ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΣΟΤΣΟΣ
Το Σισάνι: Η εξέλιξη του οικισμού από τον 15ο έως τον 17ο αιώνα ....... 13

ΚΩΣΤΑΣ Ε. ΚΑΜΠΟΥΡΙΔΗΣ
Πρώιμες οθωμανικές μαρτυρίες για τη μονή Ζάβορδας:
Το μοναστήρι του Παπά Νίκου στην Αιανή, 1543 ……………………....……. 41

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΝΟΤΟΠΟΥΛΟΥ
Ιστορία πανώλης, ελονοσίας και ευλογιάς στον ελληνικό χώρο
κατά τον 18ο-19ο αιώνα. Συνοπτικό σχεδιάγραμμα .…..…………..………. 61

ΧΑΡΙΤΩΝ ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ
Τρία αταύτιστα χειρόγραφα
του ιατροφιλοσόφου Χαρισίου Μεγδάνη ….....…..……………..……..………. 89

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡ. ΑΛΕΥΡΑΣ

Προικοδοτήσεις υπηρετριών κατά την περίοδο της οθωμανικής
κυριαρχίας. Μία μαρτυρία από την Κοζάνη (1850) .…………………..…... 105

ΗΛΙΑΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝΙΔΗΣ
Vico Mantegazza: σημεία και όψεις
του δυτικομακεδονικού χώρου κατά το 1903 ..………………….……….…… 123

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ
Η Υποδιοίκηση των Καϊλαρίων (Εορδαίας) του Νομού Κοζάνης
το 1915: πληθυσμιακά, οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα .…………..… 147

ΖΩΗ ΓΟΔΟΣΗ
Εικαστικές τέχνες και τοπικότητα: Η περίπτωση της Φλώρινας ..…….…. 193
ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ
δρ. νεότερης ιστορίας ΑΠΘ

Η Υποδιοίκηση των Καϊλαρίων (Εορδαίας)

του Νομού Κοζάνης το 1915: πληθυσμιακά,
οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα

Τ ο τέλος των νικηφόρων για την Ελλάδα Βαλκανικών πολέμων του

1912-1913 βρήκε το ελληνικό βασίλειο να επεκτείνει εντυπωσιακά
την επικράτειά του, απελευθερώνοντας εκατοντάδες χιλιάδες αλύτρω-
τους Έλληνες. Παράλληλα, το ελληνικό κράτος καλούνταν να υλοποιή-
σει το εξαιρετικά δύσκολο έργο της διοικητικής και οικονομικής ενσω-
μάτωσης μιας εκτεταμένης γεωγραφικά περιοχής, που σε μεγάλο βαθ-
μό κατοικούνταν από ένα πληθυσμιακό μωσαϊκό διαφορετικών εθνοτή-
των, γλωσσών και θρησκειών. Το έργο αυτό της διοικητικής και οικονο-
μικής ενσωμάτωσης των Νέων Χωρών στις αντίστοιχες δομές του ελλη-
νικού κράτους αμέσως μετά τους Βαλκανικούς πολέμους –σε μια περί-
οδο, μάλιστα, πολεμικών συγκρούσεων σε τοπικό και παγκόσμιο επί-
πεδο, Εθνικού Διχασμού και εμφύλιας σύγκρουσης, επεμβάσεων σε ελ-
ληνικό έδαφος των δύο αντιπάλων του Μεγάλου πολέμου και πληθυ-
σμιακών μεταβολών–, αλλά και τα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα
των άρτι απελευθερωμένων εδαφών, δεν απασχόλησαν ιδιαίτερα την
ιστοριογραφία, ούτε τη δημόσια ιστορία, που επικεντρώνεται στα πολι-
τικά και πολεμικά γεγονότα της περιόδου και σε όσα ακολούθησαν την
ανταλλαγή των πληθυσμών και την εγκατάσταση των προσφύγων στην
Ελλάδα. Οι παραπάνω διαπιστώσεις ισχύουν πολύ περισσότερο για
γεωγραφικές περιοχές των Νέων Χωρών, οι οποίες δεν βρίσκονταν στο
επίκεντρο των γεγονότων της περιόδου 1912-1922, δεν περιλάμβαναν
κάποιο μεγάλο αστικό κέντρο ή κόμβο του εξαγωγικού εμπορίου της
χώρας, ενώ κατοικούνταν από πληθυσμούς που μετά το 1922 εγκατέ-
λειψαν την Ελλάδα.

Ἁλιάκμονος ῥοῦς 4 (2020)

148 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Η Υποδιοίκηση Καϊλαρίων (σημ. Εορδαίας) του Νομού Κοζάνης εί-

ναι οπωσδήποτε μια περιοχή που συγκεντρώνει τα παραπάνω χαρα-
κτηριστικά: τα Καϊλάρια (σημ. Πτολεμαΐδα), ο μεγαλύτερος πληθυ-
σμιακά οικισμός της Υποδιοίκησης, δεν μπορούν καν να χαρακτηρι-
στούν αστικό κέντρο πριν από το 1922, αφού ήταν περισσότερο κωμό-
πολη, επίσης η περιοχή δεν διέθετε κάποιο σημαντικό συγκοινωνιακό
και διαμετακομιστικό κέντρο, ενώ ο πληθυσμός της επαρχίας αποτε-
λούνταν, κυρίως, από μουσουλμάνους που θα έφευγαν με την ανταλλα-
γή των πληθυσμών, δίνοντας τη θέση τους σε πρόσφυγες από τον Πόντο
και τη Μικρά Ασία. Κατά συνέπεια, ελάχιστα είναι γνωστά για την οι-
κονομική και κοινωνική οργάνωση της περιοχής την περίοδο από την
ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος μέχρι την ανταλλαγή των πληθυ-
σμών. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι σε βιβλία και άρθρα που εκδόθη-
καν αμέσως μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, με σκοπό να παρουσιά-
σουν στους κατοίκους της Παλαιάς Ελλάδας τις Νέες Χώρες του ελλη-
νικού κράτους, ελάχιστες αναφορές γίνονται για την περιοχή των Καϊ-
λαρίων. Οι περισσότερες μάλιστα είναι αρνητικές, αφού η περιοχή ταυ-
τιζόταν με τη μοναδική ήττα του ελληνικού στρατού στον Α΄ Βαλκανικό
πόλεμο, στην περιοχή του Ναλμπάν Κιόι (σημ. Περδίκκας), όταν η 5η
Μεραρχία οπισθοχώρησε προς την Κοζάνη. Έτσι, στην έκδοση του Τρύ-
φωνα Ευαγγελίδη Νέα Ελλάς τα Καϊλάρια αναφέρονται ως «τα απαι-
σίας μνήμης Καϊλάρια»,1 ενώ στην έκδοση του Σκληρού το μεγαλύτερο
μέρος των σελίδων που αφορά την επαρχία Καϊλαρίων, η οποία χαρα-
κτηρίζεται μάλιστα «απαίσια», σχετίζεται με την ήττα της 5ης Μεραρ-
χίας και τον φανατισμό των μουσουλμάνων της περιοχής.2
Στο παρόν άρθρο θα γίνει μια προσπάθεια να ανασυντεθούν χα-
ρακτηριστικά της οικονομικής δραστηριότητας και, εν μέρει, της κοινω-
νικής δημογραφίας του πληθυσμού της Υποδιοίκησης των Καϊλαρίων
αμέσως μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Βασική πηγή στην προσπά-
θεια αυτή αποτελεί ο εκλογικός κατάλογος της Υποδιοίκησης Καϊλαρί-
ων του 1915, ο οποίος περιλαμβάνει τα ονόματα των κατοίκων της Υ-

1. Τρύφων Ευαγγελίδης, Νέα Ελλάς ήτοι ιστορική, γεωγραφική, τοπογραφική

και αρχαιολογική περιγραφή των Νέων Ελληνικών Χωρών: Ηπείρου, Θεσ-
σαλίας, Μακεδονίας, νήσων και οδηγός σαφής και ακριβής των ταξιδιωτών
και περιηγητών, τυπογρ. Δ. Γ. Ευστρατίου και Δ. Δελή, Αθήνα 1913, σ. 75.
2. Σωτ. Σκληρός, Η Νέα Ελλάς, τ. Α΄: Μακεδονία, Αλεξάνδρεια 1913, σ. 104.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 149

ποδιοίκησης που είχαν δικαίωμα ψήφου, τους οικισμούς που κατοικού-

σαν καθώς και την επαγγελματική τους ενασχόληση. Επιπρόσθετα, ση-
μαντικά στοιχεία αντλούνται από την ετήσια στατιστική της γεωργικής
παραγωγής και της απαρίθμησης των ζώων των Νέων Χωρών, την ο-
ποία διενήργησε το 1914 το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, ακόμη, τη
μελέτη για την αγροτική παραγωγή και την κτηνοτροφία στη Μακεδο-
νία του γεωπόνου της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας Γεωργίου Παλα-
μιώτη, επίσης, δεδομένα πληθυσμιακών στατιστικών, επαγγελματικών
οδηγών κ.ά.

Τα διοικητικά όρια και η πληθυσμιακή σύνθεση

Στις παραμονές των Βαλκανικών πολέμων η περιοχή των Καϊλαρίων

συγκροτούσε έναν Καζά, διοικητική υποδιαίρεση της Οθωμανικής Αυ-
τοκρατορίας, που αντιστοιχεί σε αυτόν της επαρχίας ή της υποδιοίκη-
σης του ελληνικού κράτους. Ο Καζάς Καϊλαρίων διοικητικά εντασσόταν
στο Σαντζάκι των Σερβίων, που με τη σειρά του ήταν διοικητική υπο-
διαίρεση του Βιλαετίου του Μοναστηρίου. Γεωγραφικά ο Καζάς οριζό-
ταν ανατολικά από το όρος Βέρμιο και δυτικά από τις οροσειρές του
Μουρικίου και του Ασκίου, βόρεια της πόλης της Κοζάνης και νότια της
λίμνης του Οστρόβου (Βεγορίτιδα). Η μορφολογία του εδάφους του
Καζά, εκτός από τους ορεινούς όγκους ανατολικά και δυτικά, αποτε-
λείται από λοφοσειρές βόρεια της πόλης της Κοζάνης, που εναλλάσσο-
νται με μικρές κοιλάδες, ενώ νοτιοανατολικά και ανατολικά της πόλης
υπάρχει ευρεία κοιλάδα, όπου υπήρχαν τα χωριά Καρατζιλάρ (σημ.
Δρέπανο), Ντορταλί (σημ. Τετράλοφος) και Τοπτσιλάρ (σημ. Άγιος Δη-
μήτριος), τα οποία ανήκαν στον Καζά Κοζάνης, ενώ τα χωριά Τζουμά
(σημ. Χαραυγή), Χαϊνταρλί (σημ. Κλείτος), Ινέοβα (σημ. Ακρινή) στον
Καζά Καϊλαρίων.3 Στο κέντρο του Καζά δεσπόζει το μεγάλο και εύφο-
ρο οροπέδιο των Καϊλαρίων καθώς και η πρωτεύουσα του Καζά, τα
Καϊλάρια.

3. Για τη γεωγραφική οριοθέτηση του Καζά Καϊλαρίων βλ. Γ. Παλαμιώτης,

Γεωργική έρευνα της Μακεδονίας ήτοι μελέτη της γεωργικής καταστάσεως,
του κτηνοτροφικού πλούτου, των δασών και της βιομηχανικής παραγωγής
κατά περιφερείας , [Ελληνική Γεωργική Εταιρεία], Αθήνα 1914, σ. 26.
150 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Ο προσδιορισμός του πληθυσμού του Καζά και της εθνολογικής

του σύνθεσης μοιραία εμπλέκονται με τις απόψεις των αντιμαχόμενων
πλευρών του Μακεδονικού Ζητήματος καθώς και με τα κριτήρια βάσει
των οποίων ορίζονται κάθε φορά ποιοι εντάσσονται ή δεν εντάσσονται
σε συγκεκριμένες εθνικές, εθνοτικές, γλωσσικές ή θρησκευτικές ομάδες,
τις οποίες διεκδικούν ως ομογενείς Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία και
Ρουμανία. Στο Μακεδονικό Ζήτημα οι πληθυσμιακές στατιστικές και η
ερμηνεία τους αποτελούσαν –και αποτελούν ακόμη– ένα αγαπημένο
εργαλείο προώθησης των θέσεων κάθε ανταπαιτητή καθώς και πεδίο
σφοδρών επιστημονικών ή προπαγανδιστικών συγκρούσεων.4
Αν, λοιπόν, χρησιμοποιηθεί η στατιστική που δημοσίευσε το 1910 ο
Αθανάσιος Χαλκιόπουλος,5 ο οποίος –σύμφωνα με την ελληνική πλευ-
ρά– βασιζόταν στην απογραφή που είχε διενεργήσει ο Γενικός Διοικη-
τής του βιλαετίου Θεσσαλονίκης Χιλμί πασάς το 1905, τότε ο Καζάς
Καϊλαρίων κατοικούνταν από 29.540 κατοίκους, εκ των οποίων οι
21.365 ήταν μουσουλμάνοι, οι 7.325 Έλληνες ορθόδοξοι και οι 850 σχι-
σματικοί βουλγαρίζοντες.6 Σύμφωνα με τη στατιστική, υπήρχαν 37 οι-
κισμοί στον Καζά, εκ των οποίων οι 21 ήταν αμιγείς μουσουλμανικοί
οικισμοί· αμιγείς ελληνικοί ήταν οι οικισμοί7 Βλάστη, Τρέμπενο (σημ.
Καρδιά), Γραμματίκοβο (σημ. Γραμματικό8), Φραγκότσι (σημ. Ερμα-
κιά), Κόμανος και Κατράνιτσα (σημ. Πύργοι), ενώ οι οικισμοί Καϊλά-
ρια, Τρέπιστα (σημ. Άγιος Χριστόφορος), Χασάν Κιόι (σημ. Ασβεστό-
πετρα), Δουρουτλάρ (σημ. Προάστιο), Σούλποβο (σημ. Άρδασσα), Κα-
ραμπουνάρ (σημ. Μαυροπηγή), Δέβρη (σημ. Αναρράχη) ήταν μικτοί και

4. Ιάκ. Μιχαηλίδης, Σλαβόφωνοι μετανάστες και πρόσφυγες από τη Μακεδο-

νία και τη Δυτική Θράκη (1912-1930), Διδακτ. διατριβή, [Τμήμα Ιστορίας
και Αρχαιολογίας ΑΠΘ], Θεσσαλονίκη 1996, σ. 13-28· Τ. Κωστόπουλος,
Πόλεμος και εθνοκάθαρση. Η ξεχασμένη πλευρά μιας δεκαετούς εθνικής
εξόρμησης 1912-1922, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2007, σ. 25-34 και 157-166.
5. Γραμματέας του ελληνικού προξενείου Μοναστηρίου κατά την περίοδο του
Μακεδονικού Αγώνα.
6. Α. Χαλκιόπουλος, Μακεδονία. Εθνολογική στατιστική βιλαετίων Θεσσαλο-
νίκης και Μοναστηρίου, τυπογρ. Νομικής, Αθήνα 1910.
7. Για την ταύτιση των παλιών ονομασιών των οικισμών με τις σημερινές βλ.
Θώμη Ι. Βέρρου, Τοπωνύμια και Διοικητική Κατανομή Οικισμών Μακεδο-
νίας. Μεταβολές στον 20ό αιώνα, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονί-
κη 2008.
8. Κάτω και Άνω Γραμματικό, από το 1937 στον Νομό Πέλλας.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 151

