxondaryo -2023
SURXONDARYO VILOYATI XOKIMLIGINING
KASBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH VA
MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY
BOSHQARMASI MUZRABOT TUMAN
KASB-HUNAR MAKTABI
“TASDIQLAYMAN”
Muzrabot - sonli kasb-hunar
maktabi direktori
________ B.Kurbanov
“_____” __________2023yil
Raqamli multimedia axborotlarni nashr qilish texnologiyasi o‘quv amaliyotidan
Tayyorlov yo`nalishi: 0610100 – Kompyuter ilmlari va

dasturlash texnologiyalari (yo‘nalishlar bo‘yicha)
Kasb yoki mutaxassislik nomi: 30610101 - Raqamli axborotlarni qayta

ishlash ustasi.
Ushbu o‘qitish materiallari to‘plami Pedagogik innovatsiyalar, professional

ta’lim boshqaruvi hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish instituti Biznes va boshqaruv yo‘nalishlari bo‘yicha
O‘quv-metodik birlashmasining 2023 yil __ avgust __-sonli majlis bayoni bilan
ma’qullangan o‘quv dasturi asosida tuzildi.
Pedagogik kengashning 2023 yil “_____” ____________dagi ____-sonli
yig‘ilishida o‘quv jarayoniga qo‘llashga tavsiya etildi.
O‘qitish materiallari to‘plami “Maxsus fanlar” kafedrasining 2023 yil “____”
_________dagi ____-sonli yig‘ilishida muhokama etildi va ma’qullandi.
Kafedra mudiri: __________________

Ibragimov.Y
O‘qituvchi: __________________
To‘plamning muallifi to‘g‘risida ma’lumot.
O‘qituvchining FISH Ibragimov Yodgor

Ma’lumoti Tugallanmagan Oliy
Mutaxassisligi Informatik
Pedagogik ish staji 3- yil
Ish joyi Muzrabot tuman
kasb-hunar maktabi
Elektron pochta manzili Ibragimovy915@gmail.com
Telefon raqami +998-97-191-66-99

O‘QITISH MATERIALLARI TO‘PLAMI TARKIBI:
№ To‘plam tarkibi Shakli
1 Taqvim-mavzular rejasi Jadval
2 Fanning ta’lim texnologiyasi Nusxa (PDF)
3 Mavzular to‘plami Yozma+(CD Word)
4 Baholash vositalari Matn, jadval
5 Vizual-didaktik resurslar
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH
BOSHQARMASI
MUZRABOT TUMAN
KASB-HUNAR MAKTABI
“TASDIQLAYMAN”
Muzrabot kasb-hunar
maktabi kasbiy ta’lim bo‘yicha
direktor o‘rinbosari:
___________ T.Jabborov
“_____” ___________2023 yil
RAQAMLI MULTIMEDIA AXBOROTLARNI NASHR

QILISH TEXNOLOGIYASI O‘QUV AMALIYOTIDAN
Umumiy ajratilgan vaqt (soat)

Auditoriyadagi
Kasb kodi va Kursi va Ha La Ku Se Must
m ba rs mi aqilta
’lim
T/r nomi guruh ma Jam NaAmal rat ish na
raqami si i za iy ori i r
riy ya
30610101- 2-bosqich
Raqamli
1 axborotlarni 12-2021 243 180 180 63
qayta ishlash guruh
ustasi
Maxsus fan o‘qituvchisi: Y.Ibragimov
2023-yil
O‘qitishni O‘quvchilarni Guruh
№ Mavzuni nomi Jami tashkiliy Mustaqil bilim va va

shakli ta'lim ko‘nikmalarini sana
baholash
Kompyuterlashtir
ilgan ish o‘rni va Amaliy
1 mehnat 6 Amaliy
mashg‘ulot
xavfsizligiga
rioya qilish
Mediateka bilan
ishlashda
2 kompyuterning 6 Amaliy 6 Amaliy
periferik mashg‘ulot
uskunalari
ulash va sozlash
Ma’lumotlarni
3 tashuvchi 6 Amaliy 3 Amaliy
vositalari bilan mashg‘ulot
ishlash
Raqamli
4 axborotlarni 6 Amaliy 3 Amaliy
saqlashni mashg‘ulot
strukturalash
Internet
xizmatlaridan Amaliy
5 foydalanish, 6 Amaliy 3
mashg‘ulot
ma’lumotlarni
izlash
Google.com Amaliy
6 platformasida 6 Amaliy 3
mashg‘ulot
ro‘yxatdan o‘tish
Instagramda Amaliy
7 ro‘yxatdan o‘tish 6 Amaliy 2

mashg‘ulot
va tahrir qilish
Facebookda Amaliy
8 ro‘yxatdan o‘tish 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
va tahrir qilish
Facebook va
Intagramda profil
xavfsizligini Amaliy
9 ta’minlash va 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
boshqa
sozlovlarni
amalga oshirish
10 Youtube saytida 6 Amaliy 1 Amaliy

kanal ochish mashg‘ulot
Telegram
tarmog‘ida Amaliy
11 Setting 6 Amaliy 1
mashg‘ulot
(Sozlash)ni
amalga oshirish
Yotube va
Telegram Amaliy
12 tarmoqlari 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
xavfsizligini
ta’minlash
Telegram
ijtimoiy Amaliy
13 tarmog‘ida kanal 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
va guruhlar
tashkil etish
ZOOM
14 videokonferns 6 Amaliy 3 Amaliy
aloqa dasturida mashg‘ulot
ishlash
ZOOM dasturida
bepul hisoblar
uchun 40
15 daqiqalik cheklov 6 Amaliy 3 Amaliy
bilash bir mashg‘ulot
vaqtning o‘zida
100 tagacha
qurilmani ulash
Fayl menejerlari.
16 Total commander 6 Amaliy 3 Amaliy
dasturini yuklab mashg‘ulot
olish va o‘rnatish
Fayl menejerlari.
17 Far manager 6 Amaliy 3 Amaliy
dasturini yuklab mashg‘ulot
olish va o‘rnatish
Audio va Video
18 ma’lumotlarini 6 Amaliy 2 Amaliy
qayta ishlash va mashg‘ulot
yuborish
Raqamli audio Amaliy

19 muharrirlari bilan 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
ishlash
Ovoz
anilizatorlari
ixtisoslashtirilgan Amaliy
20 audio tiklash 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
vositalari
o‘rnatish va
ishlatish
Word dasturida Amaliy
21 rasmlar bilan 6 Amaliy 2

mashg‘ulot
ishlash
Kompyuter
22 grafikasi va 6 Amaliy 2 Amaliy
texnologiyalarini mashg‘ulot
o‘rnatish
Animatsion va
Tasvirli
23 ma’lumotlarni 6 Amaliy 2 Amaliy
ishlab chiqish mashg‘ulot
vositalari bilan
ishlash
Internet
24 provayder 6 Amaliy 2 Amaliy
saytlaridan mashg‘ulot
foydalanish
Internetda saytlar
25 joylashtirish, 6 Amaliy 2 Amaliy
hosting va domen mashg‘ulot
olish
Hosting xizmatini
tanlash Amaliy
26 mezonlari,pullik 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
va bepul xosting
olish
Web-saytlar
yaratish uchun
27 dasturiy Amaliy 2 Amaliy
ta’minot.Web- mashg‘ulot
saytlar yaratish
texnologiyasi
Sayt yaratish
bo‘yicha dasturiy Amaliy
28 ta’minot 6 Amaliy 2
mashg‘ulot
litsenziyalarini
yangilish
Web-sayt
yaratish uchun Amaliy
29 eng yaxshi 6 Amaliy 1
mashg‘ulot
dasturiy taminot
tanlash
30 BEPUL xosting 6 Amaliy 1 Amaliy

sayt tayyorlash mashg‘ulot
Jami: 180 63
Maxsus fan o‘qituvchisi: Ibragimov.Y

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH BOSHQARMASI
MUZRABOT TUMAN
KASB-HUNAR MAKTABI
RAQAMLI MULTIMEDIA AXBOROTLARNI NASHR QILISH

TEXNOLOGIYASI O‘QUV AMALIYOTIDAN
Maxsus fan o‘qituvchisi: Ibragimov.Y
2023-yil
№1.Mavzu: Kompyuterlashtirilgan ish o‘rni va mehnat xavfsizligiga rioya qilish
Vaqt: 240 daqiqa Ta’lim oluvchilar soni 30 ta
O‘quv mashg‘uloti shakli va turi Amaliy

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Kompyuterda ishlashda xavfsizlik
2. Kompyuterda ishlashda qo‘yiladigan
talablar
3. Kompyuterda ishlashda xavfsizlikni
oldini olish uchun qo‘yiladigan talablar
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Kompyuterlashtirilgan ish o‘rni

va mehnat xavfsizligiga rioya qilish to‘g‘risidagi bilim
(ko‘nikma)larni shakllantirish (mustahkamlash).
O‘quvchilar kompyuterlashtirilgan ish
O‘qitish natijasi o‘rni va mehnat xavfsizligiga rioya
qilish kompetensiyalarga ega bo‘ladi.
Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyat natijalari;

1. Kompyuterda ishlashda xavfsizlik 1. Kompyuterda ishlashda xavfsizlik
qoidalari bilan tanishtirish; qoidalarini aytib beradilar;

2. Kompyuterda ishlashda qo‘yiladigan 2. Kompyuterda ishlashda
talablarni ko`rsatish; qo‘yiladigan talablarni ko`rsatib
3. Kompyuterdan to‘g‘ri foydalanishni beradilar;
ko‘rsatish 3. Kompyuterda ishlashda xavfsizlikni
oldini olish.
O‘qitish metodlari Ko‘rsatma berish/ namoyish. Ko‘rsatish/

video usul/ mashq/ suhbat/ baxs/
O‘qitish vositalari Slaydlar, proektor, kompyuter
O‘quv faoliyatini tashkil etish Guruhli,yakka tartibda

O‘qitish sharoiti Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan
guruhlarda ishlashga mo‘ljallangan xona
Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov,o‘quv topshiriqlarni baholash

vositalari
O‘quv mashgulotining texnologik xaritasi
Ish Faoliyat mazmuni

bosqichlari va O‘qituvchi Ta’lim
vaqti oluvchi
1-bosqich O‘quv Tashkiliy qism:
mashg‘ulotiga O‘quvchilarni mashg‘ulotga Mashg‘ulotga
kirish(15 daqiqa) tayyorgarligi va davomatini tekshiradi tayyorlanadilar
Tayanch bilimlarni faollashtirish: Uy vazifasini
1. Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi taqdim etadilar.
hamda o‘tilgan mavzu bo‘yicha Savollarga javob
o‘quvchilarga savollar beradi, beradilar.
baholaydi. Mavzu nomi va
Maqsad va vazifani belgilanishi: rejasini yozib
2.Mashg‘ulotning nomi, rejasi, maqsad oladilar.
va o‘qitish natijalar bilan tanishtiradi. Diqqat qiladilar.
(1-ilova).
3.Mustaqil ishlash uchun kompyuter Savollarga javob
qurilmalari bilan tanishtiradi, beradilar.
4.O‘quv mashg‘ulotida o‘quv ishlarni
baholash mezoni va ko‘rsatkichlari Yozib oladilar.
bilan tanishtiradi (2-ilova).
Yangi o‘quv material bayoni: Diqqat qiladilar.
2-bosqich. 5.O‘quv amaliyotining rejasi va Savollarga javob
tuzilishiga muvofiq, o‘qitish jarayonini
Asosiy beradilar.
tashkil etish bo‘yicha harakatlar tartibini
(200 daqiqa.) Topshiriqni
bayonoti. Asosiy xolatlarni tushuntiradi;
bajaradilar.
6.Slaydlarni Power Point tartibida
Kichik
namoyish va sharhlash bilan mavzu
guruhlarga
bo‘yicha asosiy mustaqil ishlash uchun
bo‘linadilar.
adabiyotlar bilan tanishtiradi (3-ilova).
Kichik guruhda
Yangi o‘quv materialini
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
7.Mustahkamlash uchun savollar beradi
tanishadilar.
Jarayon kichik guruhlarda davom
Xar bir guruh o‘z
etishini ma’lum qiladi;
topshiriq
8.Kichik guruhlarga bo‘ladi, kichik
varaklari
guruhda ishlash qoidasi bilan
bo‘yicha
tanishtiradi har bir guruhga topshiriq
faoliyatini
beradi. Ishni bajarish yo‘riqnomasi
boshlaydi.
(texnologik xarita)beradi (4-ilova).
Har bir guruh
Ishni bajarish yo‘riqnomasini beradi;
sardorlari chiqib
9.Guruhlarda ishlarni boshlashga
ruxsat beradi.Har bir kichik guruh o‘z ishlarini
ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini taqdim
tushunganligini aniqlash maqsadida qilishlarini
Qaytarr aloqa o‘tkazadi.Bajarish aytadi. Berilgan
jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. qo‘shimcha
10.Ishga ajratilgan vaqt tugaganini savollarga javob
ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini beradilar.
tashkil etadi. Mustahkamlash uchun Guruh ish
savollar beradi (5-ilova).Guruh natijalarini
a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va o‘zaro
savollar berishlarini, shu bilan birga baholaydilar.
o‘zaro bir-birlarini baholashlarini Ma’lumotlarni
eslatadi. Javoblarni to‘ldiradi va daftarga
qisqacha xulosalar qiladi; qayd qiladilar.
Mashgulot yakuni: Baholari bilan

11.Faol ishtirok etgan o‘quvchilarni
3-bosqich javoblarini izohlab baholaydi va tanishadi
Yakuniy rag‘batlantiradi. Topshiriqlarni
(25 daqiqa.) Uyga vazifani berilishi:
12.Kelgusi mashg‘ulotga vazifa va uni oladilar
bajarish yuzasidan yo‘riqnoma beradi
(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu:Kompyuterlashtirilgan ish o‘rni va mehnat xavfsizligiga
rioya qilish
Reja.
Kompyuterda ishlashda xavfsizlik
Kompyuterda ishlashda qo‘yiladigan talablar
Kompyuterda ishlashda xavfsizlikni oldini olish uchun
qo‘yiladigan talablar
Kompyuterda ishlashda xavfsizlik
Kompyuterning bolalarga ta'sirini o‘rganib, psixologlar, pediatrlar va
o‘qituvchilar har bir yosh toifasi uchun foydalanish vaqtida quyidagi cheklovlarga
rioya qilish kerak degan xulosaga kelishadi:2-3-yil: dars 10 daqiqadan oshmasligi
kerak, optimal ravishda 5 daqiqa bilan cheklanishi kerak. Haftada 3 tadan ko‘p
bo‘lmagan darslar;3-4 yil: maksimal vaqt har bir dars uchun - 15 daqiqa, lekin
haftada 10. 3 to‘plam ichida saqlashga harakat qiling;4-5 yil: 20 daqiqadan ko‘p
bo‘lmagan, optimal - 15. Har kuni mashq qiling, chaqaloqqa moslashishga vaqt
bering;
5-6 yosh: 30 daqiqagacha. Ota-onangiz bilan to‘liq metrajli multfilmni tomosha
qilish istisno qilinishi mumkin, har 30 daqiqada syujetni muhokama qilish va ko‘zlar
uchun isinish uchun qisqa tanaffuslar qilish tavsiya etiladi. O‘ynang komputer
o‘yinlari 15 daqiqadan oshmasligi kerak. Vaqt oralig‘ini optimallashtirish uchun
chaqaloq shug‘ullanadigan aniq vaqtni belgilash tavsiya etiladi. Eng mos segment
ertalab yoki tushlikdan keyin. Yotishdan yoki ovqatlanishdan oldin mashq qilish
tavsiya etilmaydi: katta ma'lumot oqimi chaqaloqni haddan tashqari qo‘zg‘atadi, bu
sizning tinch uxlashingizga to‘sqinlik qiladi yoki ishtahani kamaytiradi. Barcha vaqt
cheklovlari bola bilan kelishilgan bo‘lishi kerak, u kompyuter faol o‘yin-kulgi emas,
balki bilim olish vositasi ekanligini aniq tushunishi kerak. Asta-sekin o‘zingizni
gadjetlardan o‘lchovli foydalanishga o‘rganing, monitordan tashqari qiziqarli
mashg‘ulotlar orasida tanlov qiling.
Kompyuterda bolalar xavfsizligi
Kompyuterda o‘rganishdan ijobiy samara olishda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish
va bolaning to‘g‘ri pozitsiyasi muhim rol o‘ynaydi. Farzandingiz kompyuter bilan
tanishishning dastlabki kunlaridanoq quyidagi shartlar bajarilganligiga ishonch hosil
qiling: Tananing holati to‘g‘ri bo‘lishi kerak - kompyuterda ishlayotganda, chaqaloq
egilib ketmasligi kerak. Buning uchun stul balandligini to‘g‘ri tanlash muhimdir, agar
kerak bo‘lsa, oyoq dastagini taklif qiling. Agar chaqaloq shunchaki qarasa,
sichqoncha yoki klaviatura bilan ishlamasa, uni stulga to‘g‘ri qo‘ying va vaqti-vaqti
bilan tekshiring; Ish paytida xonaning yoritilishini nazorat qiling. Yorug‘lik juda
yorqin bo‘lishi kerak, ekranda porlashni yaratmasligi kerak;
Kompyuterda ishlayotganda, monitor kamida 60 sm masofada joylashgan
bo‘lishi kerak, video tomosha qilishda bolaning optimal pozitsiyasi ekrandan uch
metr uzoqlikda, tasvir ko‘z darajasida bo‘lishi kerak. Bolaning boshini ko‘tarishiga
yoki uning qarash yo‘nalishini o‘zgartirishiga yo‘l qo‘ymang;
Farzandingizga ko‘zlarni isitishni o‘rgating va uni muntazam ravishda
bajaring.Uskunalardan foydalanish va texnik xizmat ko‘rsatish xavfsizligi Bola
tanasining vaqti va holatiga qo‘yiladigan talablarga qo‘shimcha ravishda, quyidagi
fikrlarni hisobga olish tavsiya etiladi:Kompyuterni bolalar xonasiga joylashtirish
istalmagan. U bolaning faoliyatini doimiy ravishda kuzatib boradigan joyda
ekanligi to‘g‘riroq;Kompyuter bo‘lgan xonada muntazam nam tozalashni amalga
oshiring va har kuni yaxshi ventilyatsiya qiling;
Monitorni kuzatib boring, changni maxsus mato bilan olib tashlash va antistatik
vosita bilan davolash orqali to‘planishiga yo‘l qo‘ymang;
Barcha simlarni chaqaloq ularga tegmasligi, rozetkalarga kirish imkoni
bo‘lmasligi uchun tartibga solishga harakat qiling;
Kompyuterni faqat dars paytida yoqing va keyin uni har doim o‘chiring. Uni
yoqilgan holda qarovsiz qoldirmang;Kompyuter yonida ovqat eyishga ruxsat
bermang, uni yotgan holda tomosha qiling;
Belgilangan vaqt o‘tgandan keyin o‘chiradigan taymer dasturini o‘rnatish yaxshi;
Keraksiz ta'sirlardan qochish uchun "ota-ona nazorati" funksiyasidan foydalanish
tavsiya etiladi.Bularni kuzatish oddiy qoidalar, kompyuterdan yordamchingiz
sifatida foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi, qoching salbiy oqibatlar va bolani
rivojlantiring.
Kompyuterdan foydalanish rejimi
Qoidalarga rioya qilish uchun kompyuteringizga o‘rnating maxsus dasturlar
keraksiz saytlar va dasturlarni bloklash uchun, belgilangan vaqtdan keyin o‘chirish
uchun taymerdan foydalaning. Asta-sekin, bolaning kompyuter qobiliyatlari
rivojlanadi, shuning uchun chaqalog‘ingiz sizning taqiqlaringizni chetlab
o‘tyaptimi yoki yo‘qmi, siz uchun noma'lum manba yoki o‘yin topilmaganligini
muntazam tekshirib turishga arziydi.
Kompyuter bilan jihozlangan ish joyini tashkil qilishda sanitariya qoidalari va
qoidalarini o‘qiganingizda, dahshatga tushasiz: bularning barchasini qanday
kuzatish mumkin?! Va manba tabiiy yorug‘lik(ya'ni, deraza) binoning shimoli -
sharqiy tomonida bo‘lishi kerak va ish stantsiyalari orasidagi masofa shunday
bo‘lishi kerakki, ofisni ijaraga olgan o‘rtacha ish beruvchi "standart talab
qiladigan" ijara haqidan voz kechadi. Boshqa tomondan, nima qilish kerak? Axir,
bu standartlar va qoidalarning barchasi davlat darajasida tasdiqlangani bejiz emas,
ular ularning bajarilishini tekshirish va beparvolarni jazolash uchun keldimi?
Shunday qilib, ular hali ham kerak. Va birinchi navbatda - byudjetni muntazam
jarimalar bilan to‘ldirish uchun emas, balki sizning ofisingizda kompyuterda
ishlaydigan ishchilarning salomatligi uchun. Shunday qilib, o‘qing va yodlang.
Shunday qilib, kompyuter (kompyuter yoki kompyuter) bilan jihozlangan ish
joylari uchun shaxsiy kompyuterning asosiy hujjati bo‘lgan davlat sanitariya -
epidemiologiya qoidalari va qoidalari (keyingi o‘rinlarda - sanitariya qoidalari)
ishlab chiqilgan. Bu hujjatning aniq nomi "SanPiN 2.2.2 / 2.4.1340-03. Sanitariya-
epidemiologiya qoidalari va qoidalari. Gigiena talablari shaxsiy kompyuterlarga va
ishni tashkil qilish. "Bosh davlat sanitar vrachining qarori bilan tasdiqlangan
Rossiya Federatsiyasi 03.06.2003 yildagi 118 -son.Sanitariya qoidalari Rossiya
Federatsiyasining butun hududida amal qiladi va shunday qo‘llanilishi kerak yakka
tartibdagi tadbirkorlar va yuridik shaxslar shaxsiy kompyuter bilan ishlaydiganlar.
Sanitariya qoidalarining asosiy talablari kompyuterlar bilan ishlashda odamlar

uchun zararli va xavfli omillarning oldini olish yoki kamaytirishga qaratilgan
bo‘lib, ularni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin.Elektromagnit va elektrostatik
maydonlar;Ko‘rish ekraniga ma'lumotlarni qabul qilish va ko‘rsatish natijasida
paydo bo‘ladigan salbiy ta'sir;Ish joyining etarli darajada yoki notekis yoritilishi;
Haddan tashqari shovqin va tebranish;Ish joylarida mikroiqlim parametrlarining
nomuvofiqligi (harorat, nisbiy namlik, havo tezligi) aktyorlik sanitariya me'yorlari;
Ish joyining xodimning shaxsiy kompyuterdagi antropometrik ma'lumotlariga
mos kelmasligi;
Mehnatning monotonligi.
Bu omillarning barchasi charchoq, xotira buzilishi, bosh og‘rig‘i, trofik
kasalliklar, ko‘z kasalliklari, uyqu buzilishi, bilak va barmoqlar og‘rig‘i, umurtqa
pog‘onasi, markaziy asab tizimi, yurak -qon tomir va nafas olish tizimlari, ichki
organlar va boshqalar.Shaxsiy kompyuter foydalanuvchisi ish stantsiyasi va
kompyuterning o‘zi ushbu sanitariya qoidalari talablariga javob berishi kerakligi
haqidagi yana bir tasdiq.
Kompyuter uchun standartlar
Ishlab chiqarish jarayonida kompyuterning har bir turi akkreditatsiyalangan sinov
laboratoriyalarida sanitariya -epidemiologiya tekshiruvidan o‘tkaziladi. Shu sababli,
yuqori sifatli va sertifikatlangan uskunalarni sotib olgan ish beruvchilar
xavotirlanmasligi kerak: undan oldin barcha qoidalar va qoidalarga rioya etilishi
tekshiriladi.Ish beruvchining kompyuter konstruktsiyasi korpusni har xil tekisliklarda
(gorizontal, vertikal) ma'lum bir holatda mahkamlash bilan aylantira olishi kerakligini
yodda tutishi muhim. Kompyuter korpuslari yumshoq ohangda bo‘yalgan bo‘lishi
kerak, ya'ni korpus, klaviatura va boshqa kompyuter bloklari va qurilmalari bo‘lishi
kerak. mat yuzasi, yaltiroq qismlar porlamasligi uchun ishlatilmasligi kerak. Monitor
yorqinlik va kontrastni boshqarishni ta'minlashi kerak (qoida tariqasida, barcha
zamonaviy monitorlarda bunday imkoniyat mavjud).
Ish joyiga qo‘yiladigan talablar
Endi shaxsiy kompyuterlar bilan jihozlangan ish stantsiyalariga qo‘yiladigan
asosiy talablar haqida gapiraylik. Biz ish beruvchi mustaqil nazorat qila
olmaydigan bunday sharoitlar haqida to‘xtalmaymiz (masalan, elektromagnit
maydonlar darajasi, shovqin, tebranish va boshqalar). Bunday ko‘rsatkichlar
ustidan instrumental nazorat Davlat sanitariya -epidemiologiya nazorati organlari
yoki akkreditatsiyalangan sinov laboratoriyalari (markazlari) tomonidan amalga
oshiriladi.Kompyuter ishlatiladigan xonalarning normal yorug‘lik parametrlarini
saqlash uchun ular ko‘zoynakni tozalaydi va yuvadi. deraza romlari va lampalar
yiliga kamida ikki marta. Va, albatta, ular yonib ketgan lampalarni o‘z vaqtida
almashtiradilar.
Ish joylarini tashkil qilish uchun umumiy
talablar Kompyuter foydalanuvchilari
Ish joylarini kompyuterlar joylashtirganda, monitorli ish stollari orasidagi
masofa (bitta monitorning orqa yuzasi va boshqa monitorning ekrani yo‘nalishi
bo‘yicha) kamida 2,0 m bo‘lishi kerak va monitorlarning yon yuzalari orasidagi
masofa bo‘lishi kerak. 1,2 m.Agar kompyuter xonasida zararli moddalar manbalari
bo‘lsa, ishlab chiqarish omillari, keyin shaxsiy kompyuter ishchilarining ish joylari
havo almashinuvi tashkil etilgan izolyatsiya qilingan kabinalarda joylashtirilishi
kerak. Kompyuter bilan jihozlangan ish joylari, ijodiy ishlarni bajarayotganda,
balandligi 1,5 - 2,0 m bo‘lgan bo‘linmalar bilan izolyatsiya qilinishi kerak.
Monitor ekrani foydalanuvchining ko‘zidan 600 - 700 mm masofada joylashgan
bo‘lishi kerak, lekin 500 mm dan yaqin emas.
Va endi - mebelning dizayni va shaxsiy kompyuter foydalanuvchisi uchun
ergonomikasi haqida.
Ish stolining dizayni ta'minlanishi kerak maqbul joylashtirish yoqilgan ish
yuzasi ishlatilgan uskunalar. Katta yoshdagi foydalanuvchilar uchun stolning
ishchi yuzasi balandligi 680 - 800 mm oralig‘ida sozlanishi kerak. Kompyuter
stolining ishchi yuzasining modulli o‘lchamlarini hisobga olish kerak: kengligi -
800, 1000, 1200, 1400 mm va chuqurligi - 800, 1000 mm. Ish stolining balandligi
kamida 600 mm, kengligi kamida 500 mm, tizzalarida chuqurligi kamida 450 mm
va cho‘zilgan oyoqlarida kamida 650 mm bo‘lishi kerak.
Ish stulining yoki stulning dizayni, charchashni oldini olish uchun, kompyuterni
ishlatuvchining ratsional holatini saqlab turishini ta'minlashi kerak. Kreslo, stul
turini foydalanuvchi balandligi, shaxsiy kompyuter bilan ishlashning tabiati va
davomiyligini hisobga olgan holda tanlash kerak.
Ishchi kreslo (kreslo) quyidagilarga
ega bo‘lishi kerak:
O‘rindiq yuzasining kengligi va
chuqurligi kamida 400 mm;
O‘rindiq yuzasi yumaloq old qirrali;
O‘rindiq yuzasining balandligini 400 -
550 mm oralig‘ida sozlash va 15 ° gacha
burilish burchagi va 5 ° gacha orqaga
burilish;Orqa suyanchiqning vertikal
tekislikdagi burchagi + 30 °;
O‘rindiq ustidagi qo‘l dayamalarining
balandligini sozlash. Klaviatura stol
yuzasida, foydalanuvchiga qaragan chetidan 100 - 300 mm masofada yoki stol
usti bilan ajratilgan maxsus yuzada joylashgan bo‘lishi kerak.Kompyuter
foydalanuvchilari uchun tibbiy yordamProfessional foydalanuvchilar, ya'ni ish

vaqtining 50% dan ko‘prog‘ini kompyuterda ishlaydiganlar majburiy dastlabki
(ishga qabul qilinganda) va davriy o‘tishlari shart. tibbiy ko‘riklar belgilangan
tartibda.Tibbiy kontrendikatsiyaga ega bo‘lmagan shaxslarga kompyuter bilan
ishlashga ruxsat beriladi.
Homiladorlik paytidan boshlab ayollar kompyuterdan foydalanish bilan bog‘liq
bo‘lmagan ishlarga o‘tkaziladi yoki gigiena talablariga rioya qilgan holda ular
uchun kompyuterda ishlash vaqti cheklangan (ish smenasiga 3 soatdan ko‘p
bo‘lmagan). sanitariya qoidalari bilan belgilanadi.
Kompyuter bilan ishlash turiga va toifasiga qarab tashkil qilinadi mehnat
faoliyati.
Mehnat faoliyatining turlari uch guruhga bo‘linadi:
A guruhi - monitor ekranidan ma'lumotlarni o‘qish ustida
ishlash; B guruhi - ma'lumotlarni kiritish ustida ishlash;
B guruhi - ijodiy ish shaxsiy kompyuter bilan muloqot rejimida.
Bundan tashqari, mehnat faoliyati turlari uchun shaxsiy kompyuter bilan
ishlashning og‘irligi va intensivligining uchta toifasi o‘rnatildi:
A guruhi - ish smenasida o‘qiladigan belgilarning umumiy soni bo‘yicha (lekin
bir smenada 60 000 belgidan oshmasligi kerak);
B guruhi - smenadagi o‘qish yoki kiritish belgilarining umumiy soni bo‘yicha
(lekin bir smenada 40 000 belgidan oshmasligi kerak);
guruhi - har bir smenada shaxsiy kompyuter bilan to‘g‘ridan -to‘g‘ri ishlashning
umumiy vaqtiga ko‘ra (lekin bir smenada 6 soatdan ko‘p bo‘lmagan).
Shunday qilib, shaxsiy kompyuter bilan ishlashda mehnat faoliyati toifasiga va
ish smenasiga yuklanish darajasiga qarab belgilanadi Foydalanuvchilarning
charchashini kamaytirish uchun ish siljishi kompyuterda ishlashni boshqa ishlar
bilan almashtirib tashkil qilinadi. Agar ish turini almashtirish imkoniyati bo‘lmasa,
har 45-60 daqiqalik ishda 10-15 daqiqalik tanaffuslar qilish tavsiya
etiladi.Kompyuterda tartibga solinmagan tanaffuslarsiz uzluksiz ishlash muddati 1
soatdan oshmasligi kerak.V tungi smena(ya'ni soat 22.00 dan 6.00 gacha), ish
faoliyatining toifasi va turidan qat'i nazar, tartibga solingan tanaffuslar davomiyligi
30%ga oshirilishi kerak.Neyro-emotsional stressni, vizual analizatorning
charchashini, gipodinamiyani bartaraf etish uchun jismoniy mashqlar
komplekslarini bajarish maqsadga muvofiqdir (1-misolga qarang).
Ko‘zlaringizni yuming, ko‘z mushaklarini qattiq siqib, 1 - 4 gacha, keyin
ko‘zlaringizni oching, ko‘z muskullarini bo‘shating, 1 - 6 gacha masofaga qarang. 4
5 marta takrorlang.
Burun ko‘prigiga qarang va 1 - 4. Ko‘zlaringizni charchoqqa olib kelmang.
Keyin ko‘zingizni oching, masofani 1 - 6 hisobida ko‘ring. 4 - 5 marta takrorlang.
Boshingizni o‘girmagan holda, o‘ngga qarang va 1 - 4 raqamiga qarang, so‘ngra
masofani to‘g‘ridan -to‘g‘ri 1 - 6 ga qarang. Mashqlar xuddi shu tarzda amalga
oshiriladi, lekin badanning fiksatsiyasi bilan. chapga, yuqoriga va pastga qarang. 3-
4 marta takrorlang.
Ko‘zingizni diagonal bilan tez harakatlantiring: o‘ng yuqoriga - chapga, keyin
to‘g‘ridan -to‘g‘ri 1 - 6 sanoqgacha bo‘lgan masofaga; keyin chapga - o‘ngga -
pastga va masofaga qarab 1 - 6. sonini 4-5 marta takrorlang.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
Berilgan topshiriqlarni bajarish
O’tilgan
O’tiladigan o’quv amaliyot Amaliyot Bahosi
bo’yicha
amaliyotiga amaliy ishlari davrida xulqi (ballar yig‘indisi)
tayyorgarligi va va yo’riqli va darsga
texnika xavfsizligi faolligi
xarita asosida
qoidalarini bilishi uchun
topshiriqni
bajarganligi
1(ball) 3(ball) 1(ball) 5
3-ILOVA
Mustaqil tayyorlanish uchun adabiyotlar ro‘yxati
Abdullayeva Sh.Z.. Pul muomalasi va kredit. O‘quv qo‘llanma. T., «ILM
ZIYO», 2013.
Аbdurаhmоnоv Q.Х. Mеhnаt iqtisоdiyoti: nаzаriya vа аmаliyot. Dаrslik.
Qаytа ishlаngаn vа to‘ldirilgаn 3-nаshri – T.: O‘zbеkistоn Rеspublikаsi
Fаnlаr аkаdеmiyasi «FAN» nаshriyot dаvlаt kоrхоnаsi, 2019. –.
Аbdurахmаnоvа G.Q. Kichik biznеsdа аhоlini ish bilаn tа’minlаsh.
Mоnоgrаfiya. –T.: “Iqtisоdiyot”, 2014. .
4-ILOVA
YO‘RIQLI TEXNOLOGIK XARITA
Kasb kodi va nomi: 30610101- Raqamli axborotlarni qayta ishlash ustasi

Amaliyot nomi: Raqamli axborotlarni nashr qilish texnologiyasi
Mavzu № 1. Kompyuterlashtirilgan ish o‘rni va mehnat xavfsizligiga rioya
qilish Amaliy mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini
mustahkamlash, chuqurlashtirish kompyuterlashtirilgan ish o‘rni va mehnat
xavfsizligiga rioya qilish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Faoliyat uskuna, Rasm (ko‘rinish) Ish bajarishda
turlari moslama va qo‘yiladigan talablar
ashyo.
1.Asbob uskunalarga
Ulangan simlarning ochiq
joylari yo‘qligini
nazorat qilish.Asbob
Elektr Kompyuterlar, uskunalardan
kabellar, foydalanganda qo‘l quruq
tokidan
tarmoq holatda bo‘lishi shart.
foydalanish
komponentlari, 2. Ish jarayonida
qoidalari
otvyortka. o‘zboshimchalik
bilan qo‘shimcha
asbob uskunalarni
ulamaslik va devorlarga
mixlar qoqmaslik kerak.
1. Asbob uskunalardan
Foydalanganda ularning
Kompyuterlar, qizib ketishini oldini
olishimiz lozim.
kabellar,
2. Asbob
tarmoq
Yong‘ining uskunalardan
komponentlari,
oldini olish foydalanganda lazer
(Hub, modem,
choralari nurlarining ko‘zga tik
tarmoq
tushishidan saqlanish
adapterlari),
kerak.Kompyuterdan
otvyortka
foydalanishni 2-3
12 soatdan oshirmaslik
lozim
Kimyoviy moddalar bilan
Ishlash jarayonida
Moddalar ko‘zimizga,
qo‘limizga va tanamizga
ta’sir etmaslik choralarini
ko‘rishimiz lozim.
Zaharli
Kompyuter Kimyoviy moddalarni
moddalar
Printer tayyorlashda oshxona
Sanitariya
Kimyoviy idishlaridan foydalanish
gigiena
moddalar mutlaqo taqiqlanadi.
talablari.
ovqatlanishdan avval
albatta qo‘llarni
sovunlab yuvish kerak va
ish joyidan alohida
ajratilgan maxsus
joydaovqatlanish kerak
5-ILOVA
Mustahkamlash uchun savollar
Kompyuterda ishlashda xavfsizlik qoidalarini ayting.

Kompyuterda ishlashda qo‘yiladigan talablar nimalar?
Kompyuterda ishlashda xavfsizlikni oldini olish uchun qo‘yiladigan talablar
nimalar?
6-ILOVA
Uyga vazifa
O‘tilgan mavzu bo‘yicha konspekt to‘ldirish

O‘tilgan mavzudagi ma’lumotlarni takrorlab tezkor savol-javobga
tayyorlanib kelish
Nazorat savollariga tayyorlash
№2.Mavzu: Mediateka bilan ishlashda kompyuterning periferik
uskunalari ulash va sozlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Periferik uskunalari ulash va sozlash
2. Periferik qurilmalar bilan ishlash
3. Mediateka bilan ishlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Mediateka bilan ishlashda kompyuterning

periferik uskunalari ulash va sozlash to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
shakllantirish (mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar mediateka bilan ishlashda
kompyuterning periferik uskunalari
ulash va sozlashda kompetensiyalarga
ega bo‘ladilar.

1. Mediateka bilan ishlashda
1. Mediateka bilan ishlash kompyuterning periferik uskunalari
2. Kompyuterning periferik uskunalari bilan ishlash.
ulash 2. Kompyuterning periferik uskunalari
3. Sozlashni ko‘rsatib berish ulash va sozlash
3. Periferik qurilmalar haqida
ma’lumotlar
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul
O‘qitish vositalari Matnlar, slaydlar, proektor.
O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, guruhli, juftlikda.

Qaytar aloqaning usul va savol-javob,test,bajarilgan o‘quv
vositalari topshiriqlarni baholash
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi
vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
ruxsat beradi.Har bir kichik guruh
taqdim
ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini
qilishlarini
tushunganligini aniqlash maqsadida aytadi. Berilgan
Qaytarr aloqa o‘tkazadi.Bajarish qo‘shimcha
jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. savollarga javob
10.Ishga ajratilgan vaqt tugaganini beradilar.
ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini Guruh ish
tashkil etadi. Mustahkamlash uchun natijalarini
savollar beradi (5-ilova).Guruh o‘zaro
a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va baholaydilar.
savollar berishlarini, shu bilan birga Ma’lumotlarni
o‘zaro bir-birlarini baholashlarini daftarga
eslatadi. Javoblarni to‘ldiradi va qayd qiladilar.
qisqacha xulosalar qiladi;

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Mediateka bilan ishlashda kompyuterning periferik

uskunalari ulash va sozlash
Reja.
Periferik uskunalari ulash va sozlash
Periferik qurilmalar bilan ishlash
Mediateka bilan ishlash
Kompyuter periferik qurilmalari haqida
Periferik qurilma (inglizcha: peripheral) — kompyuterga maʼlumot kiritish yoki

undan chiqarish imkonini beruvchi uskunadir
Periferik qurilmalar tizimning ishlashi uchun ixtiyoriy boʻlishi va kompyuterdan
uzilishi mumkin. Biroq, koʻpgina kompyuterlar periferik qurilmalar bilan ishlatiladi.
Periferik qurilmalar uch turga boʻlinadi:
Kiritish qurilmalari — kompyuterga axborot kiritish uchun foydalaniladigan
qurilmalar: sichqoncha, grafik planshet, sensorli panel (tachpad), sensorli ekran,
mikrofon, skaner, veb-kamera, videoga olish moslamasi, televizor tyuneri,
klaviatura;chiqarish qurilmalari — kompyuterdan axborot chiqarish uchun
foydalaniladigan qurilmalar: akustik tizim, printer, monitor;
Saqlash qurilmalari (kiritish/chiqarish) — kompyuter tomonidan qayta ishlangan
maʼlumotlarni toʻplash uchun ishlatiladigan qurilmalar: qattiq disk (HDD), floppi
disk (FDD), lenta xotirasi, USB flesh -xotira.Baʼzida bitta periferik qurilma bir
vaqtning oʻzida bir nechta turlarga tegishli. Masalan, kiritish-chiqarish qurilmasi,
ovoz kartasi, tarmoq platasi, svitch.
Kompyuter qurilmalari uch turga boʻlinadi:
ichki (protsessor, operativ xotira);tashqi (periferik);tashqi va ichki
(interperiferik).
Ichki qurilmalar maʼlum bir arxitekturani amalga oshiradi, kompyuterning
apparat platformasini tashkil qiladi. Tashqi qurilmalar kompyuterning
arxitekturasiga bogʻliq emas, ular kompyuterning imkoniyatlarini kengaytiradi.
Periferik qurilmalarga yordamchi kunalar,masalan, sichqoncha, klaviatura kiradi.
Yordamchi uskunalar qandaydir tarzda kompyuterga ulanadi (ulangan) va u bilan
[2]
birga ishlaydi. Kartalar (platalar) (hatto video kartalar ) ham tashqi qurilmalar boʻlib,
ular ISA, PCI, PCI-X, PCI Express va boshqa shinalar yordamida kompyuterga
ulanadi.Hozirgi kunda kompyuter olami juda katta tezlik bilan rivojlanib bormoqda.
Bunga juda ko‘p sabablar bor. Eng asosiy sabablardan biri bu
— kompyuter orqali inson tomonidan bajariladigan ishlarning deyarli barchasi
bajarilmoqda. Nafaqat bajarilmoqda, balki osonlik va tez bajarilmoqda. Undan
tashqari maromiga yetkazilib, ishlar bitkazilmoqda. Bu ishlarni bajarishda,
kompyuter bir o‘zi emas, balki kompyuterga ulanadigan periferik qurilmalar
yordamida amalga oshirmoqda.
Periferik qurilma bu – kompyuterga tashqi tomondan ulanib, uning
imkoniyatlarini kengaytiradigan qurilmalarga aytiladi. Bu qurilmalar qo‘shimcha
qurilmalar ham deyiladi, ularsiz ham kompyuter o‘zining asosiy ishlarini amalga
oshiraveradi. Periferik qurilmalar faqatgina qo‘shimcha ishlarni amalga oshiradi.
Periferik qurilmalar kompyuterga ma'lum bir portlar yoki simsiz ulanishi
mumkin. Misol uchun, USB, LPT, COM portlar orqali yoki simsiz aloqa orqali,
ya'ni wi-fi, Bluetooth va hakazolar orqali.Demak, bu qurilmalarga nimalar kiradi?
Bu qurilmalar juda ko‘p, shuning uchun nimalar kirmasligini bilib olsak, qolgan
hamma narsalar kirishi oydinlashadi.
Kompyuter nimalardan tashkil topgan va nimalar bo‘lmasa umuman
ishlamaydi? Shu savolga javob beramiz. Kompyuter tizim blok(системный
блок), monitor va klaviaturadan tashkil topgan. Bu qurilmalarning birortasi
bo‘lmasa kompyuterni ishlatib bo‘lmaydi(ya'ni temir sifatida topshirib yuborish
ham mumkin). Ko‘pchilik bu ro‘yxatga sichqonchani(mыshka) ham kiritishadi,
lekin u siz ham kompyuterni ishlatish mumkin-ku. Tizim bloki ichidagi
narsalar(ОЗУ, vinchester, protsessor,..) umumiy holda uning ichiga kirib ketadi.
Qolgan barcha qurilmalar periferik qurilmalardir.
Periferik qurilmalarning soni ko‘pligi uchun, ularni bir necha guruhlarga bo‘lib
o‘rganiladi. Bu maqolamda ularning ba'zilarini qaysi guruhlarga kirishini yozib
o‘taman, qolgan qurilmalarni o‘zingiz biroz o‘ylagan holda, kerakli guruhga kiritib
olishingiz mumkin, demak bu guruhlar quyidagilar:
Kiritish qurilmalari. Bu qurilmalar biror narsa(rasm, yozuv, komanda, video,
ovoz)larni kompyuterga kiritish uchun ishlatiladi. Klaviaturani xam shu guruhga
kiritish mumkin, lekin u periferik qurilma emasda. Bu guruhga quyidagi qurilmalar
misol bo‘la oladi: trekbol, skaner, raqamli fotoapparat, kodlovchi qurilma, shtrix-
kodlarni o‘quchi qurilmalar, mikrofon,…Chiqarish qurilmalari. Biror
narsa(rasm, matn, ovoz,..)ni kompyuterdan chiqarish uchun ishlatiladi. Bu guruhga
quyidagilar misol bo‘la oladi: printer, plotter, naushnik, kolonka.
Saqlash qurilmalari. Bu qurilmalar ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi.
Vinchester, kompyuter ichida joylashgani va asosiy qurilmasi bo‘lgani uchun
periferik qurilmaga kirmaydi. Bu guruhga quyidagilar misol bo‘la oladi: qo‘shimcha
qattiq disklar, CD-DVD disklar, fleshkalar, floppi disketalar, disk massivlari,…
Tarmoq qurilmalari. Bu qurilmalar tarmoq qurish uchun ishlatiladi. Tarmoq
topologiyalariga qarab bu qurilmalar tanlanadi. Misol qilib, tashqi modem
qurilmalari, tarmoq adapterlari,...
Umumiy hldda periferik qurilmalar shular, lekin IT sohasi rivojlangan sari bu
qurilmalarning turlari ham ko‘payib bormoqda.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
Abdullayeva Sh.Z.. Pul muomalasi va kredit. O‘quv qo‘llanma. T., «ILM
ZIYO», 2013.
Аbdurаhmоnоv Q.Х. Mеhnаt iqtisоdiyoti: nаzаriya vа аmаliyot. Dаrslik.
Qаytа ishlаngаn vа to‘ldirilgаn 3-nаshri – T.: O‘zbеkistоn Rеspublikаsi
Fаnlаr аkаdеmiyasi «FAN» nаshriyot dаvlаt kоrхоnаsi, 2019. –.
Аbdurахmаnоvа G.Q. Kichik biznеsdа аhоlini ish bilаn tа’minlаsh.
Mоnоgrаfiya. –T.: “Iqtisоdiyot”, 2014. .
4-ILOVA

Mavzu № 2. Mediateka bilan ishlashda kompyuterning periferik uskunalari
ulash va sozlash
Amaliy mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini
mustahkamlash, chuqurlashtirish mediateka bilan ishlashda kompyuterning periferik uskunalari ulash
va sozlash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
ashyo.
Sichqoncha (ingl.
mouse – sichqon)
mahlumot kiritish
qurilmasi bo‘lib, biror
Manipulyator Manipulyator tekislik bo‘ylab
qurilmasini yurg‘izilganda ostidagi
qurilmasi
ulash lazer nuri harakat haqidagi
mahlumotni kompyuterga
uzatadi va ekrandagi
kursor mos yo‘nalishlarda
harakatlanadi
Klaviatura (ingl.
keyboard) Kompyuterga
turli shakldagi axborot
Klaviatura kiritish yo‘llaridan biri
Klaviatura klaviaturada joylashgan
qurilmasini
qurilmasi tugma (klavish)lar
ulash
ko‘magida amalga
oshiriladi. Standart
klaviaturalarda 101 yoki
102 ta klavish bo‘ladi.
Monitor
kompyuterning ish
jarayonida vujudga
keladigan axborotlarni
ekranda yoritib berishga
xizmat qiladigan qurilma.
Monitor va Monitor grafik yoki matn
video Monitor, holatida ishlashi mumkin.
proyektorni videoproyektor Videoproektor
ulash kompg‘yuter va shunga
o‘xshash namoyish
vositalarining alohida
qo‘shimcha monitori
hisoblanib, tasvirlarni
yirik hajmda tasvirlash
uchun mo‘ljallangan
Kompyuter -
hisoblashlarni bajarish,
shu jumladan elektron
shakldagi axborotni
oldindan belgilangan
algoritm bo‘yicha qabul
Periferiyalarni Kompyutering qilish, qayta ishlash,
saqlash va ishlov berish
ulash periferiyalari
uchun mo‘ljallangan
elektron mashina.
Kompyuter so‘zi ingliz
tilidan olingan bo‘lib,
“hisoblash”, “hisoblagich”
degan ma’nolarni
bildiradi.
5-ILOVA
Periferik qurilmalar haqida

Kompyuter qurilmalari nechta turga bo‘linadi
Periferik qurilmalar tarmoqlari haqida
6-ILOVA
Uyga vazifa

tayyorlanib kelish
№3.Mavzu: Ma’lumotlarni tashuvchi vositalari bilan ishlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Ma’lumotlarni tashuvchi vositalar
2. Axborotlarni uzoq muddat saqlovchi
vositalar
3. Fayllarni saqlashdagi jihozlar
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Ma’lumotlarni tashuvchi vositalari

bilan ishlash to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish
(mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar ma’lumotlarni tashuvchi
vositalari bilan ishlashda

kompetensiyalarga ega bo‘ladilar.

