প্ৰাচীন ভাৰতৰ

ইততহাস
প্ৰথম খণ্ড
(ইউ.তি.এচ.তি.ৰ অধ্যয়ন সমল)
 মাধ্যম

সূচীপত্ৰ

প্ৰাচীন ভাৰতীয় ইততহাসৰ সাতহততিক সমলসমূহ

প্ৰস্তৰ যুগ

তসন্ধু সভিতা

বৈদিক যুগ

ছশ খ্ৰীষ্টপূৈৰব সামাজিক আৰু ৰািনৈদিক পদৰৈিবৈসমূহ

ষ াড়শ মহািৈপি

মগধ্ৰ উত্থাৈ

উত্তৰ ভাৰিি ৈিু ৈ ধ্মীয় ধ্াৰাৰ উৎপদত্ত

বিৈ ধ্ম ব

ষৈৌদ্ধ ধ্ম ব

আলেকলিণ্ডাৰৰ ভাৰি আক্ৰমণ

ষমৌয যু
ব গ

ষমৌযৰব পৰৱিী কাে, শুঙ্গ আৰু কান্বসকে

সািৈাহৈসকে

বৈলিদশক আক্ৰমণ-গ্ৰীকসকে

শক আক্ৰমণ

পাৰদিয়াৈসকে/ পহ্লৱসকেৰ আক্ৰমণ

 মাধ্যম

প্ৰাচীন ভাৰতীয় ইততহাসৰ সাতহততিক সমলসমূহ

ভাৰতীয় সাতহতি

সিন্ধু িভ্যতাৰ িময়তত(২৫০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্)ব সিখন পদ্ধসতৰ আসিষ্কাৰ আৰু ৰ্যিহাৰ কৰা
হ'লিও ভ্াৰতৰ্ৰ্তব ইসতহাি চচবাৰ ৰ্াতৰ্ প্ৰতয়াজনীয় সিসখত িাসহসতযক িমি ৰ্হু যুগ
পাছৰপৰাতহ লপািা গগতছ। প্ৰাচীন ভ্াৰতৎ িাসহতয আসছি মূিতঃ ধমীয় প্ৰকৃসতৰ।

লৰ্দ, উপসনৰ্দ, পুৰাণ, মহাকাৰ্যিমূহ আৰু সৰ্সভ্ন্ন ধমশাস্ত্ৰৰ

ব দতৰ প্ৰাচীন সহন্দু ধমগ্ৰন্থতৰ্াৰৰ
ব
পৰা ভ্াৰতৰ্ৰ্ৰব এখন স্পষ্ট ছসৰ্ লপািা যায়।

প্ৰাচীনতম ভ্াৰতীয় িাসহতয ঋকতৰ্দ ১৩০০ ৰ পৰা ১০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ৰব সভ্তৰত ৰচনা গহসছি
ৰ্ুসি অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ। অনয সতসনখন লৰ্দিহ (অথৰ্ বলৰ্দ, যজুৰ লৰ্দ আৰু িাম লৰ্দ)
ব্ৰাহ্মণ িাসহতয িমূহ ১০০০ৰ পৰা ৫০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ৰব সভ্তৰত ৰচনা কৰা গহসছি। প্ৰায়
িমিামসয়কভ্াতি দাশসনক
ব তত্বৰ িমাহাৰ উপসনৰ্দতৰ্াতৰা ৰচশা গহসছি। ইয়াক লৰ্দান্তও
লৰ্ািা হয়।

মহাকাৰ্য দুখনৰ সভ্তৰত মহাভ্াৰতখনৰ আসদতত নাম আসছি 'জয় িংসহতা'। ইয়াৰ
িৰ্তশৰ্
ব িংকিনখন মুঠ ১ িক্ষ ললাক িামসৰ 'মহাভ্াৰত' ৰ্া 'শতিহস্ৰী িংসহতা' নাতম
নামকৰণ কৰা হয়।

ৰামায়ণ মহাভ্াৰততকক সপচত ৰসচত গ্ৰন্থ। ইয়াত লপানতত ১২০০০ পদ আসছি, সপচত তাক
দুগুণকি ৰ্ৃদ্ধদ্ধ কসৰ ২৪০০০ কৰা গহসছি।

পুৰাণিমূহৰ িংখযা আসছি ওঠৰখন-সৰ্ষ্ণু, মাকবতেয়, মৎিয, ভ্াগিত, ব্ৰহ্মা, ব্ৰাহ্মাে, অসি,
গডুৰ, নাৰদীয়, স্কন্দ, কাসিকা, পদ্মা, ব্ৰহ্মাকৰ্িতব, ভ্সিৰ্য, সশি, ৰ্ামন, ৰ্ৰাহ আৰু কুম।ব

প্ৰাচীন যুগৰ অনযানয িাসহসতযক িমিিমূহ হ'ি লৰ্ৌদ্ধ আৰু গজন ধমৰব িাসহতয িম্ভাৰ আৰু
জাতকৰ িাধুিমূহ। পাসিভ্াৰ্াত ৰসচত 'িূত্ত', 'সৰ্নয়' আৰু 'অসভ্ধম্ম সপতক'; ৰ্ুদ্ধৰ
পূৰ্জনমক
ব লকন্দ্ৰ কসৰ সিখা 'জাতক'; 'দীপৰ্ংশ', 'মহাৰ্ংশ', 'সমসিন্দপনতহা' আসদ
লৰ্ৌদ্ধধমৰব উতেখতযাগয গ্ৰন্থািিী।
 মাধ্যম

ইসতহািৰ তথয থকা প্ৰাচীন গজন গ্ৰন্থ লকইখনমান হ'ি- 'ভ্াগিতী িূত্ৰ', 'কল্পিূত্ৰ' আৰু
'পসৰসশষ্ট িূত্ৰ'।

ধমসনৰতপক্ষ
ব গ্ৰন্থৰাদ্ধজৰ সভ্তৰত লকৌটিিযৰ 'অথশাস্ত্ৰ',
ব ৰ্াণভ্ট্টৰ 'হৰ্চসৰত',
ব পতঞ্জসিৰ
'মহাভ্াৰ্য', পাসনসনৰ 'অষ্টধযায়ী', ভ্ািৰ 'স্বপ্নৰ্ািিদত্ত', কাসিদািৰ 'অসভ্জ্ঞানমশকুন্তিম',
'ৰঘূৰ্ংশম', 'কুমাৰিম্ভিম' আৰু 'মািসিকািাসমত্ৰম'; সৰ্শাখাদত্তৰ 'মুদ্ৰাৰাক্ষিম' আৰু
'লদিীচন্দ্ৰগুপ্তম' আসদ প্ৰধান।

সৰ্জ্ঞানসভ্সত্তক িাসহতযৰ সভ্তৰত- ৰ্ৰাহসমসহৰৰ 'পঞ্চসিদ্ধান্ত', আযভ্ট্টৰ

ব 'আযভ্ট্টীয়',
ব
'আযষ্টিতা'
ব আৰু 'দশসগটিকা িূত্ৰ' আসদ প্ৰধান।

জীিনীমূিক লিখনীৰ সভ্তৰত- ৰ্ানভ্ট্টৰ 'হৰ্চসৰত',

ব সৰ্িহনৰ 'সৰ্ক্ৰমাংকতদিচসৰত',
ভ্াকপসতৰাজৰ 'লগৌৰৰ্াতহা', িন্ধযাকৰ নন্দীৰ 'ৰামচসৰত' আসদ প্ৰধান।

ভ্াৰতৰ প্ৰথমখন ঐসতহাসিক গ্ৰন্থ কাশ্মীৰৰ ইসতহাি কিহনৰ 'ৰাজতৰংসগনী' আন এখন

উতেখতযাগয গ্ৰন্থ।

তিদেশী সাতহতি

প্ৰাচীন ভ্াৰতৰ্ৰ্ৰব ইসতহাি ৰচনাৰ লক্ষত্ৰত গৰ্তদসশক ভ্ৰমণকাৰীিকিৰ দ্বাৰা প্ৰস্তুত কৰা

লিাকা তথা ৰসচত গ্ৰন্থইও প্ৰভ্ূ ত িহায় কসৰ আসহতছ।

আতিকতজোৰৰ ভ্াৰত আক্ৰমণৰ িমিামসয়কভ্াতি ভ্াতিমান গ্ৰীক ভ্ৰমণকাৰী আৰু

ৰাজ সৰ্ৰ্য়া ভ্াৰতৰ্ৰ্কি
ব আসহসছি। লছসিউকছ সনতকিৰৰ ৰাজদূতৰূতপ লমৌযৰব ৰাজিভ্াকি
অহা লমতগতেতনতছ সিসখ উসিওিা 'ইদ্ধেকা' অসত উতেখনীয়।

িতিমীৰ 'দ্ধজঅ'গ্ৰাফী', সিনীৰ 'লনচাতৰসিচ সহষ্টসৰয়া', 'লপসৰিাচ অি দয এসৰথ্ৰীয়ান চী' আসদ

গ্ৰন্থৰ পৰাও ভ্াৰত িম্পকীয় ৰ্হুততা তথয লপািা যায়।
 মাধ্যম

গুপ্ত িম্ৰাি সদ্বতীয় চন্দ্ৰগুপ্তৰ ৰাজত্বকািত ভ্াৰতকি অহা চীনা পসৰব্ৰাজক ফা-সহতয়ন;
হৰ্ৰ্ধ
ব নৰ
ব কািত অহা সহউতিন চাঙৰ সিখসনতয় িমিামসয়ক কািতছািাৰ িামাদ্ধজক, ধমীয়
আসদ ইসতহাি জনাৰ িমি সহচাতপ ভ্ূ সমকা গিতছ।

পুৰাত্বততক সমলসমূহ

মুদ্ৰা

প্ৰাচীন ভ্াৰতৰ্ৰ্ৰব ইসতহাি চচবাৰ ৰ্াতৰ্ মুদ্ৰাৰ সৰ্তশৰ্ অিদান আতছ। সৰ্তশৰ্কক সিন্ধু নদী
উপতযকাত আসিস্কৃত চীি-লমাহৰ আৰু পৰিতী কািত অনযানয ঠাইত আসিষ্কাৰ কৰা
মুদ্ৰািমূতহ প্ৰাচীন যুগৰ ইসতহাি ৰচনাত যতথষ্ট অসৰহণা লযাগাইতছ।

মুদ্ৰাৰ অধযয়তন লদশৰ অথকনসতক

ব অিোৰ িগতত প্ৰচসিত লৰ্হা-লৰ্পাৰৰ িন্ধান সদয়াৰ
িগতত ধমীয় সৰ্শ্বাি আৰু পৰম্পৰা আৰু ৰজা তথা শািনকতবািকিৰ কাি সনণয়ৰ
ব
লক্ষত্ৰততা সৰ্তশৰ্ িহায় কতৰ। এই লক্ষত্ৰত আসম লৰ্কটিয়ান, ইতন্দা-পাসথয়ান
ব আৰু ইতন্দা-
গ্ৰীক শািনকতবািকিৰ কাি সনণয়ত
ব মুদ্ৰাৰ অধযয়তন কৰা িহায়ৰ কথা উতেখ কসৰৰ্
পাতৰাোঁ।

