You are on page 1of 569
ALGSEBEA € PELQDTHSHUE cE. Adee — €. Aalst PERMBAJTIJA 1 BASHKESITE, RELACIONET DHE PASQYRIMET 1 BASHKESITE — — — — — — — — --- ee 15 2, KORRESPONDENCA DHE RELACIONI — —~ — ————— 2% 21, Kuptime themelore mbi korrespondencat dhe relacionet — — — — 2% 22. Veprimet me korrespondenca dhe relacione — — — — — — — 22 2.3, Paragitia gjeometrike e relacioneve-— — ——————— ™ 24, Vetité e korrespondencave dhe té relacioneve binare— — — — — 29 3, KORRESPONDENCA FUNKSIONALE — — — — — — — — — 30 \ 34, Pérkufizimi 1 Korrespondencés funksionale, funksionit dhe pasayrimit 39 3.2, Kuptimi i veprimit algjebrik dhe algjebrés — — — — — — — 34 4, RELACIONI 1 EKUIVALENCES DHE RENDITJES SB PyESHSHME — 35 41, Relacioni i ekuivalencés — — — — ——-——-——-—-—-— % 42, Relacioni i renditjes — — — — — — —————-——~— 38 - 43, Kushtet e minimumit — — — — — — — — ---- 41 44, Numrat kardinalé dhe numrat rendo: as 45. Veprimet me numrat kardinalé dhe rendoré — — — — —— 47 5. Detyra pér korrespondencat dhe relacionet —— — — — — —-- 80 : “It GRUPET q 1. GRUPET DHE NENGRUPET — — — — — — — — — —— 53 11. Ligiet e kompozicionit — — —— —~——-—-—~——— 8 . 12. Bashkésité me lig) té brendshém kompozicioni — — — — — — 56 I Detyra pér ligiet e Kompozicionit — — — ————— — 66 : 13. Komplekset, Teorema e Lagranzhit — — — — — —---- «8 : 14. Grupet ciklike dhe néngrupet e tyre — — — — — — — — 9 i Detyre pér komplekset dhe grupet ciklike — — — — — — — 83 ! 18, Néngrupet e koninguara — — — — — — — — — ---. # L Detyra — — — —~ ~~ —- —-—-—-—-—— ---- f 2, NENGRUPET NORMALE DHE HOMOMORFIZMET— — — — —'— 90 : 24, Néngrupi normal dhe fektor-grupi — ~ — — — — — — — 90 ‘ 22. Homomorfizmi dhe izomorfizmi i grupeve — — — — — — — 101 4 ALGJEBRA E PERGJITHSHME 2.3, Automorfizmet e grupit, Grupi i automorfizmeve — — — — — poly 2.4. Faktor-grupet e grupeve té lira — — — — — — — — _ _ i 2.5. Detyra pér néngrupet normale dhe homomorfizmet — ~ — — — 12% 3.:GRUPET E ZGJIDHESHME DHE NILPOTENTE — — — — — — 129 3.1, Operatorét. Néngrupet karakteristike—~ — — — — — _ _ _ 129, 32. Serité e néngrupeve—~ — — — — — — — 131 38. Grupet e zgjidhshme dhe nilpotente— — — — — — — _. _ a9 \ 3.4, Detyra pér grupet e zgjidhshme dhe nilpotente — — — —- — — 145 4. ZBERTHIMI I GRUPEVE — — — — — ~~ —~_ _ _s_es gg 41. Prodhimet e drejtpérdrejta, pérkufizimi dhe vetité themelore —,— 148 42, Grupet plotésisht (reducibiley — — —~ — — — _ — 1 43. Zbérthimet e drejtpérdrejta — — — — — — _ _ — - _ asy Detyra r zbérthimin e grupeve —~ —~ — ~ — — —_ _ _ 161 5, p-GRUPET DHE TEOREMAT F S¥LOWIT — — — — — _ —— 162 51. E anasjellta e teoremés sé Larganzhit — — — — — _ _ _ gg 52, Klasat e dyfishta — ~~ — — — ~~ gy 5.8. Teoremat e Sylowit — — — — — — — _ —---~— 166 5.4. p-grupet dhe vetité e tyre té thjeshta — — — —- +--+ im 5.5. Detyra pér p-grupet dhe teoremat e Sylowit — — — — — — — 172 6 GRUPET ABELIANE — — — —~ —~— —— ~~ — _ _ _ ag 61. Kuptime themelore — ~ — — — — - — — _ _ _ _ i 62. Grupet ¢ lira abelaine — ~ — — —~— —__ ___ _ i 6.3. Grupet abeliane. me numér té fundém pérftuesish — — — — — 184 64, Detyra pér grupet abeliane — — — — — — — _ _ ugg UI UNAZAT 1, Unazat, Pérkufizimi dhe shembuj — — — — — — — — — ~— 190 1. Trupat dhe fushat — — — —~ — —~ — ~~ ~~ _ _ _~ ign 3. Detyra pér unazat dhe fushat — — — — ~———~_ — 4, Zhytja izomorfe e unazave — — — — — — — — — _ _ _ 206 5. Fusha e thyesave. Unaza e thyesave — — — — — — — — _ 210 8. Detyra pér 2hytjen izomorfe dhe unazat e thyesave— — — — — — 916 ‘7. Karakteristika e unazés — — — — — — —~ — ~~ —-—— — 218 8 Detyra pér karakteristiken e unazave — — — — — — — — — 219 9. Domenet integrale — — — ~~ — —— ——_ __ 220 9.1, Vetit8 arithmetike té domeneve integrale — — — — — — — 220 9.2. Unazat faktorlele — — — — —~ — ~~ —~ ( _ _ _ 222 9.3. Unazat e Euklidit — — ~ — —~ — — —~ — ~_ _ — 225 94, Detyra pér domenet integrale — — — — — — — _ —— 27 40. Idealet né unaza — — ~ ——~ —~— —~ ~~ _ _ _ _ ang 10.1, Pérkufizimi dhe paraqitja e idealeve — — — — — —-—— 22 10.2. Faktor unaza — — — — — Tce r rr rr ee 232, 10.3. Idealet dhe veprimet me ideale— — — — — ~ — ——— 234 10.4, Unazat e thjeshta — — — — ~~ ——~ ~~ ~~ _ 243 10.5. Idealet e thjeshta dhe maksimale — — — — — — — — — m5 10.6.* Radikalet e idealeve — — — — — —-- ror 107, Detyra pér idealet — — — — — — — — --— - BI i i PERMBASTIA 5 IV MODULET DHE IDEALET Lt Modulet — — — ————~———~-~-—~——~—-— 11 Pérleufizimt dhe kuptimet themelore t® lidhur me modulet — — — 261 1.2. Sistem i pérftuesve dhe baza e modulit — — — —~ — — — 265 13.* Teoremat klasike mbi izomorfizmet. Vargjet e nénmodulave — — 268 1.4* Prodhimi dhe shuma e drejtpérdrejté e moduleve dhe unazave — 273 15.* Prodhimi tenzorial i modulave dhe unazave — — — — — — 218 1.6." Detyra pér modulet — — ~ — — — — — —-—— — 283 2¢ Radikali i unas — —— — —~ ———————— 20 21° Pérkufizimi i radikalit — — — — ——————— 290 2.2" Radikali i Jacobsonit — — — — — — — — — — = — 3% 2.3." Detyra pér radikalet — — — — — — — — —— — 298 3% Unazat e Artinit dhe Neotherit — — — — — —----~--— - 32 3.1." Unazat e Artinitt — — — — — — — — ----- 3.2 Unazat e Noetherit —~ — — ———~———~—— 303 33." Zbérthimi primar — — — — — —~ —~ — ————— 306 34. Detyra pér unazat artiniane dhe neotheriane dhe zbérthimi primar 311 4. Unazat e Dedekindit — — — — — —~ — — — —---—-— 1 5. Detyra pér unazat e Dedekindit — - — — — -— — — — — 322 \ , V. STRUKTURAT (RRJETAT) 1. 'Strukturat (rjetat). Kuptimet themelore de shembuj — — — — — 323 2 Strukturat e plota — — — — —— 29 4, Strukturat ¢ Dedekin¢ —- ~ — 332 4, Strukturat distributive — — — —— 37 5. Strukturat e Bulls — — — — — — — 8H 6 Detyra pér strukturat — — — —— 3s ‘VI, ALGJEBRAT UNIVERSALE. GRUPIT ME MULTIOPERATORE 1. Algiebrat universale — — — — — — — —~— — — — — a2 11. Kuptimi i veprimit n-a dhe algjebrés universale — — — — — 352 12, Homomortizmi dhe kongruencat né algjebrat universale ~ — — 356 1.3." Varietet e algiebrave universale — — — — — —-- = — 356 14* Algiebrat e lira — — — — — — — — —--— 154 Prodhimi direkt (1 drejipérdrejté) 3 algiebrave universale — —'— 365 1.6, Detyra pér algjebrat universale — — — —. — — — — 369 Grupet me multioperatoré — — — — — — — — — — — ~. amt 2.1. Grupet me multioperatoré. Kuptimet themelore — — — — — 375 2.2." Gatiunazat dhe gatiunazat me mullioperatoré — — - — — — 379 23. Detyra pér grupet me multioperatoré — — — -._ ~ — — — 381 3. Modelet dhe sistemet algjebrike— — — — —— — — — — — 382 VII FUSHAT. ZGJERIMI 1 FUSHES, TEORIA GALOIS 11. Keneepte hye — — = ---—— a 7.2. Polinomet dhe funksionet racionale mbi nj 5 = = BBA 7.8. Zgicrimi i fushés. Zgjerimet e thjeshta dhe algjebrike — — — — — 392 74, /Paktorizimi i polinomit, Fusha e 2bérthimit — — — — — -- — — 399 6 ALGJEBRA E PERGUITHSHME 7.8. Fushat algjebrikisht té mbyllura dhe fushat separabile— — — — — 7.8. Automobilizmet € fushés. Zgjerimet normale — — — — — — — 7.1. Teorema themelore e teorisé Galois — — — — — ~~ — ~ — 7.8, Fushat e funéme — — — — — — — — —~ ~~ — — — 19, Zgijerimet ciklotomike — — — — — — —— —~ — — -- ‘TAO. Zgierimet ciklike — — — — —~ — ——~— ~~ --- 7AL. Zgjidhshméria me anén e radikaleve — — — — — — — -- Detyra—~ —- —- — — ~ —- —-—~ ~~~ ~~~ -- VIN, GRUPET DHE UNAZAT ME OPERATORE 1, Grupet dhe unazat me operator’ — — — — — — — — — - 2% Detyra pér grupet dhe unazat me perator’— — — — — — — — 3, Algiebrat Hneare — — — — — — — —— ~~~ — ~ 3.1. Pérkufizimt dhe kuptimet themelore pér Sigiebrat Lineare — — — 32. Shembuj algjebrash lineare — — — — ~ — — — — — 38, Paragitje (reprezentacioni) i algjebrave lineare me njésh — — — 34, Detyra pér algjebrat Hneare — — — — — — — — — — 4.