1. Ma’lumotlarni tashuvchi vositalari 1. Ma’lumotlarni tashuvchi vositalari
bilan ishlashni ko‘rsatib berish bilan ishlash

2. Axborotlarni saqlovchi vositlar 2. Ma’lumotlarni saqlash va uzatishn
3. Axborotlarni uzatib berish amalga oshirish
3. Axborotlarni xavfsizligini taminlash
O‘qitish metodlari Ma’ruza/ hikoya/mashq/aqliy xujum ta’limiy

o‘yin/ pinbord
O‘qitish vositalari Matnlar,proektor, kompyuter
O‘quv faoliyatini tashkil etish jamoaviy, guruhli, juftlikda,

Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov, savol-javob, test.
vositalari

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim
ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini qilishlarini

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Ma’lumotlarni tashuvchi vositalari bilan ishlash

Reja.
Ma’lumotlarni tashuvchi vositalar

Axborotlarni uzoq muddat saqlovchi vositalar
Fayllarni saqlashdagi jihozlar
Hozirda barcha ishlar avtomatlashib ketdi, qog‘oz ishlari kamayib, asosan

elektron fayllar ommalashdi. Endi bizga qog‘ozlarni saqlash uchun katta javon
emas, balki, fayllarni saqlash uchun katta hajmdagi qattiq disk, fleshka va optik
disklar kerak bo‘lib qoldi. Kompyuter bilan bevosita ishlaydiganlar kuniga kamida
10 tadan kam fayl hosil qilishmaydi, bu fayllarning hajmi ham borgan sari ortib
bormoqda. Bundan kelib chiqadiki, biz kompyuter fayllarini saqlash bo‘yicha
muammoga duch kelmoqdamiz va bu muammo borgan sari ommalashib ketdi.Fayl
turlari har hil, shunday ekan ularni saqlashdan oldin quyidagi maslahatga amal
qilsangiz, foydali bo‘ladi:
— fayllarni ommabop formatlarda saqlang, chunki keyinchalik ularni ochishga
qiynalmaysiz. Agar fayllarni saqlashda nostandart formatni tanlasangiz,
keyinchalik bu formatni qaysi dastur orqali ochishni bilmay qolishingiz mumkin.
Ommabop formatlarga:
* matn uchun: doc, txt, docx, rtf;
* rasmlar uchun: png, jpg, jpeg, bmp;
* video fayllar uchun: avi, mkv, mp4.
— fayllarni bir necha nusxalarda va bir necha qattiq disklarda saqlang.
— fayllarni uzoq vaqt saqlash lozim bo‘lsa, ularni shifrlamang va parol
qo‘ymang, agar qattiq diskda joy bemalol bo‘lsa, hattoki arxiv ham qilmang.
Keyinchalik bu fayllaringizni hech qanday muammosiz ishlatishingiz mumkin
bo‘ladi.
— ma’lum bir vaqt ichida, uzoq vaqtga saqlab qo‘yilgan fayllaringizni o‘qishga
tekshirib turing.Fayllarni saqlashda quyidagi jihozlardan foydalanish mumkin:
1. Qattiq disk(vinchester, HDD) — har xil turdagi ma’lumotlarni saqlovchi, eng
ommabop jihoz. Odatiy ishlash davomiyligi o‘rtacha 4-10 yil(ishlatish qoidalariga
rioya qilgan holda). Agar bir necha qattiq disklaringiz bo‘lsa, bittasiga uzoq
saqlash kerak bo‘ladigan ma’lumotlarni yozib, uni kompyuterdan uzib bir chetga
qo‘yib qo‘yish yaxshi fikr hisoblanadi. Bu jihozni buzilishiga sabab, magnit
maydon va biroz kuchsiz zarb yetarli bo‘ladi. Demak, ehtiyotkorlik juda muhim.
2. USB fleshka, SSD — bunday saqlovchi jihozlar mikrosxmelarga asoslangan,
odatiy ishlash vaqti taxminan 3-6 yil(agar ishlatish qoidalariga rioya qilinsa). Buzilish
ehtimoli juda katta, fleshkaga ma’lumotlaringizni saqlaysiz, 3-4 kundan keyin bu
fleshkani qayta kompyuterga ulaysiz, qarabsizki formatlash lozimligini so‘raydi.
Xullas, fleshka uzoq vaqt saqlash uchun mo‘ljallangan jihoz emas. Undan
ma’lumotlarni biror joyga ko‘chirishda foydalangan qulayroq. SSD disklarga kelsak,
ular ham biroz nozik, lekin ularni uzoq vaqt saqlash vositasi sifatida ishlatish
mumkin, biror ma’lumotni yozasiz va kompyuterdan uzib , olib qo‘yasiz. SSD
diskga talab qilgan sharoit qilib berilsa, uzoq vaqt saqlanishi mumkin.
CD, DVD, Blu-Ray. Bu disklar optik disklar hisoblanadi. Bularga ma’lumot
yozib, 100 yilgacha saqlash mumkin. Bu haqida disk chiqaruvchi firmalar kafolat
beradi. Faqat, sharoit qilib berish kerak, ya’ni harorat va shkastlanmaydigan joy.
Man o‘zim guvoh bo‘lganim, 15 yildan beri saqlanib turganini bilaman. Bu disklar
oddiy balvanka disklar emas, balki, himoya qoplamasiga ega bo‘lgan va ustida 100
yillik kafolat bo‘lgan disklardir. Kafolat muddati yozilmagan bo‘lishi ham
mumkin, lekin plastmassa himoyasi bo‘ladi.
Cloud texnologiyasi asosida. Bunda internet orqali o‘z xizmatlarini taqdim
etadigan Google, Yandex, Microsoft kabi mashhur sayt(firma)larni misol qilish
mumkin. Katta hajmdagi joy berishadi, lekin ma’lumotlarni uzoq vaqt saqlashiga
kafolat yo‘q. Taxminiy saqlash muddati ham aniq emas, chunki sizning
akkauntingiz buzilishi yoki bu firmalar yopilishi mumkin. Bu qachon bo‘lishini
hech kim bilmaydi, demak bu mavhum variant. Shunday bo‘lsa ham, bir necha
cloud’da saqlash mumkin, lekin uzoq muddatga emas.
Barcha uchun to‘g‘ri keladigan saqlash vositalari shulardan iborat, kattaroq firma
miqyosida oladigan bo‘lsak, boshqa saqlash vositalari ham bor, misol uchun disk
massivlari,lentalar,Ma’lumotlarni zararsiz saqlash uchun, har xil texnologiyalardan
ham foydalanish mumkin:esh disklar juda katta hajmdagi axborotni o‘z ichiga sig‘dira
oladigan yarim o‘tkazgichli elementlardan qurilgan xotira. Flesh xotiralar o‘lcham
jihatidan juda kichik bo‘lib foydalanish uchun juda qulash. Ma’lumot yozish tezligi
6700 kbayt/sek gacha yetadi. Ma’lumot o‘qish tezligi yesa 18000 kbayt/sek gacha
boradi. Flesh xotiralar hozirgi kunda eng asosiy axborot tashuvchilardan
hisoblanadi.CD disklar – bu kompakt disk so‘zlarining bosh harflaridan olingan nomli
disklar bo‘lib, axborotlarni saqlash uchun optik yuzadan iborat, yumaloq disk
ko‘rinishidagi axborot tashuvchi hisoblanadi. Kompakt disklar 700 Mbayt hajmga ega
bo‘lib, unga ma’lumot disk o‘quvchi qurilmaning lazer nuri yordamida yoziladi va
o‘qiladi.DVD disklar – bu dijital video disk so‘zlarining bosh harfidan iborat nomli
disklar hisoblanadi. Bu disklar 4.5 Gbayt hajmga ega bo‘lib, CD disklarga nisbatan 7
barobar ko‘p axborot sig‘dirishi mumkin.Har ikkala turdagi disklar ham optik rejimda
ma’lumotlarni yozish, o‘qish va saqlash xususiyatiga ega bo‘lib, ixtiyoriy turdagi
ma’lumotlarni tashish imkoniyatiga ega.Hozirgi kunda ushbu disklarning Yangi
avlodlari ishlab chiqarilmoqda, ular CD-RW va DVD-RW ko‘rinishida belgilanadi.
Bunday turdagi disklarga axborotlarni yozish, o‘chirish va qayta yozish
mumkinAxborotlarni uzoq vaqt saqlovchi vositalar haqida:
HDD, CCD, DVD, Cloud Hozirda barcha ishlar avtomatlashib ketdi, qog‘oz
ishlari kamayib, asosan elektron fayllar ommalashdi. Endi bizga qog‘ozlarni
saqlash uchun katta javon emas, balki, fayllarni saqlash uchun katta hajmdagi
qattiq disk, fleshka va optik disklar kerak bo‘lib qoldi. Kompyuter bilan bevosita
ishlaydiganlar kuniga kamida 10 tadan kam fayl hosil qilishmaydi, bu fayllarning
hajmi ham borgan sari ortib bormoqda. Bundan kelib chiqadiki, biz kompyuter
fayllarini saqlash bo‘yicha muammoga duch kelmoqdamiz va bu muammo borgan
sari ommalashib ketdi.Fayl turlari har hil, shunday ekan ularni saqlashdan oldin
quyidagi maslahatga amal qilsangiz, foydali.
— fayllarni ommabop formatlarda saqlang, chunki keyinchalik ularni ochishga
qiynalmaysiz. Agar fayllarni saqlashda nostandart formatni tanlasangiz,
keyinchalik bu formatni qaysi dastur orqali ochishni bilmay qolishingiz mumkin.
Ommabop formatlarga:
* matn uchun: doc, txt, docx, rtf;
* rasmlar uchun: png, jpg, jpeg, bmp;
* video fayllar uchun: avi, mkv, mp4.
— fayllarni bir necha nusxalarda va bir necha qattiq disklarda saqlang.
— fayllarni uzoq vaqt saqlash lozim bo‘lsa, ularni shifrlamang va parol
qo‘ymang, agar qattiq diskda joy bemalol bo‘lsa, hattoki arxiv ham qilmang.
Keyinchalik bu fayllaringizni hech qanday muammosiz ishlatishingiz mumkin
bo‘ladi.
— ma’lum bir vaqt ichida, uzoq vaqtga saqlab qo‘yilgan fayllaringizni o‘qishga
tekshirib turing.
Fayllarni saqlashda quyidagi jihozlardan foydalanish mumkin:
1. Qattiq disk(vinchester, HDD) — har xil turdagi ma’lumotlarni saqlovchi, eng
ommabop jihoz. Odatiy ishlash davomiyligi o‘rtacha 4-10 yil(ishlatish qoidalariga
rioya qilgan holda). Agar bir necha qattiq disklaringiz bo‘lsa, bittasiga uzoq
saqlash kerak bo‘ladigan ma’lumotlarni yozib, uni kompyuterdan uzib bir chetga
qo‘yib qo‘yish yaxshi fikr hisoblanadi. Bu jihozni buzilishiga sabab, magnit
maydon va biroz kuchsiz zarb yetarli bo‘ladi. Demak, ehtiyotkorlik juda muhim.
2. USB fleshka, SSD — bunday saqlovchi jihozlar mikrosxmelarga asoslangan,
odatiy ishlash vaqti taxminan 3-6 yil(agar ishlatish qoidalariga rioya qilinsa).
Buzilish ehtimoli juda katta, fleshkaga ma’lumotlaringizni saqlaysiz, 3-4 kundan
keyin bu fleshkani qayta kompyuterga ulaysiz, qarabsizki formatlash lozimligini
so‘raydi. Xullas, fleshka uzoq vaqt saqlash uchun mo‘ljallangan jihoz emas. Undan
ma’lumotlarni biror joyga ko‘chirishda foydalangan qulayroq. SSD disklarga
kelsak, ular ham biroz nozik, lekin ularni uzoq vaqt saqlash vositasi sifatida
ishlatish mumkin, biror ma’lumotni yozasiz va kompyuterdan uzib , olib qo‘yasiz.
SSD diskga talab qilgan sharoit qilib berilsa, uzoq vaqt saqlanishi mumkin.
3. CD, DVD, Blu-Ray. Bu disklar optik disklar hisoblanadi. Bularga ma’lumot
yozib, 100 yilgacha saqlash mumkin. Bu haqida disk chiqaruvchi firmalar kafolat
beradi. Faqat, sharoit qilib berish kerak, ya’ni harorat va shkastlanmaydigan joy.
Man o‘zim guvoh bo‘lganim, 15 yildan beri saqlanib turganini bilaman. Bu disklar
oddiy balvanka disklar emas, balki, himoya qoplamasiga ega bo‘lgan va ustida 100
yillik kafolat bo‘lgan disklardir. Kafolat muddati yozilmagan bo‘lishi ham
mumkin, lekin plastmassa himoyasi bo‘ladi.
4. Cloud texnologiyasi asosida. Bunda internet orqali o‘z xizmatlarini taqdim
etadigan Google, Yandex, Microsoft kabi mashhur sayt(firma)larni misol qilish
mumkin. Katta hajmdagi joy berishadi, lekin ma’lumotlarni uzoq vaqt saqlashiga
kafolat yo‘q. Taxminiy saqlash muddati ham aniq emas, chunki sizning
akkauntingiz buzilishi yoki bu firmalar yopilishi mumkin. Bu qachon bo‘lishini
hech kim bilmaydi, demak bu mavhum variant. Shunday bo‘lsa ham, bir necha
cloud’da saqlash mumkin, lekin uzoq muddatga emas.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
Jo‘rayev A.S.Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. Kasb-hunar

kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. T., «O‘qituvchi», 2007.
Inoyatov U., Ahmedov S. Iqtiosdiyot va tadbirkorlik. T., «O‘qituvchi»,2004.
Kеmpbеll Ketrin. Vеnchurnыy biznеs: nоvые pоdхоdы. M., «Аlьpinа Pаblishеr»,
2008.
4-ILOVA

Mavzu № 3. Ma’lumotlarni tashuvchi vositalari bilan ishlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish ma’lumotlarni tashuvchi vositalari bilan ishlash
ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Faoliyat uskuna, Rasm (ko‘rinish) Ish bajarishda qo‘yiladigan
turlari moslama va talablar
ashyo.
Flesh disklar juda katta
Flesh hajmdagi axborotni o‘z ichiga
Flesh sig‘dira oladigan yarim
disklarni
disklar o‘tkazgichli elementlardan
o‘rganish
qurilgan xotira. Hozirgi kunda
flesh xotiralarning hajmi 32 Gb
gacha bo‘lgan axborotni o‘ziga
sig‘dira oladi. Flesh xotiralar
o‘lcham jihatidan juda kichik
bo‘lib foydalanish uchun juda
qulay
CD disklar – bu kompakt disk
so‘zlarining bosh harflaridan
olingan nomli disklar bo‘lib,
axborotlarni saqlash uchun optik
CD yuzadan iborat, yumaloq disk
disklarni CD disklar ko‘rinishidagi axborot
o‘rganish tashuvchi hisoblanadi. Kompakt
disklar 700 Mbayt hajmga ega
bo‘lib, unga mahlumot disk
o‘quvchi qurilmaning lazer nuri
yordamida yoziladi va o‘qiladi.
DVD disklar – bu dijital video
disk so‘zlarining bosh harfidan

DVD DVD iborat nomli disklar hisoblanadi.
disklarni Bu disklar 4.5 Gbayt hajmga ega
disklar
o‘rganish bo‘lib, CD disklarga nisbatan 7
barobar ko‘p axborot sig‘dirishi
mumkin
5-ILOVA

Ma’lumotlarni tashuvchi vositalar
DVD disklar hamda USB flesh kartalar
Ma’lumotlarni tashish
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№4.Mavzu: Raqamli axborotlarni saqlashni strukturalash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Axborotlarni saqlash usullari
2. Ma’lumotlarni boshqarish tizimu
3. Ma’lumotlarni qayta tiklash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Raqamli axborotlarni saqlashni strukturalash

to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish (mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar raqamli axborotlarni

saqlashni strukturalarni
kompetensiyalariga ega bo‘ladilar.
1. Raqamli axborotlarni saqlashni 1. Raqamli axborotlarni saqlashni
strukturalashni amalga oshirish strukturalashni amalga oshirish

2. Ma’lumotlarni qayta tiklashni 2. Amalga oshirilgan ishlarni tekshiish
amalga oshirni o‘rgatish 3. Ma’lumotlarni qayta tiklashni
3. Ma’lumotlar bilan ishlash amalga oshiradilar
O‘qitish metodlari Video usul/insert/ mashq/ suhbat/aqliy xujum

ta’limiy o‘yin/ pinbord
O‘qitish vositalari Matnlar, proektor, kompyuter
O‘quv faoliyatini tashkil etish Guruhli, juftlikda, yakka tartibda

Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov,test, bajarilgan o‘quv

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Raqamli axborotlarni saqlashni strukturalash
Reja.
Axborotlarni saqlash usullari

Ma’lumotlarni boshqarish tizimu
Ma’lumotlarni qayta tiklash
Axborot - eng zamonaviy korxonalar uchun tanish bo‘lgan muammo, bu qaror
har doim ham savol tug‘diradi: sifatli natijani nisbatan kam xarajat bilan qanday olish
mumkin? Hujjatlarni elektron shaklda saqlash nafaqat uning xavfsizligini, balki real
vaqt rejimida to‘siqsiz kirishni ta'minlaydi.Arxiv ma'lumotlarini elektron shaklda
uzoq muddatli va ishonchli saqlash uchun turli ommaviy axborot vositalari
qo‘llaniladi. Bunday tashuvchilar uchun asosiy talab jismoniy ravishda arxivlangan
ma'lumotlarga o‘zgartirish kiritish yoki ularni o‘chirish imkoniyatini istisno qilishdan
iborat. Axborot vositasi bir martalik ma'lumotni taqdim etishi va bir vaqtning o‘zida
ma'lumotni qayta o‘qib chiqish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Ushbu talablar
WORM - Write Once, Read Read kabi bir necha axborot vositalariga (bir marta qayd
etilgan, ko‘p marta hisoblangan) javob beradi. Boshqa asosiy
talablarga axborot tashuvchilar, arxivlangan ma'lumotlarning chidamliligi va
maksimal xotira hajmiga ishora qiladi.
Dastur qattiq disklar arxiv hujjatlariga muntazam onlayn kirishni ta'minlovchi
"operativ" arxiv ma'lumotlarini omborni tashkil etish imkonini beradi. Bunday bir
hovuz asosiy bir ko‘p arxitektura arxiv Axborot tashuvchilar va albatta, bu erdagi
tashqi interfeysi Fiber Channel (FC) yoki Seriya Aloqador SCSI (SAS) va kam
talab tarixiy ma'lumotlar "sekin" qattiq saqlangan, "tez" qattiq diskda saqlangan
tez-tez Arxivlangan kirish ma'lumotlar tashqi interfeysli Serial ATA (SATA) va
NL-SAS disklari.Sistemalar haqida fikr bor zaxiralash - bu AT budjeti uchun va IT
bo‘limi uchun qo‘shimcha bir bosh og‘rig‘i. saqlash tizimi ishlashi bir qobiliyatsiz
taqdirda, qaysi dan, siz tiklash mumkin, lekin ... ishlab saqlash (Nos) barcha
darajalarda qattiq disklar hali bunday yechimlari ma'lumotlar nusxasini yaratadi
bo‘lgan lenta Zaxira tizimi, bir qismini foydalanishni tavsiya ma'lumotlar.
Bantli tashuvchilar.
Tasmani ommaviy axborot vositalarining asosiy maqsadi - operatsion
ma'lumotlarning zahira nusxalarini yaratish foydalangan holda, axborotni
arxivlashtirishni tashkil qilishingiz mumkin. Tasmani ommaviy axborot
vositalarida echimlar arxiv ma'lumotlariga operativ bo‘lmagan (yaqin orada) kirish
imkonini beradi. Ushbu yechimning asosi robotli lenta qurilmasi. Bugungi kunga
kelib, LTO-5 formatidagi bir lenta vositasida ma'lumotlarni saqlash hajmi 1,5 TB
(ma'lumotni siqish qobiliyati bilan 3 TB). Shuning uchun katta hajmdagi arxiv
ma'lumotlarini ishonchli saqlash uchun tarmoqli omborlarda ma'lumotlarni saqlash
tizimlari ishlatiladi. Ushbu echimlar qatorida jiddiy kamchiliklarga ham ega.
Demagnetized lenta, ko‘zdan yosh sizdiruvchi, siz, qo‘llab-quvvatlash kuchlari
mo‘rtligi vaqti-vaqti bilan Yangi lenta eski lenta ma'lumotlarni uzatish lenta to‘g‘ri
joyga kartuşunun rewound qadar ko‘p vaqt sarflanadi doimo ma'lum bir fayl uchun
qo‘ng‘iroq qilish, lenta lentalari orqaga kerak. Off-line saqlashni tashkil etishda
arxiv ma'lumoti bo‘lgan kartridjlar muayyan ekologik talablarga yoki maxsus
ixtisoslashtirilgan kabinetlarga joylashtirilishi kerak.
Arxiv ma'lumotlarini uzoq muddatli saqlashni tashkil qilish uchun optik disklarni
ishlatish kerak. Bunday haydovchilar arxiv ma'lumotlarini arxivlash va saqlash uchun
barcha talablarni bajarilishini ta'minlaydi. Yuqori ishonchlilik, uzoq muddatli arxiv
saqlash, ommaviy axborot vositalari, haqiqiyligini va Arxivlangan ma'lumotlar
o‘zgarmasligi haqidagi fikrlarga, Arxivlangan ma'lumotlar, yuqori imkoniyatlar optik
axborot vositalari uchun tez tasodifiy kirish bilan nodavlat aloqa ish, off-line arxiv
saqlash tashkiloti optik axborot vositalari foydasiga tanlashda muhim
parametrlarni.Bugungi kunda optik qayd o‘rta eng mashhur format har bir optik o‘rta
100 Gb yuqori zichligi arxiv beradi bir Blu-ray tartibi. apparatda WORM qo‘llab-
quvvatlash, keyinchalik o‘chirib yoki o‘zgartirib bo‘lmaydi optik media arxiv
ma'lumotlar, qayd saqlash uchun imkon beradi. arxiv ma'lumotlarni yozib A "Ochiq»
UDF formati turi bunday optik vositalarini qo‘llab-quvvatlaydigan biron qurilmada
o‘qish mumkin. asosiy vazifasi - kamdan-kam hollarda talab saqlash va arxiv
ma'lumotlarini o‘zgartirish emas. Tajriba ma'lumotlar miqdori tezkor (On-line)
saqlash da saqlanadi ma'lumotlarning umumiy miqdori taxminan 80% ekanligini
ko‘rsatadi. Shu bilan birga, bu tarixiy ma'lumotlarning 20% da'vo hech qachon. optik
axborot vositalari to‘g‘risidagi arxiv saqlash uchun bunday ma'lumotlarni yuborib,
mijozlar hajmi va "Oyna" zaxira yo‘nalishlaridan kamaytirishga sabab bo‘lgan, bir
operatsion (On-line) saqlash da saqlash hajmining 80% gacha ozod mumkin.optik
axborot vositalari to‘g‘risidagi qarorlar, Arxivlangan ma'lumotga bo‘lmagan real
(yaqin-line) foydalanish imkonini beradi. optik axborot vositalari to‘g‘risidagi saqlash
va kitobxonlar sonini arxiv saqlash hajmi texnik talablarga ko‘ra belgilanadi. U
geografik optik media disklar ustida taqsimlanadi o‘rtasida arxiv ma'lumotlarni "aks
ettirish" uchun arxiv qurilish yechimlari har xil qo‘llab-quvvatlaydi. optik axborot
vositalari bilan baqqollik ish optik tashuvchilarning ish kartaga zarar ehtimoli yo‘q.
Bunday CD \\ DVD sifatida optik axborot vositalari oldingi turlari bilan orqaga
mosligini ta'minlaydi. optik axborot vositalari to‘g‘risidagi saqlash
asosida.ma'lumotlar.arxiv.tashkil.qachon.yaratish.kerak.emas zahiralashlarInformat
sion tizimlarni yaratish bo„yicha jadal harakatlar ma'lumotlarhajmining tеz suratlar
bilan oshib borishi sharoitida 60 yillar boshida maxsus“Ma'lumotlar bazasini
boshqarish tizimi” (MBBT) dab ataluvchi dasturiykomplеksning yaratilishiga olib
kеldi. MBBT asosiy xususiyatlari - bu protsеduralar tarkibi bo„lib, ular faqat
ma'lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatilmasdan, ularning strukturasini ham
tasvirlaydi. Ma'lumotlarni o„zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl, oldin
ma'lumotlar banki dеb atalib, kеyinchalik esa “Ma'lumotlar bazasi” deb yuritila
boshladi.
Ma'lumotlarni boshqarish tizimi, quyidagi xossalarga ega:
-fayllar to„plami mantiqiy kеlishuvni quvvatlaydi;
-ma'lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta'minlaydi;
-har xil to„xtalishlardan kеyin ma'lumotlarni qayta tiklaydi;
-MBBT bir nеcha foydaloanuvchilarning parallеl ishlashini ta'minlaydi.
-MBBT funktsiyalari tarkibiga yanada aniqroq qilib quyidagilar qabul qilingan:
-Tashqi xotirada bеvosita ma'lumotlarni boshqarish.
Bu funktsiya MBga bеvosita kiruvchi ma'lumotlarni saqlash uchun kеrakli
strukturani ta'minlab tashqi xotiraga qo„shadi. MBBT ishlatishda mavjud fayl tizimi
imkoniyatlari aktiv ravishda ishlatiladi. Rivojlantirilgan MBBTda foydalanuvchi
istalgan holda MBBT fayl tizimini ishlatayapdimi bu haqda bilishi shart emas, va agar
ishlatsa, u holda fayllar tashkil qilingan bo„ladi. Xususiy holda MBga bеrkitilgan
ob'еktlarni MBBT quvvatlaydi.-Tezkor xotirani bufеr bilan boshqarish
MBBT odatda ancha katta hajmdagi MB bilan ish yuritadi. Bu hajm odatda tеzkor
xotiraning mumkin bo„lgan hajmidan yеtarli darajada katta bo„ladi. Ma'lumki,
agar ma'lumotlarning biror elеmеntiga murojaat qilish kеrak bo„lsa tashqi xotira
bilan aloqa o„rnatiladi, lеkin barcha tizim tashqi xotira qurilmasi tеzligida ishlaydi.
Bu tеzlikni oshirishning amaliy yagona usulilaridan biri bu opеrativ xotiraga
ma'lumotlarni bufеrizatsiya qilishdir.-Tranzaktsiya bilan boshqarish
Tranzaktsiya – bu qaralayotgan MBBT MB ustida kеtma-kеt opеratsiyalarni
bajararishidir, ya'ni ma'lumotlar bilan monipulyatsiya qilib kеtma-kеt opеratsiyalar
yordamida MBBTga ta'sir etishdir. Tranzaktsiya ma'lumotlar bazasini bir butun
holatdan ikkinchi bir butun holatga o„tkazadi, yoki agar ma'lum sababga ko„ra
tranzaktsiyaning biror holati bajarilmaydigan bo„lsa yoki tizimda biror xatolik
yuz bеrsa, ma'lumotlar bazasi boshlang‟ich holatiga qaytadi. MBning mantiqiy
butunligini quvvatlash uchun tranzaktsiya tushunchasi kеrak.
Jurnalizatsiya,MBBT ga bo‘lgan asosiy talablardan biri bu tashqi xotirada
ma'lumotlarning ishonchli saqlanishidir. Ma'lumotlarning ishonchli saqlanishi
dеganda har qanday apparatli yoki dasturli to„tab qolishdan (sboydan) kеyin
MBBT MBning oxirgi holatini qayta tiklashi tushuniladi. Odatda apparatli to„xtab
qolish holati ikki xil bo„ladi: еngil to„xtab qolish, ya'ni bunda kompyutеr ishlashi
kutilmaganda to„xtashi (masalan, elеktr toki manbaining o„chishi), ikkinchisi
qattiq to„xtab qolish, bu tashqi xotirada ma'lumotlarning yo„qolib kеtishi bilan
harakterlanadi.Dasturli to‘xtab qolishlarga quyidagilarni kеltirishi mumkin:
MBBTning to„satdanbuzilishi bilan ishni tugatishi (dastur xatosi bo„yicha yoki
qaysidir apparatning to„xtab qolishi natijasida) yoki foydalanuvchi dasturining
avariya bilan tugallanishi bo„lib natijada ayrim tranzaktsiyalar tugallanmasdan
qoladi. Har qanday holda ham MB qayta tiklash uchun qo„shimcha ma'lumotlarni
joylashtirish kеrak. Boshqacha qilib aytganda MB da ma'lumotlarning butunligini
saqlash uchun saqlanadigan ma'lumotlarning to‘liqligi talab qilinadi.
Ma'lumotlarning ishlatilayotgan qismi qayta tiklanishi uchun alohida ishonchli
saqlanishi lozim. Bunda to‘iq ma'lumotlarni quvatlash uchun kеng tarqalgan
usullardan biri MB ning o‘zgartirish jurnalini olib borish usuli ishlatiladi.Jurnal –
MBning asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi va va u barcha rivojdagiMBBT da “jurnal
zapisi utvеrjdеniy” (pratakol Write Ahead Log - WAL ) dеbnomlanadi.Qattiq
to‘xtab qolishdan kеyin MBni qayta tiklash uchun jurnal va MBning arxiv nusxasi
ishlatiladi. Arxiv nusxa - bu MBning to„liq nusxasi bo„lib, jurnalni to„ldirish
momеntidan boshlanadi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA

Inoyatov U., Ahmedov S. Iqtiosdiyot va tadbirkorlik. T.,
«O‘qituvchi»,2004.
2008.
4-ILOVA

Mavzu № 4. Raqamli axborotlarni saqlashni strukturalash
mustahkamlash, chuqurlashtirish raqamli axborotlarni saqlashni
strukturalash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
turlari moslama qo‘yiladigan talablar
va ashyo.
5-ILOVA
Axborotlarni arxivlash ko‘rsating

Qattiq disklar va ular bilan ishlash
Ma'lumotlar bazasi haqida
6-ILOVA
Uyga vazifa

tayyorlanib kelish
№5.Mavzu: Internet xizmatlaridan foydalanish, ma’lumotlarni izlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Internet xizmatlari
2. Internetning dasturiy ta`minoti
3. Internet manzillari va domenlari
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Internet xizmatlaridan foydalanish,

ma’lumotlarni izlash to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish
(mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar internet xizmatlaridan
foydalanish, ma’lumotlarni izlashdagi


1. Internet xizmatlaridan foydalanish, 1. Internet xizmatlaridan foydalanish
2. Ma’lumotlarni izlashni amalga bajarish

oshirish 2. Ma’lumotlarni izlahni amalga
3. Internetda manzillar bilan ishlash oshirish
3. Internetda manzillarni izla topish
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ Ko‘rsatish/ video usul/

baxs/ aqliy xujum ta’limiy o‘yin/ pinbord
O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, juftlikda, yakka tartibda

Qaytar aloqaning usul va Savol-javob, test, misolva mashqlar,
vositalari

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Internet xizmatlaridan foydalanish, ma’lumotlarni izlash
Reja.
Internet xizmatlari
Internetning dasturiy ta`minoti
Internet manzillari va domenlari
Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart minimal internet

protokoli (I) orqali maʼlumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon
va omma uchun ochiq toʻplamidir. Bu maʼlumotlarning asosiy tashuvchi
protokoli TCP/IP dir. TCP/IP oʻzaro bogʻliq protokollar yigʻindisi boʻlib,
internetda maʼlumot tarqalishida asosiy oʻrin egallaydi. Internet tarmogʻini
minglab kademik, davlat, tijorat va xonadon tarmoqlari tashkil etadi. Internet
elektron pochta, chat hamda oʻzaro bogʻlangan sahifalar va boshqa Butunjahon
oʻrgimchak toʻri servislaridan tashkil topadi.
Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro
bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va
makondan qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro
hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar
tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda
isteʼmolchilarga maʼlumotni saqlash, eʼlon qilish, joʻnatish, qabul qilish, izlash va
maʼlum boʻlgan barcha variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika,
musiqa tarzida va b. koʻrinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.
Internet tizimi 20-asr. 60-yillarida paydo boʻldi. Oʻsha paytlarda Amerika
mudofaa departamenti tashabbusi bilan kompyuterlar telefon tarmoqlariga ulana
boshladi. Dastlab, bunday faoliyat takomillashtirilgan loyihalar agentligi (AKRA)
tadqiqotlari doirasida olib borildi. Bu tadqiqotlar sovuq urush avj olgan davrga
toʻgʻri keldi. AQSH mudofaa departamenti urush boʻlib qolgan taqdirda oddiy
kommunikatsiya vositalari ishdan chiqqudek boʻlsa, oʻrniga Yangi qoʻshimcha
kommunikatsiya vositalarini izlash bilan faol shugʻullandi. 60-yillar oxiri va 70-
yillarda Internet tarmogʻi uncha keng rivojlanmadi. Dastlabki oʻn yillik xalqaro
tarmoq, asosan, harbiylar va yirik olimlarning shaxsiy elektron liniyalari faoliyati
doirasi bilan cheklandi. Internetning beqiyos rivojlanish surʼati davlat, taʼlim,
akademik va ijtimoiy tuzilmalarning oʻziga xos umumiy moliyaviy va intellektual
ulushiga bogʻliq boʻldi.20-asr 70-yillarida turli tarqoq kompyuterlar tarmoqlari
orasida informatsiyani uzatish va almashinish qoidalari tizimi ishlab chiqildi.
Bular oʻzaro hamkorlikka doir qaydnomalar – Internetworking protocols (IP)
boʻlib, global tarmoqni takomillashtirish uchun qulay muhit yaratdi. IP oʻrnatgan
tartibga koʻra, har qanday alohida tarmoq informatsiyani koʻp tarmoqlar orqali
"birinchi punktdan to oxirgi punktgacha" yetib borishini nazorat qilishi lozim.
Shuning uchun Internet negizini tashkil qiladigan qaydnomalar tizimi, xususan,
TransmissionControlProtocol (TCP), File Transfer Protocol (FTP) ichida IP
muhim qaydnomalardan biri hisoblanadi.
Internet, avvalambor, uning foydalanuvchilariga axborot xizmati ko‘rsatish
uchun yaratilgandir. Umuman olganda, internet xizmat turlari nihoyatda ko‘p va
xilma-xil bo‘lib (Yangi xizmat turlari kun sayin paydo bo‘lib, ba'zilari
yo‘qolmoqda), ularni.quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
WWW – elektron.sahifa.xizmati;
elektronpochta xizmati;
telekonferensiya(Usenet);
fayllarni uzatish (FTP);
DNS- tarmoq.hududlariga.nom beris.xizmati;
Telnet.xizmati;
IRC – xizmati.yoki.Chat.konferesiya;
Ma'lumotlarni izlash.xizmati.
Telnet–uzoqda turib tarmoqdagi istagan kompyuterni boshqarish rejimi, ya’ni
abonentga tarmoqdagi xohlagan EHM da xuddi o‘ziniki kabi, ishlash imkonini
beradiFTP(FileTragsftrProtocol)abonentgatarmoqdagi istagankompyuterda
matnli va ikkilik fayllar bilan o‘zaro muloqot qilishga sharoit yaratib beruvchi
fayllar uzatish protokoli.Uzoqdagi kompyuter fayllari shaxsiy kompyuterga
nusxalashgandan keyingina unda ishlash uchun (o‘qish, ishlov berish va b.k)
kirish imkoniyati beriladi. Fayllarni bir joydan ikkinchi joyga uzatish WW
yordamida amalga oshirilgan taqdirda ham FTPsistemasi o‘zining tezkorligi va
foydalanishdagi oddiyligi tufayli ommaviy xizma turi bo‘lib qolmoqda.
−Usenet(UsenetWew.sqroupe)tarmoq.Yangiliklari.va.tarmoqdagi.elektron
elonlar doskasini olish. Bu sistema ma’lum bir mavzu bo‘yicha guruhlarga
bo‘lingan.hujjat (maqola)lar yigindisi sanaladi. Foydanaluvchi o‘zini qiziqtirgan
mavzuni ko‘rsatib mos hujjatlar bilan tanishib chiqishi va o‘zinikini yaratishi
mumkin.
−Yangi xujatlar guruhining barcha a’zolariga yoki konkret avtorlarga
yuborilishi mumkin.
Elektron pochta (E-mail) - eng ko‘p tarqalgan internet xizmati bo‘lib,
istagan.tarmoq abonentini pochta xabarlari bilan o‘zaro muloqotda bo‘lib
turishini taminlaydi. Elektron pochtaning harakterli xususiyatlari shuki, xabar
adresatga bir necha minut davomida yetib boradi.
Bunda masofa xech qanday rol o‘ynamaydi. Odatiy xatlar esa, oluvchiga bir
necha
kun hattoki, haftadan keyin yetib borishi mumkin.
−Whais-internetning adres kitobi. Uning yordami bilan abonet o‘zoqdagi
kompyuterga va foydalanuvchilarga tegishli axborotlarni olishi mumkin.
−Yuqorida keltirilgan tarmoqdagi abonentlararo axborot almashuvi
xizmatlaridan tashqari, internet ba’zi bir o‘ziga xos xizmat turlarini ham taqdim
qilishi mumkin, masalan:
−Faks-servis-tarmoq faks serviridan foydalanib, foydalanuvchiga faksimal
aloqa orqali xabarlar jo‘natish imkonini beradi.
Elektron tarjimon–o‘ziga yuborilgan matnni bir tildan ikkinchi tilga tarjima
qilib.beradi.
−Bunda elektron tarjimonga murojaat etish elektron pochta orqali amalga
oshiriladi.
−Shlyuzlar-abonentga TCP/IP protokollari bilan ishlamaydigan tarmoqda
xabarlarni jo‘natish imkonini beradi. Ikkinchi darajali xizmatlarga, ayniqsa
axborotlarni qidirish va tarmoq ma’lumotlar bazasi informasion zaxiralardan
foydalanish sistemalariga quyidagilar kiradi:
−Gopher-kalit so‘z va jumlalar bo‘yicha axborotlarni topishga yordam
beruvchi Internet tarmog‘idagi eng ko‘p tarqalgan axborot qidiruv vositasi.
Copher-servirida axborotlarni ko‘rib chiqish xuddi windows ilovasidagi menyu
yoki fayl sistemasi katalogi (papka)ning «daraxti» kabi ko‘rinishdagi menyu
yordami bilan tashkil qilinadi. Yuqori darajali menyu yirik mavzu nomlaridan
tashkil topgan, masalan: iqtisodiyot, madaniyat, medisina, sport.
Keyingi daraja menyulari tanlab olingan oldingi daraja menyu elementlarini
bo‘laklar (detallar) ajratadi. Daraxt bo‘yicha pastga siljitishning oxirgi punkti
hujjat hisoblanadi, xuddi katalog daraxtining oxirgi elementi (fayl) kabi.
−WAIS-Copherga nisbatan yana kuchliroq axborot qidiruv vositasi. U kalit
so‘zlar qidiruvini barcha matnli hujjatlarda amalga oshiradi. Rasmiy talablar
WAISda ixchamlashgan ingliz tilida yuboriladi.
Bu.logikaal.gebrasitiliga.qaraganda.ancha.yengil hisoblanadi. Shuning uchun
WAIS noprofessional foydalanuvchilar e’tiborini o‘ziga ko‘proq jalb etadi.
Internetda eng ommabop va bir me’yorda rivojlangan xizmat turlaridan biri
WorldWideWeb(WWW)dir. U tadqiqot axborotlari almashuvi uchun ilgaridan
o‘ylab topilgan. Hozir esa, ko‘pchilik odamlar kundalik hayotining bir qismiga
aylanib qoldi.
WWW-bu yer sharining istagan nuqtasida saqlanishi mumkin bo‘lgan
butunlay boshqa sayt yoki kompyuterdagi matnning xohlagan boshqa joyiga
havola qilinadigan belgilash so‘zlari (buyruqlari) o‘rnatilgan global giper matn
sistemasi.Giper matn g‘oyasining mazmuni shundaki, tarmoqdagi informasion
zaxiralarga gipermatn modelini yaratishdagi relyasion yondashishdan foydalanish
va uni maksimal oddiy usul bilan bajarish. Bu g‘oyani amalga oshirishda to‘rtta
asosiy vosita ishlab chiqilgan:
–HTML hujjatlarning gipermatn belgilash tili
–URL(Universal Resource Locator) manzillashning unvercal usuli.
–HTTP gipermatn axborotlari bilan almashish
protokoli. (HTTP–Hyper Text TransferProtocol).
–SSI (Common Getaway Interface) shlyuzlarining universal interfeysi
Bu vositalarkitobning navbatdagi bo‘limlarida ko‘rib chiqiladi.Kelajakda
internet xizmatlari taqdim qilishi tizimida sifatli evolyusiono‘zgarishlar bo‘ladi.
Ular asosan, odamlar va jamiyatning extiyojlarini har tomonlama qondirishga
qaratilgan bo‘ladi. Kelajakda.internet.xizmatlari.xuddi instrument (asbob) kabi
faol xizmat qiladi. Qarorlar qabul qilish va o‘qitishni tashkil etish, odamlar
o‘rtasidagi muloqot va hamkorlik, XXI asr telefoni, marketing, biznes, dam
olishva boshqalar.
Barcha xizmatdagi foydalanuvchilarni qiziqtiradigan jihatalar tezkorlik; arzon
global aloqa; muloqot va axborot almashuvidagi qulaylik; kira olinadigan dasturlar,
ajoyib tarmoq.zaxiralari.va.boshqalar.Ular.global.tarmoqni.o‘zlarining.xususiy
intellectual.imkoniyatlariga.qo‘shimchadek.qaraydilar. Hozirgi vaqtda axborot
asri.boshlanajagi,unga.bo‘ladigan.talab.va.talabgorlar.sonining.to‘xtovsiz.oshib.b
orajagini.hamma.anglamoqda.Tabiiyki.ishonchliva operativ axborotsiz vaqt bilan
baravar qadam tashlab bo‘lmaydi, inson faoliyatining.xohlagan soxasida
qo‘yilgan maqsadga erishib bo‘lmaydi.Shuning uchun barchamiz har xil internet
xizmatlaridan potensial foydalanuvchi bo‘lib boramiz.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi

3-ILOVA
Inoyatov U., Ahmedov S. Iqtiosdiyot va tadbirkorlik. T., «O‘qituvchi»,2004.
2008.
4-ILOVA
Amaliyot nomi: Raqamli axborotlarni nashr qilish texnologiyasi Mavzu № 5.
Internet xizmatlaridan foydalanish, ma’lumotlarni izlash Amaliy mashg‘ulotning
maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish
internet xizmatlaridan foydalanish, ma’lumotlarni izlash ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Asbob
Faoliyat uskuna, Ish bajarishda
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
Internet bu yagona standart
Lokal asosida faoliyat ko‘rsatuvchi
jahon global kompyuter
tarmoq,
tarmog‘idir. Uning
kompyuter,
Internet nomi ikki xil talqin qilinadi,
vodeoproyekt
tushunchasi yahni “International
or, ekran,
Network” – xalqaro tarmoq
internet
va “Interconnected
tarmog‘i
networks” «tarmoqlararo»
degan ma’noni anglatadi
Lokal tarmoq, Internet tarmog‘ining asosiy
kompyuter, Yacheykalari (qismlari) bu
Global vodeo shaxsiy kompyuterlar va
tarmoq proyektor, ularni o‘zaro bog‘lovchi
tushunchasi ekran, lokal tarmoqlardir. Internet
internet tarmog‘i – bu global tarmoq
tarmog‘i vakili hisoblanadi.
Internet tarmog‘iga oddiy
Lokal tarmoq, telefon tarmoqlari orqali
Telefon kompyuter, standart modem qurilmalari
liniyasi vodeo yordamida ulanish mumkin.
orqali proyektor, Telefon liniyasi orqali
internetga ekran, Internetga ulanishda modem
ulanish internet qurilmasidan tashqari axsus
tarmog‘i dasturdan (protokol) ham
foydalaniladi
Modem modulyator
demodulyator so‘zlarining
Lokal Qisqartmasi hisoblanadi.
Ushbu qurilmaning asosiy
tarmoq,
vazifasi kompyuterdan
Modem kompyuter,
olingan raqamli signalni
tushunchasi vodeo
uzatish uchun analog
va uning proyektor,
shakliga aylantirish va qabul
vazifasi ekran,
qilingan signalni analog
internet
shakldan raqamli shaklga
tarmog‘i
qaytarish hamda aloqa
kanallari bo‘ylab uzatishdan
iborat
Ekranlangan (shielded pair,
Internet STR) va ekranlanmagan
Tarmoq qurilmasining (unshilded pair, UTR) Larga
kabellari texnik bo‘lingan to‘qilgan o‘ralgan)
resurslari juft simlar asosidagi
kabellar; • koaksial (coaxial
cable);• Optotolali (fiber
optic)
10BASE5: Маks, uzunligi
Internetga Internet m=500; Boshlangich
qurilmasining segment: 11.8; 55,0; Oraliq
ulanish
texnik segment: 46,5 89,8; Oxirgi
turlari
resurslari segment tm: 169.5; 212.8;
Metr uzunlikdagi ushlanish
5-ILOVA
Intenet so‘zining ma’nosi va vazifalari.

Internet tizizmining paydo bo‘lishi.
Giper matn g‘oyasi
6-ILOVA
Uyga vazifa

tayyorlanib kelish
№6.Mavzu: Google.com platformasida ro‘yxatdan o‘tish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Ro‘yxatdan o‘tish va kirish
2. Google orqali kirish
3. Parolni tiklash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Google.com platformasida ro‘yxatdan o‘tish

O‘qitish natijasi O‘quvchilar Google.com

platformasida ro‘yxatdan o‘tishdagi

1. Google.com platformasida 1. Google.com platformasida
ro‘yxatdan o‘tkazish ro‘yxatdan o‘tishni amalga oshirish

2. Undan foydalanishni ko‘rsatish 2. Ma’lumotlar almashinishni amalga
3. Google.com platformasini foydali oshirish
tomonlarini ko‘rsatish 3. Playmarket ochishni o‘rganish
O‘qitish metodlari Ko‘rsatma berish/ namoyish. Ko‘rsatish/

video usul/mashq/ pinbord
O‘qitish vositalari Matnlar, slaydlar, proektor, kompyuter
O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, guruhli, yakka tartibda

Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov,bajarilgan o‘quv
O‘quv mashg‘ulotining texnologik xaritasi

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim
Mashg‘ulot yakuni: Baholari bilan

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Google.com platformasida ro‘yxatdan o‘tish
Reja.
Ro‘yxatdan o‘tish va kirish

Google orqali kirish
Parolni tiklash
Ro‘yxatdan o‘tish va kirish
Ro‘yxatdan o‘tish uchun asosiy sahifaning o‘ng yuqori burchagidagi

«Ro‘yxatdan o‘tish» tugmasini bosing yoki «Sahifalar» menyusidagi
«Dashboardga Kirish» sahifasiga o‘ting.
«Ro‘yxatdan o‘tish» tugmasi bosilgandan so‘ng chiqqan oynadagi maydonlarni

to‘ldiring:
1 – Ismingizni yozing
2 – Saytda ko‘rinadigan foydalanuvchi nomingizni yozing. Masalan, ismingiz
Toshmat bo‘lsa, ToshmatDev deb yozishingiz mumkin. Muhim: mana shu nom
orqali saytga kirasiz va buni keyinchalik o‘zgartira olmaysiz.
3 – Elektron pochatingizni yozing. Bizda ishlatiladigan ommaviy pochta turlari:
gmail.com va mail.ru
4 – Qiyinroq parol o‘ylab toping.
5 – Hammasini to‘ldirib bo‘lgach, «Ro‘yxatdan o‘tish» tugmasini bosing.
Yuqoridagi kabi hamma maydonlarni to‘ldirib, «ro‘yxatdan o‘tish» tugmasini

bosasiz va ozgina kutasiz.Muhim: sabrsizlik bilan 2-3 marta bosish, ro‘yxatdan
o‘tishda muammo keltirib chiqarishi mumkin.
Biroz kutib turgacha, «Registration successful, you can login now» yozuvi
chiqqan bo‘lsa, siz ro‘yxatdan muvoffaqiyatli o‘tgan bo‘lasiz.Saytga kirish uchun
«Registration successfull, you can login now» yozuvi yuqorisdagi «Kirish»
tugmasini bosingKirish uchun ro‘yxatdan o‘tishda ishlatgan FOYDALANUVCHI
NOMI’ni va PAROL’ni kiriting va «Hoziroq kirish» tugmasini bosing. «Eslab
qolish»ni belgisi qo‘yilsa, keyingi gal parolni qayta kiritish shart bo‘lmaydi. Buni
tavsiya qilamiz.Muvoffaqiyatli saytga kirganingizdan so‘ng, yuqori o‘ng
burchakda doira paydo bo‘ladi. Unga bosganingizdan so‘ng, huddi shunga
o‘xshash oyna ochiladi. Profilingiz boshqaruv paneliga kirish uchun «Boshqaruv
paneli» menyusini tanlang.
Boshqaruv panelida esa siz ro‘yxatdan o‘tgan kurslaringiz, xaridlaringiz,
tugatgan kurslaringiz, yozgan izohlaringiz va hozirda o‘qiyotgan kurslaringizni
ko‘rishingiz mumkin.
Google orqali kirish
Asosiy sahifadagi «Kirish» tugmasi bosilgandan so‘ng, mana shunday oyna

ochiladi. Google orqali login va parolsiz kirish uchun «Sign in with
Google» tugmasini bosing
Huddi shunday Yangi oyna ochiladi va ixtiyoringizdagi emaillar ro‘yxati paydo
bo‘ladi. O‘zingizga mos emailni tanlang va uni bosing. Biroz kuting va saytdagi
profilingizga kirasiz.
Parolni tiklash
Hozirda hosting bilan bog‘liq muammolar tufayli saytdagi avtomatik parolni
tiklash funksiyasi ishlamayapti. Agar parolingiz esdan chiqqan bo‘lsa:
Google orqali kirish. Google orqali kirganingizda sizdan hech qanday parol
talab qilinmaydi va vaqtingizni tejaydi.
Birinchi variant – Google orqali kira olmagan bo‘lsangiz, telegramdagi

@mohirdev_bot ga yozing. Yangi parol sizga jo‘natiladi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
Хоdiеv B.Yu., Qоsimоvа M.S., Sаmаdоv А.N. Kichik biznеs vа хususiy

tаdbirkоrlik. – T.: TDIU, 2010. .
Хudоyqulоv S. Sоliq tizimi. O‘quv qo‘llаnmа. –T.: “ILM ZIYO”,2013.
Аyzеksоn Uоltеr. Stiv Jоbs [Mаtn] / U. Аyzеksоn. – Tоshkеnt: «Ofset-
print» MCHJ, «Nihol» nаshriyoti, 2019.
4-ILOVA
Mavzu № 6. Google.com platformasida ro‘yxatdan o‘tish
mustahkamlash, chuqurlashtirish google.com platformasida ro‘yxatdan o‘tish
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Google.com asoschisi haqida

Ro‘yxatdan o‘tish ketma-ketligi
Ro‘yxatdan o‘ta olmaslik holatlari bo‘lganda
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№7.Mavzu: Intagramda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir qilish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Instagramda ro‘yxatdan o‘tish
2. Elektron pochta orqali boshqarish
3. Instagramda fotosurat qo‘yish.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Intagramda ro‘yxatdan o‘tish va

tahrir qilish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish
(mustahkamlash).
O‘quvchilar Intagramda ro‘yxatdan
O‘qitish natijasi o‘tish va tahrir qilish
kompetensiyalariga ega bo‘ladi.
1. Intagramda ro‘yxatdan o‘tishni 1. Intagramda ro‘yxatdan o‘tishni
ko‘rsatish bajarish
2. Undagi ma’lumotlarn tahrir qilish 2. Undagi ma’lumotlarn tahrir
3. Kuzatuvchilarni ko‘paytirish qilishni amalga oshirish
3. Kuzatuvchilarini ko‘paytirish
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ko‘rsatma berish/

ko‘rsatish/ video usul/ aqliy xujum ta’limiy
o‘yin
O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, guruhli, juftlikda

Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov, savol-javob, test, misol va
vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Intagramda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir qilish
Reja.
Instagramda ro‘yxatdan o‘tish

Elektron pochta orqali boshqarish
Instagramda fotosurat qo‘yish
Ilovaning birinchi ishga tushirilishida bizga

xizmatga kirish usulini tanlash taklif qilinadi. Agar
sizda ijtimoiy hisobingiz bo‘lsa Facebook
tarmoqlari, siz undan mos keladigan elementni
tanlab Instagram -ga kirishingiz mumkin asosiy
shakli Kirish. Agar sizda Facebook hisob
qaydnomasi bo‘lmasa yoki undan
foydalanmasangiz, biz standart usuldan - elektron
pochta hisobingiz yoki telefon raqamingizdan
foydalanishni tavsiya qilamiz. Sizga yoqqan
elementni bosing. Aytaylik, siz birinchi variantni
tanladingiz. Facebookda akkauntga ulangan holda
Instagramda qanday ro‘yxatdan o‘tish mumkin, quyida o‘qing. Shunday qilib,
davom etamiz.
Biz ikkita tasdiqlash usullaridan birini tanlaymiz - telefon raqami yoki elektron
pochta qutisi orqali. Biz oxirgi variantni afzal ko‘ramiz, chunki bizga ishonchliroq
ko‘rinadi, chunki telefon raqami yo‘qolishi yoki o‘zgartirilishi mumkin va siz
elektron pochta qutingizga istalgan vaqtda kirishingiz mumkin. Taklif qilingan
maydonga elektron pochta qutisi nomini kiriting va "Keyingi" tugmasini bosing.
Keyingi shaklda Instagram-ga kirish uchun

ishlatiladigan ismingiz, familiYangiz va hisobingiz
uchun Yangi ixtiro qilingan parolni kiriting.
Hammasi tayyor bo‘lgach, yana "Keyingi"
tugmasini bosing.
Oxirgi qadam - foydalanuvchi nomi bilan
kelish. Bu har qanday ibora yoki bir nechta so‘z
bo‘lishi mumkin, xayolingizga nima keladi. Odatiy
bo‘lib, Instagram sizning pochta qutingiz nomiga
qarab sizga ism taklif qiladi, lekin siz xohlagan
boshqa ismdan foydalanishingiz mumkin. Bu nom
ostida boshqa foydalanuvchilar sizni Internetda
ko‘rishadi. Ism ixtiro qilinganda yana "Keyingi"
tugmasini bosing.
Deyarli hamma narsa tayyor. Biz uchun qolgani - ijtimoiy tarmoqlardan taklif
qilingan do‘stlarni topish. Birinchi tarmoq - VKontakte. Biz sizning VK-
hisobingizga kiramiz va do‘stlaringizga qo‘shilgan do‘stlarni belgilaymiz. Agar biz
buni xohlamasak, "O‘tkazib yuborish" variantini tanlaymiz.
Biz Yangilanishlarga obuna bo‘lishni

istagan foydalanuvchilarni tanlaymiz va davom etamiz.Keyingi variant - manzillar
kitobi va telefondagi kontaktlar ro‘yxati bo‘yicha do‘stlarni qidirish. Keyingi
formadagi "Kontaktlarni qidirish" bandini tanlab, biz kontaktlarni topamiz va
ularning Yangilanishlariga obuna bo‘lamiz.
Biz "Ruxsat berish" bandini belgilab, "Instagram" ilovasiga smartfonning
manzillar kitobiga kirishga ruxsat beramiz.
Endi biz sizning kontaktingizga kiritilgan barcha kontaktlarning ro‘yxatini
ko‘ramiz manzillar kitobi... Kontakt nomining o‘ng tomonidagi "Obuna bo‘lish"

tugmasini bosish orqali biz obunalarga qo‘shmoqchi bo‘lganlarni tanlaymiz.
Kontaktlar tanlanganida, "Keyingi" variantini belgilang.
Agar siz telefon raqamidan

foydalanmoqchi bo‘lsangiz, Instagram -da qanday ro‘yxatdan o‘tish kerak? Dastlabki
shaklda ushbu variantni belgilang, raqamingizni kiriting va "Keyingi" tugmasini
bosing.
Ko‘p o‘tmay, siz ko‘rsatgan raqamga olti xonali xavfsizlik kodi bilan SMS
yuboriladi. Siz uni olganingizda, telefon raqamingizni tasdiqlash uchun uni keyingi
shaklning tegishli maydoniga kiriting. Shundan so‘ng, yana "Keyingi" ni bosing.
Keyinchalik, ro‘yxatga olish tartibi yuqorida

aytib o‘tilganini to‘liq takrorlaydi, shuning uchun
biz uni boshqa ta'riflamaymiz.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA

4-ILOVA
Mavzu № 7. Intagramda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir qilish
mustahkamlash, chuqurlashtirish intagramda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir
qilish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Instagramni o‘rnatish va profil yaratish
Instagramda rasm va video yuklash
Kuzatuvchilar sonini ko‘ytirish
6-ILOVA
Uyga vazifa
O‘tilgan mavzudagi ma’lumotlarni takrorlab tezkor savol-javobga tayyorlanib
kelish
№8.Mavzu: Facebookda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir qilish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Facebookni kelib chiqishi
2. Facebookda ro‘yxatdan o‘tish
3. Facebookni afzalliklari
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Facebookda ro‘yxatdan o‘tish

va tahrir qilish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish
(mustahkamlash).
O‘quvchilar facebookda ro‘yxatdan
O‘qitish natijasi o‘tish va tahrir qilish
1. Facebookda ro‘yxatdan o‘tishni 1. Facebookdaro‘yxatdan o‘tishni
ko‘rsatish bajarish
2. Undagi ma’lumotlarn tahrir qilish 2. Undagi ma’lumotlarn tahrir
3. Facebookda do‘stlarni taklif qilish qilishni amalga oshirish
3. Facebookda do‘stlarni taklif qilish
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ Ko‘rsatish/ video usul/

O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka tartibda

Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov,savol-javob,test,misol va
vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Facebookda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir qilish
Reja.
Facebookni kelib chiqishi

Facebookda ro‘yxatdan o‘tish
Facebookni afzalliklari
Facebook platformasi Facebook ijtimoiy tarmogʻi xizmati uchinchi tomon

ishlab chiqaruvchilari uchun Facebookdagi maʼlumotlarga kirish imkonini beruvchi
oʻz ilovalari va xizmatlarini yaratish uchun taqdim etiladigan xizmatlar, vositalar va
mahsulotlar toʻplamidir.
Joriy Facebook platformasi 2010-yilda ishga tushirilgan. Platforma ishlab
chiquvchilarga shaxsiy munosabatlarning ochiq " ijtimoiy grafigi " va qoʻshiqlar,
joylar va Facebook sahifalari kabi boshqa narsalar bilan integratsiya qilish imkonini
beruvchi dasturiy interfeyslar va vositalar toʻplamini taklif etadi.
2007yildanboshlabFacebook Apple, Amazon,BlackBerry, Microsoft va Samsung ka
mida 60 ta, telefon ishlab chiqaruvch kompaniyalar bilan maʼlumotlar almashish
boʻyicha hamkorlikni yoʻlga qoʻydi. Ushbu ishlab chiqaruvchilarga Facebook
foydalanuvchisi maʼlumotlari foydalanuvchilarning roziligisiz taqdim etilgan .
Hamkorliklarning aksariyati 2018-yilda, hamkorliklar haqida birinchi marta
ommaga eʼlon qilingan paytda saqlanib qolgan.
Graph API Facebook platformasining asosi hisoblanadi va ishlab chiquvchilarga
Facebookdagi barcha maʼlumotlani o‘qish va yozish imkonini beradi. Graph API
Facebook ijtimoiy grafigining sodda va davomli koʻrinishini taqdim etadi, u
grafikdagi obʼyektlarni (masalan, odamlar, fotosuratlar, voqealar va sahifalar) va
ular oʻrtasidagi aloqalarni (masalan, doʻstlar munosabatlari, umumiy kontent va
fotosurat teglari) bir xilda aks ettirishga dasturlagan. Uning bu xususiyati facebook
platformasining yutuq tomonidir.
Facebook Connect, OpenID kabi Facebook orqali tizimga kirish deb ham
ataladi, bu Facebook autentifikatsiya API toʻplami boʻlib, ishlab chiquvchilar oʻz
foydalanuvchilariga bunday foydalanuvchilarning Facebook doʻstlari (Facebook
tarmogʻida va undan tashqarida) bilan bogʻlanishi va baham koʻrishiga yordam
berish va faollikni oshirish uchun foydalanishi mumkin. Shu tarzda foydalanilganda,
Facebook aʼzolari oʻzlarining Facebook identifikatorlari bilan uchinchi tomon veb-
saytlari, ilovalari, mobil qurilmalari va oʻyin tizimlariga kirishlari mumkin va
tizimga kirganlarida ushbu media orqali doʻstlari bilan bogʻlanishi va Facebook
profiliga maʼlumot va Yangilanishlarni joylashtirishi mumkin.
Dastlab Facebookning ishlab chiquvchilari konferentsiyasida, F8, 2008-yil
iyulda taqdim etilgan, 2008-yil dekabr oyida esa Facebook bilan tizimga kirish
umumiy foydalanish mumkin boʻldi . The New York Times gazetasi maqolasiga
koʻra, „Baʼzilar xizmatlar Silikon vodiysidagi hayratlanarli Yangi fikrlashning
vakili deb aytishadi. Internet kompaniyalari (jumladan, Facebook, Google, MySpace
va Twitter) foydalanuvchilari haqidagi maʼlumotlarni yigʻishga urinish oʻrniga, bu
maʼlumotlarning hech boʻlmaganda bir qismini baham koʻradi, shunda odamlar turli
saytlarga bir xil identifikatsiya maʼlumotlarini qayta-qayta kiritishlari shart emas.
Koʻpgina Facebook ilovalarini ishlab chiquvchilari virusli ilovalar yaratishga
harakat qilishdi. 2007-yil Stenford universiteti hatto kuz mavsumida darslar oʻtishni
ham taklifn qildi , Kompyuter fanlari (CS) 377W: „Facebookda Metrics va Learning
yordamida qiziqarli veb-ilovalarni yaratish“ deb nomlangan. Jamoa tomonidan
yaratilgan koʻplab ilovalar juda muvaffaqiyatli boʻldi va eng yaxshi Facebook
ilovalari qatoriga kirdi, ularning baʼzilari bir oy ichida 3,5 milliondan ortiq
foydalanuvchiga erishdi reytingiga erishdi.
2011-yilda The Guardian uchinchi tomon provayderi orqali kontentni nashr
etayotgan foydalanuvchilar, agar xizmatlari o‘chirilgan bo‘lsa, veb-joylashuvini
yo‘qotishi mumkinligidan xavotir bildirdi; va ochiq grafik, hatto oʻz nashriyot
kanallaridan foydalanadigan odamlar uchun ham Facebook ijtimoiy xizmatlariga
veb mavjudligini ulashga majbur qilishi mumkin. 2018-yil iyun oyida The New
York Times Facebook’ning qurilma ishlab chiqaruvchilari bilan hamkorligini tanqid
qilib, ushbu ishlab chiqaruvchilarda mavjud bo‘lgan maʼlumotlar „kompaniyaning
maxfiyligini himoya qilish va Federal Savdo Komissiyasi bilan 2011-yilda qabul
qilingan rozilik farmoniga muvofiqligi haqida xavotir uyg‘otadi“ deb yozgan edi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tiladigan o’quv O’tilgan Amaliyot Bahosi

amaliyotiga amaliyot davrida xulqi (ballar yig‘indisi)
tayyorgarligi va bo’yicha va darsga
texnika xavfsizligi amaliy ishlari faolligi
qoidalarini bilishi va yo’riqli uchun
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA

4-ILOVA
Mavzu № 8. Facebookda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir qilish
mustahkamlash, chuqurlashtirish facebookda ro‘yxatdan o‘tish va tahrir
qilish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
va ashyo.
5-ILOVA

Facebookni o‘rnatish usullari
Facebookda do‘stlar qo‘shish
Facebook tarixi
6-ILOVA
Uyga vazifa
O‘tilgan mavzudagi ma’lumotlarni takrorlab tezkor savol-javobga tayyorlanib
kelish
№9.Mavzu:Facebook va Intagramda profil xavfsizligini ta’minlash va boshqa
sozlovlarni amalga oshirish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Facebook va Intagramda asos solinishi
2. Facebook va Intagramda qilingan
xavfsizlilar
3. Facebook va Intagramda boshqa
sozlamalar
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Facebook va Intagramda profil xavfsizligini

ta’minlash va boshqa sozlovlarni amalga oshirish to‘g‘risidagi bilim
O‘quvchilar Facebook va Intagramda
O‘qitish natijasi profil xavfsizligini ta’minlash va
boshqa sozlovlarni amalga oshirish
1. Facebook va Intagramda profil 1. Facebookda profil xavfsizligini
xavfsizligini ta’minlash ta’minlash

