51

SPİRAL ÇARK MEKANİZMALARI

Yuvarlanma mekanizmalarından farklı olarak Spiral Çark Mekanizmalarında

aykırı eksenli mekanizmalar bahis konusudur. Kullanılan elemanlar yuvarlanma
elemanı değildir. Temas noktalarında büyüklüğü ve yönü birbirinden farklı çevresel
hızlar mevcuttur.(Şekil 26d) Bu durum profil doğrultusunda izafi kayma hızına ve
genelde bir vida hareketine sebep olur.

Şekil 26 Spiral Alın Dişli Çark Mekanizması

a) Önden Görünüş b) Üstten Görünüş c)Normal Kesit d) Hızlar

Spiral çark mekanizmalarının temelinde dönme eksenleri aykırı olan iki

Hiperboloid yüzey bulunur. Şekil27`de şematik olarak eş çalışan Hiperboloid yüzeyler
ve temas eden profil doğrultusunu gösteren (g) temas çizgisi görülmektedir. Pratikte
bu hiperboloid`in ortası silindirik spiral dişli çarklar olarak, dış bölgeler ise konik spiral
(Hipoid) dişli çarklar olarak ortaya çıkar.
 52

Şekil 27 Hiperboloid Çifti

Spiral dişli çark olarak normal helisel alın dişli çarklar kullanılır. Bu durumda
profil doğrultuları vida doğrultuları olacaktır ve noktasal temas mevcuttur.

Spiral konik dişli çark mekanizmaları genelde 90° 'lik açı ve profili spiral formda imal
edilirler. Misal olarak şekil28'de Klingelnberg dişli (AVAU) mekanizması gösterilmiştir.

Şekil 28 Spiral Konik Dişli Çark Mekanizması (AVAU)

a) (Spiral Yönünde) Pozitif Eksen Kaydırmalı b) Negatif Eksen Kaydırmalı

Avantajları : Millerin iki taraftan yataklanması mümkün olur. Bunun yanında

sessiz çalışma uygun yağ kullanıldığında iyi bir yağ filmi meydana gelmesi sayılabilir.

SPİRAL DİŞLİ ÇARK MEKANİZMALARI İÇİN GEOMETRİK ESASLAR

Helisel alın dişli çarkların spiral dişli çark mekanizması olarak kullanılmasında
en çok görülen δ açısının β 2 (tahrik edilen çarkın helis açısı)’den büyük olması
sebebiyle iki sağ veya iki sol helis dişli çarkın eşleşmesidir.

Şekil 26b'de görüldüğü gibi δ Helis açılarının toplamına eşittir.

δ = β1 + β 2 (1)

Şekil26'de iki sağ helis çark , dönüş yönlerine ( ω 1,ω 2 ) göre gösterilmiştir.
Normal kesitte (C-D) çarklar, aynı taksimata t n = m n π ve aynı kavrama açısına ψ n
sahiptirler.
 53

Helisel Dişli Çarklarda olduğu gibi,

ms1 = mn / cos β1 ve
ms 2 = mn / cos β2 (2)

m s1 m Z1
r1 = Z1 = n
2 2 cos β 1
m m Z2 (3)
r2 = s 2 Z 2 = 2
2 2 cos β 2

Z2 2r m s1 r2 cos β 2 (4)
i= = 2 =
Z 1 m s 2 2r1 r1 cos β 1

Profil doğrultularının temas noktası C, taksimat silindirleri arasındaki A-B teğet

düzleminde bulunur. Şekil 26d’de teğet düzlemindeki hız oranları görülmektedir.
1 profili nokta olarak C noktasının v 1 = r1ω 1 çevresel hızına sahiptir (I eksenine dik).
2 profili ise v 2 = r2 ω 2 (II eksenine dik) çevresel hızına sahiptir.

Normal bileşenleri v n eşit olmak mecburiyetindedir.

Hız üçgeninden :
v cos β
v n = v 1 cos β 1 = v 2 cos β 2 veya 1= 2 (5)
v cos β
2 1
(4) ifadesinden ayrıca,
n ω v /r r v r cos β 2
i= 1 = 1 = 1 1 = 2 1 = 2 .
n2 ω 2 v 2 / r2 r1 v 2 r1 cos β 1

Çevrim oranı sadece dişli çaplarına bağlı olmayıp helis açılarına da bağlıdır. Bu
yüzden herhangi iki çap değeri seçilip (Aynı zamanda ro1+ro2 = a uzunluğu) istenen bir
çevrim oranını sağlayan helis açıları tespit edebilir.

En çok rastlanan özel durum olan birbirini dik kesen dişli eksenlerinde

(δ=90°, β2=90°-β1)
r (4a)
i = 2 tan β 1
r1
mn ⎛ Z1 Z2 ⎞ (6)
a= ⎜⎜ + ⎟
2 ⎝ cos β1 cos β 2 ⎟⎠
benzer olarak bulunur.
2a 1 i (6a)
= +
Z 1 . m n cos β 1 sin β 1

Verilen i, a, Z1 ve mn değerlerine bağlı olarak, Lichtwitz tarafından verilen (6a)

denklemine göre, βo1 değerinin yaklaşık çözümü yapılabilir. Kesin çözümler için ise
dişli çark hesaplarına ait fonksiyon tabloları kullanılabilir.
 54

η verim incelendiğinde tahrik eden dişlinin helis açısı (β1)’ in (β2 )‘ den daha büyük
olması gerektiği ortaya çıkar.