আসিস্কৃত মুদ্ৰািমূহ সৰ্সভ্ন্ন ধাতু তৰ সনসমতব আসছি। িীহ, তাম, ৰূপ, লব্ৰাঞ্জ আৰু লিাণৰ মুদ্ৰা
ভ্াতিমান আসিস্কৃত গহতছ।

মুদ্ৰাৰ প্ৰচিতন ৰ্াসণদ্ধজযক আদান প্ৰদান আৰু তাৰ িম্প্ৰিাৰণত িহায় কসৰসছি। গুপ্ত যুগৰ
ৰজািকতি ভ্াতিমান লিাণৰ মুদ্ৰাৰ প্ৰচিন কৰাতিা প্ৰমাসণত গহতছ। লমৌয ব পূৰ্, ব লমৌতযাত্তৰ
ব
আৰু গুপ্ত যুগত প্ৰচুৰ পসৰমাণৰ মুদ্ৰাৰ প্ৰচিন কৰা গহসছি।

তশলাদলখ আৰু তশলাতলতপ (Inscriptions)

 মাধ্যম

প্ৰাচীন ইসতহাি চচবাৰ ৰ্াতৰ্ অনযতম প্ৰধান িমি হ'ি সশিাতিখ (Stone Inscriptions),
স্তম্ভতিখ (Pillar Inscriptions) আৰু তাম্ৰতিখ (Copper Plate Inscriptions)।

সিন্ধু িভ্যতাৰ িময়ৰ চীি লমাহৰত থকা সিসপিমূতহ লিই িময়ৰ ঐসতহাসিক িাক্ষয ৰ্হন
কসৰতছ যসদও লিইিমূহযৰ পাতঠাদ্ধাৰ লহািা নাই। তাৰ সপচত আিাইতকক প্ৰাচীন
সিসপিমূতহ হ'ি তৃতীয় খৃষ্টপূৰ্ৰব অথাৎ
ব অতশাকৰ িময়ৰ।

আসদতত সশিাতিখতৰ্াৰ প্ৰাকৃত ভ্াৰ্াত লখাসদত কৰা গহসছি। পৰিতী পযায়ত

ব িংস্কৃত আৰু
আঞ্চসিক ভ্াৰ্াততা এই সিসপিমূহ লখাসদত কৰা গহসছি। অতশাকৰ সশিাতিখিমূহ মুিতঃ
ব্ৰাহ্মী সিসপত, আৰু সকছুমান খাতৰাষ্ঠী সিসপত লখাসদত কৰা গহসছি। ১৮৩৭ চনত লজমছ
সপ্ৰতেতপ লপানতত অতশাকৰ সিসপৰ পাতঠাদ্ধাৰ কসৰৰ্কি িক্ষম গহসছি।

আসিস্কৃত স্তম্ভতিখিমূহৰ সভ্তৰত প্ৰধান হ'ি- িমুদ্ৰগুপ্তৰ শািনকািৰ এিাহাৰ্াদ

স্তম্ভতিখ, ৰজা খাৰতভ্িাৰ িময়ৰ হাথী গুম্ফা সিসপ, চািুকয ৰজা সদ্বতীয় পুিতকশীৰ
আইতহাসি স্তম্ভতিখ আসদ।

লদশৰ সৰ্সভ্ন্ন অঞ্চিত ৰজামহাৰজািকতি ব্ৰাহ্মণিকিক আৰু অনযানয ধমীয় অনুষ্ঠানক

ভ্ূ সমদান কসৰ তাম্ৰপত্ৰ লখাসদত কসৰসছি। এতন লিখততা ৰজামহাৰজাৰ ৰ্হুততা তথয লপািা
যায়।

ভগ্নাৱদশষ আৰু স্মৃততদসৌধ

ৰ্ািগৃহ ৰ্া প্ৰািাদ, মঠ মদ্ধন্দৰ, গীজবা-মছদ্ধজদ আসদৰ ধ্বংিািতশৰ্, ৰ্যিহৃত ৰ্াচন-ৰ্তবন,

লখিনা, পুতিা, আচৰ্াৰ্, ঘৰুিা মুসতব, আ-অিংকাৰ, প্ৰিাধন, অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ, ঢাি ততৰািাি
আসদৰ অিসশষ্ট িমিতৰ্াতৰও ইসতহাি ৰচনা কৰাত িহায় কতৰ।
 মাধ্যম

প্ৰস্তৰ যুগ

আমাৰ পৃসথিীখন প্ৰায় ৪.৫ সৰ্সিয়ন ৰ্ছৰ পুৰসণ। পৃসথিীত মানি জাসতৰ উপসেসত প্ৰায় দুই
িাখ ৰ্ছৰৰ আগৰপৰাতহ লদখা লপািা যায়। মানি অদ্ধস্তত্ব আসিষ্কাৰ লহািা িময়তচািা আসছি
িাইতষ্টাচীন যুগ অথৰ্া তু ৰ্াৰ যুগ । এই িময়তচািাত পৃসথিীৰ অসধকাংশ অঞ্চতিই ৰ্ৰফত লপাত
গগ আসছি।

প্ৰায় দুই িাখ খ্ৰীষ্টপূৰ্তব আৰম্ভ লহািা প্ৰাক ঐসতহাসিক কািতিাৰ প্ৰায় ১৫০০-১০০০
খ্ৰীষ্টপূৰ্তব িামৰসণ পসৰসছি। অসত দীঘকািীন
ব এই িময়তচািাক ৰ্যিহৃত িা-িজুসি আৰু
পাসৰপাসশ্বকতাৰ
ব আধাৰত সতসনিা ভ্াগত ভ্াগ কৰা হয়-

১/ প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ যুগ- ২,০০,০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ৰব পৰা প্ৰায় ১০,০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্কি

ব (Paleolithic Age)
২/ মধযপ্ৰস্তৰ যুগ- প্ৰায় ১০,০০০ৰ পৰা ৪০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ (Mesolithic
ব Age)

৩/ নিপ্ৰস্তৰ যুগ- প্ৰায় ৪০০০ৰ পৰা ১০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ (Neolithic

ব Age)

গ্ৰীক শব্দ 'Paleo' ৰ অথ ব 'পুৰসণ'; 'mesos' ৰ 'মধয'; 'neo' ৰ 'নতু ন' আৰু 'lithos' ৰ 'সশি/
প্ৰস্তৰ'।

প্ৰাক ঐসতহাসিক যুগতিাক িামসগ্ৰকভ্াতি 'প্ৰস্তৰ যুগ' ৰ্ুসিও লকািা হয়, কাৰণ এই লগাতিই
িময়তচািাত মূিতঃ সশতিতৰ সৰ্সভ্ন্ন িজুসি গতয়াৰ আৰু ৰ্যিহাৰ কৰা গহসছি।

প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ যুগ
এই যুগৰ িংস্কৃসত হ'ি িাইতষ্টাচীন ভ্ূ তাসত্বক যুগৰ অংশ। পাসৰপাসশ্বক
ব অিো আসছি
সহমশীতি আৰু শুকান। লদশৰ সৰ্সভ্ন্ন োনত এই যুগৰ অিতশৰ্ উদ্ধাৰ কৰা গহতছ যসদও
এসতয়াকিতক সিন্ধু, গংগা আৰু যমুনা নদীৰ িমতি ভ্ূ সমত লকাতনা অিতশৰ্ লপািা নাই।

এই যুগৰ অঘৰী জীিন যাপন কৰা মানুতহ গুহা আসদ প্ৰাকৃসতকভ্াতি িৃষ্ট ৰ্িৰ্ািতযাগয
োনত আশ্ৰয় গ্ৰহণ কসৰসছি। সচকাৰৰ জীি, ফিমূি, গছৰ সশপা আসদ ভ্ক্ষণ কসৰ লভ্াক
 মাধ্যম

সনৰ্াৰণ কসৰসছি। জিৰ্ায়ুৰ প্ৰতকাপৰ পৰা ৰ্াসচৰ্কি জীি জন্তুৰ ছাি, ৰ্ল্কি, গছৰ পাত
আসদ পসৰধান কসৰসছি।

খহিা সশি আৰু জীি জন্তুৰ হাতেতৰ গতয়াৰী িজুসৰতৰ সচকাৰ কৰা, ৰ্স্ত কিা, মাটি খন্দা
আসদ কাম কসৰসছি। িজুসি সনমাণ
ব কসৰৰ্কি ৰ্যিহাৰ কৰা কটঠন, খহিা সশিসৰ্ধক
'লকািািব জাইি' অথৰ্া 'স্ফটিক সশি' লৰ্ািা গহসছি। লিতয় এই যুগৰ মানুহতৰ্াৰক 'স্ফটিক

মানি' ৰ্ুসিও জনা যায়।

এই যুগৰ মানুহৰ ছসৰ্ অোঁকাৰ জ্ঞান আসছি। ছসৰ্তৰ্াৰৰ মূি সৰ্ৰ্য়ৰ্স্তু আসছি সচকাৰৰ দৃশয।
মধযপ্ৰতদশৰ ভ্ীমতৰ্িকাত এই যুগৰ সচত্ৰ উদ্ধাৰ কৰা গহতছ।

ৰ্যিহৃত সশিৰ িজুসিতৰ্াৰৰ ওপৰত সভ্সত্ত কসৰ প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ যুগতিাক সতসনিা ভ্াগত সৰ্ভ্ক্ত
কৰা গহতছ। জিৰ্ায়ু পসৰৰ্তবনৰ লহতু িজুসিতৰ্াৰৰ আসহব িিসন গহসছি।

১/ প্ৰাৰসম্ভক প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ যুগ- ২,০০,০০০ ৰপৰা প্ৰায় ১,০০,০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ ব

এই যুগৰ অিতশৰ্ উদ্ধাৰ লহািা অঞ্চিিমূহ হ'ি- লচাহান উপতযকা (ৰ্তবমান পাসকস্তানৰ
পঞ্জাি প্ৰতদশ); নমদা
ব উপতযকা (মধযপ্ৰতদশ, মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু গুজৰাি); সদদিানা(ৰাজোন);
ভ্ীমতৰ্িকা (মধযপ্ৰতদশ); কাশ্মীৰ আৰু থৎ মৰুভ্ূ সম অঞ্চি।