* Prodhimi tenzorial i algjebrave lineare — — — — — — — — — 5% Algiebrat joasociative — — — — — — — — — — — — _ 51, Disa vérejtje té pérgjithshme pér algjebrat joasociative — — — 5*.2 Algjebrat alternative — — — — — — — — — — -— Diferencimi n& algjebra — — — — — — — — — — — Detyra pér algiebrat joasociative — — — — — — — — — IX, TEORIA E PARAQITJES 1, Kuptime themelore — — — — — — — — —~ — — — ~ — 2, Shembuj paragitish — — — — — ~ — — —~ — — — - 9, Paragitja reducibile dhe joreducibile, Paraaitjet ckuivalente — — — — 4, Teoria e karaktereve — — — — — — — — — — — a 5. Detyra pir paragitjet dhe karakteret ~ — — — — — — --- X. GRUPET DHE UNAZAT E RENDITURA DHE TOPOLOGJIKE, UNAZAT E NORMUARA 1. Grupet dhe unazat e renditura~ — — — — ---- Hee LL. Grupet e renditura — — — — — — — — ~~ ~~ _ Unazat e renditua — — — ~ ~ — — — — ~~ ~~ Grupe dhe unazat arkimediane — — — — — — — — — — 2. Normimi i unazave— — — — — — — — — — — --- 8, Detyra pér grupet dhe unazat e renditura dhe unazat ¢ normuara— — — 4. Grupet dhe unarat topologjike — — — — — — — — — a 4.1, Hapésirat topologjike — — — — — — — — — —-- 42. Baza e hapésirés topologjike — — — — — — a 43, Disa kuptime té tjera topologiike — — — — — — — — — 44, Pasqyrimet e hapésirés topologiike — — — + — — — — = 4.5, Disa tipe speciale té haptsirave topologjike — — — — — — — 4.8. Grupet topologjike — — — — — — — — — — — — = 46.1. Kuptimi i grupit topologjik — — — — — — — — — 462, Néngrupet dhe néngrupet normale. Faktor-grupi — — — — 4.63. lzomorfizmi dhe homomorfizmi — — — — — — — — 404 408 44 421 424 425 426 431 433 439 442 443 4a7 450 453 457 460 460 464 469 473 ant 494 490 495 498 499 501 505 508 Ba bis alt 519 521 523 524 327 527 530 4.7, Unazat_topologiike 47.1. Pérkufizimi i unazés topologiike — — 4.7.2, Lidhja e topologjisé dhe e normés unaza dhe trupa— — — 4.8, Detyra pér hapésiret topologiike dhe grupet e unazat topologiike — — XL KATEGORIT# DHE FUNKTORET 1. Kategorité — — — 1.1. Kuptime themelore pér kategorité dhe shembuj — — — — — — 12. Klasat speciale t8 morfizmeve — -— — — 1, |. Prodhimet dhe koprodhimet (e objektive) — 2. Funktorét, Pérkufizimi dhe shembuj funktorésh 3. Morfizmet dhe objektet zero, Bérthama dhe kobérthama e morfizmeve — 4. Detyra pér kategorité Literatura — — — — Pérmbajtja sipas alfabetit 540 540 544 348 550 553, 556 565 561 -\ PARATHENIE Ky tekst éshté si rezultat i ligjératave té mbajtura né mé shumé se dhjeté vite shkollore, né kuadér té léndés, Algjebra e pérgjithshme, né vitin e treté t8 studimeve né FSHMN né Prishtin u jane pérfshiré piesérisht edhe ligjératat e mbajtura nga autorét né kursin e pérgfith- shém té algjebrés né studimet posdiplomike, né vitin shkollor 1977/78, né seksionin e matematikés. Késhtu, pérmbajtja e tanishme e tekstit nuk pérputhet me programin e Algjebrés sé pérgjithshme pér ‘studentét e vitit t8 treté, me fond orésh 242, né dy semestra. Megjithaté lénda e nevojshme mund té zgjedhet lehté, né bazé t8 udhézimeve gé do té fipen dhe duke krahasuar programin pérkatés, _ Libri mund t’u shérbejé edhe té gjithé t8 interesuarve pér studime Pasuniversitare, pér té fituar njé kulturé té nevojshme nga lénda e al- gjebrés, si bazé pér studime té lémenjve té tjera, Pjesét gé mund 18 shérbéjné pér kété qéllim jané shénuar me * , mbi numrin gé tregon para- grafin apo nén paragrafin apo kapitullin, Nga kéto shénime shihet péraférsisht lénda né tekst, e cila i pér- ket Algjebrés sé pérgjithshme. Edhe pérmbajtja, pérmbajtja sipas abe — sé e regjtstri i simboleve, do t’u ndihmojé lexuesve gé té gjejné mé Tehté léndén e duhur. Té vérejmé vecanérisht se katrori i nairé pas cdo vértetimi (MD), ka kuptimin ,,Teorema, lema, pohimi,..., éshté vér- tetuar. Shpjegime mé té hollésishme sipas kapitujve dhe paragrafeve do te japim mé poshté. Né vazhdim po japim njé pasqyré té shkurtér té zhvillimit té disa lémenjve té algjebrés, né giysmén e paré té shekullit XX, duke pasé parasysh mé shumé léndén e pérfshiré né kété tekst. Gjaté historisé, e edhe né shekullin e kaluar, algjebra éshté kon- sideruar si shkencé mbi zgjidhjen e ekuacioneve dhe té sistemeve Té ekuacioneve si dhe mbi zbulimin e sistemeve té reja algjebrike, si té kuaternioneve dhe numrave hiperkompleks. Né 20 vitet e para té she- kullit toné mbretéronte botékuptimi se algjebra éshté shkencé mbi veti- té ¢ pérgjithshme té bashkésive, né 8 cilat éshté pérkufizuar ndonjé veprim apo sistem veprimesh, pa marré parasysh natyrén e elementeve té tyre. Deri né vitet ¢ 40-ta té kétij shekulli, algjebra studion vetém struktura speciale, sig jané grupet, wnazat dhe rrjetat (strukturat), Vlen té pérmendet se teoria e grupeve lind né lidhje me Teoriné e Galuait dhe né shekullin XX si teori e grupeve té fundme té permutacioneve. 10 PARATHENIB Zhwillimin e algjebrés e ndihinon kuptimi i izomorfizmit dhe ho- momorfizmit, gé bén té mundshém shikimin e bashkésive'abstrakte dhe té veprimeve me to. Né kété ményré nga teoria grupeve té fundme kalohet né grupet e pafundme, né teoring e fushave dhe t8 unazave ko- mutative e asociative. Té gjitha kéto i paraprijné algjebrés sé pérgiithshme. Gjaté késaj Kohe, rol té réndésishém ka luajtur libri i Van der Vardenit né vitet 1930 dhe 1931, me ‘titull ,,Algjebra moderne (bashkékohore)”, i. cili arrin té ribotohet disa heré. Késhtu, algjebra béhet shkencé teorike mbi bashkésité dhe veprimet né to. Né vitet 1950—1970, pérvetésohet ideja e A. G. Kuroshit q@ kjo pjesé e algjebrés t8 quhet Algjebra e pérgjith- shme. Ky orientim i ri i algjebrés mundéson qé ajo té depértojé né shumé shkenca té tjera matematike, si né topologji, qé nga né vitet e 30-ta lind Topologjia algjebrike, né analizé funksionale, né gjeometri algjebrike, né gjeometriné projektive etj. Mande} stimulohet zhvillimi i degéve té reja té algjebrés sic jané algjebrat universale dhe teoria e modeleve, teori ndérmjet algjebrave universale dhe logjikés matema- tikore. Punimet e para té pérgjithshme né kété drejtim jané ato té G. Birkhofit dhe A. Tarskit, né vitin 1935. Zhvillimi i logjikés matematikore mundéson zbatimin e aparatit t@ saj — gjuhés sé predikateve edhe né teori t& grupeve dhe né lémenj té tjeré. Pér kété vlen té pérmendet A. I. Malcev, gé né vitin 1936, Aparati formal i gjuhés sé predikateve pérdoret edhe sot né lémenj té tjeré té algjebrés. Zhwvillimi i Algjebrés sé pérgjithshme éshté mjaft i shpejté; lindin lémenjé t8 ndryshém, gé e kané zanafillén gé né fillim té kétij shekulli. Késhtu né vitin e 40-ta zhvillohet teoria e unazave joasociative dhe algjebrave joasociative me dimensione té pafundme, teoria e gjysmégru- peve, e strukturave té renditura etj, Né vitet e 50-ta zhvillohet hovshim teoria e kuazi-grupeve dhe kategorive. Vecanérisht zhvillimi sistematik i algjebrave universale mundéson vénien e lidhjeve ndérmjet struktu- rave t& ndryshme algjebrike dhe ndértimin e algjebrave universale si degé né veie e algjebrés. Por, paraqitja e algjebrave universale nuk avogélon réndésiné e strukturave té vecanta dhe nuk e pengon zhvi min e tyre. Po ashtu paragitja