κατοικούνταν από μουσουλμάνους και Έλληνες. Επιπλέον, σύμφωνα

πάντα με τη στατιστική του Χαλκιόπουλου, ο οικισμός Ναλμπάν Κιόι
(σημ. Περδίκκας) κατοικούνταν από σχισματικούς βουλγαρίζοντες (χρι-
στιανοί σλαβόφωνοι, πιστοί στη βουλγαρική Εξαρχία) και μουσουλμά-
νους, ο οικισμός Παλαιοχώρι (σημ. Φούφας) κατοικούνταν από σχισμα-
τικούς βουλγαρίζοντες και Έλληνες, ενώ στο Εμπόριο υπήρχαν και οι
τρεις πληθυσμιακές ομάδες. Οι πολυπληθέστεροι οικισμοί του Καζά
ήταν τα Καϊλάρια με 4.500 κατοίκους, εκ των οποίων οι 500 Έλληνες,
επίσης η Βλάστη με 3.000 κατοίκους, καθώς και ο αμιγής μουσουλμα-
νικός οικισμός του Τσαλτζιλάρ (σημ. Φιλώτας) με 2.250 κατοίκους. Λί-
γα χρόνια νωρίτερα, σύμφωνα με ελληνική στατιστική του 1904, ο Κα-
ζάς των Καϊλαρίων παρουσίαζε την εξής πληθυσμιακή εικόνα: 21.915
μουσουλμάνοι, 6.770 Έλληνες και 1.460 Βούλγαροι.9 Οι ελληνικές στα-
τιστικές της Μακεδονίας πριν από το 1912, όπως και αυτή του Χαλ-
κιόπουλου, έθεταν ως κριτήρια ελληνικότητας την ορθόδοξη χριστιανική
θρησκεία, για να διαχωρίσουν τους Έλληνες από μουσουλμάνους και
Εβραίους, καθώς και την εθνική συνείδηση μαζί με την πίστη στο Οι-
κουμενικό Πατριαρχείο –και όχι την ελληνική γλώσσα–, για να διαχω-
ρίσουν τους Έλληνες από άλλους χριστιανικούς πληθυσμούς της περιο-
χής. Έτσι, εντάσσονταν στην ελληνική εθνική ομάδα οι βλαχόφωνοι,
πλην λίγων εξαιρέσεων που χαρακτηρίζονταν ως ρουμανίζοντες, και η
κρίσιμη πληθυσμιακή μάζα των πατριαρχικών σλαβοφώνων.
Εντελώς διαφορετική είναι η εικόνα της εθνολογικής σύνθεσης του
Καζά, σύμφωνα με τη βουλγαρική στατιστική του Μπρανκόφ,10 που
δημοσιεύτηκε στο Παρίσι το 1905.11 Βάσει αυτής, στον Καζά κατοικού-
σαν 13.632 χριστιανοί, ενώ κυριαρχούσαν οι μουσουλμάνοι, χωρίς να
δίνεται ο ακριβής τους αριθμός, ούτε οι οικισμοί που κατοικούσαν. Από
τους χριστιανούς, οι 10.680 χαρακτηρίζονται Βούλγαροι, που διακρίνο-
νται σε εξαρχικούς Βουλγάρους (5.640) –χριστιανοί σλαβόφωνοι που
ακολουθούσαν τη βουλγαρική Εξαρχία– και σε πατριαρχικούς γραικο-

9. Giovani Amadori-Virgilj, La Question Rumeliota. (Macedonia, Vecchia Ser-

bia, Albania, Epiro) e la politica Ιtaliana, Bitonto 1908, σ. 254.
10. Ψευδώνυμο του Ντ. Μίσεφ, γραμματέα της βουλγαρικής Εξαρχίας.
11. A. D. Brancoff, La Macédoine et sa population chrétienne, εκδ. Plon, Παρίσι
1905, σ. 178-179· διατηρούνται οι ονομασίες των οικισμών του πρωτοτύ-
που.
152 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

μάνους Βουλγάρους (5.040) –σλαβόφωνοι χριστιανοί, πιστοί στο Οικου-

μενικό Πατριαρχείο–, ενώ στη Βλάστη υπήρχαν 1.500 Έλληνες και 1.452
Βλάχοι. Τα χωριά του Καζά με αμιγώς εξαρχικό βουλγαρικό πληθυσμό,
σύμφωνα με τη στατιστική, ήταν τα Biraltzi (Ναλμπάν Κιόι σημ. Περδί-
κκας), Debretz (Δέβρη, σημ. Αναρράχη), Dorutovo (Δουρουτλάρ, σημ.
Προάστιο), Konouj (Κονούφι, σημ. Δροσερό), Radounista (Ραδούνιστα,
σημ. Κρυόβρυση), Rakita (Ρακίτα, σημ. Ολυμπιάδα), Trepista (Τρέπι-
στα, σημ. Άγιος Χριστόφορος) και L’ka (Λίγκα, σημ. Μηλοχώρι). Τα
χωριά με αμιγώς γραικομάνους Βουλγάρους ήταν τα Bosovci (Καρα-
μπουνάρ, σημ. Μαυροπηγή) Gramatikovo (Γραμματίκοβο, σημ. Γραμ-
ματικό), Koman (σημ. Κόμανος), Katranitza (Κατράνιτσα, σημ. Πύργοι),
Lipinci (Χασάν Κιόι, σημ. Ασβεστόπετρα), Ranci (Φραγκότσι, σημ. Ερ-
μακιά), Trebino (Τρέμπενο, σημ. Καρδία). Στο Εμπόριο κυριαρχούσαν
οι εξαρχικοί, υπήρχε όμως και μια μικρή ομάδα γραικομάνων, ενώ στο
χριστιανικό χωριό Paleor (Παλαιοχώρι, σημ. Φούφας) ο πληθυσμός ήταν
χωρισμένος στη μέση σε γραικομάνους και εξαρχικούς. Το Salpovo
(Σούλποβο, σημ. Άρδασσα), σύμφωνα με τον Μπρανκόφ, κατοικούνταν
μόνο από χριστιανούς Τσιγγάνους, ενώ η Dragodanichta (Δραβουντάνι-
στα, σημ. Μεταμόρφωση) από Βλάχους.12 Σε μια απόρρητη εθνολογική
στατιστική της Μακεδονίας της βουλγαρικής Εξαρχίας του 1912 ο Κα-
ζάς Καϊλαρίων κατοικούνταν από 3.663 Βουλγάρους Εξαρχικούς, 3.818
Βουλγάρους Πατριαρχικούς, 3.800 Έλληνες, 36.739 μουσουλμάνους, κα-
θώς και μόλις 31 Βλάχους.13 Για τις βουλγαρικές στατιστικές του πλη-
θυσμού της Μακεδονίας, Βούλγαροι χαρακτηρίζονταν όλοι οι σλαβόφω-
νοι, είτε ακολουθούσαν την Εξαρχία, είτε το Οικουμενικό Πατριαρχείο,
είτε –ακόμη– ήταν μουσουλμάνοι, όπως οι Πομάκοι, οι οποίοι από τους
Βουλγάρους θεωρούνταν Βούλγαροι μωαμεθανοί. Κοινό, επίσης, χαρα-
κτηριστικό των ίδιων στατιστικών είναι η αύξηση του πληθυσμού των
Βλάχων ως διακριτής εθνικής ομάδας, που δεν εντάσσονταν, έτσι, στον
ελληνικό πληθυσμό.
Τα κριτήρια προσδιορισμού εκ μέρους των διεκδικητών της Μακε-
δονίας για την ελληνική, βουλγαρική και αργότερα «μακεδονική» εθνι-
κή ταυτότητα του σλαβόφωνου πληθυσμού της περιοχής δεν μπορούν

12. Από το 1914 στην Υποδιοίκηση Κοζάνης. Βέβαια η Μεταμόρφωση δεν ανή-
κε στον Καζά Καϊλαρίων, ούτε οι κάτοικοί της ήταν Βλάχοι.
13. Τ. Κωστόπουλος, Πόλεμος και εθνοκάθαρση, σ. 158-159.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 153

παρά να θεωρηθούν ρευστά και επιδεχόμενα πολλαπλών ερμηνειών και

αμφισβητήσεων. Για τον Καζά των Καϊλαρίων, πάντως, βουλγαρικές και
ελληνικές στατιστικές συμφωνούσαν στην πληθυσμιακή κυριαρχία των
μουσουλμάνων, οι οποίοι μετά το 1922 θα αντικατασταθούν από Έλλη-
νες πρόσφυγες, αλλάζοντας τα πληθυσμιακά δεδομένα και διασφαλίζο-
ντας αμετάκλητα την κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου, όχι μόνο στην
περιοχή των Καϊλαρίων, αλλά και σε ολόκληρη την ελληνική Μακεδονία.
Αμέσως μετά την απελευθέρωση ο Καζάς Καϊλαρίων εντάχθηκε
διοικητικά τον Νοέμβριο του 1912 στον Νομό Δυτικής Μακεδονίας, μαζί
με περιοχές της Φλώρινας και της Καστοριάς, ενώ το 1913 ενσωματώ-
θηκε ως Υποδιοίκηση στον Νομό Κοζάνης.14 Τα διοικητικά όρια της
Υποδιοίκησης αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, αφού οικισμοί απο-
σπώνται από την Υποδιοίκηση Καϊλαρίων και ενσωματώνονται διοικη-
τικά στους όμορους Νομούς Φλώρινας και Πέλλας ή στην Υποδιοίκηση
Κοζάνης. Παράλληλα, το ελληνικό κράτος αμέσως μετά τους Βαλκανι-
κούς πολέμους προχώρησε σε σειρά στατιστικών αποτυπώσεων του
πληθυσμού, της οικονομίας και άλλων χαρακτηριστικών των Νέων Χω-
ρών, θέλοντας να έχει σαφή και χρήσιμα για τη διοίκηση δεδομένα. Το
1913 η Διεύθυνση Στατιστικής του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας προ-
χώρησε στην απαρίθμηση των κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλά-
δας, χωρίς όμως να τους διακρίνει ανάλογα με την εθνότητα, τη θρη-
σκεία ή τη μητρική γλώσσα.15 Σύμφωνα με τη στατιστική αυτή, που
είναι η πρώτη επίσημη εικόνα των ελληνικών αρχών για τις περιοχές
που ενσωμάτωσε, η Υποδιοίκηση Καϊλαρίων κατοικούνταν το 1913 από
40.082 κατοίκους, εκ των οποίων οι 21.194 ήταν άρρενες και οι 18.888
θήλεις. Στην Υποδιοίκηση υπήρχαν 42 οικισμοί. Τέσσερις οικισμοί, βά-
σει των πληθυσμιακών στοιχείων, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν
ημιαστικοί (Καϊλάρια 5.554 κάτοικοι, Βλάστη 3.683, Τσαλτζιλάρ 2.381,

14. Οργανικαί διατάξεις, εγκύκλιοι και οδηγίαι του επί της Δικαιοσύνης Υπουργού
ως αντιπρόσωπος της Ελληνικής Κυβερνήσεως εν ταις υπό του Ελληνικού Στρα-
τού καταληφθείσαις Μακεδονικαίς χώραις, Θεσσαλονίκη 1913, σ. 35, και Γ. Δη-
μακόπουλος, «Η διοικητική οργάνωσις των καταληφθέντων εδαφών (1912-1914).
Γενική επισκόπησις», στο: Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων 1910-1914, [Ε-
ταιρεία Ελληνικού και Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου], Αθήνα 1993, σ. 203-
223.
15. Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, Διεύθυνση Στατιστικής, Απαρίθμησις των
κατοίκων των νέων επαρχιών της Ελλάδος του έτους 1913 , Αθήνα 1915.
154 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Κατράνιτσα 2.094), ενώ οι υπόλοιποι ήταν αγροτικοί, αφού δεν ξεπερ-

νούσαν το όριο των 2.000 κατοίκων.16 Το όριο βέβαια των 2.000 κατοί-
κων δεν αποτυπώνει απόλυτα τη σημασία ενός οικισμού στην οικονο-
μία μιας περιοχής ή τη μερική αστικοποίησή του. Για παράδειγμα, ο
αμιγώς μουσουλμανικός οικισμός του Τσαλτζιλάρ (σημ. Φιλώτας) μπο-
ρεί να είχε το 1913 πληθυσμό πάνω από 2.000, αλλά, όπως φαίνεται
και από τον εκλογικό κατάλογο, οι κάτοικοί του ασχολούνταν αποκλει-
στικά με το επάγγελμα του γεωργού. Αντίθετα, το Εμπόριο, με πληθυ-
σμό 1.398 κατοίκων το 1913, εμφάνιζε, όπως και στους προηγούμενους
αιώνες, σημαντική εμπορική δραστηριότητα, γεγονός που αποτυπώνε-
ται στο είδος και στην πληθώρα των επαγγελμάτων που ασκούσαν οι
κάτοικοί του. Πάντως, για τις διοικητικές αρχές του Νομού Κοζάνης
και της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων –σε απάντησή τους σε σχετική εγκύ-
κλιο της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας το 1914–17 κωμοπόλεις χαρα-
κτηρίζονταν, εκτός από τα Καϊλάρια, μόνο η Κατράνιτσα (σημ. Πύργοι)
και η Βλάστη. Την ίδια χρονιά, με την απαρίθμηση των κατοίκων των
Νέων Χωρών από το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, η Γενική Διοίκηση
Μακεδονίας διενήργησε απογραφή του πληθυσμού της Γενικής Διοίκη-
σης με βάση την εθνικότητα-θρησκεία. Στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων
υπήρχαν 11.691 Έλληνες, 27.842 μουσουλμάνοι και 549 «διάφοροι»,
ενώ κατά την απογραφή δεν υπήρχε κανένας εξαρχικός.18 Τελευταία
στατιστική αποτύπωση της περιοχής των Καϊλαρίων για την περίοδο
που εξετάζεται είναι η στατιστική του υπαλλήλου του Υπουργείου Ε-
ξωτερικών Πέτρου Λεκκού, που διενεργήθηκε το 1920 και περιλαμβά-

16. Μ. Χουλιαράκης, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της

Ελλάδος, 1821-1971, 2 τ., [Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών], Αθήνα
1975, σ. ια΄-ιγ΄, για τα κριτήρια ορισμού των αγροτικών και ημιαστικών οι-
κισμών.
17. Γενική Διοίκησις Μακεδονίας, Συλλογή οργανικών διατάξεων, εγκυκλίων,
διαταγών και οδηγιών του Γενικού Διοικητού Μακεδονίας εκδοθείσαι κατά
το έτος 1914, Θεσσαλονίκη 1914, σ. 233-235, όπου η εγκύκλιος του γενικού
διοικητή Θεμιστοκλή Σοφούλη και οι συνημμένοι πίνακες με τα στοιχεία
ανά υποδιοίκηση.
18. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Στέφανου Δραγούμη, φ. 131, Εμπιστευτική,
Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, Γραφείο Εργασίας, Στατιστικός πίνακας του
πληθυσμού ανά εθνικότητα στις νομαρχίες της Μακεδονίας.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 155

νει στοιχεία για τη θρησκεία και τη μητρική γλώσσα των κατοίκων.19 Για
την Υποδιοίκηση Καϊλαρίων η στατιστική δίνει την εξής πληθυσμιακή
εικόνα λίγο πριν από τις κατακλυσμιαίες αλλαγές που θα επιφέρει η
ανταλλαγή των πληθυσμών: σύνολο κατοίκων 42.438, Έλληνες και ελ-
ληνόφρονες βλαχόφωνοι 3.798, βλαχόφωνοι ρουμανίζοντες 885, σλαβό-
φωνοι τέως πατριαρχικοί 4.578, σλαβόφωνοι τέως σχισματικοί 3.008,
μουσουλμάνοι 30.169.
Οι πληθυσμιακές αλλαγές στην ευρύτερη Μακεδονία κατά την πε-
ρίοδο 1912-1915 εστιάζονται στη μετανάστευση του μουσουλμανικού
πληθυσμού προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τους Βαλκανικούς
πολέμους και κατά την περίοδο 1914-1915, επίσης,, επίσης –κυρίως,
κατά την περίοδο 1914-1915– στην αποχώρηση εξαρχικών σλαβοφώνων
προς τα βουλγαρικά εδάφη, ακόμη, στη μετανάστευση του χριστιανικού
πληθυσμού προς τις ΗΠΑ καθώς και στην εγκατάσταση ελληνορθόδο-
ξων προσφύγων από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.20 Ανιχνεύοντας τις
αλλαγές αυτές στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων, διαπιστώνεται ένα μικρό
μεταναστευτικό ρεύμα του μουσουλμανικού πληθυσμού προς την Οθω-
μανική Αυτοκρατορία κατά την περίοδο 1912-1915. Σύμφωνα με τα
διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, έως τον Φεβρουάριο του 1914 είχαν με-
ταναστεύσει από την περιφέρεια Καϊλαρίων 357 μουσουλμάνοι, ενώ
κατά το έτος 1914 μετανάστευσαν από ολόκληρο τον Νομό Κοζάνης
3.256 μουσουλμάνοι, χωρίς να μπορεί να προσδιοριστεί ποιοι από αυ-