প্ৰধান িজুসিতৰ্াৰ আসছি- হাত কুঠাৰ (hand axe); সমত দা (cleaver) আৰু কিাৰী
(chopper)। হাত কুঠাৰ খন লদখায প্ৰায় সতসনতকাণীয়া, এমূৰছ ৰ্হি আৰু এমূতৰ লজাঙা।
সমত দা খন এছিা ৰ্হি িমান্তৰাি অথৰ্া দ্ধত্ৰভ্ূ জাকৃসতৰ সশি। কিাৰীখন ডাঙৰ আকৃসতৰ
এফাতি ৰ্যিহাৰ কসৰৰ্ পৰা সৰ্ধৰ আসছি।
২/ মধয প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ যুগ- প্ৰায় ১,০০,০০০ৰপৰা ৪০,০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ ব

এই যুগৰ অিতশৰ্ উদ্ধাৰ লহািা প্ৰধান োনিমূহ গহতছ- লচাহান উপতযকা; নমদা
ব উপতযকা;
সদদিানা; ভ্ীমতৰ্িকা; লৰ্গৰ আৰু কাৰমাসি উপতযকা (ৰাজোন); লনতিচা (মহাৰাষ্ট্ৰ)
আসদ।
 মাধ্যম

এই যুগততা পূৰ্ৰব িজুসিতৰ্াৰ ৰ্যিহাৰ কৰা গহসছি যসদও এইতৰ্াৰৰ আকাৰ িৰু গহসছি তথা
সশিৰ ছিাতৰ্াৰ পাতি গহসছি। মানুতহ খহিা সশিৰ উতদযাগ গসি তু সিসছি।

গুৰুত্বপূণ ব িজুসিতৰ্াৰৰ সভ্তৰত আসছি- ততৰািাি (blades); লজাং(points); লচাোঁচনী

(scrappers); সডিা (cores); লিািাসৰ (burins); গাোঁত খন্দা লভ্াোঁহৰ (borers) আসদ।

এই িময়তছািাত প্ৰচুৰ গছ সৰ্সৰখ, অসধক ভ্ূ পৃষ্ঠ জি আৰু আদ্ৰব তা কম আসছি।

৩/ উদ্ধব প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ যুগ- প্ৰায় ৪০,০০০ৰ পৰা ১০,০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ ব

উতেখতযাগয োনিমূহৰ সভ্তৰত- লৰ্িান উপতযকা; ভ্ীমতৰ্িকা; লৰ্গ'ৰ; লৰণুগুন্টা

(অন্ধ্ৰপ্ৰতদশ); সিংভ্ুম (ঝাৰখে); ৰ্ুদ্ধাপুষ্কৰ (ৰাজষ্ঠান) আসদ।

এই যুগৰ মানুহৰ টিটঙসৰ সশিৰ (Flint) ৰ উতদযাগ আসছি। লতওোঁ তিাতক ততৰািাি, লভ্াোঁহৰ
আৰু লচাোঁচনীৰ দতৰ িজুসি ৰ্যিহাৰ কসৰসছি।

এই যুগৰ ৰ্তৰ উষ্ণ আৰু কম আদ্ৰব আসছি।

মধিপ্ৰস্তৰ যুগ

এই যুগতিা আসছি প্ৰত্নপ্ৰস্তৰ আৰু নিপ্ৰস্তৰ যুগৰ মাজৰ ৰূপান্তৰকাি।

মানুতহ সচকাৰ কসৰ, খাদয িংগ্ৰহ কসৰ আৰু মাছ মাসৰ জীিনসনৰ্াহ
ব কসৰসছি। জনিংখযা
ৰ্ৃদ্ধদ্ধৰ িতগ িতগ ৰ্িসত েিৰ িম্প্ৰিাৰণ গহসছি। নতু ন নতু ন ঠাইত ৰ্িসত োপন কৰাত
অনুকূি পাসৰপাসশ্বক
ব আৰু উন্নততৰ িজুসিৰ ৰ্যিহাতৰ িহায় কসৰসছি।

এই যুগতিা 'মাইক্ৰ'সিথ' (microlith) ৰ্যিহাৰৰ ৰ্াতৰ্ সৰ্খযাত। মাইক্ৰ'সিথ গহতছ সশিৰ িৰু,
লজাঙা আৰু ধাৰ থকা িুকুৰাৰছ গতয়াৰ কৰা ততৰািাি/চুসৰ/কিাৰী িদৃশ িজুসি।
 মাধ্যম

গুৰুত্বপূণ ব োনিমূহ- ৰ্াগ'ৰ, চল্ট লিক, চাম্ভাৰ, িংকাৰানতাৰ, ভ্ীমতৰ্িকা, িাংঘনাজ

(গুজৰাি), আদমগে (মধযপ্ৰতদশ), সমজবাপুৰ(উত্তৰ প্ৰতদশ) আসদ।

সচত্ৰকিাৰ লক্ষত্ৰত খাদয িংগ্ৰহ, মাছ মৰা, িন্তান প্ৰিি, মৃতকক িমাসধে কৰা আসদ
সৰ্ৰ্য়তৰ্াৰ প্ৰদসশতব গহসছি। এই যুগৰ সচত্ৰসশল্পত সৰ্সভ্ন্ন ৰঙৰ ৰ্যিহাৰ গহসছি।

এই যুগৰ লশৰ্ৰফাতি মানুতহ সকছুমান আসদম পদ্ধসতৰ কৃসৰ্ লকৌশি প্ৰতয়াগ কসৰসছি।

নৱপ্ৰস্তৰ যুগ

নিপ্ৰস্তৰ যুগৰ ভ্ূ -তাসত্বক িময়তচািাক হ'ি'চীন কাি লৰ্ািা হয়। এই যুগক 'খাদয
উৎপাদনকাৰী' যুগ ৰ্ঙসিঝ জনা যায়।

গুৰুত্বপূণ ব োনৰ সভ্তৰত লমহৰগে(লৰ্িুসচস্তান), সকসেগুি (পাসকস্তান), সচৰান্দ(সৰ্হাৰ),

লচাপানীমাণডু(উত্তৰ প্ৰতদশ), ব্ৰহ্মসগসৰ(কণািক),

ব দসক্ষম ভ্াৰতৰ মাসস্ক, হােুৰ, লকাতডকাি
(সতসনওখন কণািকৰ),
ব উিনুৰ(অন্ধ্ৰপ্ৰতদশ) আসদ প্ৰধান।

এই যুগৰ িৰ্াততাকক গুৰুত্বপূণ সৰ্তশৰ্ত্ব

ব আসছি খাদয উৎপাদনৰ আৰম্ভসণ। প্ৰধান লখসতৰ
সভ্তৰত ৰ্াসি/যি
ব আৰু লঘোঁহুৰ লখসত কৰা গহসছি।

মানুতহ ঘৰ িাদ্ধজৰ্কি সশসকসছি আৰু গাওোঁ গঠন কসৰসছি।

জীি জন্তু ঘৰচীয়া কৰাৰ প্ৰথা আৰম্ভ গহসছি। সৰ্সভ্ন্ন খনন েিৰ পৰা ছাগিী, লভ্ৰা, গৰু,
ম'হৰ হাে উদ্ধাৰ গহতছ।

মৃৎসশল্পজাত িামগ্ৰীৰ প্ৰতয়াগ আৰু চকাৰ ৰ্যিহাৰ এই যুগৰ উতেখতযাগয সৰ্কাশ। চাকত
গতয়াৰ কৰা কাৰুকাযখসচত
ব মাটিৰ িামগ্ৰী সৰ্সভ্ন্ন োনত উদ্ধাৰ গহতছ।

সশিৰ িজুসিতৰ্াৰ সনমজ আসছি। এই যুগৰ লশৰ্ৰফাতি মানুতহ ধাতু ৰ ৰ্যিহাৰ সশসকসছি।
লপান প্ৰথতম ৰ্যিহৃত ধাতু আসছি তাম।
 মাধ্যম

সৰ্সভ্ন্ন িজুসিৰ সৰ্কাশ, কৃসৰ্ৰ আৰম্ভসণ, মাটিৰ িামগ্ৰী সনমাণ

ব আসদতয় োয়ী ৰ্িসতেি
োপনত অসৰহণা লযাগাইসছি। প্ৰাৰসম্ভক গ্ৰাময ৰ্িসত োপন লহািা অঞ্চিিমূহ গহতছ- ৰ্'িান
উপতযকাৰ লমহৰগে, সকতি গুি মহম্মদ(লৰ্িুসচস্তান), মুদ্ধেগত(আফগাসনস্তান), ঝাৰ্

ি'ৰাই(লৰ্িুসচস্তান), ৰাণাঘূন্দাই(লৰ্িুসচস্তান), উত্তৰ প্ৰতদশৰ লকািসদহিা আৰু মহাগাৰা,

চংগানাকােু(আসদ)।

তাম্ৰপ্ৰস্তৰ যুগ

এই যুগৰ িৰ্াততাকক গুৰুত্বপূণ ব সদশ আসছি তাম ধাতু ৰ ৰ্যিহাৰ। িগতত সশিৰ িজুসিৰ
ৰ্যিহাতৰা চসি আসছি।

উতেখতযাগয োনৰ সভ্তৰত ৰ্ানত উপতযকাৰ আহাৰ আৰু সগিুন্দ (ৰাজোন);মািিা,

কায়থ আৰু এৰান (মধয প্ৰতদশ); লজাৰতি, লনভ্াচা, দইমাৰ্াদ, ইনামগাোঁও (মহাৰাষ্ট্ৰ); সচৰান্দ,
পাণডু ৰাজাৰ সধসৰ্ আসদ প্ৰধান।

ক'িা আৰু ৰঙা ৰঙৰ মাটিৰ ৰ্াচন প্ৰচসিত আসছি। গৰু ম'হ, লভ্ো, ছাগিী আসদ

লপাসহসছি। প্ৰধান লখসত আসছি ৰ্াসি, ব লঘোঁহু আৰু ধান।

মািিাৰ পৰা যোঁতৰ িদৃশ িজুসি উদ্ধাৰ গহতছ। কপাহী িূতা উদ্ধাৰ লহািাকি চাই লিই িময়ৰ

মানুতহ কাতপাৰ লৰ্ািা কিা জাসনসছি ৰ্ুসি অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ।

ইনামগাোঁও আৰু লনভ্াচাত লপাৰামাটিৰ নাৰীমূসতব লপািা গগতছ। কায়থ িংস্কৃসতত ৰ্াোঁে গৰু
পূজাৰ প্ৰমাণ লপািা গগতছ। আসদমাতৃৰ(mother goddess) পূজা লিইিময়ততা প্ৰচসিত
আসছি ৰ্ুসি অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ।

মৃততদহ িমাসধে কৰা গহসছি। ৰ্ািগৃহ সনমাণৰ

ব গশিী আৰু মৃততদহ িমাসধে কৰাৰ
পদ্ধসতৰ পৰা লিই যুগৰ িামাদ্ধজক অিমতাৰ আভ্াি লপািা যায়।
 মাধ্যম