e sistemeve algjebrike si pérgjithésim i algjebrave universale dhe modeleve, nuk e zhduk teoriné e Algjebrave universale. Kétu duhet pérmbendur librin e A. G. Kuroshit, ,,Leksione #8 algjebrés té pérgjithshme”, né vitni 1962, i cili ma voné pérkthehet shumé gjuhé botérore. Nga i njéjti autor né vitin 1974 del edhe libri,, Al- giebra e pérgiithshme” (pas vdekjes), si rezultat i ligjératave t8 mbaj- tura né vitin shkolloré 1969/70, né Katedrén e algjebrés sé larté né Universitetin e Moskés. Edhe kétu ka drejtime té reja té zhvillimit té al- giebrés sé pérgjithshém, si vazhdim i librit té paré. Ndérmjet teorisé sé abgjebrave universale dhe pjesés Klasike té algjebrés s& pérgjithshme mbesin edhe shumé lémenj pér t'u pérpunuar, prandaj lindin teori té reja. Késhtu, teoria e grupeve zhvillohet né Grejtim té grupeve té pafundme dhe té fundme. Nga teoria e unazave asociative zhvillohet teoria strukturale — teoria strukturale, mandej unazat (algjebrat) joasociative dhe teoria strukturale né to etj. Natyrisht PARATHENIE uu odo teori ¢ tiilé e arsyeton vetén, si teori e pavarur dhe né zbatimin e saj né lémenj té tjeré matematiké, fiziké et}. Té themi tani pak fjalé pér léndén e pérfehiré sipas kaptinave 1é tekstit. Teksti fillon me kapitullin, Bashkésité, relacionet dhe pasqyrimet Edhe pse kjo pjesé nuk pérfshinet me programin e Algjebrés sé pér- gfithshme, mendojmé sé Eshté e nevojshme gé kéto kuptime té pérdoren mé vont, meqgé pikérisht kéto e formojné bazén e algjebrés bashké- kohore, M& shumé kujdes hté kushtuar kuptimit té korrespondencés, pasqyrimit dhe veprimeve n-are (ligjet e brendshme dhe té jashtme té kompozicionit), e té cilat mé voné né teoriné e grupeve, unazave dhe algjebrave té tjere shihen konkretisht. Po ashtu relacionet e ekuivalen- cés dhe renditjes sé pjeséshme pérdoren né pjesén mé té madhe té Lindés sé pérfshiré né tekst, sipas programit. . Né kapitullin e dyt® pérpunohet teoria e grupeve né njé masé mé ié madhe se sa qé e parasheh programi, né ményré té vecanté pikat 2.4, piestrisht 3.2, pjesérisht 3.3, pika 4.2, 4.3, pjesérisht 5.4, jan8 pérfshiré né tekst, né ményré qé ky kapitull té jepé sast té mjaftueshme faktesh, ner njé kurs elementar nga teoria e grupeve e gé do té ishte e mjaftue- shém pér té lexuar tekste té veganta té teorisé grupeve, TH. Unazat Teoria e unazave asociative, bashké me teoriné e grupeve, bin njé lémi té Algjebrés sé pérgjithshme me mjaft pérmbajtje. Fillimet e saj duken né vitet e 20-ta té kétij shekulli, sé pari si rezultat i studimeve té E. Noetherit e Artinit dhe té nxénésve té tyre. Ky ishte si vazhdim i teorisé sé algjebrave me dimensione té fundme (numrave hiperkom- plekse). N& kété teori rol té réndésishém luajné kushtet e ndérprerjes s# vargjeve rritése e zbritése té idealeve. Késhtu, lind libri ,,Teoria e unazave” e N. Jacobsonit, mé 1943 e mé vond, nga i njejti autor, ,,Struk- tura e unazave”, mé 1956. Kétu, sipas ides sé teorisé sé grupeve, vazh- dohet studimi i unazave, pa kushtet e ndérprerjes sé vargjeve té idea~ leve. Né librin e pérmendur, sé pari né ményré sistematike jepen unazat siysmé té thjeshta e radikale (jepen disa radikale). Mé 1953 né puni- min e Kuroshit, ,,Radikalet ¢ unazave dhe algjebrave” jipen bazat € teorisi pérgjithshme té radikaleve, né t& cilén gjejné vend edhe radikalet e njohura deri atéheré né algjebrat asociative dhe fillon teoria ¢ radikaleve né algjebrat joasociative dhe jipen mundasité ¢ zhvillimit té teorisé strukturale. Né kété tekst jané dhéné kuptimet themelore (Iasike) pér unazat asociative dhe jfushat e trupat, duke shfrytézuar literaturén standarde botérore. Dig mé shumé se¢ parashihet me programin e Algjebrés pér vitin € tret® t8 studimeve t# matematikés, jané pérpunuar veprimet me idealet, sidomos radikalet e idealeve. 12 PARATHENIE IV. Modulet dhe idealet Edhe kétu jané pérfshiré kuptimet themelore mbi modulet. Né to jané vértetuar teoremat Klasike pér izomorfizmet, té cilat, mandej, barten ‘né unaza. Jané dhéné kuptimet e shumave dhé té prodhimeve t8 drejt- pérdrejta té unazave dhe té modulave. E mandej njé konstruksion mé pak i zakonshém prodhimi tenzorial. Né pikén 2 jipen kuptimet theme- lore (pérkufizimi) pér teoriné e pérgjithshme té radikaleve dhe vecand- risht pérpunohet radikali i Jakobsonit né unazat asociative. Né p. 3, jepen unazat e Artinit dhe Noetherit. Mé hollésisht wnazat e E. Noetherit dhe fillet e teorisé aditive té idealeve, né rastin komutativ. B mandej edhe unazat e Dedekindit. V. Struktura (rrjetat) Kétu pérjshihet lénda standarde e teorisé sé strukturave, duke pér- fshiré ato té plota, modulare, distributive dhe algjebrat e unazat e Bulit, Disa teorema mbi paragitjen (zbérthimin) e strukturave né shumé té néndrejtpérdrejté (té atyre distributive) jané léné gé té shtjellohen né Kaptinén VI. . Né kaptinen VI pérkufizohet kuptimi i veprimit n-aré dhe sistemit té veprimeve té gjatésive té ndryshme (qé nga simbolika) ndryshon nga kapitulli I, dhe i algjebrés universale. Si ményré mé e miré pér karak- terizimin e klasave té ndryshme té algjebrave universale éshté kuptimt i varietesé (ose klasés primitive) té algjebrave (Q,V) ku &shté bash- késia @ té gjitha veprimeve, kurse V bashkésia e identitevete gé plo- tésojné algjebrat e asaj klase. Jipet edhe kuptimi i algjebrés sé liré, sa pér té treguar se si mund té formohen algjebrat universale. Transmetohet kuptimi i prodhimit té drejtpérdrejté nga unazat e modulet né algjebra universale, bashké me teoremén e Birkhofit mbi zbérthimin e cdo al- giebre né prodhim té néndrejtpérdrejté, nga e njéjta variete. Si zhvillim i vecanté i algjebrave universale, kur ruhet kuptimi i dérthamés sé homomorfizmit Eshté kuptimi i grupeve me multioperatoré. Kétu jipet pérgjithésimi i disa kuptimeve nga teoria e grupeve dhe una- zave né grupet. Gatiunazat, gatiunazat me multioperatoré dhe mode- let e sistemet algjebrike vetém jané pérkufizuar, po ashtu si drejtime té vecanta té zhvillimit té teorisd sé algjebrave universale. Kaptina VII pérfshin elementet ¢ teorisé sé fushés. Né fillim jepen disa njohuri pér polinomet dhe funksionet racionale me té cilat lexuesi éshté i njohur nga kursi i Algjebrés I. Jepen po ashtu kuptimet theme- lore pér zgjerimin e fushés (zgjerimet e fundme dhe algjebrike, zgjeri- met normale etj.). Po ashtu, né masé té caktuar éshté shtruar teoria Galois, e cila e jep lidhmériné ndérmjet zgjidhshmérisé sé grupeve dhe zgfidhshmérisé sé ekuacioneve me anén e radikaleve. Né kaptiné disa teorema jané dhéné pa vértetim pér arsye se ato nuk i takojné programit té Kursit té algjebrés sé pérgjithshme, e té cilat i kemi pérdorur pér vér- tetimin e disa Jakteve té réndésishme té késaj teorie. Né fund si zbatim i teorisé Galois jepet zgjidhshméria e ekuacioneve me radikale. PARATEENIE 13 ‘VIII. Grupet dhe unazat me operatoré Ideté e para té veprimit té bashkésisé né grup apo né ndonjé strukture tjetér, té cilat mé voné zhvillohen né drejtime té vecanta né teori té grupeve, sillen né grupet me operatoré. Kéto ide mandej pér- hapen né unazat me operatoré e algjebra lineare. Té tilla jané modulet mbi unaza, e si rast i vecanté, hapésirat lineare mbi fusha. Algjebra e Kuaternioneve dhe algjebra e Kelit paragesin shembuj konkreté algje- brash jokomutative, pérkatéshit joasociative. Sa pér krahasim jepen disa