Verim η‘ nın maksimum değeri β1 = (δ+ρ)/2’ye karşılık gelir. Bunun manası δ = 90° ve
ρ ≈6° için β1 = 48° olmasıdır.

Maksimum verim eğrisi, β1‘in 60°-70° ye kadar alınması ile elde edilir. Diyagramda
2a değeri i değerine bağlı olarak verilmiştir. tanβ = 3 ile belirlenen alt sınır
1 i
Z1. mm
değerinin altında kalan değerlerin hesabı mümkün değildir. (Şekil 29).

2a
Şekil 29 δ = 90° için Çevrim Oranı ve değerleri
Z1. mm

KUVVETLER VE VERİM

Şekil30 'da 2 numaralı tahrik edilen çarka gelen kuvvetler gösterilmiştir ; tahrik
eden çarka ( 1 numaralı ) gelen kuvvetler ise kesik çizgilerle gösterilmiştir.
 55

Şekil 30 Spiral Alın Dişli Çarklarda Kuvvetler

Bunların anlamları :
FN :Normal kesitte, kavrama doğrusu boyunca gelen kuvvet
FR : Dönme eksenine radyal olan kuvvet
Fn : FN kuvvetinin , FR kuvvetine dik bileşeni
W : Profil doğrultusunda etkiyen sürtünme kuvveti
R : Fn ve W 'nin bileşkesi

Ft1, Ft 2 : Çevresel kuvvetler ( dönme eksenine dik))

F ,F : Eksenel kuvvetler ( dönme ekseni yönünde)
A1 A2

Kuvvet üçgenlerinden

Fn = R cos ρ ; FR = Fn tan ψ n = R tan ψ n cos ρ

Ft1 = R cos(β 1 − ρ) ; FA1 = R sin(β 1 − ρ)
Ft2 = R cos(β 2 + ρ) ; FA2 = R sin(β 2 + ρ)

FR tan ψ n cos ρ ; FA1

= = tan(β 1 − ρ)
F t1 cos(β 1 − ρ) Ft1
(8a, b, c, d)
Ft 2 cos(β 2 + ρ) ; FA 2 sin(β 2 + ρ)
= =
Ft 1 cos(β 1 − ρ) Ft1 cos( β 1 − ρ)

°
δ = 90 o de Ft 2 = FA1 = Ft1 tan(β 1 − ρ) ve FA 2 = Ft1

Verim η tahrik edilen çarkın işinin Ft2 v 2 , tahrik eden çarkın işine Ft1v 1 , oranıdır. (8c)
ve (5) ifadesinden ve tanρ = μ kullanılarak
 56

Ft 2 v 2 cos(β 2 + ρ) cos β 1 1 − μ tan β 2 (9)

η= = =
Ft1 v 1 cos(β 1 − ρ) cos β 2 1 + μ tan β 1
Kendi kendine kilitlenmeme: η > 0
1 − μtgβ 2 ≥ 0
1
tgβ 2 ≤ = cot gρ
tgρ
tgβ 2 = tg( 90 − ρ)
β 2 ≤ 90 − ρ
δ = 90° ise
tan(β 1 − ρ) tan β 2 (9a)
η= =
tan β 1 tan(β 2 + ρ)
β 1 ≥ ρ;90 − β 2 ≥ ρ; β 2 ≤ ( 90 − ρ)
ρ = 6° , ( μ ≈ 0,1 ) için 9a ifadesinden aşağıdaki η değerleri elde edilir.

β1 10° 20° 30° 40° 45° 48° 50° 60° 70° 80°
β2 80° 70° 60° 50° 45° 42° 40° 30° 20° 10°
η [%] 39,7 68,5 77,1 80,4 81,0 81,1 81,0 79,5 74,6 61,5

Maksimum verim β 1 = 48 o 'dedir. β 1 = 30 ° , β 2 = 60 o ' de verim β 1 = 60° , β 2 = 30°

'den daha düşüktür. Bu sebeple (β1) değeri 48o 'den daha büyük veya eşit
alınmalıdır.

Boyutların Hesaplanması

Yüksek kayma hızlarının sebep olduğu adezyon aşınması boyutlandırmada önem

kazanır.

Genel olarak spiral dişlilerin hesabı C karakteristik sabiti kullanılarak gerçekleştirilir.

Ft1 = Cbt n = Cbm n π. (10)

Bu ifade b dişli genişliğidir. Bu değerin b ≈ 10 mn olarak alınması tavsiye edilir.

C değerleri aşağıdaki tablodan malzeme çifti ve kayma hızına bağlı olarak tespit
edilir.

MALZEME KAYMA HIZI C:kg/mm2

ÇİFTİ
1 2 3 4 5 6 8 10
Sert çelik / sert 0,60 0,50 0,40 0,35 0,30 0,25 0,20 0,17
çelik
Sert çelik / bronz 0,34 0,27 0,22 0,19 0,16 0,14 0,11 0,10
Çelik / bronz 0,25 0,20 0,16 0,14 0,12 0,10 0,08 -
D.D / D.D 0,18 0,15 0,12 0,08 - - - -
veya çelik
 57

Md1 2M d1 cos β 1
(10) ifadesine Ft1 = veya (3) ifadesine Ft1 = yerleştirilirse normal
r1 m n Z1
modül :
2M t1 cos β 1
mn = (10a)
3 b
π C em Z 1
mn
İlk boyutlandırma için b= 10 mn; β1 ≈ 50° olarak alınırsa :
Md1
mn ≈ 0,35 3 (10b)
Cem Z1
En küçük diş sayısı Z 1 ≥12 ve Cem önce seçilir daha sonra ise kontrol edilir.