তসন্ধু সভিতা

আতৱষ্কাৰ

সিন্ধু িভ্যতাৰ আসিষ্কাৰ পসৰকসল্পত খনন কাযৰব ফিশ্ৰুসত নহয়। ১৮৫৬ চনত কৰাছীৰপৰা
িাতহাৰকি উত্তৰ-পদ্ধিম ভ্াৰতীয় লৰিিাইন ৰ্হুওিাৰ কামত জন ব্ৰানিন আৰু উইসিয়াম
ব্ৰানিন নামৰ দুজন অসভ্যন্তা ভ্ৰাতৃ জসেত আসছি। লতওোঁ তিাতক শুসনৰ্কি পাইসছি লয, লিই
অঞ্চিৰ আতশ পাতশ সৰ্ধ্বস্ত চহৰ ব্ৰাহ্মণাৰ্াদ আৰু হৰপ্পা নামৰ গাওোঁ এখনৰ অিসশষ্ট
আতছ। গসততক লিই সৰ্ধ্বস্ত োনৰ ধ্বংিস্তুপৰপৰা সশি , লপাৰা মাটি আসদ িংগ্ৰহ কসৰ
লৰিিাইন ৰ্হুওিাৰ ৰ্াতৰ্ ৰ্যিহাৰ কৰাৰ উতেতশয লতওোঁ তিাতক খনন কায চিাইসছি।
ব

িমিামসয়কভ্াতি আতিকতজোৰ কাসনংহাম নামৰ পুৰাতাসত্বকজতন হৰপ্পাত এটি লমাহৰ

ৰ্া চীি আসিষ্কাৰ কসৰসছি। সকন্ত লতওোঁ তাত লয এিা প্ৰাচীন িভ্যতাৰ অিসশষ্ট থাসকৰ্ পাতৰ
লিইতিা উপিসি কসৰৰ্ পৰা নাসছি।

১৯২১ চনত ভ্াৰতীয় পুৰাতাত্ব সৰ্ভ্াগৰ কমচাৰী

ব দয়াৰাম ছাহনীতয় হৰপ্পাৰ ধ্বংিস্তুপৰপৰা
লকইিামান চীি আসিষ্কাৰ কৰাৰ িতগ িতগ ভ্াৰতৰ্ৰ্ৰব ইসতহাি অধযয়তন নতু ন লমাৰ িয়।

তাৰ পাছৰ ৰ্ছৰত মতহতঞ্জাদাতৰাত প্ৰত্নতাসত্বক লক এন সদসক্ষত আৰু ৰাখাি দাি লৰ্নাজীতয়
কৰা খনন কাযৰব ফিশ্ৰুসতত এই প্ৰাচীন িভ্যতাৰ অিসশষ্ট দৃটষ্টতগাচৰকি আতহ।

ভ্াৰতীয় পুৰাতত্ব সৰ্ভ্াগৰ তদানীন্তন িঞ্চািক প্ৰধান জন মাচবাতি লপানপ্ৰথতম হৰপ্পা আৰু
মতহতঞ্জাদাতৰাৰ যুগ্ম িংস্কৃসতক 'সিন্ধু িভ্যতা' নাতমতৰ অসভ্সহত কসৰসছি।

তিস্তৃতত

সিন্ধু িভ্যতাই িামসৰ লিািা ৰ্ৃহৎ ভ্ূ খেৰ সভ্তৰত আতছ ৰ্তবমান পাসকস্তানৰ অন্তভ্ুক্ত
ব

পদ্ধিম পাঞ্জাি, সিন্ধু প্ৰতদশ, লৰ্িুসচস্তানৰ উত্তৰ পূৰ্ ব আৰু দসক্ষণাঞ্চি, চুতিইমান
পৰ্তমািাৰ
ব নামসন অঞ্চিৰ লঝাৰ্ উপতযকা(Zhob valley), উত্তৰ পদ্ধিম িীমান্ত প্ৰতদশ,
ইৰাণৰ িীমামূৰীয়া পাসকস্তানৰ দস্ত নদীৰ তীৰিতী অঞ্চি আসদ।
 মাধ্যম

ৰ্তবমানৰ ভ্াৰতৰ ৰাজকনসতক িীমাৰ সভ্তৰৰ সিন্ধু িভ্যতাৰ লক্ষত্ৰিমূহ হ'ি- পাঞ্জাি,
হাসৰয়ানা, ৰাজোনৰ উত্তৰাঞ্চি, উত্তৰ প্ৰতদশৰ পদ্ধিমাঞ্চি, জম্মু আৰু কাশ্মীৰৰ মাো
লক্ষত্ৰ আৰু প্ৰায় িমগ্ৰ গুজৰাি প্ৰতদশ।

প্ৰধান নগৰ ক্ষেত্ৰসমূহ

ৰ্তবমানকিতক প্ৰায় ১০০০ িৰু ৰ্ৰ লক্ষত্ৰত খনন কায িমাধা

ব কৰা গহতছ।

নগৰীয়া িভ্যতা আসিষ্কাৰ লহািা প্ৰধান লক্ষত্ৰিমূহ গহতছ- মতহতঞ্জাদাতৰা, চানতহাদাতৰা, হৰপ্পা
(পাসকস্তান), কাসিৰ্ানগান (উত্তৰ ৰাজোন), লিাথাি (গুজৰাি), ৰ্ানািািী (হাসৰয়ানা)।

ইয়াৰ উপসৰ পঞ্জািৰ ৰূপাৰ, উত্তৰ প্ৰতদশৰ সমৰাি দ্ধজিাৰ আিমসগৰপুৰ, গুজৰািৰ
ছাৰতকাতাদা আসদও উতেখতযাগয লক্ষত্ৰ।

তিকাশৰ কাল

ক্ৰতমান্নয়নৰ ফািৰপৰা ঐসতহাসিকিকতি সিন্ধু িভ্যতাৰ লকৰ্ািাও স্তৰ সনধাৰণ

ব কসৰতছ।

ছাৰ জন মাচবাি- ৩২০০ৰ পৰা ২৭৫০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ ব

ছাৰ মাটিব ন হুইিাৰ- ২৫০০ৰ পৰা ১৫০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ ব
ইৰফান হাসৰ্ৰ্- ২৫০০ৰ পৰা ২০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ (গপণত
ব কাি)
এই িভ্যতাৰ সেসতকাি আনুমাসনক ২৫০০ ৰ পৰখ ২৭০০ ৰ্ুসি ধসৰৰ্ পাসৰ।

তসন্ধু সভিতাৰ স্ৰষ্টা

আসিস্কৃত নৰকংকািিমূহৰ পৰা নৃতত্বসৰ্দ আৰু পুৰাতত্বসৰ্দ িকতি অনুমান কতৰ লয এই

িভ্যতাৰ স্ৰষ্টা লকাতনা এিা সৰ্তশৰ্ জনতগাষ্ঠী নাসছি। এই লক্ষত্ৰত চাসৰিা প্ৰধান নৃতগাষ্ঠীয়
মূিীয় লিাকৰ অিদান আতছ ৰ্ুসি অনুমান কৰা হয়- প্ৰতিা অষ্ট্ৰিয়ি, লমসডতিতৰসনয়ান,
আিপাইন আৰু মংতগািীয়ান।
 মাধ্যম

আনহাতত লকাতনা লকাতনাতি দ্ৰাসৰ্েিকিতকই এই িভ্যতাৰ স্ৰষ্টা ৰ্ুসি অসভ্সহত কতৰ।

সভ্ন্ন মতৰ্াদ িতত্বও সিন্ধু িভ্যতাৰ সৰ্কাশ থিুিাভ্াতিই লহািা ৰ্ুসি সৰ্শ্বাি কৰা হয়।

নগৰীয়া প্ৰকৃতত

সিন্ধু িভ্যতা আসছি নগৰীয়া িভ্যতা। নগৰ পসৰকল্পনা, গৃহ সনমাণ,

ব ৰাস্তা ঘাি, আসি পদুসি,
নিা নদবমা, পানী লযাগান, যাতায়ত আৰু পসৰৰ্হন, জনস্বােয িকতিাতৰ্াৰ সদশততই
পসৰকসল্পত আোঁচসনৰ প্ৰভ্াি লদখা যায়। িগতত সৰ্সভ্ন্ন লক্ষত্ৰৰ নগৰিমূহৰ মাজত
িামঞ্জিযতা লদখা যায়।

প্ৰায় প্ৰসতখন নগতৰই দুভ্াগত সৰ্ভ্ক্ত আসছি- দুগৰব সভ্তৰৰ আৰু ৰ্াসহৰৰ চহৰাঞ্চি।

প্ৰধান পথিমূতহ পৰস্পৰক অসতক্ৰম কতৰাোঁতত িদায় িমতকাণত সমসিত গহসছি। প্ৰধান
পথৰ কাৰ্ত নমদা
ব আসছি আৰু তাৰ ওপৰত ঢাকসন সদয়া গহসছি।

গৃহ আৰু নিা নদবমা আসদ সনমাণৰ

ব লক্ষত্ৰত িাধাৰণতত লভ্িাত সনসমতব লপাৰা ইিা ৰ্যিহাৰ
কৰা গহসছি। অিতশয লকাতনা লকাতনা লক্ষত্ৰত ৰ'দত শুতকািা ইিাও ৰ্যিহাৰ কৰা গহসছি।

মদহদজাোদৰা
ৰ্তবমান পাসকস্তানৰ সিন্ধু প্ৰতদশৰ িাৰকানা দ্ধজিাত অিসেত। মাটিকাসি প্ৰায় ২০০ লহক্টৰ।

নগৰখনৰ দুিা প্ৰধান ভ্াগ- দুগৰব সভ্তৰৰ নগৰাংশ আৰু ৰ্াসহৰৰ নগৰাংশ। দুগতিা
ব সনমাণ
ব
কৰা গহসছি এিা ৰ্ৃহৎ পকা লভ্টিৰ ওপৰত।

গুৰুত্বপূণ ব আসিষ্কাৰ িমূহৰ সভ্তৰত ৰ্ৃহৎ স্নানাগাৰ , ধমীয় িভ্া গৃহ আৰু শিযৰ ভ্োঁ ৰাি

লিখত িৰ্িগীয়া। স্নানাগাৰতিা আয়ত আকৃসতৰ আসছি (১২x৭x২.৪ সমিাৰ)। পুখুৰীতিাৰ

পৰা ওপৰকি উঠাৰ ৰ্াতৰ্ দুিা খিখিী, লিততৰা পানী ওিাই লযািাৰ ৰ্াতৰ্ ঢাকসন থকা নি,
চাসৰওফাতি ৰ্াৰান্দা আৰু লপাছাক পসৰচ্ছদৰ ৰ্াতৰ্ িংিি লকাঠা আসছি।
 মাধ্যম