veti #8 algjebrave joasociative, duke i marré disa shembuj konkreté té pérgjithésimit té kuptimeve té zakonshme nga teoria algjebrave (una- 2ave) né rastin asociativ. Jipet pa vértetim Teorema e Frobeniusit idhur me numrin e algjebrave lineare me dimension té fundém (2, 4, 8), mbi fushén e numrave realé, Edhe si kuptim né vete éshté i réndésishém diferencimi i unazés ose algjebrés, prandaj diferencimit i éshté kushtuar njé paragraf. Né fund, kapitulli X shkurtimisht paraqet strukturat e renditura dhe topologjike, sa pér té paré ndérthurjen e relacionit té renditjes dhe kuptimit té vazhdueshmérisé né struktura algjebrike dhe anasjelltas. Kétu shihet kuptimi i normés dhe pseudonormés n&é unaza dhe algjebra lineare. Me té mandej shihet numri i algjebrave me dimensione té fund- me mbi fushén e numrave realé (komutative, asociativé, joasociativé), (teorema e Artinit). Si_zhvillim i natyrshém i algjebrés dhe topologjisé, éshté teoria e hategorive, si klasa bashkésishé dhe klasa pasqyrimesh (morfizmesh). Kétyre iu éshté kushtuar shkurtimisht kapitulli XI. Cdo paragraf (apo pik’), pérvec dy tri rasteve, mbaron me pér- mbledhje detyrash, zhvillimi i té cilave do té ndikmojé pérpunimin e lindes sé pérfshiré. Nga ana tjetér, né trajté detyrash jané dhéné edhe shumé pohime e teorema, té cilat e plotésojné léndén mé tej, Par disa detyra jané dhéné edhe udhézime zgjidhjeje e mé rrallé edhe agjidhja. Ndonése kapitujt jané radhitur né ményré i té plotésohet me pasardhésiné dhe secili mbéshtetet né paraardhésin, né shumé raste, me njé parapergatitje té vogél, paragrafet apo kapitujt mund té lexohen povarésisht, Késhtu, kapitulli IT mbéshtetet né teoriné e grupeve (né kap. I), for vetén aq sa té dihet pérkufizimi i grupit, néngrupit normal dhe disa kuptime té pakta. Me shumé jané té lidhur kapitujt IV dhe III. Kapitulli V varet vetém nga disa kuptime té kap. I. Pér kapitulin VI kuptimet e méparshme shérbejné vetém si shembuj. Pér kapitullin VII duhet vetém kuptimi i fushés, automorfizmit dhe kuptimi i hapésirés lineare, kuptime kéto qé merrén edhe nga kurset e méparshme té algjebrés. Gjithashtu Kapitujt VII, X dhe XI jané té pavarur nga té tjerét. Kapitulli IX éshté i pavarur, por shérben pér studimin e métejmé té grupeve. Né fund autorét u jané mirénjohes dhe né kété rast iu shprehin falenderime té singerta recensentéve, Dr. Ejup Hamitit dhe Dr. Halil Turkut pér leximin me kujdes té doréshkrimit dhe vérejtjet e sugierimet e dhéna. Vecanérisht e falenderojné Doc. Aleko Minga, nga Katedra e id PaRatuini® matematikés né Tirané pér leximin e doréshkrimit né fazén pérgatitore. Po ashtu e falendejoné Dr. Qamil Haxhibeqtrin, pér leaimin, vérejtiet dhe plotésimet, n8. p. Grupet dhe unazat topologjike. Né fund i falen- derojmé dégjuesit ¢ ligjératave né studimet postdiplomike pér vérejtiet, posagérisht Mr. Dodé Dakén dhe Astrit Bardhin, Falenders/mé BVI-né pér Arsim dhe Entin e Teksteve dhe té Mje- teve mésimore té KSAK, pér finansimin dhe pérgatitjen e doréshkrimit pér botim. Njé tekst i kétitlé, mjaft voluminoz dhe teknikisht jo i lehté pér t’u pérgatitur, sigurisht nuk do té jeté pa léshime. Pér kété kérkojmé falje dhe ndihmé me vérejtjet e emuara nga lexuesit. Prishtiné, shkurt 1982, Autorét I, BASHKESITE, RELACIONET DHE PASQYRIMET 1, BASHKESITE Koncepti i bashkésisé éhté njéri nga konceptet themelore té ma- tematikés, markje mund té themi mé themelori. Ky koncept né zhwillimin teoriké pésoi mdiryshime té konsiderueshme. Né fillim, né tohé é ashtuquajturés ,,teori naive” it bashkésive, u shfrytézua ik tiy i bashikésisé d.m.th. fjela ,bashikésia” e pati até domethénie té pa- pércalviuar silkur edhe né té folurit ¢ pérditshém. Zakonisht fjala ,ba- shkési” sqarohet né shembujt konkreté, e pastaj jepén nregullat e pér- donimit té saj né pérfundimet matematike me njé saivtési 18 caletuar, Qé té mund ti shpjegojmé fillet e sigjebrés sé péngjithshme ne do t8 ké- nagemi me njé domethénie 18 tille t& konceptit té bashkésisé, Késhtu, duke shgyniuar objekte apo koncepte té njé natyre té cfarédoshme, qé kané té pénbashkét njé weti cfarédo né té mendurit ton formojimé njé koncept 8 ri qé e quajmé batshkési. Pra, mund té flasim pér simbolet ¢ njé rrjeshti, bashkésiné e numrave natyralé, ba- shkésiné ¢ njeréave qé jané studenté té universitetit né momentin e dhéné et. . Objedstat, +8 cilat e formojné bashkésiné j quajmé elemente té asaj astie, éslité i shénojmé me germa té médha #é dallfabetit, kurse elementet ¢ tyre me germa. té vogla, Bashkésia dhe elomentet, 48 cilat e formojné até gjenden né lidh- mixi dhe faktin. se elementi a ti talon bashkésisé A e shénojmé a@A dhe ¢ lexoiimé ,,a éshté element i bashkésisé A”. Shénimin ac: A do tia lexojimé y@ nuk éshté elementi i bashkésisé A”, Hlemenitet e njé fashkésie mdpnijgheré mund 4é jené bashkési né vali, psh, grupet e studentéve mund ti manrim si clement té té gjitha grupeve té studentiive té universistit edhe pse secili grup ishte bashkési © pérbéré mga studentaét. Fokiin se bashkésia A pérbéhet nga elementet a, b, c,... e shé- nojmé A={a,b,¢,...}. q@) Né qofté se A pérbéhet nga elementet a, a,,...,a, shénojmé A={dy dy... dn}. ay Duhet ti dallojmé shénimet: a dhe {a}: 16 ALGJEBRA E PERGIITHSHME I pari tregon se éshté dhéné elementi a, kurse i dyti éhté dhéné bashkésia e pérbéré nga ebementi i vetém a. Ngjjashém dallojmé elementin a, bashikésiné {a}, e ef nga elementi i wet&m a dhe bashkésin’ {{a}} element i vetém i éshité bashkésia {a}. Pos ‘berhikésive té cilat kané ¢lemente, shqyntohet bashkésia, e cila nuk pérmban asnjé element, té ashtuquajturé bashkési e zbrazét dhe shénohet me simbolin @. Vérejmé se bashkésia {@} e ka elementin e vet @ dhe nuk éshté bashkési e zbrazét. Né shumé raste bashkésia jepet duke e theksuar vetiné ¢ pérbash- két 18 objeldteve nga ¢ cila pérbéhet ajo bashikési. Le 48 jeté P njé veti e cbjektave, té cilat e formojné bashkésing A dhe formilla P(2) lle té shénojé se objekti a e ka vetiné P, Atéheré bashkésing A e japim né trajtén A={x|P(x)}. (2) Lexojmé: ,,bashikésia e t8 gjithé elementeve 2 té tillé qé P(x)”. Pér shembull, {z|r>5, x numér natyral} arbéhet cllés @shté bashkésia e +8 gfithé numrave natyralé mé té médhenj se Ts dy ményrat e mésipérme t8 dhénies s bashkésive jan tyrshme, Dy bashkési i quajmé té barabarta n& qofté se ato pérbéhen nga t8 njejtat elemente, dmith. né qofté se secili objelet, i cili ashté element i njérés bashkési, ashté element i bashkésisé tjetér. Nga ky pékufizim rrjedh: 8 té jepet plolsisht bashkésia, mjaiton Ui numérojmé té gjitha elementet ¢ saj. Eshté e qanté se gjitha bashkésité boshe jané 18 barabarta. Pérkufizim. 