2. Boshqa sozlovlarni amalga oshirish 2. Intagramda profil xavfsizligini
3. Asos solinishi haqidagi ta’minlash
ma’lumotlarni berish 3. Saytdagi sozlamalarni sozlash
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ ko‘rsatma berish/

ko‘rsatish/ video usul/ pinbord

Qaytar aloqaning usul va Savol-javob,test,misol va mashqlar,
vositalari bajarilgan o‘quv topshiriqlarni baholash

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Facebook va Intagramda profil xavfsizligini ta’minlash va boshqa
sozlovlarni amalga oshirish
Reja.
Facebook va Intagramda asos solinishi

Facebook va Intagramda qilingan xavfsizlilar
Facebook va Intagramda boshqa sozlamalar
2019 yilga solishtirganda kompaniya asoschisining xavfsizligini ta'minlash

xarajatlari 10 million dollarga oshgan.
O‘tgan yili Facebook kompaniyasi bosh direktori Mark Tsukerbergning

xavfsizligini ta'minlash uchun 23 million dollar sarflangan. Bu haqda The Verge
xabar berdi.Xabarda aytilishicha, Facebook har yili o‘tkazadigan tekshiruvlarda
"janob Tsukerbergga nisbatan tahdidlar aniqlangan"."U Facebook sinonimi
hisoblanadi va kompaniyamizga nisbatan salbiy munosabatlar to‘g‘ridan to‘g‘ri
Tsukerberg bilan bog‘liq", - deyiladi kompaniya tomonidan.O‘tgan yili Facebook
bosh direktorining xavfsizligini ta'minlash xarajatlari koronavirus pandemiyasi
sababli oshib ketgan.
Qayd etilishicha, Tsukerberg yiliga bir dollar maosh oladi va hech qanday
mukofot va moddiy rag‘batlantirishlar olmaydi.
Facebookni yaratish fikri Mark Zukerbergga Nyu-Hemshirdagi Philips Exeter
Academy maktabida oʻqib yurgan kezlarida keladi. Oʻsha vaqtlarda maktabda har
yili oʻquvchilarning rasmi va manzili qayd etilgan qoʻllanma chop etilardi. (Tom
maʼnoda „yuz kitobi“, „yuz sahifasi“, „face book“). Harvardga oʻqishga qabul
qilingan Zukerberg oliy taʼlim muassasasi maʼmuriyatiga analog tarmoq resursini
yaratish gʻoyasi bilan chiqadi. Biroq taʼlim muasassasi bu innovatsion gʻoyani baʼzi
sabablarga koʻra rad etdi. Zukerber 2003-yilning 28-oktabr kuni, Facemash internet
sahifasi uchun kod yozadi va unda Harvard universiteti kompyuter tarmogʻiga kirib
koʻchirib olingan, shaxsiy rasmlarni nashr qiladi. Facemashda 450 ta tashrif qayd
etiladi va tashrif buyuruvchilar Zukerberg tomonidan qoʻyilgan, ikkita rasmni bir
biriga qiyoslab, birini tanlash orqali 22 000 marta rasmni koʻrib chiqishadi. Sayt
qisqa muddat ichida ommalashib ketadi, biroq
Harvard maʼmuriyati tomonidan yopib qoʻyiladi. Zukerbergni esa maʼmuriyat
xavfsizlik qoidalarini buzishda, mualliflik huquqini poymol qilishda hamda
insonning shaxsiy hayotiga daxl qilganlikda ayblab, oʻqishdan haydashga qaror
qiladi. Keyinchalik esa ayblov bekor qilinadi. Zukerber ilk loyihasidayoq
hammaning diqqat markaziga tushib qoladi. Facemashda boʻlib oʻtgan loyihani
muhokama qilish maqsadida, oʻzining guruhdoshlariga alohida sayt yaratadi.
Keyingi semestrdan boshlab, Zukerberg Yangi veb-sahifa uchun kod yoza boshlaydi.
Unga „Harvard Crimson“da Facemash muajorolari haqida yozilgan maqola ilhom
bagʻishladi. Va nihoyat 2004-yilning 4-fevralida Zukerberg Thefacebookni
www.thefacebook.com internet manzilida joylashtiradi. Gʻoya Facebook nomini
oladi, bu Markning eski maktab davridagi xotiralari bilan bogʻliqdir.Saytning
internetga joylashtirilganiga olti kun boʻlganda, Harvardning yuqori kurs talabalari
Kameron Uinklvoss, Tayler Uinklvoss va Divya Narendalar Zukerberg ustidan
universitetning „Harvard Crimson“ gazetasiga arz qilishadi. Arzdorlarning fikricha
Zukerberg ularga HarvardConnection.com deya nom olinishi kerak boʻlgan saytni
yaratishga koʻmak berishini aytgan, biroq Mark ularning maqsadlaridan oʻzining
saytini yaratish ustida foydalangan. Tergov ishlari boshlanib ketadi bu hatto,
Zukerbergni sudga tortilishigacha borib yetadi.Ijtimoiy tarmoqqa aʼzo boʻlish
Harvard talabalari uchun avvaliga cheklangan boʻlib, cheklov olingandan soʻng
undan universitetning yarmidan koʻp talabalari roʻyxatdan oʻtishadi. Tez orada
saytning faoliyat yuritishida Zukerbergga yordam uchun, moliyaviy direktor —
Eduardo Saverin, dasturchi — Dastin Moskovits,
badiiy rassom — Endryu Mak-Kolum va Kris Hyuzlar qoʻshiladi. Avvaliga
thefacebookdan faqat Harvard universiteti talabalarigina foydalana olishardi holos.
2004-yilning mart oyidan boshlab Thefacebook Stenford, Yelya va Kolumbiya
universitetlarigacha, keyinchalik Ligi Plyusha, Boston, Nyu-York universitetlarida
va.Massachustet.texnologiya.institutida,shuningdek AQSH va Kanadaning koʻpgi na
oliygohlarida ommalashib ketdi. Saytdan AQSHning har qanday. edu elektron
manzil domeni boʻlgan taʼlim muassasasi foydalanish huquqini qoʻlga kiritdi.
Instagram — Kevin Systrom va Mike Krieger tomonidan yaratilgan hamda rasm
va videolarni ulashish uchun moʻljallangan ijtimoiy tarmoq.
Shuningdek, boshqa ijtimoiy tarmoq platformalari orqali ularni yuklash imkonini
beradi. Bundan tashqari, foydalanuvchilar rasmlar va videolar uchun raqamli filtrlar
qoʻllash imkoniga egadir. Instagramda videolar uchun maksimal davomiylik
soniyadir. Instagram Apple App Store va Android Google Play orqali bepul
tarqatiladi.
Instagram Kevin Systrom va Mike Krieger tomonidan yaratilgan hamda
bepul mobil ilova sifatida 2010-yilning oktabr oyida ishga tushirilgan. Dastlab, bu
ilova nomi „Burbn“ boʻlgan. Keyinchalik, Systrom va Krieger, „instant camera“
(„tezkor kamera“) va „telegram“ soʻzlarini birlashtirib, ilovaning nomini
„Instagram“ga oʻzgartirishdi. Bu xizmat qisqa fursatda 2012-yilning aprel oyiga
kelib, 100 million faol foydalanuvchilarga ega boʻlganligi ortidan mashhurlik
qozondi. Keyinchalik shu yilning oʻzida kompaniyani Facebook, Inc. sotib oldi.
Instagram uchun AQSh$1 milliard sarflandi. 2018-yilga kelib esa Instagramda
foydalanuvchilar soni 1.1 milliardga yetdi. Mutaxasislarning taʼkidlashicha,
Instagramdan tushadigan foyda naqd $2.8 milliardni tashkil etadi.
Hozirgi kunda Instagram Nokia aqlli telefonlari va BlackBerry 10 va boshqa
planshetlar uchun ham mavjud. Instagram foydalanuvchilari uchun Yangi funksiya
paydo boʻldi. Unga koʻra, endilikda katta yoshli foydalanuvchilarning notanish
oʻsmirlarga yozishi taqiqlanadi. Yangi funksiya kattalarga 18 yoshga toʻlmagan,
ularning sahifasiga obuna boʻlmagan oʻsmirlarga yozish imkoniyatini bermaydi.
Oʻsmirlar esa, oʻz navbatida, sahifasiga aʼzo boʻlish uchun soʻrov yuborgan
foydalanuvchilarning shubhali xatti-harakatlari toʻgʻrisida ogohlantiriladi
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA

4-ILOVA
Mavzu № 9. Facebook va Intagramda profil xavfsizligini ta’minlash va
boshqa sozlovlarni amalga oshirish
mustahkamlash, chuqurlashtirish Facebook va Intagramda profil xavfsizligini
ta’minlash va boshqa sozlovlarni amalga oshirish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Kampaniya asoschisi haqida
Tarmoq xavsizlik chora tadbirlari
2004 yildagi voqealar
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№10.Mavzu: Youtube saytida kanal ochish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Google akkaunt orqali kirish
2. Kanal yaratishning ketma-ketligi
3. YouTube-kanalni ishga tayyorlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Youtube saytida kanal ochish

O‘qitish natijasi O‘quvchilar youtube saytida kanal
ochish kompetensiyalariga ega bo‘ladi.

1. Youtube saytida kanal ochishni 1. Youtube saytida kanal ochishni
amalga oshirib ko‘rsatib berish amalga oshirib berish

2. Kanalga ma’lumotlar joylashtirib 2. Kanalga ma’lumotlar joylashtirish
ko‘rsatish 3. Kanalga kuzatuvchilarni jalb qilish
3. Youtube bilan hamkorlik
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul/

insert/ aqliy xujum ta’limiy o‘yin/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Youtube saytida kanal ochish
Reja.
Google akkaunt orqali kirish

Kanal yaratishning ketma-ketligi
YouTube-kanalni ishga tayyorlash
Dunyodagi eng ommabop videoxosting bo‘lgan YouTube’da videoblogerlar

ko‘p, ular safiga qo‘shilishni istovchilar ham kam emas. Quyidagi yo‘riqnoma bu
borada asqotishi tabiiy.Buning uchun oldin YouTube servisida Google akkauntingiz
bilan ro‘yxatdan o‘tishingiz (avtorizatsiya qilishingiz) lozim. Agarda haliyam
akkauntingiz yo‘q bo‘lsa, «Voyti» tugmachasini bosib, keyin «Sozdat akkaunt»ni
tanlab, uyog‘iga tizim ko‘rsatmalariga rioya qilsangiz, tezda akkaunt ochib
olasiz.Google akkauntingiz bilan YouTube’ga kirganingizdan keyingina kanal
ochishga kirisha olasiz. Mazkur xostingda ikki xil videokanal ochsangiz bo‘ladi:
shaxsiy (o‘z nomingiz bilan) hamda shaxsiy bo‘lmagan (istalgan nom bilan).
Demak, yuqoridagi ikki xil kanal ochish usullarini va ularning o‘ziga xosliklarini,
keyin esa kanalni ishga tayyorlashni ko‘rib chiqamiz.
YouTube’da shaxsiy kanal ochishAgarda siz o‘z videoblogingizni yaratmoqchi
bo‘lsangiz, aynan mana shu variant to‘g‘ri keladi. Uning nomi hamda belgisi ham
xuddi o‘zingizning Google profilingizdan avtomatik tarzda olinadi. Siz bitta
akkauntingiz doirasida faqat bittagina shaxsiy YouTube-kanal ocha olasiz.
Buning uchun YouTube interfeysining yuqori o‘ng burchagidagi o‘z profilingiz
belgisi ustiga sichqoncha bilan cherting. Agarda pastga ochilgan menyuda «Vash
kanal» bandi ko‘rinsa, demak – tizim allaqachon siz uchun uni ochib qo‘yibdi ekan:
Bungacha siz YouTube’da biror rolikka izoh yozgan yoki pleylist yaratgan
bo‘lsangiz shunaqa – tizim siz uchun kanalni ham tayyorlab qo‘yadi. «Vash
kanal»ni bosib, o‘z kanalingizni boshqarishni boshlashingiz mumkin.
Bordiyu profilingiz belgisi ustiga bosganda pastga ochilgan menyuda «Vash kanal»
emas, balki «Sozdat kanal» bandi ko‘rinsa – tizim sizga kanal tayyorlamagan ekan:
Demak, ayni mana shu joyni bosib, shaxsiy kanalingizni o‘zingiz yaratasiz va
«S vashim imenem» variantini tanlaysiz:
Buyog‘iga tizim yo‘riqnomalariga amal qilib, shaxsiy vlogingizni yaratib

olaverasiz. Boshqa nomda YouTube-kanal yaratishBunday kanallar o‘z ismidan
boshqa nomda videoblog yaratishni istagan vlogerlarga, shuningdek, turli
tashkilotlarning va brendlarning kanallarini ochishda kerak bo‘ladi. Ularning
shaxsiy videokanallardan farqlari – shaxsiy bo‘lmagan kanalning nomini va
belgisini mustaqil tanlay olasiz; uni faqat o‘z profilingizdan emas, balki mualliflar
jamoasi tomonidan ham boshqarish imkoni bo‘ladi.Demak, shaxsiy bo‘lmagan
kanal ochish uchun YouTube interfeysidagi «Upravleniye kanalami» bo‘limini
ochib, «Sozdat kanal» belgisini bosasiz.
Keyin ochilgan sahifada bo‘lajak kanal nomini kiritasiz va «Sozdat» tugmachasini
bosasiz. Videokanal nomini keyinchalik, istalgan paytda o‘zgartirish imkoni bo‘ladi.
Agarda kanalni bir necha kishi bo‘lib boshqarishni rejalashtirsangiz, u holda kanal
profili ustiga chertasiz va chap tomondagi ro‘yxatdan «Nastroyki»ni topib, ustiga
bosasiz.
Endi ochilgan oynada «Dobavit ili udalit administratorov kanala» yozuvi ustiga
chertasiz:
So‘ng «Nastroyki dostupa» bo‘limiga o‘tasiz:
Mana shu yerdagi «Priglasit polzovateley» belgichasi ustiga chertib, kanalni birga
boshqarishi kerak bo‘lgan kishilarning rollari va pochta manzillarini ko‘rsatasiz:
Siz shaxsiy bo‘lmagan YouTube-kanalni boshqarish uchun uning egasi (vladelets),

ma’muri (administrator) hamda menejerini belgilay olasiz.
Ulardan har birining rollari haqida esa mana bu havola orqali Google
ma’lumotnomasidan (rus tilida) o‘qib olishingiz mumkin. Yangi ochilgan
YouTube-kanalni ishga tayyorlash
Agarda Yangi kanalni ochish jarayonida YouTube sizdan o‘z akkauntingizni telefon
raqamingiz orqali tasdiqlashni so‘ramagan bo‘lsa, buni mana bu havola orqali maxsus
sahifada o‘zingiz amalga oshiring. Aks holda, kanalingizda YouTube’ning ayrim
funksiyalaridan foydalana olmaysiz. Masalan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirlar qilish, 15
daqiqalikdan oshuvchi videoroliklar joylash imkoni bo‘lmaydi.
Servis foydalanuvchilarining diqqatini tortishi uchun kanalingizning qiyofasini
sozlang. Buning uchun profil belgichasi ustiga chertib, menyudagi YouTube-
kanalingiz nomi, keyin esa «Nastroit vid kanala» bandini bosasiz. Ushbu bo‘limda
siz kanalingiz belgichasi (ikonka), muqovasi (oblojka), tavsifi (opisaniye),
shuningdek, o‘z saytingizga va ijtimoiy tarmoqlardagi akkauntlaringizga eltuvchi
havolalar qo‘shishingiz mumkin bo‘ladi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
4-ILOVA
Mavzu № 10. Youtube saytida kanal ochish
mustahkamlash, chuqurlashtirish Youtube saytida kanal ochish ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Youtubeda kanal ochish yo‘llari
Kanal turlari
Kanal ochish ketma-ketliklari
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№11.Mavzu: Telegram tarmog‘ida Setting (Sozlash)ni amalga oshirish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Telegramda sozlamalar bilan ishlash
2. Telegramni qanday sozlash dolzarb
masalasi
3. Xulosa
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Telegram tarmog‘ida Setting

(Sozlash)ni amalga oshirish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘quvchilar telegram tarmog‘ida

O‘qitish natijasi Setting (Sozlash)ni amalga oshirish
kompetensiyalarga ega bo‘ladi
1. Telegram tarmog‘ida Setting 1. Telegram tarmog‘ida Setting
(Sozlash)ni amalga oshirish (Sozlash)ni amalga oshiradilar

2. Undagi ma’lumotlarni yangilash 2. Undagi ma’lumotlarni
3. Yashirin profil yaratish yangilaydilar
3. Yashirin profil bilan ishlaydilar
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul/ kitob

bilan ishlash/ insert/ mashq

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Telegram tarmog‘ida Setting (Sozlash)ni amalga oshirish
Reja.
Telegramda sozlamalar bilan ishlash

Telegramni qanday sozlash dolzarb masalasi
Xulosa
Afsuski, biron bir dastur benuqson ishlashi va "nosozliklar" yo‘qligi bilan
maqtana olmaydi. Telegram messenjeri ham bundan mustasno emas, garchi u
amalda o‘zini mukammal ko‘rsatdi. Shunday qilib, ushbu dasturning Android
tizimida ishlashida hech qanday muammo yo‘q, biroq oxirgi paytlarda
foydalanuvchilar kiruvchi xabar haqida xabar beruvchi Telegram’ga ma’lumot
tushmayotganidan shikoyat qila boshladilar.Albatta, hech bir foydalanuvchi muhim
kiruvchi xabarlar yoki fayllarni o‘tkazib yuborishni xohlamaydi, shuning uchun
bunday dasturning ishlamay qolishi (Telegram xabarnomalari kelmaydi) ma'lum
bir g‘azabni keltirib chiqaradi. Boshqa har qanday aloqa dasturlari singari,
Telegram ilovasi ish funktsiyalarida ovozli va vizual xabarlar bilan jihozlangan,
ularning "noto‘g‘riligi" muhokama qilinadi.
Ba'zida Telegram internetga ulanishdagi uzilishlar tufayli bildirishnomalarni
olmaydi. Keyin Internetga ulanishni tekshiring va qurilmani qayta ishga tushiring.
Bundan tashqari, dastur minimallashtirilgan shaklda bildirishnomalarni olmaydi.
Biz allaqachon “Men Telegram’ga kira olmayapman” maqolasida avtorizatsiya
muammolari va ularning yechimlarini ko‘rib chiqdik (ro‘yxatdan o‘tish paytida
Telegram’ga kira olmayman).
Xabar olindi, lekin Telegram xabarnomalari kelmayaptimi? Quyidagi
variantlar mavjud: dasturning o‘zi ishlamay qolishi, noto‘g‘ri dastur sozlamalari,
smartfonning o‘zida noto‘g‘ri sozlamalar. Bu haqda batafsilroq, biz alohida
maqolada tushunamiz.
Suhbatning jim yoki yo‘qligini tekshirish?
Avvalo, suhbatning jimligini yoki ma'lum bir suhbat uchun bildirishnomalar
o‘chirilganligini tekshirishni taklif qilaman. Biz suhbatga boramiz; agar Android
bo‘lsa, uchta vertikal nuqtani bosing. Agar "Enable" bandi bo‘lsa - ustiga bosing.
1. Ilovaning ishdan chiqishi
Afsuski, iPhone yoki Android-dagi biron bir messenjer dastur kodidagi xatolik
tufayli yuzaga keladigan nosozliklardan himoyalanmagan.
Bunday holda siz yordam berishingiz mumkin dasturni qayta ishga tushirish
messenjer sozlamalarini standart ma'lumotlarga qaytarish yoki messenjerni to‘liq
qayta o‘rnatish. Agar yuqoridagi variantlar yordam bermasa, biz sizga qo‘llab-
quvvatlash xizmatiga murojaat qilishingizni maslahat beramiz
( support@telegram.org), bu erda ular sizning savollaringizga batafsil javob
berishadi va muammoni imkon qadar tezroq hal qilishda yordam berishadi.
Telegram sozlamalarida xatolik yuz berdi yoki bildirishnomalarni qanday yoqish
mumkin? Ba'zan shunday bo‘ladi va foydalanuvchi qurilmadagi dastur sozlamalarini
o‘zi o‘zgartirganda Telegram xabarlarni olmaydi. Ehtimol, bu e'tiborsizlik yoki
tajribasizlik masalasidir, lekin bu muammo emas. Tizim sozlamalarini o‘zingiz tiklash
qiyin emas, faqat messenjerning qaysi versiyasidan foydalanayotganingizga
e'tibor bering va u ruslashtirilganmi yoki yo‘qmi. Biz tegishli maqolada
ruslashtirish muammosini hal qilishni muhokama qildik:
3. Ilova va smartfon orqali bildirishnoma sozlamalari
Shunday qilib, Telegram-da bildirishnomalarni qanday yoqish mumkin? Agar
xabarlar kelmasa, muammo smartfon sozlamalarida bo‘lishi mumkin. Siz bir necha
qadamlarni bajarishingiz va dasturning "ishchi" sozlamalarini qaytarishingiz kerak
bo‘ladi.Biz jim xabarlarni tekshiryapmizmi? Biz kerakli chatga o‘tamiz va suhbat
sozlamalarini ko‘rib chiqamiz yoki uchta vertikal nuqtani bosing. Hamma narsa
kiritilishi kerak.Keyin, messenjerning o‘zini tekshiring! Biz sozlamalar>
bildirishnomalar va tovush (lar) ga o‘tamiz va qaysi o‘tish tugmalari yoqilganligini
ko‘ramiz: signal, tebranish, ovoz - hamma narsa yoqilgan bo‘lishi kerak.
Shundan so‘ng, hamma narsa yaxshi ishlashi kerak, aks holda siz sozlamalarni
standart sozlamalarga qaytarishingiz mumkin.Agar bundan keyin bildirishnomalar
kelmasa, biz telefonning sozlash menyusiga o‘tamiz: qidiruv orqali yoki
"Bildirishnomalar" bandini qidiramiz. ilovalar", u umumiy menyuda yoki
"ilovalar" bandining orqasida yashirin bo‘lishi mumkin. Bu vaqtda biz
telegrammani topamiz va ustiga bosing. Barcha sozlamalar yoqilgan bo‘lishi kerak.
Agar bu ham yordam bermasa, biz messenjerni umuman qurilmadan o‘chirib
tashlaymiz va uni qayta o‘rnatamiz.Agar bu yordam bermasa, qo‘llab-quvvatlash
xizmatiga murojaat qiling ( support@telegram.org) va muammoingizni batafsil
tasvirlab bering.
4. Ingliz tilida bildirishnomalarni yoqing
Telegram ilovasining mobil versiyasida siz “Sozlamalar” menyusini bosishingiz
kerak. Keyin u erda "Bildirishnomalar va tovushlar" ni toping. "Xabar
bildirishnomalari" blokida 3 ta element bo‘ladi, ularning har birida "yoqilgan"
kaliti bo‘lishi kerak.
"Ogohlantirish" bandi ovozli ogohlantirishni yoqish yoki o‘chirishni tanlashingizni
bildiradi, "Xabarni oldindan ko‘rish" bandi xabarni ilovaning kichraytirilgan
rejimida ko‘rish imkonini beradi va "Ovoz" bandida siz xabar turini tanlashingiz
mumkin. ovozli signal.
6. Ko‘proq sabablar:
Ehtimol, suhbatdoshingiz kanaldagi "jim xabarlar" funksiyasidan foydalangandir. Va
keyin Telegram xabarnomalari shu sababli kelmaydi. Ushbu xususiyatni qanday
yoqish mumkin, biz maqolada muhokama qildik: Telegram ilovasi: jim xabarlar va
benuqson ma'lumotlarni himoya qilish. Foydalanuvchilar, shuningdek, kanallarda
xabarlar e'lon qilinmasdan kelishi mumkinligini bilishlari kerak. Bu ilovaning
sozlamalariga bog‘liq - sizning ham, suhbatdoshingiz ham. Shuning uchun do‘stlar
bilan messenjer orqali muloqot qilish shartlarini oldindan kelishib oling.
Izohlarda savollar, sharhlar va tilaklaringizni qoldirishingiz mumkin.Telegram —
2013-yilda Vkontakte’ning sobiq bosh direktori Pavel Durov tomonidan yaratilgan
messenjer. Telegramning boshqa shu kabi ilovalardan asosiy xususiyati uning
xavfsizligidir. Ishlab chiquvchilarning ta'kidlashicha, messenjerdagi yozishmalar
uchinchi shaxslar qo‘liga o‘tib keta olmaydi. Ilova, shuningdek, bir gigabaytgacha
bo‘lgan turli turdagi ma'lumotlarni yuborish imkonini beradi - fotosuratlardan GPS
koordinatalari va Word hujjatlarigacha. Bu xususiyatlar keyin mavjud telegramni
qanday sozlash kerak.
Falsafasi va konsepsiyasi Telegram’ga juda o‘xshash messenjerlar yetarli:
Aslida, Pavel Durovning arizasi bozor uchun Yangi mahsulot emas. Biroq,
Telegram foydali funktsiyalarning qolgan qismidan ajralib turadi. Yuqorida aytib
o‘tilganidek, messenjer mutlaqo xavfsizdir, chunki u bir nechta ma'lumotlarni
shifrlash protokollaridan foydalanadi. Tashqi tomondan, Telegram interfeys
elementlarining an'anaviy tartibiga ega: kontaktlar ro‘yxati, muloqot uchun alohida
oyna. Ushbu turdagi boshqa ilovalarda bo‘lgani kabi, bog‘lanish telefon raqami
orqali amalga oshiriladi.
Telegramni qanday sozlash - dolzarb masala
Ayni paytda Telegram barcha mashhur platformalarda mavjud: iOS, Android,
Windows Phone va veb-brauzer. Messenjerni yuklab olgandan so‘ng, siz
telegrammalar uchun stikerlarni ham yuklab olishingiz mumkin, birinchi navbatda
raqamingizni ilovaga bog‘lang. Bu Telegram ishlashi uchun kerak bo‘lgan yagona
narsa. Keyinchalik, siz messenjerni ruslashtirishingiz kerak, shundan so‘ng siz qolgan
sozlamalarga o‘tishingiz mumkin. Asosiy sozlamalarda bir nechta narsalarni
o‘zgartirishingiz mumkin.Birinchidan, profilingizning fotosuratini qo‘yishingiz va
o‘zingiz uchun taxallus olishingiz mumkin. Ikkinchidan, bildirishnoma sozlamalari
mavjud. Siz o‘zingizning ovozingizni ilovadan bildirishnomalarga qo‘yishingiz,
ularning ustuvorligini belgilashingiz mumkin. Shuningdek, siz xabarlarni oldindan
ko‘rishni ko‘rsatishga ruxsat berishingiz va qalqib chiquvchi bildirishnomalarni
yoqishingiz mumkin.Bundan tashqari, smartfon indikatorining tebranishi va rangi
uchun sozlamalar mavjud. Ushbu sozlamalarning barchasi shaxsiy va guruh
yozishmalari uchun mavjud. Ro‘yxatdagi keyingi o‘rin maxfiylikdir. Bu erda siz
quyidagilarni qilishingiz mumkin:ilovaga kirishda ikki faktorli tekshirishni
faollashtiring loginga parol qo‘ying foydalanuvchilarni bloklash Bundan tashqari,
media fayllar qanday yuklanishini sozlashingiz mumkin. Sizning tanlovingiz - hamma
narsani galereyaga avtomatik yuklash yoki mobil Internet orqali fayllar uchun
avtomatik yuklashni sozlash.Ko‘pgina ekspertlar va oddiy foydalanuvchilar Telegram
messenjerini bozordagi eng yaxshi yechimlardan biri deb bilishadi. Ilova juda tez
ishlaydi, u juda engil, qurilmani yuklamaydi, u ko‘p platformali, shuningdek, ko‘plab
ajoyib xususiyatlar bilan jihozlangan. Bu xususiyatlardan biri guruh suhbatlari,
shuningdek, kanallardir. Albatta, siz bir vaziyatga duch keldingiz, ayniqsa siz guruh
suhbatlarining faol ishtirokchisi bo‘lsangiz, bildirishnomalar juda ko‘p bo‘lsa va ular
har ikki soniyada o‘zlarining qo‘ng‘iroqlari bilan sizni bezovta qiladilar. Agar ular
sizni bezovta qilsa, ularni osongina o‘chirib qo‘yishingiz mumkin.
Telegram’da siz ovozli bildirishnomalarni boshqarishingiz mumkin.

Bugungi materialda biz telefon yoki kompyuterda Telegram’dagi bildirishnomalar
ovozini qanday o‘chirishni tahlil qilamiz. Biz sizga bitta yozishmalar uchun uni
qanday olib tashlashni, shuningdek, har qanday signallarni qanday o‘chirishni aytib
beramiz.Android
Ekranning pastki o‘ng burchagidagi suhbatlar ro‘yxatida "Sozlamalar" yorlig‘ini
bosing, so‘ngra "Bildirishnomalar va ovoz" bo‘limiga o‘ting.
Siz xabarlar va guruhlar uchun alohida konfiguratsiya opsiyasi mavjudligini
ko‘rasiz. Ogohlantirishlarni o‘chirmoqchi bo‘lgan joyga qarab, tegishli bo‘limda
"Ovoz" tugmasini bosing, so‘ng "Yo‘q" ni belgilang.
Agar ularni butun dastur uchun olib tashlash kerak bo‘lsa, "Ilovada" menyusida
"Ovoz" va "Suhbatdagi ovoz" qatorlarini olib tashlang. Windows telefon
Kompyuter
Kompyuter uchun Telegram versiyasi har qanday operatsion tizim uchun, xoh u
Windows, xoh Linux yoki Mac OS uchun mutlaqo bir xil interfeysga ega
bo‘lganligi sababli, protsedura boshqacha bo‘lmaydi.
Shaxsiy suhbatlar uchun signalni qanday o‘chirish mumkin
Agar siz barcha suhbatlar uchun qo‘ng‘iroqlarni butunlay olib tashlashingiz shart
bo‘lmasa, har bir yozishma uchun sozlashingiz mumkin. Har bir platforma uchun
harakatlar algoritmi deyarli bir xil bo‘lishiga qaramay, keling, ularning har biri
uchun har bir alohida suhbat uchun Telegramdagi signalni qanday o‘chirishni
ko‘rib chiqaylik.
Android Kerakli chat, guruh yoki kanalni oching.
Ekranning yuqori qismidagi sarlavhani bosing, u erda suhbatdosh, umumiy suhbat
yoki kanal haqida asosiy ma'lumotlarni ko‘rasiz.
"Bildirishnomalar" tugmasini bosing, so‘ngra qalqib chiquvchi oynada siz bir
nechta variantni ko‘rishingiz mumkin: yoqish, sozlash, shuningdek, ma'lum vaqt
uchun o‘chirish (odatda ikki yoki uchta variant 1 soatdan bir necha kungacha taklif
etiladi) yoki aylantiring butunlay o‘chiring.Shuningdek, siz uchta vertikal nuqtani
bosish va "Bildirishnomalarni o‘chirish" ga o‘tish orqali chat parametrlariga
kirishingiz mumkin, bu erda sizga cheklov qo‘llaniladigan vaqt oralig‘i taklif
etiladi yoki uni butunlay o‘chirib tashlashingiz mumkin.Sizga kerak bo‘lgan
variantni belgilang va asosiy oynada chat nomining qarshisida chizilgan qo‘ng‘iroq
ko‘rsatiladi.Har qanday yozishmalarni ochgandan so‘ng, uning sarlavhasini bosing
yoki yuqori o‘ng burchakdagi profil fotosuratiga teging."Bildirishnomalar"
menyusiga o‘ting, u erda siz signalni qancha vaqt davomida o‘chirishni
xohlayotganingizni tanlashingiz mumkin. Vaqt oralig‘idan birini belgilashingiz
yoki uni butunlay o‘chirib qo‘yishingiz mumkin.Xat yozish oynasida ismning
qarshisida chizilgan qo‘ng‘iroq paydo bo‘ladi.Windows telefon.Barmog‘ingiz
bilan suhbat, kanal yoki guruh sarlavhasini bosing yoki uchta gorizontal nuqta
ustiga bosing. "Bildirishnomalar" belgisini olib tashlang.
Suhbatlar ro‘yxatida ismning yonida chizilgan qo‘ng‘iroq belgisi bo‘ladi.
Kompyuter
Xulosa
Kompyuter yoki telefonda Telegram messenjeri uchun bildirishnomalarni o‘chirish
mutlaqo oson. Aytgancha, avvalgi sozlamalarni qaytarish orqali o‘chirilgan
signalni yoqishingiz mumkin. Izohlarda ushbu xususiyatdan qanchalik tez-tez
foydalanayotganingizni bizga ayting.
Telegram messenjeri foydalanuvchilarga nafaqat bir-biri bilan muloqot qilish, balki
turli guruhlar va kanallarga obuna bo‘lish imkonini ham beradi. Shaxsiy muloqotda
har bir xabar muhim bo‘lishi mumkin, har xil chatlar va kanallarda ko‘pincha o‘ndan
ortiq odam bor, ularning har biri bir vaqtning o‘zida yozishi mumkin. Bu juda ko‘p
xabarlarga va natijada ko‘plab bildirishnomalarga olib keladi. Telegram messenjeri
faqat ma'lum kontaktlardan Yangi xabarlar kelganda ovozni saqlab,
ogohlantirishlarni sozlash imkonini beradi va ushbu maqolada buni qanday qilishni
ko‘rib chiqamiz.
Telegramda bildirishnomalarni qanday o‘chirish mumkin
Agar siz Telegram’dagi kanalga obuna bo‘lgan bo‘lsangiz, undagi har bir postga
bildirishnoma ham ilova qilinadi. Sozlamalarga (quyida muhokama qilinadi) qarab,
ogohlantirishlarning tabiati turli qurilmalarda farq qilishi mumkin. Ba'zi Telegram
mijozlarida bu tovush va tebranish bo‘ladi, boshqalarida bu shunchaki tovush yoki,
masalan, Yangi xabarning vizual ko‘rinishi bo‘ladi.
Telegram’da kanal, guruh suhbati yoki ma’lum bir foydalanuvchi
bildirishnomalarini o‘chirish uchun xabarlar oynasining yuqori o‘ng burchagidagi
uchta nuqta ustiga bosing, shundan so‘ng ochiladigan menyu paydo bo‘ladi. Ushbu
muloqot oynasidagi Yangi xabarlar haqidagi bildirishnomalarni yashirish uchun
Ovozni o‘chirish bildirishnomalarni o‘chirish) bandini bosing.
Iltimos, diqqat qiling: Agar siz xabarlarni qabul qiladigan kanalga obuna
bo‘lsangiz, lekin unda muloqot qila olmasangiz, undan bildirishnomalarni osonroq
o‘chirib qo‘yishingiz mumkin. Muloqot oynasining pastki qismida joriy
ogohlantirish holatini ko‘rsatadigan tugma mavjud -Ovozni o‘chirish yokiovozni
yoqish. Ushbu kanaldan ildirishnomalar holatini o‘zgartirish uchun ustiga bosing.
Telegramda bildirishnomalar ovozini qanday o‘chirish mumkin
Muhim: Biz ma'lum bir mijoz uchun bildirishnomalarni o‘chirish haqida
gapiramiz. Ya'ni, agar sizda bitta hisob ostida avtorizatsiya qilingan Telegram bir
nechta qurilmalarda (telefon, planshet, kompyuter va boshqalar) o‘rnatilgan bo‘lsa,
har bir mijozda quyida tavsiflangan usuldan foydalangan holda bildirishnomalarni
o‘chirib qo‘yishingiz yoki sozlashingiz kerak bo‘ladi.
Telegram xabarnomalari alohida bo‘limda quyidagicha sozlangan:
Iltimos, diqqat qiling: Ayrim foydalanuvchilar yoki kanallar bildirishnomalarini
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ushbu sozlamalar oynasidan o‘chirib qo‘yish ham mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida aytilganlar rasmiy mijozlarni o‘rnatish haqida.
Agar siz uchinchi tomon Telegram ilovalaridan foydalansangiz, ularning
bildirishnoma sozlamalari farq qilishi mumkin.
Telegram messenjerida maxsus bildirishnoma tizimi mavjud. U holat satrida matnli
eslatmalar va ovozli signallarning paydo bo‘lishi orqali amalga oshiriladi. Va agar
uning birinchi namoyon bo‘lishi foydalanuvchilarga juda ko‘p noqulaylik
tug‘dirmasa, ikkinchisi zerikarli bo‘lishi mumkin. Axir, odatda guruhda juda ko‘p
sonli ishtirokchilar bor, ulardan juda ko‘p xabarlar keladi. Muntazam ovozli
signallar foydalanuvchini muhim ishlardan yoki dam olishdan chalg‘itadi. Bundan
tashqari, tebranish signali ham mavjud, bu ham hammaga yoqmaydi.
Ogohlantirishlarni o‘chirish
Avvalo, ilovadagi bildirishnoma tizimi to‘liq o‘chirilgan variantni ko‘rib chiqing.
Jarayonning o‘zi juda oddiy, u bir necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Xuddi shu menyuda foydalanuvchi bildirishnomalarni batafsil sozlashi, qalqib
chiquvchi xabarlarni ko‘rsatishi, ogohlantirish paytida tebranishi va boshqa
rejimlarni sozlashi mumkin. Har bir narsa o‘zingizning xohishingizga ko‘ra
o‘rnatilishi mumkin.
Lekin bu hammasi emas. Ushbu menyuda global sozlamalar o‘rnatiladi va biz
shaxsiy sozlamalarga o‘tamiz. Har bir chat, kanal yoki guruh uchun bildirishnoma
rejimini alohida tanlashingiz mumkin. Bu juda oddiy: Sozlash kerak bo‘lgan dialog
oynasini oching;
Yuqori o‘ng burchakda menyuga qo‘ng‘iroq qilish, uni ochish uchun mo‘ljallangan
uchta vertikal nuqtali belgi mavjud;
Qalqib chiquvchi ro‘yxatda bildirishnoma elementini tanlang va hamma narsani
o‘zingizning xohishingizga ko‘ra sozlang.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
4-ILOVA
Telegram tarmog‘ida Setting (Sozlash)ni amalga oshirish Amaliy
mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini mustahkamlash,
chuqurlashtirish telegram tarmog‘ida Setting (Sozlash)ni amalga oshirish
Faoliyat Asbob Ish bajarishda
Rasm (ko‘rinish)
turlari uskuna, qo‘yiladigan talablar
moslama va
ashyo.
5-ILOVA
Telegram xabarnomalari kelmasa
Suhbatning jim yoki yo‘qligini tekshirish
Guruh yoki kanalni ochish
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№12.Mavzu: Yotube va Telegram tarmoqlari xavfsizligini ta’minlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Yotube va Telegram tarmoqlari
xavfsizligi
2. Telegram tarmogidagi xavfsizlik
3. Youtube tarmogidagi xavfsizlik
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Yotube va Telegram tarmoqlari

xavfsizligini ta’minlash to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘qitish natijasi O‘quvchlar Yotube va Telegram
tarmoqlari xavfsizligini ta’minlash

1. Yotube tarmoqlari xavfsizligini 1. Yotube va Telegram tarmoqlari
ta’minlash xavfsizligini ta’minladilar

2. Telegram tarmoqlari xavfsizligini 2. Undagi ma’lumotlarni yangiladilar
ta’minlash 3. Sozlamalarini sozlaydilar
3. Undagi ma’lumotlarni yangilash
O‘qitish metodlari Ko‘rsatish/ video usul/ kitob bilan ishlash/

insert/pinbord

vositalari mashqlar,

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Yotube va Telegram tarmoqlari xavfsizligini ta’minlash
Reja.
Yotube va Telegram tarmoqlari xavfsizligi

Telegram tarmogidagi xavfsizlik
Youtube tarmogidagi xavfsizlik
4 iyun kuni Telegram

asoschisi Pavel Durov Rossiya
Davlat.Dumasi.deputatlarining
messenjerni.bloklashni.to‘xtatish
bo‘yicha taklifiga izoh berib,
“Hozir Telegram jamoasi har oyda
zo‘ravonlik va terror uchun
ommaviy chaqiruvlarni tarqatishga
o‘n minglab urinishlarning oldini
olmoqda. Yozishmalar maxfiyligini
to‘liq saqlagan holda, Telegram
maxfiylik siyosati doirasida butun
dunyodagi terroristik harakatlarning
oldini olish uchun mexanizmlar
ishlab chiqdi”, — dedi.Telefon
raqam sozlamalari.Messenjerning
asosiy maqsadlaridan
biri — foydalanuvchilarga xavfsiz xabar almashish platformasini yaratish deb
ta’kidlaydi Durov. 2019 yilning 5 sentabr kuni kompaniya telefon raqamni
yashirish funksiyasini kiritgani haqida xabar bergan edi. Qo‘yida berilgan amallar
va sozlamalar.messenjerning“Nastroyki"("Sozlamalar”) Konfidensialnost"("Maxfi
ylik”) — “Nomer telefona"(“Telefon raqami”) bo‘limida amalga oshiriladi.Bu
funksiya “Konfidensialnost"("Maxfiylik”) — “Nomer
telefona"(“Telefon raqami”) bo‘limida joylashgan. Foto: Telegram Desktop “Kto
vidit moynomer telefona"(“Telefon
raqamimni kimlar ko‘rishi
mumkin”) va “Kto mojet nayti
menya po nomeru"(“Telefon
raqamim orqali kimlar topishi
mumkin”) bo‘limlari o‘zaro
bog‘liq: ikkinchisini sozlash uchun “Kto vidit moy nomer telefona"(“Telefon
raqamni kimlar ko‘rishi mumkin”) bo‘limida “Moi kontaktы"(“Mening
kontaktlarim”) elementi o‘rnatilgan bo‘lishi kerak Natijada, sizni o‘z kontaktlari
ro‘yxatiga qo‘shgan foydalanuvchilar sizning ham kontaktlaringiz ro‘yxatida
bo‘lsagina, o‘zaro raqamlarni ko‘rish mumkin bo‘ladi.“Istisnolarni
kiritish"(“Dobavit isklyucheniya”) bo‘limiga qo‘shilgan kontakt
va foydalanuvchilarga yuqorida keltirilgan sozlamalar ta’sir qilmaydi.So‘nggi
faollik va onlayn status.Telegram messenjeri sozlamalardan kelib chiqqan
holda foydalanuvchining tarmoqda faol bo‘lgan so‘nggi vaqtini ko‘rsatadi. Sozlama
“Nastroyki"("Sozlamalar”) —
“Konfidensialnost"("Maxfiylik”) —
“Poslednyaya aktivnost"(“So‘nggi
faollik”) bo‘limida joylashgan va
qo‘yidagi turkumlarga
bo‘linadi:aniq qiymat — aniq vaqtni
ko‘rsatadi, misol: “So‘nggi faollik:
19:00 da”;“yaqinda onlayn edi” —
foydalanuvchi yaqin orada onlayn
bo‘lganini ko‘rsatadi;
“bir hafta ichida onlayn edi” — foydalanuvchi so‘nggi haftaning noma’lum kunida
onlayn bo‘lgan;
“bir oy ichida onlayn bo‘lgan” —
foydalanuvchi oxirgi bir oyning
noma’lum kunida so‘nggi marotaba
onlayn bo‘lgan.“Oxirgi faollik
vaqtini kimlar ko‘ra oladi”
sozlamasida uchta element
mavjud:“Vse"("Hamma”) —
so‘nggi onlayn vaqtni hamma
ko‘rishi mumkin.
“Moi kontaktы"(“Mening
kontaktlarim”) — so‘nggi onlayn
bo‘lgan vaqtni faqat foydalanuvchi
tomonidan abonentlar ro‘yxatiga
kiritilganlar ko‘ra
oladi.“Nikto"("Hech kim”) —
tarmoqda faol bo‘lgan vaqtni hech
kim ko‘ra olmaydi.“Istisnolarni
kiritish"(“Dobavit isklyucheniya”),
“Vsegda pokazыvat” bo‘limiga
kiritilgan foydalanuvchilari so‘nggi
faol vaqtni ko‘rishlari mumkin
bo‘ladi.
Profil rasmi
Telegram messenjerida har bir foydalanuvchi o‘zining profiliga
“Nastroyki"("Sozlamalar”) — “Izmenit profil"(“Profilni tahrirlash”) bo‘limida
fotosurat o‘rnatishi mumkin. Shu bilan birga, bu suratni kimlar ko‘ra olishini
“Konfidensialnost"("Maxfiylik”) — “Fotografiya profilya"(“Profil
fotografiyasi”) bo‘limida belgilasa bo‘ladi.
“Vse"("Hamma”) — hamma ko‘rishi mumkin, “Moi
kontaktы"(“Kontaktlarim”) — faqat foydalanuvchi kontaktlar ro‘xatiga kiritganlar
ko‘ra oladi.“Dobavit isklyucheniya"(“Istisnolarni kiritish”) bo‘limida “Vsegda
zapreat"(“Doimo taqiqlash”) belgisi o‘rnatilgan foydalanuvchilar, yuqorida eslatib
o‘tilgan sozlamalarga qaramasdan, sizning profilingizdagi rasmlarni ko‘ra olmaydi.
Uzatilgan xabarlar maxfiyligi
Messenjerda boshqa foydalanuvchi yoki kanaldan xabar uzatilganda xabar
manbasi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Uzatilgan xabarlar manbasining ko‘rsatilishini
“Nastroyki"("Sozlamalar”) — “Konfidensialnost"("Maxfiylik”) — “Pereslannыye
soobeniya"(“Uzatilgan xabarlar”) bo‘limida sozlash mumkin.
Xabar manbasiga havola
“Kto mojet ssыlatsya na moy akkaunt pri peresыlke soobeniy"(“Xabarlarimni
uzatganda kimlar profilimga havola berishi mumkin”) bo‘limida “Vse"("Hamma”)
sozlamasi o‘rnatilgan bo‘lsa, istalgan kishi sizdan uzatilgan xabar orqali
profilingizni ko‘rishi mumkin. “Moi kontaktы"(“Mening kontaktlarim”) elementi
profilingizni faqat sizning foydalanuvchilar ro‘yxatiga qo‘shilgan kontaktlar ko‘ra
olishini anglatadi. “Nikto"("Hech kim”) elementi o‘rnatilgan bo‘lsa, hech kim
sizning profilingizni uzatilgan xabar orqali ko‘ra olmaydi.
Telegram orqali qo‘ng‘iroq qilish
2017 yilning 30 mart sanasida
Telegram kompaniyasi
messenjerga ko‘ng‘iroqlar amalga
oshirish imkoniyatini kiritganini xabar bergan edi.
kimlar qo‘ng‘iroq qilishi

mumkinligini belgilasa ham
bo‘ladi. Buning uchun
“Konfidensialnost"("Maxfiylik”) — “Golosovыye zvonki"(“Ovozli qo‘ng‘iroqlar”)
bo‘limida kerakli sozlamani o‘rnatish kifoya:“Vse"("Hamma”) — sizga hamma
qo‘ng‘iroq qilishi mumkin.“Moi kontaktы"(“Kontaktlarim”) — ovozli qo‘ng‘iroq
orqali siz bilan faqat sizning kontaktlaringiz ro‘yxatiga qo‘shilgan foydalanuvchilar
bog‘lanishi mumkin.
“Nikto"("Hech kim”) — sizga
hech kim
qo‘ng‘iroq.qilaolmaydi.“Zvonki” (“Qo‘ng‘iroqlar”) bo‘limining istisnolar

menyusi:“Dobavit isklyucheniya” — istisnolarni kiritishni anglatadi. Bu sozlama
yuqorida eslatib o‘tilganlar bilan o‘zaro bog‘liq va kim sizga qo‘ng‘iroq qilishi
mumkinligini alohida belgilaydi. Buning uchun “Dobavit"("Qo‘shish”) tugmasini
bosib kerakli foydalanuvchilarni tanlash kifoya.“Kto mojet zvonit mne"(“Menga
kimlar qo‘ng‘iroq qilishi mumkin”) bo‘limining “Nikto"("Hech kimbiri”) sozlamasi
o‘rnatilgan vaqtdagi istisnolar holatiAgarda “Kto mojet zvonit mne"(“Menga kimlar
qo‘ng‘iroq qilishi mumkin”) bo‘limida “Vse"("Hamma”) yoki “Moi
kontaktы"(“Mening kontaktlarim”) elementi o‘rnatilgan bo‘lsa, istisnolar menyusi
qo‘yidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
“Kto mojet zvonit mne"(“Menga
kimlar qo‘ng‘iroq qilishi mumkin”)
bo‘limining “Vse"("Hamma”)
va “Moi kontaktы"(“Mening
kontaktlarim”) sozlamasi o‘rnatilgan
vaqtdagi istisnolar holati.
Bu holatda “Vsegda zapreat"(“Har
doim taqiqlash”) orqali kaysi
foydalanuvchilarga sizga qo‘ng‘iroq
qilish taqiqlanganini belgilash
mumkin.
Kanal va guruhlar
Shuningdek, foydalanuvchilar bir-
birlarini Telegram messenjeri
doirasadagi guruh va kanallarga
taklif qilishlari mumkin.
“Konfidensialnost"("Maxfiylik”)
bo‘limida sozlash mumkin, sozlama
“Konfidensialnost"("Maxfiylik”) — “Gruppы i kanalы"(“Guruhlar va kanallar”)
bo‘limida joylashgan va ko‘rinishi qo‘yidagicha:
“Kto mojet priglashat menya v gruppы i kanalы "(“Kimlar meni guruh chatlariga va kanallarga
qo‘sha oladi?”) menyusidagi elementlar:“Vse"("Hamma”) — istalgan
kishi sizni guruh va kanallarga qo‘sha oladi.
“Moi kontaktы"(“Kontaktlarim”) — faqat sizning kontaktlaringiz ro‘yxatida
mavjud bo‘lgan foydalanuvchilar sizni guruh va kanallarga qo‘shishi mumkin.
Boshqa sozlamalar kabi, bu bo‘limda ham istisnolarni kiritish mumkin:
“Vsegda razreshat"(“Har doim
ruxsat berish”) — kimlarga sizni
guruh va kanallarga qo‘shishga
ruxsat berilganligini belgilash.
“Vsegda zapreat"(“Har doim
taqiqlash”) — belgilangan
foydalanuvchilarga sizni guruh
va kanallarga qo‘shishni taqiqlash.
Qo‘shimcha himoya
Telegram messenjerida shaxsiy
profil telefon raqam orqali ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Ro‘yxatdan o‘tish va shaxsiy
profilga kirish SMS-kodlar orqali amalga oshiriladi. Ro‘yxatdan o‘tish vaqtida
ko‘rsatilgan raqamga kod keladi va uni dasturga kiritish kerak.
2015 yilning 8 aprel kuni Telegram o‘z blogida ikki bosqichli kirish tizimini
taqdim etdi. Bu degani, agar ikki
bosqichli verifikatsiya
o‘rnatilgan bo‘lsa, profilga
kirish uchun nafaqat
raqamingizga kelgan SMS-
kodni, balki qo‘shimcha
verifikatsion parolni ham
kiritish kerak. Maxsus tizim
foydalanuvchilar profillarining qo‘shimcha ximoyasi bo‘lib, u qo‘yidagicha
o‘rnatiladi.
“Konfidensialnost"("Maxfiylik”) —“Dvuxetapnayaautentifikatsiya"(“Ikki
bosqichli tekshiruv”) bo‘limida shaxsiy elektron pochtani kiriting. Keyin,
ko‘rsatilgan pochtaga Telegram tomonidan maxsus kod yuboriladi va uni
messenjerga kiritish kerak bo‘ladi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
4-ILOVA
Amaliyot nomi: Raqamli axborotlarni nashr qilish texnologiyasi Mavzu
№ 12. Yotube va Telegram tarmoqlari xavfsizligini ta’minlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish yotube va telegram tarmoqlari xavfsizligini
ta’minlash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Telefon raqamimni kimlar ko‘rishi mumkin
Kanal va guruhlar xavfsizligi
Raqamni yashirish
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№13.Mavzu: Telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal va guruhlar tashkil etish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Telegram guruhlari . Telegram kanallari
2. Telegram guruhidan qanday chiqish
kerak.
3. Telegram guruhini qanday boshqarish
kerak.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal va guruhlar

tashkil etish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish (mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar Telegram ijtimoiy
tarmog‘ida kanal va guruhlar tashkil

etish kompetensiyalarga ega bo‘ladi.
1. Telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal 1. Telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal
va guruhlar tashkil etish o‘rgatish va guruhlar tashkil etishdi

2. Kanalga foydalanuvchilar qo‘shish 2. Kanalda va guruhlarda
3. Xavfsizligini ta’minlashni o‘rgatish foydalanuvchilarni jalb etdilar
3. Guruh xavfsizligini ta’minlaydilar
O‘qitish metodlari Kichik axborotli ko‘rsatish/ video usul/ kitob

bilan ishlash/ insert/ suhbat/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal va guruhlar
tashkil etish Reja.
Telegram guruhlari . Telegram kanallari

Telegram guruhidan qanday chiqish kerak.
Telegram guruhini qanday boshqarish kerak
Telegram o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘ldi guruhlar yaratish uchun eng yaxshi
dastur, guruhlarga qo‘shilishdan qo‘rqmasdan erkin qo‘shilishimiz mumkin
bo‘lgan guruhlar har doimgidek WhatsApp-da bo‘lganidek (biz maxfiylik
opsiyalaridan o‘chirib qo‘yishimiz mumkin).Agar bilmasangiz Telegramda
guruhlarni qanday qidirish kerak, ular nima uchun, ularni qanday yaratish kerak,
ular nima, ular kanallardan qanday farq qiladi, ushbu maqolada biz Telegram
va uning qanday ishlashi haqidagi barcha shubhalaringizni hal qilamiz.Telegram
kanallari nima
Telegram kanallari odatlanib qolgan ma'lumot
tarqatish. Ular qandaydir e'lon taxtasi bu erda ijodkor
kanalga qo‘shilgan barcha foydalanuvchilar kirish
huquqiga ega bo‘lgan ma'lumotlarni e'lon
qiladi.Kanallarda administratorlardan boshqa hech kim
matn joylashtira olmaydi, havolalar, rasmlar yoki boshqa
turdagi kontent. Biroq, kanalning bir qismi bo‘lgan
foydalanuvchilar, agar ular nashrlarga sharh berishlari
mumkin bo‘lsa, nashr etilgan ma'lumotlarga boshqa foydalanuvchilar bilan izoh
berishlari (ortiqcha bo‘lishi kerak).Telegram kanallari odatda bloglar tomonidan
qo‘llaniladi, ularda nashr etilgan maqolalarga barcha havolalar nashr etiladi. Ular
tomonidan ham foydalaniladi korxonalar, maktablar, mahalla fuqarolar yig‘inlari,
uyushmalar, jamoat tashkilotlari. Guruhdagi obunachilarga kanal faoliyati bilan
bog‘liq qiziqishlaringiz haqida ma’lumot berish.
Telegram guruhlari nima
Telegram guruhlari WhatsApp guruhlari bilan bir xil ishlaydi, lekin muhim farq
bilan guruhning bir qismi bo‘lishi mumkin bo‘lgan odamlar soni
haqida.WhatsApp-da chegara 200 kishi bo‘lsa, Telegramda limit 200.000 XNUMX
kishi qilib belgilangan. Siz bunday katta chegarani absurd deb o‘ylaysiz.
WhatsAppdan farqli o‘laroq, Telegram bizga saqlashga imkon beradi
mavzulardagi suhbatlar, ya'ni asosiy guruhdan mustaqil ravishda, bu tarzda bunday
bilan adashib bo‘lmaydi to‘lqin to‘lqini gaplashayotgan odamlar haqida.
Telegramda biz yaratadigan kanallar bo‘lishi mumkin davlat va xususiy,
kanallar kabi, unda chop etilgan ma'lumotlarga kirish cheklangan bo‘lishi mumkin.
Kanal administratori sozlashi mumkin kanalda qanday kontent chop etilishi
mumkin va barcha Yangi a'zolar kirish uchun javob
berishlari kerak bo‘lgan savolni o‘rnating, bu esa trollar
va botlarning ularga kirishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Siz ham cheklashingiz mumkin ilgari nashr etilgan
tarkibga kirish ushbu guruhda guruh faoliyatini nazorat
qiluvchi boshqa administratorlarni yarating ...
Telegramda guruhlarni qanday qidirish kerak Guruhlar
va kanallar o‘rtasida qanday farq borligini
bilganimizdan so‘ng, biz sizga ko‘rsatamiz guruhlarni
qanday topish mumkin. Guruhlar va kanallar o‘rtasidagi
farqni bilish juda muhim, chunki qidiruv paytida biz
nafaqat guruhlarni, balki kanallarni ham topamiz.
Telegram guruhlarini qidirish uchun qaysi platformadan foydalanmasligingizdan
qat'iy nazar, barcha ilovalarda usul bir xil. Telegramda guruhlarni qidirish uchun
men quyida ko‘rsatgan amallarni bajarishimiz kerak:
Ilovani ochganimizdan so‘ng, biz qidiruv maydoniga kiramiz, bu qidiruv

maydoni chatlarni qidirishga imkon beradi platformada mavjud guruhlar sifatida
biz ilovada mavjud.Bu qidiruv maydoni topildi chatlar ustida, shuning uchun unga
kirish uchun barmog‘imizni pastga siljitishimiz kifoya. Keyinchalik, biz yozamiz
so‘z yoki so‘zlar biz guruhga ega bo‘lishini xohlaymiz (masalan Pokemon
Madrid). Siz nafaqat ispan tilida, balki boshqa tillarda ham guruhlar va kanallarni
topasiz.Biz qo‘shilishni xohlagan guruhni topganimizdan so‘ng, ustiga bosing
Kirish uchun.
Ekranning pastki qismida tugma ko‘rsatiladi. Qo‘shiling. Kirish uchun biz uni
bosamiz.
Ba'zi guruhlar foydalanuvchidan kirish huquqini
berishdan oldin catpcha-da hal qilishni yoki savolga
javob berishni so‘rang bot va trollarning kirib kelishini
oldini olish men yuqorida sharhlaganimdek.
Telegram guruhidan qanday chiqish kerak Telegramda
bizning ehtiyojlarimizga javob beradigan guruhni topish
oson emas, shuning uchun agar bizga tarkib yoqmasa Bu
guruhda baham ko‘rilgan bo‘lsa, biz qila oladigan eng
yaxshi narsa undan chiqib ketishdir. Telegram guruhidan
chiqish uchun men quyida ko‘rsatgan amallarni
bajaramiz:
Guruhga kirgach, uni ifodalovchi belgini bosing guruh
tafsilotlariga kirish uchun.
Keyin, ustiga bosing 3 ball gorizontal tasvirning pastki
o‘ng tomonida ko‘rsatilgan.
Ko‘rsatilgan ochiladigan menyuda biz variantni
tanlaymiz Guruhni tark eting.
Telegramda qanday guruhlar yaratish mumkin
Agar biz qo‘shilish uchun guruh topa olmasak yoki
bizga yoqmaydigan guruhni topsak, tanlashimiz mumkin
Yangi guruh yarating. Biz aniq bo‘lishimiz kerak bo‘lgan
birinchi narsa - bu uning nomi, chunki bu uni bir
xil ta'mga ega bo‘lgan boshqa foydalanuvchilar tomonidan topishga yordam

beradi.Guruh nomi aniq bo‘lgandan so‘ng, biz quyidagicha harakat qilamiz:Biz
ilovani ochamiz va ekranning yuqori o‘ng qismiga o‘tamiz, u erda a kvadrat ustida
qalam va biz uni bosamiz.Keyin biz tanlaymiz Yangi guruh. Keyin biz barcha
kontaktlarni tanlaymiz dastlab biz ularni guruhning bir qismi bo‘lishini xohlaymiz
va "Keyingi" tugmasini bosing.Nihoyat, biz guruh nomini yozamiz va Yaratish-ni
bosing.Biz yaratgan guruhga taklif qilingan barcha foydalanuvchilar, ular
xabarnoma oladi ularni unda ishtirok etishga taklif qilish, Telegram konfiguratsiya
opsiyalarida ekan, ular boshqa foydalanuvchilarga ularni taklif qilish imkonini
beruvchi opsiyani yoqdi.
Telegram guruhini qanday boshqarish kerak
Agar biz guruhni ommaga e'lon qilishni istasak, qila oladigan eng yaxshi narsa
guruhga havolani ulashing. Ushbu parametr guruh parametrlarida mavjud.Guruhni
yaratgan foydalanuvchi, administrator bo‘ladi Shu bilan birga, siz boshqa
ishtirokchilarni nazorat qilish vazifalarida sizga hamrohlik qilishingiz
mumkin.Administratorlar ham mumkin kontent turini cheklash videolar, rasmlar,
giflar bilan to‘ldirilishining oldini olish, foydalanuvchilarni bloklash va chiqarib
yuborishni oldini olish uchun unda ko‘rsatilishi mumkin .
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
4-ILOVA
Mavzu № 13. Telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal va guruhlar tashkil etish
mustahkamlash, chuqurlashtirish telegram ijtimoiy tarmog‘ida kanal va
guruhlar tashkil etish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Rasm (ko‘rinish)
moslama
va ashyo.
5-ILOVA
Telegram guruhlari nima
Telegramda guruhlarni qanday qidirish kerak
Guruh va kanal yaratish ketma-ketliklari
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№14.Mavzu: ZOOM videokonferns aloqa dasturida ishlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. ZOOM platformasini o‘rnatish.
2. ZOOM platformasini boshqarish
3. ZOOMda qatnashish
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi ZOOM videokonferns aloqa dasturida ishlash

O‘qitish natijasi O‘quvchilar ZOOM videokonferns

aloqa dasturida ishlash
1. ZOOM platformasini o‘rnatishni 1. ZOOM videokonferns aloqa
ko‘rsatish dasturida ishlashni o‘rgandilar.