ৰ্ৃহৎ স্নানাগাৰতিাৰ িমীপতত ১০ ৰ্গসমিাৰৰ

ব এখন লচাতািিহ ৮৩x২৪ সমিাৰ আকাৰৰ
এিা গৃহৰ ভ্িািতশৰ্ লপািা গগতছ।

শিযৰ ভ্োঁ ৰািতিা ৫৫x৩৭ সমিাৰ আকাৰৰ এিা ওখ লভ্টিৰ ওপৰত অিসেত। ইয়াত সতসনিা
শাৰীত ৯ িাকক মুঠ ২৭ িা লকাঠা আসছি।

হৰপ্পা

ৰ্তবমান পাসকস্তানৰ পদ্ধিম পঞ্জািৰ ছাহীিাি দ্ধজিাত ৰািী নদীৰ পাৰত অিসেত।
মাটিকাসি প্ৰায় ১৫০ লহক্টৰ। এই নগৰখতনা দুিা ভ্াগত সৰ্ভ্ক্ত আসছি।

দুগৰব চাসৰওফাতি প্ৰায় ১৩ সমিাৰ প্ৰেৰ আৰু ১৫ সমিাৰ ওখ এখন প্ৰকাে লদিাি আসছি।
দুগৰব ৰ্াসহৰৰ চহৰখতনা লদিাতিতৰ আৰ্ৃত আসছি।

দুিা লক্ষত্ৰত সৰ্ভ্ক্ত ৫৫x ৪৩ সমিাৰ আকাৰৰ এিা শিযৰ ভ্োঁ ৰাি লপািা গগতছ। প্ৰসততিা

লক্ষত্ৰত ৬ িাকক ভ্োঁ ৰাি আতছ।

কাতলিানগান

ৰাজোনৰ িম্প্ৰসত সনদ্ধিন্ন লহািা ঘগ্গৰ নদীৰ পাৰত অিসেত আসছি। মাটিকাসি ১১.৫
লহক্টৰ।

দুগৰব সভ্তৰ আৰু ৰ্াসহৰৰ দুতয়াখন নগতৰই লদিািৰদ্বাৰা আৰ্ৃত আসছি।

এটি ওখ লভ্টিৰ ওপৰত ভ্ািাত সনসমতব লপাৰা ইিাতৰ িজা এটি কুোঁিা লপািা গগতছ। আন
এঠাইত গমৰ ৰুটি গতয়াৰ কৰা এিা ওতভ্ন লপািা গগতছ।

ক্ষলাথাল
লকতে উপিাগৰৰ উপকূি অঞ্চিত, ৰ্তবমান গুজৰািত অিসেত। মাটিকাসি ৪.৮ লহক্টৰ।
িামুসদ্ৰক ৰ্ন্দৰ। ইয়াৰ জসৰয়ততই গৰ্তদসশক ৰ্াসণজয চসিসছি ৰ্ুসি অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ।
 মাধ্যম

ৰ্ন্দৰতিাৰ দসক্ষণ পদ্ধিমত ১৭ x১৪ সমিাৰ আকাৰৰ গুদাম ঘৰ আসিষ্কাৰ গহতছ।

কৃতষ

সিন্ধু িভ্যতাৰ যুগত কৃসৰ্তয়ই আসছি অথনীসতৰ

ব মূি লভ্টি। লিই িময়ত সিন্ধু উপতযকা
অঞ্চিৰ জিৰ্ায়ু আসছি শুকান আৰু তাৰ ভ্ূ সম আসছি অতযন্ত পিিুিা।

উৎপাসদত শিযিমূহ আসছি- গম, ৰ্াসি, ব ৰ্জৰা, লজািৰ, মিৰ মাহ, ৰ্ুি মাহ, মচুৰ মাহ, সতসচ,
সতি িসৰয়হ আৰু কোঁ পাহ। গম আৰু ৰ্াসি প্ৰধান
ব খাদয আসছি।

প্ৰায় ৪০০০ খ্ৰীষ্টপূৰ্ৰব আগতৰপৰাই লৰ্িুসচস্তানৰ লমহৰগেত কোঁ পাহৰ লখসত কৰা গহসছি।
হয়ততা লতসতয়াৰ পৰাই মানুতহ কোঁ পাহৰ কাতপাৰ লৰ্ািা সশসকসছি।

কৃসৰ্কাযতব নাঙিৰ ৰ্যিহাৰ গহসছি ৰ্ুসি প্ৰমাণ লপািা যায়। ৰ্ানিািী আৰু ৰ্াহািািপুৰত
আসিস্কৃত লিৰাতকািৰ পুতিা নাঙতি তাতৰ িাক্ষী ৰ্হন কসৰতছ। আনহাতত, উত্তৰ পূৰ্
আফগাসনস্তানৰ ছাৰিুঘাই নাতম ঠাইত সশৰিু থকা হাি লৰ্ািা পথাৰৰ নমুনাও লপািা গগতছ।

শািনকতবািকতি উৎপাসদত শিযৰ এিা অংশ কৃৰ্কৰপৰা খাজনাৰূতপ িংগ্ৰহ কসৰ

ৰাজধানী চহৰকি আসন মজুত ৰাসখসছি ৰ্ুসি অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ। আসিস্কৃত ৰ্ৃহৎ শিযৰ
ভ্োঁ ৰািিমূতহ তাতকই প্ৰমাণ কতৰ।

িাতিজ্ি

সিন্ধুতক ধসৰ পসৰৰ্হণৰ িুচি নদীিমূতহ আভ্যন্তৰীণ ৰ্াসণদ্ধজযক শ্ৰীৰ্ৃদ্ধদ্ধত িহায় কসৰসছি।

নগৰীয়া লিাকিকতি গাোঁিৰ লিাকৰ গিতত িঘনাই ৰ্াসণদ্ধজযক আদান প্ৰদান কসৰসছি।

দসক্ষণ ভ্াৰত আৰু লিৌৰাষ্ট্ৰৰপৰা সৰ্সভ্ন্ন ধৰণৰ শঙ্খ আৰু ৰত্ন িংগ্ৰহ কসৰসছি।

ৰাজোন আৰু পাৰিযৰপৰা তাম; পাৰিয আৰু আফগাসনস্তানৰপৰা িাৰকুইজ, লিসপজ

িজুিী আসদ মূিযৰ্ান ৰত্ন আসনসছি।
 মাধ্যম

সিন্ধু িভ্যতাৰ যুগৰ মানুহৰ পদ্ধিম আৰু মধয এসছয়াৰ লদশিমূহৰ গিতত ৰ্াসণদ্ধজযক
িম্পকব আসছি। লমচ'পতিসময়াৰ উৰ, িাগাছ, ছুছা, উম্মা, চুতমৰ আসদ ঠাইত সিন্ধু িভ্যতাৰ
চীি লমাহৰ লপািা গগতছ।

যাতায়ত

যাতায়তৰ ৰ্াতৰ্ লনৌকাৰ ৰ্যিহাৰ কৰা গহসছি। সিন্ধুতক ধসৰ প্ৰায়সৰ্িাক নদীতয়ই লনৌকা
চিাচিৰ ৰ্াতৰ্ উপযুক্ত আসছি।

চহৰিমূহৰ সৰ্সভ্ন্ন অঞ্চি পথ আৰু উপপতথতৰ িংযুক্ত আসছি। প্ৰসতখন চহতৰই পতথতৰ
িংযুক্ত আসছি।

ৰ্স্তু ৰ্াসহনী অনা সনয়াৰ ৰ্াতৰ্ দুচকীয়া আৰু চাসৰচকীয়া গােীৰ প্ৰচিন আসছি ৰ্ুসি জনা
যায়।

পশুপালন

ৰ্াোঁে গৰু, ৰ্িধ, ম'হ, কুকুৰ, লভ্ো, ছাগিী, গাই গৰু আসদ লপাহনীয়া জন্তু আসছি। লঘাোঁৰা

লপাহনীয়া জন্তু নাসছি।

লৰ্াজা কসিওিা জন্তুৰ সভ্তৰত উি, ৰ্নৰীয়া গাধ আসদৰ হােৰ আসিস্কাতৰ এইতিা প্ৰমাণ
কতৰ লয সিন্ধু িভ্যতাৰ লিাতক লিই জন্তুসৰ্িাক িততত লৰ্াজা কসিওিা কামত খিুিাইসছি।

হস্ততনতমত
ি সামগ্ৰী

সিন্ধু িভ্যতাৰ যুগৰ মানুতহ নানান ৰকমৰ মাটিৰ পাত্ৰ গতয়াৰ কসৰ ৰ্যিহাৰ কসৰসছি।
সশশুিকিৰ লখিনা আৰু িগতত মাটিৰ পুতিাও গতয়াৰ কসৰসছি। িগতত নাৰী আৰু
পুৰুৰ্ৰ প্ৰসতকৃসত, জীি জন্তুৰ প্ৰসতকৃসত, গােীৰ প্ৰসতকৃসত আৰু িগতত লদি লদিীৰ মুসতবও
গতয়াৰ কসৰসছি।

স্নানদ্ৰৰ্য (toiletry) আৰু প্ৰিাধন দ্ৰৰ্যৰ প্ৰস্তুত কৰাৰ কিা জাসনসছি।

 মাধ্যম

খােি আৰু িস্ত্ৰ

সিন্ধু িভ্যতাৰ মানুতহ সনৰাসমৰ্ আৰু আসমৰ্ দুই ধৰণৰ খাদযই ৰ্যিহাৰ কসৰসছি।

কপাহী আৰু ঊণী কাতপাৰ পসৰধান কসৰসছি।

পুৰুৰ্ আৰু মসহিা উভ্তয়ই লিাণ, ৰূপ , ব্ৰঞ্জ, হাতীদাোঁত আসদতৰ গতয়াৰী অিংকাৰ পসৰধান
কসৰসছি।

আদমাে প্ৰদমাে

লখি লধমাসি আৰু মতনাৰঞ্জন হৰপ্পা যুগৰ মানুহৰ জীিনৰ অনযতম অংগ আসছি।
পাশাতখি অসত জনসপ্ৰয় আসছি। সচকাৰ কাযওব জনসপ্ৰয় আসছি। চৰাইৰ যুতজা উপতভ্াগ
কসৰসছি। সশশুিকতি মাটিৰ পুতিাতৰ লখসিসছি।

অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ

অস্ত্ৰ শস্ত্ৰৰ সভ্তৰত কুঠাৰ, লদগাৰ, ধনু কাোঁে আসদ প্ৰধান। এইসৰ্িাক িচৰাচৰ তাম আৰু

লব্ৰাঞ্জৰ ধাতু তৰ গতয়াৰ কৰা গহসছি। ঢাি ততৰািাি ৰ্যিহাৰ কৰাতিা প্ৰমাসণত লহািা নাই।

তলতপ

সিন্ধু িভ্যতাৰ সিসপৰ পাতঠাদ্ধাৰ লহািা নাই। এতন সিসপৰ অসধকাংশ আসছি নাসতদীঘ।ব
আসিস্কৃত আিাইতকক দীঘি সিসপৰ সচহ্নৰ িংখযা আসছি ২৬ িা।