1.1. Le té jené A dhe B dy bashkési. Bashkésia A quhet nénbashkési ose pjesé ¢ bashkésisé B né qofté se nga aeA rrjedh aeB. Shénojmé ACB dhe lexojmé ,,A éshté némbashkési e B” ose BDA, lexojmé ,,B ht mbibashkési e A”, Pjesa joboshe A e bashkésisé B, e cila nuk éshté ¢ barabanté me bashkésiné B quhet néabashkési e vérteté e B. Né gofité se A muk ésht8 nénbashkési e bashkésisé B, shénojimé AB ose BDA, Shembull 1.1. Shénojmé me WN, Z, Q, R, C, péarkatésisht bashké- sing e¢ numrave natyralé, t8 ploté, racibnalé, realé dhe kompleks, Hshté e garte se NcZc@crRcee Nga pérkufizimi 1.1. marrim menjéheré kéto relacione: (1) ACA dhe cA. (2) Né qofté se ACB dhe BCC atéheré ACC. (3) Né qoité se ACB dhe BCA atéheré B. Duhet 8 wérejmé se bashkeisia boshe ¢ shi Enbashikési ¢ edo be- shicésie, 1, BASHKESITS, RELACIONET DEE PASQYRIMET WW ._-Pérkufizim 1.2. Bashkésia e. t8* gjitha nénbashkésive'té njé ba- shkésie A quhet bashkési e pjesévet) ose bashkési patritive e. bashkésisé A dhe shénohet Me? (A). Eshté e qarté se P (A) pémban nénbashkésité tuiviale A dhe @. Shembull 1.2, Né qofté se A={1, 2,3}. Atéhers ? (A={O, {1}, {2h {3}. {1,2}, (1,3), (2,3), A} Pérkufizim 1:3, Le t8 jené A dhe B dy bashkési, Shénojme: : . ANB={2|weA dhe 2eB} AUB={zirEA ose rEB} © ANB dhe AUB i quajmé pérkatasisht prenje dhe bashltim 18 bashkésive A dhe B, . Shembull 1.3. Le 18 jeté A={a|relN chez cift} dhe B={z|eeN dhe x &shté tek}. Atgheré ANB=@ dhe AUB='N Prenjen dhe bashkimin e bashkésive A dhe B e ‘paraqesim edhe gieometrikisht: ANB ree AUB I vértetojmé Iehté, kéto barazime pér bashkimin dhe prerjen e bashkésive A dhe B. : (2) AM(BNC)=(ANB)NCY 4. AUBUG= AUB Uct ‘Bail asoclativ, (3) AN(BUC)=(ANB)U(ANG at sietrs bmi AUBNOZ LAUR MAUS. Sigh distributiv, Prenjen dhe bashkimin e bashkésive-e pércaktojmé. edhe pér njé familje bashkésish, 1) E quajmé edhe bashkési potence ose Balean e bashktsist A. 2 Algjebra e pérgjithshme 18 ALGJEBRA E PERGJITHSHME Pérkufizim 14, Le té jeté I bashkési 4 familje (sistem) bashkésish, atéheré shieruajmé OM={rleeM, pér cdo tel}, 4 ‘ boshe, dhe M;, te! njé UM=(2leeM, per ndonjé ie). Né qofté se I={1,2,...,n}, né wend té & dhe & shkruajmé pér- weatésicht dhe O. Ne wend 10 ce, shah shui che O pératésisht, Shembull 14. a) Le w jené M={elmeR, ~i Pérvee weprimeve té pérkufizuara mé dart pér ‘Kourespondencat, é Paulie vetém [pér ko- | , kdunse am atéheré kur ato Iconcepte pér- korrespondenca fuk kané kuptim ose kur pér relacione jané specifike. Pérkufizim 2.2.2, a) Le t@ jené A dhe B dy bashkést. Veprimi i cili i mbiven secilés dyshe (a,b)GAXB koordinatén e tij té paré a (koordinatén e dyté b) quhet Projeksion 7 né_boshtin e paré (né boshitin © dyté) pérkatésisht. oo ae Shkruajmé: | y 7 _ P,,((a,b))=a, Py,((a, b))=b. a (b) Né qoité se PCAXB éshté korrespondencé, atéheré tbashkésité P,,(P)={ala=P,, ((a, d)), pér (a, b}=P} (2) dhe P,,(P)={b|b=P,, ((a, b)), pér ((a,b))EP} (3) i quajmé iprojeksion mé boshitin ¢ paré dhe té dyté pérkatésisht (ose i quajmé conén e périautiizinait dhe zonén e vierave, pérlcalté- Sisht, g@ pérderét ené shumé te Korrespondencat, 8 ellat jan funiksione). | Vérejtje: Nuk duhet té ngatérnojmé zonén e pérkutiziimit me zonén ¢ nije, Sepse né pérgjithési pénfshinja P,,(P)CA ésht8 e vénteté. Né qoité se P,.(P)=A attheré zona e nigjes pénputhet me zonén e pérkuti- zimit dhe pér Korresponilencén PCAXB themi se gjithkund &shté e pér- kufizuar. Ngjashém i dallojimé zonén e ardhijes me zonén e wierave (edhe kein, P,,(P)CB) né gofté se P,,(P)=B themi se konrespondenca P éshté surjektive ose @shté realiauar né krejt bashkésiné B, uprojeksion” dhe ,bosht” kkané ivuptin ,gjeometrikk” Isur Korrespondencat i paragesim me grafikét e tyre. Shembull 2.2.1. Né, qoité se PCAXB &shté Komespondencé e Ané B, kw A={1,2,3,4,5}, B={a,b,c,¢,4,¢, f}. P={(1,a), (1,6), (2,c), (3,e), (4,¢), (4e); (4,f)} P,(P)=U, 2,3,4)}CA. dhe P,,(P)={4, b,c, & ¢ fICB, atéheré a | ALGJEBRA © PERGJITHSEME jané pérkatésisht zonat e pérkufizimit dhe té werave, pérkatésisht ko- Trespondenica: . Q=(6, a), (1b), (2,¢),, (8, 4), (4,9), (5, 2) }CAXB tek ¢ cila P, (Q)={1, 2, 8,4, 5}54 &shté gjithicund e pérkufiizuar, kutse ‘korrespondenca : R=(G,a), (1,6), (2c), G9), (42), 4} ick e ila P,,(R)={a, b, ¢, od, e, fJ=B Sshté stnjelstive, ose Eshté realiuuar né krejt’ bashkésin’ 'B. Né sets ‘se e paragesim P gjeometrikisht do té kemi. peoPralP) i 1 ft a2 © eo row v 7 ' Os | Th t re -o pene bees | 1 I~ 1 1 i 1 i i 4 i I I 1 1 te 2:3 546 5 A _ Prs(P) » -PSrkufizim, 2.2.3, Le té jeté P korrespondencé nga A né B. (a) Bashkésing oe Sila; P)={b|bEB, (a,b) EP} oe (4) P P (ose @ quajmé prerje té majté té elementit ae A pér orerpondens é ndonjéheré ‘pérfytyré ¢ elementit a pér korregpondencén P). (b) Bashkésiné . S,(P;b)={alaeA, (a,b) EP}: . (5) e & quajme Provje t8 djathté t8 elementit b&B pér korrespondencén P (ose j@heré origjinal i dlementit ’b pét PY! 1, BASHKESITE, RELACIONET DHE PASQYRIMET 25 Né shembuilin 2.2.1. kemi Si(4; P)=(¢, e, f} dhe S,(P; e)={3, 4}. Pérkufizimi 2.2.3, vlen jo vetém pér elementet e bashkésivé A dhe B, por edhe pér nénbashkkésité e tyre. Késhtu, pér A‘CA dhe B’CB kemi S( A’; P) = US)(a; P) (6) dhe eee S,(P; B)= US,(P; b) (7) ven" Veprim 4jetér i réndésishém me komrespondenca éshté edhe inver- sioni. Pérkufizim 2.2.4. Le té jené A dhe B dy bashkési (@) Pér dyshen (a,b)GAXB, dyshija (b,2)=BXA quhet inverse (e amasjellté) lidhkur me dyshen (a,b). Veprimi, i cili i korrespondon secilés. dyshe {a,b)GAXB, dyshet e tyre té anasjellta quhen inversion. (b) Pér korrespondencén P nga A né B korrespondenca P-! nga Bné A quhet korrespondencé inverse, né qofté se . P-t={(b,a)|acA, bEB, (a,b)eP}. . (8) Menjéheré, nga périoufizimet, kemi: P,(P)=P,(P“) che P,(P)=P, (P-!) si dhe prenja ¢ majité pér P éshté prerje e djathté pér P-! dhe anasjeliitas. Shembull 2.2.2, Né qofté se PCAXB tu A=(1,2,3,4,5,6}, B={a,b,c,d,ef} dhe P={(1,¢), (1,e), (2,4), (2,e), (3, d), (4,0), (5,0), (6,a)} P-={(¢,1), (e,1), (a, 2), (e 2), (3), (b, 4), (a, 5), (a, 6)} Né qofté se P dhe P-1 i paragesim gjeometrikisht me tabelat e tyre shohim se P dhe P-! jané simetrike ndaj diagonales sé kéndit koordinativ. Késhtu: atéheré 26 » ALGEBRA E PERGJITHSHME Rol ¢é veganté luan veprimi i shumézimilt t@ Korrespondencave dhe sithmont Shumézimi {i konreypondencave nuk _ Bale pérkutiquar gijithmoné, Pérkufizim 22.5. Le té jené A,B dhe C twi bashkési dhe PCAXB korrespondencé nga A né B, QCBXC korrespondencé nga B né C. Ko- rrespondenca R=PoQ={(a,c)|4bEB, (a,b)eP dhe (b,c)EQ} quhet prodhim i korrespondencave P dhe Q. Késhtu, prodhimi i korvespondencave P dhe @ pérkutizohet wetém atéheré kur zona e ardhjes.e komespondencés P pémputhet me zonén e nigjes sé koirésponklencés Q, Késhitu, né gofté se PCAXB, @CCXD dhe BC, atéheré PoQ nuk elcziston. Nijésoj: pérlaufizojmé prodhimin e relacioneve. Meqé.pér_relacionin binar mbi ‘basbkésiné E zona e nisjes dhe e ardhjes ‘pémputhén, prodhimi i relaciotiave gjithmoné pértcudizohet dhe éshté prapé relacion 1 pércak- tuar mbi bashkésin’ B. Mund té wéttatohet lehté se veprimi: é ‘shumécinnit, 8 {kornespion- dencaive éshité shogérues, por jo edhe ndémrues, dimuth. né qofté se P, Q dhe R (jané gfarédo. tri kornespondenca, attheré wlen barazimi Po(QoR)=(PoQ)oR, Nga péckufizimi i shumizimit 18 ikorrespondencave shohim se pro- dhimi i konrespondentaive nuk &shté i ndémueshém. Kommespondencat P dhe @ pér té cilat vlen PoQ@=QoP quhen té ndérrueshme. ‘Vaprimi i shumézimit dhe bashkkimit té relacionave lidhet me ligjin distributiv, dm.th. vlen sj Tosremé 2.2.1, Né qofté se né bashkésiné A ipen relacionet binare Ry tel (I Sshté bashkési indeksash) dhe S, atéheré (UR)S=URS dhe S(UR)=USR; qa) Wet ier ter ier Vértetim. Le 18 jeté (a,b) e(UR)S. Nga pérfeutizimt i pnodimait 18 relacioneve, elziston c@A i tillé G8 (a,c) UR, dhe (¢,b)'P- (5) Virtetim. Le 18 joté (a, b)=( Ri). Nga,pérlautizimd i zelacionit invers komi (b, a)ER, dim.th, (b,a)ER, Viel, g& nga (a, b)ERM, ier et Viel dhe péakatésisht (a, de OR