2. ZOOM videokonferns aloqa 2. Vidyokonfernsiya tashkil etib
dasturida ishlashni o‘rgatish berishdilar
3. Vidyokonfernsiya tashkil etib berish 3. Vidyokanfirensiyada ishtirok
etadilar
Ko‘rsatish/ video usul/ kitob bilan ishlash/

O‘qitish metodlari insert/ mashq/ aqliy xujum ta’limiy o‘yin/
pinbord
O‘qitish vositalari Matnlar,proektor, kompyuter

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: ZOOM videokonferns aloqa dasturida ishlash

Reja.
ZOOM platformasini o‘rnatish.

ZOOM platformasini boshqarish
ZOOMda qatnashish
Dastur yuklab olishda siz qaysi qurilmadan foydalanishizngiz bog‘liq: mobil

telefon yoki kompyuter. Dasturni yuklab olish uchun quyidagi havolalardan
foydalanamiz:
Kompyuter uchun Yuklab olish
Android(Samsung, Xiamo, …) telefon yoki planshet uchun Yuklash olish
iPhone telefonlari yoki iPad uchun Yuklab olish
Manba: zoom.com (Ushbu saytga tashrif buyursangiz qurilmangiz o‘zlari moslab
dasturni ko‘rsatadi)
Dasturni o‘rnatish
Mobil qurilmalar uchun:
Telefon qurilmalarida dastur avtomatik ravishda yuklab olishni bosgandan so‘ng
o‘zi o‘rnatiladi.
Komputer uchun:
Yuklab olingan faylni ochamiz.
Ro‘yhatdan o‘tish
Yuqorida oynadan “Sign In” tugmasini bosamiz:
Agar kompyuteringizda Facebook yoki Google profillarindan biri bo‘lsa, Sign
in with Google / Facebookni bosamiz. Shu orqali kirish oson hech qanday login
yoki parollarni yaratishga hojat yo‘q va keyingi bosqichga o‘tsangiz ham bo‘ladi.
Agar ushbu profillaringiz bo‘lmasa, “Sign Up Free” tugmasini bosamiz. Yoki
quyidagi Havolaga ham kirsa bo‘ladi.
Ushbu oynadan so‘ng Tug‘ilgan kuningiz va Email ma’lumotlaringizni
kiritasiz. Va Email aktivlash uchun havola jo‘natiladi, o‘sha havolaga kiramiz.
Ro‘yhatdan o‘tgamizdan so‘ng, dastur avtomatik ravishda asosiy oyna ochiladi.
New Meeting – Bu o‘zingiz Yangi video konferensiyani boshlaysiz.

Join – Bu do‘stingiz boshlagan konferensiyaga qo‘shilasiz.
2020 yil boshidan boshlab Zoom-ning dasturiy ta'minotidan foydalanish COVID-19
pandemiyasiga javoban qabul qilingan karantin choralari kiritilgandan so‘ng global
miqyosda o‘sish kuzatildi . Uning dasturiy ta'minoti xavfsizlik va maxfiylik masalalari
bilan bog‘liq jamoat va ommaviy axborot vositalari tekshiruvidan o‘tdi. Zoomga
Cisco Webex kompaniyasining sobiq korporativ vitse-prezidenti Erik Yuan 2011 yil
aprel oyida asos solgan . U, Yangi kompaniyani ishga tushirish uchun 40 muhandisi
bilan aloqa Zoom kompaniyasiga asos solgan va 2013 yilda o‘z dasturiy ta'minotini
ishga tushirgan. Zoomning daromadlarining jadal o‘sishi va dasturiy ta'minotdan
foydalanish qulayligi va ishonchliligi sezilib, natijada 1 milliard dollar qiymatida baho
berilgan. aktsiyalar indeksiga 2020 yil 30 aprelda qo‘shildi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan Amaliyot Bahosi

O’tiladigan o’quv davrida xulqi (ballar yig‘indisi)
amaliyot va darsga
amaliyotiga
bo’yicha faolligi
tayyorgarligi va
amaliy ishlari uchun
texnika xavfsizligi va yo’riqli
qoidalarini bilishi xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
4-ILOVA
Mavzu № 14. ZOOM videokonferns aloqa dasturida ishlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish zoom videokonferns aloqa dasturida ishlash
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
ZOOMni o‘rnatish usullari
ZOOMni afzalliklari
Vediokanfirensiya tashkil etish
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№15.Mavzu: ZOOM dasturida bepul hisoblar uchun 40 daqiqalik cheklov bilash
bir vaqtning o‘zida 100 tagacha qurilmani ulash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. ZOOM dasturida yakka vidyoroliklar
2. 40 daqiqalik cheklov
3. Xavfsizlkni taminlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi ZOOM dasturida bepul hisoblar uchun 40

daqiqalik cheklovbilash bir vaqtning o‘zida 100 tagacha qurilmani ulash
O‘quvchilar ZOOM dasturida bepul
O‘qitish natijasi hisoblar uchun 40 daqiqalik cheklov
bilash bir vaqtning o‘zida 100 tagacha
qurilmani ulash kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. ZOOM dasturida bepul hisoblar 1. ZOOM dasturida bepul hisoblar
2. 40 daqiqalik cheklov bilash bir yaratadilar

vaqtning o‘zida 100 tagacha 2. 40 daqiqalik cheklov bilash bir
qurilmani ulashni ko‘rsatish vaqtning o‘zida 100 tagacha
3. Vidyokonfirensiya tashkil etish qurilmani uladilar
3. Vidyokonfernsiya tashkil etdilar
Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul/ kitob

O‘qitish metodlari bilan ishlash/ insert/ mashq/ aqliy xujum

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: ZOOM dasturida bepul hisoblar uchun 40 daqiqalik
cheklov bilash bir vaqtning o‘zida 100 tagacha qurilmani
ulash Reja.
ZOOM dasturida yakka vidyoroliklar

40 daqiqalik cheklov
Xavfsizlkni taminlash
2020yilda Zoometakchilardan biriga aylandi video konferentsiya dasturlari

atrofida. Shaxsiy uchrashuvlar imkoni bo‘lmaganda va ijtimoiy tadbirlar uchun
juda muvaffaqiyatli bo‘lganida, bu sizning hamkasblaringiz bilan deyarli o‘zaro
aloqada bo‘lishga imkon beradi.
Zoom nima?
Zoom bulutli videokonferentsaloqa xizmati bo‘lib, siz boshqalar bilan deyarli
suhbatlashish uchun foydalanishingiz mumkin - yoki video orqali yoki faqat audio
orqali yoki ikkalasi ham, jonli suhbatlar o‘tkazish paytida va bu ushbu sessiyalarni
keyinroq ko‘rish uchun yozib olishga imkon beradi. Xabar qilinishicha, Fortune
500 kompaniyalarining yarmidan ko‘pi 2019 yilda Zoomdan foydalangan va 2020
yil davomida yanada yuqori ko‘rsatkichlarga erishgan va yaqinda 300 million
kunlik Zoom yig‘ilish qatnashchilariga da'vo qilishgan.
Odamlar kattalashtirish haqida gapirganda, odatda quyidagi iboralarni eshitasiz:
Uchrashuvni kattalashtirish va xonani kattalashtirish. Kattalashtirish yig‘ilishi
deganda Zoom yordamida o‘tkaziladigan videokonferentsiya yig‘ilishi tushuniladi.
Siz ushbu uchrashuvlarga a orqali qo‘shilishingiz mumkin vebkamera yoki telefon.
Shu bilan birga, Zoom Room - bu kompaniyalarga konferentsiyalar xonalarini
rejalashtirish va kattalashtirishga imkon beradigan jihozlarni sozlash.
Kattalashtirish xonalari Zoom obunasining yuqori qismida qo‘shimcha
obunani talab qiladi va katta kompaniyalar uchun ideal echim hisoblanadi.
Kattalashtirishning asosiy xususiyatlari
Zoomning asosiy xususiyatlari:
Yakka uchrashuvlar: Hatto bepul reja bo‘yicha ham cheksiz yakkama-yakka
uchrashuvlarga mezbonlik qiling.
Guruh videokonferentsiyalari: 500 tagacha ishtirokchini qabul qiling (agar siz "katta
yig‘ilish" qo‘shimchasini sotib olsangiz). Bepul reja, ammo 40 daqiqagacha va 100
tagacha ishtirokchiga qadar video konferentsiyalarni o‘tkazishga imkon beradi.
Ekranni ulashish: Birma-bir yoki katta guruhlar bilan tanishing va ko‘rgan
narsalaringizni ko‘rishlari uchun ular bilan ekraningizni ulashing.
Zoom qanday ishlaydi?
Masshtablash yakka-yakka chat sessiyalariga imkon beradi, ular guruh ichidagi
qo‘ng‘iroqlar, o‘quv mashg‘ulotlari va ichki va tashqi auditoriya uchun veb-
seminarlar va global videokonferentsiyalarni 1,000 tagacha ishtirokchilar va 49 ta
ekrandagi videolarga aylantiradi. Bepul daraja cheksiz yakkama-yakka
uchrashuvlarga imkon beradi, lekin guruh sessiyalarini 40 minut va 100
ishtirokchiga cheklaydi. To‘langan rejalar har bir mezbon uchun oyiga $ 15dan
boshlanadi.
Zoom to‘rtta narxlarni taklif qiladi (Zoom Room obunasini qo‘shmasdan):
Bepul kattalashtirish: Ushbu bosqich bepul. Siz cheksiz miqdordagi uchrashuvlarni
o‘tkazishingiz mumkin. Bir nechta ishtirokchilar bilan guruh uchrashuvlari 40
daqiqa davom etadi va uchrashuvlar yozib olinmaydi.
ProZoom: Ushbu bosqich oyiga $ 14.99 / £ 11.99 va uchrashuv mezboniga to‘g‘ri
keladi. Qayta takrorlanadigan kattalashtirish yig‘ilishlari uchun xostlarga shaxsiy
yig‘ilish identifikatorlarini yaratishga imkon beradi va bulutda yoki qurilmangizda
yig‘ilishlarni yozib olishga imkon beradi, ammo 24 soat ichida guruh yig‘ilishining
davomiyligini belgilaydi.Biznesni kattalashtirish: Ushbu bosqich oyiga $ 19.99 / £
15.99 va uchrashuv mezboniga (eng kami 10). Bu sizga Zoom uchrashuvlarini
behuda URL manzillari va kompaniyaning brendi bilan markalash imkonini beradi
va bulutda qayd etilgan Zoom uchrashuvlarining stsenariylarini, shuningdek,
mijozlarni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi.
Kattalashtirish korxonasi: Ushbu bosqich oyiga $ 19.99 / £ 15.99 va bir
uchrashuv mezboniga (minimal 100) va 1,000+ ishchilariga ega bo‘lgan
korxonalar uchun mo‘ljallangan. U yozuvlar uchun cheksiz bulutli saqlashni,
mijozlar muvaffaqiyati menejerini va veb-saytlar va kattalashtirish xonalarini
chegirmalarini taklif etadi.
Ixtiyoriy - Masshtab xonalari: Agar siz Zoom Rooms-ni o‘rnatmoqchi
bo‘lsangiz, 30 kunlik bepul sinov muddatiga yozilishingiz mumkin, shundan so‘ng
Zoom Rooms oyiga qo‘shimcha $ 49 / £ 39 va xonaga obuna bo‘lishni talab qiladi,
Zoom-dan foydalanadigan veb-saytlar oyiga $ 40 / £ 32 turadi va mezbon
Ilovalarni yuklab olish hajmini kattalashtirish.Ish stoli ilovasi mavjud Windows va
MacOS, mobil ilova mavjud bo‘lganda Android va iOS. Barcha ilovalar sizni
yig‘ilishga kirishga imkon bermaydi, shuningdek Zoom, Google, Facebook yoki
SSO hisob qaydnomalari yordamida tizimga kirishga imkon beradi. U erdan siz
yig‘ilishni boshlashingiz, uchrashuvga qo‘shilishingiz, majlisni identifikatorini
kiritish orqali kattalashtirish xonasida ekraningizni bo‘lishishingiz, uchrashuvlarni
kattalashtirishni boshlashingiz, mikrofonni o‘chirish / yoqish, videoni boshlash /
to‘xtatish, boshqalarni uchrashuvga taklif qilishingiz, ekran nomini tanlang,
majlisda suhbat qiling va bulutli yozishni boshlang.
Agar siz ish stoli foydalanuvchisi bo‘lsangiz, siz mahalliy yozishni boshlashingiz,
so‘rovlar o‘tkazishingiz, Facebook-da jonli efirni uzatishingiz va boshqa narsalarni
amalga oshirishingiz mumkin. Boshqacha aytganda, ish stoli ilovasi yanada to‘liq
xususiyatga ega, garchi siz bepul foydalanuvchi bo‘lsangiz ham, mobil ilovadan
juda ko‘p masofani bosib o‘tishingiz mumkin. Outlook plaginini kattalashtirish
Zoom dasturini yuklab olish bilan bir qatorda Zoom-dan boshqa usullarda ham
foydalanish mumkin. Masalan, a Outlook plaginini kattalashtirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Microsoft Outlook mijozida yoki an sifatida ishlashga mo‘ljallangan Internetda
Outlook uchun plagin. Ushbu Outlook vilkasi Zoom tugmachasini standart
Outlook asboblar paneliga tushiradi va Zoom uchrashuvini oddiy chertish bilan
boshlash yoki rejalashtirishga imkon beradi.
Brauzer kengaytmalarini kattalashtirish
Zoom uchrashuvini tezda boshlash yoki rejalashtirishning yana bir vositasi sizning
sevimli brauzeringiz uchun kengaytma shaklida keladi. A bor Chrome
kengaytmasini kattalashtirish va Firefox-ni kattalashtirish bu sizga Google Taqvim
orqali Kattalashtirish uchrashuvini rejalashtirishga imkon beradi. Kattalashtirish
tugmachasini bosish orqali siz oddiy yig‘ilishni boshlashingiz yoki uchrashuvni
rejalashtirishingiz mumkin, chunki yig‘ilish to‘g‘risidagi barcha ma'lumotlar
Google Taqvim orqali yuborilib, ishtirokchilarga qo‘shilishni osonlashtiradi.
Brauzeringizda Zoom-dan foydalanish
O‘zingizning brauzeringizda Zoom yig‘ilishiga dasturni ishlatmasdan qo‘shilish
juda qiyin. Ammo mumkin. Masalan, siz to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘xshashlikdagi Zoom
veb-mijozi havolasi yordamida uchrashuvga qo‘shilishingiz mumkin -
zoom.us/wc/join/your-meeting-id.
Ba'zi bir aqlli brauzerlar brauzer kengaytmasini ishlab chiqishdi, shunda sizga
kattalashtirish yig‘ilishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri brauzeringizdan ilova muammosiz
qo‘shiling. Masalan, siz biron bir dasturni o‘rnatishga imkon bermaydigan xavfsiz
ishlaydigan noutbukda bo‘lsangiz, bu juda yaxshi.
Zoom "brauzeringizdan qo‘shilish" havolasini qasddan yashirishi meni
o‘ldiradi, shuning uchun kichik (20 qatorli) brauzer kengaytmasi o‘z veb-
mijozidan foydalanish uchun Zoom havolalarini shaffof ravishda yo‘naltiradi:
Hozirda ushbu kengaytma mavjud Chrome va Firefox. Shuni ta'kidlash kerakki, u
rasmiy ravishda Zoom tomonidan yaratilmagan. Televizoringizni kattalashtiring
Zoomni televizoringizda ishlashga imkon berish mumkin, shunda siz katta

ekranda video qo‘ng‘iroq qilishingiz mumkin. Biz batafsil qo‘llanma yozdik
televizoringizda kattalashtirishning turli usullari tekshirib ko‘rishga arziydi.
Pulli va bepul Zoom o‘rtasidagi farq nima?
Pullik va bepul Zoom rejalari orasida bir nechta farq bor, ular diqqatga
sazovordir. Bepul foydalanuvchilar
Kattalashtirish dasturini kompyuteringiz yoki telefoningizdan yuklab olishingiz va
har qanday uchrashuvga o‘zingiz bilan birga kelgan uchrashuv guvohnomasi bilan
qatnashishingiz mumkin. Qo‘shilishdan oldin audio yoki videoni o‘chirib
qo‘yishingiz mumkin. Siz hatto Google hisob qaydnomangizni bog‘lash orqali
bepul Zoom hisob qaydnomangizni yaratishingiz mumkin va u erdan siz Yangi
uchrashuvni tashkil qilishingiz, uchrashuvni rejalashtirishingiz, uchrashuvga
qo‘shilishingiz, ekranni ulashishingiz, kontaktlar qo‘shishingiz va h.k.
Shuni yodda tutingki, siz bir vaqtning o‘zida bitta kompyuter, bitta planshet va
bitta telefonda Zoom-ga kirishingiz mumkin. Agar siz xuddi shu turdagi boshqa
qurilmaga kirganingizda qo‘shimcha qurilmaga kirsangiz, Zoom siz birinchi
qurilmadan avtomatik ravishda chiqasiz deb aytdi.To‘langan foydalanuvchilar
Tizim ma'muringizda Pro, Business yoki Enterprise hisob qaydnomasi mavjud
bo‘lsa, siz ish elektron pochtangizdan foydalanib kompyuteringizga Zoom-ni
yuklab olishingiz va yuklab olishingiz mumkin. Kattalashtirish yig‘ilishlarini
rejalashtirishingiz va uzoq ishtirokchilarni qo‘shilishga taklif qilishingiz uchun
keyin siz Zoom-ni taqvimingizga sinxronlashtirishni xohlaysiz.Agar siz
Kattalashtirish xonasini o‘rnatayotgan bo‘lsangiz, Zoom uchrashuvlarini
sinxronlashtirish va ishga tushirish uchun kompyuter va kattalashtirish
uchrashuvlarini boshlash uchun ishtirokchilar uchun planshet kerak bo‘ladi.
Shuningdek, sizga mikrofon, kamera va karnay, kamida yig‘ilish qatnashchilarini
namoyish qilish uchun bitta HDTV monitor va displeyda kompyuter ekranlarini
ulashish uchun HDMI kabeli, shuningdek ulanishingiz uchun internet kabeli kerak
bo‘ladi.
Shuningdek, xonadagi kompyuterda "Konferentsiya xonasi uchun kattalashtirish
xonalari" va majlislar zalidagi planshet uchun "Zoom Room Controller" ni yuklab
olishingiz kerak. Keyin o‘sha xonalarni kompaniYangizning umumiy taqvimiga
sinxronlashtirishingiz mumkin, shunda xodimlar qanday yig‘ilish xonalari
mavjudligini ko‘rishlari mumkin.
Xavfsizlik masalalari va Yangilanishlarini kattalashtirish
So‘nggi paytlarda xavfsizlik nuqtai nazaridan ham, nomaqbul noma'lum
mehmonlar bilan bog‘liq muammolar bo‘yicha Zoom bilan bog‘liq bir qator
muammolar ko‘tarildi Zoombomberlar.
Kompaniya ushbu muammolarga qarshi turish va foydalanuvchilarni xavfsizlik va
maxfiylikning ahamiyati to‘g‘risida ishontirish uchun bir nechta harakatlarni
amalga oshirdi. Bunga qo‘ng‘iroqning sarlavha satridan uchrashuv identifikatorini
olib tashlash kabi oddiy narsalar kiradi, agar foydalanuvchilar skrinshotlarni
Internet orqali baham ko‘rishsa, uchrashuv kelajakda suiiste'mol qilinmaydi.
Kompaniya xavfsizlik ma'lumotlarini oshirish uchun ilova uchun bir qator
Yangilanishlarni e'lon qildi.
Zoombombers nima?
Zoom obro‘sining oshishi xizmatni internet-trollar va qo‘llarida juda ko‘p vaqt
bo‘lgan odamlar tomonidan suiiste'mol qilinishiga olib kelishi kerak. Ba'zi odamlar
ommaviy va xavfli Zoom yig‘ilishlarini qidirib topib, o‘zlarini ichkariga
kiritishmoqda, so‘ngra boshqa odamlarni chaqiruv paytida videofilmlar,
pornografiya va boshqa noo‘rin tarkib bilan "bombardimon qilish".Biz qo‘llanma
yozdik Zoombombingni qanday to‘xtatish kerak Biroz vaqt o‘tgach, buni oldini
olishning turli usullari mavjud, jumladan qo‘ng‘iroqlaringizni himoyalash, ekranni
almashish va hatto videoni o‘chirib qo‘yish. Zoom ortidagi guruh sizning
qo‘ng‘iroqlaringizni xavfsiz va xavfsiz saqlash uchun doimiy ravishda
takomillashtirmoqda.Standart xavfsizlik Yangilanishlari
Masshtab Yangilandi foydalanuvchilarni ishontirishga yordam beradigan bir
nechta xavfsizlik o‘zgarishlari bilan. Ulardan biri bu talab edi Masshtabni
kattalashtirish uchun standart parol. Bu bilan birgalikda virtual kutish xonalari,
faqat chaqiruvga taklif qilingan odamlarning haqiqatan ham kirishlariga ruxsat
beradi.Qo‘ng‘iroqlar xavfsiz va hamma uchun xavfsizligini ta'minlashning yana bir
qadamidir. Xavfsizlik vositalarini kattalashtirish
Kattalashtirish shuningdek, uchrashuvlaringizni ular sodir bo‘lganda boshqarish va
xavfsizligini ta'minlashni osonlashtirdi. Bir qator mavjud xavfsizlik vositalari endi
bir necha marta bosish bilan kirishingiz mumkin, shu jumladan yig‘ilishni
blokirovka qilish imkoniyati mavjud, shunda hech kim Yangi odamlar qo‘shila
olmaydi, qo‘ng‘iroqdagi mavjud ishtirokchilarni o‘chiradi, ishtirokchilar ovozini
o‘chiradi va shaxsiy suhbatni o‘chirib qo‘yadi.
Kattalashtirish xavfsizlik vositalariga kirish uchun siz qo‘ng‘iroq sodir bo‘lganda
oynada paydo bo‘ladigan xavfsizlik tugmachasini bosishingiz yoki ular bilan
o‘zaro aloqada bo‘lish uchun ishtirokchining ustiga o‘ting - masalan, ularni
qo‘ng‘iroqdan olib tashlash uchun.Boshqa ishtirokchilarga hisobot berish
Endi qo‘ng‘iroq haqida xush kelibsiz yoki muammo tug‘dirayotgan ishtirokchilar
haqida xabar berish mumkin. Ularni qo‘ng‘iroqdan olib tashlash bilan bir qatorda,
tizimni noto‘g‘ri ishlatilishini hal qilish uchun endi Zoom Trust and Safety
guruhiga hisobot yuborishingiz mumkin. Bu kelajakda ularni xizmatdan to‘sishga
va boshqa qo‘ng‘iroqlarga xalaqit berishga yordam beradi.
Buni amalga oshirish uchun uchrashuvdagi xavfsizlik tugmachasini bosing va
keyin hisobotni bosing.Masshtablarni kattalashtirish
Takroriy uchrashuvlarni yarating.Kattalashtirish sizga takroriy uchrashuvlarni
yaratishga imkon beradi. Siz xohlagan qo‘ng‘iroq sozlamalarini bir marta
sozlashingiz va har safar uchrashishni rejalashtirganingizda o‘sha erda bo‘lishingiz
mumkin va har safar bir xil URL-dan foydalanib qo‘ng‘iroqlarga qo‘shilishingiz
mumkin. Kattalashtirish mobil ilovasida shunchaki kiring, jadvalni bosing,
Takrorlash variantiga teging va takrorlanishni tanlang. Umumiy yig‘ilishlarni
rejalashtirish va barcha yig‘ilish sozlamalari haqida ko‘proq ma'lumot olish uchun
Zoomning FAQ-ni yoqing uchrashuvlarni rejalashtirish. Zoom qo‘ng‘iroqlarini
video sifatida qanday yozib olish
Kattalashtirish sizga qo‘ng‘iroqlarni video sifatida yozib olishga imkon beradi.
Buning uchun sizga ruxsat kerak. Uchrashuv xosti sozlamalarda yozuvlarni yoqishi
kerak. Ishni boshlashdan oldin yozuv yoqilganligini tekshirish uchun hisob
sozlamalarini tekshirishga arziydi.Kattalashtirish qayd yozuvingizga kiring
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi

3-ILOVA
R. Usmonov. Kompyuter tizimlariga texnik xizmat ko‘rsatish Ilm ziyo 2014
O.Parpiev. Raqamli va kompyuterli texnologiyalar Cho‘lpon – 2014
R.X.Alimov, A.A.Sobirov. Web dasturlash o‘quv qo‘llanma Toshkent -2019
N.O.Ro‘zimurodovWeb dasturlash fanidan maruzalar matni Toshkent -2011
4-ILOVA
Mavzu № 15. ZOOM dasturida bepul hisoblar uchun 40 daqiqalik
cheklov bilash bir vaqtning o‘zida 100 tagacha qurilmani ulash
mustahkamlash, chuqurlashtirish zoom dasturida bepul hisoblar uchun 40 daqiqalik
cheklov bilash bir vaqtning o‘zida 100 tagacha qurilmani ulash ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Kattalashtirish qayd yozuvingizga kiring
Ko‘rish uchun bosing Profil sozlamalari/ Uchrashuv sozlamalari
Quyidagiga o‘ting Yozib olish yorlig‘i va video yozishni yoqish uchun
bosing
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№16.Mavzu: Fayl menejerlari. Total commander dasturini yuklab olish va
o‘rnatish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Total commader dasturini yuklab olish
va o‘rnatish
2. Total commader dasturini boshqarish
3. Total commader dasturida klaviatura
orqali ishlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Fayl menejerlari. Total commander dasturini

yuklab olish va o‘rnatish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish
(mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar Fayl menejerlari. Total
commander dasturini yuklab olish va
o‘rnatish kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. Fayl menejerlari bilan ishlarni 1. Fayl menejerlari bilan ishlarni
ko‘rsatish ko‘rsatdilar
2. Total commander dasturini yuklab 2. Total commander dasturini yuklab
olish olishadi
3. Total commander o‘rnatib berish 3. Total commander dasturini
o‘rnatib berishadi
O‘qitish metodlari Kichik axborotli ko‘rsatish/ video usul/ kitob

bilan ishlash/ insert/ mashq/ suhbat/pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Fayl menejerlari. Total commander dasturini yuklab olish
va o‘rnatish Reja.
Total commader dasturini yuklab olish va o‘rnatish

Total commader dasturini boshqarish
Total commader dasturida klaviatura orqali ishlash
Fayllar va papkalar (kataloglar) ustida ba`zi amallar bajarish.

Total Commander panеllarini boshqarish
Panеldagi fayl va papkalar (kataloglar) ro`yxati bilan ishlash.
Funktsional tugmachalardan foydalanish.
Total Commander matn muharririda ishlash.
Total Commander dasturi Windows bilan ishlashni yengillashtirishdan iborat. Bu
dastur fayllar va papkalar bilan asosiy amallarni - qidirish, nusxa olish, qayta
nomlash, o`chirish kabilarni soddaroq, qulayroq va yaqqol bajaradi.
Total Commander turli funktsiyalarni bajaradi, xususan.Diskdagi kataloglar
ro`yxatini yaqqol ko`rsatadi.Diskdagi kataloglar daraxtini ko`rsatish, kataloglarni
yaratish, qayta nomlash, o`chirish imkoniyatlariga ega. Fayllar ustida nusxa
ko`chirish, qayta nomlash, joyni o`zgartirish va o`chirish komandalarini qulayroq
bajaradi.Turli matnli fayllar, hujjatlar, arxiv fayllar, ma`lumotlar bazasi matnlarini
ko`rish, matnli fayllarni tahrirlash imkoniga ega.Total Commander (Windows
Commander) dasturi WINDOWS operatsion tizimi bilan ishlash uchun еng
ommaviy dastur - qobiqlardan biridir, u Windows tizimida foydalanuvchi disklarni
va disklardagi ma`lumotlarni, papkalarni (kataloglarni) ko`radi, fayllarni
o`chiradilar, nusxa oladi, qayta nomlaydi, dasturni ishga tushiradi vah.k. Total
Commander ekranda buyruqni yoki faylning nomini tanlash etarli, Enter tugmasini,
funktsional tugmani yoki sichqonchani shiqirlatish kerak va kerakli jarayon
bajariladi.
Total Commander bilan birgalikda matnli fayllarni va boshqa hujjatlarni tahrirlash
va ko`rib chiqish uchun dasturlar yetkazib beriladi.
Total Commander dasturini yuklash uchun «Пуск» menyisidan «Программы» –
Total Commander dasturi tanlanadi.
Total Commander ni ishga tushirilgandan keyin oynaning yuqori qismida menyular
qatori, disklarni tanlash tugmalari, ikkita ramka bilan chegaralangan to`g`ri
to`rtburchakli oyna paydo bo`ladi (3.1-rasm).
Еkranning pastki satrlarida buyruqli satr va F3 – F8, Alt+F4 boshqarish tugmalari
(tugmalari)joylashgan:
F3 o`qish (View) – kursor bilan tanlangan faylni ko`rib chiqish;
F4 to`g`rilash (Edit) – kursor bilan tanlangan faylni tahrir qilish;
F5 nusxa (Soru) – kursor bilan tanlangan papkani (katalogni) yoki fayllarni
nusxalash;
F6 nom (RenMov) – kursor bilan tanlangan papkani (katalogni) yoki fayllarni
qayta nomlash yoki siljitish (siljitish boshqa panelda ochilgan papkaga amalga
oshiriladi); F7 katalog (Mkdir) – Yangi papka (katalog) yaratish;
F8 o`chirish (Delete) – kursor bilan tanlangan faylni (bo`sh katalogni) o`chirish;
Alt+F4 chiqish (Quit) – Total Commander dasturidan chiqish.
Fayllar to`g`risidagi ma`lumotlarni chiqarishning 4 shakli mavjud: to`liq, qisqa,
izoh va andoza. To`liq shaklda o`ng tarafda fayl o`lchami baytlarda, faylni yaratish
yoki oxirgi o`zgartirilgan sanasi va vaqti chiqariladi. Qisqa shaklda faqat fayl nomi
chiqariladi.
«Загаловки табулятор» paneli bo`yicha papka (katalog) va fayllar nomlarini
sozlashda quyidagi imkoniyatlar mavjud: nomlarni alfavit.tartibida;
kengaytmalarni alfavit tartibida; fayllar o`lchanining kamayishi tartibida. faylning
yaratilish sanasi va vaqtining kamayishi tartibda;
Fayllar va papkalar (kataloglar) ustida ba`zi amallar bajarish. Rang bilan
tasvirlanadigan (kursor bilan ajratilgan) fayl yoki katalog aktiv yoki ajratilgan
deyiladi.
Birdaniga bir nechta fayllarni ajratish mumkin - Insert tugmasini bu fayllarni
nomlariga bosish yo`li bilan juda oddiy bajariladi.
Kursorni boshqa panelga ko`chirish uchun Tab tugmasini bosish kerak, Bosh
papka tarkibini chiqarish uchun kursorni uning nomiga o`rnatish va Enter
tugmasini bosish kerak.
Fayl yoki papka (katalog) ustida biror amalni bajarish uchun kursorni uning nomiga
o`rnatish va funktsional tugmalardan bitgasini yoki Enter tugmasini bosish kerak.
Total Commander panеllarini boshqarish
[Tab] - Joriy panеlni o`zgartiradi.
[Ctrl] +[U] - Panеllarning urnini almashtiradi.
[Alt] +[F1] - Chap panеlda disklar ro`yxatini chiqaradi.
[Alt] +[F2] - Ung panеlda disklar ro`yxatini chiqaradi. Panеldagi fayl va papkalar
(kataloglar) ro`yxati
[Ctrl] +[F3] – fayl va papkalarni (katalog) nom bo`yicha tartiblaydi.
[Ctrl] +[F4] – fayl va papkalarni (katalog) kеngaytma bo`yicha tartiblaydi.
[Ctrl] +[F5] – fayl va papkalarni (katalog) vaqt bo`yicha tartiblaydi.
[Ctrl] +[F6] – fayl va papkalarni (katalog) hajm (o`lcham) bo`yicha tartiblaydi.
[Ctrl] +[F7] – kataloglarning tartiblanmagan ro`yxatini bеradi.
Funktsional tugmachalardan foydalanish
[F1] – Total Commander dasturi haqidagi qisqacha ma`lumotni bеradi.
[F2] – Foydalanuvchi ko`rsatgan komandalar ishini taxminlaydi.
[F3] – Fayl matnini ekranga chiqaradi.
[F4] – Faylni tahrirlash imkoniyatini bеradi.
[F5] – Faylning nusxasini ko`chiradi.
[F6] – Faylni qayta nomlaydi yoki boshqa katalogga ko`chiradi.
[F7] – Yangi papka (katalog) tashkil etadi.
[F8] – Tanlangan fayl yoki papkani (katalogni) o`chiradi.
[Alt] +[F3] – Matnli faylni tеzroq chiqaradi.
[Alt] +[F4] – Total Commander dasturidan chiqadi.
[Alt] +[F5] – Ajratilgan fayllarni arxivga joylaydi.
[Alt] +[F6] – Arxivdagi fayllarni qayta tiklaydi.
[Alt] +[F7] – Diskda faylni qidiradi.
[Alt] +[F9] – Arxivdagi fayllarni qayta tiklaydi.
[Alt] +[F10] – Kataloglar daraxtini taminlaydi (ko`rasatdi).
Total Commander matn muharriri
Operatsion qobiqda so`zlangan matnli muharriri bor, u uncha murakkab bo`lmagan
hujjatlarni (rasmsiz, diagrammasiz va b.) tuzish va taxrir qilish uchun juda
qulaydir. Muharrirlar bilan ishlashda bajariladigan asosiy jarayonlar quyida
tushuntirilgan: ajratilgan matnli fayl bilan ishlash uchun muharrirni chiqarish - F4
tugmasini bosish kerak;
Yangi faylni yaratish va taxrir qilish - Ctrl + N tugmalarini bosish kerak;
tahrir qilingan faylni saqlash - F2 tugmasini bosish kerak; muharrirddn
chiqish - Esc tugmasini bosish kerak;
ajratilgan blokni kursorning joriy holati bilan ko`rsatilgan joyga nusxalash - F5
tugmasini bosish kerak;
ajratilgan blokni o`chirish - F8 tugmasini bosish kerak;
matnni namuna bo`yicha kursordan keyin qidirish - F3 tugmasini bosish kerak;
matnni namuna bo`yicha kursordan oldinda qidirish - Shift+F3 tugmasini bosish
kerak;
matnni namunalar bo`yicha kursordan oldindan qidirish va almashtirish - Ctrl+R
tugmasini bosish kerak
belgilangan satrni o`chirish - delete yoki F8 tugmalarini bosish kerak;
Yangi satrga qo`yish (abzats) - Enter tugmasini bosish kerak;
matn ichida kursorni harakatlantirish kursorni boshqarish tugmalari bilan amalga
oshiriladi;
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
R. Usmonov. Kompyuter tizimlariga texnik xizmat ko‘rsatish Ilm ziyo 2014
O.Parpiev. Raqamli va kompyuterli texnologiyalar Cho‘lpon – 2014
R.X.Alimov, A.A.Sobirov. Web dasturlash o‘quv qo‘llanma Toshkent -2019
N.O.Ro‘zimurodovWeb dasturlash fanidan maruzalar matni Toshkent -2011
4-ILOVA
Mavzu № 16. Fayl Menejeri. Total commander dasturini yuklab olish va
o‘rnatish Amaliy mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini
mustahkamlash, chuqurlashtirish total commander dasturini yuklab olish va
o‘rnatish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Total Commander dasturining oynasining tuzilishini aytib bering?
Total Commander dasturining asosiy vazifalarini aytib bering?
Total Commander dasturining oynasida birinchi oynadan ikkinchi oynaga o`tish
uchun qaysi tugmadan foydalaniladi
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№17.Mavzu: Fayl menejerlari. Far manager dasturini yuklab olish va o‘rnatish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Operatsion sistemaning qobiq dasturlari
2. FAR MANAGER qobiq dasturuda
ishlash
3. FAR MANAGER qobiq dasturida
funksional tugmachalarning vazifalari.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Fayl menejerlari. Far manager

dasturini yuklab olish va o‘rnatish to‘g‘risidagi bilim
O‘qitish natijasi O‘quvchlar Fayl menejerlari. Far
manager dasturini yuklab olish va
o‘rnatish kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. Fayl menejerlari bilan ishlashni 1. Fayl menejerlari bilan ishlashni
o‘rgatish o‘rgandilar
2. Far manager dasturini yuklab olish 2. Far manager dasturini yuklab
va o‘rnatishni ko‘rsatish olishadi.
3. Far manager dasturini o‘rnatishni 3. Far manager dasturini o‘rnatishni
ko‘rsatish ko‘rsatishadi

bilan ishlash/ insert/ mashq/ suhbat/aqliy
xujum ta’limiy o‘yin/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Fayl menejerlari. Far manager dasturini yuklab olish
va o‘rnatish Reja.
Operatsion sistemaning qobiq dasturlari

FAR MANAGER qobiq dasturuda ishlash
FAR MANAGER qobiq dasturida funksional tugmachalarning vazifalari
Ma`lumki, foydalanuvchi bilan kompyuter o‘rtasidagi muloqatni operatsion
sistema ta`minlaydi. Shu bois operatsion sistemaning interfeysi qanchalik qulay
bo‘lsa, foydalanuvchining kompyuter bilan ishlashi shunchalik oson va samarali
bo‘ladi.
Hozirda eng ommaviy sanalgan MS-DOS operatsion sistemasi bir vaqtlar
inson bilan kompyuter o‘rtasida vositachi rolini o‘tab, kompyuter resurslaridan
foydalanishni osonlashtirgandi. Lekin o‘zi rivojlanish natijasida haddan ziyod ko‘p
buyruqlar bilan to‘lib toshib ketdiki, bu foydalanuvchi ishini sustlashtirishga olib
keldi. Shunday qilib, foydalanuvchi bilan kompyuter o‘rtasida Yangi vositachi
yaratish ehtiyoji tug‘ildi va natijada operatsion sistemaning qobiq dasturlari yuzaga
keldi.Qobiq dastur operatsion sistema boshqaruvida ishga tushiriladigan va shu
operatsion sistema bilan ishlashga ko‘maklashadigan dasturdir. Eng omaviy qobiq
dasturlardan biri Norton Commander deb nomlanadi. Bu qobiq dasturi mashhur
amerikalik dasturchi Piter Norton tomonidan yaratildi va kompyuterdan
foydalanuvchilar uchun katta qulayliklarni keltirib chiqardi
WINDOWS foydalanuvchilar uchun Yangi imkoniyatlar yaratgani sababli uni
grafik qobiq emas, grafik muhit deyish qabul qilingan.Norton Commander kompyuter
ekranida disk, katalog va fayllar strukturasini ko‘rgazmali tarzda ko‘rsatib turadi.
Ma`lumki, operatsion sistemaning buyruqlarini kompyuterga kiritish ko‘p mehnat,
vaqt va qunt talab qiladi. Norton Commander foydalanuvchini bu mehnatdan va
operatsion sistemaning o‘nlab buyruqlarini doimo yodda saqlashdan xalos etadi.
Mazkur dasturning eng afzal tomonlaridan biri bo‘lib, operatsion sistema
buyruqlaridan oson va samarali foydalanish imkonini beradi.
Norton Commander dan foydalanuvchi qobiq dasturni tark etmasdan turib, biror
dasturni tuzishi yoki matnni tayyorlashi, ularni tahrirlashi va ishga tushirishi mumkin.
Norton Commander foydalanuvchi kiritgan buyruqlarni esda saqlab boradi va ishlash
jarayonida yana shu buyruqlardan foydalanishga to‘g‘ri kelsa, ularni
takroran klaviatura orqali termasdan amalga oshirish imkonini beradi.
Foydalanuvchi tomonidan tanlangan operatsion sistema buyrug‘i yoki amaliy
dastur bajarib bo‘lingandan so‘ng yana Norton Commander ga qaytiladi.
Kompyuterlar texnik tomondan mukammallashib, ularning grafik imkoniyatlarining rivojlanib borishi
dasturchilarda grafik interfeysli qobiq dasturlar yaratish fikrini uyg‘otdi. Bu ishga birinchi bo‘lib Microsoft
kompaniyasi kirishdi. Mazkur kompaniya tomonidan 1985 yilda yaratilgan WINDOWS 1.0 grafik qobiq-dasturi
aytarlik afzalliklarga ega emas edi. Unda fayllar ekranda chiroyliroq tasvirlangan. Shunday bo‘lsada, u grafik qobiq-
dasturlarning keyingi naqllarini
yaratilishigaturtki bo‘ldi. 1987 yilda yaratilgan WINDOWS 2.0 grafik
qobiqda WINDOWS 1.0 dagi kamchiliklar bartaraf etilgan bo‘lsada,
foydalanuvchilar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmadi. 1990 yilda ishlab
chiqarilgan WINDOWS 3.0 dasturi birinchi ommaviy grafik qobiq-dasturga
aylandi. Keyinchalik, 1992 yilda WINDOWS 3.1 yaratilib, unda WINDOWS
3.0 da yo‘l qo‘yilgan xatolar bartaraf etildi. 1993 yilda bir nechta kompyuterlarni
bir biri bilan bog‘lab ishlatish imkoniyatini (lokal tarmoq, bu haqda keyingi
paragraflarda batafsil fikr yuritiladi) beruvchi WINDOWS 3.11 dasturlar tizimi
yaratildi. Quyida WINDOWS ni boshqa qobiq-dasturlardan farqlab turadigan ba`zi
xususiyatlari keltirilgan.Ko‘pvazifalilik. Bir vaqtda bir nechta dasturlarni ishga
tushirish imkoniyati mavjud.Yagona dasturiy interfeys. WINDOWS uchun
yaratilgan dasturlar bir-biri bilan shunday aloqadaki, bir dasturda hosil qilingan
ma`lumotlarni boshqa dasturga olib o‘tish va qayta ishlash mumkin.
Foydalanuvchining yagona interfeysi. WINDOWS uchun yaratilgan barcha
dasturlarda foydalanuvchi bilan muloqat usuli deyarli bir xil. Shu sababli bunday
dasturlarning bittasi bilan ishlashni o‘zlashtirib olgan foydalanuvchi boshqasini
ham oson o‘zlashtirib oladi.
Grafik interfeys. Dastur va ma`lumotlar fayllari ekranda o‘ziga xos rasmli
nishonlar ko‘rinishida tasvirlanadi. Fayllar bilan ishlash "sichqoncha" yordamida
amalga oshiriladi.
Yagona apparatli-dasturiy interfeys. WINDOWS turli-tuman qurilmalar va
dasturlarning mutanosib ishlashini o‘z zimmasiga oladi.
FAR MANAGER qobiq dasturi ishlash
Far Manager qobiq dasturi– matn rejimida ishlaydi, bu dastur
Windows-95/98/Me/NT/2000/XP operatsion tizimlarida ishlash uchun
mo‘ljallangan. Bu dastur uzun fayllarni qayta ishlab berish imkoniga ega.
Far Manager dasturi c:\ProgramFiles\Far katalogida joylashadi. Bu dasturni asosan
ishga tushuruvchi fayli far.exe bo‘ladi.
C:\ - joriy disk; Program Files – joriy diskda joylashgan katalog (papka); Far –
Program Files katalogida joylashtirilgan papka (podkatalog); Far.exe – Far
dasturini ishga tushuruvchi asosiy fayl.
Windows operatsion tizimida bu dasturni ishga tushurish uchun tugmasi
bosiladi so‘ng yunalish yoki sichqoncha yordamida
qatori tanlanadi va keyingi menyudan menyusini tanlab
va so‘ngi paydo bo‘lgan menyudan esa yorliqchasini tanlab Enter
yoki sichqonchaning chap tugmasi bosiladi. Bundan tashqari Выполнить taklif
qatoriga Far so‘zini terib Enter tugmachasini bosish kifoya. Far manager dasturi
ishga tushgandan so‘ng ekranda fayllar ruyxati va ular ҳaqidagi axborotlar
yozilgan qo‘sh chiziq bilan chegaralangan ikkita tug‘ri turtburchak shaklidagi
oynalar paydo bo‘ladi.
Far Manager dasturida funkstional tugmalarning amallar
F1 – bajarilayotgan ish xaqida yordam chaqiruvchi.
F2 – foydalanuvchi tomonidan tuzilgan tavfsiyanoma va saqlash.
F3 – ajratilgan faylni ko‘rish va ajratilgan katalog xajmini ko‘rish.
F4 – ajratilgan faylni taxrirlash. Agar F4 tugmachasi katalog ustida bosilsa katalog
atributlarini o‘zgartirish mumkin.
F5 – aktiv yoki tanlangan fayldan yoki papkadan nusxa olish. F5 tugmasi bosilganda
nusxa (Копировать (Copy) olish darchasi paydo bo‘ladi. Paydo bo‘lgan darchasida
Enter tugmasi bosiladi, natijada fayldan qo‘shni papkasiga nusxa olinadi.
F6 – fayl yoki katalogni ko‘chirish yoki qayta nomlash. Bu tugmaning ikkita

vazifasi bor. Fayl yoki papkani qayta nomlash va ko‘chirish. F6 tugmasi
bosilganda ko‘chirish/qayta nomlash (Rename/Move) (Pereimenovanie/Perenos)
darcha paydo bo‘ladi. Agar ob’yektni ko‘chirmoqchi bo‘lsangiz Enter tugmasi
bosiladi, agar.ob’yektni.qayta.nomlamoqchi.bo‘lsangiz.bunda.qayta.nomlash
darchasidagi y a’ni qayta nomlash satrida so‘zlarni o‘chirib qayta nomalamoqchi
bo‘lgan ob’yetga Yangi nom kiritib Enter tugma bosiladi.
F7 – Yangi katalog ҳosil qilish. Bu tugmacha bosilganda Yangi yaratmoqchi
bo‘lgan katalogning (papka) darchasi paydo bo‘ladi. Bu darchada papkaga nom
kiritib Enter tugmasi bosiladi.
F8 – aktiv yoki tanlangan fayl yoki kataloglarni o‘chirish. Agar xaqiqatdan ҳam
o‘chirishga ishonchingiz komil bo‘lsa удалить buyrug‘ini sichqoncha chap
tugmachasi bilan bir marta chertamiz yoki Enter tugmachasini bosamiz. Agar
fikrimizdan qaytsak Oтменить yoki Esc tugmachasini bosamiz.
F9 – yuqori tavfsiyanomani (menyu) ochish.
F10 – Far dasturidan chiqish ya’ni ishni yakunlash.
F11-F12 – yordamchi tugmalar
Far manager dasturida Yangi fayl yaratish.

Fayl papkada Yangi fayl yaratish uchun Shift+F4 tugmalarini bosish kerak. So‘ng
Yangi faylga nom kiritish darchasi paydo bo‘ladi. Bu darchasida faylga nom va
kengaytma kiritilgandan so‘ng Enter tugmasi bosiladi. Fayllar bilan ishlaganda
tugmachalar quyidagicha vazifalarni bajaradi.
F2 – faylni kompyuter xotirasiga tez saqlab qolish.
Shift+F2 – faylni boshqa nom bilan saqlash.
F6 – faylni ko‘rish yoki taxrir qilish rejimiga o‘tish.
F7 – matn ichidagi so‘zni izlash.
Shift+F7 – izlashni davom ettirish.

Ctrl+F7 – so‘zni izlab va boshqa so‘zga o‘zgartirish.
F8 – Windows yoki Dos kodiga o‘tkazish.
Alt+F8 – boshqa satrga tez o‘tish.
F10 yoki ESC – fayldan chiqish.
Eslatma: Agar faylni saqlamasdan F10 yoki ESC tugmachasi bosilganda
kompyuter quyidagi xabarni chiqaradi, bu xabar quyidagicha:
Bu darchada yunalish tugmalardan foydalanib kerakli buyruqni tanlab Enter
tugmasi bosiladi
Shift+F10 – faylni saklab chiqish.
Shift+←↑→↓ – so‘zni blokka olish.
Ctrl+A – barcha so‘zlarni blokka olish.
Shift+Delete – blokni o‘chirish.
Ctrl+C yoki Ctrl+Insert – blokdan almashuv buferiga nusxa olish.
Ctrl+V yoki Shift+Insert – kursor turgan joyga almashuv buferidan kuyish.
Ctrl+Y – kursor pozistiyasidan satrni o‘chirish.
Ctrl+T – o‘ng tomondan so‘zni o‘chirish.
Fayllarni to‘plamga kiritish
Biror faylni tanlash (ya’ni to‘plamga kiritish uchun) shu faylni ajratib - kursorni
uning ustiga keltirib va [Insert] tugmasini bosish kerak. Agar [Insert] tugmasi
takroran bosilsa, tanlash bekor kilinadi.
Biror umumiy belgisiga ko‘ra fayllar to‘plamini tanlash uchun klaviaturaning ung
qismidagi [+] tugmasi bosiladi va shu umumiy belgi kiritiladi, so‘ngra [Enter]
tugmasi bosiladi.Umumiy belgisiga ko‘ra fayllarni tanlashni bekor qilish uchun
klaviaturaning ung qismidagi [-] tugmasi bosiladi va umumiy belgi kiritiladi,
so‘ngra [Enter] tugmasi bosiladi. Tanlangan fayl (fayl to‘plami) ekranda sariq
rangda ko‘rinadi. Qora ok displeyda esa ravshanroq bo‘lib ko‘rinadi. Ekranning
quyi qismida esa tanlangan fayllar soni va ularning xotirada egallagan xajmi
xaqidagi axborot chiqadi. To‘plamga kiritish umumiy belgilar:*.* – barcha
fayllarni to‘plamga kiritish.
*.faylning kengaytma nomi – faylning kengaytma nomiga qarab fayllar to‘plamga

kiritiladi (masalan *.DOC).
??o*.* – uchinsi [o] xarf bilan boshlangan barcha kengaytmali fayllarni to‘plamga
kiritish. U xolda katalogdagi barcha fayllar to‘plamga kiritiladi. Tanlangan fayllar
to‘plami ustida maxsus tugmalardan foydalanib, quyidagi amallarni bajarish
mumkin:
[F5] - nusxasini boshqa katalogga ko‘chirish;
[F6] - boshqa katalogga ko‘chirish yoki qayta nomlash;
[F8] – o‘chirish.
Faylni tez izlab toppish
Fayl diskda joylashgan ixtiyoriy faylni topish uchun [Alt+F7] tugmalari bosiladi.
So‘ng faylni izlash darchasi paydo bo‘ladi. Va izlanayotgan fayl nomi kiritiladi,
so‘ngra [Enter] bosiladi. Fayl topilgandan so‘ng ruyxatga chiqaradi, bunda
yunalish tugmalardan foydalanib ruyxatda faylni tanlab [Enter] tugmasi bosiladi.
So‘ng bu faylni avtomatik ravishda kursor ajratib qo‘yadi. Fayl katalogda ixtiyoriy
faylni tez izlab topish uchun [Alt] tugmasini bosib izlanayotgan faylning bosh
xarflari kiritiladi. Xarflar kiritilganda faylni kursor ajratib qo‘yadi. Boshqa
katalokka tez o‘tish.
Bir diskdagi bir katalogdan boshqasiga o‘tish uchun [Alt+F10] tugmalarini bosish
kerak. Natijada ekranda diskdagi kataloglar shaxobchasi namoyon bo‘ladi. Yunalish
tugmalar bilan foydalanib kerakli katalogni tanlab [Enter] tugmasi bosilganda
avtomatik ravishda tanlangan
katalokga kursor o‘tib boradi.
Katalog shaxobchasi oynasida
katalogni tez topish uchun
[Поиск] satrida katalogning
birinchi ya’ni bosh xariflari
kiritilganda kursor bu katalogni
ajratib qo‘yadi. Agar bir xil
katoglar bo‘lsa bunda
[Ctrl+Enter] tugmalar yordamida
keyingi katalokga o‘tish mumkin.
Boshqa diskka o‘tish.
Disklar ruyxatini chap oynaga chiqarish uchun [Alt+F1] tugmalari bosiladi, o‘ng
oynaga chiqarish uchun esa [Alt+F2] tugmalari bosiladi. So‘ngra yunalish
tugmalari yordamida kerakli diskni ajratib [Enter] tugmasini bosish kerak.
Fayllarga atribut o‘rnatish.
Ajratilgan yoki to‘plamga kirgan fayllarga atribut o‘rnatish uchun [Ctrl+A]
tugmalari yoki yukori tavfsiyanomadagi «Файл» bo‘limini tanlab ochilgan
menyudagi «Атрибуты файлов» katorini tanlab [Enter] tumasi bosiladi. So‘ng
«Атрибуты» nomli darcha paydo bo‘ladi. Bu darcha quyidagicha: [ ] Толко для
чтения (Read Only) – faqat o‘qish atributi.
[ ] Архивный (Archive) – arxivga joylashtirish uchun atribut.
[ ] Скрытый (Hidden) – yashirin atribut.
[ ] Системный (System) –sistemali atribut.
Bu darchasida yщэnalish tugmalardan foydalanib to‘rt burchak qavslarga o‘tib bo‘sh
tugma (probel) bosiladi, natijada bu to‘rt burchak kavslarga [x] belgisi quyiladi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
T.S.Safarov. Informatika va axborot texnologiyalari Toshkent 2006

S.Ganiyev, M.Karimov Axborot xavfsizligi Aloqachi-2008
O.O.Hoshimov, M.M.Tulyaganov Kompyuterli va raqamli texnologiyalar
2005
Zamonaviy kompyuterlardan foydalanish sirlari Toshkent Ma’rifat –
Madadkor
4-ILOVA

Mavzu № 17. Fayl Menejeri.Far manager dasturini yuklab olish va o‘rnatish
mustahkamlash, chuqurlashtirish far manager dasturini yuklab olish va o‘rnatish
Asbob
ashyo.
Fayl
menejerlarin Sh.komp. Buyruqli processor (BP)
ing tahlili. video foydalanuvchining SHK
Far Manager proyektor, BUYRUQLI bilan o‘zaro ishini amalga
fayl ekran, PROCESSOR oshiradi. U DOS fayli
menejerining elektron hisoblanadi va
umumiy darsliklar Command.com nomiga ega
buyruqlari
SHK da ishlaganda ba’zi
bir doimiy jarayonlarning
Sh.komp. bajarilishini ta’minlovchi
“Fayllarni bir xil buyruqlarni tez-tez
video
boshqarish JARAYONLARNI bajarishga to‘g‘ri keladi.
proyektor,
va xizmat AVTOYUKLASH Operacion tizim bu tez-tez
ekran,
ko‘rsatish” FAYLI takrorlanadigan
elektron
buyruqlari buyruqlarni maxsus faylga
darsliklar
birlashtirish imkonini
beradi, bu fayl buyruqli
fayl deyiladi
Fayl Sh.komp. Tashqi buyruqlarga
video
menejerining DOS NING TASHQI misollar: vaskur, undelete,
proyektor,
matn BUYRUQLARI format, ndd, sys, exe2bin,
ekran,
muharriri VA UTILITALARI sort, diskcomp, find va
elektron
buyruqlari boshqalar
darsliklar
Sh.komp. AUTOEXEC.BAT faylini
Fayl video OPERASION qidirish va yuklash va
menejerida proyektor, faylni hamma buyruqlarini
axborotlar ekran, TIZIMNI bajarish amalga oshiriladi.
YUKLASH
bilan ishlash elektron Displey ekranida ishga
darsliklar taklif etish paydo bo‘ladi
5-ILOVA
Far manager dasturining oynasining tuzilishini aytib bering?
Far manager dasturining asosiy vazifalarini aytib bering?
Far manager dasturining oynasida birinchi oynadan ikkinchi oynaga o`tish
uchun qaysi tugmadan foydalaniladi
6-ILOVA
Uyga vazifa

tayyorlanib kelish
№18.Mavzu: Audio va Video ma’lumotlarini qayta ishlash va yuborish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Ovoz yozuvchi va ularga ishlov beruvchi
dasturlar (Sound Forge).
2. Tovush fayl formatlarini zichlashtirish.
3. Android va iOS operatsion tizimida
ovozli va video fayllarni yaratish.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Audio va Video ma’lumotlarini qayta

ishlash va yuborish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish
(mustahkamlash).
O‘qitish natijasi O‘quvchilar Audio va Video
ma’lumotlarini qayta ishlash va

yuborish kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. Audio va Video ma’lumotlarini 1. Audio va Video ma’lumotlarini
qayta ishlashni o‘rgatish qayta ishlash

2. Yangi ma’limotlarni izlash 2. Yangi ma’limotlarni izladilar
3. Audio va Video ma’lumotlarini 3. Audio va Video ma’lumotlarini
yuborishni o‘rgatish yuborish o‘rgandilar
O‘qitish metodlari Kichik axborotli/ ko‘rsatish/ video usul/

O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, guruhli, juftlikda,


vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Audio va Video ma’lumotlarini qayta ishlash va yuborish
Reja.
Ovoz yozuvchi va ularga ishlov beruvchi dasturlar (Sound Forge).