এই িভ্যতাৰ সিসপ আক্ষসৰক নাসছি। ৰ্তবমানকিতক প্ৰায় ৩৭৫ৰ পৰা ৪০০ সচহ্ন আসিষ্কাৰ
গহতছ। এইতৰ্াৰ লিাোঁহাতৰ পৰা আৰম্ভ কসৰ ৰ্াওোঁ হাতকি সিখা গহসছি।
 মাধ্যম

ধমীয় তিশ্বাস

আসিস্কৃত চীি-লমাহৰ, লদি- লদিীৰ প্ৰসতকৃসত, মৃৎকৰ িৎকাৰ আসদ কাযৰব ওপৰত সনভ্বৰ
কসৰ সিন্ধু িভ্যতাৰ যুগৰ মানুহৰ ধম ব সৰ্শ্বাি আৰু উপািনাৰ সৰ্ৰ্তয় সকছুমান কথা জনা
যায়।

এিা চীিত লদিতাৰ মূসতব এিাক চাসৰওফাতি ভ্াতিমান জন্তুতি আগুসৰ থকা লদখা গগতছ।
এই লদিমূসতবতিাক পশুপসতৰূতপ সচনাক্ত কৰা গহতছ। ইয়াক পৰিতী কািৰ সশিৰ আসদৰূপ
ৰ্ুসি অনুমান কৰা যায়।

পুৰুৰ্ লদিতাজনৰ সশিৰ গিতত িাদৃশয থকাৰ কথাতিা িৰ্ি কসৰ তু সিতছ উদ্ধাৰ লহািা সশি
সিংগ িদৃশ অনয সকছুমান সশিৰ িামগ্ৰীতয়।

অনয এিা চীিত 'ৰ্ন লদিী' (tree deity)ৰ ওচৰত জন্তু ৰ্সি সদৰ্কি প্ৰস্তুত গহ থকা লিাকিহ
িাত গৰাকী পূজাসৰণীক লদখা গগতছ। লকাতনা লকাতনা ঠাইত ৰ্সিসৰ্ধানৰ সচনিহ অসি
পূজাৰ লৰ্দীও আসিস্কৃত গহতছ।

সিন্ধু িভ্যতাৰ এতিকাই িামসৰ লিািা সৰ্সভ্ন্ন অঞ্চিৰপৰাও লপাৰা মাতৃ- লদিীৰ প্ৰসতকৃসত
উদ্ধাৰ কৰাৰপৰা মাতৃ পূজাৰ প্ৰচিন আসছি ৰ্ুসি অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ।

অনয এিা চীিত এজন পুতৰাসহত ৰজাৰ প্ৰসতকৃসত অংকন কৰা আতছ। লতওোঁ ৰ লিাোঁহাতৰ
ৰ্াউিীৰ ততিতৰ লদহৰ আগফাতিতৰ ক্ৰতম ৰ্াওোঁ কান্ধৰ ওপতৰতৰ সপচফািকি পৰাকক এখন
চাদৰ পসৰধান কসৰতছ।

সকছুমান লমাহৰত থকা স্বদ্ধস্তকা প্ৰতীকতিাৰ পৰা অনুমান কসৰৰ্ পাসৰ লয লিই যুগত িূয ব
লদিতাৰ উপািনাও প্ৰচসিত আসছি।

এই যুগত জীি জন্তু, গছ, পানী আৰু জুইতকা পূজা কসৰসছি।

 মাধ্যম

শাসনকতিাসকল

লকাতনা লকাতনা পুৰাতাত্বসৰ্দৰ মতত হৰপ্পীয় িমাজত লকাতনা ৰজা নাসছি। প্ৰততযকজন

ৰ্যদ্ধক্ততয়ই লভ্াগ কসৰসছি িমমযাদা।

ব

সকন্তু ৰ্হুিভ্াতি গ্ৰহণতযাগয মতামততিা গহতছ, পুতৰাসহতিকিৰ আতমািততই শািনভ্াৰ

পসৰচাসিত গহসছি।

মৃতকৰ সৎকাৰ

িমাসধেিত মৃততদহ পুসত সদয়া গহসছি। সকছুমান িমাসধত ৰ্াচন- ৰ্তবন, আ অিংকাৰ, পাত্ৰ
আসদও উদ্ধাৰ কৰা গহতছ।

তিলুতিৰ কাৰিসমূহ

ৰ্হুততা পদ্ধেতত পাসৰপাসশ্বকৰ

ব পসৰৰ্তবনৰ ফিত সিন্ধু িভ্যতাৰ পতন লহািা ৰ্ুসি কয় (
িংকুসচত ৰ্নানী আৰু দ্ৰুত হাৰত হ্ৰাি লপািা ৰ্ৰৰ্ুণ, ৰ্দ্ধদ্ধবত তাপমাত্ৰা, শিয উৎপাদনৰ
িমিযা আসদ)।

অনয সকছুমান ঐসতহাসিতক উপতযাপসৰ

ব ৰ্ানপানী আৰু ভ্ূ সমকম্পক পতনৰ কাৰণ ৰ্ুসি
কয়।

আভ্যন্তৰীণ অিনসত, িমতয়াপতযাগী পসৰৰ্তবন আৰু পসৰৰ্ধনৰ

ব সৰ্পৰীতত
পসৰচািকিকিৰ ৰক্ষণশীি মতনাভ্াি।

সৰ্তদশী প্ৰব্ৰজনকাৰী- আক্ৰমণকাৰীৰ আক্ৰমণ। এই আক্ৰমণকাৰীিকি ভ্াতিমান

ঐসতহাসিতক আয জনতগাষ্ঠীৰ
ব লিাক আসছি ৰ্ুসি টঠৰাং কসৰতছ।
 মাধ্যম

বৈদিক যুগ

বৈদিক যুগলটাক িুটা ভাগি ভাগ কৰা হয়- আদি বৈদিক যুগ ( ১৫০০ৰ পৰা ১০০০

খ্ৰীষ্টপূৈ ব) আৰু উত্তৰ বৈদিক যুগ ( ১০০০ৰ পৰা ৬০০ খ্ৰীষ্টপূৈ ব)।

তথ্য সমল

বৈদিক যুগৰ ইদিহাস চচবাৰ মূে িিয-সমেসমূহ হ'ে সাদহিয ষকজিক। সাদহদিযক

সমেসমূহৰ দভিৰি চাদৰখৈ ষৈি (ঋকলৈি, যিুৰ ষৈি, সাম ষৈি আৰু অিৈ ব ষৈি)

প্ৰধ্াৈ। ষৈিৰপৰা িিয সমে সংগ্ৰহ কদৰ ষসই যুগৰ ইদিহাস ৰচৈা কৰা হয় ৈালৈ ইয়াক

বৈদিক যুগ ষৈাো হয়।

ঋকলৈিি মুঠলি ১০২৮ টা ষতাত্ৰ ( hymns) আৰু ১০৬০০ টা পি ৈা ষলাক( verses)

আলছ। ই িহটা মণ্ডে ৈা খণ্ডি দৈভক্ত। ইয়াৰ ৰচৈা কাে ১৫০০ৰ পৰা ১০০০ খ্ৰীষ্টপূৈ ৈু
ব দে

ধ্দৰৈ পাদৰ। ইয়াৰ ৰচৈাৰ বসলি ভালেমাৈ ষোক িদড়ি ষহ আলছ।

যিুৰ ষৈি উপাসৈা আৰু ধ্মীয় জক্ৰয়া- কম, ব উৎসৱ পাৈৈ,

ব অৈুষ্ঠাৈ, ৈদে দৈধ্াৈ আদি

সাঙুদৰ বেলছ।

অিৈ বষৈি দচদকৎসা সম্পকীয়। সাম ষৈিি ষলাকসমূহ সুৰসদহলি আলছ। ভাৰিীয় শাস্ত্ৰীয়

সংগীিৰ উৎস ৈুদে ধ্ৰাহয়।

ষৈিৰ পাছলিই ব্ৰাহ্মণ সাদহিয, আৰণযক আৰু উপদৈ িসমূহ গুৰুত্বপূণ।ব যাগ-যজ্ঞাদিৰ

ৈযাপক অৈুষ্ঠাৈৰ দৈৱৰণ িকা গ্ৰন্থৰাজি ব্ৰাহ্মণ। আৰণযক সাদহিযি অধ্যাত্ম দৈিযা, আত্ম
 মাধ্যম

িত্ব, সৃষ্টষ্ট ৰহসয আদি দৈ য়সমূহ আলোচৈা কৰা বহলছ। ষৈিৰ দৈচাৰসমূহ দৈৱিবৈৰ

মালিলৰ আদহ উপদৈ িি চূ ড়ান্ত ৰূপ েয়। ষসলয় ইয়াক ষৈিান্তও ষৈাো হয়।

আযসকল
য

ঋক ষৈিৰপৰা িৈা যায় ষয, বৈদিক সভযিাৰ স্ৰষ্টা আদছে আযসকে।

ব ষিওঁ লোলক মধ্য

এদচয়াৰ পৰা ভাৰিনে প্ৰৈিৈ কদৰদছে। আযসকেৰ

ব প্ৰৈিৈ এটা একক ঘটৈা

ৈাদছে।ইলয় ষকৈাটাও শদিকা আৰু ৈহু িৈিাদিক সাঙুদৰ বেদছে।

আযসকে
ব প্ৰিলম অঘৰী/ যাযাৈৰী আৰু পাচি পশুচাৰণ তৰি ৈসৈাস কদৰদছে।

ভাৰিনে আযসকে
ব অহাৰ ষকইৈা শদিকাৰ পাচিলহ ক্ৰমান্বলয় কৃদ কাযৰব মাধ্যমৰ ি

স্থায়ীভালৱ ৈসৈাস কৰাৰ পৰম্পৰা গদি িু দেদছে।

প্ৰদসদ্ধ িামাৈ
ব পজণ্ডি ষমক্স মূোলৰ 'আয' ব এক বৈজ্ঞাদৈক ভা া দহচালপ স্বীকৃদি দিলছ। ই