19. Γενικά Αρχεία του Κράτους, Κεντρική Υπηρεσία, Αρχείο Πολιτικού Γρα-
φείου Πρωθυπουργού, φ. 737, Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού προς Υ-
πουργείο Εσωτερικών, Αθήνα 28 Απριλίου 1923, αρ. εμπ. πρ. 105, όπου
συνημμένο αντίγραφο της έκθεσης Λεκκού προς τον γενικό διοικητή Θεσ-
σαλονίκης.
20. Ενδεικτικά γι’ αυτές τις μεταναστευτικές κινήσεις βλ. Γιάν. Γκλαβίνας, Οι
μουσουλμανικοί πληθυσμοί στην Ελλάδα. Από την ενσωμάτωση στην α-
νταλλαγή (1912-1923), εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2013· Α. Πάλλης,
Στατιστική μελέτη περί των φυλετικών μεταναστεύσεων Μακεδονίας και
Θράκης κατά την περίοδο 1912-1924, Αθήνα 1925· Μιχαηλίδης, Σλαβόφω-
νοι μετανάστες και πρόσφυγες, ό.π. · Γ. Παπαδόπουλος, Η μετανάστευση
από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Αμερική (19ος αιώνας – 1923): οι
ελληνικές κοινότητες της Αμερικής και η αλυτρωτική πολιτική της Ελλά-
δας, Διδακτ. διατριβή, [Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών
Επιστημών, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας], Αθήνα 2008.
156 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

τούς προέρχονταν από την περιοχή των Καϊλαρίων.21 Την αντίστροφή

πορεία με τους μουσουλμάνους ακολούθησαν οι ελληνορθόδοξοι πλη-
θυσμοί της Μικράς Ασίας, της Θράκης και του Πόντου, θύματα του συ-
στηματικού διωγμού τους από το οθωμανικό κράτος. Έως το 1915,
λοιπόν, και σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Δημοσίων Κτημάτων
του Υπουργείου Οικονομικών, στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων εγκατα-
στάθηκαν 1.275 πρόσφυγες σε εγκαταλελειμμένα κτήματα και σπίτια
μουσουλμάνων, κυρίως, ιδιοκτητών. Από αυτούς οι 742 εγκαταστάθη-
καν στην πόλη των Καϊλαρίων, 57 στη Δέβρη (σημ. Αναρράχη), 121 στο
Εμπόριο, 32 στη Λίγκα (σημ. Μηλοχώρι), 63 στην Κατράνιτσα (σημ.
Πύργοι), 46 στη Ρακίτα (σημ. Ολυμπιάδα), 77 στο Χασάν Κιόι (σημ.
Ασβεστόπετρα).22 Η φυγή του σλαβόφωνου πληθυσμού αφορούσε κυ-
ρίως τα θέατρα των συγκρούσεων του Β΄ Βαλκανικού πολέμου στην
Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία και πολύ λιγότερο τη Δυτική Μα-
κεδονία. Από την Υποδιοίκηση Καϊλαρίων, σύμφωνα με έγγραφο της
Γενικής Διοίκησης Κοζάνης-Φλώρινας, κατά την περίοδο 1912-1919 με-
τανάστευσαν 125 σλαβόφωνοι, ενώ οι περισσότεροι έφυγαν το 1913.23
Η μετανάστευση στις ΗΠΑ δεν μπορεί να προσδιοριστεί για την Υπο-
διοίκηση Καϊλαρίων, οπωσδήποτε όμως δεν ήταν τέτοια που θα άλλαζε
τις πληθυσμιακές ισορροπίες στην περιοχή.

Η οικονομία

Οι οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων της Υποδιοίκησης Καϊλα-

ρίων είχαν αμιγώς γεωργοκτηνοτροφικό χαρακτήρα. Το οροπέδιο των
Καϊλαρίων ήταν κατάλληλο για την καλλιέργεια σιτηρών, που ήταν και
το βασικό εξαγωγικό προϊόν της περιοχής, ενώ στις υπώρειες των βου-

21. Γκλαβίνας, Οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί , σ. 47-60, 407-408.

22. Υπουργείο Οικονομικών, Διεύθυνσις Κτημάτων του Κράτους, Έκθεσις περί
των εν Μακεδονία προσφύγων, Αθήνα 1916, σ. 26.
23. Από τους 125 σλαβόφωνους που μετανάστευσαν οι 77 ήταν από το Εμπό-
ριο, 19 από το Παλαιοχώρι (σημ. Φούφας), 6 από το Κονούφι (σημ. Δροσε-
ρό), 15 από τη Ρακίτα (σημ. Ολυμπιάδα), 4 από τη Δέβρη (σημ. Αναρρά-
χη), 1 από το Ναλμπάν Κιόι (σημ. Περδίκκας), 3 από το Χασάν Κιόι (σημ.
Ασβεστόπετρα)· Ιάκ. Μιχαηλίδης, Πληθυσμιακές ανακατατάξεις στη σύγ-
χρονη Μακεδονία, http://www.imma.edu.gr/imma/history/17.html.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 157

νών το έδαφος ήταν κατάλληλο για αμπελοκαλλιέργεια. Βασικός συ-

γκοινωνιακός και εμπορευματικός κόμβος για την περιοχή ήταν ο σιδη-
ροδρομικός σταθμός του Σόροβιτς (σημ. Αμύνταιο), από τον οποίο, πριν
από το 1912, τα γεωργοκτηνοτροφικά προϊόντα του Καζά διοχετεύο-
νταν στο Μοναστήρι. Ο άλλος σημαντικός συγκοινωνιακός άξονας ήταν
η αμαξιτή οδός Κοζάνης-Καϊλαρίων, που καλυπτόταν, σύμφωνα με μαρ-
τυρίες της εποχής, σε 4,5 ώρες. Η συγκοινωνία της πρωτεύουσας της
Υποδιοίκησης με τα χωριά ήταν ιδιαίτερη προβληματική, ιδίως κατά
τον χειμώνα, αφού οι δρόμοι γέμιζαν λάσπη και ήταν αδιάβατοι.24
Βασική πηγή για την αποτύπωση των χαρακτηριστικών των οικο-
νομικών δραστηριοτήτων της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων αποτελεί η με-
λέτη του γεωπόνου της Ελληνικής Γεωργικής Εταιρείας Γεωργίου Πα-
λαμιώτη, ο οποίος περιόδευσε στη Μακεδονία το 1913. Σύμφωνα με
τον Παλαμιώτη, η οικονομία της περιφέρειας25 βασιζόταν στην καλ-
λιέργεια δημητριακών, αφού το έδαφος της πεδιάδας ήταν εύφορο και
κατάλληλο για τις καλλιέργειες αυτές.26Η περιφέρεια παρήγε κατ’ έτος
230.000 κιλά σιταριού, 270.000 κιλά κριθαριού, 124.000 κιλά αραβόσι-
του, 84.500 κιλά βρίζας (σίκαλη), 3.500 κιλά βρώμης και 27.500 κιλά
γλυκάνισου. Υπήρχαν εγχώριες ποικιλίες δημητριακών, σύμφωνα με την
έκθεση πεπραγμένων του Αγροκηπίου Καϊλαρίων, όπως η ποικιλία μα-
λακού σίτου «Κατράνιτσο» και του σκληρού σίτου «Φλωρίτσα» ή
«Ντεβές».27 Η καλλιέργεια γινόταν σε μικρές ιδιοκτησίες των 80 περί-
που στρεμμάτων, ενώ μόνο σε κάποια χωριά υπήρχαν λίγες μεγάλες
ιδιοκτησίες έκτασης 500 με 800 στρεμμάτων, που ανήκαν σε μουσουλ-
μάνους ιδιοκτήτες. Η Υποδιοίκηση Καϊλαρίων στα στοιχεία που έστειλε
στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας σημείωνε την ύπαρξη ενός μόνο τσι-

24. Σκληρός, Η Νέα Ελλάς, σ. 104· Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα, σ. 31.

25. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα, σ. 26-33, όπου το τμήμα της έκθεσης που
αφορά την Υποδιοίκηση Καϊλαρίων.
26. Για την οργάνωση της οικονομίας στην περιοχή των Καϊλαρίων, αλλά και
γενικότερα στην ύπαιθρο της Μακεδονίας, βλ. Αλ. Δάγκας, Η περιφέρεια
Θεσσαλονίκης στον 20ο αιώνα. Για μια κοινωνική ιστορία της υπαίθρου: η
περίοδος έως το 1945, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 35 και σ. 35.
27. Κ. Γιαννιός, «Έκθεσις επί των πεπραγμένων του Αγροκηπίου Καϊλαρίων
κατά το γεωργικόν έτος 1920-1921», Τα Νέα Γεωπονικά, περίοδος Γ΄, έτος
7ον, 7-8 (1921) 85-87.
158 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

φλικιού στη Ραδούνιστα (σημ. Κρυόβρυση).28 Η καλλιέργεια των σιτη-

ρών γινόταν στο ίδιο χωράφι εναλλάξ με καλλιέργεια αραβόσιτου, ενώ
ο Παλαμιώτης υπογράμμιζε την ύπαρξη ελάχιστων σιδερένιων αρότρων
και την κυριαρχία του Ησιόδειου αρότρου, του ξύλινου δηλαδή αρό-
τρου, με το οποίο οι αγρότες έκαναν δύο ή τρία οργώματα πριν από τη
σπορά. Εφτά χρόνια αργότερα ανάλογη εικόνα μας δίνει και ο προϊ-
στάμενος του Αγροκηπίου Καϊλαρίων, ο οποίος, περιοδεύοντας στα
χωριά της περιφέρειας, έπεισε τους αγρότες να αντικαταστήσουν περί-
που 1.000 ξύλινα άροτρα με σιδερένια.29 Μετά την κάλυψη των οικια-
κών αναγκών, η εμπορευματοποίηση της παραγωγής και η εξαγωγή της
εκτός των ορίων της Υποδιοίκησης γινόταν για τα σιτηρά και τον αρα-
βόσιτο, τον γλυκάνισο, τα φασόλια και τα σταφύλια. Η αμπελοκαλ-
λιέργεια, σύμφωνα με τον Παλαμιώτη, ήταν ιδανική για τα εδάφη των
υπωρειών και κλιτύων των βουνών, αλλά και στα χωριά κοντά στη λί-
μνη του Οστρόβου (Βεγορίτιδα), όπως το Τσαλτζιλάρ, Μουραλάρ (σημ.
Πελαργός),30 Κιοσελέρ (σημ. Αντίγονος),31 Κολάρτζα (σημ Μανιάκι),32
Οκελεμές (σημ. Φαράγγι)33 και Κότσιανα (σημ. Περαία),34 που εξήγαν
την παραγωγή σταφυλιών στο Μοναστήρι μέσω του σιδηροδρομικού
σταθμού του Σόροβιτς. Κηπευτικά καλλιεργούνταν σε μεγάλη κλίμακα
στα χωριά Παλαιοχώρι, Εμπόριο, Δέβρη και Λίγκα. Τα παραπάνω χω-
ριά εφοδίαζαν με κηπευτικά όλη την περιφέρεια, διοχετεύοντάς τα κυ-
ρίως στην εβδομαδιαία αγορά των Καϊλαρίων και μάλιστα σε υψηλές
τιμές, σύμφωνα με τον διευθυντή του Αγροκηπίου Καϊλαρίων το 1921.
Στα ορεινά της Υποδιοίκησης η οικονομία βασιζόταν στην κτηνο-
τροφία και είχε ως επίκεντρο τη Βλάστη. Ο Παλαμιώτης και ο διευθυ-
ντής του Αγροκηπίου αναφέρουν ότι σε όλα τα χωριά της Υποδιοίκησης

28. Γενική Διοίκησις Μακεδονίας, Συλλογή οργανικών διατάξεων. Για την ύπαρ-
ξη ελάχιστων τσιφλικιών στην περιοχή των Καϊλαρίων βλ. και τα στοιχεία
των ερευνητικών προγραμμάτων στο Πανεπιστήμιο Κρήτης του Σωκρ. Πε-
τμεζά, «Η ύπαιθρος της Μακεδονίας από την οθωμανική στην ελληνική εξουσία
(1900-1920)», στο https://www.researchgate.net/publication/287216544, σ. 105.
29. Γιαννιός, «Έκθεσις επί των πεπραγμένων του Αγροκηπίου Καϊλαρίων, σ. 87.
30. Από το 1974 στον Νομό Φλώρινας.
31. Από το 1939 στον Νομό Φλώρινας.
32. Από το 1939 στον Νομό Φλώρινας.
33. Από το 1974 στον Νομό Φλώρινας.
34. Από το 1937 στον Νομό Πέλλας.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 159

οι χωρικοί ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία, καλύπτοντας τις οι-

κιακές ανάγκες, ενώ σημειώνεται και η εκτροφή βουβαλιών, που χρησι-
μοποιούνταν για μεταγωγικές και άλλες εργασίες, αλλά εκτρέφονταν
και για το κρέας και το γάλα τους.35 Η Βλάστη αποτελούσε ένα από
τα σημαντικότερα κέντρα εποχιακά μετακινούμενης κτηνοτροφίας, επε-
ξεργασίας και εμπορευματοποίησης των κτηνοτροφικών προϊόντων.36
Ήταν η κωμόπολη της Υποδιοίκησης με κάποιον βαθμό ανάπτυξης του
δευτερογενούς τομέα της οικονομίας, συγκεκριμένα, στην επεξεργασία
κτηνοτροφικών προϊόντων σε επίπεδο οικοτεχνίας ή βιοτεχνίας και στην
εμπορευματοποίησή τους. Βασικά προϊόντα αυτής της δραστηριότητας
ήταν τα ονομαστά μανούρια και βούτυρα, που εξάγονταν στις αγορές
της Αθήνας και Θεσσαλονίκης, αλλά και τα μάλλινα υφάσματα, με τα
οποία κατασκευάζονταν κάπες και βελέντζες. Το 1913, σύμφωνα με τα
στοιχεία του Παλαμιώτη, παράγονταν στην κωμόπολη 12.000 οκάδες
μανούρι, 30.000 οκάδες κασέρι, 4.500 οκάδες λευκό τυρί, 7.500 οκάδες
βούτυρο και 28.000 οκάδες μάλλινα υφάσματα. Στην Βλάστη πριν από
τους Βαλκανικούς πολέμους, σύμφωνα με τον επαγγελματικό οδηγό
του Ιγγλέση, δραστηριοποιούνταν 11 τυροκόμοι, 14 έμποροι και 19 πα-
ντοπώλες, ενώ υπήρχαν οκτώ υδρόμυλοι και πέντε υδροπιεστήρια για
την επεξεργασία μάλλινων υφασμάτων.37 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι επέ-
φεραν ισχυρό πλήγμα στην κτηνοτροφική οικονομία της περιοχής. Από
τα 150.000 αιγοπρόβατα που εκτρέφονταν στον Καζά Καϊλαρίων στις
αρχές του 1912, εκ των οποίων τα 70.000 παραθέριζαν στα οροπέδια
της Βλάστης, παρέμειναν μετά τον πόλεμο 32.639 πρόβατα και 5.870
κατσίκες, ενώ τα υπόλοιπα χρησιμοποιήθηκαν για τη διατροφή του
διερχόμενου στρατού. Αντίθετα, οι πολεμικές συγκρούσεις του 1912-
1913 δεν είχαν αρνητικές συνέπειες στην αγροτική παραγωγή, αφού τα
χωράφια καλλιεργήθηκαν, παρά το γεγονός ότι πολλοί μουσουλμάνοι

35. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα, σ. 33· Κ. Γιαννιός, «Έκθεσις επί των πε-
πραγμένων του Αγροκηπίου Καϊλαρίων», σ. 87.
36. Κωνσταντίνα Ντάσιου – Γ. Τσότσος, «Οι ιστορικές διαδρομές των εποχια-
κών μετακινήσεων των κοπαδιών της νοτιοδυτικής Μακεδονίας: Η περί-
πτωση της Βλάστης και των Ναμάτων», στο: Λιβάδια - Κτηνοτροφία - Έ-
ρευνα και Ανάπτυξη, Πρακτικά 3ου Πανελληνίου Λιβαδοπονικού Συνεδρί-
ου, [Ελληνική Λιβαδοπονική Εταιρεία], Θεσσαλονίκη 2014, σ. 35-40.
37. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα, σ. 28· Ν. Ιγγλέσης , Οδηγός της Ελλάδος,
έτος Γ΄, Αθήνα 1910-1911, σ. 58.
160 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

αγρότες της περιοχής ήταν για ένα διάστημα αιχμάλωτοι σε στρατόπε-

δα στην Παλαιά Ελλάδα.38 Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παλαμιώτης στην
έκθεσή του κάνει λόγο για πληροφορίες που του μεταφέρθηκαν για την
ύπαρξη κοιτασμάτων λιθάνθρακα και πετρελαϊκών πηγών στο χωριό
Κουζλού Κιόι (σημ. Καρυοχώρι).39 Πρόκειται για μία από τις πρώτες
αναφορές για κοιτάσματα λιγνίτη στην περιοχή της Πτολεμαΐδας.
Τα συμπεράσματα του Παλαμιώτη για τις οικονομικές δραστηριό-
τητες στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων επιβεβαιώθηκαν έναν χρόνο αργό-
τερα από την ετήσια στατιστική της γεωργικής παραγωγής και την α-
παρίθμηση των ζώων των Νέων Επαρχιών της Ελλάδας, την οποία διε-
νήργησε η Διεύθυνση Στατιστικής του Υπουργείου Εθνικής Οικονομίας
περί το 1914 και δημοσιεύτηκε το 1916.40 Είναι η πρώτη λεπτομερής
στατιστική αποτύπωση της γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής
των Νέων Χωρών που πραγματοποίησε το ελληνικό βασίλειο αμέσως
μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων. Η στατιστική αποτυπώνει μια
γεωργική οικονομία επικεντρωμένη στην καλλιέργεια δημητριακών, γε-
γονός που σημειώνει και ο Σκληρός στις εντυπώσεις του για την Υπο-
διοίκηση, αναφέροντας την αφθονία των παραγόμενων δημητριακών.41
Στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων κατά το 1914 καλλιεργούνταν 40.878
στρέμματα σιταριού, 25.664 στρέμματα κριθάρι, 1.463 στρέμματα σμι-
γός,42 25.069 στρέμματα αραβόσιτος, 15.841 στρέμματα σίκαλη και
2.618 στρέμματα βρώμη. Σημαντικές ήταν και οι καλλιέργειες σταφυ-
λιών φαγητού, που ανέρχονταν σε 6.390 στρέμματα, και σταφυλιών για
την παραγωγή μούστου, που ανέρχονταν σε 1.210 στρέμματα. Από τις
υπόλοιπες καλλιέργειες ξεχώριζαν αυτές των φασολιών, με 1.838 καλ-
λιεργήσιμα στρέμματα, και των πεπονοειδών, με 2.107 καλλιεργήσιμα
στρέμματα, ενώ αξιοσημείωτη είναι και η παραγωγή μήλων (10.550
οκάδες) και καρυδιών (20.610 οκάδες). Τα στοιχεία για τη μέση παρα-

38. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα, σ. 28 και 31.

39. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα, σ. 31.
40. Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, Διεύθυνση Στατιστικής, Ετήσια στατιστική
της γεωργικής παραγωγής και απαρίθμησις των ζώων, των κατοικιδίων
πτηνών και κυψελών των νέων επαρχιών της Ελλάδος, έτος 1914 , Αθήνα
1916.
41. Σκληρός, Η Νέα Ελλάς, σ. 105
42. Καλλιέργεια μίγματος σιταριού και σίκαλης.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 161

γωγή σε οκάδες43 ανά στρέμμα και την αξία της παραγωγής σε δραχ-
μές ανά οκά αποκαλύπτουν τις καλλιέργειες με τις μεγαλύτερες απο-
δόσεις και το μεγαλύτερο κέρδος για τους αγρότες της Υποδιοίκησης
Καϊλαρίων, σε σχέση με τους αγρότες των υπολοίπων υποδιοικήσεων
του Νομού Κοζάνης44 και σε συνδυασμό βέβαια με τις ανάγκες των
τοπικών αγορών, κάτι που, όπως αναφέρθηκε, ίσχυε ιδίως για τα λαχα-
νικά και τα φρούτα. Για την καλλιέργεια σιταριού, για παράδειγμα, η
Υποδιοίκηση Καϊλαρίων είχε από τις μεγαλύτερες στρεμματικές απο-
δόσεις του Νομού, με 94 οκάδες ανά στρέμμα και μέση αξία της οκάς
0,33 δραχμές, η οποία μόλις ξεπερνούσε τη μέση αξία σε δραχμές ανά
οκά για την παραγωγή σιταριού του Νομού, που ήταν 0,32 δραχμές. Η
μέση στρεμματική απόδοση της καλλιέργειας σιταριού σε ολόκληρη τη
Μακεδονία ήταν 80 οκάδες ανά στρέμμα. Μεγάλες στρεμματικές απο-
δόσεις είχαν στην περιοχή των Καϊλαρίων οι καλλιέργειες καλαμπο-
κιού, πατάτας, πεπονοειδών, φασολιών και σταφυλιών φαγητού. Για
παράδειγμα, η καλλιέργεια της πατάτας απέδιδε κατά μέσο όρο 617
οκάδες ανά στρέμμα, όταν ο μέσος όρος στον Νομό ήταν 305 οκάδες
και στο σύνολο της Μακεδονίας 208 οκάδες, ενώ η καλλιέργεια σταφυ-
λιού φαγητού απέδιδε ανά στρέμμα στα Καϊλάρια κατά μέσο όρο 418
οκάδες, ενώ στον Νομό η αντίστοιχη απόδοση ήταν 288 οκάδες και στο
σύνολο της Μακεδονίας 222 οκάδες. Βέβαια, η υπερπαραγωγή κρα-
τούσε τις τιμές χαμηλά στα παραπάνω προϊόντα. Έτσι, η μέση αξία
ανά οκά για τα σταφύλια ήταν 0,10 δραχμές, ενώ στο σύνολο του Νο-
μού η μέση τιμή ήταν 0,15 δραχμές. Αντίθετα, η μικρή παραγωγή κά-
ποιων προϊόντων οδηγούσε σε αύξηση των τιμών, όπως για παράδειγ-
μα τα αχλάδια, των οποίων η μέση τιμή ανά οκά στην Υποδιοίκηση Κα-
ϊλαρίων ήταν 0,50 δραχμές, ενώ στο σύνολο του Νομού ανερχόταν σε
0,14 δραχμές.

Τα στοιχεία του εκλογικού καταλόγου

Πολύτιμα στοιχεία για τις οικονομικές δραστηριότητες και την πληθυ-

σμιακή σύνθεση, αλλά και για τις κοινωνικές δομές των οικισμών της

43. Οθωμανική μονάδα μέτρησης μάζας που αντιστοιχεί σε 1.282 γραμμάρια.

44. Βλ. Πίνακα 2 του Παραρτήματος.
162 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Υποδιοίκησης Καϊλαρίων, λίγα χρόνια μετά την ενσωμάτωσή τους στο

ελληνικό κράτος, παρέχει ο εκλογικός κατάλογος της Υποδιοίκησης του
1915, που τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη από το τυπογραφείο του Ιωάν-
νου Κούμενου.45 Οι Νέες Χώρες εντάχθηκαν πολύ γρήγορα στην πολι-
τική σκηνή του ελληνικού βασιλείου, σε μία περίοδο μάλιστα κατά την
οποία στον πολιτικό βίο της χώρας κυριαρχούσε ο Εθνικός Διχασμός με
τον φανατισμό, τις συγκρούσεις και τις εμφύλιες διαμάχες που τον χα-
ρακτήριζαν. Οι κάτοικοι της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων και των υπολοί-
πων Νέων Χωρών θα συμμετάσχουν στον πολιτικό βίο του ελληνικού
κράτους για πρώτη φορά στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915. Η χώρα εν
τω μεταξύ είχε εισέλθει στη δίνη του Εθνικού Διχασμού. Ο πρωθυ-
πουργός Βενιζέλος και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος διαφωνούσαν για την
εξωτερική πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθήσει η Ελλάδα στο
πλαίσιο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, αν θα έπρεπε, δηλαδή, να συντα-
χθεί με τον συνασπισμό των Αγγλογάλλων της Αντάντ, όπως επιθυμού-
σε ο Βενιζέλος, ή να τηρήσει ουδετερότητα, όπως ήθελε ο Κωνσταντί-
νος. Αποτέλεσμα αυτής της διαφωνίας ήταν η παραίτηση της κυβέρνη-
σης Βενιζέλου τον Φεβρουάριο του 1915 και ο σχηματισμός νέας από
τον αντιβενιζελικό Δημήτριο Γούναρη. Από τον Ιανουάριο του 1915 οι
δυνάμεις της Αντάντ διεξήγαν στρατιωτικές επιχειρήσεις στην Καλλί-
πολη, έχοντας ως βάση τη Λήμνο. Ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος και η στά-
ση της Ελλάδας ήταν στο επίκεντρο της εκλογικής αναμέτρησης. Βέ-
βαια, ο Εθνικός Διχασμός δεν ήταν απλά ένα φαινόμενο που ανάγεται
στη διαφωνία δύο ηγετών γύρω από ένα ζήτημα εξωτερικής πολιτικής.
Πίσω από την αντιπαράθεση στο πολιτειακό δίπολο υπολανθάνει μια
σύγκρουση δύο πολιτικών κόσμων που συσπείρωναν διαφορετικά κοι-
νωνικά στρώματα και κοσμοαντιλήψεις. Στην αντιπαράθεση αυτή θα
ενταχθούν οι Νέες Χώρες με τις δικές τους τοπικές διαιρέσεις και ι-
διαιτερότητες. Στη Μακεδονία, για παράδειγμα, η ύπαρξη ισχυρών
μειονοτικών ομάδων, όπως των μουσουλμάνων, έδινε άλλα χαρακτηρι-
στικά στις εκλογικές αναμετρήσεις σε σχέση με την Παλαιά Ελλάδα,
ενώ ρόλο διαδραμάτιζαν και οι κοινωνικές διαφοροποιήσεις και εντά-

45. Εκλογικός Κατάλογος Υποδιοικήσεως Καϊλαρίων 1915 , Θεσσαλονίκη 1915.

Ο κατάλογος εντοπίστηκε σε μικροταινία στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των
Ελλήνων.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 163

σεις του εκλογικού σώματος, που ανάγονταν πριν από το 1912, όπως
στην Κοζάνη η διαμάχη ανάμεσα σε λαό και «τζορμπατζήδες».46
Σε αυτό το πλαίσιο συντάχθηκε και ο εκλογικός κατάλογος Καϊ-
λαρίων, για να χρησιμοποιηθεί για την πρώτη εκλογική αναμέτρηση
στην οποία θα συμμετείχαν οι κάτοικοι της Μακεδονίας και των υπο-
λοίπων απελευθερωμένων Νέων Χωρών. Η επέκταση της εκλογικής νο-
μοθεσίας του ελληνικού βασιλείου στις Νέες Χώρες έγινε με τον νόμο
258 του Απριλίου του 1914, ενώ την ίδια χρονιά ψηφίστηκαν και οι
διατάξεις που καθόριζαν τον τρόπο κατάρτισης των εκλογικών καταλό-
γων. Δικαίωμα ψήφου είχαν οι άρρενες κάτοικοι των Νέων Χώρων που
είχαν συμπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας τους, ενώ οι εκλογικοί κα-
τάλογοι καταρτίστηκαν λαμβάνοντας υπόψιν τα αποτελέσματα της α-
πογραφής των Νέων Χωρών του 1913 και έχοντας ως βάση την υπο-
διοίκηση και όχι τον δήμο, όπως συνέβαινε στην Παλαιά Ελλάδα.47
Τα παραπάνω δεδομένα θέτουν και κάποιους περιορισμούς στην
ακρίβεια αποτύπωσης πληθυσμιακών, οικονομικών και κοινωνικών δε-
δομένων από έναν εκλογικό κατάλογο της περιόδου, αφού οι εκλογικοί
κατάλογοι περιέχουν στοιχεία μόνο για τους άρρενες που έχουν δικαί-
ωμα ψήφου, αποκλείοντας έτσι τον γυναικείο πληθυσμό, ενώ, έχοντας
ως βάση την απογραφή του 1913, οι εκλογικοί κατάλογοι των Νέων
Χωρών δεν αποτυπώνουν τα μεταναστευτικά ρεύματα του 1914, ιδίως
των μουσουλμάνων κατοίκων της Μακεδονίας. Βέβαια, παρά τις πα-
ραπάνω διαπιστώσεις και ελλείψει άλλων πηγών, οι εκλογικοί κατάλο-
γοι εξακολουθούν να είναι μια πολύτιμη πηγή για τη μικροϊστορία, την

46. Για τις εκλογές στον Νομό Κοζάνης κατά την περίοδο του Εθνικού Διχα-
σμού βλ. Γ. Γκλαβίνας, «Εκλογικές αναμετρήσεις στην Κοζάνη την περίοδο
του Εθνικού Διχασμού 1915-1920: κόμματα, υποψήφιοι και εκλογικές συ-
μπεριφορές», στο: Κοζάνη 600 χρόνια Ιστορίας. Γένεση και Ανάπτυξη μιας
Μακεδονικής Μητρόπολης , Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας, Χαρ.
Καρανάσιος, Κ. Ντίνας, Δ. Μυλωνάς, Δ. Σκρέκας, [Δήμος Κοζάνης], Κοζάνη
2014, σ. 477-466.
47. Για το νομικό πλαίσιο με το οποίο έγιναν οι εκλογές του Μαΐου του 1915
και για τον τρόπο συγκρότησης των εκλογικών καταλόγων βλ. Γκλαβίνας,
«Εκλογικές αναμετρήσεις στην Κοζάνη», σ. 448-449, και Δ. Δώδος, Η ε-
κλογική περιφέρεια της Θεσσαλονίκης. Κόμματα και υποψήφιοι , Διδακτ.
διατριβή, [Τμήμα Νομικής ΑΠΘ], Θεσσαλονίκη 1989, σ. 42-44.
164 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