Tovush fayl formatlarini zichlashtirish.
Android va iOS operatsion tizimida ovozli va video fayllarni yaratish
Qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalari: FSMU texnologiyasi, Blis-so‘rov

texnologiyasi, Qor bo‘ron metodi, «Nima uchun?» sxemasi texnologiyasi, Insert
texnologiyasi, “bilaman. bilishni xohlayman. bilib oldim” metodi,
Klaster.Adabiyotlar: A1;A2; A4; Q1; Q2; Q3; Q4; Q5; Q6; E1; E2;Multimediali
o‘rgatuvchi kompleks tarkibiga o‘rgatuvchi dasturlar kiritilishi mumkin.
Multimediali o‘rgatuvchi kompleks tarkibiga quyidagilar kiradi: elektron kitob
(gipermatn, rasmlar, ovozli formatda izoh); baholash va bilimlarni sinash uchun
modul (testlar, masalalar, javoblar); ma’lumotlar ombori va glosariy. Keltirilgan
modullar tashqari multimediali o‘rgatuvchi kompleksga quyidagi qo‘shimchalar
kiritilgan: metodik hujjatlar, ma’ruzalar taqdimotlari, o‘rgatuvchi dasturlar
(kompyuterli modellar), bilimlarni yakuniy bahosi; maxsus sayt.
Ikki darajali ta’lim tizimi sharoitlarida multimediya-dasturlari turli qo‘llanishlari
mumkin: multimediali o‘rgatuvchi vosita yakka tartibda foydalanish vositasi,
multimediali o‘rgatuvchi kompleks esa – o‘qituvchi va magistrant quroli.
Multimediali o‘rgatuvchi komlpeksning asosiy xususiyati interfaolligida, bu
ta’limning ochiq tizimini tashkil etishni, o‘qituvchini shaxsiy ta’lim berish
jarayonini tanlash imkonini beradi. Ikkala dastur bir birini to‘ldiradi. Bunday
dasturlar talabalar mustaqil ta’limini tashkil etishda muhim o‘rin egallaydi.
O‘rgatuvchi dasturlarda video materiallar(roliklar, video filmlar) ishlatilgani va
ularni qayta ishlash imkonuyatlarini bo‘lishini ta’minlash uchun Ulead Video
Studio, Movie Maker, Camtasia Studio, Adobe Primiera kabi dasturlardan
foydalanish mumkin.Ushbu dasturlar yordamida video materialga ovozlar qo`shish
yoki olib tashlash, filmni montaj qilish, xajmini kichraytirish, sifatini qisman
yaxshilash hamda bir formatdan boshqa formatga (videoformatlar: AVI, DV,
DVD, MPG, MP4, WMV, DAT, 3GP va hokazo) o`tkazish kabi ishlarini bajarish
mumkin. Kompyuter dasturlarini o`rgatishga doir o‘rgatuvchi dastur yaratishda
ushbu dasturlarda ishlash jarayonini to`g`ridan – to`g`ri hech qanday tasvirga
tushiruvchi qurilmasiz yozib olish mumkin. Bu ishni Camtasia Studio, Adobe
Captivate dasturlari yordamida amalga oshirish maqsadga muvofiq. Bundan
tashqari ushbu dasturlar yordamida kompyuterga ulanuvchi mikrofon qurilmasi
orqali tasvirga olish bilan bir vaqtda, jarayonni sharxlab ketilishi (ovoz)ni ham
yozib olish imkoniyati mavjud. Camtasia Studio va Adobe Captivate dasturlarining
yana bir e`tiborga molik xususiyatlaridan biri bu – olingan tasvir va ovozni vektor
formati(SWF)ga o`tkazishidir.O‘rgatuvchi dasturlar uchun audio materiallarni
tayyorlash, montaj qilish (qisqartirish yoki orasiga ovoz va musiqa qo`shish), qayta
ishlash(oshiqcha effektlardan tozalash, ovozni sozlash) kabi ishlarni, audio fayl
formatini (audio fayl formatlari: wma, cda, mp3, mp4, wav, asf, rm va x.k.) bir
formatdan boshqa formatga o`tkazish kabi amallarni Sony SoundForge, Fruity
Loops, GoldWave, WaveLaB kabi dasturlar yordamida amalga oshirish
mumkin.Mustaqil ta’limni tashkil etishda o‘rgatuvchi dasturlardlan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. O‘rgatuvchi dasturlar talabalar mustaqil ta’lim tashkil etish
komponentasi sifatida tugallangan mavzular bloki va ilovalar birligidir.
O‘rgatuvchi dasturning har bir mavzusi asosiy tushunchalar kiritilgan nazariy
ma’lumotlarga, mavzuga mos amaliy mashg‘ulotlarni bajarish algoritmiga ega
bo‘lishi lozim. Nazariy ma’lumotlardan keyin o‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
ro‘yxati tavsiya etilishi kerak, bu talabalarni olgan bilimlarini aniqlab, qiynalgan
qismlarni qayta o‘zlashtirishga imkon beradi.
Mavzularni mustahkamlash maqsadida mustaqil ishlash uchun nazariy
bilimlarga asoslangan amaliy topshiriqlarga ega bo‘lishi kerak, bu esa talabalarda
dastur bilan ishlash ko‘nikmasini hosil qiladi.O‘rgatuvchi dasturlarda axborot
texnologiyalarni modulli xolatlarda integrallashgan kompleks vazifalari bo‘lishi zarur.
Ularni bajarish uchun nafaqat nazariy bilimlar talab etiladi, balki amaliy bajarish
ko‘nikmasi, bir yoki bir necha fanlardan olingan bilimlar, qo‘shimcha ma’lumotlarni
mustaqil izlash va boshqa axborot texnologiyalardan foydalanishi ham kerak, bu
axborot texnologiyalardan foydalanish ko‘nikmasini yanada rivojlantiradi. Bundan
tashqari o‘rgatuvchi dasturda savollarga to‘g‘ri javoblar, yordamchi ma’lumotlar va
chuqurlashtirilgan ma’lumotlar bo‘lishi kerak, bulardan talaba xoxlagan vaqtda
foydalanishi mumkin.Bunday elektron ta’lim resurslarini yaratishda tayyor dasturiy
mahsulotlardan, web dasturlash tillaridan hamda vizual dasturlash muhitlaridan keng
foydalanilmoqda. Delphi dasturlash muhiti elektron darslik va o`rgatuvchi dasturlar
tayyorlashda juda qulay va keng imkoniyatlarga ega. Delphi dasturlash tilining
soddaligi, interfeysning qulayligi va unda yaratilgan dastur barcha operatsion
tizimlarda ishlashi o`qituvchilarga qulaylik yaratadi. Delphi muhitida multimediali
dastur yaratish uchun maxsus komponentalar mavjud bo`lib, ulardan foydalanish juda
qulaydir.Ushbu o‘rgatuvchi dastur tuzishda Adobe Flash Pro CS5, Adobe Captivate
CS5.5, Adobe Photoshop CS5, Delphi 7 kabi programmalardan foydalanilgan.Mobil
telefon va mobil aloqa muhiti. Mobil telefon
– mobil aloqada foydalaniladigan telefon apparati turi. Hozirgi kunda, mobil
telefon klaviatura va ekranga ega bo‘lib asta-sekin kompyuter, faks apparati,
telefon apparati, qaydlar kitobchasi vazifalarini bajaruvchi ko‘p maqsadli abonent
tizimiga aylanmoqda. Mobil aloqa muhiti – tayanch stansiyalar va bir guruh
abonentlar tizimidan iborat bo‘lib, abonentlarning bir-birlari bilan o‘zaro axborot
almashinuvini ta’minlovchi texnik vositalar majmuasi. Mobil aloqa tizimida barcha
ma’lumotlar mobil telefon orqali elektromagnit to‘lqinlari ko‘rinishida simsiz havo
orqali uzatiladi.Mobil aloqa xizmati operatorlari. Mobil aloqa xizmati operatorlari
– abonentlar (mijozlar) uchun mobil aloqa xizmatlarini taklif qiluvchi tashkilotdir.
Operatorlar vazifasiga radio chastotadan foydalanish va xizmat ko‘rsatish uchun
kerakli hujjatlarni olish, o‘zining mobil tarmog‘ini tashkil qilish, foydalanish, xizmat
shartlarini ishlab chiqarish, xizmat to‘lovlarini yig‘ish va texnik xizmat ko‘rsatish
kiradi. Hozirgi paytda O‘zbekiston hududida 5 ta mobil aloqa operatori xizmat
ko‘rsatmoqda, bular “Uzdunrobita” MCHJ HK – MTS, “YUnitel” MCHJ HK -
Bilayn, “Koskom” MCHJ – Ucell, “Rubicon wireless comunication” MCHJ –
“Perfektum Mobayl”, O‘zbektelekom AK – “O‘zbektelekom Mobayl”. Ushbu 5 ta
mobil operator tomonidan bugungi kunda mobil so‘zlashuv, SMS, MMS, GPRS,
Internet kabi xizmatlar ko‘rsatilmoqda.
Mobil aloqa xizmati.

Mobil aloqa hizmatlari: so‘zlashuv, mobil internet va pochta. Mobil aloqa
hizmatlari – mobil aloqa vositalari yordamida abonentlarning so‘zlashuvi, mobil
internet va pochta xizmatlari amalga oshiriladi.So‘zlashuv – telefon raqami
terilganda joriy mobil operator tayanch stansiyaning antennasi chaqirayotgan va
chaqirilayotgan abonentlarni aniqlaydi. SHundan so‘ng ushbu axborot uzib
ulagichga (kommutator) yuborilib ikkita abonent bog‘lanadi va ushbu abonentlar
orasida so‘zlashuv (ma’lumot almashinish) amalga oshiriladi. YA’ni ikkita
harakatlanuvchi abonentning mobil telefonlar orqali o‘zaro muloqoti -
so‘zlashuvdir.
Mobil Internet – harakatdagi abonentlar uchun mobil aloqa tarmoqlari orqali
Internet resurslaridan foydalanish texnologiyasi. Mobil aloqa tarmoqlarida
so‘rovlar va so‘zlashish ma’lumotlari axborotlarning paketli ko‘rinishida uzatiladi.
Bunda yuqori darajali xizmatni amalga oshirish, ayniqsa biznesni samarali
boshqarish imkoniyati yaratiladi. Mobil Internetning qulayligi shundan iboratki,
bunda foydalanuvchining qaerda va qanday holatda bo‘lishidan qat’iy nazar, u
mobil aloqa tarmog‘i orqali Internet xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Mobil Internet xizmatidan foydalanish uchun maxsus simsiz modem
qurilmasi yoki ushbu xizmat yoqtirilgan mobil telefon bo‘lishi kerak.Mobil pochta
- Internet resurslaridan foydalangan holda abonentning mobil telefoni orqali
shaxsiy elektron pochta xizmatidan foydalanish imkoniyati. Bunda Internet
tarmog‘i yordamida oddiy elektron pochta xizmatidan foydalanish kabi mobil
telefonlar yoki boshqa mobil aloqa vositalari orqali ixtiyoriy vaqtda ixtiyoriy joyda
elektron pochta xizmatidan foydalanish, ya’ni pochta xabarlarini olish, o‘qish va
javob yo‘llash mumkin. rasm. Mobil Internet.
Mobil aloqa vositalari: Smartphone, iphone va planshetlar. Hozirgi kunda mobil
telefonlarning va boshqa mobil aloqa vositalarining shunaqa turlari ishlab
chiqarilmoqda-ki, bular vazifalari jihatidan personal kompyuterdan qolishmaydi.
Bunday mobil aloqa vositalari yordamida hujjatlar bilan ishlash, musiqa tinglash,
videoklip tomosha qilish, o‘yinlar o‘ynash, hatto radioeshittirish va
televidenieyadan ham bahramand bo‘lish mumkin.Smartfon (smartphone)
inglizchadan tarjima qilinganda “aqlli telefon” ma’nosini anglatadi. Funksionalligi
jihatidan cho‘ntak shaxsiy kompyuteriga yaqin bo‘lgan mobil telefon. Bunda
cho‘ntak kompyuterining barcha vazifalari mujassamlangan.iPhone - to‘rt
diapazonli multimediyali smartfonlar lineykasi. iPhone o‘zida telefonning asosiy
vazifalaridan tashqari kommunikator va internet planshetlarning asosiy
funksiyalarini ham qamrab olgan.
Internet planshetlar – bu maxsus mobil qurilma bo‘lib, shaxsiy
kompyuterning klassik namunasidir. Planshetlar (masalan iPad) tashqi ko‘rinish
jihatidan kompyuterdan butunlay farq qiladi. Planshetlar faqatgina ekrandan tashkil
topgan bo‘lib, boshqa qo‘shimcha qurilmalar (sichqoncha, klaviatura) virtual
ko‘rinishda tashkil etilgan. Planshetlar to‘liqligicha mobil aloqa muhiti orqali
Internet xizmatlaridan foydalanishga va hujjatlar bilan ishlashga ixtisoslashgan.
Mobil aloqa vositalari yordamida axborot almashish: Bluetooth, SMS va
MMS. Mobil aloqa vositalari yordamida axborotlarni uzatish Bluetooth, SMS va
MMS texnologiyalari yordamida amalga oshiriladi.Bluetooth – kichik qamrov
doirasiga ega bo‘lgan simsiz aloqa texnologiyasi. Tarmoq qurilmalari orasidagi
o‘zaro muloqotni va ularning Internetga ulanishini engillashtiradi. U shuningdek,
turli elektron qurilmalari va kompyuterlar orasida ma’lumotlar almashishni
osonlashtiradi. Bluetooth kichik ma’lumot oqimlarini uzatish uchun mo‘ljallangan,
shuning uchun mahalliy va global tarmoq texnologiyalarining o‘rnini bosa
olmaydi. SMS (Short Message Service) – qisqa xabarlar xizmati. Mobil aloqa
tarmoqlarida abonentlarning bir-birlariga qisqa matn xabarlarini uzatish va qabul
qilish xizmati hisoblanadi. Qisqa xabarlar deyilishiga asosiy sabab texnologik
jihatdan bir xabar uzatishda 140 ta belgini uzatish mumkin.
MMS (Multimedia Messaging Service) – GPRS texnologiyasiga asoslangan
multimedia xabarlarini almashish xizmati. Xizmat rangli rasm, fotosurat, musiqa
va hatto videoroliqlarni uzatish va qabul qilish imkonini beradi. MMS
texnologiyasi bevosita xabar matniga tasvir va musiqani biriktirishni nazarda
tutadi. MMS-xabarlarni jo‘natish va qabul qilish uchun, MMS xizmatni nafaqat
telefon qurilmasi, balki mobil aloqa
operatori ham qo‘llashi zarur.

Mobil telefonlardan foydalanish va axborot
almashish madaniyati. Mobil telefonlar va
boshqa mobil aloqa vositalaridan foydalanganda
so‘zlashish madaniyatiga, xabarlarni yozish va
elektron pochtadan foydalanish etikasiga hamda
telefon apparatidan foydalanish qoidalariga rioya qilish zarur. Telefon orqali nojo‘ya
so‘zlarni gapirish, turli nojo‘ya xabarlarni jo‘natishdan saqlaning.«TashBus» mobil
ilovasi (04.08.2016.) «Toshshahartransxizmat» aksiyadorlik jamiyati Toshkent
shahrida yo‘lovchi tashish sohasida zamonaviy axborot-kommunikasion
texnologiyalarining joriy etilishini izchillik davom ettirib bormoqda. Mamlakatimiz
mustaqilligining 25 yilligini nishonlash arofasida Toshkent shahri yo‘lovchilariga
qo‘shimcha qulayliklar yaratish uchun hamda jamoat transportida GPS-tizimining
ishlashini takomillashtirishi maqsadida «Toshshahartransxizmat» aksiyadorlik
jamiyati «Grand Technology System» dasturi ta’minotining ishlab chiqaruvchisinig
hamkorligida testlashtirish rejasidagi «Tashbus»mobil ilovasini ishga
tushirdilar.Mobil moslamalaridan foydalanuvchilar «Tashbus» ilovasi yordamida
avtobusning bekatga kelish vaqtini bilib olganlaridan keyin o‘zlarining yo‘lga
chiqishlarini rejalashtira oladilar. Shu bilan birga ushbu ilova avtobusning on-layn
rejimida Toshkent shahri elektron haritasida avtobus harakatini kuzatish
imkoniyatini beradi. Hozirgi kunlarda mazkur ilova poytaxtagi barcha avtobus
yo‘nalishini qamrab olgandir.
Shuningdek, foydalanuvchilar ilova yordamida qo‘yidagi imkoniyatlarga ham ega:
— tanlangan yo‘nalishdagi avtobuslarning harakatini kuzatish; —
avtobuslarning tanlangan bekatga kelishi vaqtiga oid ma’lumotga ega bo‘lish;
—tanlangan bekatdan qaysi yo‘nalishlar o‘tishi haqida ma’lumot olish;
—eng yaqinroqdagi avtobusning eng yaqin bekatgacha bo‘lgan oraliq masofasini
(distansiya) bilib olish;
—jadallik imkoniyatiga ega bo‘lish uchun tanlangan yo‘nalishlar ro‘yxatiga Yangi
yo‘nalishlar qo‘shish va yana boshqa har-xil foydali funksiyalar.
Hurmatli yo‘lovchilar va mobil moslamalarning foydalanuvchilari! Hozirgi vaqtda
ushbu ilovadan foydalanish imkoniyati
Android moslamalarida mavjud bo‘lib yaqin
kunlarda ilova Apple iOS asosidagi mobil
vositalariga imkoniyatli bo‘ladi.
Shuningdek tez vaqt ichida ilovaning veb-
versiyasi www.tashbus.uz saytida yo‘lga
qo‘yilib, internet-foydalanuvchilar ham
jamoat transporti ishi haqida ma’lumotlarga
ega bo‘ladilar va avtobuslar harakatini kuzata oladigan bo‘ladilar.
Mobil ilovaning ishlashini takomillashtirish maqsadida Sizning «Tashbus»
ilovasining ishlashiga oid taklif va
mulohozalaringizni bilishdan behad minnatdor
bo‘lardik.Izox, fikr-mulohozalarini, takliflarni
dastur orqali yoki tashbus@tshtx.uz elektron
pochta orqali jo‘natish mumkin. «Tashbus»
ilovasini GooglePlay va AppleStore dan
o‘tkazib o‘lish mumkin. (Ilovani yuklab olish
tekin).Holus — mobil qurilmasida tasvirni
«gologrammaga» aylantiradigan interaktiv
tizim.H+Technology kompaniyasi o‘zining — Holus deb nomlangan ishlanmasini
taqdim etdi. Mazkur qurilma o‘ziga xos displey bo‘lib, unga mobil qurilmasini ulash
va undan tasvirlarni olish mumkin. Ishlab chiquvchilar Holusni golografik platforma
deb hisoblaydilar.Hozirgi kunda ishlab chiquvchilar Kikstarter maydonchasida
qurilmani ishlab chiqarishga mablag‘ to‘plamoqdalar. Buning uchun 50 000 dollar
zarur. Kompaniya Holusni ko‘ngilochar tizim deb hisoblaydi, HQ qurilmasidan
qandaydir kasbiy soha va tijorat maqsadlarida ham foydalanish mumkin. Platforma
datchiklar bilan jihozlangan bo‘lib, «gologrammaga» mo‘ljallanganligiga mos
ravishda, foydalanuvchining harakatlarini kuzatib boradi.Bunda hammasi yaxshidek
tuyuladi, biroq boshqa shunday holatlardagi kabi bu borada ham ko‘plab savollar
tug‘iladi. Birinchidan, aynan qanday qilib, qurilma smartfondagi tasvirni
«gologrammaga» aylantiradi. Bunda gap apparatda emas, balki dasturdadir.
Ikkinchidan, videqo‘ng‘iroq bo‘lganda rolikda tizim qandaydir usulda abonentning
uch o‘lchamli modelda tasvirlashga ulguradi. Uchinchidan, videodan olinadigan
ayrim boshqa jihatlar, jumladan, qurilmaning o‘zaro ta’sir usullari ham shubhali
tuyuladi.Bu savollarning barchasiga kelasi yil mart oyida aniq javob olish mumkin,
sababi Holus savdoga chiqariladi. Tizim modifikatsiyasining narxi muvofiq
ravishda (Pro versiyasi SDK ishlab chiqaruvchular komplektida oddiyroqlaridan
HDMI porti mavjudligi bilan farq qilib) $850dan $950gacha bo‘lib, bu arzon
hisoblanadi. Ishlab chiquvchilar qurilma platformasidan turli boshqaruv sohalarida
foydalanishni mo‘ljallaganlar. Masalan, Emotiv «fikr kuchi» bilan boshqariladigan
boshqaruv tizimi yoki Leap Motion qurilmasi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA

O.O.Hoshimov, M.M.Tulyaganov Kompyuterli va raqamli texnologiyalar 2005
Madadkor
4-ILOVA
Audio va Video ma’lumotlarini qayta ishlash va yuborish Amaliy
mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini mustahkamlash,
chuqurlashtirish audio va video ma’lumotlarini qayta ishlash va yuborish
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Ovoz yozuvchi va ularga ishlov beruvchi dasturlar (Sound Forge)ni izohlang.
Tovush fayl formatlarini zichlashtirish qanday amalga oshiriladi?
Raqamli video tushunchasini tushuntirib bering..
Windows OT muhitida ishlovchi video fayllarga ishlov beruvchi dasturlarni
keltiring
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№19.Mavzu: Raqamli audio muharrirlari bilan ishlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. AudioMAster bilan ishlash
2. Bepul audio muharriri
3. Wavepad ovoz muharriri
4. Wavepad Sound Editor audio muharriri
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Raqamli audio muharrirlari bilan ishlash

O‘quvchilar raqamli audio muharrirlari
O‘qitish natijasi bilan ishlash kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. Raqamli audio muharrirlari bilan 1. Raqamli audio muharrirlari bilan
ishlashni o‘rgatish ishlashni o‘rgandilar

2. Audio va vidyo ma’lumotlarni 2. Audio va vidyo ma’lumotlarni
ko‘rsatish ko‘rsatdilar
3. Bepul audio muharririni ko‘rsatish 3. Bepul audio muharririni
ko‘rsatishadi
Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul/

O‘qitish metodlari insert/ mashq/baxs/ aqliy xujum ta’limiy
o‘yin/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Raqamli audio muharrirlari bilan ishlash
Reja.
AudioMAster bilan ishlash

Bepul audio muharriri
Wavepad ovoz muharriri
Wavepad Sound Editor audio muharriri
Audio fayllarni tahrirlash dasturini tanlayotganda, har bir foydalanuvchi ma'lum
bir trek bilan nima qilishni istayotganini allaqachon biladi, shuning uchun u qaysi
funktsiyalarga aniq kerakligini va qaysi birisiz bajarishi mumkinligini tushunadi. Bir
nechta ovoz muharrirlari mavjud, ularning ba'zilari professionallarga qaratilgan,
boshqalari oddiy shaxsiy kompyuter foydalanuvchilari uchun, boshqalari ikkalasini
ham birdek qiziqtiradi va audio tahrirlash ko‘plab funktsiyalardan faqat bittasi
bo‘lganlar mavjud.Ushbu maqolada biz musiqa va boshqa har qanday audio fayllarni
tahrirlash va qayta ishlash dasturlari haqida gaplashamiz. To‘g‘ri dasturiy ta'minotni
tanlash, uni Internetda izlash va keyin uni o‘rganish uchun shaxsiy vaqtni sarflash
o‘rniga, faqat quyidagi materialni o‘qing, siz albatta to‘g‘ri tanlov qilasiz.
AudioMASTER - bu oddiy va ishlatish uchun qulay audio tahrirlash dasturi. Unda
siz qo‘shiqni kesishingiz yoki undan parchani kesib olishingiz, uni audio effektlar
bilan qayta ishlashingiz, turli fon tovushlarini qo‘shishingiz mumkin, bu erda
atmosfera deb ataladi.
Ushbu dastur to‘liq ruslashtirilgan va audio fayllarni vizual tahrirlashdan tashqari,

siz uni CD yozish uchun ishlatishingiz yoki undan ham qiziqroq, mikrofon yoki
shaxsiy kompyuterga ulangan boshqa qurilmadan o‘zingizning ovozingizni yozib
olishingiz mumkin. Ushbu audio muharriri ko‘pchilik taniqli formatlarni qo‘llab-
quvvatlaydi va audiodan tashqari video fayllar bilan ham ishlashi mumkin, bu
sizga ulardan audio trekni olish imkonini beradi.
Ushbu audio muharriri AudioMASTER-ga qaraganda biroz kamroq funktsionaldir,
ammo unda barcha asosiy va zarur funktsiyalar mavjud. Ushbu dastur yordamida
siz treklarni kesishingiz, ulardan parchalarni kesishingiz, oddiy effektlar
qo‘shishingiz mumkin. Bundan tashqari, ushbu muharrir audio fayllar haqidagi
ma'lumotlarni tahrirlash imkonini beradi.
Siz mp3DirectCut-da CD-larni yozishingiz mumkin emas, lekin bunday oddiy
dasturga kerak emas. Lekin bu yerda siz ham audio yozib olishingiz mumkin.
Dastur ruslashtirilgan va eng muhimi, bepul tarqatiladi. Ushbu muharrirning eng
katta kamchiliklari uning nomining haqiqiyligidir - MP3 formatidan tashqari, u
boshqa hech narsani qo‘llab-quvvatlamaydi.
Wavosaur - bu bepul, lekin ruslashtirilmagan audio muharriri, u o‘z imkoniyatlari
va funktsional mazmuni bo‘yicha mp3DirectCut-dan sezilarli darajada ustundir. Bu
erda siz shuningdek tahrirlashingiz mumkin (kesish, nusxalash, bo‘laklarni
qo‘shish), silliq o‘chirish yoki tovushni oshirish kabi oddiy effektlarni
qo‘shishingiz mumkin. Dastur shuningdek, audio yozib olishi mumkin.
Alohida ta'kidlash joizki, Wavosaur yordamida siz audioning ovoz sifatini
normallashtirishingiz, har qanday audio yozuvni shovqindan tozalashingiz yoki
sukunat bo‘laklarini olib tashlashingiz mumkin. Ushbu muharrirning o‘ziga xos

xususiyati shundaki, u kompyuterga o‘rnatishni talab qilmaydi, ya'ni u xotirada joy
egallamaydi.
Bepul audio muharriri
Free Audio Editor - bu ruslashtirilgan interfeysga ega oddiy va ishlatish uchun
qulay audio muharriri. U ko‘pgina joriy formatlarni, shu jumladan Lossless audio
fayllarini qo‘llab-quvvatlaydi. Mp3DirectCut-da bo‘lgani kabi, bu erda siz trek
ma'lumotlarini tahrirlashingiz va o‘zgartirishingiz mumkin, ammo AudioMASTER
va yuqorida tavsiflangan barcha dasturlardan farqli o‘laroq, bu erda audio yozib
bo‘lmaydi.
Wavosaur kabi, bu muharrir audio fayllarning ovozini normallashtirish, ovoz

balandligini o‘zgartirish va shovqinni olib tashlash imkonini beradi. Bundan
tashqari, nomidan ko‘rinib turibdiki, ushbu dastur bepul tarqatiladi.
Wave Editor - bu ruslashtirilgan interfeysga ega yana bir oddiy va bepul audio
muharrir. Bunday dasturlarga mos keladigan bo‘lsak, u mashhur audio formatlarning
ko‘pini qo‘llab-quvvatlaydi, ammo xuddi shu Bepul Audio muharriridan farqli
o‘laroq, Lossless audio va OGG-ni qo‘llab-quvvatlamaydi.
Yuqorida tavsiflangan ko‘pgina muharrirlarda bo‘lgani kabi, bu erda siz musiqiy
kompozitsiyalarning parchalarini kesib olishingiz, keraksiz bo‘limlarni olib
tashlashingiz mumkin. Ko‘pchilik foydalanuvchilar uchun bir nechta oddiy, ammo
kerakli effektlar mavjud - normallashtirish, o‘chirish va ovoz balandligini oshirish,
jimlikni qo‘shish yoki olib tashlash, teskari, teskari. Dastur interfeysi aniq va
ishlatish uchun qulay ko‘rinadi.
Wavepad ovoz muharriri
Ushbu audio muharriri o‘zining funksionalligi bo‘yicha biz yuqorida ko‘rib
chiqqan barcha dasturlardan sezilarli darajada ustundir. Shunday qilib,
kompozitsiyalarni oddiy kesishdan tashqari, qo‘ng‘iroq ohanglarini yaratish uchun
alohida vosita mavjud bo‘lib, unda siz uni qaysi mobil qurilmaga o‘rnatmoqchi
ekanligingizga qarab sifat va formatni tanlashingiz mumkin.
Wavepad Sound Editor ovoz sifatini qayta ishlash va yaxshilash uchun katta
effektlar to‘plamiga ega, kompakt disklarni yozib olish va nusxalash uchun
vositalar mavjud va CD lardan audio chiqarish mumkin. Alohida-alohida, ovoz
bilan ishlash vositalarini ajratib ko‘rsatish kerak, ularning yordami bilan musiqiy
kompozitsiyadagi vokal qismini butunlay bostirish mumkin.
Dastur VST texnologiyasini qo‘llab-quvvatlaydi, buning natijasida uning
funksionalligi sezilarli darajada kengaytirilishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu
muharrir audio fayllarni, ularning formatidan qat'i nazar, ommaviy qayta ishlash
imkoniyatini beradi va bu bir vaqtning o‘zida bir nechta treklarni tahrirlash,
o‘zgartirish yoki oddiygina o‘zgartirish kerak bo‘lganda juda qulaydir.
GoldWave ko‘p jihatdan Wavepad Sound Editor-ga o‘xshaydi. Ular tashqi
ko‘rinishida farq qilsa-da, bu dasturlar deyarli bir xil funktsiyalar to‘plamiga ega
va ularning har biri juda kuchli va xususiyatlarga boy audio muharrirdir. Ko‘rib
chiqilayotgan dasturning kamchiliklari, ehtimol, VST texnologiyasini qo‘llab-
quvvatlamaslikdir.Oltin to‘lqinda siz shuningdek, Audio CD-larni yozishingiz va
import qilishingiz, audio fayllarni tahrirlashingiz, qayta ishlashingiz va
o‘zgartirishingiz mumkin. Bundan tashqari, o‘rnatilgan konvertor mavjud,
ommaviy faylni qayta ishlash mavjud. Ovozni tahlil qilish uchun ilg‘or vositalarni
alohida ta'kidlash kerak. Ushbu muharrirning o‘ziga xos xususiyati uning
interfeysini sozlashning moslashuvchanligi bo‘lib, bunday turdagi har bir dastur
maqtana olmaydi.OcenAudio juda chiroyli, mutlaqo bepul va ruslashtirilgan audio
muharriri. Bunday dasturlarda mavjud bo‘lgan barcha kerakli funktsiyalarga
qo‘shimcha ravishda, bu erda, GoldWave-da bo‘lgani kabi, audio tahlil qilish
uchun ilg‘or vositalar mavjud.
Dasturda audio fayllarni tahrirlash va o‘zgartirish uchun juda ko‘p vositalar
mavjud, bu erda siz audio sifatini o‘zgartirishingiz, trek ma'lumotlarini
o‘zgartirishingiz mumkin. Bundan tashqari, Wavepad Sound Editor-da bo‘lgani
kabi, VST texnologiyasini qo‘llab-quvvatlash mavjud bo‘lib, bu muharrirning
imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi.
Audacity - bu ruslashtirilgan interfeysga ega ko‘p funktsiyali audio muharrir,
afsuski, tajribasiz foydalanuvchilar uchun biroz ortiqcha yuk va murakkab
ko‘rinishi mumkin. Dastur ko‘pgina formatlarni qo‘llab-quvvatlaydi, audio yozish,
treklarni kesish, ularni effektlar bilan qayta ishlash imkonini beradi.
Effektlar haqida gapiradigan bo‘lsak, Audacity ularning juda ko‘pini o‘z ichiga
oladi. Bundan tashqari, ushbu audio muharriri ko‘p trekli tahrirlashni qo‘llab-
quvvatlaydi, audio yozuvlarni shovqin va artefaktlardan tozalash imkonini beradi,
shuningdek, o‘z arsenalidagi musiqiy kompozitsiyalar tempini o‘zgartirish
vositalarini o‘z ichiga oladi. Boshqa narsalar qatorida, bu musiqaning kalitini
tovushini buzmasdan o‘zgartirish dasturidir.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 19. Raqamli audio muharrirlari bilan ishlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish raqamli audio muharrirlari bilan
ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
AudioMASTER - bu
Tovush fayl formatlarini zichlashtirish qanday amalga oshiriladi?
Raqamli video tushunchasini tushuntirib bering..
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№20.Mavzu: Ovoz anilizatorlari ixtisoslashtirilgan audio tiklash
vositalari o‘rnatish va ishlatish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Audio dasturlarini o‘rnatish
2. Fayllarni tiklash uchun uchta qadam
3. Audio tiklash vositalarini ishlatish
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Ovoz anilizatorlari ixtisoslashtirilgan audio
tiklash ositalari o‘rnatish va ishlatis to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘quvchilar ovoz anilizatorlari
O‘qitish natijasi ixtisoslashtirilgan audio tiklash
1. Ovoz anilizatorlari 1. Ovoz anilizatorlari
ixtisoslashtirilgan audio tiklash ixtisoslashtirilgan audio tiklash

vositalari o‘rnatishni ko‘rsatish vositalari o‘rnatish
2. Ovoz anilizatorlari 2. Ovoz anilizatorlari
ixtisoslashtirilgan audio tiklash ixtisoslashtirilgan ishlatishni
vositalari ishlatishni o‘rgatish o‘rgandilar
3. Amalda sinab ko‘rsatish 3. İshlatib ko‘rdilar

bilan ishlash/ insert/ suhbat/ baxs/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Ovoz anilizatorlari ixtisoslashtirilgan audio tiklash
Reja.
Audio dasturlarini o‘rnatish
Fayllarni tiklash uchun uchta qadam
Audio tiklash vositalarini ishlatish
Men musiqiy manyakman. Men tez-tez eng so‘nggi pop musiqalarini
Yangilayman va kompyuterda bir necha tonna qo‘shiqlarni saqlayman. Bir kuni men
boshqa musiqalarni mobil telefonimdan kompyuterga o‘tkazmoqchi bo‘lganimda,
audio fayllarim buzilganligini bilib qoldim. Fayllarimni zaxira qilishni unutganim
uchun juda tushkunlikka tushdim. Audio fayllarni tiklashning oson yo‘li bormi?
Ko‘p odamlar Mac, kompyuter va mobil telefon kabi turli xil qurilmalardan
foydalanib musiqa, audiokitoblar, uchrashuv mazmunini yozishni yoki audio
materiallarni yuklab olishni yaxshi ko‘radilar.Ushbu turdagi audio fayllarni ko‘rib
chiqish siz uchun katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin, ushbu fayllarning
xavfsizligiga katta e'tibor bering. Ovoz fayllari virusni yuqtirish yoki odamning xatosi
tufayli fayllarning buzilishi sababli yo‘qolishi mumkin. Shuningdek, siz tasodifiy
formatlash yoki qurilmaning ishdan chiqishi natijasida musiqa kutubxonangizni
MacOS, Windows, ichki / tashqi qattiq disk, SD-karta yoki xotira kartangizda
yo‘qotishingiz mumkin. Nima bo‘lishidan qat'iy nazar, bu muhim audio fayllarni,
masalan, ish uchun audio materiallarni, shaxsiy audio yozib olingan fayllarni, iTunes-
dan sotib olingan qimmatbaho musiqalarni va boshqalarni yo‘qotish juda
achinarli.Qurilmalaringizdagi audio fayllarni yo‘qotmaslik uchun, siz yo‘qotishingiz
mumkin bo‘lgan ba'zi keng tarqalgan sabablar haqida bilishingiz kerak.Tasodifiy
o‘chirish - Ma'lumotni yo‘qotishning asosiy sababi noto‘g‘ri fayllarni bilmasdan
o‘chirishdir. Ayniqsa, qurilmalaringizning xotirasi to‘lganida, ba'zi fayllarni oldindan
zaxiralashsiz o‘chirib, bo‘sh joy bo‘shatishga harakat qilasiz.Qattiq disk yoki
tizimning noto‘g‘ri ishlashi - bu ma'lumotlar yo‘qotilishining eng keng tarqalgan
sabablaridan biridir. Shubhasiz, apparat yoki tizimdagi nosozliklar elektr uzilishi,
boshning qulashi va boshqalar kabi turli xil shakllarda namoyish etilishi
mumkin.Zararli virus bilan dasturlarni yuklab olish, SD-kartani noto‘g‘ri ajratish,
qattiq diskni formatlash va boshqalar ma'lumotlarning yo‘qolishiga olib kelishi
mumkin.Agar Mac, kompyuter yoki mobil telefoningizda SD-kartada o‘chirilgan
audio fayllarni tiklash usulini topishga harakat qilsangiz, muvaffaqiyatsiz. Xavotir
olmang, bu erda Windows va Mac-dagi barcha yo‘qolgan audio fayllarni
kompyuterdan, qattiq diskdan, flesh-diskdan, xotira kartasidan, raqamli kameradan va
boshqalardan tiklashga yordam beradigan Aiseesoft Data Recovery dasturi mavjud.
Shuningdek, u boshqa yo‘q qilingan yoki yo‘qolgan
fayllarni rasmlar, hujjatlar, elektron pochta xabarlari, audio, videolar va
boshqalarni tiklashi mumkin. Agar siz aqlli telefonlardan ovozni tiklashni
xohlasangiz, o‘qing o‘chirilgan audio faylni android telefonidan qanday tiklash va
iPhone ma'lumotlarini qanday tiklash kerak.Har qanday formatda ma'lumotlarni
tiklash uchun etarlicha kuchli. Masalan, JPG, TIFF / TIF, PNG, BMP, GIF, PSD,
CRW, CR2, NEF, ORF, RAF, SR2, MRW, DCR, WMF, DNG, ERF, RAW
formatidagi rasmlar va AIF formatidagi audio fayllar. / AIFF, M4A, MP3, WAV,
WMA, MID / MIDI, OGG, AAC va hk, ushbu fayllarni tiklash dasturi ularning
barchasini osongina qaytarib olishi mumkin.Endi Aiseesoft Data Recovery dasturi
yo‘qolgan audio fayllarni bir necha marta bosishda qanday yordam berishini
tekshirib ko‘ramiz. Faqat ko‘rsatmalarga amal qiling.
Eslatma: Sizning audio fayllaringiz yo‘qolganligini bilganingizda, avval
fayllarning manzilini tasdiqlang va so‘ngra yozilgan ma'lumotlarning oldini olish
uchun hech qanday ma'lumotni o‘sha joyga saqlamang. Yo‘q qilingan yoki
yo‘qolgan audio fayllarni uyali telefonning SD-kartasidan tiklash uchun SD-
kartani o‘qish moslamasidan foydalanib kartani kompyuterga ulang.Endi
yo‘qolgan audio fayllarni tiklash uchun uchta oson qadam.
1 qadam: Aiseesoft ma'lumotlarini tiklash dasturini yuklab oling.
Win Download Mac-ni yuklab olish
O‘rnatish va kompyuteringizga muvaffaqiyatli yuklab olingandan so‘ng darhol
ishga tushiring. Tanlang audio. Avval barcha fayl turlarini tekshirish yonidagi
katakchani olib tashlashingiz kerak, shunda faqat ovozni alohida tiklashni
tanlashingiz mumkin. Fayllarni yo‘qotgan joyni tanlang va keyin ni bosing Scan
tez tekshirishni boshlash uchun tugmani bosing. Bundan tashqari, foydalanishingiz
mumkin Chuqur tekshirish yo‘qolgan audio fayllarni yanada chuqurroq qidirishi

mumkin.
2 qadam: Skanerlangan natijani tekshiring.
Skanerlashdan so‘ng, siz qayta tiklanadigan audio fayllarni oldindan ko‘rishingiz
mumkin Turlar ro‘yxati or Yo‘llar ro‘yxati.
3 qadam: O‘chirilgan audio fayllarni tiklash.
Qayta olmoqchi bo‘lgan fayllarni tanlaganingizdan so‘ng, cherting Orqaga oling
o‘chirilgan fayllarni yana kompyuterda saqlash uchun tugmasini bosing.
Aiseesoft Data Recovery Windows 10 / 8.1 / 8 / 7 / Vista / XP / (SP2 yoki undan
keyingi versiyalar) va Mac 10.7 va undan yuqori versiyalarda (MacOs Mojave
qo‘llab-quvvatlanadi) ma'lumotlarni qayta tiklashni qo‘llab-quvvatlaydi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 1. Ovoz anilizatorlari ixtisoslashtirilgan audio tiklash
mustahkamlash, chuqurlashtirish ovoz anilizatorlari ixtisoslashtirilgan audio
tiklashvositalari o‘rnatish va ishlatish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
va ashyo.
5-ILOVA
Ovoz sozlash qurilmalari haqida
O‘chirilgan audio fayllarni tiklash.
Windows va Mac dasturi bilan ishlash
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№21.Mavzu: Word dasturida rasmlar bilan ishlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Dasturga rasm qo‘yish
2. Rasmni tahrir qilish
3. Rasmni qo‘zg‘atish
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Word dasturida rasmlar bilan ishlash

O‘quvchilar word dasturida rasmlar
O‘qitish natijasi bilan ishlash kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. Word dasturida rasmlar bilan 1. Word dasturida rasmlar bilan
ishlashni o‘rgatish ishlashni o‘rgandilar

2. Saxranit qilib chop etishni 2. Saxranit qilib chop etishdilar
ko‘rsatish 3. Rasmni qo‘zg‘tishni o‘rganadilar
3. Rasmni qo‘zg‘tishni o‘rgatish
Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul/ kitob

O‘qitish metodlari bilan ishlash/ insert/ mashq/ aqliy xujum
O‘qitish vositalari Matnlar, slaydlar, kompyuter


vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Word dasturida rasmlar bilan ishlash
Reja.
Dasturga rasm qo‘yish

Rasmni tahrir qilish
Rasmni qo‘zg‘atish
Word'dagi tasvirlarni kiritish va tahrir qilish qobiliyati dasturlarning eng

yaxshi xususiyatlaridan biridir - u Word-ni oddiy bir so‘z protsessoridan tashqariga
olib chiqadi va stol nashriyot dasturining natijalariga yaqinlashishga yordam
beradi.Biroq, ko‘p odamlar o‘z rasmlaringizni tahrirlash uchun Word'dan
foydalanishni ogohlantirishadi. Tasvirlaringizning o‘lchamlari ustidan juda oz
nazorat qilishingiz va Word'dagi tasvirni kesishda juda g‘alati bo‘lasiz, Word
butun tasvirni fayl bilan saqlaydi, lekin kesilgan maydon atrofida "mat" qo‘yadi.Bu
katta bitimga o‘xshamasligi mumkin, lekin hujjatlar juda katta hajmdagi fayllarni
e-pochta orqali ulashish va qattiq diskli joyni iste'mol qilishni qiyinlashtiradi.
Tasvirni Word hujjatiga qo‘shishWord hujjatingizga rasm qo‘shishning bir qancha
usullari mavjud. Eng oson yo‘li - hujjatni Windows Explorer dan suratga tushirish
va tushirish. (Ha, bu oson!)Biroq rasmni qo‘shishning an'anaviy usuli "Qo‘shish"
menyusini ishlatishdir:Qo‘shish-ni bosing.Rasmni tanlang Sub menyularimda
Fayldan tanlang
Rasmingizni tanlang
Qo‘shish menyusidan rasm qo‘shishni tanlasangiz, Rasmni qo‘shish dialog oynasi
ochiladi. Belgisini ajratib, rasmingizni tanlang va Qo‘shish-ni bosing. Yoki rasm
faylini ikki marta bosishingiz mumkin. Rasm hujjatda paydo bo‘ladi. Rasm
o‘lchamini tahrirlash
Ideal holda siz rasmingizni rasmni tahrirlash dasturida formatlashingiz kerak.
Biroq, oddiy o‘zgarishlar uchun Word-ning o‘rnatilgan foto-tahrirlash
vositalaridan foydalanishingiz mumkin.
Rasmni qayta o‘lchamlarini o‘zgartirish uchun, uni bosishingiz va burchak qutilarini
qayta o‘lchamlarini o‘zgartirishingiz mumkin. Yoki agar siz ko‘proq aniqlikka ehtiyoj
sezsangiz, Rasmni formatlash dialog oynasini foydalanishingiz mumkin:
Rasmni o‘ng tugmasini bosing va Rasmni formatlash-ni tanlang
Format rasmini yaratish muloqot oynasida Hajmi yorlig‘ini bosing
Dyuymdagi o‘lchamlarni kiritish uchun balandlik va kenglik qutilarini
yuqoridan ishlatishingiz mumkin
Hajmi kattaligi sifatida ko‘rsatish uchun o‘lchov bo‘limidagi Bo‘shlik va kenglik
qutilarini ham ishlatishingiz mumkin
Hozirgi kenglikning balandlik darajasiga ega bo‘lishni xohlamasangiz, Qulfni eng
chap nisbatidan olib tashlang.OK ni bosing
Rasmlarni siqish . otosuratlarni tahrirlash uchun Worddan foydalanishni
xohlasangiz yoki hatto sizning Word hujjatingizga tez-tez kirsangiz ham, Rasmlar
asboblar panelidagi "Compress Pictures" tugmasini bosishingiz kerak bo‘ladi.
Sizda Word'dagi rasmlaringizni mutlaqo nazorat qilmasangiz ham, tasvirlardagi
fayllar hajmini cheklashingizga yordam beradi. Hujjatlaringizdagi rasmni bosing
Rasm vositalar panelidagi "Rasmlarni siqish" tugmasini bosing (bu to‘rtta

burchakdagi o‘qlar bilan ko‘rsatilgan)
Compress Pictures ( Bosqichlarni siqish) muloqot oynasida, sizning suratlaringizni
ko‘rib chiqadigan usullar bilan tanishasiz
O‘zgartirishlaringizni hujjatingizdagi barcha rasmlarga qo‘llash uchun, Ilova
bo‘limiga hujjatdagi barcha rasmlar yonidagi tugmani bosing
Variantlar ostida rasmingiz (lar) ni va / yoki sizning rasmingizning kesilgan
maydonlarini o‘chirish uchun tegishli qutini tanlab, tanlashingiz mumkin
O‘zgartirishlaringizni so‘ng, OK tugmasini bosing Rasm tartibini tahrirlash
Word sizning rasmingiz tartibini o‘zgartirish uchun turli xil variantlarni taqdim
etadi. Misol uchun, matnning atrofida matnni o‘rashingiz mumkin yoki siz
rasmning ichki matnini hujjat matniga qo‘shishingiz mumkin.
Tartiblash parametrlarini o‘zgartirish uchun quyidagi bosqichlarni bajaring:
Hujjatda rasmni o‘ng tugmasini bosing
Rasm formatini tanlang.Yaratilgan yorlig‘ini oching
Rasmingiz qanday ko‘rinishini ko‘rishni tanlang. 5. Suratlar atrofida bo‘sh joy
miqdori kabi kengaytirilgan variantlar uchun Advanced ni bosing
Rasmingiz uchun sarlavha qo‘shish.Rasm yozuvi sizning rasmingizni
o‘quvchilarga ochib beradi. Rasmni muayyan manbaga moslashtirish uchun
foydalanish mumkin. Yoki u hujjatning boshqa qismlarida rasmga ishlov berishga
yordam beradi. Rasmga rasm qo‘shish uchun quyidagi bosqichlarni bajaring:
Rasmni o‘ng tugmasini bosing va Caption-ni tanlang
Taglavha muloqot oynasidagi sarlavhani Caption etiketli oynaga kiriting
Taglavhangiz uchun yorlig‘i tanlang Tagni tagdan tashqariga chiqarib tashla
Agar siz tanlov imkoniyatlarini yoqtirmasangiz, Yangi belgini bir marta bosish bilan
Yangi yaratishingiz mumkin
Taglavhaning manzilini tanlash uchun Obyekt ochiladigan ro‘yxatidan foydalaning
Sizning tanlovingizga qarab, sizning rasmingiz yonida, ostida yoki yuqorida
ko‘rinadi. Bu xususiyatlarni sinab ko‘rish va hujjatlarni keyingi darajadagi sifatga
erishishga yordam berishga harakat qiling.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
amaliyotiga davrida xulqi (ballar yig‘indisi)
amaliy ishlari
tayyorgarligi va va darsga
va yo’riqli
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 21. Word dasturida rasmlar bilan ishlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish word dasturida rasmlar bilan ishlash
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Word dasturida rasm yuklash
Rasmda o‘zgartirishlar kiritish
Rasmni jouin o‘zgartirish
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№22.Mavzu: Kompyuter grafikasi va texnologiyalarini o‘rnatish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Kompyuter grafikasi asoslari.
2. Kompyuter grafikasini qo‘llanishi va
asosiy yo‘nalishlari, turlari.
3. Tasvirlarni saqlash uchun muljallangan
fayllar formati.
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Kompyuter grafikasi va texnologiyalarini

o‘rnatish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni shakllantirish (mustahkamlash).
O‘quvchilar kompyuter grafikasi va
O‘qitish natijasi texnologiyalarini o‘rnatish
1. Kompyuter grafikasi o‘rgatish 1. Kompyuter grafikasi o‘rganadilar
2. Grafika va texnologiyasini o‘rgatish 2. Grafika va texnologiyasini

3. Texnologiyalarini o‘rnatishni o‘rgandilar
o‘rgatish 3. Texnologiyalarini o‘rnatishni
o‘rgatish
Kichik axborotli/ ko‘rsatish/ video usul/

O‘qitish metodlari kitob bilan ishlash/ insert/ mashq/ suhbat/
baxs/ pinbord
O‘qitish vositalari Matnlar, slaydlar, kompyuter

Vositalari mashqlar,

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Kompyuter grafikasi va texnologiyalarini o‘rnatish
Reja.
Kompyuter grafikasi asoslari.