me ¢ka u vértetua fonmula (3). Ngjashém véntetojmé formulén (4). Né ibashkésiné P(A*) rol té réndésishém duan celacioni i barazisé As=((a,a)|ae A}. Shpesh A, quhet diagonale e bashkésisé A. Késht (a,b) GA, atéheré dhe vetém atéheré kur a=b. Nga péikufizimi menjéheré shihet se Aj! =A, dhe R-A,=A,-R=R pér cfarédo relacioni R mga A, 1g ményré é natyrshme vetia e sipérme e diagonales fartet né shumézim ¢ konrespondenoave: Le té jaté A, B, C,... njé varg bashicésish Ay Ay Ac, pérkatésiisht diagonalet e tyre dhe P koirespondenca nga A né B. Atéheré nga pérkufizimi i shumézimit té korrespondencave .A4-P ene poashim korrespondencé nga A né B dhe wlené A,-P=P. Ngjashém 'An=P. . Vérejmé se pér relaciémin bosh @ dhe pér cfarédo melavioni R nga Avlen @ER dhe R-O=-R= OP. Ngjashém pér relacionin e plots AXA dhe pér ¢flarédo relacion R nga A vien RCAXA dhe R-(AXA)=AXA. , 2.3. PARAQITJA GJEOMETRIKE E RELACIONEVE Né abatimet e ndryshme t8 relacioneve binare’ pérdoret kuptimi gieometrik i tyre. Kuptimin gicometrik té relacionit binar ¢ .quajmé graf, Nga kétu lind teoria e grafeve, e cila tani ka-njé zhvillim’ #8 buj- shém. ‘Me ndihmén e grafitt, shumé veti 1 relacionave binare shpjegohen mé shkurt dhe qanté se sa me ijalé dhe formula, Le té jeté A={a,,a,...,a,} mjé basbkési dhe P rélacion né A. Elementet ¢ bashikésisé A né plan i shénojmé me pila dhe i lidhim ato 28 ALGJEBRA E PERGJITHSHME me shigieté apo me vijé té lokuar, duke pasur pparasyshé cila piké éshté fillimit e cila e fundit, Ciftit (a;,a;)€A*, asa; 1 Shogérojmé shigjetén BOY, kurse cittit (a,a)eA? i shogéroimé wijén e takaiar +8 a. orientuar C) , 18 ciléa e quajmé flet8, Relacionit P tani mund tia shogérojmé fiigurén, e cila pérbhet nga shigjetat dhe fletét dhe figurén e tillé e quajmé graf 8 relacionit P. Shembulli 2.3.1, Jepet bashkésia A=(1,2,3,4} dhe ralacioni P= ={(, 0), (1,2), (1,3), (2,3), (3,2), (3,4), (4,4)}. Atéberé grafi j rela- cionit Pe ka trajtén: _._Né gofté se velacioni PCA? sé bashkuu me dyshen (a, b)EP, axb, péeinban edhe dyshen (b,a) atéheré dysheve (a,b) dhe (ba) i sho- bd b b gérohet figura ‘ose haxku “ ose hariu / . a Q a a Pér paragitjen gicometrike té relacioneve simetrike ne pérdorim figurat e iajtés (1), té cilat né teoring e grafeve e quajmé harge 18 dyfishta, Lidhur me kété, né teoring e grafeve jané pramuar kuptimet: grafe té onientuara (1-grafe ose grafe té Berzhit) n& #8 cilat béjné piesé shigijetat dhe fletét dhe grafe jo #8 orientuara né té cflat béiné pjesé shigietat ¢ dyfishia dhe fietét. Shembull 2.3.2, Jepet bashkésia A={1, 2, 3, 4} P={(1,1), (1,2), (1,3), (2,3), (3,2), (3,4), (4, (2,1), (1), (2,3), (3,2), (3,3), (3,4), G, 3), (4, 4)}. Athens gratfi relacionit P éshté i orientuar, kurse ai'i relacionit Q nuk éshté i orientuar dhe pérkatésisht gjeometnikisht ato paraiten me kéto figura: 1, BASHKESITE, RELACIONET DHE PASQYRIMET 29 2.4, VETITE E KORRESPONDENCAVE DHE TE RELACIONEVE . BINARE Né disiplinat konkrete matematike si dhe né zbatime zakonisht i hasim welacionet dhe korrespondencat e tipave té calctuara, té cilat i plo- tésojné disa veti iplotésuese. Té shohim disa nga ato: Le té jeté ROAXB konrespondencé nga A né B (mund té ndodhé té jets A=B), a) Korrespondenca R quhet gjithkund e péreaktuar né qafté ‘se zona ¢ périutfizimit P(R) pérputhet me zonén e nisjes, dmith. A=P (R) b) Konrespondenca R quhet surjektive né gofté se zona e vlerave P,(R) pérputhet me zonén e ardhjes, dmth. B=P_ AR). ¢) Korrespondenca R quhet injektive né qof\é se prerja ¢ cilitdo element ae A pérbéhet nga jo mé shumé se njé element i bashkésisé B. Le té jeté tani R relacion binar né bashkésing A. Pér hir t8 thjesh- t@sisé shpesh shkmuajmé aRb né vend té (a, b)ER. ¢) Relacioni R quhet refleksiv né qofté se aRe, VacA, dh. AWcR. a) Relacioni R quhet transitiv né qofté se aRb dhe bRc sjell aRe, dm.th, RRCR. Roe oh) Relacioni R quhet simetrik né qofté se aRb sjell bRa, d.m.th, ° Relacioni R quhet antisimetrik né gofté se aRb sjell a=b, dimth, RNRO=A,, Né pikat e ardhshme 3. dhe 4. do té shqyrtajmé korrespondenca dhe relacione. Teorema 2.4.1. Né qofté se relacioni binar Re Plotson ildndo nga vetité ¢)—e) atéheré relacioni invers R-! e iplotéson até Vértetimi, Né qofté se A,CR, atéheré A,=AG*CR-. NE qhofté se RRCR, atéheré R“RC(RR)-'=R-!,_M@ tutje kur R-'=R, atéheré (R-)-=R, Po ashtu, né galls se RORCA, adhe’ RNR) = =R“ORCA,, Teorema u vértetua. Le té jeté tani A bashikési dhe B nénbashkési e A. Le té jeté R re- Jacion binar né A. Relacioni R? né bashkésiné B i pérkufizuar me: pér a, DEB, aR" atéheré dhe wetém atéheré kur aRb né A quhet relacion i indultuar me relacionin R né bashkésing Be qé BXB éshté nénbashkési e AXA, atéheré =RN(BXB). Nga pérkufizimi menjéheré gjejmé se: CRY (R?, (OR = ORF, (UR) = URN 30 ALGJEBRA E PERGJITHSHME 3. KORRESPONDENCA FUNKSIONALE 3.1, PERKUFIZIMI I KORRESPONDENCES FUNKSIONALE, FUNKSIONIT DHE PASQYRIMIT Njéra mga korrespondencat mé té réndésishém éshté konrespondenca- funksionale. Pérkufizim 3.1.1. Korrespondenca @CAXB nga A né B quhet funksionale né gofté.se prerja e djathté e secilit element pérbéhet nga jo mé shumé se njé element. ’ér_konrespondencat funksionale zonén e pérkufizimit zakonisht e quajmé fushé t8 pérkufizimit. Nga pérloufizimai shohim se fusha e pér- icufizimit; ndryshon nga bashiésia e nisjes. Késhin pénfshiirja, P. (@)cA pér (orrespondeneén funksionale zakonisht @shté e wénteté. Nga ana tjetér, né pérkufizimin .e sipérm me morén prenjen e djathté +8 secilit clement (origiinalin e secilit element) pra pérkufizimin ¢ sipérm e iup- tojmé edhe né kété ményré: Korrespondenca g shité funksionale né golté se secilit element a mga fushae périvufivimit P(p) té i pér- giigiet mjé dhe vetém njé element b mga B. Pra né qofté seo éshté Konrespondencé funksionale atéheré: (a,b) eo/(a,c)eo= b=c. Korrespondencén funksionale shpesh e quajmé funksion. Fusha e pérkuufigimit té funksionit @ ashté bashkésia. P, (9) ={alaea, (a, d)e@ pér ndonjé b=B} ¢ cila né pérgjithés| ashité ménbashkési e vérteté e basi 8 A, Bashkésia P, (9) ={0|bEB, (a, b)eq pér ndonjé aeA} quhet fusha e vierave té funkisionit 9 dhe éshté nénbashkési e bashkésisé B. Pérkufizim 3.1.2. Funksioni 9CAXB nga A né B, gjithkund i pér- kufizuar quhet pasqyzim. Dimé ‘se korrespondenca @ éshié gfithkund e péroufizuar kur A=P, (o), késhtu pérloufizimin e sipém e kuptojmé edhe né kété mé- nyré: Korrespondenca fumksionale @ quhet pasayrim né qofié se: 1) Weed dwision beB gé (a,b)Eo. 2) (a,b) Eo dhe (a,c)eg gjell b=e. " -.. Pér #8 dafluar pasqyrimin nga funksioni v8rejms se fusha e pér- kufizimit.té.pasqyrimit @shté bashkésia e-nisjes A derisa pér funkksionin &shté nénbashkési (mund té jaté e wérteté) e bashkésiké A. Késhiu funksionin mund ta kuptojmé wi treshe (A, B, 9), e cil e plotéson kushiin 2) té (1) tamse pasayzimin si treshe (A,B, 9),¢ ella { glotéson kushbet 1) dhe 2) té (1) (&étu A dhe B jané bashikési, kunse @ n&nbashkési e AXB). Kur themi se éshté dhéné pasgyrimi 9CAXB shpesh shénojms 9:A>B ose A>B, Fatetin se (a,8)e@ e shénojmé zakonisht g:a—>b ose (a)o=b ose 9(a)=b ose a?