πληθυσμιακή σύνθεση και τις οικονομικές δραστηριότητες μιας περιο-

χής, καθώς και σημαντικό εργαλείο σε γενεαλογικές έρευνες.
Ο εκλογικός κατάλογος της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων του 1915 πε-
ριέχει 11.091 εγγραφές σε σελίδες των πενήντα εγγραφών. Κάθε εγγρα-
φή αντιστοιχεί σε έναν ψηφοφόρο της Υποδιοίκησης, ενώ περιλαμβάνει
τα εξής στοιχεία: α) αύξοντα αριθμό, β) όνομα, γ) επώνυμο, δ) όνομα
πατρός, ε) έτος γέννησης, στ) μόνιμη κατοικία, ζ) επάγγελμα. Στην τε-
λευταία σελίδα του καταλόγου υπάρχει σφραγίδα θεώρησης από τον
πρόεδρο πρωτοδικών Κοζάνης με ημερομηνία 6 Απριλίου 1915. Τα στοι-
χεία αυτά επιτρέπουν να αποτυπωθεί η πληθυσμιακή σύνθεση της πε-
ριοχής, όσον αφορά τους μουσουλμάνους και χριστιανούς κατοίκους, ε-
πίσης οι οικισμοί στους οποίους κατοικούσε κάθε πληθυσμιακή ομάδα,
καθώς και το ποσοστό κατοίκησης σε μικτούς ή αμιγείς πληθυσμιακά
οικισμούς. Από τους 11.091 εκλογείς της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων, οι
7.341 ήταν μουσουλμάνοι, ενώ οι 3.750 χριστιανοί. Η διάκριση των ψη-
φοφόρων με βάση τη θρησκεία είναι και η μοναδική που μπορεί να γίνει,
αφού, και παρά την ύπαρξη ονομάτων που υποδηλώνουν σλαβική προέ-
λευση, όπως για παράδειγμα Κόλε Πέτρε, Γιοβάν κ.λπ., ο διαχωρισμός
των ψηφοφόρων, ιδίως των χριστιανών, με βάση τη μητρική τους γλώσσα
είναι αδύνατον να γίνει με τα στοιχεία που παρέχει ο εκλογικός κατάλο-
γος. Ο κατάλογος καταγράφει ψηφοφόρους σε 42 οικισμούς. Από αυ-
τούς, αμιγώς μουσουλμανικοί ήταν οι οικισμοί Τσαλτζιλάρ (σημ. Φιλώ-
τας), Μουραλάρ (σημ. Πελαργός), Κιοσελέρ (σημ. Αντίγονος), Κολάρτζα
(σημ. Μανιάκι), Οκέλεμες (σημ. Φαράγγι), Κότσιανα (σημ. Περαία), Κρέμ-
σια (σημ. Μεσόβουνο), Ούτσιανα (σημ. Κομνηνά), Ινελί (σημ. Ανατολικό),
Κοζλού Κιόι (σημ. Καρυοχώρι), Χαρμπίνα (σημ. Πτελεώνας), Βοϊβοδίνα
(σημ. Σπηλιά), Μπαρακλί (σημ. Εξοχή), Τζουμά (σημ. Χαραυγή),48 Χαϊ-
νταρλί (σημ. Κλείτος), Ινέμπος (Ινέκ Ομπασί ή Ινέοβα, σημ. Ακρινή),49
Τζελελί,50 Καραγάτς (σημ. Μαυροδένδρι),51 Ερτομούς (σημ. Ποντοκώμη),
Σούλποβο (σημ. Άρδασσα), Τσιόρ (σημ. Γαλάτεια). Αμιγώς χριστιανικοί
ήταν οι οικισμοί Νέο Γραμματικό, Τρέμπενο (σημ. Καρδία), Κόμανος,

48. Από το 1914 στην Υποδιοίκηση Κοζάνης.

49. Από το 1942 στην Επαρχία Κοζάνης.
50. Ο οικισμός, που ονομαζόταν και Άκ Τζελελί, βρισκόταν γεωγραφικά πολύ
κοντά στη Χαραυγή και καταργήθηκε το 1928.
51. Από το 1942 στην Επαρχία Κοζάνης.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 165

Βλάστη και Ρακίτα (σημ. Ολυμπιάδα). Τέλος, οι οικισμοί Κάτω Καϊλά-

ρια (σημ. Πτολεμαΐδα), Άνω Καϊλάρια (σημ. Πτολεμαΐδα), Ναλμπάν Κιόι
(σημ. Περδίκκας), Γραμματικό, Κατράνιτσα (σημ. Πύργοι), Τρέπιστα (σημ.
Άγιος Χριστόφορος), Φραγκότσι (σημ. Ερμακιά), Καραμπουνάρ (σημ.
Μαυροπηγή), Δουρουτλάρ (σημ. Προάστιο), Χασάν Κιόι (Ασβεστόπετρα),
Ραδούνιστα (σημ. Κρυόβρυση), Δέβρη (σημ. Αναρράχη), Εμπόριο, Λίγκα
(σημ. Μηλοχώρι), Παλαιοχώρι (σημ. Φούφας), Κονούφι (σημ. Δροσερό)
ήταν μικτοί, έστω αν σε κάποιους οικισμούς κατοικούσαν ελάχιστοι μου-
σουλμάνοι ή χριστιανοί ψηφοφόροι, όπως, για παράδειγμα, στα Άνω Κα-
ϊλάρια, όπου από τους 769 ψηφοφόρους μόνο οι 5 ήταν χριστιανοί.
Περισσότερα όμως στοιχεία παρέχει ο εκλογικός κατάλογος για
την οικονομική οργάνωσης της Υποδιοίκησης, αφού η αναγραφή των
επαγγελμάτων των εκλογέων δίνει τη δυνατότητα να εξαχθούν συμπε-
ράσματα για τις οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων, επίσης, τον
βαθμό ενασχόλησή τους με επαγγέλματα εκτός του πρωτογενούς τομέα
παραγωγής ή με επαγγέλματα που απαιτούσαν υψηλή εξειδίκευση και
σπουδές, και, τέλος, την κυριαρχία πληθυσμιακών ομάδων σε συγκε-
κριμένα επαγγέλματα ή τον εντοπισμό επαγγελματικών δραστηριοτή-
των σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές. Τα στοιχεία αυτά, σε
συνδυασμό με τις πηγές που αναλύθηκαν προηγουμένως, δίνουν μια
σχετικά καλή εικόνα για την οργάνωση μιας κοινωνίας της υπαίθρου,
όπως αυτή των Καϊλαρίων, λίγο μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνι-
κό κράτος και λίγο πριν από τις αλλαγές που θα επιφέρει στην περιοχή
η ανταλλαγή των πληθυσμών.
Όπως προαναφέρθηκε, η οικονομία της περιοχής των Καϊλαρίων
ήταν προσανατολισμένη στον πρωτογενή τομέα παραγωγής, κυρίως στην
καλλιέργεια δημητριακών και λιγότερο στην κτηνοτροφία. Έτσι, από
τους 11.091 εκλογείς της Υποδιοίκησης, οι 7.803 δήλωναν το επάγγελμα
του γεωργού και 59 του κηπουρού (με την έννοια της καλλιέργειας λα-
χανικών σε κήπους). Οι κηπουροί ήταν όλοι τους χριστιανοί, ενώ οι πε-
ρισσότεροι κατοικούσαν στο Εμπόριο και τη Δέβρη, οικισμοί που, όπως
προαναφέρθηκε, προμήθευαν με κηπευτικά την ευρύτερη περιοχή. Το
70% λοιπόν των ψηφοφόρων της Υποδιοίκησης δήλωνε το επάγγελμα
του γεωργού. Οι μουσουλμάνοι γεωργοί ανέρχονταν σε 6.526 και απο-
τελούσαν το 88% του συνόλου των μουσουλμάνων ψηφοφόρων της Υ-
ποδιοίκησης. Στις οικονομικές-επαγγελματικές δραστηριότητες του χρι-
166 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

στιανικού πληθυσμού το επάγγελμα του γεωργού δεν ήταν –όπως συ-

νέβαινε με τους μουσουλμάνους– συντριπτικά κυρίαρχο, λόγω έλλειψης
γης και απασχόλησης με την κτηνοτροφία ή το εμπόριο. Οι χριστιανοί
γεωργοί ανέρχονταν σε 1.277, αποτελώντας το 33% του συνόλου των
χριστιανών ψηφοφόρων της Υποδιοίκησης. Σημειώνεται επίσης η ύπαρ-
ξη τεσσάρων κτηματιών, όλοι τους χριστιανοί από το Εμπόριο και την
Κατράνιτσα, γεγονός που επαληθεύει εν μέρει τη διαπίστωση του Πα-
λαμιώτη ότι στην Υποδιοίκηση υπήρχαν λίγες μεγάλες ιδιοκτησίες, για
τις οποίες όμως αναφέρει ότι ανήκαν κυρίως σε μουσουλμάνους ιδιο-
κτήτες. Με την κτηνοτροφία ασχολούνταν 369 εκλογείς (61 μουσουλ-
μάνοι και 308 χριστιανοί), δηλαδή το 3% των εκλογέων της περιοχής.
Στα κτηνοτροφικά επαγγέλματα (ποιμένες, κτηνοτρόφοι, βουκόλοι, βο-
σκοί) κυριαρχούσαν οι χριστιανοί, με επίκεντρο τη Βλάστη, όπου κατα-
γράφονται 252 εκλογείς που δήλωναν το επάγγελμα του ποιμένα ή του
κτηνοτρόφου. Εκτός της Βλάστης, μικρή κτηνοτροφική δραστηριότητα
εντοπίζεται ακόμη στο Νέο Γραμματικό, όπου 37 χριστιανοί εκλογείς
δήλωναν ποιμένες, καθώς και στη Λίγκα, όπου ένας χριστιανός δήλωνε
ως επάγγελμα αυτό του αρχιποιμένα και 15 του ποιμένα (12 χριστιανοί
και 3 μουσουλμάνοι). Ο πρωτογενής τομέας παραγωγής της Υποδιοί-
κησης Καϊλαρίων κατά το 1915 συμπληρώνεται με 23 εκλογείς (20
μουσουλμάνους και 3 χριστιανούς) σε Κολάρτζα, Κότσιανα και Ρακίτα,
που δήλωναν ως επάγγελμα αυτό του αλιέα, και με 15 ξυλοκόπους σε
Γραμματικό, Νέο Γραμματικό, Εμπόριο και Βλάστη.
Ο δευτερογενής τομέας της οικονομικής δραστηριότητας στην Υπο-
διοίκηση Καϊλαρίων του 1915 ήταν περιορισμένος σε μικρής κλίμακας
οικοτεχνίες και βιοτεχνίες, που ασχολούνταν κυρίως με τη μεταποίηση
γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, ενώ υπήρχαν και τεχνίτες
που κατασκεύαζαν εργαλεία απαραίτητα για τις γεωργικές ή κτηνο-
τροφικές εργασίες, τις οικιακές ανάγκες ή τις πολιτιστικές και κοινωνι-
κές δραστηριότητες των κατοίκων.52 Στην Υποδιοίκηση δεν υπήρχαν
οικονομικές δραστηριότητες που συνεπάγονταν συσσώρευση κεφαλαίου
και μεγάλες επενδύσεις, ώστε να μπορούν να καταταχθούν σε βιομηχα-
νική ή μεγάλης κλίμακας βιοτεχνική δραστηριότητα. Οι ημιαστικές πε-

52. Για τα επαγγέλματα των κατοίκων της μακεδονικής υπαίθρου καθώς και
την κατηγοριοποίηση τους βλ. Δάγκας, Η περιφέρεια Θεσσαλονίκης.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 167

ριοχές των Καϊλαρίων, της Βλάστης, της Κατράνιτσας, αλλά και ο πο-
λυπληθής οικισμός του Εμπορίου, συγκέντρωναν τον μεγαλύτερο αριθ-
μό επαγγελμάτων του δευτερογενούς τομέα παραγωγής, ενώ ψηφοφό-
ροι που δήλωναν ανάλογα επαγγέλματα υπήρχαν διάσπαρτοι στα με-
γαλύτερα χωριά της περιοχής. Η Βλάστη, με την εμπορική δραστηριό-
τητα της κτηνοτροφικής της παραγωγής και τη συνακόλουθη συσσώ-
ρευση κεφαλαίου, εξακολουθούσε, παρά το πλήγμα των Βαλκανικών
πολέμων, να αποτελεί το κέντρο του δευτερογενούς τομέα παραγωγής,
αλλά και της εμπορικής δραστηριότητας της Υποδιοίκησης.
Η επεξεργασία της γεωργικής παραγωγής των δημητριακών γινό-
ταν σε μύλους. Το 1915 στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων υπήρχαν 33 ε-
κλογείς που δήλωναν το επάγγελμα του μυλωθρού, δηλαδή του μυλω-
νά. Στο επάγγελμα κυριαρχούσαν οι χριστιανοί, αφού μόνο δύο μου-
σουλμάνοι των Κάτω Καϊλαρίων δήλωναν μυλωνάδες. Η μεγαλύτερη
συγκέντρωση ψηφοφόρων που επαγγέλλονταν μυλωθροί, και προφανώς
η μεγαλύτερη συγκέντρωση αλευρόμυλων, παρατηρούνταν, σύμφωνα με
τα στοιχεία του εκλογικού καταλόγου, στο Εμπόριο (11 μυλωθροί) και
την Κατράνιτσα (9), ακολουθούσαν η Βλάστη (4) και το Γραμματικό
(4), ενώ μυλωνάδες υπήρχαν στα Κάτω Καϊλάρια (2), στη Δέβρη (2)
και στο Παλαιοχώρι (1). Στον τομέα της βιοτεχνικής παραγωγής τροφί-
μων συναντώνται μόνο τα επαγγέλματα του αρτοποιού και του ζαχα-
ροπλάστη, με 63 εκλογείς να δηλώνουν ως επάγγελμα αυτό του αρτο-
ποιού και οκτώ του ζαχαροπλάστη. Και σε αυτά τα επαγγέλματα η
κυριαρχία των χριστιανών ήταν καθολική. Η αγορά ψωμιού από αρτο-
ποιό, και όχι η παρασκευή του στην οικία, προϋπέθετε περισσότερο την
ύπαρξη εξαρτημένης-μισθωτής εργασίας και όχι την ενασχόληση με α-
γροτική παραγωγή, ενώ η ζαχαροπλαστική σχετιζόταν με μη απαραίτη-
τα είδη διατροφής και πολιτιστικές ή κοινωνικές εκδηλώσεις των κα-
τοίκων. Αρτοποιεία και αρτοποιοί αλλά και ζαχαροπλάστες συγκε-
ντρώνονταν στα Καϊλάρια στις περιοχές όπου υπήρχαν αλευρόμυλοι.
Έτσι, το 1915 υπήρχαν 39 αρτοποιοί και ένας ζαχαροπλάστης στο Ε-
μπόριο, 16 αρτοποιοί και δύο ζαχαροπλάστες στη Βλάστη και πέντε
ζαχαροπλάστες και δύο αρτοποιοί στην Κατράνιτσα, ενώ στην πόλη
των Καϊλαρίων, το μεγαλύτερο ημιαστικό κέντρο της περιοχής, υπήρχαν
μόνο τέσσερις αρτοποιοί, που ήταν όλοι τους χριστιανοί. Κλείνοντας το
κομμάτι των επαγγελμάτων που αφορά την επεξεργασία της αγροτικής
168 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

παραγωγής, στη Βλάστη του 1915 υπήρχαν και δύο εκλογείς που δήλω-
ναν το επάγγελμα του οινοπνευματοποιού.
Στα Καϊλάρια του 1915 μια άλλη ομάδα επαγγελμάτων του δευ-
τερογενούς τομέα ασχολούνταν με την επεξεργασία κτηνοτροφικών
προϊόντων και δερμάτων, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη οικοτε-
χνιών ή μικρών βιοτεχνιών και ένα δίκτυο εμπορίας των προϊόντων της
επεξεργασίας αυτής. Το κτηνοτροφικό κέντρο της περιοχής, η Βλάστη,
συγκέντρωνε τον μεγαλύτερο αριθμό των επαγγελμάτων της κατηγορί-
ας αυτής, αφού το 1915 υπήρχαν στην κωμόπολη οκτώ υποδηματο-
ποιοί, τέσσερις γουναροποιοί, τέσσερις τσαρουχάδες, τέσσερις σαγμα-
τοποιοί ή σαμαράδες, δύο βυρσοδέψες και ένας λαναράς.53 Στο Εμπό-
ριο υπήρχαν 13 υποδηματοποιοί, ένας πεδιλοποιός και τρεις σαγματο-
ποιοί, στην Κατράνιτσα 15 σαγματοποιοί, ένας τσαρουχάς και ένας υ-
ποδηματοποιός, ενώ στη Δέβρη πέντε υποδηματοποιοί και τέσσερις
σαγματοποιοί. Σημειώνεται επίσης η ύπαρξη ενός μόνο χριστιανού υ-
ποδηματοποιού στην πόλη των Καϊλαρίων. Όλοι οι εκλογείς των επαγ-
γελμάτων της κατηγορίας αυτής ήταν χριστιανοί.
Στην Υποδιοίκηση υπήρχαν και τα απαραίτητα για την αγροτική ή
κτηνοτροφική οικονομία της υπαίθρου επαγγέλματα επεξεργασίας με-
τάλλου και ξύλου, όπως ξυλουργοί, λεπτουργοί, σιδηρουργοί, πεταλω-
τές, χαλκεύς,54 χρυσοχόοι, κασσιτερωτές,55 οπλουργοί και μαχαιροποιοί.
Έντεκα εκλογείς (μουσουλμάνοι και χριστιανοί) δήλωναν το επάγγελμα
του ξυλουργού, με πέντε από αυτούς να κατοικούν στο Εμπόριο. Στη
Βλάστη συγκεντρώνονταν οι εκλογείς που δήλωναν το επάγγελμα του
λεπτουργού (24 εκλογείς), του ειδικού δηλαδή τεχνίτη ξυλουργού που
κατασκεύαζε πολυτελή έπιπλα με διακοσμημένες επιφάνειες και ξύλι-
να κομψοτεχνήματα. Οι σιδηρουργοί (μουσουλμάνοι και χριστιανοί)
ήταν 23, από τους οποίους οκτώ κατοικούσαν στα Κάτω Καϊλάρια, ο-
κτώ στο Εμπόριο και τέσσερις στη Βλάστη. Πεταλωτές υπήρχαν στο
Εμπόριο και στα Καϊλάρια· μάλιστα, οι μουσουλμάνοι πεταλωτές των

53. Ο κατασκευαστής λαναριών, εργαλείου με το οποίο έξαιναν το μαλλί.