Kompyuter grafikasini qo‘llanishi va asosiy yo‘nalishlari, turlari.
Tasvirlarni saqlash uchun muljallangan fayllar formati.
Kompyuter monitoridagi tasvir (rasm) bilan bog„lik bo„lgan axborotni qayta
ishlashda uchta asosiy yo„nalishni ajratishadi: tasvirni tanlash (aniqlash), tasvirni
qayta ishlash va kompyuter (mashina) grafikasi. Tasvirni tanlashning asosiy vazifasi
bu mavjud bulgan tasvirni (obrazni) formal, tushunarli (aniq) bulgan belgilar tiliga
o„tkazish. Bu holda qaralayotgan tasvir abstrakt tassavurga aynaltiriladi, ya‟ni
sonlarga, maxsus belgilar yoki graflar to„plamiga o„tkaziladi. Buni quyidagicha
yozish mumkin: COMPUTER VISION: · Input – tasvir (rasm); · Output – belgilar
(matn) va ularning tahlili (analizi). Tasvirni qayta ishlashda kiruvchi va chiquvchi
ma‟lumotlar – tasvirlar. Masalan: tasvirdagi ayrim elementlarni olib tashlash (ovoz,
rang, ...) yoki qo„shish, uning hajmini o„zgartirish va hakazo. YA‟ni uni quyidagicha
yozish mumkin: IMAGE PROCESSING · input – tasvir; · output – tasvir
(o„zgartirilgan). Kompyuter (mashina) grafikasi dastlabki, ya‟ni kiruvchi axborotni
(noma‟lum tabiatga ega) tasvir ko„rinishiga olib keladi. Masalan: ekspert
ma‟lumotlarni grafik, diagramma yoki boshqa shakllarga vizuallashtirish. Bundan
tashqari shakllarni almashtirish, harakatlantirish, virtual tasavvurga yaqinlashtirish.
Kompyuter grafikasini kuyidagicha tasvirlash mumkin: COMPUTER GRAPHICS:
input – belgilar, · output – tasvir. Ularning o„rtasida keskin chegara yo„q va
umumiy sxemada quyidagicha tasvirlash mumkin: Tasvirni (dastlab matn, formula
so„ng oddiy rasm) shaxsiy kompyuter ekranida chiqarish kompyuter grafikasining
rivojlanishida birinchi qadam bo„ldi. Qiska vaqt (50-yillardan boshlab) ichida
kompyuter grafikasi tezkor rivojlandi va o„zining e‟tiborini ikki asosiy
yo„nalishga qaratdi: tasvirga etarlicha taassavur (reallik) va harakat (dinamika)
berish, va ularni birlashtirish. YUkoridi aytilganlarni hisobga olgan xolda tasvirni
kompyuterda hosil kilish kuydagi boskichlardan iborat:
1. Tasvirni ifodalash (poligonal setka, splayn funksiyalar).
2. Geometrik proeksiyalash (3D -> 2D).
3. Rastr algoritmlari.
4. Kurinmas chizik va sirtilarni olib tashlash.
5.Buyash tekislikda va fazoda (Rendering).
6. Dinamika (Geometrik alsmashtirishlar).
7. Grafik dizayn asosiy tushunchalari. SHaxsiy kompyuterlardan foydalanishda eng
ko„p tarqalgan yo„nalishlardan biri-bu kompyuter grafikasidan foydalanishdir. Bu
yo„nalishda faqatgina professional dizayner yoki rassomlar emas, balki oddiy
foydalanuvchilar ham ishlashi mumkin. Buning uchun maxsus kompyuter grafikasi
programmalari bo„lishi zarurdir. Ma‟lumki, har qanday korxona yoki firma o„z
faoliyatida gazeta yoki jurnalda reklama e‟lonlar berishi, buklet chiqarish zaruriyati
paydo bo„ladi. Yirik firma va kompaniyalar bunday ishlarni prfessionallar qo„liga
topshiradilar. CHegaralangan iqtisodiy byudjetga ega bo„lgan kichik korxonalar esa
bu ishni asosan o„z imkoniyatlariga ko„ra bajaradilar. Zamonaviy multimedia
programmalari kompyuter grafikasisiz ishlay olmaydilar. Ommaviy holda
qo„llaniladigan programmalar ishlab chiqarishning 90% vaqti shu programmalarni
bezash uchun sarflanadi.
Kompyuter grafikasi programmalari 3 turga bo„linadi:
Rastrli grafika
Vektorli grafika
Fraktal grafika
Bu programmalar bir-birlaridan tasvirlarni aks ettirish usullari bilan farq qiladi. Rastr
grafikasi asosan elektron va poligraf nashriyotlarda qo„llaniladi. Rastr grafikasining
asosiy elementi sifatida nuqta qabul qilingan. Agar tasvir ekranda ko„rilsa, bu nuqta
«piksel» deb aytiladi. Kompyuterda qo„llaniladigan operatsion tizimlarning
imkonitiyaga ko„ra, 480x640, 800x600, 1024x768 va undan ko„proq pikselga ega
bo„lgan tasvirlar joylashuvi mumkin. Tasvirning o„lchamiga ko„ra uning imkoniyati
ham oshib boradi. Ekranning imkoniyati parametrik bo„lib, bir dyuymdagi nuqtalar
soni bilan belgilanadi. Rastr grafikasi uchun kamdan-kam hollarda grafik
programmalar yordamida qo„lda bajarilgan tasvirlar ishlatiladi. Professional rasm
yoki fotosuratni rastr grafikasida ko„proq qo„llash kuzatiladi. Oxirgi paytda rastr
tasvirlarni ekranga kiritish uchun raqamli foto va videokameralar qo„llanilmoqda.
SHu sababli rastr grafikasini asosiy maqsadi tasvirni yaratish emas, balki mavjud
tasvirni qayta ishlashdir. Ammo rastrli grafika kamchilardan ham holi emas. Masalan,
1. Har bir tasvirni aks ettirish va kodlash uchun katta hajmdagi xotira maydonlari
talab etiladi. 2. Mayda detallarni ko„rish uchun tasvirni kattalashtirib bo„lmaydi.
Vektorli grafika-uning tasvirni aks ettirishda asosiy elementi chiziq bo„lib
hisoblanadi. Kompyuter xotirasida bu chiziq juda katta joy egallaydi, chunki xotirada
chiziqning pa rametrlari ko„rsatiladi yoki formula orqali beriladi. Unda sodda
ob‟ektlar murakkab ob‟ektlarga birlashtiriladi, shu sababli vektor grafikasini
ob‟ektga yo„naltirilgan grafika deb ham aytiladi. Kompyuter xotirasida vektor
grafikasi chiziqlar sifatida saqlanib turishiga qaramasdan, tasvir ekranga nuqtalar
sifatida chiqariladi. Tasvirni ekranga chiqarishdan oldin har bir parametrni hisoblab
chiqadi. SHu sababli vektor grafikasini hisoblanuvchi grafika deb aytiladi. Vektor
grafikasi yordamida sodda turdagi bezash ishlarini olib borish mumkin. Fraktal
grafika-bu matematik tenglamalar yordamida tashkil etiladigan tasvirdir. Eng sodda
fraktal ob‟ekt sifatida qor uchqunlarini, yoki paporotnik bargini keltirish mumkin.
SHuning uchun ham fraktal ob‟ekt chizish yoki bezash asosida emas, balki
programmalashtirish asosida hosil bo„ladi. Kompyuterda tashkil qilingan turli
o„yinlarda ham fraktal grafikasidan foydalaniladi. Fraktal grafikasi kompyuter
xotirasida saqlanib turmaydi. Har bir tasvir tenglama yoki tenglamalar sistemasi
asosida quriladi. Fraktal grafikadagi tenglamaning biror koeffitsientini o„zgartirish
orqali butunlay boshqa tasvirni hosil qilish mumkin. Sanab o„tilgan kompyuter
grafikasi turlarini tashkil qilish va ularni boshqarish uchun bir qator programmalar
ishlab chiqilgan. Kompyuter grafikasi programmasida ishlashda talabalarni grafika
bilan ishlashga qiziqtirish lozim. Mustaqil ish sifatida aloxida, xar bir talabaga
topshiriqlar ya‟ni xisob-grafik ishlar tayorlash lozim. Amaliy mashgulotda talabalr
o„z varianti asosida turli grafikalar yaratishi lozim. Ma‟ruza mashg„ulotida odatda
barcha asosiy tushunchalar, umumiy ma‟lumotlar beriladi. Xulosa kilib aytganda,
«Kompyuter grafikasining o„qitish uslubiyati» mavzusi juda qiziqarli mavzulardan
biri va talabalar katta qiziqish bilan programmaning imkoniyatlarini o„rganadilar.
Bunda Yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish darsning samaradorligini
oshiradi. Tasvirlarni saqlash uchun muljallangan asosiy fayllar formati: BMP-
qisq.: Bit MaP. Bit kartasi, BMP formati. Rastrli grafik tasvirlarni ifodalash uchun
mo„ljallangan oddiy format. GIF-qisq.: Graphics Interchange Format. Grafik
axborot almashish formati, GIF formati. Internetda eng keng tarqalgan grafik
format. 256 ranggacha bo„lgan tasvirlarni saqlash imkonini beradi, shaffoflik,
animatsiya, qatorlararo yoyilmasi, bitta faylda bir necha tasvirni saqlash kabi
amallarni qo„llab-quvvatlaydi. JPEG-qisq.: Joint Photographic Experts Group. 1.
Fotografiya sohasidagi ekspertlar guruhi birlashmasi, JPEG guruhi. 2. JPEG
algoritmi. SHu nomli guruh tomonidan ishlab chiqilgan tasvirlarni zichlash
algoritmi. Internetda ommaviyligi bo„yicha (GIF dan so„ng) ikkinchi o„rinni
egallaydigan grafik formatdir. Saqlash uchun yo„qotishli zichlash usulidan
foydalanadi, shu tufayli, fantastik pog„onadagi zichlash pog„onasiga erishilgan.
Asosan yuqori sifatli fotosuratlarni saqlash uchun ishlatiladi. TIFF qisq.: Tag
Image File Format. Tasvirni saqlash uchun belgilovchiga ega bo„lgan fayl, TIFF
formati. Rastr grafikasini saqlash uchun fayl formati. .
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Amaliyot nomi: Raqamli axborotlarni nashr qilish texnologiyasi Mavzu
№ 22 Kompyuter grafikasi va texnologiyalarini o‘rnatish Amaliy
mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini
mustahkamlash, chuqurlashtirish kompyuter grafikasi va texnologiyalarini
o‘rnatish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Kompyuter grafikasi to‘g‘risida tushuncha.
Tasvirni tanlash to‘g‘risida tushuncha.
Tasvirni kayta ishlash to‘g‘risida tushuncha.
Rastr grafikasi to‘g‘risida tushuncha.
Vektor grafikasi to‘g‘risida tushuncha
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№23.Mavzu: Animatsion va Tasvirli ma’lumotlarni ishlab chiqish
vositalari bilan ishlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Multimediya vositalari
2. Multimediya vositalari bilan ishlash
3. Multimediyalarning tasvirlari
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Animatsion va Tasvirli ma’lumotlarni ishlab

chiqishvositalari bilan ishlash to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘qitish natijasi O‘quvchilar Animatsion va Tasvirli
ma’lumotlarni ishlab chiqish
1. Animatsion va Tasvirli 1. Animatsion va Tasvirli
ma’lumotlarni ishlab chiqish ma’lumotlarni ishlab chiqish

vositalari bilan ishlash vositalari bilan ishladilar
2. Tasvirli ma’lumotlar bilan ishlashni 2. Tasvirli ma’lumotlar bilan
ko‘rsatish ishlashni ko‘rsatishdilar
3. Multimediyalarning tasvirlarini 3. Multimediyalarning tasvirlarini
o‘rgatish o‘rganadilar

kitob bilan ishlash/ insert/ mashq/ suhbat

Vositalari mashqlar,

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Animatsion va Tasvirli ma’lumotlarni ishlab chiqish
Reja.
Multimediya vositalari
Multimediya vositalari bilan ishlash
Multimediyalarning tasvirlari.
Multimediy vositalari (multimedia – ko‘pvositalilik) - bu insonga o‘zi uchun
tabiiy muxit: tovush, video, grafika, matnlar, animatsiya va boshqalardan
foydalanib, kompyuter bilan muloqatda bo‘lishga imkon beruvchi texnik va
dasturiy vositalar majmuidir.Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan zamonaviy
axborotlar texnologiyasidir. Uning ajralib turuvchi belgilariga quyi-dagilar kiradi:
axborotning xilma-xil turlari: an'anaviy (matn, jadvallar, bezaklar va boshqalar),
original (nutk, musika, videofilmlardan parchalar, telekadrlar, animatsiya va
boshqalar) turlarini bir dasturiy maxsulotda integratsiyalaydi. Bunday integratsiya
axborotni ro‘yxatdan o‘tkazish va aks ettirishning turli kurilmalari: mikrofon, audio-
tizimlar, optik kompaktdisklar, televizor, videomagnitafon, videokamera, elektron
musiqiy asboblardan foydalanilgan holda kompyuter boshqaruvida bajariladi;
muayyan vaqtdagi ish, o‘z tabiatiga ko‘ra statik bo‘lgan matn va grafikadan farqi
ravishda, audio va videosignallar faqat vaqtning ma'lum oralig‘ida ko‘rib chiqiladi.
Video va audio axborotlarni kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun
markaziy protsessor tez harakatchanligi, ma'lumotlarni o‘zatish shinasining
o‘tkazish qobiliyati, operativ (tezkor) va video-xotira katta sig‘imli tashqi xotira
(ommaviy xotira), hajm va kompyuter kirish-chiqish kanallari bo‘yicha almashuvi
tezligini taxminan ikki baravar oshirilishi talab etiladi;
"inson-kompyuter" interaktiv mulokotining Yangi darajasi, bunda muloqot jarayonida
foydalanuvchi ancha keng va har tomonlama axborotlarni oladiki, mazkur xolat ta'lim,
ishlash yoki dam olish sharoitlarini yaxshilashga imkon beradi.
Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarga ta'lim berish va kadrlarni qayta
tayyorlashni yo‘lga qo‘yish xozirgi kunning dolzarb masalalaridandir. Multimedia
tushunchasi 90-yillar boshida xayotimizga kirib keldi. Uning o‘zi nima degan savol
tug‘iladi? Ko‘pgina mutaxassislar bu atamani turlicha tahlil qilishmoqda. Bizning
fikrimizcha, multimedia - bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida
audio, video, matn, grafika va animatsiya (ob'yektlarining fazodagi xarakati) effektlari
asosida o‘quv materiallarini o‘quvchilarga yetkazib berishning mujassamlangan
xoldagi ko‘rinishidir.Rivojlangan mamlakatlarda o‘qitishning bu usuli, xozirgi kunda
ta'lim sohasi yo‘nalishlari bo‘yicha tatbiq, qilinmoqda. Xatto, xar bir oila multimedia
vositalarisiz xordiq, chiqarmaydigan bo‘lib koldi. Multimedia vositalarining 1981
yildagi yalpi oboroti 4 mlrd. AQSh dollarini tashkil qilgan bo‘lsa, 1994 yili esa 16
mlrd. AQSh dollarini tashkil kildi. X,ozirgi kunda esa sotilayotgan har bir
komp'yuterni multimedia vositalarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Kompyuterlarning
70-yillarda ta'lim soxasida keng qo‘llash yo‘lida urinishlar zoye ketganligi,
avvalombor, ular unumdorligining nixoyatda pastligi bilan bog‘liq edi. Amaliyot
shuni ko‘rsatmoqdaki, multimedia ' vositalari asosida o‘quvchilarni
o‘qitish ikki barobar unumlidir va vaqtdan yo‘tish mumkin. Multimedia vositalari
asosida bilim olishda 30 % gacha vaqtni tejash mumkin bo‘lib, olingan bilimlar esa
xotirada o‘zoq muddat saqlanib qoladi. Agar o‘quvchilar berilayotgan materiallarni
ko‘rish (video) asosida qabul qilsa, axborotni xotirada saqlab qolinishi 25-30 %
oshadi. Bunga qo‘shimcha sifatida o‘quv materiallari audio, video va grafika
ko‘rinishda mujassamlashgan holda berilsa, materiallarni xotirada saqlab kolish 75
ortadi. Bunga biz multimedia vositalari asosida chet tillarini o‘rganish jarayenida
yana bir bor ishonch xosil qildik.
Multimedia vositalari asosida o‘quvchilarni o‘qitish quyidagi afzalliklarga ega:
a) berilayotgan materiallarni chuqurroq, va mukammalroq o‘zlashtirish imkoniyati:
b) ta'lim olishning Yangi sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqi yanada
ortadi:
v) ta'lim olish vaqtining qisqarish natijasida, vaqtni tejash imkoniyatiga erishish; g)
olingan bilimlar kishi xotirasida o‘zoq muddat saqlanib, kerak bo‘lganda amaliyotda
qo‘llash imkoniyatiga erishiladi.Shuni aytib o‘tish kerakki, kadrlarni qayta tayyorlash
yo‘lida Jaxon Valyuta Fondi, Umumjaxon banki, Yevropa Ittifoki komissiyasi kabi
nufo‘zli tashkilotlar katta tajribaga egadirlar.Biz bunga, ushbu tashkilotlar tomonidan
tashkil qilingan seminar va konferensiyalarning ishtirokchisi sifatida yana bir bor
ishonch xosil qildik. Avvalombor, o‘quv jarayonida zamonaviy kompyuter
texnologiyalaridan foydalanish taxsinga sazovordir.
O‘z o‘rnida, multimedia vositalaridan keng foydalanish yo‘lida ayrim ob'yektiv
muammolar ham mavjud. Bulardan eng asosiysi - o‘quvchilar uchun kerak bo‘lgan
o‘quv materiallarini, qonunlarni va boshqa ko‘rsatmalarni qo‘llanma qilib
kompyuter dasturlarini ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqilgan kompyuter dasturlarida
multimedia elementlarini qo‘llash esa, kompakt disklarni (lazer disklari) qo‘llashni
talab qiladi. Xozirgi kunda bunday ko‘rinishdagi kompakt disklarni
respublikamizda ishlab chiqarish imkoniyati yo‘qdir. Bular ma'lum bir miqdordagi
mablag‘ni oldindan jalb etishni talab qiladi.
Bizning fikrimizcha, zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan o‘quvchilarga
ta'lim berish va qayta tayyorlash jarayonida keng foydalanish, kelajakda yetuk va
yuqori malakali mutaxassislarni kamol toptiradi.
2.Distant uslubi asosida o‘quvchilarni o‘qitish xozirgi kunning eng rivojlanib
borayotgan yo‘nalishlaridan bo‘lib, o‘qituvchi bilan o‘quvchilar ma'lum bir masofada
joylashgan holda ta'lim berish tizimidir. O‘qituvchi va o‘quvchining ma'lum bir
masofada joylashganligi, o‘qituvchini dars jarayonida kompyuterlar, sputnik aloqasi,
kabel televideniyesi kabi vositalar asosida o‘quv ishlarini tashkil qilishini talab qiladi.
Zamonaviy kompyuter texnologiyalarining tez rivojlanib borishi, ayniqsa,
axborotlarni o‘zatish kanallarini rivojlanishi telekommunikatsiya sohasiga o‘ziga xos
tarixiy o‘zgarishlar kiritmoqda. Mamlakatimizdagi barcha o‘quv yurtlarini va biznes
bilan shug‘ullanayotgan kompaniyalarni distant uslubi asosida birlashtirilsa, o‘qitish
jarayonini va tijorat ishlarini yanada yuqori pog‘onaga olib chiqadi.Distant uslubi
asosida o‘qitish quyidagi texnologiyalarni o‘z ichiga oladi:
Interaktiv texnologiyalar:
- audiokonferensiyalar ; -
videokonferensiyalar ;
ish stolidagi videokonferensiyalar ;
elektron konferensiyalar ;
ovoz kommunikatsiyalari ;
ikki tomonlama sputnik aloqa ;
virtual borliq ;
bosib chiqarilgan materiallar;

audiokassetalar;
videokassetalar;
bir tomonlama sputnik aloqa;
televizion va radio ko‘rsatuvlari;
disketa va CD-ROM lar.
Avvalombor, distant uslubi asosida o‘qitish, jugrofiy jihatdan o‘zoqda joylashgan
maktablar va akademik ta'lim uchun mo‘ljallangan edi. Lekin, zamonaviy
axborbtlar va telekommunikatsion texnologiyalarining rivojlanishi tabiiy ta'lim-
tarbiya jarayonini o‘zoq masofadan turib amalga oshirishga yo‘l ochib berdi.
Natijada distant uslubi asosida o‘qitish, tez vaqt ichida ko‘pgina maktablarda,
tijoratchilar ichida va ishlab chiqarish korxonalarida keng qo‘llanila boshladi va
o‘qitishda Yangi uslublarni qo‘llashga yana bir turtki bo‘ldi. Distant uslubi asosida
o‘qitishning Xalqaro kengashining tahlillari shuni ko‘rsatmoqdaki, xozirgi kunda
jahonda 10 milliondan ortiq talabalar shu uslub asosida ta'lim olishmoqda. AQSH
da shu uslub asosida o‘qitish maqsadida Yangi o‘quv markazlari barpo etilmoqda.
Shunday qilib, ular milliy kadrlarni zamon talabi asosida tayyorlash va qayta
tayyorlash uchun olga qadam qo‘yishmoqda.
Distant uslubining qo‘yidagi afzalliklari mavjuddir:
o‘qitishning ijodiy muxiti. Mavjud ko‘pgina uslublar asosida o‘qituvchi ilm
tolibini o‘qitadi, o‘quvchi esa faqat berilgan materialni o‘qiydi. Taklif qilinayotgan
distant metodi asosida esa o‘quvchilarning o‘zlari kompyuterlar asosida axborotlar
bankidan kerak bo‘lgan ma'lumotlarni qidirib topadi va albatta o‘zlarining
tajribalarini boshqalar bilan elektron tarmoqlari asosida almashadi. Bu esa
o‘quvchilarni boshqalar bilan yaxshi muloqotda bo‘lishini ta'minlaydi va o‘z
o‘rnida bunday mexnat ta'lim olishni rag‘batlantiradi.
mustaqil ta'lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta'lim berish -
boshlangich, o‘rta, universitet, sirtqi - kechki va malaka oshirish bosqichlarini o‘z
ichiga oladi. Tayyorgarligi har xil darajadagi inspektorlar o‘zlarining shaxsiy dars
jadvallari asosida ishlashlari mumkin va o‘zining darajasidagi talabalar bilan
muloqotda bo‘lishi mumkin.
ish joyidagi katta o‘zgarishlar. Distant uslubi asosida ta'lim berish turi millionlab
insonlarga, hammadan xam ishlab chiqarishdan ajralmasdan ta'lim olayotganlar
uchun qulay sharoit yaratib beradi. Bunday uslub asosida o‘qitish kadrlarni
tayyorlashda judayam katta ro‘l o‘ynamoqda, ya'ni jug‘rofiy va moliyaviy
qiyinchiliklarsiz o‘zining ishlab turgan o‘rnida ilm opishi mumkindir.
o‘qitish va ta'lim olishning Yangi va unumli vositasi. Statistik ma'lumotlar shuni
ko‘rsatmokdaki, distant uslubi asosida ta'lim berish, ishlab chiqarishdan ajralgan
holda o‘qish kabi unumlidir. Bundan tashqari, distant uslubi asosida ta'lim olish
universitet tomonidan qo‘yilgan chegaradan ham chetga chiqib ketadi. Bunday asosda
ta'lim olayotgan talabalar yoki o‘quvchilarning boshqalardan ustunligi - ularning eng
yaxshi, sifatli materiallar va o‘qituvchilar bilan ta'minlanishidir. Ta'lim berish va
boshqarish uslubiyotiga asoslangan holda, o‘qituvchi auditoriyada o‘qitish
shartlaridan xoli bo‘lishi kerakdir. Distant uslubi asosida o‘qitishning o‘quv
qoidalaridan kelib chiqsak, soliq, inspektorlari INTERNET turi orqali jaxon bo‘yicha
sayyohat qilishlari mumkin. Shu bilan birga, ta'lim berish uslubining o‘zgarishi bilan
uning shakllari ham o‘zgarishi shartdir.Xozirgi kunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri INTERNET
tarmog‘ig‘a kirish xizmati distant uslubi asosida ta'lim berish uchun elektron
pochtalar, kompyuter konferensiyalari va ma'lumotlarning elektron bazasida
foydalaniladi. Axborotlashgan tezkor kanalning rivojlanishi Yangi gipermedia
tizimini berib, u o‘z ichida INTERNET tarmog‘iga kirishning uchta asosiy xizmatini
mujassamlashtiradi va foydalanuvchining interfeysini (muloqoti) yanada
takomillashtirishga yordam beradi. Masalan, maltikast texnologiyalarining,
konferensiya vositalarining va multimedia kompyuterlarining mavjudligi INTERNET
tarmog‘i orqali video-konferensiyalarni yulga qo‘yishga imkoniyat berdi. Shunday
qilib, bunday gigant axborotlashgan tarmoq o‘quvchilarning distant uslubi asosida
zamonaviy bilim olishlari uchun vaqti yoki qayerda turganligiga qaramasdan keng
sharoit yaratib beradi.Bugungi kunda matnlar va matematik formulalarni qayta ishlash
uchun odatiy tusga aylangan tovush va tasvirning kompyuterli qayta ishlash
imkoniyatining paydo bo‘lishi, shubxasiz, butun insoniyat faoliyatiga ta'sir
ko‘rsatadi.Multimedik tizimlarni ko‘rish uchun foydalanilayotgan kompyuterning
hisoblash kuvvatini oshirishigina yetarli emas, buning uchun kushimcha apparatli
qo‘llab-kuvvatlash analogli audio va videosignallarni rakamli ekvivalentga kushish va
uning teskarisi uchun zarur bo‘lgan analogli-rakamli (ARU) va rakamli-analogli
o‘zgartirgich (RAU) videoprotsessorlar, dekoderlar maxsus integral chizmalar va
boshqalar ham zarur.Odatda, yuqorida kursatilgan kushimcha apparatli vositalar
kompyugerlarning video va audio imkoniyatlarini kengaytiruvchi turli platalar
ko‘rinishida shakllanadi:Ko‘chmas video tasvirlar bilan ishlash uchun TARGA
platasi;
xarakatlanuvchi videotasvirlarni yozish va aks ettirish uchun Video Blaster, Video
Spigot, Intel Smart, Video Recorder platalari;
Microsoft firmasining Sound Blaster, Sound Galaxy Sound for Windows
audioplatalari.Video va audio axboroti bilan ishlashning zaruriyati ma'lumotlarning
katta hajmi va ularni o‘zatishning yuqori tezligi bilan bog‘lik, ko‘plab muammolarni
yuzaga keltirdi. Bu, audio-video axborotning sungi texnologiyalarini rivojlantirish va
katta sig‘imdagi jamgaruvchilarning Yangi namunalarini yaratishning boshlanishi
bo‘ladi. Masalan, 650 Mb sig‘imli va 150 kb/s hisoblash tezligidagi SD-ROM optik
kompakt diski shu jumladandir.Multimedia uchun zamonaviy SD-ROM
texnologiyalar tak-dimnomasi ilk marta 1987 yili Sietldagi konferensiyada (Second
Microsoft SD - ROM Sopfegense) bo‘lib o‘tdi va bu sana video va audioaxborotli
to‘laqonli multimedianing paydo bo‘lishi boshlanishi deb hisoblanadi.Multimedia
tarkib topishining bundan keyingi qadami CD-I texnologiyasi (Compact Disk
Interactive - interaktiv videodisklar) bo‘ladi, ular kompyuter yordamida lazerli video-
murvatni boshqarish yo‘li bilan kompakt diskdan axborotni ixtiyoriy tanlashni
tashkil etishga imkon beradi. Bu texnologiyani Philips Electrnics firmasi ishlab
chiqadi va u Sony, IVM va Microware firmalari tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadi.IVM va Intel firmalari tomonidan ishlab chiqilgan va multimedia
tizimlari ko‘rilishi uchun foydalaniladigan DVI texnologiyasi to‘rt bazaviy
unsurdan tashkil topgan:- videotizimning asosi bo‘lgan ixtisoslashgan
mikroprotsessor turkumi (masalan, tasvirlar kompressiyasi va dekompressiyasi
uchun Intel firmasining I 82750RV piksel protsessori; signallarni raqamli qayta
ishlash uchun Texas Instrument firmasining TMS320S10 protsessori; tasvirning
videoxotirasida joylashgan ifoda uchun Iptel firmasining i82750DV displeyli
protsessori va boshqalar); oxirgi paytlarda bulardan ham zamonaviylari bozorda
taklif qilinmoqda;
drayverlar (Video Driver, Audio Driver va VRAM Driver hamda SD - ROM
Driver ) va alohida kichik tizimlar darajasidagi dasturiy interfeys: grafika va
videoeffektlar ma'lumotlari kompressiyasi va dekompressiyasi AVSS (Audio-
Video Support System); RTX (Real Time Executive) STD (Standart)

multivazifadorligini ta'minlash, xotirani, kirish-chiqishni boshqarish va boshqalar;
- galma-gal paydo bo‘luvchi audio va video axborot saqlovchi, ma'lumotlarni SD -

ROM jamg‘aruvchisidan foydalanilganda tezligi bir tekisligini ta'minlovchi
maxsus shaklli fayllar;
sub'yektiv qabul qilishga yo‘naltirilgan va ba'zi yo‘qotish yoki bo‘zib ko‘rsatishlarga
yo‘l qo‘yuvchi axborotning turli namunalari tiklash algoritmlari. Bu texnologiyani
qo‘llashning eng oddiy misoli bo‘lib, siyraklash algoritmi, ya'ni tasvirning
diskretligini kamaytirish uchun xizmat qilishi mumkin. JPEG (Joint Photographic
Exerts Group) statik tasvirlarni siqishning eng ko‘p tarqalgan algoritmida jarayonlar
natijasida ko‘chmas tasvirlarning vizual zararsiz 20, ..., 50 martagacha siqilishga olib
borish mumkin.Xarakatlanayotgan tasvir va audioaxborotlar uchun prediktiv kodlash
(Predictive Coding) algoritmlaridan foydalaniladi.Bu gurux algoritmlari orasida
MREG (Moving Pictures Experts Groups ) algoritmlarini ajratib ko‘rsatish mumkin,
ular 25...50 marta siqish koeffitsentini ta'minlaydi. Jumladan, agar 24-betli rangli va
30 kadrlar /s.li 640x480 o‘lchamli siqilmagan rakamli televizion tasvir uchun 27 Mb/s
ma'lumotlarni o‘zatish tezligi talab etilsa, unda MREG1 algoritmi talab etilayotgan
o‘zatish tezligini 550 kb/s. gacha kamaytiradi. MREG1 algoritmi, shuningdek, siqish
koeffitsenti 5 ...10
marta.bo‘lgan.audio.axborot.kompressiyasi.uchun.ham.qo‘llaniladi.DVI texnologi
yasida foydalaniladigan video siqish algoritmlarini ikkiga bo‘lish mumkin:
JPEG rusumli simmetrik chizmali algoritmlar, ular real vaqt miqyosida siqishni
amalga oshirish va huddi videomagnitafondagi kabi sifat darajasida kompyuter
(Real Time Video) vinchesteriga ma'lumotlarni yozishga imkon beradi, bunda SD -
ROM ni tayyorlashga zaruriyat qolmaydi;
MREG rusumli nosimmetrik kompressiya algoritmlari, ular SD-KRM (Production
Level Video) ga yozish uchun mahsulotni bozorbop yo‘sinda yaratishda foydalaniladi
va multimedianing tizimida videoni fakat aks ettirishni ta'minlaydi. Bunda videoni
siqish darajasi 100...160 martaga yetadi, videomagni-tafon yozuviga yaqin sifat
saqlanadi.25:1 siqish koeffitsenti displeyning chorak ekranida yaxshi
sifatli videotasvirni olish uchun kifoya. 10:1 nisbatda siqilganda DVI texnologiyasi
bo‘lgan (Real Time Video) videotasvirli darcha to‘liq ekranning 1/5 qismini
egallaydi.Audioaxborot yomon siqiladi (mumkin bo‘lgan siqish koeffisenti 1,9-
2,5), bu xol tinglash a'zolarining bo‘zib kursatishlarga befarq emasligi bilan
izohlanadi.Shunday qilib DVI texnologiyalari video va audioni aks ettirish uchun
zarur bo‘lgan axborot hajmini keskin qisqartirishga imkon beradi, bu xol
ma'lumotlar umumiy hajmini kamayishiga va multimedianing fan, ta'lim, biznes va
aloqa sohalariga keng kirib borishiga olib keladi. Bunda foydalanuvchiga
interaktiv lazerli videodisklar tayyorlovchilari xizmatiga murojaat etmay, o‘z
amaliy multimedianing tizimlarini yaratish, axborotning barcha turlarini saqlash
uchun oddiy vinchesterdan foydalanish imkoniyati beriladi. Bundan
tashqari,hozirdayoq, multimedia ovoz berilgan, tasvirli hujjatlarni Ethernet
tarmoqli platasi orqali kompyuter tarmog‘iga jo‘natish mumkin. Biroq,
videotasvirli, to‘liq tarmoqli multimedianing tizimlar uchun taxminan 200:1 siqish
koeffitsenti zarur. Bunday ko‘rsatkichga hozirdayoq erishish mumkin va bu
boradagi ishlar muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
3. Ishlanma vositalar: xolati va istiqbollari
Multimedia asr oxirigacha kompyuter texnikasini takomillashtirishning asosiy
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolishi kutilmoqda. Hozirgi paytda kompyuter texnikasi va
dasturiy ta'minotni ishlab chiqaruvchi ko‘pgina yetakchi firmalar bu axborot
texnologiyasini xayotga quyidagi uch yo‘nalish bo‘yicha tadbiq, qilmoqdalar:
AT 80x86 shaxsiy kompyuterlarida DOS, Windows muhitida multimediani
professional va tijoriy maqsadlarda qo‘llash;
Macintosh SHK lari uchun unimli va ta'lim beruvchi ilova-lar yaratish;
ishchi bekatlardagi UNIX muxitida professional va tijoriy ishlanmalarni
tayyorlash.Bu barcha tayyorlanayotgan vositalar asosida assotsiativ aloqalarning
umumiy ob'yektli yo‘naltirilgan uslubiyatni o‘z ichiga olgan "gipermatn" (Nurertex)
konsepsiyasi yotadi. Rasman gipermatn deganda foydalanuvchiga boshqa mavzuga
o‘tishga imkon beruvchi ichki o‘zaro murojaat qiluvchi matnli, tuzilmaviy axborot
tushuniladi. Gipermatn avval materialga kiritilgan assotsiatsiyalar bo‘yicha interaktiv
rejimdagi so‘zlar, fayllar va paragraflarni jadal birlashtirish uchun foydalanilgan.
Gipermatn vositalari foydalanuvchi istalgan tartibda varaqlab ko‘rishi mumkin
bo‘lgan multimedianing hujjatlarni yaratishga imkon bergan. Foydalanilayotgan
kompyuterlarning hisoblash qobiliyati oshib borgan sari bu assotsiativ aloqalarning
ishlashi mualliflik tizimlarining Yangi avlodlarida kengayib bordi. Bunda mualliflik
tizimi deganda ishlab chiquvchilarga dasturlarni ko‘p mexnatli jarayonsiz yaratishga
imkon beruvchi ta'minot tushuniladi. Bugungi kunda raqamlashgan statik tasvir, audio
va video ma'lumotlarga muallifning istagi bo‘yicha tanlangan ob'yektlar sifatida
qaralishi mumkin.Quyidagi kompyuterli platformalar: Macintosh, DOS, Windows,
UNIX, Phlips firmasining SD-I va IVM firmasini Multimedia kompyuterlariga
qo‘llaniladigan multimedia ishlanmalari holatini ko‘rib chiqamiz.Masalan. Ko‘p yillar
mobaynida Arrle Somruter Ins mul-timedia ishlanmalari sohasida yetakchi o‘rin
tutadi. Avvalboshda ishlanmalar audioni o‘z ichiga olgan multimedia maxsulotlarini
ko‘rish uchun gipermatn - Nuregsagd - firma dasturi im-koniyatlarini kengaytirish va
yuqori sifatli
audioaxborot bilan bog‘liq edi. So‘ngra multimedia tizimiga fotoga yaqin bo‘lgan
yuqori sifatli statik tasvirlarni kiritish va aks ettirish imkoniyati ko‘shildi. Natijada
Macintosh kompyuterlari platformasi multimedianing aniq bir ilovalarida yetakchi
o‘rinni egalladiBiroq, videoni qo‘llab-quvvatlash nisbatan yaqin paytda, MAS 6.07
va 7.0 imkoniyatlarini kengaytiruvchi Quicktime tizimining kiritilishi bilan
ta'minlandi. Xozirda - Nuregsagd dasturi va yuqorida ko‘rsatilgan kengaytirishlarni
birlashtiruvchi multimedianing tizimlar ishlanmasi ustida ish olib borilmoqda. Bu
tizimning asosiy komponentlari dasturiy ta'minoti, fayllar shakllari, kompressorlar
va foydalanuvchi interfeyslaridir. Tizimning eng muxim unsuri - Movie Toolbox -
tasvirlarni siqishni boshqaruvchi va animatsiyalar, statik tasvirlar xamda video
algoritmlarini amalga oshiruvchi dasturlardir.Foydalanish jihatidan oddiy bo‘lgan
Media Text mualliflik tizimi yaqinda Michigan Universitetida (Ann Arbor)
Macintosh kompyuterlari uchun ishlab chiqildi. Foydalanuvchi o‘z dasturiy
maxsulotini audio, grafika va animatsiyaga kiritishi hamda ularni xar bir bosqichda
sichqonning ikki chikillashidan oshirmagan holda bajara borib boshqa fragmentlar
bilan birlashtirishi mumkin.
IVM Vetimedia /OS-2. IVM Sogr firmasi multimedia ishlanmalari sohasida ancha
faol ish olib boradi. Firma Windows interfeysidan grafik foydalanishni qo‘llab-
quvvatlashdan tashkari o‘zining OS/2 operatsion tizimini multimediyaning
ko‘pgina imkoniyatlari bilan jixozlagan. Ular orasida, eng avvalo, MM RM/2
nomini olgan Rgesentation Manageg (prezentasiya menejeri) dasturini ajratib
ko‘rsatish mumkin. U audio-platalar, SD-ROM rusumidaga ommaviy xotira va
video proigrovatelni qo‘llab-quvvatlaydi, shuningdek, Audio Visual Connection
adapterining IVM uchun drayverini o‘zida saqlaydi.
IVM firmasi RS/2 turkumidan keyingi o‘z kompyuterlari uchun Ultimedia sifatida
mashhur multimedia vositalari paketini ishlab chiqqan. Bu vositalar quyidagilarni
o‘z chiga oladi:
- kompakt-diskda yetkazib beriladigan va operatsion tizim turlarini tanlash hamda
multimedia dasturlarini namoyish etishga imkon beruvchi M57 va M77 qurilma
modullari;
- amaliy dasturli multimedia kioski (o‘yinli, ta'lim beruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi
va hokazolar);
- Storyboard Livel, Linkway Livel va Audio Visual Connestion singari multimedia
ishlab chiqishning foydalanuvchi vositalari turkumi;
- konferensiya ishtirokchilariga umumiy axborotlarni ekranda taqsimlashga imkon
beruvchi kompyuterli videokonferen-siyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun R2R
moduli (IVM Regson to Regson);- turli manbalardagi audio va video axborotlar
yuqori sifatini kafolatlagan holda videoni 30 kadr/s chastotali qamrab olish, siqish
va aks ettirishni ta'minlovchi IVM RS/2 Astion Media II Display Adapters moduli.
UNIX. Ishchi stansiyalar uchun ham multimedianing maxsu-lotlarini yaratish
tizimlari ishlab chiqilmoqda, lekin firmalarning harakatlari shaxsiy kompyuterlar
uchun tizimlarni ishlab chiqish kabi birlashmagan. Mavjud tizimlar ishchi
stansiyalarning aniq bir rusumlarida foydalaniladi, masalan, Mpower tizimi
Hewlett-Packard Corp firmasi kompyuterlarida, DECspin tizimi - (Digital
Equipment Corp firmasi EXM larida qo‘llanmoqda.
Biroq, umumiy foydalaniluvchi ishlanmalar ham mavjud. Jumladan. Gain
Technology Ins (A+Sh) kompaniyasi Gain Momentum tizimini taklif etdi, u UNIX
OT muhitida X Window, OSF/Motif va OpenLook grafik interfeysi bilan ishlashda
multimedia imkoniyatini ta'minlaydi. Bunga qo‘shimcha ravishda Massachusets
texnologiya instituti X Window Assotsiatsiyasi X Window muhitida ishlovchi
standart dastur uchun VEX videokengaytirishni ishlab chiqdi va foydalanishga
taqdim etdi. Gain Momentum tizimi asosan MBBT, ob'yektlar birlashishi (aloqasi)
tili va kutubxonalar turkumidan iborat. MBBT moduli matnli fayllar, fayl
turkumlari, rakamlashgan tovush va tasvirlar o‘rtasidagi aloqani o‘rnatadi.
Ob'yektlarni birlashti-ruvchi Arrle firmasining Nurermedia Yengine tili
foydalanuvchiga multimedia ma'lumotlari bazasida yo‘nalish topishga yordam
beruvchi 30 modulli kutubxonalar turkumini o‘zida namoyon etadi. Tizim
kompyuterli ishchi stansiyaga moslashishga imkon beruvchi amaliy dasturlarning
portativ interfeysini (ARI - Arrlication Rgogram Interface) ham o‘z ichiga oladi.
1993 yilda chiqarilgan multimedianing MRoveg tizimi foydalanuvchining
videomuxitini (Visual User Environment) aks ettiradi.
Video Live, Multimedia Mailer, Shared-X va SharedWhite Board modullari
tizimining bazaviy komponentlaridir. Video Live moduli qo‘shimcha plata
yordamida videokadrlarni qo‘yishni va ularni ishchi stansiya ekrani darchasida aks
etishini qo‘llab-quvvatlovchi utilitani namoyon etadi.
Multimedia Mailer moduli, nomidan ham ko‘rinib turganidek, UNIX operatsion
tizim taklif etadigan ma'lumotni elektron pochta xabarlaridagi audio, ko‘chmas
tasvir va videokadrlarga standart imkoniyatlarini kengaytiradi. Shared-X moduli
foydalanuvchiga X Window stansiya ekranida boshqa istalgan hisoblash tarmog‘i
foydalanuvchisi bilan birgalikda qo‘llash imkonini beradi. SharedWhite Board
moduli konferenszaldagi taxtadagiga o‘xshash tasvirdan birgalikda foydalanishni
ta'minlaydi.DECspin multimedia tizimi qo‘shimcha audio va videoplatalar bilan
Decstation 5000 kompyuterlarida Xmedia Tools muhitida ishlaydi. Yaqinda
Digital firmasi uni o‘zining boshqa ishchi stansiyalariga tarqatdi. Tizim
axborotning barcha turlarini qo‘llab-quvvatlaydi, videokadrlarni taxrir qilish va
videokonferensiyalar rejimida ishlashga imkon beradi.Aftidan, ishchi stansiyalari
uchun eng oddiy mualliflik tizimi Standford universitetida yaratilgan va elektron
pochta bo‘ylab bepul tarqatiladigan MAYEstro tizimidir.
Xozirgi jamiyatimiz uchun multimedianing ahamiyatini tasdiqlovchi - 1987 yilda
Vashingtonda AKSH kongressi kutubxonasida Interaktiv axborot texnologiyalari
milliy namoyishlar laboratoriyasi va original multimedia - ilovalar va dasturlarning
doimiy ko‘rgazmasi ochilganligi dikkatga sazovordir. Multimedia va distant uslublari
asosida ta'lim berish yildan-yilga ortib, takomillashib bormoqda.
Mutimediali taqdimot – bugungi kunda axborot taqdim etishning yagona va
eng zamonaviy shakli hisoblanadi. Bu matnli ma'lumotlar, rasmlar, slayd-shou, diktor
jo‘rligidagi ovoz bilan boyitilgan, videoparcha va animatsiya, uch o‘lchamli grafika
tarzidagi dasturiy ta'minot bo‘lishi mumkin. Taqdimotning ma'lumot taqdim etishning
boshqa shakllaridan asosiy farqi ularning mazmunan boyitilganligi va interfaolligidir,
ya'ni belgilangan shaklda o‘zgarishga moyilligi va foydalanuvchi faoliyatiga
munosabatini bildirishidir. Bundan tashqari, taqdimot Sizning saytingiz
kaliti ham bo‘lishi mumkin. Ya'ni Internetga chiqish imkoniyati mavjud bo‘lgan
paytda sichqonchani bir martagina bosish orqali taqdimotni ko‘rib, kompaniya
saytidan eng Yangi ma'lumotni olish mumkin.
Multimediali texnologiya Multimediali texnologiya (multi – ko‘p, media – muhit)
bir vaqtning o‘zida ma'lumot taqdim etishning bir necha usullaridan foydalanishga
imkon beradi: matn, grafika, animatsiya, videotasvir va ovoz.Multimediali
texnologiyaning eng muhim xususiyati interfaolik – axborot muhiti ishlashida
foydalanuvchiga ta'sir o‘tkaza olishga qodirligi hisoblanadi. So‘nggi yillar
davomida ko‘plab multimediali dasturiy mahsulotlar yaratildi va yaratilmoqda:
ensiklopediyalar, o‘rgatuvchi dasturlar, kompyuter taqdimotlari va
boshqalar.Kompyuter taqdimotlari (Kompyuter vositasida tayyorlangan
taqdimotlar) Ma'ro‘za, doklad yoki boshqa chiqishlarda odatda ko‘rgazmali
namoyish etish ositasi sifatida plakatlar, qo‘llanma, laboratoriya tajribalaridan
foydalaniladi. Bu maqsadda diaproyektorlar, kodoskoplar, grafik tasvirlarni
ekranda namoyish etuvchi slaydlardan foydalaniladi. Kompyuter va multimediali
proyektorning paydo bo‘lishi ma'ro‘zachi nutqini ovoz, video va animatsiya
jo‘rligida sifatli tashkil etishning barcha zaruriy jihatlarini o‘zida mujassam qilgan
ko‘rgazmali materiallarni taqdimot sifatida tayyorlash va namoyish etishga imkon
berdi.Taqdimot nima uchun samaraliSo‘nggi o‘n yillik dunyoda kompyuter
revolyutsiyasi davri bo‘ldi.Kompyuterlar asosli ravishda hayotimizga kirib keldi.
Insoniyat faoliyatiningaksariyat jabhalarini kompyutersiz tasavvur qilish qiyin.
Faoliyatning eng tez o‘zgaruvchan dinamik turi bo‘lgan biznes ham ushbu
jarayondan chetda qolmadi. Bu holatda kompyuter bilan muloqotni osonlashtirish,
uning e'tiborini tortish, qiziqtirish uchun ma'lumotingizni boshqalarga qanday qilib
eng qulay va samarali tarzda yetkazish mumkinligi to‘g‘risida savol tug‘iladi.
Ma'lumki, inson ma'lumotning ko‘p qismini ko‘rish (~80%) va eshitish (~15%)
organlari orqali qabul qiladi (bu avvaldan aniqlangan va kino hamda
televideniyeda undan samarali foydalaniladi). Multimediali texnologiyalar ushbu
muhim sezgi organlarining bir vaqtda ishlashiga yordam beradi. Dinamik vizual
ketma-ketlik (slayd-shou, animatsiya, video)ni ovozli tarzda namoyish etish orqali
insonlarning e'tiborini ko‘proq jalb qilamiz. Shundan kelib chiqib, multimediali
texnologiyalar axborotni maksimal samarali tarzda taqdim etishga imkon
beradi.Videodan farqli ravishda multimediali texnologiyalar axborotlarni
boshqarishga imkon beradi, ya'ni interfaol bo‘lishi mumkin. Multimediali taqdimot
ma'lumotni to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qilishni ta'minlaydi. Foydalanuvchi taqdim
etilayotgan barcha ma'lumotlarni ko‘radi va o‘zini qiziqtirgan qismlaridan
foydalana oladi. Ma'lumotni qabul qilish katta mehnat va vaqt talab qilmaydi.
Ma'lumot taqdim etishning boshqa shakllaridan farqli ravishda multimediali
taqdimot bir necha o‘n minglab sahifa matn, minglab rasm va tasvirlar, bir necha
soatga cho‘ziladigan audio va video yozuvlar, animatsiya va uch o‘lchamli
grafikalarni o‘z ichiga olgan bo‘lishiga qaramay, ko‘paytirish xarajatlarining
kamligini va saqlash muddatining o‘zoqligini ta'minlaydi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 23. Animatsion va Tasvirli ma’lumotlarni ishlab chiqish vositalari
bilan ishlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish animatsion va tasvirli ma’lumotlarni ishlab
chiqish vositalari bilan ishlash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Multimedia vositalarining 1981 yildagi o‘zgarishlar
Ishlanma vositalar: xolati va istiqbollari
Mutimediali taqdimot
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№24.Mavzu: Internet provayder saytlaridan foydalanish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Internet provayderlardan foydalanish
2. DHCP hujjatlar
3. Internetga ulanishda 5 ta nuans
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Internet provayder saytlaridan foydalanish

O‘quvchilar internet provayder
O‘qitish natijasi saytlaridan foydalanish
1. Internet provayder saytlaridan 1. Internet provayder saytlaridan
foydalanish haqida ko‘nikmalar foydalanisdilar

berish 2. Internet tarmog‘idan keng
2. Internet tarmog‘idan keng foydalanishga ko‘rsatishdilar
foydalanishga ko‘rsatish 3. Internetga ulanishda 5 ta nuansni
3. Internetga ulanishda 5 ta nuansni o‘rgandilar
o‘rgatish
insert/ mashq/ suhbat/ pinbord
O‘qitish vositalari Matnlar,slaydlar, proektor, kompyuter

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Internet provayder saytlaridan foydalanish
Reja.
Internet provayderlardan foydalanish

DHCP hujjatlar
Internetga ulanishda 5 ta nuans.
Internet-provayder (Internet-provayder) Windows® Internet Explorer®
8 xususiylashtirish ustasi yordamida Internetda mijozlarni ro‘yxatdan
o‘tkazishni avtomatlashtiradigan maxsus paket yaratishi mumkin.
Internet Explorer Administration Kit 8 (IEAK 8) tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadigan server tomonidagi Internet-ro‘yxatdan o‘tish usullaridan birini
qo‘llaganingizda, foydalanuvchilarning ma'lumotlari Internet-ro‘yxatdan o‘tish
serveri yordamida to‘planadi. Ro‘yxatdan o‘tish serveri ma'lumotlarni mijozlar
bazasiga qo‘shadi va keyin foydalanuvchi kompyuteriga konfiguratsiya paketini
yuboradi. Ushbu to‘plam brauzerni Internet xizmatlariga keyingi ulanishlar uchun
sozlaydi. IEAK 8-da quyidagi server tomonidan ro‘yxatdan o‘tish usullari mavjud:
Internet Explorer to‘liq ekran rejimida... Yaratilgan ro‘yxatdan o‘tish oynalari
Internet Explorer-da to‘liq ekran rejimida ko‘rsatilishi mumkin. Internetga ulanish
ustasi... Ushbu sehrgarni Yangi mijozlar ro‘yxatdan o‘tadigan va Internet-
xizmatlaridan foydalanish uchun kompyuterlarini sozlaydigan vosita sifatida
ko‘rsatish mumkin. Bundan tashqari, u allaqachon Internet-qayd yozuvlari bo‘lgan
foydalanuvchilarning sozlamalariga o‘zgartirish kiritishga imkon beradi. Qaysi
server usulini tanlashingizdan qat'i nazar, ushbu bo‘limdagi quyidagi vazifalarni
bajarishdan boshlashingiz kerak:Onlayn ro‘yxatdan o‘tish to‘liq ekran rejimida
Ro‘yxatdan o‘tish fayllari va papkalarini tayyorlash
To‘g‘ri o‘rnatish uchun maxsus jurnallarni o‘z ichiga olgan papkada quyidagi
fayllar bo‘lishi kerak: Ro‘yxatdan o‘tish.htm... Ushbu HTML sahifa Internet
xizmatlari haqida ma'lumot beradi va tegishli registrator server sahifasiga ulanishi
kerak. Ushbu papkalarda topilgan HTT namunaviy faylni (ishlatilgan ro‘yxatga
olish uslubiga qarab) almashtirish mumkin.<tizim_diski\u003e: \\ Program Files \\
Windows IEAK 8 \\ toolkit \\ isp \\ Server \\ ICW yoki<tizim_diski\u003e: \\
Program Files \\ Windows IEAK 8 \\ toolkit \\ isp \\ Server \\ kiosk. Masalan, siz
texnik yordam ma'lumotlarini qo‘shishingiz yoki Internet-ro‘yxatdan o‘tgan
Internet-provayderlar fayllariga havolalarni qo‘shishingiz mumkin.
Signup.isp... Ushbu Internet-ro‘yxatdan o‘tish fayli ro‘yxatdan o‘tish serverini
terish uchun ishlatiladi va Signup.htm faylida havola qilinadi. Ushbu fayl,
shuningdek, Internet-sozlamalar (.ins) fayllarini yaratadigan server skriptining URL
manziliga havolani o‘z ichiga oladi. Ushbu jurnal faylidagi parametrlarni Internet
Explorer 8 xususiylashtirish ustasi yordamida tahrirlash mumkin, shuningdek ushbu
sehrgar ro‘yxatdan o‘tish uchun boshqa Internet-provayder fayllarini yaratadi.
Internet-provayderlarning namunaviy namunalari quyidagi papkalarda joylashgan
(ishlatilgan ro‘yxatga olish uslubiga qarab):<tizim_diski\u003e: \\ Program Files \\
Windows IEAK 8 \\ toolkit \\ isp \\ Server \\ ICW yoki<tizim_diski\u003e: \\ Program
Files \\ Windows IEAK 8 \\ toolkit \\ isp \\ Server \\ kiosk. Boshqa jurnal fayllari...
Barcha bog‘langan fayllar, shu jumladan .gif va .jpg kengaytmalariga ega
grafik fayllar ro‘yxatga olish fayllari bilan bir xil papkada saqlanishi kerak.
Masalan, Install.gif faylining o‘z versiyalarini qo‘shishingiz mumkin.IIS uchun
DHCP konfiguratsiyasi.
Internet-axborot xizmatlari (IIS) ishlaydigan serverni ro‘yxatdan o‘tkazish
serveri sifatida ishlatganda, siz DHCP serverining IP-manzilini serverga ulanganda
mijoz kompyuteriga taqdim qilish uchun Internet-ro‘yxatdan o‘tish serverini
sozlashingiz kerak. Ro‘yxatdan o‘tish jarayoni nisbatan qisqa bo‘lganligi sababli,
IP-manzilni ijaraga berish muddati bir necha daqiqaga etishi mumkin.
Ro‘yxatdan o‘tish jarayoni odatda nuqtadan nuqtaga masofadan ulanish orqali
amalga oshirilganligi sababli, DHCP tomonidan tayinlangan manzillar rasmiy
ravishda tayinlanishi shart emas. DHCP IP-manzillari yaroqli yoki
o‘zboshimchalik bilan ekanligini aniqlashingiz kerak.Qo‘shimcha ma'lumot olish
uchun DHCP hujjatlariga qarang..MIME tipidagi ro‘yxatga olish fayllari.Ins
fayllarini foydalanuvchi kompyuterida avtomatik ravishda qayta ishlash uchun
ushbu faylning MIME turini ro‘yxatga olish serveri orqali ro‘yxatdan o‘tkazish
zarur. Ushbu MIME turi quyidagicha belgilanadi ilova / x-Internet-ro‘yxatdan
o‘tish... Mijoz .ins faylini so‘raganda, registrator mijoz kompyuterida bog‘langan
o‘rnatuvchini boshqaradigan ushbu MIME turiga javob beradi.
MIME turlari ro‘yxatga olish kitobiga qo‘lda kiritilishi kerak. INS faylini MIME turi
sifatida qo‘shish uchun Regedit.exe yordamida quyidagi ma'lumotlarni qo‘shing.
Ushbu nuqtai nazardan:HKEY_LOCAL_MACHINE \\ system32 \\ CurrentControlSet
\\ Services \\ InetInfo \\ Parameters \\ MimeMap Ushbu qiymatni qo‘shing:ilova / x-
internet-ro‘yxatdan o‘tish, ichki ishlar,Ushbu qiymat bilan bog‘liq qator mavjud emas.
MIME turlaridan foydalanish haqida qo‘shimcha ma'lumot olish uchun ichki IIS
hujjatlariga qarang Har bir foydalanuvchiga Internetga ulanish uchun kompyuter,
brauzer (veb-brauzer) va Internet-provayder kerak.
Sizda allaqachon kompyuteringiz (noutbuk, ish stoli kompyuter, planshet va
boshqalar) bor deb o‘ylashga jur'at etaman Windows operatsion tizimiga Internet
Explorer kiradi (u "o‘rnatilgan brauzer" deb ham ataladi).Agar foydalanuvchining
kompyuteri va brauzeri mavjud bo‘lsa, Internet-provayder haqida qaror qabul
qilish qoladi.Internet-provayder nima?
Internet-provayder - bu Internetga kirishni ta'minlovchi kompaniya. U Internet-
provayder degan ma'noni anglatuvchi Internet-provayder sifatida qisqartirilishi
mumkin. Internet-provayder sifatida tarjima qilinishi mumkin yoki rus tilida
yaxshiroq Internet-provayder sifatida tarjima qilinishi mumkin. Siz ushbu ta'rifni
ham berishingiz mumkin:
Internet-provayder (Internet-provayder) - bu Tarmoq bilan doimiy aloqa kanaliga ega
bo‘lgan kompaniya.Internet-provayder imkoniyatlaridan foydalanish uchun uning
serverlaridan biriga kirishingiz kerak, shu orqali Tarmoq bilan aloqa kanalidan
foydalanish tashkil etiladi.Internetdan foydalanuvchilar juda ko‘p. Internetga
ulanishni ta'minlovchi kompaniyalar soni ancha kam. Shuning uchun har bir mijozga
"umumiy pirog" ning faqat ozgina qismi, ya'ni Internet-provayderning aloqa
kanalining umumiy o‘tkazuvchanligining ma'lum qismi taqdim etiladi. Qaysi qism -
bu Tarmoqqa ulanish turiga, shuningdek tarif rejasiga bog‘liq - qancha ko‘p pul
to‘lasangiz, tezroq kirish imkoniga ega bo‘lasiz. Shunga ko‘ra, eng tezkor kirish -
bu cheklovlarsiz kirish yoki cheksiz kirish deb ataladi, ammo bu ham eng qimmat.
Har bir provayder foydalanuvchi nomi (login) va parol (parol) bilan aniqlanadi.
Keling, sizning kompyuteringiz va Internet-provayder serverining o‘zaro aloqasini
ko‘rib chiqaylik. Buning uchun aytaylik, siz kompyuteringiz va Internet-provayder
serverlari o‘rtasida barqaror aloqani o‘rnatdingiz. Boshqacha qilib aytganda, siz
allaqachon provayder xizmatlaridan foydalanmoqdasiz. Maxsus dasturlardan
foydalangan holda (qoida tariqasida brauzer yoki uni "veb-brauzer" deb
nomlangan) siz kompyuteringizdan provayderning masofaviy serveriga har qanday
ma'lumot uchun so‘rov yuborasiz (masalan, siz o‘qiyotgan ushbu veb-sahifani
yuklab olish uchun so‘rov yuborasiz) ).
Internet-provayderning serveri sizning so‘rovingizni ko‘rib chiqadi va kerakli
Internet-serverga uzatadi (so‘ralgan sahifa saqlanadigan server). Aynan shunday
serverlarda global tarmoqdan ko‘rishingiz yoki yuklab olishingiz mumkin bo‘lgan
barcha saytlar, rasmlar, musiqa, video va boshqa ma'lumotlar saqlanadi.
Global tarmoqda joylashgan server (rasmda 3-raqam bilan ko‘rsatilgan) Internet-
provayderingiz serveridan (rasmdagi 2-raqam) so‘rov oladi va agar u so‘ralgan
ma'lumotlarni taqdim eta olsa, uni Internet-provayderingiz serveriga o‘tkazadi.
Internet-provayderning serveri, o‘z navbatida, olingan so‘rov natijalarini
kompyuteringizga yo‘naltiradi (rasmdagi 1-raqam). Shakl: 1 Internetdan
foydalanish sxemasi
Bunday harakatlar zanjirini amalga oshirish natijasida siz o‘zingizning
so‘rovingizga javobni, ya'ni kerakli veb-sahifani olasiz yoki kerakli Internet-
serverni yoki undagi ma'lumotlarni topib bo‘lmaydigan (turli sabablarga ko‘ra)
xabarni ko‘rasiz.
Ko‘rib turganingizdek, Internet murakkab, ammo ishlatish uchun etarlicha
sodda. Provayderni qanday topish mumkin
Turli xil provayderlar turli hududlarga va geografik mintaqalarga xizmat ko‘rsatadilar.
Tanishlaringiz, qo‘shnilaringiz va do‘stlaringizdan ularning tarmoqqa qanday
ulanganligi va ma'lum bir provayder tomonidan taqdim etilgan ulanish sifati haqida
nima deb o‘ylashlarini so‘rash yaxshidir. Provayderlarning har biri
xizmatlarining narxi to‘g‘risida ham bilib oling va sizga eng mosini tanlang (agar
kimdir tanlasa).
Internetda bir yoki boshqa Internet-provayderlarning ishi haqida foydalanuvchi
sharhlari bilan mavzularni topishingiz mumkin.Xizmatlar odatda har oyda taqdim
etiladi. Agar sizga biron bir narsa yoqmasa, unda bir oy ichida siz boshqa
provayderga o‘tishingiz mumkin.
Internetga ulanishda 5 ta nuans
Birinchi nuance
Uy tarmog‘ini yo‘riqnoma yordamida (yoki u holda) ulash va sozlash
bosqichlarining ketma-ketligi quyidagi 4 punktdan iborat:
Siz kim bilan ishlashni rejalashtirgan va sizga Internetga kirishni ta'minlaydigan
"provayderingizni" tanlang. Deyarli barcha Internet-provayderlarning o‘z saytlari
mavjud.
Siz tanlagan Internet-provayderingiz veb-saytida qarang:
siz tomonda bo‘lishi kerak bo‘lgan jihozlarga qo‘yiladigan talablar bilan,
imkoniyatlarga ega (cheklangan yoki cheksiz, tezlik, qamrov zonasi va boshqa
nuqtalar),narx bilan,taqdim etish shartlari bilan (bepul yoki pul evaziga, oylik
to‘lov yoki taqdim etilgan Internet-trafik cheklanganidan so‘ng darhol).Shundan
so‘ng siz tanlagan Internet-provayder bilan bog‘lanishingiz mumkin, agar sizda
bo‘lsa, ular bilan har qanday savolga aniqlik kiritishingiz va Internet-ulanish va
undan keyingi xizmat ko‘rsatish uchun provayder bilan shartnoma tuzishingiz
mumkin. Provayder bilan shartnoma imzolaganingizda, uning texnik ko‘magi
hamma narsani qiladi: sehrgar siz bilan kelishilgan vaqtda keladi, u Internetni
o‘rnatish va sozlash bilan shug‘ullanadi.
Provayder veb-saytida yoki veb-saytda ko‘rsatilgan ishonch telefoniga qo‘ng‘iroq
qilish orqali (yoki ularning texnik yordamiga qo‘ng‘iroq qilib) o‘zingiz tomonga
o‘rnatilgan uskunalarni sozlash qoidalarini o‘qing.
Xuddi shu joyda, kompyuterlaringizni va gadjetlaringizni Internetga muammosiz
kirish uchun sozlash qoidalarini o‘qing.
Odatda, zamonaviy routerlar shundayki, kompyuterlar va gadjetlar uchun maxsus
sozlamalar talab qilinmaydi, ammo istisnolar bo‘lishi mumkin.
Provayder xizmatlari uchun muntazam ravishda pul to‘lashni unutmang, va
barchasi yaxshi ishlaydi. Internet-provayderning texnik ko‘magi bilan yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan hodisalar bartaraf etiladi.Masalan, agar provayder sifatida
sizga bitta kompyuterda ishlash uchun USB orqali ulanadigan Yota modem kerak
bo‘lsa. Va bir vaqtning o‘zida bir nechta kompyuterlar va asboblar uchun
Internetga kirish uchun siz hali ham Wi-Fi tarqatish qobiliyatiga ega yo‘riqnoma
sotib olishingiz kerak. Yota modemini va yo‘riqchisini modem va yo‘riqnoma
bilan ta'minlangan ko‘rsatmalarga rioya qilgan holda sozlash kerak
bo‘ladi.Kompyuterlar va gadjetlar tomonidan hech qanday sozlash talab
qilinmaydi. Sizning kompyuteringizda ishlaydigan operatsion tizim, odatda
Internetga ulanish uchun ahamiyatsiz.Ikkinchi nuance
Internet-xizmat ko‘rsatuvchi provayder Internetga haq evaziga kirishni
ta'minlaydi.Ammo har doim ham kompyuter foydalanuvchisi Internetga ulanish
uchun pul to‘lamaydi.Ba'zan siz olishingiz mumkin bepul Internetga kirishWi-Fi
orqali. Zamonaviy noutbuklar va planshetlar Wi-Fi ulanishini qo‘llab-quvvatlaydi.
Shuning uchun, siz Wi-Fi qamrov zonasida bo‘lganingizda, siz parolsiz yoki mijoz
sifatida taqdim etilgan parolingizdan foydalanib, Internetga bepul kirishingiz
mumkin. Bu ba'zi metro stantsiyalarida, ba'zan kafelarda, ziyofatdagi
mehmonxonalarda, universitetlarda va hokazolarda mumkin, bu erda provayder
sizga Wi-Fi ulanishini ta'minlagan tashkilot tomonidan to‘lanadi. Uchinchi nuance
Provayderlar yuklab olingan trafik hajmiga (kiruvchi va chiquvchi) ko‘ra,