ষকালৈা িাদিৰ ৈামৰ ষেত্ৰি প্ৰলযািয ৈহয়। ষসলয়লহ আয ব আদছে দৈদভন্ন

িৈিাদিসকেৰদ্বাৰা গষ্টঠি এক ভাদ ক ষগাট।

ঋক বৈদিক ষস্ত্ৰািসমূহৰ ৰচৈাৰ সময়ি আয ব সংস্কৃদি প্ৰধ্াৈনক প্ৰদিফদেি বহদছে পূলৈ

যমুৈা, পজিমি চটুদ্ৰী(চুিলেি) আৰু সৰস্বিী ৈিীৰ ওপৰৰ ভাগ অঞ্চেি দৈতৃ ি

আদছে। আযসকেৰদ্বাৰা
ব অদধ্কৃি অদধ্কাংশ দসন্ধু ৈা সািখৈ ৈিীৰ ভূ দমৈা সপ্ত দসন্ধু

ৈালমলৰ িৈািাি।
 মাধ্যম

প্ৰাৰদিক সংঘাত

আযসকে
ব স্বভাৱিঃ যুদ্ধৈাি ষোক আদছে। আযদভন্ন
ব ষোক িিা িৈলগাষ্ঠীৰ েগলি

ষিওঁ লোলক সিলি যুদ্ধি দেপ্ত বহদছে। অৱলশয ষিওঁ লোক পৰস্পৰৰ মািলিা যুদ্ধি দেপ্ত

বহদছে।

আযসকেৰ
ব মািি সংঘষ্টটি ষহাৱা প্ৰধ্াৈ যুদ্ধখৈ আদছৰ ভাৰি িৈলগাষ্ঠীৰ ৰিা আৰু

অৈযাৈয িহটা িৈলগাষ্ঠীৰ সজিদেি ৰিাসকেৰ মািি। পাৰুচৈী( ৈিবমাৈৰ পাদকতাৈৰ

ৰাৱী) ৈিীৰ পাৰি সংঘষ্টটি এই যুদ্ধি িহটা িৈলগাষ্ঠীক ষৈিৃত্ব দিদছে ঋদ দৈশ্বদমত্ৰই।

পৰাভূ ি আয দভন্ন
ব ষোক ৈা িৈলগাষ্ঠীক সিলি িাস, িসুয আদি আখযা দিয়া বহদছে।

আদি বৈদিক যুগ

ৰাজনৈদতক অৈুষ্ঠাৈসমূহ

ঋক বৈদিক ৰাষ্ট্ৰ আদছে িৈিািীয় ৰাষ্ট্ৰ। এই সময়লচাৱাৰ চৰকাৰলৈাৰ সাধ্াৰণলি এলক

ষগাষ্ঠীৰ ষোকৰদ্বাৰা গষ্টঠি বহদছে। ৰিাক "ৰািৈ" ৈুদে সলবাধ্ৈ কৰা বহদছে। ৰিাৰ

আসৈ আদছে ৈংশাৈুক্ৰদমক।

সভা, সদমদি, দৈিািা আদি িৈদপ্ৰয় ষগাত্ৰদভদত্তক অদভকৰলণ ৰিাৰ ষস্বচ্ছাচাৰী েমিাক

দৈয়ন্ত্ৰণ কদৰদছে।এই সভাসমূলহ ষসৈা সম্পকীয়, ধ্মীয়, আলোচৈাত্মক আদি কায ব

সম্পািৈ কদৰদছে।
 মাধ্যম

ৰিাক প্ৰশাসদৈক দিশি সহায় কদৰৈৰ ৈালৈ পুলৰাদহি, ষসৈাৈী, গ্ৰাদমৈী আৰু গুপ্তচৰ

সকে আদছে।

ৰািমুকুটৰ অদধ্কাৰী বহ ৰ'ৈনে ৰিাই যুদ্ধকোি দৈপঙণ হ'ৈ োদগদছে। প্ৰিাৰ িীৱৈ

আৰু সম্পদত্ত সুৰদেি ৰখাৰ িাদয়ত্ব ৰিাই পােৈ কদৰদছে । িাৰ দৈদৈময়ি ষিওঁ 'ৈাদে'

ৈামৰ অদৰহণা সংগ্ৰহ কদৰদছে।

পদৰয়ােৰ মুৰব্বীক 'কুেপা', গ্ৰামৰ মুৰব্বীক 'গ্ৰামদণ' ষৈাো বহদছে।

িীৱৈ ধ্াৰণ অঘৰী আৰু পশুচাৰণ পযায়ৰ

ব ষহাৱাৰ ষহিু দৈদিব ষ্ট ষভৌলগাদেক সীমাৈৃি

ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টষ্ট ষহাৱা ৈাদছে।

পশু আদছে িৈিািীয় ৰাষ্ট্ৰলৈাৰৰ দৈৈািৰ মূে কাৰণ। পশুধ্ৈ প্ৰদিপদত্তৰ দচৈ আদছে।

সমাজ

পদৰয়াে ৈা কুে আদছে সমািৰ মূে ষভঁ ষ্টট। সমািখৈ দপিৃপ্ৰধ্াৈ আদছে। িৈসাধ্াৰণ

ঘাইনক দৈিৰ িাদিৰ প্ৰদি আৈুগিযশীে আদছে।

ৈাৰীয়ছ এক সিাৈিৈক দস্থদি উপলভাগ কদৰদছে। দশো গ্ৰহণৰ সম অদধ্কাৰ আদছে।

ষছাৱােীক পদৰপক্ক ৈয়সি দৈয়া দিয়া বহদছে। পুৈৰদৈৈাহলৰা প্ৰচেৈ আদছে। যজ্ঞ

আদিলিা ৈাৰীলয় অংশগ্ৰহণ কদৰৈ পাদৰদছে।

িাদি ষভি প্ৰিা িৃি ৈাদছে। ব্ৰাহ্মণ, েজত্ৰয়, বৈশয, শূদ্ৰ- এই চাদৰ ষেণীৰ দৈকাশ বহদছে

যদিও ই অস্পষ্ট আদছে। অসৈণ দৈৈাহ

ব আৰু ষভািৈ সাধ্াৰণ কিা আদছে।

ধম য

আযসকে
ব প্ৰকৃদিৰ দৈদভন্ন ঘটৈাৱেীৰ দ্বাৰা প্ৰভাদৱি বহদছে। প্ৰাকৃদিক জক্ৰয়াসমূহক

ষিওঁ লোলক পূিা কদৰদছে। ষকালৈা মজিৰ ৈা ষিৱ ষিৱীৰ মূদিব আদৱষ্কাৰ ষহাৱা ৈাই।
 মাধ্যম

উপাসয ষিৱ ষিৱীসকেক দিদৈটা ষেণীি ভাগ কৰা বহদছে- পাদিৱব ( পৃদিৱী, ষসাম, অদি

আদি); ৈায়ৈীয় ( ইি, ৰুদ্ৰ, ৈায়ু আদি) আৰু সৰগীয় ( সূয, ব ৈৰুণ আদি)।

প্ৰধ্াৈ পূিয ষিৱিাসকেৰ দভিৰি- ইি, অদি, ৈৰুণ প্ৰধ্াৈ। অদিদি, ঊ া আদি ষিৱীৰ

পূিাও কৰা বহদছে।

উত্তৰ বৈদিক যুগ

অথ্ৈীদত
য

১০০০ খ্ৰীষ্টপূৈ ব মাৈৰপৰা ষোৰ ৈযৱহাৰ আৰম্ভ ষহাৱাৰ পৰা মাৈুহৰ িীৱৈনশেী পদৰৈিবৈ

হ'ৈনে ধ্লৰ।

উত্তৰ বৈদিক যুগৰ আযসকলে

ব অদধ্ক স্থায়ী িীৱৈ যাপৈ কদৰদছে।

ষোৰ সিুদেলৈাৰৰ িদৰয়লি কৃদ লেত্ৰলিা অগ্ৰগদি োভ কদৰদছে।

ৰািনৈদিক অৱস্থা

ৰাষ্ট্ৰ শব্দলিা প্ৰিম ৈাৰৰ ৈালৈ ৈযৱহাৰ বহদছে। ৰাষ্ট্ৰৰ আকাৰ ডাঙৰ বহদছে আৰু

ষভৌলগাদেক প্ৰকৃদি োভ কদৰদছে।

আদি বৈদিক যুগৰ সভাসমূলহ পূৈৰব কিৃত্ব

ব আৰু গদৰমা ষহৰুৱাই ষপোইদছে। ৰিাৰ

েমিা ৈৃজদ্ধ বহদছে।

দৈদভন্ন যজ্ঞ( অশ্বলমধ্, ৰািসূয়, ৈািলপয়) আদি আৈুষ্ঠাদৈকিাৰ িদৰয়লি ৰিাৰ কিৃত্ব
ব

স্থাপৈ কৰা বহদছে ।

সমাি
 মাধ্যম

িাদিলভি প্ৰিাই শজক্তশােী ৰূপি গা কদৰ উষ্টঠদছে। সমািি ব্ৰাহ্মণ আৰু েজত্ৰয়সকেৰ

প্ৰদিপদত্ত ৈৃজদ্ধ পাইদছে। িাদি এক ৈংশগি অদধ্কাৰি পদৰণি বহদছে।

ৈাৰীলয় ঋক বৈদিক যুগি উপলভাগ কৰা সিাৈিৈক দস্থদি ষহৰুৱাই ষপোইদছে।

ধম য

আদি বৈদিক যুগৰ উপাসয ইি, ৈৰুণ, সূয আদিৰ

ব স্থাৈি ৰুদ্ৰ, দৈষ্ণু, প্ৰিাপদি আদিৰ িলৰ

ষিৱিাৰ উপাসৈা ৈৃজদ্ধ পাইদছে।

যজ্ঞ আৰু ৈদে দৈধ্াৈলৈাৰ অদধ্ক িষ্টটে, সমালৰাহপূণ ব আৰু খৰচী বহ পদৰদছে। েগলি

ব্ৰাহ্মণ সমালি দৈিলক আগিনক অদধ্ক সৈে ৰূপি ষিৱিা আৰু মাৈৱৰ মািি

ষযাগসূত্ৰ স্থাপৈকাৰী দহচালপ স্থাপৈ কদৰৈনে আৰম্ভ কদৰদছে।

িাৰ্দৈক
য ধাৰা

দৈতৃ ি দৈদধ্ দৈধ্াৈ আৰু পুলৰাদহি ষেণীৰ আদধ্পিযৰ প্ৰদিজক্ৰয়া দহচালপ এটা িাশদৈক
ব

ধ্াৰাৰ দৈকাশ ঘষ্টটদছে।

দৈদধ্ দৈধ্াৈ সমূহৰপৰা আঁিদৰ িীৱৈ, সৃষ্টষ্ট, জ্ঞাৈ, সিয, দৈশ্বাস আদিৰ চচবা কৰা এটা