=b, Né kéto shénime do té quajmé elementin b pérfytyré 1. BASHKESITE, RELACIONET DHE PASQYRIMET 31 té clementiit @, kunse elémentin a origjinal té elementit b. Né qofté se Q:A->B dhe XCA, YCB. Bashikésing 9(X)={b]beB dhe o(x)=b, pér ndonjé xeX} © quajmé pérftyré ¢2 ménbashkésisé X lidhur me 9, lourse bashikésing @-MY)= {alaeA dhe o(a)eY¥} € quajmé origjinal té Y lidhur me 9. Késhtu! P,,(@)} @hté pérlytyré e A dhe e shénojmé P,, (¢ . —< Shembulli 3.1.1. Le té jené A={1, 2,3, 4,5,6} dhe B=(1, 2,3, 4,5, 6,7, 8,9} dy bashkést dhe f:A—>B i dhéné ((pérkufizuar) me f(1)=2, H2)=2, 18) 2, Pas, JO)=8, f(6)=5. Ateheré: f{1, 2, 5,6}={2, 8} dhe f-{2, {1, 2, 3, 5, ashiu f-{2}={1, 2,3}, fAQ)=o, Inf f)=f(A) ={2, 5,8} dhe 1-(B) =A. Pérkufizimi 3.1.3. Dy pasqynime f:A4—>B dhe g:C>Di quajmé té barabarta né gofté se: A=C, B=D dhe kur f(a)=g(a), VacA. Pasqyrimi f:A—>A quhet transformim i bashkésisé A. Pérkufizimi 3.14. Pasqyrimi f:4—>B quhet: (i) suxjektiv (ose pasqyrim mbi) né gofté se I,(f)=B. ) e) jniektiv (ose pasgyrim 1-1) né qolté se xzty, 2, yEA sjell ily (a iii) -biektiv (ose 1-1 dhe mbi) né qofté se ai eshte injektiv dhe surjektiv, ~~ ~~ . Véeganérisht, kur.A=B pasqyritin bielstiv e quajimé permutacion i A: Né bashkésiné e pasqyrimeve rol +8 réndésishém luan pasqyrimi identik 1,:A— A i dhéné me 1y:z—>2, VreA. Ndonjéheré e quajmé edhe pasqyrim njésh, : Le ‘t8 jeté A bashkési dhe B nénbashkési e A, Pasqyrimi: f:B> A té dhéné me f:r->x, VreB e quaijmé zhytje té B. Pasgyrimi f:X—>Y quhet restrikeion (kufizim) i pasqyrimit 9:X’—>Y" né qoilté se X’CX, Y’CY dhe f(x)=g(x), VreX, Néonjéheré pasgyrimin g e quajimé vazhdim té pasgyrimit j. Kashtu zhytja I:X— Y &shté Itufizim i pasgyziimit identik 1y:¥ > Y. Pérkufizimi 3.15, Le té jen’ f:A->B dhe g:B->C dy pasqyrime. Prodhim té pasqyrimeve f dhe g quajmé pasgyrimin feg:A—>C té dhéné me (g* f)(a)=g(f(a)), VaeA. : Pér thjeshtim tani e tutje ¢ shkmuajmé fg né vend té feg. Prodhimi i pasayrimeve né praktiké mé shkurt jepet me 18 asht quajturat diagramet komutative. Késhtu né pérkufizimin e‘ prodhimit . fg, pasqyrimeve diagrami i trajtés trekindore * ra themi se 4 &shté komutativ (ose komuton) e kjo do té thot® se rezultati i Kalimit 32 ALGJEBRA © PERGJIPHSHME nga A né C nuk varet nga ajo a béhet ky kalim drejtipérdrejti nga A né C me anén e fg ose me etapén ndémnijetés B, danuth, sé pari nga A n&é B me fe pastaj nga Bné Cme g. Késhtu né qofté se jepen pasqyrimet f:A~>B, g:B->C dhe h:A->C, atéheré diagrami A—h_s NA @shté Ikomutativ né gofté se.fg= Negjashém, né gofté se ‘hpen pasqyrimet f:A>B, h:B—D, g:A>C dhe k:C—>D, atéheré diagrami éehté komutativ né qolté se fh=gh. : f A——>B g | \ " —_———> D0 c k : : ‘Té shohim tani disa vet) té réndésishme té prodhimet té pasqyrimeve, Teorema 3.1.1. Pér prodhimin e patsqyrimeve vien lighi asociatilv, dim.th; né gofté se h:A— B, g:B->C, f:C—>D jané tri pasqyrime atéheré: S(gh) =(ig)h. Vértetim. Pohimet e teoremés mund ‘ti panagesim me anén e kétij diagrami * {4 ct NY —s ku a=gh, Ny siustnins 4 amall, diubst + ‘batandbnd Sa aie igh) Ao :A->D dhe no GOR ATS D. Nga (pérloufizimi i pasqyrimeve kemi G(gh) Ge) = KG) = F(9(h(x))) = (fg) (R(@)) = =(Ug)k)(z). Shumézimi i pasqyrimeve f:X—>X dhe g:X>X né pérgiithast nuk. &shté komutativ, dim.th, fg-gf. EB ersyetojmé ikété. pohim me keté 1. BASHKESITS, RELACIONET DHE PASQYRIMET 33 Shembulli 3.1.2. Le té jeté X=(x,y} bashkési dyelementéshe dhe f:X—>X e g:X—X pasqyrime 18 dhéna me i@)=y, Ky)=a, g(e)=a, gly) =x. Menjéheré shihet se fhogf. Pasqywimi f:X—> X quhet konstant n& qoité se f(x) muk varet nga wEX, Va. Né qofté se frg atéheré fg xf. Pérkufizimi 3.1.6. Le té jené f:A>B dhe g:B—>A pasqyrime té iilla qé fg dhe gf ekaistojné. Né qofié se fg=1p atéheré f quhet pasqyrim invers i majté pér g, kurse g pasqyrim invers i djathté pér f. Né qojté se 4g dhe gf jané pasqyrime identike: i fo=ly fo=la (1) atéheré g quhet pasqyrim invers i dyanshém (ose thjeshté pasqyrim invers) pér f kurse f pasqyrim inversi dyanshém (invers i g). Shénojimé g=f-', Késhtu f(x) =y atéheré dhe vetém atéheré kur f-i(y)=2. Lemma 3 golfté se pasqynimi f:A—>B e Ika pasqyrimin in- vers g atéheré ai éshté i wetém. . Vértetim. E zémé g':B—> A éshté njé pasqyrim finvers i f i ndry- shém nga g. Atéheré f'n o'f=ts ay Nga (1) dhe (1’) dhe teorema 3.1.1, 9 =Lg'=(9f)9'=9(f9) =gla=9. Teorema 3.1.2. Pasqyrimi f:A>B e ka inversion e vet atéheré dhe vetém atéheré kur ai éshté bieksion. . Vértetim. Vértetimin e teoremés e bazojmé né kété lemmé, e cila edhe pér vete’ éshté me interes t8 vecanté. Lemma 3.1.2. Né gofité se f:A~>B dhe g:B—> A jané dy pasqyrime gtardio pir 18 cilat ivien gf=1,, at8heré f ashité imjelktiy, lause g sunjelstive, Vértetim. Le té jené x, yeA dhe j(x)=f(y). Atéheré 2=14(c)= (ie) =9(F(=)) =GF(9)) =(97)(y) =Lay) =y. Kijo tregon se f eshte infiektive. Le té jeté tami a ciliido dlament nga A, atéhers 2=14(2)= =(9f) (2) =g(f(x)), 8 do té thoté se g ashité suxtektive, Kthehemi tani né véntetimin ¢ teoremas, Poe zémé se sé pari ckziston inversi pir f dhe le #8 jeté g=f-1. Attéheré fg=1,, gf=1,, dhe mga Lemma 31.2. f éshté sunjeldtiiv dhe ‘njelitiiv dim.th. biekitilv. Anasjellliias, :po e zémé se f éshté. bicktive. Atsheré’ pér cfarédo YSB ‘diziston elementi i vetim zeA i tillé gé f(x)=B. Duke shénuar 9(y)=a, né né té vérbets pérkcufizojmé pasqyrimin g:B—>A me vetind Gf=14 fo=1s q8 do #8 thote g=jnt. 4 Algjebra e pérgiithshme 34 . ALGJEBRA E PERGSITHSHME - Rejedhim. (i) Le t8 jeté f:A—>B pasgyrim bidktiv. Atéheré f-1 @shté (po ashi bbielstiv dhe vien (PY)-41sf (2) (ii) Le té jené f:A—>B dhe h:B—>C dy pasgyrime biektive. Atw- heré prodhimi i tyre hj éshté bidktiv dhe vlen (hf) font (3) +, Vértetim. Nga teorema 3.1.2. bidktiviteli i f sjelll ckeistencin e f-! © nga e njijta deoremé Iijo éshté ekuivalente me biekdivitetin e j-*. . _Simetria e Konditave (1) #8 shkmuara mé trajtén ff-t=1p, ff¥=1y na jép né té vénteté barazing (2). Vitae tn tani (3), (Nga konditat e dhéna né erjedhim dhe nga teorema 3.1.2. ekizistoliné pasgyrimet f-1:B—>A dhe h-:C->B si dhe prodhimi i Tee fth-}:C-— A, kemi: ° tr th-) CDF (HGP) k= Sle (ARAM ag SP Ugiar dmith f-h~1 &shté inwers me hf. ++» Teorema 3.1.3. Né gofté se A &ghté bashkési e fundme dhe tran- formadioni f:A—> A @hité injektiv, atéheré f éshté biektiv, pérkatésisht pénmutacion, Vértetimi, Pér t& vértetuar teoremén nevojitet té trego; eshte sumjeletive, dan.th, 48 ttregojmé se pér clarédo xeA ekziston x’ i filg qé 2=f(2"), Shénojme Fle) =HEF... He)... =FGF*-(@)), =0,1,2,. Megé A éshté bashikési ¢ fumdme né vangun © sipérm wpatforsr duhet t8 emi pénséritiie, Le té jeté psh. f(x) =f"(x), m>n. N€ gofté se n>0, atghené ea HF Ken) fGP-M(ae)) dhe ‘injedctiviteti i f kemi POG) =P-\(z). Duke marwré njé numér #8 fundém pérséritijesh té f wimé “tek element ¥=fo-"i(r) 3 ili e ka weting f@’)=a. Lehité, vérbetohet surjeictiviteti i ‘transformavionit t2 bashkésisé, 1h (hf)) =f hth) f= fsls 3.2, KUPTIMI I VEPRIMIT ALGJEBRIK DHE I ALGJEBRES Né cdo lémé 18 algjebrés, si bazé studimi éshté weprimi algjebrik, Né kanwet e méparshme tté algjebrés jemj njohtur me veprimet ‘binare (t8 gjatésisé 2) dhe pijesérisht me strukturat algjebrike 8 ndértuara me to, si me grupet, unazat atj, TS kuptojmé edhe njéheré se né mjé bashkési jo té zbrazét A, ashté pércaktuar veprimi (ose ligii i kkompozimit) binar f, hE qofté se ¢do dyshje + nenditur:elementesh nga A i pérgjigiet njé dhe vetém njé element nga A. Kété mund ta shprehim késhtu: | (bea? 1, BASHKESITE, RELACIONET DHE PASQYRIMET 385 ekzivton njé dhe wetém njé ce A, i tillé qé 0):(a,b) ec. Pra 0/:A2—> A, Zakkonisht ‘veprimi binar shénobet . efb=c ‘ose a-b=e , dhe quhet shuméaim, Kurse bashkésia A me veprimin binar f, quhet gtupoid dhe shénohat (A, f). : Né kap, VI do #8 njihemi me veprimet algjebuike 18° giatisisé’ n (veprimet n-are). Thuhet se né bashkésiné A éshté dhéné njé -vepcim rar né goité we gdo sistemi 18 renditur elementesh (a, d»,...,a,), nga A i pémgjigiet njé dhe votém njé element bEA. Kats e shénoimé w:(a,, y++3q)>b. Pra, veprimi n-ar né bashkésing A, ésbté pasqyrimi w:A°—> A. Kur né njé bashkés| A éshte dhéné njé veprim n-ar 0, apo njé bashikcési (sistem) vepnimesh 2, shénojmé (A, a), parkatésisht (A,0). Pér Jiri shprehijoje, né vazhdim, giftin e renditur (A, ~), apo. (A, Q), low 0 sehté nj veprim algjebrik, pikérisht 2 bashkési veprimesh aligjebrike, a cekiur ndonjé vet t8 tyre, do ta quaijmé algjebér mbi bashkésin’ A. Bash- késia A quhet bartés i algjebrés (A,«), apo (4,2). 