Internetga kirishni daqiqali tarif bilan ta'minlashi yoki cheklanmagan kirishni
ta'minlashi mumkin. Bunday "nuanslar" haqida, aniqrog‘i, o‘rganish maqsadga
muvofiqdir. tariflar haqida Internetga kirishdan oldin. Aks holda, oy oxirida siz
Internetga ulanish xizmatlaridan foydalanish uchun taqdim etilgan hisobni ko‘rib,
yoqimsiz hayratga tushishingiz mumkin.Bir marta menda trafik miqdori
cheklangan holda bir oy davomida Internet bor edi. Bir marta sodir bo‘lganidan
keyin bu chegara biroz oshib ketdi. Buning uchun men bir oy davomida Internet
uchun to‘lovdan 1,5 baravar oshib ketgan summani to‘lashim kerak edi. O‘shandan
beri Internet provayderlari tariflariga nisbatan juda qiziquvchan va diqqatli
bo‘lishdan boshqa ilojim yo‘q.
To‘rtinchi nuance
Siz Internetga turli xil usullar bilan ulanishingiz mumkin. Ulardan eng sekini - bu
telefon modemidan va oddiy uy telefon liniyasidan (dial-up) foydalaniladigan
uzatish aloqasi. Kabi yuqori tezlikdagi ulanishlardan foydalanish yaxshiroqdir
Telefon liniyasi orqali ma'lumot almashish tezligini sezilarli darajada oshiradigan
ADSL modem,maxsus LAN liniyasi orqali ulanish (buning uchun provayder ushbu
liniyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri shaxsiy kompyuteringizga "etib borishi" uchun texnik
imkoniyatga ega bo‘lishi kerak),SIM-karta yordamida uyali telefoniya provayderiga
WLAN ulanishi (buning uchun shaxsiy kompyuteringizda bunday imkoniyatlar
bo‘lishi kerak yoki siz unga qo‘shimcha qurilmalarni ulashingiz kerak)va boshq.
Biroq, yuqori tezlikda Internetga ulanish hamma joyda mavjud emas. Afsuski,
ulanish usulini tanlash odatda foydalanuvchining shaxsiy xohishi bilan emas, balki
siz yashaydigan hudud va sizga taqdim etilgan imkoniyatlar bilan belgilanadi.
To‘g‘ri, hamma narsa tezda o‘zgarib turadi, shuning uchun bir muncha vaqt o‘tgach,
Internetga ulanganingizdan so‘ng, siz tariflarning qanday o‘zgarganiga hayron
bo‘lishingiz mumkin va shunga muvofiq o‘zingiz uchun mosroq tarifni tanlang yoki
xizmat ko‘rsatuvchi provayderni boshqasiga, arzonroq yoki yaxshiroqiga
o‘zgartiring.
Beshinchi nuance
Esla, shuni Siz bitta Internet aloqasi uchun provayderingizga pul to‘laysiz... Uy
tarmog‘ingizni o‘rnatgandan so‘ng, siz turli xil kompyuterlar, mobil telefonlar,
televizorlar va Internetga ulanishni talab qiladigan boshqa qurilmalar uchun bir xil
ulanishdan foydalanishingiz mumkin.Agar sizda "simli Internet" bo‘lsa, siz
noutbukni Internetga ulangan qilib sozlashingiz mumkin, shunda u Wi-Fi-ni
boshqa qurilmalaringiz uchun, masalan, planshet uchun, smartfon uchun tarqatadi.
Iltimos, ovoz bering!Sizdan "Qanday qilib Internetga kirasiz?" So‘rovnomasida
qatnashishingizni so‘rayman. Bir nechta variantni tanlash mumkin.Uchun internetga
ulanish sizga Internet-provayder (Internet-provayder) va ba'zi uskunalar kerak:
Internet-provayder... Internet-provayder taqdim etadi internetga ulanish... Siz
provayder xizmatlariga, masalan, uyali telefonni yoki boshqa xizmatlarni ulash
kabi obuna bo‘lishingiz mumkin.Uskunalar... Raqamli obuna liniyasi (DSL) yoki
kabel kabi yuqori tezlikda ulanish uchun DSL yoki kabel modem kerak. Ushbu
uskunani Internet-provayderingiz oldindan to‘langan keng polosali hisobdan so‘ng
o‘rnatishi mumkin. Agar siz Internetni bir nechta kompyuterlar bilan bo‘lishadigan
tarmoqni o‘rnatishni rejalashtirmoqchi bo‘lsangiz, sizga yo‘riqnoma kerak.
Masofadan ulanish uchun sizda dial-up modem bo‘lishi kerak. Ko‘pgina
kompyuterlar allaqachon o‘rnatilgan dial-up modem bilan jo‘natiladi.
Windows-ni Internetga ulash
Amalga oshirish windows Internet aloqasi yugurishi kerak Internetga ulanish
ustasiInternetga ulanishni bosqichma-bosqich sozlashda yordam berish.Buning
uchun oching Boshqaruv panellari menyuda Boshlang (Tavsif Windows 7 asosida
yaratilgan), bo‘limda Tarmoq va Internet elementni tanlang Internetga ulanish va
ekrandagi ko‘rsatmalarga amal qiling Internetga ulanish bo‘yicha sehrgarlar.
Eslatma: Agar mahalliy tarmoq (LAN) aloqasi mavjud bo‘lsa, kompyuter
allaqachon Internetga ulangan bo‘lishi mumkin. Buni bilish uchun brauzeringizni
oching va veb-saytga kirishga harakat qiling.Internet xizmati ko‘rsatuvchi
provayder nima bilan ovqatlanishadiInternet-provayder Bu kompaniya internetga
kirishni ta'minlash, odatda haq evaziga. Internet-provayderga ulanishning eng keng
tarqalgan usullari bu dial-up (dial-up) va keng polosali (kabel yoki DSL).Ko‘pgina
Internet-provayderlar elektron pochta qayd yozuvlari, veb-brauzerlar va veb-sayt
yaratish uchun joy kabi qo‘shimcha xizmatlarni taqdim etadilar.Yaqinda,
narxlarning pasayishi va yuqori penetrasyon stavkalari natijasida, simsiz (mobil)
Internetga kirish.
LINK-UP-ISP Internet-provayderi sizga maxsus kanal orqali Internetga keng
polosali ulanish, shuningdek, simsiz Wi-Fi AC / AD ulanish xizmatini taklif etadi.
Ulanish kabel infratuzilmasi orqali va simsiz ulanish holatida kirish nuqtasi
infratuzilmasi orqali amalga oshiriladi.Bizning tarmog‘imiz havo, yer osti va simsiz
aloqa liniyalariga asoslangan. Ulanish Ethernet va GePON texnologiyalaridan
foydalangan holda amalga oshiriladi, har bir kalit va tayanch stantsiyaga 1 Gbit / s
tezlikda o‘tkaziladigan individual kanal ulanadi. Asosiy optik magistral 10 Gbit / s
tezlikda ishlaydi.Xizmat ko‘rsatish zonalarida kvartiralar maksimal samaradorlik bilan
bepul ulanadi. Tarif rejalari har xil ehtiyoj va so‘rovlarni hisobga olgan holda ishlab
chiqilgan bo‘lib, har kim o‘zi uchun eng yaxshi variantni tanlashi mumkin.
Abonentlarga telefon orqali texnik yordam, shuningdek kompyuterlar va tarmoq
uskunalarini ta'mirlash va sozlash bo‘yicha qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatiladi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
amaliyotiga davrida xulqi (ballar yig‘indisi)
amaliy ishlari
va yo’riqli
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 24. Internet provayder saytlaridan foydalanish
mustahkamlash, chuqurlashtirish internet provayder saytlaridan foydalanish
Asbob
ashyo.
Elektron Internet Elektron pochtamanzili:
armog‘iga
pochta pochta qutisinomi va pochta
ulangan lokal
manzili serverimanzilidan iborat
tarmoq
Dastlab, mail.ruWeb ahifasi
ishga tushiriladi hosil
Internet bo‘lgan ishchi oynaning
Xabarlarni armog‘iga Imya maydoniga
uzatish ulangan lokal foydalanuvchi elektron
tarmoq manzili va Parol maydoniga
parole kiritiladi Voyti
tugmachasi bosiladi
Xabarni uzatish uchun
quyidagi ketmaketlik
Internet bajarilishi lozim Komu
maydoniga xat jo‘natilishi
Xabarlarni armog‘iga
kerak bo‘lgan elektron
uzatish ulangan lokal
manzil Tema maydoniga xat
tarmoq
mavzusi Xat mazmuni
pastki bo‘sh oynaga yoziladi
Otpravit tugmachasi bosiladi
Xalqaro pochta xizmatlari
Bepul electron pochta
Xalqaro Internet xizmati deb yuritilib, undan
armog‘iga foydalanish uchun
pochta
ulangan lokal Internetda ma’lum bir
xizmatlari
tarmoq Web sahifalari mavjuddir.
Bular mail.ru, yahoo.som,
mail.uz,gmail.com
5-ILOVA

Explorer 8 xususiylashtirish ustasi yordamida tahrirlash
Nuance haqida
Provayderni qanday topish mumkin
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№25.Mavzu: Internetda saytlar joylashtirish, hosting va domen olish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Hosting qanday ishlaydi
2. Domen va hosting
3. Domen haqida
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Internetda saytlar joylashtirish,

hosting va domen olish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘quvchilar internetda saytlar
O‘qitish natijasi joylashtirish, hosting va domen olish
1. Internetda saytlar joylashtirish, 1. Internetda saytlar joylashtirish,
2. Hosting va domen olishni ko‘rsatish. 2. Hosting va domen olishni

3. Hosting va domen bilan ishlashni ko‘rsatishdilar.
o‘rgatish. 3. Hosting va domen bilan ishladilar.

mashq/ aqliy xujum ta’limiy o‘yin/ pinbord


vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Internetda saytlar joylashtirish, hosting va domen olish
Reja.
Hosting qanday ishlaydi

Domen va hosting
Domen haqida.
Sayt ochish, dasturlash yoki informatikaning biror yo‘nlashi bilan
shug‘ullanadigan har qanday odam albatta “domen”, “hosting”, “server” kabi
tushunchalarga duch keladi. Maqolada bu tushunchalar keng izohlab beriladi.Saytni
shaxsiy kompyuterimizda tayyorlab bo‘lgach, uni internet tarmog‘iga joylashimiz

kerak. Agar internetga joylamasangiz, u holda saytingiz haqida hech kim xabardor
bo‘lolmaydi. Lekin, internetga joylash bilan ham ish tugamaydi, internetga
kirganlar saytingizni qanday topa oladi? – degan savol tug‘iladi. Shuning uchun
internetga joylagan saytni odamlar topa olishi uchun imkon yaratish ham kerak,
ammo bu haqda keyingi darslarda so‘z yuritamiz. Keling, avval, saytni internetga
joylash haqida so‘zlaymiz. Umuman olganda, saytlar internet tarmog‘ida qanday
joylanishi va saytlarga qanday qilib nom tanlanishi haqida o‘rganamiz.
Har qanday saytni internetga joylash uchun domen va hosting olinadi.
Domen nima?
Domen–bu sayt nomi, masalan www.saytim.uz Siz qaysidir saytga
kirayotganingizda sayt nomini ya’ni domenni yozasiz. Natijada shu domen sayt
joylashgan hosting va baza bilan bog‘lanadi.
Domen – bu cheksiz internet ummonidagi serverlardan birida joylashgan qaysidir
saytga olib boradigan manzil hisoblanadi. Aslida Siz hosting xizmatidan foydalanib,
saytingizni qaysidir serverga joylashtirganingizda, saytingiz manzili (server nuqta’i
nazaridan) qandaydir IP manzilga teng bo‘ladi. Masalan, 192.168.162.134 Bunday IP
manzilni eslab qolish qiyin.Agar domen bo‘lmaganida saytingizga tashrif buyurish
uchun foydalanuvchilar saytingiz IP manzilini eslab qolishlari va brauzerlariga
192.168.162.134 deb yozish orqali saytingizga kirishlari kerak bo‘lar edi. Domen
afzalligi shundaki, u tushunarsiz va eslab qolish qiyin bo‘lgan IP manzillarni
odamlarga tushunarli, eslab qolish oson bo‘lgan chiroyli sayt nomlari aylantiradi.
Shuning uchun ham domen sotib olganingizda eng avvalo bu domenni
hostingingiz IP manziliga ulab qo‘yasiz. Shunda domen nomi saytingiz IP manzilining
tarjimasi bo‘lib qoladi. Har safar foydalanuvchilar o‘z brauzerlarida domen nomingizni
yozishsa, bu domen hostingingiz serverining IP manzilini chaqiradi va foydalanuvchiga
saytingiz ko‘rsatiladi!Misol uchun, qalam.uz sayti hostingining sayt joylashgan qismi
uchun IP manzili 192.168.111.222 deb hisoblaylik. Bu saytga kirish uchun
foydalanuvchilarning bu IP manzilni yozishlari ularga qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Bu
o‘rinda foydalanuvchilar uchun eslab qolish oson va tushunarli bo‘lgan domen tanlanadi.
Sayt esa quyidagi tartibda ularga yetkaziladi:Domen ismlarda “domen hududi” degan
tushuncha mavjud. Bu hududlar saytlarning u yoki bu turga ta’luqli ekanligini ko‘rsatib
turadi. Hozirgi kunda eng mashxur domen ism hududlariga .com (kommersiya-tijorat
saytlari), .net (internet), .info (informatsiya-ma’lumot saytlari), .yedu (education-ta’lim
sohasiga oid saytlar),
.org (organisation-tashkilot saytlari), .gov (government-hukumat saytlari) va
boshqa davlat kodi yuqori bosqichli domenlar (country code top-level domains
– ccTLD) kiradi. ccTLD domenlari qaysidir davlat nomi qisqarmasiga asoslangan
domen hududlariga bo‘linadi. Masalan, O‘zbekiston uchun .uz domenlari, Rossiya
uchun .ru domenlari, Fransiya uchun .fr domenlari va hokazo. Har bir domen
hududini o‘ziga tegishli bo‘lgan davlat boshqaradi. Misol uchun, .uz domenlariga
O‘zbekistondan boshqa hech qaysi davlat ro‘yxatdan o‘tkazish huquqiga ega bo‘la
olmaydi. Domen ismlar domen registratorlari orqali amalga oshiriladi. Har bir
domen nomi faqat bir marta ro‘yxatga olinishi mumkin va uning nusxalari bo‘lishi
mumkin emas. Masalan, siz korzonangiz sayti uchun esavdo.uz deb nom
tanladingiz, Bu domenni sotib olganingizdan keyin (kelishilgan muddat davomida)
boshqa hech kim bu nomga egalik qilolmaydi. U yoki bu domenning bandligi yoki
ro‘yxatga olinish uchun bo‘shligini tekshirish domen registratorlarining whois
so‘rovi yordamida tekshirilishi mumkin.
O‘zbekiston domen registratorlari boshlig‘i ccTLD.uz hisoblanadi. Bu saytga
www.cctld.uz,yoki,oddiygina,www.whois.uz,domeni,orqali,kirish,mumkin. ccTLD
.uz saytiga tashrif buyurib Siz O‘zbekiston domen registratorlari haqida ma’lumot
olishingiz va saytning chap tomon menyudan pastki qismida joylashgan kichik
forma orqali qaysidir domenning bo‘shligi yoki bandligini tekshirishingiz
mumkin.Domen nomi ro‘yxatga olingandan so‘ng Siz uning sozlanmalarini
saytingiz joylashgan hosting IP manziliga (ular “nameserver” deb yuritiladi) mos
ravishda tahrirlashingiz kerak bo‘ladi. Shundan so‘ng 24 soat ichida domeningiz
ko‘rsatilgan nameserver’da joylashgan saytingizga olib borishni boshlaydi.
Hosting nima?
Har qanday sayt qaysidir serverda joylashgan bo‘ladi. Sayt va unga bog‘liq
fayllar (rasm, video, boshqa yuklab olinadigan fayllar) uchun ma’lum hajmda joy
olish kerak. Masalan, 100 MB dan bir necha GB gacha bo‘lishi ham mumkin. Sizni
saytingiz uchun joy ajratib beruvchi xizmat turiga “hosting” deb ataladi. Odatda
domen beruvchi kompaniyalarda ham hosting xizmati bo‘ladi. Hosting va domenni
bir kompaniyadan olish ham mumkin, yoki ularni boshqa-boshqa kompaniyalardan
ham olish mumkin.
Saytlar uchun hosting beruvchi kompaniyalarda katta hajmdagi maxsus
serverlar mavjud. Ular tinimsiz ishlab turish orqali saytlarning ishlashini
ta’minlaydi. Hosting beruvchi kompaniyalar bir vaqtning o‘zida yuzdan ortiq
saytlarni o‘zida saqlagan bo‘lishi mumkin.Siz internetga ulanib biror saytni ochish
uchun kerakli manzilni terganingizda, dastlab, DNS (Domain Name Server) bilan
bog‘lanasiz. Keyin esa, DNS server tomonidan domen (sayt nomi) haqida malumot
tekshiriladi. Masalan www.qalam.uz nomli manzilni ochganingizda, dastlab DNS
server orqali qalam.uz nomi haqiqatdan mavjudligi va qaysi hostingda joylashgani
haqida ma’lumot olinadi, keyin ana shu hosting bilan bog‘lanadi va saytga oid
fayllar sizga ko‘rsatiladi. Albatta, bular barchasi avtomatik tarzda bir necha
soniyada amalga oshadi.Quyidagi rasmlarda saytga kirish uchun sodir bo‘ladigan
jarayonlar tasvirlangan.Bunda,use – foydalanuvchi;browser – saytni ochish dasturi
(opera , Mozilla, Xrome, );webserver – sayt va uning fayllarini saqlovchi
hosting.DNS – domain name server (domenlar haqida malumotni saqlovchi
server)Yuqoridagi rasmdan ko‘rinib turibdiki, internetdagi biror saytga kirish
uchun sayt nomi yozilganda, brouzer dasturi dastlab DNS serverga murojaat qiladi
va undan shu manzilning IP manzilini so‘raydi. Boshqacha qilib aytganda, shu sayt
qaysi hostingda joylashganini so‘raydi. DNS o‘zining bazasini tekshiradi va
so‘ralgan sayt nomini izlaydi, Agar topsa uning IP manzilini brauzerga yuboradi
(ya’ni internetga.kirgan odamning kompyuteriga saytning qayerdaligini bildiradi)
Keyin esa shu vaqtning o‘zida brouzer berilgan manzilga (ya’ni hosting) bilan
bog‘lanib undan saytning kerakli sahifasini so‘raydi. Shunday qilib hosing
tomonidan sayt ko‘rinishlari sizning brouzeringizga yetib keladi.Hosting xizmati
uchun mo‘ljallangan serverlarning ba’zi ko‘rinishlari quyida tasvirlangan.Veb
server xonalariXulosa qilib aytganda, Hosting – bu sayt uchun ajratilgan joy bo‘lib,
saytdagi malumotlarni (matn, rasm, fayllar va hokazo) o‘zida saqlaydi. Uning
hajmi bir necha MB (megabayt) yoki GB (gigabayt) bo‘lishi mumkin. Domen yoki
hosting olish uchun internet provayderiga murojaat qilish mumkin. Domen uchun
yillik to‘lov to‘lanadi. Hosting uchun esa har bir provayderning tarif narxlariga
ko‘ra bir necha oylik yoki yillik to‘lov to‘lash mumkin.
O‘zbekistonda domen yoki hosting beruvchi kompaniyalar (provayder yoki
registrator) hozirda ko‘plab shaharlarda faoliyat yuritmaqda. Masalan: BCC
(www.bcc.uz) , Arsenal-D (www.webname.uz) , Active (www.active.uz) ,
Uzinfocom (www.uzinfocom.uz) va boshqalar Hosting nima: saytni internetga
joylashtirish imkoniyati Agar siz «hosting nima» deb qidirayotgan bo‘lsangiz,
demak web sayt yaratishni boshladingiz. Web-sayt yaratilganda tarkibida ko‘p
ma’lumotlar bo‘ladi: HTML va CSS fayllar, saytga kiritilgan ma’lumotlar, rasmlar
va media fayllar. Xo‘sh, shu barcha ma’lumotlar internetga ko‘rinishi uchun ular
qayerda joylashgan bo‘ladi? Qayerda turadi? Ushbu maqolani veb-hosting nima
ekanligini, nima uchun unga ehtiyoj borligini va hosting provayderlari sizga
ishlashga qanday yordam berishi mumkinligini tushunishga yordam berish uchun
to‘pladik.Veb hosting – bu Internetda veb-saytingiz oson topilishi uchun
«saqlaydigan» joy. Ushbu bo‘shliqdan butun dunyo bo‘ylab internet foydalanuvchilari

o‘zlarining qurilmalarida veb-manzilingizni kiritganlarida sizning
tarkibingizga kira oladilar. Siz ushbu joyni sotib olishingiz yoki ijaraga olishingiz
mumkin, odatda oylik yoki yillik to‘lovlar amalga oshiriladi.
Hosting – bu veb-saytingizdagi fayllarni Internetga nashr etishga imkon beruvchi
onlayn xizmat. Shu tufayli Internetga kiradigan har bir kishi sizning veb-saytingizga
kirish huquqiga ega bo‘ladi. Amalda, bu veb-hosting provayderidan oladigan xizmat
deb tushuniladi.Nazariy jihatdan o‘zingizning veb-saytingiz uchun haqiqiy serverni
uyda joylashtirishingiz mumkin bo‘lsa-da, veb-hosting xizmat ko‘rsatuvchisiga
ishonish juda ko‘p afzalliklarga ega.
Hosting qanday ishlaydi?
Qisqa qilib aytganda, hosting kompaniyalari veb-saytlaringizni Internetda
joylashtirish uchun xizmatlar va texnologiyalarni ijaraga berishadi. Siz
o‘zingizning domen nomingizni tanlaganingizdan va hosting bo‘ycha shartnoma
imzolaganingizdan so‘ng, veb-saytingiz Internetda paydo bo‘ladi.
Hosting xizmatlaridan foydalanganingizda, hosting egalari serveringizning
(Server-bu ma’lumotlarni saqlovchi kompyuter) ishlashiga ishonch hosil qilish
uchun javobgardir. Nafaqat bu, balki har qanday xavfsizlik ta’minlovchi va barcha
fayllar, aktivlar va ma’lumotlar bazalarini serverga saqlash uchun
javobgardir.OQILA web studiyasida yaratilgan web saytlarga bir yillik bepul
hosting imkoniyatlari beriladi.
Hosting turlari Umumiy hosting – bu hosting provayderi bitta serverda bir
nechta turli xil veb-saytlarni joylashtirishi. Bu hostingning eng maqbul shakli,
chunki siz bitta serverni egallaysiz, shuning uchun siz xarajatlarni qoplay olasiz.
Agar siz blog ochmoqchi bo‘lsangiz yoki Yangi boshlayotgan biznesingiz bo‘lsa,
unda umumiy hosting eng qulay yo‘li.
VPS Xosting
VPS (ingliz tilidan Virtual Private Server) virtual xususiy server degan
ma’noni anglatadi. Umumiy xosting singari, VPS-da ishlaydigan veb-saytlar
jismoniy serverni boshqa veb-saytlar bilan bo‘lishadi. Biroq, har bir VPS ijarachisi
kafolatlangan ajratilgan resurslarga ega bo‘lgan o‘z bo‘limiga ega. Unda ko‘pincha
katta xotira, tez saqlash va qayta ishlash quvvati mavjud – narxi ham shunga
yarasha katta.VPS hostingi serverlarni boshqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lgan
yuqori tajribali foydalanuvchilar uchun tavsiya etiladi. VPS mijozlari o‘z
bo‘limlariga root-kirish huquqiga ega va o‘zlarining dasturiy ta’minotlarini
sozlashlari mumkin, masalan Ubuntu, CentOS yoki Windows Server. Bu ushbu
tizimlar uchun yaratilgan veb-ilovalarni ishga tushirish uchun yuqori darajadagi
xususiylashtirishni ta’minlaydi.
Cloud hosting
Bugungi kunda cloud hosting biroz noaniq atamaga aylandi. Shunday qilib, «Cloud
hosting» ga ro‘yxatdan o‘tayotgan bo‘lsangiz, nimalar olayotganingizni diqqat
bilan ko‘rib chiqishni tavsiya etamiz.
Dastlab, «bulutli xosting» bir nechta serverlar uchun kengaytirilgan VPS
sozlamalarini nazarda tutgan; Shu tarzda, agar sizning veb-ilovangiz to‘satdan
trafikni ko‘paytirgan bo‘lsa, tizim ko‘proq resurslarni taqdim etishi va ishlarning
barqaror ishlashini ta’minlashi mumkin edi. Bulutli xosting yanada o‘zgaruvchan
narxlash modeliga va natijada suyuq xususiyatlarga ega bo‘lar edi.
Biroq, masofadagi kompyuterlarning mashhurligi oshib borgan sari, ba’zi
kompaniyalar odatdagi umumiy yoki VPS-xosting uchun atamani birgalikda
boshlashdi. Amazon veb-xizmatlari yoki Microsoft Azure kabi boshqa
provayderlar bulutli hisoblash xizmatlarini taklif qilishadi, ular odatda bulutga
asoslangan operatsiyalar uchun bir qator boshqa rivojlangan vositalarda bulutli
xostingni o‘z ichiga oladi. Mumkin bo‘lganidek, millionlab serverlarda ishlaydigan
ushbu «giperkalserlar» dan biri bilan odatiy veb-saytni joylashtirish yuqori texnik
to‘siqni keltirib chiqarishi mumkin.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
va yo’riqli
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Internetda saytlar joylashtirish, hosting va domen olish Amaliy mashg‘ulotning
maqsadi: O‘quvchilarning nazariy bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish
internetda saytlar joylashtirish, hosting va domen olish ko‘nikmalarini
shakllantirish.

Rasm (ko‘rinish)
moslama
va ashyo.
5-ILOVA
Hosting va Domen haqida umumiy ma’lumot
Hosting xizmatlaridan foydalanish
IP adres orqali ishlash
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№26.Mavzu: Hosting xizmatini tanlash mezonlari,
pullik va bepul xosting olish

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Qanday bepul hosting hizmatlari
2. Hosting qulaylilari v akamchiliklari
3. Pullik hosting xizmatlari
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Hosting xizmatini tanlash mezonlari,pullik va

bepul xosting olish to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘quvchilar hosting xizmatini tanlash
O‘qitish natijasi mezonlari,pullik va bepul xosting olish
1. Hosting xizmatini tanlash mezonlari 1. Hosting xizmatini tanlash
o‘rgatish mezonlarini o‘rganadilar

2. pullik va bepul hosting olish 2. Pullik va bepul hosting olish
o‘rgatish. o‘rgandilar.
3. Hostinglardan foydalanishni 3. Hostinglardan foydalanishni
o‘rgatish. o‘rgandilar.

kitob bilan ishlash/ insert/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Hosting xizmatini tanlash mezonlari,pullik va bepul xosting olish
Reja.
Qanday bepul hosting hizmatlari

Hosting qulaylilari v akamchiliklari
Pullik hosting xizmatlari.
Qanday bepul hosting hizmatlari bor?

O‘zbekistondagi hosting narxlari global hosting narxlaridan qanday farq qiladi?
Bugun dunyo bo‘ylab qanday bepul va pulli hostinglar borligi bilan tanishib
chiqamiz
Qanday BEPUL hosting hizmatlari bor?
Umuman olganda hosting hizmatlari juda ham ko‘p. Ularning ba'zilar pulli ba'zilari
esa freemium (tekin ammo ba'zi funksiyalar faqat pulli ko‘rinishida mavjud). Biz
uchun ishlatishga qulay bo‘lgan eng yaxshi bepul hosting bu 000webhost.com
ushbu saytta siz deyarli barcha imkoniyatlarga egasiz. Qulayliklari:
Bepul
BEPUL SSL SERTIFIKAT (Deyarli hech qaysi bepul hostingda yo‘q)
Sizga xxxx.000webhost.com ko‘rinishidagi bepul domen ham beradi
O‘zingiz xohlagan domen nomiga ulashingiz mumkin.
Cron Job (PHP kodlarnga qandaydir vaqtta murojaat qilish) va boshqalar.
Kamchiliklari: Saytingizning o‘ng pastgi burchagida 000webhost logosi turadi va
buni olib tashlashning iloji yo‘q.Javobgarlik yo‘q istalgan paytta server o‘chib
qolishi mumkin va bu uchun hech kimni aybdor qila olmaysizAgar ushbu hostinga
sayt qo‘yishni to‘liq qo‘llanmasini xohlasangiz komentariyada yozib qoldiring.
Qanday PULLI hosting hizmatlari bor?
Pulli hosting hizmatlari judaham ko‘p chunki pulli hizmat doimo yaxshi. bo‘ladi.
Saytni serverga yuklashda o‘zingiz juda ko‘p yo‘llar orasidan birini tanlaysiz. Misol
uchun Serverning O‘zbekistonda yoki boshqa bir davlatta joylashganligi. Xotiraning
ko‘pligi serverda yadroning ko‘pligi. Albatta narx ham shunga yarasha o‘zgarib
boradi. O‘zingizga eng muqobil server topganingizda so‘ng uni sotib olasiz va
fayllarni yuklaysiz. Xo‘sh qanday hosting hizmatlari mavjud va narxlari qanday.
Men O‘zbekiston va dunyodagi eng mashxur hosting hizmatlarining bir biriga
yaqin mbli hostinglarni necha pulligi haqidagi ro‘yxatini tuzdim O‘zbekistondagi
Hostinglarda Narxlar
Nomi Siz uchun ajratiladigan joy (MB) Narxi (1 Oy)
Narxi
(1 Yil)
Ahost.uz 200 16 800

000
Sayt.uz 200 9 000
000
webname.uz 200 -
000
tomas.uz 200 -
000
Global Hostinglarda Narxlar
Siz uchun ajratiladigan joy 1 Oylik 1Oylik
Nomi Narxi Narxi
(MB)
(Dollar) (So‘m)
reg.ru 7000 1.33 13 000
hostgator.com Checksiz 7 70 000
namecheap.com 20000 1.44 14 000
godaddy.com 30000 2 20 000
Ko‘rib turganingizdek global hostinglar ancha arzon. Aynan shu sababli Visa
kartasi bo‘lgan o‘zbek dasturchilar global hostingdan foydalanishadi. Ammo
global hostinglarning yomon tarafi shundaki ular Tas-Ix tizimida ishlamaydi.
Agar ushbu hostinglardan biriga sayt qo‘yishni to‘liq qo‘llanmasini xohlasangiz
komentariyada yozib qoldiring.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan Amaliyot Bahosi

O’tiladigan o’quv davrida xulqi (ballar yig‘indisi)
amaliyotiga amaliyot va darsga
bo’yicha faolligi
tayyorgarligi va
amaliy ishlari uchun
texnika xavfsizligi va yo’riqli
qoidalarini bilishi xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 26.Hosting xizmatini tanlash mezonlari ,pullik va bepul xosting olish
mustahkamlash, chuqurlashtirish hosting xizmatini tanlash mezonlari pullik va
bepul xosting olish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
BEPUL hosting hizmatlari
PULLI hosting hizmatlari
Hostinglar bilan ishlash ketma-ketliklari
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№27.Mavzu: Web-saytlar yaratish uchun dasturiy ta’minot.
Web-saytlar yaratish texnologiyasi

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Web-sahifalar va ularni yaratish
vositalari.
2. Interfaol Web sahifalarni yaratish
texnologiyalari.
3. Web-saytlar bilan ishlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Web-saytlar yaratish uchun dasturiy ta’minot.

Web-saytlar yaratish texnologiyasito‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘quvchlar Web-saytlar yaratish
O‘qitish natijasi uchun dasturiy ta’minot.Web-saytlar
yaratish texnologiya
1. Web-saytlar yaratish uchun dasturiy 1. Web-saytlar yaratish uchun
ta’minot. dasturiy ta’minot haqida

2. Web-saytlar yaratish texnologiyasi ma’lumotga ega bo‘ldilar.
3. Web-saytlar bilan ishlashni 2. Web-saytlar yaratish texnologiyasi.
o‘rgatish. 3. Web-saytlar bilan ishlashni
o‘rgatish.

insert/ mashq/ suhbat/ baxs/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Web-saytlar yaratish uchun dasturiy ta’minot.
Web-saytlar yaratish texnologiyasi
Reja.
Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari.

Interfaol Web sahifalarni yaratish texnologiyalari.
Web-saytlar bilan ishlash.
Internet - bu yagona standart asosida faoliyat ko`rsatuvchi jahon global
kompyuter tarmogidir. Uning nomi «tarmoqlararo» degan ma`noni anglatadi. U
mahalliy (lokal) kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi informatsion tizim bo`lib,
o`zining alohida axborot maydoniga ega bo`lgan virtual to`plamdan tashkil topadi.
Internet, unga ulangan tarmoqda kiruvchi barcha kompyuterlarning o`zaro
ma`lumotlar almashish imkoniyatini yaratib beradi. O`zining kompyuteri orqali
internetning xap bir mijozi boshqa shahar yoki mamlakatga axborot uzatishi
mumkin. Masalan, Vashingtondagi Kongress kutubxonasi katalogini ko`rib
chiqishi, Nyu-Yorkdagi Metropoliten muzeyining oxirgi ko`rgazmasiga qo`yilgan
suratlar bilan tanishishi, xalqaro anjumanlarda ishtirok etishi, bank muomalalarini
amalga oshirishi va xatto boshqa mamlakatlarda istiqomat qiluvchi tarmoq
mijozlari bilan shaxmat o`ynashi mumkin.
Internet XX asrning eng buyuk kashfiyotlaridan biri hisoblanadi. Ushbu
kashfiyot tufayli butun jahon bo`ylab yoyilib ketgan yuz millionlab kompyuterlarni
yagona informatsion muhitga biriktirish imkoniyati tugìldi.
Foydalanuvchi nuqtai nazaridan taxlil kiladigan bo`lsak, internet birinchi navbatda
tarmoq mijozlariga o`zaro ma`lumotlar almashish, virtual muloqot qilish imkonini
yaratib beruvchi "informatsion magistral" vazifasini o`taydi, ikkinchidan esa unda
mavjud bo`lgan ma`lumotlar bazasi majmuasi dunyo bilimlar omborini tashkil
etadi. Bundan tashqari internet bugungi kunda dunyo bozorini o`rganishda,
marketing ishlarini tashkil etishda zamonaviy biznesning eng muhim vositalaridan
biriga aylanib bormoqda. Internet o`z-o`zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi
murakkab tizim bo`lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgandir:
Texnik,Programmaviy,Informatsion
Internetning texnik tarkibiy qismi har xil turdagi va tipdagi kompyuterlar,
aloqa kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmoq kanallari),
hamda tarmoq texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu
texnik vositalarining barchasi doimiy va vaqtinchalik asosda faoliyat ko`rsatishi
mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaqtinchalik ishdan chiqishi Internet
tarmogìning umumiy faoliyatiga aslo ta`sir etmaydi.
Internetning programmaviy ta`minoti (tarkibiy kismi) tarmoqda ulangan xilma-xil
kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda)
muloqot qilish, ma`lumotlarni ixtiyoriy aloqa kanali yordamida uzatish darajasida
qayta ishlash, axborotlarni qidirib topish va saqlash, hamda tarmoqda informatsion
xavfsizlikni ta`minlash kabi muhim vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar
majmuidan iboratdir.
Internetning informatsion tarkibiy qismi Internet tarmogìda mavjud bo`lgan
turli elektron hujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va hokazo ko`rinishdagi
axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy qismning muhim biri, u
butun tarmoq bo`ylab taqsimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy kompyuteringizda
o`qiyotgan elektron darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi
ikkinchi manbadan, videotasvir va izohlari esa uchinchi manbadan yigìlishi
mumkin. Shunday qilib, tarmoqdagi elektron hujjatni o`zaro moslashuvchan
"giper-bog`lanishlar" orqali bir necha manbalar majmuasi ko`rinishida tashkil etish
mumkin ekan. Natijada millionlab o`zaro bog`langan elektron hujjatlar
majmuasidan tashkil topgan informatsion muhit hosil bo`ladi.
IP va URL adreslar tushunchasi.Bir qarashda internetning texnik tarkibiy qismi
bilan informatsion tarkibi o`zaro o`xshashdek tuyuladi. Chunki ikkala holda ham
biz "birni ko`plikka" usulda tashkil etilgan obèktlar bog`likligiga duch kelamiz.
Aslida bunday emas. Texnik nuqtai nazardan internetda mavjud bo`lgan ixtiyoriy
kompyuter ko`plab (millionlab) kompyuterlar bilan bog`langan bo`ladi. Bunday
bog`lanish "tarmoq"(Net) deb ataladi. Informatsion nuqtai nazardan internetda
e`lon qilingan har bir elektron hujjat, tarmoqdagi bir nechta hujjatlar bilan o`zaro
bog`lanishda bo`lishi mumkin. Bu holdagi informatsion bog`liqlik "to`r" (Web)
nomini olgan.Shunday qilib, "Tarmoq" (Net) - haqida so`z yuritilganda o`zaro
bog`langan kompyuterlar majmuasi tushunilsa, "to`r" (Web) - haqida so`z
yuritilganda esa yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi elektron hujjatlar
majmuasi tushuniladi.Amaliyotda internetning real, fizik bog`lanishlar orqali
tashkil topgan tarmogìdagi kompyuterlar bilan virtual informatsion fazoni tashkil
etuvchi elektron hujjatlari har xil adreslar yordamida ifodalaniladi. Internet
tarkibiga kirgan har bir kompyuter to`rt qismdan tashkil topgan o`z adresiga ega,
masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil IP (Internet Protocol) - manzil deb ataladi.
Internetga doimiy ulangan kompyuterlar o`zgarmas IP-adresga ega bo`ladi. Agar
kompyuter foydalanuvchisi internetga faqat vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan
bo`lsa, u holda ushbu kompyuter vaqtinchalik IP-adresga ega bo`ladi. Bunday IP-
manzil dinamik IP-manzil deb ataladi.
Tarmoqda mavjud bo`lgan ixtiyoriy kompyuter IR-adresini bilgan holda, unga
har xil ko`rinishdagi so`rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bo`ladi. Bu so`rovlar
o`sha kompyuterda saqlanayotgan elektron hujjatlar, ma`lumotlar bazasi, yoki
bo`lmasa undagi biror bir programmani ishlatishga, o`sha kompyuter tarkibiga kirgan
texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bo`lishi mumkin va hokazo. Internet
informatsion muhitini tashkil etuvchi elektron hujjatlarning har biri kompyuterlarning
IR-adreslaridan boshqa o`zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres
URL (Uniform Resource Locator) - adres deb ataladi. PHP: gipermatn protsessori.Php
–vebserverda HTML-sahifalarini ma`lumotlar bazasi bilan birgalikda hosil qilish
uchun yaratilgan dasturlash tili. Hozirgi vaqtda xosting provayderlarninig asosiy qismi
tomonidan quvvatlanadi. LAMP-veb-saytlarni yaratish uchun standart to`plam
(Linix,Apache,MySQL,PHP) tarkibiga kiradi.PHP nomi “PHP: Hypertext
Preprocessor”so`zlarining qisqartmasidan iborat. Ilgari“ Personal home page
tools”so`zlarining qisqartmasi hisoblanar edi. Dastlab PHP veb-
sahifalarni yaratishda yengillik yaratish uchun Perl ga qo`shimcha sifatida
yaratilgan.
Tarmoqda dasturlash sohasida PHP-eng ommalashgan skrept tillardan biri
hisoblanadi. PHP o`zining oddiyligi bajarilish tezligi,boy funksionalligi,dastur kodini
PHP litsenziyasi asosida tarqatishga ko`ra ISP, Perl tillari bilan bir qatorda ommaviy
hisoblanadi. PHP yadrosining mavjudligi va kengaytirish uchun ulanadigan modullar:
ma`lumotlar bazasi soket dinamik grafika, kriptogirafik kutubxonalar PDF formatli
hujjatlar bilan ishlash uchun mo`ljallangan qo`shimchalari bilan boshqalaridan farq
qiladi. Shuningdek, har bir foydalanuvchi o`z kengaytmasini yaratib unga ulay olishi
mumkin. Yuzdan ortiq kengaytirishlari mavjud bo`lib, standart to`plamga yaxshi
sinovdan o`tgan bir necha o`ntasigina kiritilgan xolos. PHP interpretatori Web-
serverga bu server uchun maxsus yozilgan modul orqali yoki SGI dastur ko`rinishida
ulanadi. Bundan tashqari, PHP – Unix, GNU/Linux, Mikrosoft Windows, MacOS X
va Amiga OS operatsoin sistemalarida administrativ masalalarini yechish uchun
qo`llaniladi, Biroq, bu sohada u ommaviy hisoblanmaydi. Chunki bu sohada Perl,
Python,VB Script dasturlari juda ham ommalashgan:Hozirgi vaqtda 20 mln dan ortiq
veb-saytlar, ya`ni internetdagi domellarning 1/5 qismi PHP ishlaydi .1994 yil
Daniyalik dasturchi Rasmus Lerdorf HTML hujjatlarini shablonlarini qayta ishlovchi,
saytga tashrif buyuruvchilarning sonini Internet sahifasiga chiqarishga imkon
beradigan skriptlar to`plamini Perl/CGI ga yozadi. Lerdorf bu skriptlar to`plamini
Personal Home Page (shaxsiy uy sahifasi) deb ataydi. Shundan so`ng, bunday
skriptlar yozish uchun Perl scriptlar interpretatorining imkoniyatlari yetishmay qoldi
va Lerdorf C tilida Yangi shablonlar interpretatori PHP/FI (Personal home
Page/Forms Interpreter)-“SHUS (shakllar yaratuvchisi) dasturini yozdi. PHP/FI
hozirgi PHP ning bazaviy imkoniyatlari: perl uslubida o`zgaruvchilarni e`lon qilish,
shakllarni avtomatik qayta ishlash va HTML- matnga joylashtirish va boshqa ko`plab
imkoniyatlarga ega bo`lgan Yangi til o`zining ajdodlaridan sodda chekli sintaksisi
bilan farq qiladi.1997 yilda C tilida yozilgan PHP/FI 2.0 chiqarildi. Undan dunyodagi
internet domenlarining 1% foydalandi. PHP 3.0 versiyasining ko`rinishi hozir biz
ishlayotgan PHP versiyasi ko`rinishini oldi. 1997 yilda ikki Isroillik dasturchi- Andi
Gutmans va Ziv Suraski Isroil texnologiyalar instituti dasturchilari PHP dasturini
boshidan qayta tuzib chiqishdi.Ular PHP/FI ni merosxo`ri deb atashdi. PHP 3.0 ning
kuchli tarafdorlaridan biri yadroni kengaytirish imkoniyati mavjudligidir.Kengaytirish

imkoniyatlarining mavjudligi PHP ga ko`plab chetki dasturchilarni jalb qildi. Bu
dasturchilar o`zlarining modullarini yarata boshlashdi. Bu esa PHP ga katta
miqdordagi Mb protokollar,ko`plab API lar bilan ishlash imkonini berdi. Mana shu
narsa PHP ning muvaffaqiyatiga sababchi bo`ldi. Shu bilan bir qatorda Yangi
obèktga yo`naltirilgan dasturlashni quvvatlovchi to`liq sintaksisning yaratilishi ham
katta ahamiyat kasb etdi. Absolyut Yangi dasturlash tili Yangi nomga ega bo`ldi,
ya`ni oddiygina PHP deb ataldi. 1998 yilga kelib 10000 dan ortiq foydalanuvchi PHP
dan foydalana boshladi. 100000 dan ortiq veb-sayt bu tildan foydalanib tuzildi.
Internet Web- serverlarining 10% iga o`rnatildi.PHP 3.0 rasmiy ravishda 1998 yil
iyunida chiqarildi.1998 yil oxiriga kelib Andi va Ziv PHP yadrosini qayta ishlashni
boshladi. Bunga sabab murakkab dasturlarning
samaradorligini oshirishdan va PHP boshlangìch kodini modulliligini oshirishdan
iborat edi. Kengaytirishlar PHP 3.0 ga MB bilan ishlash va katta miqdordagi turli API
va protokollarni quvvatlar edi. Biroq, PHP 3.0 modullarini sifatli quvvatlay olmas edi
va ilovalar samarasiz ishlar edi. Zend Engine deb nomlangan Yangi modul qo`yilgan
masalalarni osonlik bilan hal eta oladi va 1999 yil o`rtalariga kelib ommaviy
foydalanishga chiqarildi. Bu nom Zend technologies asoschilari Ziv va Endi
nomlaridan kelib chiqqan. Bu dasturga asoslangan PHP 4.0 2000 yil mayida
chiqarildi. Samaradorlikni oshirish maqsadida PHP 4.0 versiyalarni quvvatlash,
chiqarishni buferlashtirish, foydalanuvchi tomonidan kiritilayotgan axborotni qayta
ishlashni xavfsiz usullari va bir nechta Yangi til konstruksiyalariga ega edi. PHP 4.0
uchun Yangilashlar 2007 yil oxiriga ishlab chiqildi.PHP 4.0 2007 yil 9 avgustdan
boshlab foydalanishda chiqarildi.PHP 5.0 2004 yil 13 uyulidan ishlab chiqildi. Bu
versiyaga zend yadrosi Yangilandi va shu sababli internet samaradorligi keskin
oshirdi. XMl tilini quvvatlash imkoniyati paydo bo`ldi. Gavada qo`llaniladigan
modelga o`xshatilgan holda obèktga yo`naltirilgan dasturlash to`liq qayta ishlab
chiqildi. Xususan,destruktor,ochiq,yopiq va himoyalangan a`zolar va
metodlar,tugallangan a`zolar va metodlar va interfeyslar va obèktlarni klonlashtirish
kiritildi. Biroq Yangiliklar tilning oldingi versiyalari kodi bilan moslikni ta`minlash
maqsadida qilingan edi. Hozirgi vaqtda PHP 6 dev-versiyasi bo`lishiga qaramasdan
5.xx versiyalari ishonarli va ko`p ishlatiladigan hisoblanadi. PHP 6 ustuda 2006-yil
oktoyabrdan boshlab ishlanmoqda. Unda ko`plab Yangiliklar, masalan, yadrodan
doimiy POSIX ifodalarini va uzun superglobal
massivlarni chiqarib tashlandi`, Php.ini konfiguratsion faylidan
sate_mode,php_magic_quotes va register_globals direktvalari o`chirildi. Unicod ni
quvvatlash vositasi qo`shildi. Bu versiyani GNU/Linux/BSD uchun dastur kodini
va MS Windows uchun kompilyatsiyalangan versiyasini PHP Snapshots rasmiy
saytidan topish mumkin.PHP o`zgaruvchilarni e`lon qilishda tipini ko`rsatmasdan
ham ishlash imkonini beruvchi dinamik tiplashtirishga ega dasturlash dasturlash tili
hisoblanadi. Skalyar tiplarni almashtirish qo`shimcha ishlarni amalga oshirmasdan
ham bajarish mumkin bo`ladi.Massivlar sonli va satrli kalitlar bilan ishlay oladi.
Massivlar istalgan tipdagi jumladan, boshqa massivlardan ham tashkil topishi
mumkin. PHP keng miqyosda obèktlar bilan ishlashga yo`naltirilgan
imkoniyatlarini quvvatlaydi. PHP ga sinflar class kalit so`zi bilan boshlanadi.
Sinfning metodalari va maydonlar umumiy foydalanish uchun (public),
himoyalangan (protected) va yashirin (private) bo`lishi mumkin. PHP vorislikni va
interfeyslarni quvvatlaydi. Yakuniy, mavhum metod va sinflarni e`lon qilish
mumkin. Sinflarda to`plam vorisligi quvvatlanmaydi, biroq sinf bir necha
intefeysni hosil qilish mumkin.Tilning oldingi versiyalarida yaratilgan kod
keyinroq chiqarilgan versiyasida eski versiyadagi konstruklar, metodikalar,
funksiyalar ishlatilmaydi. Natijada bir necha yil oldin yaratilgan Yangi versiyada
ishlamaydi. Shuning uchun unga o`zgartirish kiritiladi.
Web- server mijozlarning HTTP-so`rovlarini qabul qiluvchi server. Odatda
mijozlar sifatida veb-brauzerlar qo`llaniladi va ularga HTTP-javoblar bilan
birgalikda HTML-sahifalar, tasvirlar, fayllar, media-oqimlar yoki boshqa
ma`lumotlar uzatiladi. Web- serverlar veb-saytning asosini tashkil qiladi.
Web- server deb yuqorida qayd etilgan amallarni ta`minlovchi dasturiy ta`minotni
ham bu dasturiy ta`minot ishlayotgan kompyuter ham tushuniladi. Mijozlar Web-
serverga yagona resurs ko`rsatuvchisi-URl-adres bo`yicha kerakli veb-sahifaga
yoki serverda joylashgan boshqa resursga kirish huquqini oladi.
Yagona resurslar ko`rsatuvchisi (inglizcha URL-Uniform Resourse locator)-bu
veb-resursning yagona lokatori (joylashuvini aniqlovchisi) dir. URL 1990-yil Tim
Bernesli tomonidan Svetsariyaning Jenera shahridagi yadro tadqiqotlari bo`yicha
Evropa kengashi tashkilotida yaratilgan. URL internetda fundamental Yangilik
bo`lib qoldi. Dastlab URL internetdagi resurslar (qo`shimcha fayllar) ni
joylashuvini belgilash uchun mo`ljallangan.
Hozir URL internetda qariyb barcha resurslarini belgilash uchun qo`laniladi. URL
standarti RFC 1738 hujjatida qayd etilgan. Hozir URL terminini URI terminiga joy
bo`shatib bermoqda. Semantik o`rgumchak to`rining ko`plab Yangi texnologiyalari
URI standarticha asoslanadi. Hozir URI ning taraqqiy etishida asosiy rol jahon
o`rgimchak to`ri konsorsiumiga tegishli.
Internet olamida hozirgi vaqtda 390 milliondan ortiq Web- serverlar faoliyat
yuritmoqda. Ular ichida Apache kompaniyasining Apache http–serveri va MS ning
IIS keng ommalashgan. Apache HTTP-serverining paydo bo`lishi internet
tarmogìning taraqqiyotining stumillashtirib turishi asosiy vosita hisoblanadi.
Apache Netspage Communications ( hozirgi vaqtda SUN JAVA system veb
server) firmasining veb serveriga muqobil bepul birinchi Web- server hisoblanadi.
Dastur ko`plab platformalar: Unix, FreeBSD, Linux, Solaris, Novell Netware,
MacOSX, MS windows va boshqalarda ishlaydi. Apache ochiq dastur kodi bilan
bepul tarqatiladigan dasturiy ta`minot bo`lib, jahonning turli burchaklaridagi dastur
tuzuvchilarning dasturni yaxshilash jarayonida qatnashishini va qo`shimcha
ustkurma ishlab chiqaruvchilar va ular yordamida aniq bir maqsad uchun
mo`ljallangan maxsus funksiyani bajarish imkonini beradi.
IIS platformasida IIS 6 ga nisbatan serverni boshqarish va foydalanish bilan
bog`liq ko`plab muammolarni hal etadi. U tugunlarni boshqarishda huquqlarni
to`liq ta`minlovchi va yakunda veb-dasturlarni xcopy dan foydalanib yechishni
reallashtiradigan prinsipial jihanda Yangi sozlash tizimiga ega. Boshqaruv va
diagnostik kompanentalaridan iborat Yangi API interfeyslari yoyish,
adminstrasiyalash va serverning nosozliklarini bartaraf etish protseduralarini
oldingilaridan sodda va qulay ko`rinishga olib keldi.IIS Web- serveri, veb-dasturlar
yaratishning bir nech xil turli texnologiyalarni quvvatlaydi.
-ASP.Net Windows tizimlari uchun bugungi kunda veb-dasturlar va veb-xizmatlar
yaratishning asosiy vositasi hisoblanadi. ASP.Net ni quvvatlash IIS 6.0 dan
kiritilgan. Undan oldingi versiyalari uchun alohida NetFrameWork ni ko`chirib
olib o`rnatiladi.
-ASP-senariy asosida dinamik veb-sahifalar yaratishning eskirgan texnilogiyasi.
IIS 3.0 dan boshlab Web- server tarkibiga kirutilgan.
-CGI-dinamik veb-sahifalar yaratishning standart texnologiyasi. ISAPI-Windows
tizimlari uchun IIS ning barcha kompanentalarida to`liq foydalanish imkonini
beruvchi kuchli texnologiya.
CGI va ISAPI yordamida IIS Web-serverga veb-dasturlarni quvvatlovchi
vositalar, masalan, PHP va Perl ulanishi mumkin.
IIS 7.0 dagi qiziqarli va istiqbolli Yangiliklardan biri IIS Media Pack hisoblanadi.
Ikkita qo`shimcha bepul modul Web- serverni zamonaviy media-eshittirish
asbobiga aylanishga imkon berdi. MS ning Yangi texnologiyalari media
ma`lumotlar raqamli oqimini optimallashga va savodli boshqarishga imkon beradi.
Server quyidagi formatli ma`lumotlarni eshittirishga imkon beradi: ASF, AVI,
FLV, MLV, MOV, MP3, MP4, FM, RHVM, WMA, WMV.
Yana bir Yangilik Silverlight, Silverlight2, Silverlight3 Yangi texnologiyalarini
quvvatlash moslanganligidir. Bu Yangi texnologiya internetda ma`lumotlarni turli
platformalarda ishga tushirish imkonini beradi. U to`yingan,bizual o`ziga
tortadigan, turli brauzerlarda, qurulmalarda, operatsion sistemalarda ishlaydigan
veb-sahifalar yaratish imkonini beradi.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 27. Web-sayt yaratish uchun dasturiy ta’minot.Web-sayt
yaratish texnologiyasi
mustahkamlash, chuqurlashtirish web-sayt yaratish texnologiyasi ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Asbob
ashyo.
Shaxsiy Fayl menyusidan Sozdat
buyrug‘ini tanlang. Obshie
Birinchi kompyuter va
rejim ostidan Webstranitsa
amal uning atrof
Belgisini tanlang. Ekranda
qurilmalari
bo‘sh saxifa hosil bo‘ladi
Bu saxifaga Websaxifa
uchun quyidagi matnni
kiriting : Izuchenie sistemi
1. Vvedenie
Shaxsiy 2. Opisanie i
svoystva sistemi
Matn kompyuter va
3. Primenenie
kiritish uning atrof
sistemi
qurilmalari
4. Nekotorqe
dopolnitelnie
vozmojnosti sistemi
Zaklyuchenie
Rekomenduemaya literatura
Web-stranitsa rejim ostida
Shaxsiy Prostaya Webstranitsa,
Andozasini (shablon)
Ikkinchi kompyuter va
tanlang: Andozadan
amal uning atrof
foydalanib yuqoridagi
qurilmalari
«Sistema» saxifasi matnini
kiriting
1.Obshie rejim ostidan
Obichniy dokument
belgisinimtanlang. Ekranda
Shaxsiy bo‘sh saxifa paydo bo‘ladi.
2.«Sistema» nomli saxifa
Uchinchi kompyuter va
matnini terib kiriting.
amal uning atrof
3.Fayl menyusidan
qurilmalari
Soxranit kak Webstranitsu
buyrug‘ini tanlang.
4. Hujjatni
«Sistema» nomi bilan
saqlang va Word oynasini
yoping.Moy dokumenti
papkasini oching.
Ko‘rsatkichni «Sistema»
nomli faylga keltiring va
sichqoncha chapmtugmasini
ikki bor bosing. Internet
Explorer dasturi ishga
tushib, unda «Sistema»
nomli saxifa tasvirlanadi.
5-ILOVA
HTTP-so`rovlarini qabul qiluvchi serverlar haqida
Apache http–server
HTML-sahifalarini ma`lumotlar bazasi bilan birgalikda hosil qilish
ISAPI-Windows tizimlari haqida
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№28.Mavzu: Sayt yaratish bo‘yicha dasturiy ta’minot litsenziyalarini yangilash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Litsenziyaya haqida
2. Litsenziyaya shartlari
3. Litsenziyayani bekor qilish holatlari
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Sayt yaratish bo‘yicha dasturiy ta’minot

litsenziyalarini Yangilishto‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘qitish natijasi O‘quvchilar sayt yaratish bo‘yicha
dasturiy ta’minot litsenziyalarini
yangilash kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. Sayt yaratish bo‘yicha dasturiy 1. Sayt yaratish bo‘yicha dasturiy
ta’minot litsenziyalarini yangilishni ta’minot litsenziyalarini yangiladilar

ko‘rsatish 2. Internet tarmog‘ida yangi o‘z
2. Internet tarmog‘ida yangi o‘z saytini saytini yaratishni o‘rgandilar
yaratishni o‘rgatish 3.Litsenziyalari nomlarini
3. Litsenziyalari nomlarini o‘rgatish o‘rganadilar
Kichik axborotli/ko‘rsatish/ video usul/