54. Ο χαλκουργός.
55. Ο γανωματής, ο τεχνίτης που επικαλύπτει χάλκινα σκεύη με κασσίτερο.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 169

Καϊλαρίων είχαν φήμη καλών τεχνιτών και κατά τον 19ο αιώνα.56 Στη
Βλάστη υπήρχαν ένας μαχαιροποιός, ένας χρυσοχόος και δύο κασσιτε-
ρωτές. Στην οπλοποιία διακρίνονταν μόνο χριστιανοί, στη Βλάστη (3
εκλογείς), στην Κατράνιτσα (3) και στο Εμπόριο (1), ενώ στα Κάτω
Καϊλάρια υπήρχε ένας μουσουλμάνος λεπτουργός και ένας χαλκεύς. Η
συγκέντρωση κατηγοριών τεχνιτών σε συγκεκριμένους οικισμούς της
Υποδιοίκησης και η παντελής απουσία τους από τα Καϊλάρια, το διοι-
κητικό κέντρο και πολυπληθέστερος οικισμός της περιοχής, καταδει-
κνύει την αγροτική οικονομική οργάνωση της πόλης και, ενδεχομένως,
υποδηλώνει ότι η παραγωγή τεχνιτών και βιοτεχνιών της περιοχής διο-
χετευόταν στην αγορά των Καϊλαρίων. Η ύπαρξη λεπτουργών και χρυ-
σοχόου στη Βλάστη, επαγγελμάτων δηλαδή που δεν σχετίζονταν με
αγαθά πρώτης ανάγκης, συνάδει με την εικόνα μιας οικονομικά ανε-
πτυγμένης κωμόπολης.
Με την οικοδομική δραστηριότητα ασχολούνταν 423 εκλογείς της
Υποδιοίκησης, που δήλωναν τα επαγγέλματα του κτίστη, του εργολά-
βου, του ασβεστοποιού, του χρωματοποιού και του χρωματιστή. Και σε
αυτόν τον κλάδο κυριαρχούσαν οι χριστιανοί, αφού μόνο τρεις μου-
σουλμάνοι εκλογείς δήλωναν επαγγέλματα της κατηγορίας. Η μεγαλύ-
τερη συγκέντρωση εκλογέων που δήλωναν κτίστες σημειώνεται στο
Φραγκότσι, με 209 εγγραφές χριστιανών εκλογέων σε σύνολο 247. Στη
Βλάστη υπήρχαν 83 κτίστες, 12 χρωματιστές, δύο χρωματοποιοί, ένας
ασβεστοποιός και πέντε εργολάβοι, οι μοναδικοί σε όλη την Υποδιοίκη-
ση. Σημαντικός αριθμός κτιστών υπήρχε και στο Εμπόριο (46 εκλο-
γείς), στη Δέβρη (27) και στην Κατράνιτσα (19).
Στην περιοχή των Καϊλαρίων του 1915 υπήρχαν και 111 ράφτες,
όλοι τους χριστιανοί· οι περισσότεροι κατοικούσαν στη Βλάστη (34 εγ-
γραφές) και αρκετοί στο Εμπόριο (18), στην Κατράνιτσα (14), στη
Δέβρη (13) και τη Ρακίτα (13). Αντίθετα, ελάχιστοι δραστηριοποιούνταν
στα Καϊλάρια (3 εγγραφές), ενώ στην κωμόπολη υπήρχε και ένα μου-
σουλμάνος εμβαλωματής, ο επιδιορθωτής δηλαδή φθαρμένων ρούχων.
Η ομάδα των επαγγελμάτων των τεχνιτών και της μεταποίησης συ-
μπληρώνεται με τους 40 ανθρακείς, που υπήρχαν μόνο στο Νέο Γραμ-

56. Ηλίας Σπυριδωνίδης, «Η Δυτική Μακεδονία κατά το 1880 μέσα από το

οδοιπορικό του άγγλου περιηγητή Valentine Chirol», Αλιάκμονος ρους 3
(2019) 55.
170 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ματικό, τους επτά κεραμείς, που εντοπίζονταν κυρίως στη Δέβρη, τους
δύο κηροποιούς της Βλάστης, τους τρεις μουσουλμάνους φανοποιούς
στα Κάτω Καϊλάρια, τους πέντε φωτογράφους της Βλάστης και έναν
τυπογράφο στη Δέβρη.
Όσον αφορά τον τομέα επαγγελμάτων σχετικών με τις πωλήσεις
και το εμπόριο, στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων του 1915 υπήρχαν εκλο-
γείς που είχαν μικρά μαγαζιά και εξυπηρετούσαν τις τοπικές ανάγκες,
αλλά και άλλοι που δήλωναν έμποροι ή ασχολούμενοι με εξειδικευμέ-
νες εμπορικές δραστηριότητες, χωρίς βέβαια να φαίνεται από τα στοι-
χεία του εκλογικού καταλόγου ο κύκλος των εργασιών τους. Το επάγ-
γελμα του εμπόρου ή εξειδικευμένου εμπόρου δήλωναν 155 εκλογείς
της Υποδιοίκησης, εκ των οποίων μόνο έξι μουσουλμάνοι. Στο εμπορικό
κέντρο της περιοχής, τη Βλάστη, συγκεντρώνονταν 79 έμποροι, οκτώ
ξυλέμποροι και εννέα ζωέμποροι, στο Εμπόριο 14 έμποροι, στην Κα-
τράνιτσα 12 έμποροι και ένας δερματέμπορος. Και σε αυτόν τον τομέα
επαγγελμάτων τα Καϊλάρια, παρά το πληθυσμιακό τους μέγεθος, υπο-
λείπονταν σε σχέση με τους υπόλοιπους οικισμούς, αφού μόλις 10 κά-
τοικοί του δήλωναν το επάγγελμα του εμπόρου. Λίγα χρόνια αργότερα,
το 1920, σύμφωνα με τον Ελληνικό Οδηγό,57 στα Καϊλάρια καταγράφο-
νταν στην κατηγορία «Βιομήχανοι και Έμποροι» οι Αδελφοί Βαμβακά
και ο Ι. Στάικος. Επιστρέφοντας στον εκλογικό κατάλογο, 222 εκλο-
γείς, στη συντριπτική πλειονότητα χριστιανοί, δήλωναν επάγγελμα σχε-
τικό με πωλήσεις, με συνηθέστερο αυτό του παντοπώλη, του κρεοπώλη
και του καφεπώλη. Όπως και στις παραπάνω ομάδες επαγγελμάτων, η
Βλάστη (82 εκλογείς), το Εμπόριο (29 εκλογείς) και η Κατράνιτσα (56
εκλογείς), συγκέντρωναν τους περισσότερους εκλογείς που δήλωναν
επάγγελμα σχετικό με πωλήσεις, υποδηλώνοντας μια άλλη οικονομική
οργάνωση σε σύγκριση με τα Καϊλάρια (15 εκλογείς), όπου κυριαρχού-
σαν οι μουσουλμάνοι και το επάγγελμα του γεωργού. Σημειώνεται η
παντελής έλλειψη κρεοπώλη, γαλακτοπώλη, καπνοπώλη και ποτοπώλη
στο διοικητικό κέντρο της Υποδιοίκησης, ακόμη, η συγκέντρωση κρεο-
πωλών και γαλακτοπωλών στις περιοχές που βασίζονταν στην κτηνο-
τροφία (Βλάστη, Κατράνιτσα), επίσης, οι 14 καφεπώλες στη Βλάστη
και οι μοναδικοί ιχθυοπώλες στην Υποδιοίκηση, που βρίσκονταν στην

57. Εταιρεία Κυριέρης-Γιαννόπουλος και Σία, Ελληνικός οδηγός , Αθήνα 1921.

Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 171

Ρακίτα. Στην περιοχή υπήρχαν 23 εκλογείς, όλοι χριστιανοί, που δήλω-

ναν επάγγελμα ξενοδόχου και πανδοχέα. Οι περισσότεροι εντοπίζονταν
στο Εμπόριο (6 εκλογείς), την Κατράνιτσα (7), τη Βλάστη (4), τα Καϊ-
λάρια (3), το Γραμματικό (1), τη Δέβρη (1) και το Παλαιοχώρι (1).
Στον τομέα των μεταφορών και συγκοινωνιών εντάσσονται επαγ-
γέλματα του εκλογικού καταλόγου όπως αγωγιάτης, αμαξηλάτης και
καραγωγέας, τα οποία δήλωναν 136 εκλογείς. Οι περισσότεροι (60)
συγκεντρώνονταν και πάλι στη Βλάστη, επίσης 23, όλοι μουσουλμάνοι,
στα Καϊλάρια, από 14 στο Νέο Γραμματικό και την Κατράνιτσα, 11 στο
Χασάν Κιόι και διάσπαρτοι σε διάφορους οικισμούς στην Υποδιοίκηση.
Η ύπαρξη πολλών μεταφορέων στη Βλάστη σχετίζεται με τη συνέχιση
της παράδοσης των «κυρατζήδων» και της μεταφοράς προϊόντων από
τα πεδινά στα ορεινά και αντίστροφα και, όπως έχει επισημανθεί πολ-
λές φορές, με την οικονομική και εμπορική ανάπτυξη του οικισμού, αλ-
λά και τη μεταφορά των προϊόντων της υλοτομίας,58 κάτι που ισχύει
και για το Νέο Γραμματικό. Στα ορεινά κυριαρχούσαν οι αγωγιάτες με
τα μουλάρια, ενώ στα πεδινά υπήρχαν και μουσουλμάνοι, κυρίως, αμα-
ξηλάτες και καραγωγείς. Τα επαγγέλματα που σχετίζονται με την πί-
στη, την ανταλλαγή και τη μεσολάβηση, όπως μεσίτες, τραπεζίτες, α-
σφαλιστές και αργυραμοιβοί, είναι αυτονόητο ότι δεν θα μπορούσαν να
ευδοκιμήσουν σε μια περιοχή με μικρή εμπορική δραστηριότητα και
μακριά από τα εμπορικά και οικονομικά κέντρα της Μακεδονίας. Στον
εκλογικό κατάλογο εντοπίζεται μόνο ένας μεσίτης και ένας αργυραμοι-
βός· και πάλι βέβαια στη Βλάστη.
Στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων το 1915 καταγράφονται και ελεύθε-
ρα επαγγέλματα ή επαγγέλματα που αφορούν προσωπικές υπηρεσίες.
Στις προσωπικές υπηρεσίες εντάσσεται μόνο το επάγγελμα του κουρέα
(17 εκλογείς) και του υπηρέτη (1), ενώ στα ελεύθερα επαγγέλματα αυ-
τά του δικηγόρου (1 εκλογέας), του ιατρού (8), του φαρμακοποιού (3),
του λογιστή (1), του μηχανικού (2), του ηθοποιού (1), του εικονογράφου
(2) και διαφόρων κατηγοριών μουσικών (6). Η τελευταία αυτή κατηγο-
ρία στα περισσότερα της επαγγέλματα απαιτούσε υψηλό επίπεδο μόρ-
φωσης και εξειδίκευσης καθώς και μια σχετικά ανεπτυγμένη οικονομι-

58. Μιχ. Καλινδέρης, Ο βίος της κοινότητος Βλάστης επί Τουρκοκρατίας εις το
πλαίσιον του δυτικομακεδονικού περιβάλλοντος , [Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών], Θεσσαλονίκη 1982.
172 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

κή και πολιτιστική δραστηριότητα. Γιατροί υπήρχαν στη Βλάστη (6 ε-

κλογείς), στην Κατράνιτσα (1) και στα Καϊλάρια (1), ενώ φαρμακοποιοί
στη Βλάστη (1) και τα Καϊλάρια (2). Ο μοναδικός δικηγόρος της περιο-
χής είχε έδρα του τα Καϊλάρια, ενώ οι υπόλοιποι εκλογείς των παρα-
πάνω επαγγελμάτων, εκτός από τρεις χριστιανούς μουσικούς στο Ε-
μπόριο και έναν μουσουλμάνο τυμπανιστή στα Καϊλάρια, κατοικούσαν
στη Βλάστη.
Στην εκπαιδευτική δραστηριότητα59 και στην κάλυψη των θρη-
σκευτικών αναγκών των κατοίκων της Υποδιοίκησης απασχολούνταν
130 εκλογείς που δήλωναν σχετικά επαγγέλματα. Στα Καϊλάρια του
1915 υπήρχαν 50 δάσκαλοι, εκ των οποίων οι 15 μουσουλμάνοι, ενώ
υπήρχαν και τέσσερις καθηγητές στη Βλάστη, ένας φιλόλογος στα Καϊ-
λάρια και ένας γυμναστής στην Κατράνιτσα. Η ύπαρξη δασκάλων συ-
νεπάγεται και την ύπαρξη σχολείων, που ήταν πολύ λιγότερα για τους
μουσουλμάνους της Υποδιοίκησης, παρά την πληθυσμιακή τους υπερο-
χή. Μουσουλμάνοι δάσκαλοι υπήρχαν στα Καϊλάρια (3 εκλογείς), στο
Μπαρακλί (5), στο Γραμματικό (2) και από ένας στους οικισμούς Κο-
λάρτζα, Ούτσιανα, Χασάν Κιόι, Δέβρη και Κονούφι. Από την άλλη, χρι-
στιανοί δάσκαλοι απαντούν στην Κατράνιτσα (7 εκλογείς), στη Βλάστη
(7), στο Παλαιοχώρι (6), στο Εμπόριο (4), στο Γραμματικό (3), στο Νέο
Γραμματικό (2), στα Καϊλάρια (2) και από ένας στους οικισμούς Φρα-
γκότσι, Τρέμπενο, Χασάν Κιόι και Δέβρη. Τις θρησκευτικές ανάγκες
των μουσουλμάνων κατοίκων της περιοχής κάλυπταν 46 εκλογείς που
δήλωναν ως επάγγελμα αυτό του χότζα ή ιμάμη και κατοικούσαν σε
διάφορους οικισμούς της Υποδιοίκησης. Οι τρεις μουσουλμάνοι «ιερω-
μένοι» που κατοικούσαν στην Τζουμά σχετίζονται με την ύπαρξη στην
περιοχή τεκέ Μπεκτασήδων.60 Από την άλλη, υπήρχαν 17 χριστιανοί
εκλογείς που δήλωναν το επάγγελμα του ιερέα, ένας μοναχός στη Βλά-
στη και ένας ψάλτης στο Παλαιοχώρι.