4. RELACIONI I EKUIVALENC#S DHE I RENDITJES SE PJESESHME 4.1, RELACIONI I EKUIVALENCES ‘Té kkujtojma se relacioni binar i pércaktwar n& bashkésing A éshté nénbashkési e bashkésisé A?, Relacioni R né bashkésiné A qubet ekui- valencé, né qotfté be e ka velling reflelasive, simetrike dhe transitive. Kéto! veti: mund ti-shprehim kkéshiiu: 1) ECR, 2) RCR, 3) R°cR, . ku E éshté relacioni identik né basblkésine A, Shembuj ckjlivalencash né allgjebér si dhe né pérgjithési né mate- maitiké lka shumé. Réndési e edwuivalencés géndron pikérisht né falstin se ajo @shté e idhur me zbéithimin e bashkésisé né pjésé disjunkte. Pra ehuivalenca ¢ paraqet bashkésiné si union +8 Klasave dishunkte. Bashié- sing ¢ ité gjitha Wlasave (nénbashkésive) 1 tilla e shénojmé me S. Krajt jo shprehet me tedremén ¢ méposhiime, Mé paré té laujtojnié edhe njé kuptim: Né gofté se R éshié ekui- valencé né bashkésiné A dhe a&A, atéheré bashkédia C.={beAlbRa}, : quhet kklasé ¢ tlementit a mé tidinje me ekuivalencin R. - .Teorema 4.1.1, Basbkésia e ilasave ité dlauivalencés R né A pa- Taget.mjé zbértihim té bashkésisé A. Anuasjiclltias, né qofté be S éshté nj& zbérthim i bashkésisé A, atéheré.relacioni tinar R, i parcalciuar me at 27 aRb = adhe b jané né njé nénbashkési +8 S, éshté elouivalencé né A. Kijo beoremé i pérktet Kursit t8 Allgjebrés I, . 36 > ALGJEBRA E PERGJITHSHME Késhtupra-ndérmjet 4é gjitha abénthimeve té bashkésisé A’ né \klasa disjunkte dhe 48 gjitha eluiivalenca né té ekziston Iorrespondenca 1-1, ‘TS Inyjtojmé se bashkésia e Wlasave 48 bashkésisé n& Ldhje me ekuivalencén R shénohet A/R=(C)|aeA} dhe quhet falstor-bashkési e bashkésisé A né lidhje me elauivalencén R. Ndérmjat chuijvalencave t8 Ghéna né bashkésing A dhe pasqyximeve té bashkasiné A né ndonjé bashkési tjetér, dkziston lidbja sipas teorem’s mbi homomortiamet (shih kap. VI. p. 1.2). ‘Té shohiim tani se né lidhje me cilat vaprime t& zalkonshme #8 rela- cioneve, njé bashivés} elcuivalencash éshté e mbyliur. Toorema 4.1.2. Prerja e njé bashkésie #8 fundme apo t8 pafundme edouivalencash Rj, icI, né bashiésing A, gé shénohet me R,, éshté igi euivalencé né A, ‘Vértetim, Sé pari eluivalenca identike E pérmbahet né gdo elui- valencé R,, iprandaj ECOR. fel Mandell Viel, ashté ROA=R, ose (NR) = R= 1R-4, pra (0 R)-*= Re, ier ict 41 ier ier Gé do #8 thoté se 1 R, éshté relacion refleksiv, ier Shénojmé NR=R. Le 48 jete aRb. Kjo do t& thoté se akjb, Viel. Pra bRa, Viel, ose bRai relacioni R éshté simetrik. Le 48 et8 mandaj aRb dhe bRe. Kijo do #8 thoté se aRjb dhe dR, Viel, ¢ sipas pérkufizimit t8 prenjes aRe, gé do té thoté se R=MR, &shté eleuiivallencé, ii Teorema 4.1.3, Le té jené R dhe @ dy ekuivalemca né bashkésing A, 1) Prodhimi RQ éshté ekuivalencé, atéheré dhe vetém atéheré, né qgofté se ‘ RQ=QR. 2) Prodhimi RQ e pérmban gdo njérén nga R,Q dhe pérmbahet né cdo elmivalencé S, té tillé gé R, cS. Vértetim. 1) Nga (R@)-'=R@ dhe (RQ)-7=QR-=QR mjedh RQ=QR. Anagjellias fe té jet8 RQ=QR. Megé : nga «Rx dhe 2Qxr del zRQz, relacioni RQ éshté refleksiv. . BASHKESIT#, RELACIONET DHE PASQYRIMET 37 Bareziini (RQ)-1=Q-'R-1=QR=RQ, tregon se RQ éshté relacion simetrik. Kurse (RQ)?=RQ-RQ=R(RQ)Q=R?-Q?=RQ, tregon se RQ éshté transitiv, Pra, RQ éshté diuivalencé. 2) Nga wRy= (aRy)A (yQy) => (xRax) \(yQy) => xRQy, del se R,QCRQ. Le té jeté S njé elauivallencé e tillé aé R, @CS. Nga. 2RQy = (aRz) Ai(2Qy) = 3.(wSz) A (2Sy) rrjedh Sy, pra RQCS. Nga kjo teoremé mnjedh: Né gofté se ekuivalencat R,Q jané té pér- kembyeshme né lidhje me shumézimin, atéheré RQ éshté ekuivalenca mé e vogél gé i pérmban ato. Beslisini i eliuivelencave, né rastin ¢ pérghithshém nuk his ehuilvallencé, por vien Teorema 4.14, Le té joté R, iel ai familje elcuivalencash dhe Cy, » Wasnt pékatise 48 elmiivalencave, UR, dobté elraivaleneé, atsheré dhe vetém atéheré, kur CC, éshté baras me njérén prej tyre, ose Gshté: bashkési e zbnazét, N8 qofte se UR, éht8 elativalenc’, atsheré UR TR: bu TLR, shénon prodhinin ‘© etauivalencave, Vertetim, &o e zémé se dhziston aA, i tillé ge aeC, Cy , dhe Crt Cr ACR, £ CR, Kijo do té thoté se 3 (bRea), (po ashitu. 3(cR,a), pre (b,a), (a,c)e ERUR, Sikur R,UR; té tishte cluivelenc’, atgheré do 48, kishim (b,c) ER,UR,. Por kjo nuk éshté e mundur, sepse BRA bRa=> cRa dhe njélloj bR,cAcRia=> bR,b. Kijo.do té thoté se leur tkhasat Rj, Ry uk pér- mbahen njéra né tjetrén, ato duhet té jena disjunkte, Njélloj wartetohen edhe pohimet tjera 18 teoremés, Sig e Pamé né pinyjithéal bashlcim i mjé familjeje elnsivelencast R, ieI nuk Sshté ekuivalencé, Por: Ekziston ekuivalenca, e cila i pérmban té gjitha ekuivalencat R, dhe pérmbahet né cdo ekuivalence S, t8 tillé qé RiCS. aRb © 3 (wangu i fundém acy, Cy, Ce) --- Cay Co=b) (1) i tis gé pér k=1, 2,3, m, ekaiston sé palmu njé HSI g8 cP, ce Sig shihet reladioni R a&ht reflekisv, simetrik dhe ttransiitiv, 'pra ‘eloui= velencé, Né qofté se S &shté eluivalencd e 4illé gé RCS, Viel dhe aRb, 38 ALGJEBRA © PRRGIITHSHME sipas (1), atéheré nga c,_,Ri,cy miedih c,-,Se,, k=1,2,...,0 dhe meas S éshté transittiv, kemi aSb, pra RCS. Shpeshheré elmivalonca Re ‘pérdoufizuar me (1) quhet union_i relacioneve R;, iGI. Té kuftojmé se sipas teoremés 4.1.3, fur TR: eshte ekuivalencé, abéheré BRAT. 4.2. RELACIONI I RENDITJES, Relacioni binar R né bashkésiné A quhet reniditije ¢ ipjesishme, né gofté se ai ashi roflleksiv, anitisimetrik dhe ‘transitiv, pra né qofté se 1) ECR, 2) RNR“=E, 3) CR. Zalkonisht relacioni, + wénditjes shénohet me < dhe tur 2 B’, Késhty a—> A’ &shtézhytie ivomorfe e (A, <) 08 (P(A), c). Ml Né gofté se < chté mjé renditje né bashkeésiné A, aftheré ‘pro- vohet Jehté se edhe relacioni invers <-1=>: aXe bbd lpér 48 gjiths beB} dhe BY={xe AleB4 dhe AVCBY; b) ACAAVN AY; co) AS=AS 4; d) AV =AYMV;, @) (AU B)*= A411 B6;" £) (AUB) =a" NBY, Vértetim. Pobim a) mjedh na veté pérkufizimi i A’ dhe Ad, b), Pér cdo wed, yA, eshte v A‘ dhe V:4-— AY jané pasqyrime ‘aso- diative né lidhje me shumézimin, kemi: ASC ASV) = AIAPRS Ad, “gé nga srjedh. c). Analogiilsisht shihet pohimi d). ¢) Nga a) mjedh (AU B)4C A‘ NBS, Vértetojmé pérfshirjen e anas- jellté: Pér we AS NBA, kemi_ z>y, VYEAUB, gé nga ASN BSS (AUB) ‘Analogjikisht provobet f). Ill Toorema 4.2.3. Né qofté se BCA dhe sup,B e inf BA (int,Be sup A’) ekaistojng, atéheré: sup,B=inf B4 (inf ,B=sup 4’), Vértetim. Né gofté se b=sup,B, atéheré x

You might also like