O‘qitish metodlari insert/ mashq/ suhbat/ aqliy xujum ta’limiy
o‘yin/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Sayt yaratish bo‘yicha dasturiy ta’minot litsenziyalarini
yangilash Reja.
Litsenziyaya haqida
Litsenziyaya shartlari
Litsenziyayani bekor qilish holatlari.
Litsenziya (lot. licentia — ruxsatnoma, huquq) — 1) vakolatli davlat organlari
tashqi savdo harakatlarini olib borish uchun beradigan ruxsatnoma. Eksport va
importni, valyuta sarflarini nazorat qilish usullaridan biri. Odatda, 1 yilga beriladi;
texnikaviy, iqtisodiy, ilmiy Yangiliklar egasining ularni ishlatish uchun shartnoma
asosida beradigan ruxsati. Odatda, L. patent olingan yoki patent olish uchun
talabnoma berilgan ixtirolarga nisbatan qoʻllaniladi. Ammo ixtirolarga, texnika
Yangiliklariga, ishlab chiqarish tajribasi, ishlab chiqarish sirlari, tijorat axborotlari
uchun patentsiz ham berilishi mumkin. L. beruvchi litsenziar, L. oluvchi litsenziat deb
yuritiladi. Yangi texnika va texnologiyaga oid L.lar 3 xil boʻladi: oddiy
L. — litsenziar ixtirodan shartnomada belgilangan doirada foydalanish huquqiga
ega boʻladi, ayni bir L.ni maʼlum hudud doirasida faqat bir emas, balki bir necha
litsenziatga bera oladi; maxsus L. — litsenziat ixtiro, texnika yoki texnologiyani
ishlatishga tanho huqukli boʻladi, litsenziar esa uni shu hududda koʻllay olmaydi
va oʻz nomidan boshqalarga sota olmaydi; toʻliq L. — bunda L. obʼyektini
ishlatish toʻla-toʻkis litsenziatlar qoʻliga beriladi, litsenziar esa undan mustaqil
foydalana olmaydi. Bunday qoida L. berilgan muddat ichida amal qiladi. L.
muayyan narxda sotiladi.
L. haqi shartnoma muddati davomida L. boʻyicha ishlab chiqarilgan mahsulotni
sotishdan olingan mukofot shaklida toʻlanadi (royalti). Bir necha bor toʻlangan
royalti yigʻindisi L. narxini tashkil etadi. L. xaqi uni qoʻllab, iqtisodiy samara
olishdan ilgari, bir yoʻla toʻlansa paushal toʻlovi deb yuritiladi. L. narxi L.ni
qoʻllashdan olinadigan qoʻshimcha foyda bilan birga L. bozoridagi talab va
taklifga ham bogʻliq. L. narxining past boʻlishi texnik-texnologik Yangiliklarni
ommalashtirish sharti hisoblanadi.
Shuningdek, L.ning vakolatli davlat organlari beradigan savdo, hayvonlarni ovlash,
muayyan faoliyat bilan shugʻullanish, bank harakatlarini olib borish va boshqa
koʻrinishlari uchraydi.
Litsenziya shartnomalari qanday tartibda ro‘yxatdan o‘tkaziladi?
— Litsenziya shartnomasi taraflarning xohishi bilan tuziladi. U yozma shaklda
tuzilishi va agentlik ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim. Litsenziya shartnomasini
yozma shaklda tuzish yoki ro‘yxatdan o‘tkazish talabiga rioya etmaslik
shartnomaning haqiqiy emas deb topilishiga sabab bo‘ladi.
— Litsenziya shartnomasini ro‘yxatdan o‘tkazish uchun agentlikka qanday
hujjatlar taqdim etilishi lozim?
— Litsenziya shartnomasini ro‘yxatga olish uchun ariza, uch nusxada shartnoma va
shartnomani ro‘yxatga olish uchun belgilangan miqdordagi patent boji to‘langanini
tasdiqlaydigan hujjatlar taqdim qilinishi lozim. Agentlik tomonidan shartnomalarni
ro‘yxatdan o‘tkazish uchun taqdim etiladigan hujjatlar haqida ma'lumotlar va
maslahatlar beriladi.
— Litsenziya shartnomasi qanday hollarda bekor qilinishi mumkin?
— Tovar belgisidan oxirgi uch yil davomida O‘zbekiston Respublikasi hududida
uzrli sababsiz uzluksiz foydalanilmagan taqdirda, uning ro‘yxatdan o‘tkazilgani
istalgan manfaatdor shaxsning talabi bo‘yicha, sudning qaroriga asosan, bekor
qilinishi mumkin. Tovar belgisidan foydalanish uchun litsenziya berilishi undan
foydalanish deb hisoblanadi.
— Insonning intellektual faoliyatdagi Yangi bilim darajasi dastlabki mahsulot
birligini ifodalaydi. Ushbu mehnat mahsulidan foydalanuvchi uchinchi shaxs
faoliyati mahsulot himoyalanishini — patent va mualliflik huquqi hamda yakka
monopol, individ institutini vujudga keltiradi. Bunday sharoitda intellektual mulk
tijorati iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni keltirib chiqaradi. SHunday emasmi?
— Albatta, zamonaviy taraqqiyotda insonlarning bilim va tajribalari intellektual
faoliyatning natijalari hisoblanadi. Innovatsion iqtisodiyotda intellektual mulk
iqtisodiy o‘sishning asosiy omili bo‘lib, iqtisodiy faoliyatda korxonalarning bozor
qiymatini belgilaydi. Bunga biz iqtisodiyotning xomashyosi deb qarasak bo‘ladi.
Bir so‘z bilan aytganda, oxirgi yillarda intellektual kapital-tovar va xizmatlarning
ishlab chiqarishda ahamiyati ortib borayotgani guvohi bo‘lyapmiz.
Ayrim faoliyat turlari bilan shug‘ullanish uchun litsenziya olish talab etiladi.
Ro‘yxat bilan tanishish uchun havolaga o‘ting.
Faoliyat turiga qarab litsenziyani olish uchun hujjatlar davlat xizmatlari markazlari
va Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali qabul qilinadi. Elektron
shaklda taqdim etilgan hujjatlar tadbirkorning elektron raqamli imzosi bilan
tasdiqlanadi.
Litsenziyaning amal qilishini to‘xtatib turish:
litsenziyalovchi organ tomonidan 10 ish kunidan ortiq bo‘lmagan muddatda;
sud tomonidan 10 ish kunidan ko‘p bo‘lgan muddatga amalga oshirilishi mumkin.
Litsenziyaning amal qilishi to‘xtatiladigan holatlar:
litsenziya talablari va shartlari buzganligi aniqlanganda;
litsenziyalovchi organning aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo‘yicha
chiqargan qarori litsenziat tomonidan bajarilmaganda.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 28 Sayt yaratish bo‘yicha dasturiy ta’minot litsenziyasini
yangilash Amaliy mashg‘ulotning maqsadi: O‘quvchilarning nazariy
bilimlarini mustahkamlash, chuqurlashtirish sayt yaratish bo‘yicha dasturiy
ta’minot litsenziyasini yangilash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
Rasm (ko‘rinish)
va ashyo.
5-ILOVA
Litsenziya haqida umumiy ma’lumotlar
Litsenziya shartnomalari qanday tartibda ro‘yxatdan o‘tkaziladi
Litsenziya muddatlari haqida
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№29.Mavzu: Web-sayt yaratish uchun eng yaxshi dasturiy taminot tanlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. Sayt yaratish dasturlari
2. Dastur nomlari
3. Dasturlar bilan ishlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Web-sayt yaratish uchun eng yaxshi

dasturiy taminot tanlash to‘g‘risidagi bilim (ko‘nikma)larni
O‘qitish natijasi O‘quvchilar web-sayt yaratish uchun
eng yaxshi dasturiy taminot tanlash
1. Web-sayt yaratish uchun eng yaxshi 1. Web-sayt yaratish uchun eng
dasturiy taminot tanlash yaxshi dasturiy taminot tanladilar

2. Web-saytlardan foydalanishni 2. Web-saytlardan foydalandilar
o‘rgatish 3. Dastular faoliyati haqida
3. Dastular faoliyati haqida ma’lumot ma’lumotga ega bo‘ladilar
berish
Kichik axborotli/ ko‘rsatish/ video usul/

O‘qitish metodlari kitob bilan ishlash/ insert/ suhbat/ aqliy
xujum ta’limiy o‘yin/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: Web-sayt yaratish uchun eng yaxshi dasturiy taminot
tanlash Reja.
Sayt yaratish dasturlari

Dastur nomlari
Dasturlar bilan ishlash.
Yaqin o‘tmishda kompyuter fanlari yoki veb-dizayn sohasidan tashqarida
bo‘lgan odam o‘zining onlayn saytini yaratishni orzu qilishi ham mumkin emas
edi. Yaxshiyamki, bugungi kunda, biz har doim aytganimizdek, bizning maxsus
ittifoqdoshimiz, texnologiya va raqamli spektrni demokratlashtirish tufayli, ajoyib
imkoniyatlar mavjud, shu jumladan hech qanday xarajatlarsiz, bepul veb-sahifalar
yaratish uchun eng yaxshi dastur, loyihangizni yerdan olib tashlashga qodir. Agar
Internetda biror narsa ko‘p bo‘lsa, foydalanuvchiga jozibali, samarali va juda
shaxsiy joylarni loyihalash uchun barcha vositalarni taklif qiladigan veb-saytlar
yoki bloglar. Ammo o‘qishni davom eting, biz ushbu to‘liq postda taqdim etadigan
barcha ma'lumotlarni hujjatlashtiring.
Veb-sahifalarni yaratish, eng yaxshi 10 tasini ko‘rib chiqish va o‘zingiznikini

tanlash uchun eng yaxshi dastur
Haqiqatan ham, hozirda WordPress, Joomla yoki PrestaShop kabi kontentni
boshqarish tizimidan (CMS) foydalanish shart emas. Eng muhimi, Internetga tez
yuklamoqchi bo‘lgan va bunday ilg‘or funktsiyalarni talab qilmaydigan kichik yoki
oddiy loyihalarni boshlash uchun an'anaviy CMS saytni ishga tushirishni kechiktirishi
mumkin. Lekin bu qanday mumkin? veb-sahifalar yaratish uchun eng yaxshi dastur
nima loyiha uchun ideal. Shu sababli, u yoki bu dastur haqida qaror qabul qilishdan
oldin, mavjud veb-saytlarning har xil turlari haqida yaxshi ma'lumotga ega bo‘lish
tavsiya etiladi, shunda siz qaysi biri eng yaxshisi va qaysi biri sizning
ehtiyojlaringizga mos kelishini aniqlashingiz mumkin. Veb-sahifalarni yaratish uchun
mo‘ljallangan dasturlar qatorida HTML kod muharrirlari yoki ko‘proq ixtisoslashgan
vositalar kabi barcha turlari mavjud bo‘lib, ular ko‘p harakat qilmasdan va vizual
muharrirlardan foydalanish orqali kerakli yaratishga yordam beradi.Web-sahifalarni
yaratish uchun eng yaxshi dasturni topish orqali ham, u uni yoqtirmaydigan va qanday
dasturlashni bilmaydigan, lekin shunga qaramay,
Internetda o‘z portaliga ega bo‘lishni orzu qiladigan, ayniqsa fotosuratlar va
postlarni almashish uchun yordam beradi. Weebly kabi 2009 yildagi birinchi veb-
quruvchidan beri juda ko‘p mato kesilgan; eng jasur yoki Yangi boshlanuvchilar
uchun har xil turdagi ko‘plab yaxshi va samarali dasturiy ta'minot paydo bo‘ladi va
bu postda biz joriy raqamli bozor tomonidan taklif etilayotgan 10 ta eng yaxshi
dasturiy taʼminotning tanlangan tanlovini taqdim etamiz, bunda uning foydalari va
xarajatlari toʻlovlar boʻyicha koʻrib chiqilgach, veb-sahifalarni yaratish uchun eng
yaxshi dastur tanlanadi. loyihaning muayyan talablariga eng yaxshi javob
beradigan va orzu qilingan muvaffaqiyatga erishadigan va shu bilan har doim
ishonchli vositaga ega bo‘lgan.
M ni topish uchun amaliy maslahatlarveb-sahifalar yaratish uchun eng
yaxshi dastur.Ehtimol, ro‘yxat va veb yaratish platformalarining turlarini ko‘rib
chiqqandan so‘ng, siz qidirayotgan veb-sahifalarni yaratish uchun eng yaxshi
dasturni tanlashda hali ham ba'zi shubhalar mavjud. Xo‘sh, bu uchun taklif qilish
uchun hali ko‘p ma'lumotlar mavjud. Shunday qilib, qaror qabul qilishdan oldin,
bir nechta elementlarni ko‘rib chiqish kerak, bu esa, shubhasiz, bu qiyin vazifaga
yordam beradi:Bepul sinov: bepul rejimida jozibador bo‘lgan veb-quruvchini sinab
ko‘rish tavsiya etiladi. Ta'kidlanganidek, ko‘rsatilgan vositalarning ko‘pchiligi
bepul versiyani taklif qiladi (ma'lum cheklovlar bilan) yoki hech bo‘lmaganda
foydalanuvchiga pullarini qaytarib olish imkonini beradi.
Qo‘llab-quvvatlash: U taqdim etayotgan yordam turini tekshirish qulay (agar bu
telefon, chat, forumlar yoki boshqalar bo‘lsa). Shuningdek, o‘zaro yordamni
ta'minlash uchun faol foydalanuvchilar hamjamiyatining mavjudligini tekshiring.
Narx: Ularning xarajatlari haqida ma'lumotga ega bo‘lishiga qaramay, har bir
dasturning qiymatini aniq bilish qiyin bo‘lishi mumkin, chunki narxlar oxir-oqibat
chalkash bo‘ladi. Biroq, ushbu postda keltirilgan barcha tahlillarda, qo‘llaniladigan
qo‘shimchalarga qo‘shimcha ravishda (masalan, domen nomi) har bir vositaning
rejalari narxlari haqida aniq ma'lumotlar taklif etiladi.Xususiyatlar: Ko‘rinib
turibdiki, har bir loyiha uchun talablar har xil. Garchi foydalanuvchi halol blog,
sozlanishi SEO variantlari, mobil qurilmalarga javob beradigan shablonlar,
elektron tijorat maydoni, maqbul tasvirlar katalogi, saytlarni parollar yoki
foydalanuvchi ro‘yxati bilan himoya qilish qobiliyati kabi ba'zi xususiyatlarni
izlayotgan bo‘lishi mumkin.
Domen identifikatori: Yangi domenda va to‘g‘ridan-to‘g‘ri dasturda
ro‘yxatdan o‘tganiga qaramay, ular boshqa platformada sotib olingan domenlarga
ulanishga ruxsat berishlari kerak.Keyinchalik, ba'zi foydalanuvchilar o‘zlari
qidirayotgan eng yaxshi veb-sayt yaratuvchi dasturini qabul qilishda paydo bo‘lishi
mumkin bo‘lgan ko‘proq savollarni ko‘rib chiqish kerak.Batafsil veb-sahifalarni
yaratish uchun sahifalarVeb-sahifalarni yaratish uchun eng yaxshi dasturni
tanlayotganda, ushbu maqolada taklif qilingan ko‘plab dasturiy ta'minotlar sizga
bir xil maqsadga erishishga imkon berishini hisobga olish kerak, hamma narsa
hozirgi vaqtda talab qilinadigan narsaga bog‘liq bo‘ladi. Ya'ni, Internetda siz har
qanday turdagi va kerakli vositalarni topishingiz mumkin.
Litsenziya va imtiyozlarga kirish uchun hech narsa sarflamasdan foydalanishni taklif
qiladigan sahifalarni loyihalash uchun dasturlar mavjud. Bu har kimga sarmoya
kiritmasdan professional va shaxsiy uslubga ega veb-sayt yaratish imkonini beradi.
Shuning uchun, bu virtual muhitda loyihalash uchun dasturni tashkil etuvchi
onlayn sahifalardir. Xo‘sh, bu vebni loyihalashning eng oson yo‘li, ayniqsa ular
manevr qilish uchun juda intuitiv vositalardir.
Biroq, ko‘plab mualliflarning mezonlariga ko‘ra, veb-sahifalarni yaratish uchun

eng yaxshi dasturni qidirayotgan ko‘plab odamlar mavjud emas; Xo‘sh, boshqalar
uchun emas, balki kimdir uchun ajoyib va funktsional bo‘lishi mumkin.
Shuni ham yodda tutish kerakki, har bir foydalanuvchi noyobdir. Bir vositani
boshqasidan ko‘ra ko‘proq aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lish, u qulayroq bo‘lishi, u
siz xohlagan narsaga yaxshiroq moslashishi va hokazo. Boshqacha qilib aytadigan
bo‘lsak, veb-sahifalarni yaratish uchun eng yaxshi dastur bu loyihani yodda tutib
kristallashtirishga yordam beradi; Buning uchun biz eng yaxshilarini taqdim etami
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 29. Web-sayt yaratish uchun eng yaxshi dasturiy taminot tanlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish web-sayt yaratish uchun eng yaxshi dasturiy
taminot tanlash ko‘nikmalarini shakllantirish.
Asbob
ashyo.
Shaxsiy Fayl menyusidan Sozdat
buyrug‘ini tanlang. Obshie
Birinchi kompyuter va
rejim ostidan Webstranitsa
amal uning atrof
Belgisini tanlang. Ekranda
qurilmalari
bo‘sh saxifa hosil bo‘ladi
Bu saxifaga Websaxifa
uchun quyidagi matnni
kiriting : Izuchenie sistemi
1. Vvedenie
Shaxsiy 2. Opisanie i
svoystva sistemi
Matn kompyuter va
3. Primenenie
kiritish uning atrof
sistemi
qurilmalari
4. Nekotorqe
dopolnitelnie
vozmojnosti sistemi
Zaklyuchenie
Rekomenduemaya literatura
Web-stranitsa rejim ostida
Shaxsiy Prostaya Webstranitsa,
Ikkinchi kompyuter va Andozasini (shablon)
amal uning atrof tanlang: Andozadan
qurilmalari foydalanib yuqoridagi
«Sistema» saxifasi matnini
kiriting
1.Obshie rejim ostidan
Obichniy dokument
belgisinimtanlang. Ekranda
bo‘sh saxifa paydo bo‘ladi.
2.«Sistema» nomli saxifa
matnini terib kiriting.
3.Fayl menyusidan
Soxranit kak Webstranitsu
Shaxsiy buyrug‘ini tanlang.
4. Hujjatni
Uchinchi kompyuter va
«Sistema» nomi bilan
amal uning atrof
saqlang va Word oynasini
qurilmalari
yoping.Moy dokumenti
papkasini oching.
Ko‘rsatkichni «Sistema»
nomli faylga keltiring va
sichqoncha chapmtugmasini
ikki bor bosing. Internet
Explorer dasturi ishga
tushib, unda «Sistema»
nomli saxifa tasvirlanadi.
5-ILOVA

Domen identifikatori
Veb-sahifalarni yaratish, eng yaxshi 10 tasini ko‘rib chiqish
2009 yildagi birinchi veb-quruvchidagi ma’lumotlar
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
№30.Mavzu: BEPUL hosting sayt tayyorlash

O‘quv mashg‘uloti rejasi 1. 15 ta bepul hosting saytlar
2. Saytlarning ishlatish tartiblari
3. Sayt tayyorlash
O‘quv mashg‘ulotining maqsadi BEPUL xosting sayt tayyorlash
O‘quvchilar bepul xosting sayt
O‘qitish natijasi tayyorlash kompetensiyalarga ega
bo‘ladilar.
1. BEPUL hosting sayt tayyorlash 1. BEPUL hosting sayt
2. Hosting tayyorlashning osson tayyorladilar.

tomonlarini o‘rgatish 2. Hosting tayyorlashning osson
3. Bepul sayt nomlari tomonlarini o‘rgandilar.
3. Bepul sayt nomlarini billadilar

kitob bilan ishlash/ insert/ suhbat/ pinbord

vositalari mashqlar

vaqti oluvchi
(1-ilova).
Asosiy beradilar.
bajaradilar.
Kichik
guruhlarga
bo‘linadilar.
Kichik guruhda
ishlash qoidasi
mustahkamlash:
bilan
tanishadilar.
Xar bir guruh o‘z
topshiriq
varaklari
bo‘yicha
faoliyatini
boshlaydi.
Har bir guruh
sardorlari chiqib
o‘z ishlarini
taqdim

(6-ilova).
1-ILOVA
Mavzu: BEPUL xosting sayt tayyorlash
Reja.
15 ta bepul hosting saytlar

Saytlarning ishlatish tartiblari
Sayt tayyorlash.
Dasturchilar uchun 15 ta bepul hosting:
Saytingizni onlayn joylashtirishga yordam beradigan bepul hosting provayderlar
ro‘yxatini taqdim qilamiz.
1. GitHub sahifalari
Bepul rejasining xususiyatlari:
Veb sayt hajmi 1 GB gacha bo‘lishi mumkin.
Bandwidth: oyiga 100 Gb.
CNAME orqali domen ulashingiz mumkin.
HTTPPSni qo‘llab-quvvatlash mavjud.
Havola
2. Glitch
Soatiga 4000 ta so‘rovni taqdim qiladi.
Xotirasi 512MBgacha.
Cheksiz statik saytlar.
Github import/eksport funksiyasini qo‘llab-quvvatlaydi.
Kamchiliklari: Sizning kodingiz va loyihangiz avtomatik ravishda ommaga
ochiq turadi.
3. Fleek
Domenni tahrirlashni qo‘llab-quvvatlaydi.
HTTPSni qo‘llab quvvatlaydi.
3 GB xotira.
Cheksiz veb saytlar.
Gitda avtomatik joylashtirish.
Bandwidth: 50GB..
Bepul SSL sertifikati
4. Netlify
Bandwidth: oyiga 100 GB.
Veb saytlar soni: Cheksiz.
Sayt versiyalarini qayta tiklay olish
Bepul CLI taqdim etadi.
5. Render
Bandwidth va xotira: oyiga 100 GB.
Tezkor CDN.
SSL funksiyasini ulay olash.
6. Surge
404.html sahifa funskiyasini beradi.
Cheksiz veb saytlar va API.
Shaxsiy domen ulash imkoniyati.
CLI orqali oson joylashtirish mumkin.
Cheksiz veb saytlar.
7. Vercel
Edge Network yordamida veb sayt ish faoliyatini yaxshilash.
Cheksiz veb saytlar va API.
To‘liq SSL funksiyasi bilan domenni ulash mumkin.
Serversiz funksiyalarni taqdim etadi.
Bandwidth: oyiga 100GB.
Rasmlarni avtomatik optimallashtirish (bepul versiya uchun 1000 ta rasm)
8. Hostman
3 ta veb sayt yaratish imkonini beradi.
Bandwidth: 100GB.
Bepul SSL sertifikati.
CDN xizmati bilan veb saytni joylashtirish.
Oldingi versiyalarni qaytarish imkoniyati.
9. Cloudflare sahifalari
Oson Git integratsiyasi.
Cheksiz veb sayt va sahifalar soni.
Bandwidth: cheksiz.
Loyihalar uchun CDN integratsiyasi.
Oyiga 500tagacha sayt qo‘yish ruxsat beriladi.
10. W3Schools Spaces

Bepul shablonlar
Oyiga 500 ta so‘rov.
Xotira: oyiga 100MB.
Bepul SSL sertifikati.
11. Heroku
Domeningizni tanlash imkonini beradi.
Git va Docker bilan foydalanish mumkin.
CLI qo‘llab-quvvatlaydi.
12. Firebase
10 GB xotira.
Bandwidth: kuniga 360MB.
Saytingizning domen nomini tahrirlashingiz mumkin.
Bitta loyihaga bir nechta sahifalarni qo‘shish imkonini beradi.
SSL qo‘llab-quvvatlaydi.
13. Digital Ocean

Github, Gitlab’dan olib, joylashtirish mumkin.
Bepul CDN.
Saytingizning domen nomini tahrirlashingiz mumkin.
Bandwidth: har bir proyekt uchun 1GB.
SSL, HTTPSni qo‘llab-quvvatlaydi.
14. GitLab sahifalari

Statik sayt generatorlaridan (SSG) foydalanish mumkin.
CLIni taqdim etadi.
Cheksiz veb saytlar soni.
Bepul SSL, HTTP
Havola
15. Amazon S3
Veb sayt uchun 20 000 so‘rov.
2-ILOVA
BAHOLASH MEZONI
O’tilgan
bo’yicha
va yo’riqli
xarita asosida
topshiriqni
bajarganligi
3-ILOVA
2005
Madadkor
4-ILOVA
Mavzu № 30. BEPUL hosting sayt tayyorlash
mustahkamlash, chuqurlashtirish bepul hosting sayt tayyorlash

Rasm (ko‘rinish)
moslama
va ashyo.
5-ILOVA
15 ta bepul hostinglar haqida
Pulli hostinglar bilan ishlash
Hostinglarning vazifalari
6-ILOVA
Uyga vazifa
tayyorlanib kelish
RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY
BOSHQARMASI
MUZRABOT TUMAN
KASB-HUNAR MAKTABI

Surxondaryo 2023
O‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini baholash
O‘quv moduli davomida o‘tkazilgan mavzular bo‘yicha o‘quvchilar
tomonidan o‘zlashtirilgan bilim va ko‘nikmalar ichki nazorat bo‘yicha
amaldagi tartib asosida baholanadi. Baholash usullari yozma, og‘zaki, savol
javob, test, amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ular o‘quv elementini
o‘zlashtirish natijalarini aniqlashga imkon beradi. Nazorat savollari va
topshiriqlar qo‘yilgan maqsadga hamohang bo‘lishi lozim.
Baholash tizimi:
Joriy baholash mezonlari
A’lo bahoga:
bajargan ishining nazariy va amaliy ahamiyatini, maqsadi va vazifasini
atroflicha tushungan bo‘lsa;
vazifani mustaqil ijodiy yondashib bajara olsa;
chizgan xaritalarining mazmunini tushunsa, to‘g‘ri bayon qilib bersa;
voqea-hodisalar tafsilotlarini, chegaralarini buzmay to‘g‘ri tasvirlasa;
ishni belgilangan muddatda va puxta tayyorlab topshirsa.
bajargan ishining nazariy va amaliy ahamiyatini. maqsadi va vazifasini

tushungan bulsa;
vazifani mustaqil bajara olsa;
chizgan xaritalarining mazmunshsh tushunsa, to‘g‘ri bayon qilib bersa;
voqea-hodisalar tafsilotlarini, chegaralarini buzmay to‘g‘ri tasvirlasa;
ishni belgilangan muddatda topshirsa.
bajargan ishining nazariy va amaliy ahamiyatini, maqsadi va vazifasi haqida

umumiy tasavvurga ega bo‘lsa;
vazifani mustaqil bajara olmay, ayrim yordamga muhtoj bo‘lsa;
xaritalarni mazmunan to‘g‘ri chizgan va tushungan, ammo bayonida qiynalsa;
voqea-hodisalar tafsilotlarini, chegaralarini buzib tasvirlasa;
ishda ayrim kamchiliklar bo‘lsa va belgilangan muddatda topshirilmasa.
Qoniqarsiz bahoga:
ishni bajarmagan yoki nazariy va amaliy ahamiyatini tushunmagan bo‘lsa;
vazifani mustaqil bajara olmasa;
hisobotni chala va o‘z vaqtida topshirmasa yoki umuman topshirmasa.
Oraliq va yakuniy baholash mezonlari
A’lo bahoga:
savolga atroflicha aniq va to‘g‘ri javob yozilgan bo‘lsa;
orfografik va grammatik xatoliklar uchramasa.
Yaxshi bahoga:
savolga to‘g‘ri javob yozilgan bo‘lsa;
ba’zi fikrlarda ayrim kamchiliklar uchrasa.
O‘rta bahoga:
savolga javobning uchdan ikki qismi to‘g‘ri yozilgan bo‘lsa;
orfografik va grammatik xatoliklar bo‘lsa.
Qoniqarsiz bahoga:
savolga javobning uchdan bir qismi to‘g‘ri yoki umuman yozilmagan bo‘lsa;
orfografik va grammatik xatoliklar ko‘p bo‘lsa.
Baholash mezoni
Guruhda ishlashni baholash jadvali

Javobning Taqdim etilgan Guruhning Umumiy
Guruh aniqligi va axborot har bir a’zosi ball Baho
to‘liqligi yaqqolligi faolligi miqdori (5/4)
(2-5 ball) (2-5 ball) (2-5 ball) (2+3+4)
1 2 3 4 5 6
1
2
Har bir guruh mezonlar bo‘yicha ballarni jamlab, boshqa guruhlar chiqishini
baholaydi. Guruh olgan baho guruhning har bir a’zosi bahosini belgilab beradi:
5 ball - «a’lo»; 4– «yaxshi»; 3 – «qoniqarli»; 2 ball – «qoniqarsiz». Dars
yakuni O‘qituvchi o‘tgan yangi mavzu bo‘yicha tushunmagan
savollarga javob beradi,darsni mustahkamlashdagi o‘quvchilar javobini
muhokama qilib, o‘quvchilar bilimini baholaydi va darsni yakunlaydi.
Darsga faol ishtirok etgan o‘quvchilarni o‘qituvchi baholaydi
O‘quvchilar faoliyatini baholash mezonlari

86-100 % 5 baho “a`lo”
71 - 85% 4 baho “yaxshi”

55 – 70% 3 baho «qoniqarli
Uyga vazifa:
O‘tilgan dars yuzasidan mustaqil ishlash uchun uyga vazifalar beriladi

O‘quvchilarning bilimlarini nazoratdan o‘tkazish uchun test
topshiriqlari va tarqatma savollar
Nazorat savollari va test topshiriqlari
Nazorat savollari
Gazeta dizayniga qo‘yiladigan talablar

Sarlavha va ruknlarning ahamiyati
Tahririyat kotibiyati vazifasinimadan iborat?
Mas’ul kotib lavozimiga qanday mutaхassislar tayinlanadi.?
Tahririyat mas’ul kotibi nimalardan boхabar bo‘lishi shart?
Tahririyat mas’ul kotibining lavozim majburiyatlari?
Mas’ul kotib asosan nimalrni nazorat qiladi?
Musahhih bilishi kerak bo‘lgan jihatlar?
Musahhih lavozim majburiyatlari?
Sahifalovchi-dizayner vazifalari?
Gazeta maketi qanday yo‘nalishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim?
Gazetani bezashda nimalarga amal qilish lozim?
Gazeta sarlavhalarining turlari?
Sarlavha-iqtiboslarni mazmunga хos o‘zgartirilishi?
Halqaro jurnalistikada rukn va sarlavhaga qanday talablar qo‘yiladi?
Sarlavha va ruknni topish yo‘llari?
Test savollari
1. Kompyuter tarmogì nima?

Kompyuter tarmogì deb ikkita va undan ko‘p kompyuterlarning fizik
bog`lanishiga aytiladi.
Kompyuter tarmogì deb faqat uchta kompyutrlarning bog`lanishiga aytiladi.
Kompyuter tarmogì deb faqat ikkita kompyuterning bog`lanishiga aytiladi.
Kompyuter tarmogì deb ikkita va undan ko‘p kompyuterlarning majmuiga
aytiladi.
Ixtiyoriy turdagi kompyuter tarmoqlarining vazifasini aniqlang.
A) Umumiy resurslarga murojat qilish va ishlash
B) Faqat maxsus resurslarga murojaat qilish va ishlatish
C) Elektron pochtadan unumli foydalanish
D) Elektron pochta ishini tashkil qilish
Kompyuter tarmoqlaridagi resurslar turlari quyidagicha:
Apparatli, programmaviy va information
Apparatli va programmaviy
Apparatli, programmaviy, information va dasturiy
Apparatli, electron, fizik va information
4. Axborot resursi ta’rifini bering.
Axborot resursi deb uzoqda joylashgan kompyuterlarda saqlanadigan
ma’lumotlarga aytiladi
Axborot resursi deb shaxsiy kompyuterda joylashgan dasturlar majmuiga
aytiladi
Axborot resursi deb uzoqda joylashgan kompyuterlarga saqlanadigan
apparatura qurilmalarga aytiladi
Axborot resursi deb uzoqda joylashgan kompyuterlarga saqlanadigan dasturiy
ta’minotga aytiladi
5. Internet nima?
Xalqaro (butun dunyo) tarmogì
Yevropa va Osiyo orasidagi tarmoq
AQSH va Yevropa orasida tashkil qilingan tarmoq
Kompyuterlarning lokal tarmogì
6. Internet kimga, qaysi tashkilotga qarashli?
Internet aniq bir shaxs yoki tashkilotga qarashli emas
Internet Apple firmasiga tegishli
Internet milliarder Bill Geyts ga qarashli
Internet Microsoft firmasiga qarashli
7. Internetning negizida nima yotadi?
Super kompyuterlarning o‘zaro tezkor aloqa kanallari yordamida bog`langan
tizimi yotadi
Super kompyuterlarning katta to‘plami yotadi
Shaxsiy kompyuterlarning aloqa kanallari yordamida bog`langan tizimi yotadi
Shaxsiy kompyuterlarning to‘plami yotadi
8. Internet muhitida ma’lumotlarning asosiy qismi qanday shaklda
saqlanadi?
Gepermatn shaklda saqlanadi
Butun va haqiqiy turdagi sonlar to‘plami shaklida saqlanadi
Massivlar shaklida saqlanadi
Butun, haqiqiy, massiv va fayl tipidagi ma’lumotlar majmui shaklida saqlanadi
9. Tarmoqqa kiritilgan kompyuterlar …
Tarmoq tugunlari deyiladi
Tarmoqning programma taminoti deyiladi
Tarmoqning axborot resurslari deyiladi
Tarmoqning apparat va programma ta’minoti deyiladi
10. LAN va WAN nima?
LAN– bu lokal va WAN – global tarmoqlardir
LAN – bu global va WAN – lokal tarmoqlardir
LAN – apparatura va WAN – programma ta’minotidir
LAN – tarmoqning programma va WAN – tarmoqning apparatura ta’minotidir
11. Klient server tipidagi tarmoqqa …
Server – tarmoq ishini boshqaruvchi, klient – qolgan kompyuterlar
Klient – tarmoq ishini boshqaruvchi, server – qolgan kompyuterlar
Faqat klient kompyuterlar ishlatiladi
Faqat server kompyuterlar ishlatiladi
12. Tarmoq topologiyasi nima?
Tarmoqdagi kompyuterlarning joylashishi va bog`lanishi sxemasi
Tarmoqdagi kompyuterlarning joylashishi
Tarmoqdagi kompyuterlarning to‘plami
Shaxsiy kompyuterlarning o‘zaro bog`lanishi
13. Asosiy tarmoq topologiyalari:
Yulduz, halqa va shina
Shina, yulduz va ketma-ket
Halqa, aylana va shina
Yulduz, halqa va aylana
14. Xab (hub) nima?
Yulduz topologiyali tarmoqqa markaziy qurilma(kompyuter)
Shina topologiyali tarmoqqa yordamchi kompyuter
Yulduz topologiyali tarmoqda yordamchi qurilma
Shina topologiyali tarmoqda markaziy kompyuter
15. Shlyuz vazifasini aniqlang
Har xil protokolli lokal tarmoqlarni bog`lash
Bir xil protokolli lokal tarmoqlarni bog`lash
Global tarmoqlarni ishini tekshirish
Lokal tarmoqlarni ishini tekshirish
16. Agar tarmoqda kabel tizimi ishlatilmasa …
Biz simsiz tarmoqni hosil qilamiz
Tarmoq ishlamaydi
Kompyuterlar ishi buziladi
Tarmoq tashkil qilib bo‘lmaydi
17. Bod (bit/sek) nima uchun ishltiladi?
Tarmoqda ma’lumotlarni uzatish tezligini aniqlash uchun
Kompyuter tezkorligini aniqlash uchun
Xotira hajmini aniqlash uchun
Takt chastotasini o‘lchash uchun
18. WLAN nima?
Simsiz lokal tarmoq turi
Optotolali lokal tarmoq turi
Global tarmoqning turi
Lokal tarmoqlarning birlashmasi
19. Kabelning qaysi turi yorug`lik oqimini uzatishga mo‘ljallangandir?
Optotolali kabellar
Koaksial kabellar
Koaksial va optotolali kabellar
Kabelli kanallar va optotolali kabellar
20. Modemning vazifasi…
Modulyatsiya va demodulyatsiya qilishdir
Kompyuter tezkorligini oshirishdir
Xotira hajmini kengaytirishdir
Programmalarni vaqtinchalik saqlashdir
21. Modemning ma’lumotlarni uzatish tezligi …
Bit/sek bilan o‘lchanadi
Megabayt va gigabayt bilan o‘lchanadi
Operatsiya/sekund bilan o‘lchanadi
Sekund/bit bilan o‘lchanadi
22. Tarmoq operatsion sistemasi vazifalarini aniqlang
Tarmoqda ma’lumotlarni uzatish, saqlash va qayta ishlash
Tarmoqda foydalanuvchi bilan muloqot qilish
Tarmoqda foydalanuvchilar kompyuterlarining protsessor vaqtini taqsimlash
Tarmoqda foydalanuvchilar kompyuterlarining operativ xotirasini taqsimlash
23. Tarmoq operatsion sistemasining bosh vazifasi …
Tarmoq resurslarini taqsimlash va boshqarish
Elektron pochta xizmatini boshqarish
Telekonferensiyani tashkil qilish
Domenlarni nomlash va chat tashkil qilish
24. Trafik nima?
Trafik deb kanaldagi ma’lumotlarning to‘liqlik oqimiga aytiladi
Trafik deb xotiradagi ma’lumotlarning hajmiga aytiladi
Trafik – bu shinaning ma’lumotlarni uzatish oqimiga aytiladi
Trafik – bu modemning tezkorligi o‘lchovi
25. IP – adres – bu …
32 bitli son bo‘lib 4 ta qismga bo‘linadi
1 baytli son bo‘lib 2 ta qismga bo‘linadi
Test savollari
1.WEB-texnologiyasining hozirgi kunda axborotni ko‘rish uchun

turli vositalar mavjud, ular qanday nomlanadi?
Tarmoq
Brauzer
Ma’lumot
Axborot
2. Qaysi javobda brauzerlar nomi to‘g`ri ko‘rsatilgan?
Netscape Navigator va Microsoft Internet Explorer brauzerlari
Opera va Lynx brauzerlari
Opera va Windows brauzerlari
A,B javoblar to‘g`ri
3.Interaktiv texnologiyalarga quyida keltirilganlarning qaysilari
misol bo‘ladi?
Internet masofaviy ta’lim portali. Video va audio konferentsiyalar.
Internet orkali mustakil ta’lim olish... Test topshirish sistemalari
Elektron pochta orkali ta’lim. Uzokdan boshkarish sistemalar. Onlayn
simulyator va ukuv dasturlar
A,B,C javoblar to‘g`ri
Qaysi javobda veb resurslarning URL manzili to‘g`ri ko‘rsatilgan?
A) http://www.mk.uz
1http://www.mk.uz
ht://tp//www.mk.uz
google.http://www.mk.uz
5.Internet tarmogìdagi qidiruv tizimlarining vazifasini ko‘rsating
Kidiruv tizimi bu dasturiy-apparatli veb-interfeysli kompleks bulib, Internet
tarmogida ma’lumotlarni kidirish imkoniyatini beradi.
Kidiruv tizimi- dasturiy-apparatli veb-interfeysli kompleks bulib, Internet
tarmogida ma’lumotlarni uchirish imkoniyatini beradi.
tarmogida ma’lumotlarni saklash imkoniyatini beradi.
tarmogida ma’lumotlarni bosmaga chikarish imkoniyatini beradi.
6.Quyidagi veb serverlarning qaysi birlari qidiruv tizimi hisoblanadi?
Google, yahoo, Bing, MSN
mk, google, msn
informatika, mail
arbuz, mail, yarmarka
7.Veb brouzerga yuklangan veb sahifani kompyuter diskiga saqlash
uchun qanday amallarni bajarish kerak?
Fayl—Soxranit kak
fayl-pechat
fayl –otkrыt
fayl – zakrыt
8.Veb sahifalar tarkibidaga grafik ma’lumotlarni alohida fayl ko‘rinishida
kompyuter diskiga saqlash uchun qanday amallarni bajarish kerak?
grafik ma’lumotning ustida sichkonning ung tugmasini bosib, «Soxranit risunok
kak…» buyrugini ishga tushirish kerak
grafik ma’lumotning ustida sichkonning ung tugmasini bosib, «pechat»
buyrugini ishga tushirish kerak
grafik ma’lumotning ustida sichkonning ung tugmasini bosib, «otkrыt»
grafik ma’lumotning ustida sichkonning ung tugmasini bosib, «Format risunka»
9.Fayllar uzatish bayonnomasi – FTP (File Transfer Protocol)
Uzoqda turib tarmoqdagi istagan kompyuterni boshqarish rejimi
Abonentga tarmoqdagi istagan kompyuterda o‘zaro muloqot qilishga sha-roit
yaratib beruvchi fayllar uzatish pro-tokoli
Tarmoq yangiliklari va tarmoqdagi elektron elonlar doskasini olish
Istagan tarmoq abonentini pochta xabarlari bilan o‘zaro muloqotda bo‘lib
turishini taminlaydi
10.Download –
Masofaviy tarmoq kompyuteri(server)ga fayllarni yuklash jarayoni.
Masofaviy tarmoq kompyuteri (udalennыy setevoy kompyuter server)dan murojaat
qilayotgan kompyuter (kliyent)ga fayllar nusxasiniko‘chirishjarayonidir
Bir necha lokal tarmoqlarni birlashtiruvchi internetga ulangan kompyuter
11.Tarmoq bayonnomasi
Kompyuterlar o‘rta-sida ma’lumotlarni qabul qilish va uza-tish, hamda
tarmoqdagi bir qancha hisob-lash mashinalarining ishini sinxronlash-tirish
uchun mo‘ljallangan qoidalar bayonining kelishil-gan va tasdiqlangan
standartiga
Bu internetning biror logik bosqichi bo‘lib, o‘z nomiga ega bo‘lgan va o‘zining
tarmoq sahifasi tomonidan boshqariladigan tarmoq resurslarining guruhidir
Amaliy dasturlar o‘rtasida ma’lumotlarni qabul qilish va uzatish
12. IP (Internet Protocol) tarmoqlararo bayonnomasi
tarmoq sahi-fasi tomonidan bosh-qariladigan tarmoq re-surslarining guru-hidir
Brouzergaxujjat html tilidayozilganligito‘g`risidaxabarberadi
Har xil operatsion tizimlarda ishlovchi turli xildagi hisoblash mashinalarini bir
tarmoqda birlashtiruvchi universal standart
13.Tarmoq uzeli
Bir necha lokal tarmoqlarni birlashtiruvchi internetga ulangan kompyuter
Web – xujjatlarni ko‘rib chiqish dasturi
Bu boshqa xujjatlarga o‘tish uchun aloqa bog`lovchi murojaatni o‘zida
saqlaydigan xujjat

saqlaydigan xujjat
Bu serverning bo‘lagi, ya’ni biror bir mavzuga oid bo‘lim hisoblanadi
15. Internet tarmogìning serveri
Kompyuterlar o‘rtasida ma’lumotlarni qabul qilish va uzatish, hamda tarmoqdagi
bir qancha hisoblash mashinalarining ishini sinxronlashtirish uchun
mo‘ljallangan qoidalar bayonining kelishilgan va tasdiqlangan standartiga
aytiladi
Abonentga tarmoqdagi istagan kompyuterda matnli va ikkilik fayllar bilan
o‘zaro muloqot qilishga sharoit yaratib beruvchi fayllar uzatish protokoli
Foydalanuvchi kompyuterining so‘roviga asosan Web sahikursi namoyon
qiluvchi va boshqa zarur funktsiyalarni bajaruvchi maxsus dastur
o‘rnatilgan kompyuter
Bu serverning bo‘lagi, ya’ni biror bir mavzuga oid bo‘lim hisoblanadi

Masofaviy tarmoq kompyuteri(server)ga fayllarni yuklash jarayoni
Har xil operatsion tizimlarda ishlovchi turli xildagi hisoblash mashinalarini bir
tarmoqda birlashtiruvchi universal standart
17. <HTML> -
HTML – hujjatda asosiy matn va axborotni belgilaydi
Brouzerga xujjat HTML tilida yozilganligi to‘g`risida xabar beradi
HTML – hujjatdafonrangini aniqlab beradi
HTML – hujjatda matn rangini aniqlab beradi
18. < HEAD > -
HTML – hujjatda fon rangini aniqlab beradi
HTML – hujjatningkirishvabosh qisminibelgilaydi
19. <BODY>-
Brouzerga xujjat HTML tilida yozilganligi to‘g`risida xabar beradi c)
Asosiy matn va axborotni belgilaydi *
20. <ADRESS>
Bu Web-sahifa to‘g`risida ko‘proq to‘la-to‘kis axborot olish uchun kerak
bo‘ladigan elektron pochta adresiga ega
21. Gipermatn xujjat
saqlaydigan xujjat *
Asosiy matn va axborotni belgilaydi
Html – hujjatda matn rangini aniqlab beradi
22. <BODY>-tegida BGCOLOR parametri
saqlaydigan xujjat
23.< BODY>-tegida TEXTparametri
bu boshqa xujjatlarga o‘tish uchun aloqa bog`lovchi murojaatni o‘zida
saqlaydigan xujjat
24. Gipermurojaatni HTML – hujjatda
< IMG >tegi yordamida amalga oshirish mumkin
< TABLE >tegi yordamida amalga oshirish mumkin
<A>tegi yordamida amalga oshirish mumkin
<FRAMESET >tegi yordamida amalga oshirish mumkin
25. Grafik tasvirlar Web – sahifaga
<IMG>tegi yordamida qo‘yiladi
<TABLE>tegi yordamida qo‘yiladi
<FRAMESET>tegi yordamida qo‘yiladi
<A>tegi yordamida qo‘yiladi

RIVOJLANTIRISH VA MUVOFIQLASHTIRISH HUDUDIY
BOSHQARMASI
MUZRABOT TUMAN
KASB-HUNAR MAKTABI

Raqamli Multimedia Axborotlarni Nashr Qilish 2 Kurslar Kollej

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Raqamli Multimedia Axborotlarni Nashr Qilish 2 Kurslar Kollej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

KADRLARNI QAYTA TAYYORLASH VA ULARNI

MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI

O‘QITISH MATERIALLARI TO‘PLAMI

Raqamli multimedia axborotlarni nashr qilish

Maxsus fanlar kafedrasi

O‘qituvchi: Ibragimov Yodgor

Raqamli multimedia axborotlarni nashr qilish texnologiyasi o‘quv amaliyotidan

Tayyorlov yo`nalishi: 0610100 – Kompyuter ilmlari va

Kasb yoki mutaxassislik nomi: 30610101 - Raqamli axborotlarni qayta

Ushbu o‘qitish materiallari to‘plami Pedagogik innovatsiyalar, professional

Kafedra mudiri: __________________

O‘qituvchining FISH Ibragimov Yodgor

Pedagogik ish staji 3- yil

Ish joyi Muzrabot tuman

Telefon raqami +998-97-191-66-99

№ To‘plam tarkibi Shakli

1 Taqvim-mavzular rejasi Jadval

2 Fanning ta’lim texnologiyasi Nusxa (PDF)

3 Mavzular to‘plami Yozma+(CD Word)

4 Baholash vositalari Matn, jadval

RAQAMLI MULTIMEDIA AXBOROTLARNI NASHR

Umumiy ajratilgan vaqt (soat)

Maxsus fan o‘qituvchisi: Y.Ibragimov

№ Mavzuni nomi Jami tashkiliy Mustaqil bilim va va

7 ro‘yxatdan o‘tish 6 Amaliy 2

10 Youtube saytida 6 Amaliy 1 Amaliy

Raqamli audio Amaliy

21 rasmlar bilan 6 Amaliy 2

30 BEPUL xosting 6 Amaliy 1 Amaliy

Maxsus fan o‘qituvchisi: Ibragimov.Y

RAQAMLI MULTIMEDIA AXBOROTLARNI NASHR QILISH

Maxsus fan o‘qituvchisi: Ibragimov.Y

Vaqt: 240 daqiqa Ta’lim oluvchilar soni 30 ta

O‘quv mashg‘uloti shakli va turi Amaliy

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Kompyuterlashtirilgan ish o‘rni

Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyat natijalari;

qoidalari bilan tanishtirish; qoidalarini aytib beradilar;

O‘qitish metodlari Ko‘rsatma berish/ namoyish. Ko‘rsatish/

O‘qitish vositalari Slaydlar, proektor, kompyuter

O‘quv faoliyatini tashkil etish Guruhli,yakka tartibda

Qaytar aloqaning usul va Tezkor-so‘rov,o‘quv topshiriqlarni baholash

Ish Faoliyat mazmuni

Mashgulot yakuni: Baholari bilan

Sanitariya qoidalarining asosiy talablari kompyuterlar bilan ishlashda odamlar

foydalanuvchilari uchun tibbiy yordamProfessional foydalanuvchilar, ya'ni ish

Berilgan topshiriqlarni bajarish

1(ball) 3(ball) 1(ball) 5

Kasb kodi va nomi: 30610101- Raqamli axborotlarni qayta ishlash ustasi

Kompyuterda ishlashda xavfsizlik qoidalarini ayting.

O‘tilgan mavzu bo‘yicha konspekt to‘ldirish

Vaqt: 240 daqiqa Ta’lim oluvchilar soni 30 ta

O‘quv mashg‘uloti shakli va turi Amaliy

O‘quv mashg‘ulotining maqsadi Mediateka bilan ishlashda kompyuterning

Pedagogik vazifalar O‘quv faoliyat natijalari;

O‘qitish vositalari Matnlar, slaydlar, proektor.

O‘quv faoliyatini tashkil etish Jamoaviy, guruhli, juftlikda.

Mashgulot yakuni: Baholari bilan

Mavzu: Mediateka bilan ishlashda kompyuterning periferik

Kompyuter periferik qurilmalari haqida

Periferik qurilma (inglizcha: peripheral) — kompyuterga maʼlumot kiritish yoki

Berilgan topshiriqlarni bajarish

1(ball) 3(ball) 1(ball) 5