59. Για την εκπαίδευση στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων βλ. Χαρ. Παπαντώνης,
Εκπαιδευτική κίνηση και κοινωνική εξέλιξη στην Πτολεμαΐδα από το 1912
μέχρι σήμερα: Η συμβολή της Γενικής και Επαγγελματικής Εκπαίδευσης ,
Μεταπτ. εργασία, [Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής ΑΠΘ], Θεσσαλο-
νίκη 2013, σ. 61-66, και Π. Βαλσαμίδης, «Τα τουρκικά σχολεία των Καϊ-
λαρίων (Πτολεμαΐδας) και της περιφέρειάς τους κατά το σχολικό έτος
1913-1914», Μακεδονικά 31 (1997-1998) 255-279.
60. Γκλαβίνας, Οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί , σ. 28.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 173

Στα Καϊλάρια του 1915 υπήρχαν και εκλογείς αξιωματούχοι του

κρατικού μηχανισμού, δημόσιοι ή δημοτικοί υπάλληλοι, αγροφύλακες,
χωροφύλακες ή υπάλληλοι και γραμματείς, χωρίς να μπορεί να προσ-
διοριστεί το είδος της επιχείρησης στο οποίο εργάζονταν· στα επαγγέλ-
ματα αυτά εντάσσονται 38 εκλογείς. Δημόσιοι υπάλληλοι και χωροφύ-
λακες ήταν μόνο χριστιανοί, όπως και γραμματείς, που εντοπίζονται
μόνο στη Βλάστη και στο Εμπόριο, ενώ υπήρχαν μόνο λίγοι μουσουλ-
μάνοι αγροφύλακες.
Μετά το επάγγελμα του γεωργού, το πολυπληθέστερο επάγγελμα
που δήλωναν οι εκλογείς των Καϊλαρίων ήταν αυτό του εργάτη, με 886
εγγραφές, εκ των οποίων οι 503 μουσουλμάνοι και οι 383 χριστιανοί.
Οι μουσουλμάνοι εργάτες συγκεντρώνονταν κυρίως στα Κότσιανα (196
εκλογείς), στα Καϊλάρια (79), στη Δέβρη (52) και στην Τρέπιστα (49),
ενώ οι χριστιανοί αντίστοιχα στην Κατράνιτσα (58), στο Γραμματικό
(56) στη Δέβρη (53) και στο Εμπόριο (49). Οι εργάτες αυτοί κατά πά-
σα πιθανότητα ήταν εργάτες γης ή εργάτες ασχολούμενοι με την κτηνο-
τροφία.
Στην Υποδιοίκηση των Καϊλαρίων το 1915 υπήρχαν και εκείνοι που
δεν συμμετείχαν στις παραγωγικές διαδικασίες της οικονομικής ζωής
λόγω ηλικίας, ανεργίας ή επειδή σπούδαζαν. Στις εγγραφές του εκλο-
γικού καταλόγου δεν σημειώνεται επάγγελμα σε 345 εκλογείς, οι πε-
ρισσότεροι χριστιανοί, γεγονός που μάλλον σχετίζεται πιο πολύ με την
ηλικία των εκλογέων παρά με ένδειξη ανεργίας, ενώ υπήρχαν και τρεις
χριστιανοί φοιτητές (από ένας στη Βλάστη, την Κατράνιτσα και το Ε-
μπόριο).



Έστω και ακροθιγώς, τα δεδομένα του εκλογικού καταλόγου αποτυ-

πώνουν την κοινωνική δημογραφία της περιοχής των Καϊλαρίων, μιας
κοινωνίας της υπαίθρου, παρά τις λιγοστές ημιαστικές νησίδες. Διακρί-
νονται έτσι τα κοινωνικά στρώματα των εργατών, αγροτών, τεχνιτών
και μικροπωλητών και τα «αστικά» στρώματα του χωριού και της κω-
μόπολης, όπου μπορούν να ενταχθούν κτηματίες, έμποροι, γιατροί, δι-
κηγόροι. Βέβαια, η ένδειξη γεωργός, κτηνοτρόφος ή έμπορος δεν μπο-
ρεί από μόνη της να εντάξει έναν εκλογέα σε κοινωνικά στρώματα, α-
174 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

φού δεν είναι γνωστή η έκταση της γης που καλλιεργούσε, ο αριθμός
των ζώων που κατείχε ή ο κύκλος των εργασιών που εκτελούσε.
Η ακτινογραφία αυτή των οικονομικών δραστηριοτήτων της Υπο-
διοίκησης Καϊλαρίων, λίγα χρόνια μετά την ενσωμάτωσή της στο ελλη-
νικό κράτος, επιτρέπει να γίνουν συγκρίσεις λαμβάνοντας ως τομή το
1923. Μπορούν, για παράδειγμα, να γίνουν συγκρίσεις για την αλλαγή
των δομών της οικονομικής οργάνωσης της περιοχής με την εγκατάστα-
ση των προσφύγων και την ανταλλαγή των μουσουλμάνων, για το εάν
αυξήθηκε η μέση στρεμματική απόδοση των γεωργικών καλλιεργειών,
αν προστέθηκαν καινούριες καλλιέργειες, αν επηρεάστηκε η κτηνοτρο-
φία από τις απαλλοτριώσεις μεγάλων ιδιοκτησιών, ή αν οι πρόσφυγες
πρόσθεσαν νέες επαγγελματικές ασχολίες στην κοινωνία της περιοχής.
Βέβαια, για να γίνουν οι συγκρίσεις αυτές χρειάζονται συγκρίσιμα δε-
δομένα, γεωργικές στατιστικές σε επίπεδο υποδιοίκησης, εκλογικοί κα-
τάλογοι διαφόρων ετών, στοιχεία δημοτολογίων ή φορολογικών υπηρε-
σιών, όλα αυτά όμως είναι αντικείμενο μιας άλλης έρευνας.
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 175

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Πληθυσμιακή σύνθεση του

Καζά/Υποδιοίκησης Καϊλαρίων στις αρχές του 20ού αι.,
σύμφωνα με ελληνικές και βουλγαρικές στατιστικές.

ΒΟΥΛΓΑΡΙΖΟΝΤΕΣ-

ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΙ

ΣΧΙΣΜΑΤΙΚΟΙ
ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ

ΣΛΑΒΟΦΩΝΟΙ

ΣΛΑΒΟΦΩΝΟΙ
ΕΞΑΡΧΙΚΟΙ-

ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ
ΕΛΛΗΝΕΣ

ΒΛΑΧΟΙ

ΑΛΛΟΙ
Ελληνική στα-
6.770 0 1.460 21.915 0 0
τιστική 1904
Ελληνική στα-
7.325 0 850 21.365 0 0
τιστική 1910
Χαλκιόπουλου
Βουλγαρική
1.500 5.040 5.640 δεν 1.452 180
στατιστική
προσ-
1905 (Τσιγγάνοι)
διορί-
Μπρανκόφ
ζεται
Βουλγαρική
3.800 3.818 3.663 36.739 31 379
στατιστική
1912 Εξαρχίας
Ελληνική στα-
11.691 0 0 27.842 0 549
τιστική 1913
Γενικής Διοί-
κησης Μακε-
δονίας
Ελληνική στα-
3.798 4.578 3.008 30.169 885 0
τιστική 1923
Λεκκού
176 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2. Καλλιεργηθείσες εκτάσεις σε στρέμματα, μέση παραγωγή

στρέμματος σε οκάδες και μέση αξία οκάς σε δραχμές ανά καλλιέργεια
στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων και στον Νομό Κοζάνης το 1914.

ΣΤΡΕΜΜΑΤΟΣ ΣΕ ΟΚΑΔΕΣ/

ΣΤΡΕΜΜΑΤΟΣ ΣΕ ΟΚΑΔΕΣ/
ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ

ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ
ΜΕΣΗ ΑΞΙΑ ΟΚΑΣ

ΜΕΣΗ ΑΞΙΑ ΟΚΑΣ

ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΜΕΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

ΜΕΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
ΝΟΜΟ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ

ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

ΣΕ ΔΡΑΧΜΕΣ/

ΣΕ ΔΡΑΧΜΕΣ/
ΕΚΤΑΣΗ ΣΕ

ΕΚΤΑΣΗ ΣΕ
ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ

Σιτάρι 40.878 233.843 94 86 0,33 0,32

Κριθάρι 25.664 65.895 151 123 0,19 0,20
Σμιγός 1.463 3.455 94 88 0,22 0,24
Αραβόσιτος 25.069 122.081 119 89 0,19 0,19
Βρώμη 2.618 11.183 81 55 0,17 0,20
Σίκαλη 15.841 71.427 78 75 0,22 0,23
Κεχρί 42 193 52 81 0,15 0,20
Σαρωθρόχορτο 0 98 0 110 0 0,11
Φασόλια 1.838 4.060 62 54 0,25 0,36
Κουκιά 35 105 43 46 0,20 0,31
Ρεβίθια 122 300 89 74 0,34 0,37
Φακή 255 1.612 46 68 0,24 0,25
Φάβα 0 25 0 35 0 0,36
Μπιζέλια 0 72 0 43 0 0,29
Ρόβη 3.230 16.683 89 93 0,16 0,26
Βίκος 4 39 300 92 0,10 0,23
Πατάτες 159 1.224 617 305 0,11 0,11
Κρεμμύδια 245 1.765 630 532 0,17 0,15
Σκόρδα 13 203 207 265 0,37 0,28
Πράσα 71 852 1.779 0 0,08 0,09
Τομάτες 38 487 1.217 850 0,08 0,10
Πεπονοειδή 2.107 9.181 401 219 0,08 0,11
Άλλα λαχανικά 371 767 582 452 0,11 0,12
Καπνός 279 8.762 46 45 2,11 2,18
Βαμβάκι 0 1.605 0 37 0 0,72
Σησάμι 0 1.606 0 21 0 0,60
Γλυκάνισος 162 208 94 87 0,34 0,38
Σανός κριθαριού 3.268 9.061 135 144 0,05 0,05
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 177

Σανός βρώμης 116 855 83 115 0,07 0,06

Σανός βίκου 0 670 0 203 0 0,10
Σανός λαθουρίου 0 106 0 49 0 0,20
Σανός ρόβης 576 1.567 215 160 0,09 0,10
Ήμερο τριφύλλι 231 1.246 347 320 0,13 0,12
Σταφύλια 6.390 19.963 418 88 0,10 0,15
φαγητού
Μούστος 1.210 28.892 134 27 0,23 0,24

ΠΙΝΑΚΑΣ 3. Παραγωγή οπωροφόρων και λοιπών δέντρων

σε οκάδες και μέση αξία οκάς σε δραχμές ανά καλλιέργεια
στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων και στον Νομό Κοζάνης το 1914.
ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ

ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ
ΜΕΣΗ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΟΚΑΣ

ΜΕΣΗ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΟΚΑΣ

ΟΠΩΡΟΦΟΡΑ ΔΕΝΤΡΑ

ΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

ΟΛΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΣΕ ΔΡΑΧΜΕΣ/

ΣΕ ΔΡΑΧΜΕΣ/
ΣΕ ΟΚΑΔΕΣ/

ΣΕ ΟΚΑΔΕΣ/

Αχλάδια 100 115.644 0,50 0,14

Μήλα 10.550 121.506 0,21 0,16
Αμύγδαλα 1.250 65.052 0,49 0,37
Καρύδια 20.610 98.879 0,42 0,41
Κάστανα 12.000 177.300 0,15 0,13
Φουντούκια 500 500 0,50 0,50
Βελανίδια 0 67.610 0 0,07
Χαρούπια 0 3.000 0 0,12
178 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 4. Αριθμός ζώων, κατοικιδίων πτηνών και κυψελών

στην Υποδιοίκηση Καϊλαρίων και στον Νομό Κοζάνης το 1914.
ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ

ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ
ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
ΑΡΙΘΜΟΣ ΖΩΩΝ/

ΑΡΙΘΜΟΣ ΖΩΩΝ/

ΑΡΙΘΜΟΣ ΖΩΩΝ/

ΑΡΙΘΜΟΣ ΖΩΩΝ/
ΕΙΔΟΣ ΖΩΟΥ

ΕΙΔΟΣ ΖΩΟΥ

Ίπποι 1.426 10.517 Αίγες 47.868 323.159

Ημίονοι 378 9.659 Όρνιθες 44.334 191.351
Όνοι 6.558 22.337 Ινδιάνοι 155 787
Βόες 8.231 42.485 Χήνες 663 1.207
Βούβαλοι 677 3.783 Πάπιες 856 1.566
Καμήλες 0 0 Κουνέλια 0 10
Πρόβατα 62.776 579.298 Κυψέλες 1.718 15.420
μελισσών
Χοίροι 1.429 17.767
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 179

ΠΙΝΑΚΑΣ 5. Οικισμοί της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων,

αριθμός εκλογέων και κατοίκων, θρησκεία
και εθνοτικά χαρακτηριστικά κατοίκων.

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑΤΑ

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΑΤΑ

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ 1905

ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ 1920
ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ 1910

ΑΠΟΓΡΑΦΗΣ 1913
ΝΕΑ ΟΝΟΜΑΣΙΑ

ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ
ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ΟΙΚΙΣΜΟΣ

ΤΟ 1915
Βλάστη Βλάστη 3.000 2.700 1.062 3.683 1.609
Έλληνες (1.500
Έλληνες,
1.200
Βλάχοι)
Βοϊβοδίνα Σπηλιά 250 92 381 378
μουσουλμάνοι
Γραμματικό Γραμματικό 500 Έλληνες 640 243 917 842
Βούλγαροι
γραικομάνοι
Δέβρη Αναρράχη 1.330 (1.200 960 416 1.414 1.396
μουσουλμάνοι, εξαρχικοί
130 Έλληνες) Βούλγαροι
Δουρουτλάρ Προάστιο 275 (125 Έλλη- 256 88 367 394
νες, 150 μου- εξαρχικοί
σουλμάνοι) Βούγαροι
Εμπόριο Εμπόριο 1.200 1.760 410 1.398 1.180
(400 Έλληνες, (1.640
400 σχισματικοί εξαρχικοί
βουλγαρίζοντες, Βούλγαροι,
400 120
μουσουλμάνοι) Βούλγαροι
γραικομάνοι)
Ερτομούς Ποντοκώμη 840 278 977 1.005
μουσουλμάνοι
Ινελί Ανατολικό 650 147 811 746
μουσουλμάνοι
Ινέμπος Ακρινή 216 703 906
(Ινέοβα)
Καϊλάρια Πτολεμαΐδα 4.200 1.575 5.554 7.103
(Άνω και (4.000
Κάτω) μουσουλμάνοι,
200 Έλληνες
180 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Καραγάτς Μαυροδένδρι 750 231 818 802

μουσουλμάνοι
Καρα- Μαυροπηγή 300 320 119 471 473
μπουνάρ (200 Βούλγαροι
Έλληνες, γραικομάνοι
100
μουσουλμάνοι)
Κατράνιτσα Πύργοι 1.350 1.600 564 2.094 2.180
Έλληνες Βούλγαροι
γραικομάνοι
Κιοσελέρ Αντίγονος 1.000 278 1.084 1.174
μουσουλμάνοι
Κοζλού Καρυοχώρι 635 139 777 704
Κιόι μουσουλμάνοι
Κολάρτζα Μανιάκι 375 141 460 541
μουσουλμάνοι
Κόμανος Κόμανος 200 320 93 326 329
Έλληνες Βούλγαροι
γραικομάνοι
Κονούφι Δροσερό 550 240 164 464 462
μουσουλμάνοι εξαρχικοί
Βούλγαροι
Κότσιανα Περαία 1.350 328 1.469 1.404
μουσουλμάνοι
Κρέμσια Μεσόβουνο 388 1.236 1.468
Λίγκα Μηλοχώρι 400 306 (264 150 434 538
μουσουλμάνοι εξαρχικοί
Βούλγαροι,
42 Βλάχοι)
Μουραλάρ Πελαργός 400 105 435 510
μουσουλμάνοι
Μπαρακλί Εξοχή 230 81 280 312
μουουλμάνοι
Ναλμπάν Περδίκκας 750 (600 504 233 638 806
Κιόι μουσουλμάνοι, εξαρχικοί
150 σχισματικοί Βούλγαροι
βουλγαρίζοντες)
Νέο Γραμ- Γραμματικό 194 549 454
ματικό
Οκέλεμες Φαράγγι 200 66 248 250
μουσουλμάνοι
Ούτσιανα Κομνηνά 580 223 682 914
μουσουλμάνοι
Παλαιοχώρι Φούφας 330 (300 840 (440 268 948 876
σχισματικοί εξαρχικοί
βουλγαρίζοντες, Βούλγαροι,
30 Έλληνες) 400
Βούλγαροι
γραικομάνοι)
Ραδούνιστα Κρυόβρυση 120 14 44 66
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 181

εξαρχικοί
Βούλγαροι
Ρακίτα Ολυμπιάδα 960 200 715 592
εξαρχικοί
Βούλγαροι
Σούλποβο Άρδασσα 750 180 270 929 1.000
(100 Έλληνες, Τσιγγάνοι
650
μουσουλμάνοι)
Τζελελί καταργήθηκε 31 124 91
Τζουμά Χαραυγή 700 244 802 954
μουσουλμάνοι
Τρέμπενο Καρδία 190 Έλληνες 280 93 290 321
Βούλγαροι
γραικομάνοι
Τρέπιστα Άγιος Χρι- 400 256 145 559 581
στόφορος (100 Έλληνες, εξαρχικοί
300 Βούλγαροι
μουσουλμάνοι)
Τσαλτζιλάρ Φιλώτας 2.250 571 2.381 2.137
μουσουλμάνοι
Τσιόρ Γαλάτεια 650 317 1.27 1.266
μουσουλμάνοι
Φρα- Ερμακιά 675 Έλληνες 1.000 289 1.164 1.108
γκότσι Βούλγαροι
γραικομάνοι
Χαϊνταρλί Κλείτος 690 259 939 1.011
μουσουλμάνοι
Χαρμπίνα Πτελεώνας 280 106 351 443
μουσουλμάνοι
Χασάν Ασβεστόπετρα 625 360 260 979 997
Κιόι (125 Έλληνες, Βούλγαροι
500 γραικομάνοι
μουσουλμάνοι)
182 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 6. Αριθμός εκλογέων της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων το 1915

ανά επάγγελμα, αριθμός μουσουλμάνων και χριστιανών εκλογέων
ανά επάγγελμα, αριθμός οικισμών όπου συναντάται κάθε επάγγελμα.

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΙΚΙΣΜΩΝ

ΚΑΘΕ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΑΝΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΑΝΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΑΝΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ

ΟΠΟΥ ΑΠΑΝΤΑ
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ
ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΕΚΛΟΓΕΩΝ
ΑΡΙΘΜΟΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ
αγροφύλακας 5 4 1 4
αγωγιάτης 123 28 95 13
αλευροπώλης 4 0 4 2
αλιεύς 23 20 3 3
αμαξηλάτης 2 1 1 2
ανθρακεύς 40 0 40 1
αργυραμοιβός 1 0 1 1
αρτοποιός 59 1 58 5
αρχιποιμήν 1 0 1 1
ασβεστοποιός 2 0 2 2
βοσκός 4 2 2 3
βουκόλος 1 1 0 1
βυρσοδέψης 2 0 2 1
γαλακτοπώλης 6 0 6 4
γεωργός 7.803 6.526 1.277 41
γουναροποιός 4 0 4 1
γραμματέας 5 0 5 2
γυμναστής 1 0 1 1
δάσκαλος 50 15 35 15
δερματέμπορος 1 0 1 1
δερματοπώλης 1 0 1 1
δημόσιος υπάλληλος 9 0 9 3
δικηγόρος 1 0 1 1
εικονογράφος 2 0 2 1
εμβαλωματής 1 1 0 1
έμπορος 136 6 130 10
εργάτης 861 492 369 19
εργατικός 25 11 14 4
εργολάβος 5 0 5 1
εύελπις 1 0 1 1
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 183

ζαχαροπλάστης 8 0 8 3
ζωέμπορος 9 0 9 1
ηθοποιός 1 0 1 1
ιατρός 8 0 8 3
ιερέας 23 1 22 17
ιερωμένος 3 3 0 1
ιμάμης 24 24 0 17
ιχθυοπώλης 2 0 2 1
καθηγητής 4 0 4 1
καπνοπώλης 3 0 3 3
καραγωγεύς 9 9 0 1
κασσιτερωτής 2 0 2 1
καφεπώλης 19 1 18 5
κεραμεύς 7 1 6 2
κηπουρός 59 0 59 7
κηροποιός 2 0 2 1
κλειούχος 1 0 1 1
κοσκινάς 3 3 0 1
κουρέας 17 8 9 6
κρεοπώλης 50 0 50 4
κτηματίας 4 0 4 2
κτηνοτρόφος 16 0 16 1
κτίστης 401 3 398 10
λαναράς 1 0 1 1
λεπτουργός 26 2 24 3
λογιστής 1 0 1 1
μάγειρας 17 0 17 5
μαχαιροποιός 1 0 1 1
μεσίτης 1 0 1 1
μηχανικός 2 0 2 1
μοναχός 1 0 1 1
μουσικός 3 0 3 1
μυλωθρός 33 2 31 7
ναύτης 1 0 1 1
ξενοδόχος 21 0 21 7
ξυλέμπορος 8 0 8 1
ξυλοκόπος 15 9 6 4
ξυλοπώλης 1 0 1 1
ξυλουργός 11 4 7 5
οινέμπορος 1 0 1 1
οινοπνευματοποιός 2 0 2 1
οινοπώλης 1 0 1 1
οπλοποιός 7 0 7 3
184 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

οργανοπαίκτης 2 0 2 1
πανδοχέας 2 0 2 1
παντοπώλης 91 9 82 14
πεδιλοποιός 1 0 1 1
πεταλωτής 7 4 3 3
ποιμήν 347 57 290 18
ποτοπώλης 3 0 3 1
ράπτης 111 0 111 12
σαγματοποιός 25 0 25 5
σαμαράς 2 0 2 1
σιδηρουργός 23 9 14 6
ταχυδρομικός 4 0 4 2
τσαρουχάς 5 0 5 2
τυμπανιστής 1 1 0 1
τυπογράφος 1 0 1 1
υπάλληλος 14 1 13 3
υπηρέτης 1 1 0 1
υποδηματοποιός 35 0 35 10
φανοποιός 3 3 0 1
φαρμακοποιός 3 0 3 2
φιλόλογος 1 0 1 1
φοιτητής 3 0 3 3
φωτογράφος 5 0 5 1
χωρίς επάγγελμα 345 46 299 21
χαλκεύς 1 1 0 1
χαρτοπώλης 1 0 1 1
χότζας 22 22 0 12
χρυσοχόος 1 0 1 1
χρωματιστής 13 0 13 2
χρωματοποιός 2 0 2 1
χωροφύλακας 2 0 2 1
ψάλτης 1 0 1 1
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 185

ΠΙΝΑΚΑΣ 7. Επαγγέλματα εκλογέων (μουσουλμάνων και χριστιανών)

της πόλης των Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδας) το 1915.

(ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ/

(ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ/
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ)

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ)
ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΕΚΛΟΓΕΩΝ
ΑΡΙΘΜΟΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ
αγροφύλακας 2 (2/0) μυλωθρός 2 (2/0)
αγωγιάτης 14 (14/0) ξενοδόχος 1 (0/1)
αρτοποιός 4 (0/4) ξυλουργός 2 (2/0)
βουκόλος 1 (1/0) πανδοχέας 2 (0/2)
γεωργός 1.256 παντοπώλης 8 (4/4)
(1.222/34)
δάσκαλος 5 (3/2) πεταλωτής 4 (3/1)
δημόσιος 4 (0/4) ποιμήν 6 (6/0)
υπάλληλος
δικηγόρος 1 (0/1) ράπτης 3 (0/3)
εμβαλωματής 1 (1/0) σιδηρουργός 8 (7/1)
έμπορος 10 (2/8) ταχυδρομικός 2 (0/2)
εργάτης 84 (79/5) τυμπανιστής 1 (1/0)
ιατρός 1 (0/1) υπάλληλος 2 (1/1)
ιερέας 1 (0/1) Υποδηματοποιός 1 (0/1)
ιμάμης 5 (5/0) φανοποιός 3 (3/0)
καραγωγεύς 9 (9/0) φαρμακοιός 2 (0/2)
καφεπώλης 2 (1/1) φιλόλογος 1 (0/1)
κοσκινάς 3 (3/0) χωρίς επάγγελμα 11 (8/3)
κουρέας 6 (5/1) χαλκεύς 1 (1/0)
κτίστης 3 (2/1) χότζας 5 (5/0)
λεπτουργός 1 (1/0) χωροφύλακας 2 (0/2)
μάγειρας 2 (0/2)
186 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 8. Επαγγέλματα εκλογέων

(όλοι χριστιανοί) της Βλάστης το 1915.

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΕΚΛΟΓΕΩΝ
ΑΡΙΘΜΟΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ
αγωγιάτης 59 μάγειρας 5
αλευροπώλης 3 μαχαιροποιός 1
αργυραμοιβός 1 μεσίτης 1
αρτοποιός 16 μηχανικός 2
ασβεστοποιός 1 μοναχός 1
βυρσοδέψης 2 μυλωθρός 4
γαλακτοπώλης 2 ναύτης 1
γεωργός 27 ξενοδόχος 4
γουναροποιός 4 ξυλέμπορος 8
γραμματέας 4 ξυλοκοπός 3
δάσκαλος 7 ξυλοπώλης 1
εικονογράφος 2 ξυλουργός 1
έμπορος 79 οινοπνευματοποιός 2
εργάτης 39 οινοπώλης 1
εργολάβος 5 οπλοποιός 3
ζαχαροπλάστης 2 οργανοπαίκτης 2
ζωέμπορος 9 παντοπώλης 29
ηθοποιός 1 ποιμήν 236
ιατρός 6 ράπτης 34
ιερέας 3 σαγματοποιός 2
καθηγητής 4 σαμαράς 2
καπνοπώλης 1 σιδηρουργός 4
κασσιτερωτής 2 ταχυδρομικός 2
καφεπώλης 14 τσαρουχάς 4
κηπουρός 1 υπάλληλος 4
κηροποιός 2 υποδηματοποιός 8
κουρέας 6 φαρμακοποιός 1
κρεοπώλης 22 φοιτητής 1
κτηνοτρόφος 16 φωτογράφος 5
κτίστης 83 χωρίς επάγγελμα 226
λαναράς 1 χρυσοχόος 1
λεπτουργός 24 χρωματιστής 12
λογιστής 1 χρωματοποιός 2
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 187

ΠΙΝΑΚΑΣ 9. Επαγγέλματα εκλογέων

(μουσουλμάνων και χριστιανών)
της Κατράνιτσας (Πύργοι) το 1915.

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΛΟΓΕΩΝ
(ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ/

(ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ/
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ)

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ)
αγωγιάτης 13 (0/13) κλειούχος 1 (0/1)
αρτοποιός 2 (0/2) κουρέας 2 (0/2)
γαλακτοπώλης 1 (0/1) κρεοπώλης 24 (0/24)
γεωργός 294 (235/59) κτηματίας 1 (0/1)
γυμναστής 1 (0/1) κτίστης 17 (0/17)
δάσκαλος 7 (0/7) μάγειρας 2 (0/2)
δερματέμπορος 1 (0/1) μυλωθρός 9 (0/9)
δερματοπώλης 1 (0/1) ξενοδόχος 7 (0/7)
δημόσιος 2 (0/2) οπλοποιός 3 (0/3)
υπάλληλος
έμπορος 12 (0/12) παντοπώλης 20 (0/20)
εργάτης 81 (23/58) ποιμήν 1 (0/1)
εργατικός 1 (1/0) ράπτης 14 (0/14)
ζαχαροπλάστης 5 (0/5) σαγματοποιός 15 (0/15)
ιατρός 1 (0/1) σιδηρουργός 1 (1/0)
ιερέας 2 (0/2) τσαρουχάς 1 (0/1)
ιμάμης 3 (3/0) υπάλληλος 8 (0/8)
καπνοπώλης 1 (0/1) υποδηματοποιός 1 (0/1)
κηπουρός 1 (0/1) φοιτητής 1 (0/1)
χωρίς επάγγελμα 7 (0/7)
188 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 10. Επαγγέλματα εκλογέων

(μουσουλμάνων και χριστιανών)
στο Εμπόριο το 1915.

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΛΟΓΕΩΝ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΚΛΟΓΕΩΝ
(ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ/
(ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ/
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ
ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ)

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ)
αγωγιάτης 2 (0/2) κρεοπώλης 3 (0/3)
αμαξηλάτης 1 (0/1) κτηματίας 3 (0/3)
αρτοποιός 39 (0/39) κτίστης 46 (0/46)
βοσκός 1 (0/1) μάγειρας 4 (0/4)
βουκόλος 1 (1/0) μουσικός 3 (0/3)
γαλακτοπώλης 2 (0/2) μυλωθρός 11 (0/11)
γεωργός 82 (46/36) ξενοδόχος 6 (0/6)
γραμματέας 1 (0/1) ξυλοκόπος 2 (0/2)
δάσκαλος 4 (0/4) ξυλουργός 5 (1/4)
δημόσιος υπάλληλος 3 (0/3) οπλοποιός 1 (0/1)
έμπορος 14 (0/14) παντοπώλης 8 (0/8)
εργάτης 50 (10/49) πεδιλοποιός 1 (0/1)
εργατικός 1 (0/1) πεταλωτής 2 (0/2)
ζαχαροπλάστης 1 (0/1) ποιμήν 5 (1/4)
ιερέας 3 (0/3) ποτοπώλης 3 (0/3)
ιμάμης 1 (1/0) ράπτης 18 (0/18)
καπνοπώλης 1 (0/1) σαγματοποιός 3 (0/3)
καφεπώλης 1 (0/1) σιδηρουργός 8 (0/8)
κεραμεύς 2 (1/1) υποδηματοποιός 13 (0/13)
κηπουρός 22 (0/22) φοιτητής 1 (0/1)
κουρέας 1 (1/0) χαρτοπώλης 1 (0/1)
χωρίς 21 (3/18)
επάγγελμα
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 189

Εικ. 1α-β. Το εξώφυλλο και η τελευταία σελίδα του Εκλογικού Καταλόγου της
Υποδιοίκησης Καϊλαρίων, με θεώρηση από τον πρόεδρο Πρωτοδικών Κοζάνης.
190 ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Εικ. 2. Γενικά Αρχεία του Κράτους / Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας,

Αρχείο Χαρτογραφικής Κληρονομιάς, χάρτης (λεπτομέρεια) της
Χαρτογραφικής Υπηρεσίας του Ελληνικού Στρατού (περ. 1920), που
αποτυπώνει τμήμα της Υποδιοίκησης Καϊλαρίων. Οι χάρτες προέρχονται
από τη συλλογή της Επιθεώρησης Μεταλλείων Βορείου Ελλάδος·
τα ψηφιακά τους αντίγραφα βρίσκονται στην ψηφιακή χαρτοθήκη του
Αρχείου Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (www.maplibrary.gr).
Η ΥΠΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΩΝ ΚΑΪΛΑΡΙΩΝ 191

Εικ. 3. Χάρτης της περιοχής Εορδαίας, με τους οικισμούς στις αρχές του 20ού αι.
(Σχεδίαση Γ. Τσότσος, από επεξεργασία του Γ. Τσότσος, Ιστορική Γεωγραφία της
Δυτικής Μακεδονίας: Το Οικιστικό Δίκτυο 14ος-17ος αιώνας, εκδ. Αντ. Σταμούλη,
Θεσσαλονίκη 2011, ένθετος χάρτης αρ. 1).