ধ্াৰাৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে।

প্ৰায় ৬০০ খ্ৰীষ্টপূৈৰব সময়ি ৰদচি উপদৈ িলৈালৰ আত্মা আৰু ব্ৰহ্মাৰ ধ্াৰণা প্ৰচাৰ

কদৰদছে।
 মাধ্যম

ছৰ্ খ্ৰীষ্টপূৈৰয সামাজজক আৰু ৰাজনৈদতক পদৰৈতযৈসমূহ

ঋক বৈদিক যুগৰ ষশহৰফালে োলহ োলহ ষোৰ উৎপািৈ আৰু ৈযৱহাৰ হ'ৈনে ধ্দৰদছে।

ষোলৰ বিয়াৰী হাদিয়াৰৰ সহায়ি অৰণয ভাষ্টঙ মুকদে কদৰ িাক শসয উৎপািৈৰ ৈালৈ

প্ৰশত কদৰ ষিাো বহদছে।

ষোৰ ৈাঙেৰ ফাে ৈযৱহাৰৰ ফেি মাষ্টট গভীৰভালৱ খৈৈ কদৰৈ পৰা বহদছে, দযলয়

উৎপািৈ ৈলিাৱাি সহায় বহদছে।

কৃদ ৰ ৰাদহ উৎপািলৈ ষৈপাৰ ৈাদণিযৰ ষেত্ৰি সহায় কদৰদছে। ৈগৰ ষকিসমূহৰ

উত্থাৈলিা সহায় কদৰদছে।

দৈৰ্াল ৰাজযৰ গঠৈ

দৈশাে ৰািয ৈা মহািৈপিসমূহ গদি উঠাি ষসই সময়ৰ বৈ দয়ক উন্নয়ৈ আৰু

পদৰৈিবলৈ সহায় কদৰদছে।

ষোৰপৰা বিয়াৰী ৈিু ৈ অস্ত্ৰ শস্ত্ৰই শাসকীয় ষেণীলটাক ৰািযৰ পদৰসৰ ৈৃজদ্ধ কদৰৈনে

উৎসাদহি আৰু অৈুপ্ৰাদণি কদৰদছে। যুদ্ধ ষকৌশেৰ পদৰৈিবৈ ঘষ্টটদছে।

স্থায়ী কৃদ কায ব সম্ভৱ বহ পৰাৰ ৈালৈ মাৈুহৰ ৈাসস্থাৈ আৰু দৈি ষেত্ৰ/ অঞ্চেৰ প্ৰদি

আসজক্ত ৈৃজদ্ধ পাইদছে। েগিছ শাসৈকিবাৰ প্ৰদিও আৈুগিয আৰু ষসৱাৰ ভাৱ ৈগদি

উষ্টঠদছে।

গণ সংঘৰ উত্থাৈ

গণ সংঘসমূহ দহমােয়ৰ পািলিশি িকা ষকিীয় আৰু পজিম ভাৰি, পাঞ্জাৱ আৰু দসন্ধু

উপিযকাি অৱদস্থি আদছে।

 মাধ্যম

ধমীয় অৱস্থা

সমািৰ অিনৈদিক
ব উৎপািৈ প্ৰজক্ৰয়া আৰু দৈিৰণ ৈযৱস্থাৰ পদৰৈিবৈৰ অংগাংগীভালৱ

প্ৰচদেি বৈদিক জক্ৰয়া কাণ্ড, যাগ যজ্ঞ, ৈদে দৈধ্াৈ, পূিা পাৈৈলক
ব ধ্দৰ ব্ৰাহ্মণয ধ্ম ব

ৈযৱস্থাপৈাৰ দৈৰুলদ্ধ এষ্টট দৈলদ্ৰাহাত্মক ভাৱ গি বে উষ্টঠদছে।

এলৈ ধ্াৰাৰ ষকি স্থেসমূহৰ দভিৰি গংগা যমুৈা অৱৈাদহকা আৰু উত্তৰ প্ৰলিশৰ

পূৈভাগ,
ব দৈহাৰ আৰু ইয়াৰ পাশ্বৱিী অঞ্চেসমূহ।

প্ৰায় ৬০ ষৰা অদধ্ক পৃিক পৃিক ধ্মীয় ধ্াৰাৰ ৈা সম্প্ৰিায়ৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে যদিও বিৈ আৰু

ৈুদ্ধ িাশদৈক
ব িত্ব আৰু ধ্মইব দৈলশ ভালৱ প্ৰদিষ্ঠা োভ কলৰ।
 মাধ্যম

ষ াড়ৰ্ মহাজৈপি

খ্ৰীষ্টপূৈ ব সপ্তম শদিকাৰ ষশ আৰু ষ্ঠ শদিকাৰ আৰম্ভদণৰপৰা উত্তৰ ভাৰিি ষ াল্লখৈ

প্ৰধ্াৈ ৰাষ্ট্ৰৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে।

দয ভূ দমি এটা িৈ ( িৈগণ, ষগাষ্ঠী ৈা িৈিাদি) ষয় পিাপণব িিা ৈসদি কলৰদহ, ষসই

ভূ দমলক ষৈাো হয় িৈপি।

ষৈৌদ্ধ সাদহিয "অঙ্গু ত্তৰা দৈকায়" আৰু বিৈ সাদহিয "ভাগৱিী সূত্ৰ "ি ষ াল্লখৈ

মহািৈপিৰ কিা উলল্লখ আলছ।

কাৰ্ী

কাশী ৰািযৰ ৰািধ্াৈীৰ ৈাম আদছে কাশী ৈা ৈাৈাৰসী। ইয়াৰ মালিলৰ বৈ ষযাৱা ৈাৰুণা

আৰু আশী ৈালম িুখৈ ৈিীৰ ৈামাৈুসালৰ ৰািযখৈৰ আৰু ৰািধ্াৈীৰ ৈামৰ উৎপদত্ত

বহদছে।

কাশীৰ বসলি অঙ্গ আৰু ষকাশে ৰািযৰ দৈনৰধ্ আৰু শত্ৰুিা দৈৰাি কদৰদছে। পাছনে

ইয়াক ষকাশেৰ েগি সংযুক্ত কৰা বহদছে।

ষকাৰ্ল

ষকাশে ৰািযখৈ ৈিবমাৈ উত্তৰ প্ৰলিশৰ পূৈ বপ্ৰান্তি অৱদস্থি আদছে। এই মহািৈপিখৈ

পজিলম ষগামিী, পূলৈ সািাদৈৰা, উত্তলৰ ষৈপাে পৈিব আৰু িদেলণ সাৰদপকা ৈিীৰ দ্বাৰা

পদৰলৈষ্টষ্টি আদছে।

োৱতী আদছে ষকাশেৰ ৰািধ্াৈী।

 মাধ্যম

খ্ৰীষ্টপূৈ ব ষ্ঠ আৰু পঞ্চম শদিকাি ষকাশে ৈৰ পৰাক্ৰমী ৰািয আদছে। এই ৰািযখলৈ

প্ৰিলম কাশী আৰু দপচি মগধ্ৰ বসলি ৰািনৈদিক-সামদৰক সংঘ িব দেপ্ত বহদছে। এই

বৈৰীিা অৱলশ ি মগধ্ৰ বসলি ষকাশেৰ চাদমেকৰণৰ েলগ েলগ অন্ত পদৰদছে।

অঙ্গ

ৈিবমাৈৰ দৈহাৰৰ মুলঙ্গৰ আৰু ভাগেপুৰ জিোক বে প্ৰাচীৈ অঙ্গ ৰািয গদি উষ্টঠদছে।

ৰািধ্াৈী আদছে চম্পা। ই চম্পা আৰু গংগাৰ সংগমস্থেি অৱদস্থি আদছে।

ৰািয দৈতাৰক ষকি কদৰ অঙ্গ আৰু মগধ্ৰ মািি ভালেমাৈ ৈছৰ ধ্দৰ সংঘাি দৈৰাি

কদৰদছে। খ্ৰীষ্টপূৈ ব ষ্ঠ শদিকাৰ মািভাগি দৈদবসালৰ অঙ্গৰ ৰিা ব্ৰহ্মিত্তক হিযা কদৰ

ষসই ৰািয মগধ্ৰ বসলি চাদমে কলৰ।

মগধ

ৈিবমাৈ দৈহাৰৰ পাটৈা আৰু গয়া জিো আৰু শাহাৈািৰ একাংশক সামদৰ বে প্ৰাচীৈ

মগধ্ ৰািযৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে।

এই ৰািযৰ পূলৱ চম্পা ৈিী, পজিলম ষসাণ ৈিী, উত্তলৰ গংগা ৈিী আৰু িদেলণ দৈন্ধযা

পৈলি
ব চাদৰসীমা দৈধ্াৰণ
ব কদৰদছে।

দগদৰব্ৰি ৈা পুৰদণ ৰািগৃহ এই ৰািযৰ ৰািধ্াৈী আদছে।

মহাভাৰি আৰু পুৰাণি উলল্লখ িকা মলি মগধ্ৰ আটাইিনক পুৰদণ ৰািৈংশলটা ৈৃহদ্ৰি

ৈামৰ এিৈ ষোলক প্ৰদিষ্ঠা কদৰদছে।

ই যলিষ্ট সংখযক ৰাষ্ট্ৰ দৈিৰ েগি চাদমে কদৰ আটাইিনক শজক্তশােী মহািৈপি বহ

উষ্টঠদছে।
 মাধ্যম

ৱজ্জী/ ব্ৰীজ্জজ্জ

উত্তৰ দৈহাৰ অঞ্চেি অৱদস্থি এই ৰািযৰ পূলৈ আদছে ষকাশী আৰু মহাৈিৰ িীৰৈিী

অৰণযাঞ্চে, পজিলম গিক ৈিী, উত্তলৰ ষৈপাে আৰু িদেলণ গংগা ৈিী।

ৰািযখৈ মুঠলি আঠটা িৈলগাষ্ঠীৰ ষযৌিৰািয ৈা যুক্তৰািয আদছে।

ৱজ্জীৰ ৰািধ্াৈী আদছে বৈশােী। এই ৰািযৰ শাসৈ প্ৰণােী ষৈাধ্হয় প্ৰিািাদন্ত্ৰক আদছে।

মল্ল

মল্ল ৰািয ৱজ্জী ষযৌিিন্ত্ৰৰ উত্তৰি আৰু পাহাৰৰ ৈামদৈি অৱদস্থি আদছে।

মল্লসকে িুভাগি দৈভক্ত আদছে, ৰািধ্াৈী আদছে কুদশৈাৰ আৰু পাভ। কুদশৈাৰি

ৈুদ্ধলিৱৰ ষিহান্তৰ ঘষ্টটদছে।

ষছিী

ষছিী ৰািযখৈ ৈিবমাৈৰ ৈুলিেখণ্ড অঞ্চেি অৱদস্থি আদছে। ৰািধ্াৈী আদছে িািকৰ

মলি ষছািিীৱিী আৰু মহাভাৰিৰ মলি শজক্তমিীি।

ৈৎস

ৈৎস ৰািয গংগা ৈিীৰ িদেণি অৱদস্থি আদছে আৰু ইয়াৰ ৰািধ্াৈী আদছে

এোহাৈািৰ ওচৰি যমুৈা ৈিীৰ পাৰৰ ষকৌশবীি।

৬০০ খ্ৰীষ্টপূৈিব এই ৰািযৰ ৰিা আদছে উিয়ৈ। উিয়ৈ ভাৰি িৈিাদিৰ ষোক আৰু

ৈুদ্ধৰ সমসামদয়ক আদছে।

 মাধ্যম

চুৈুৰীয়া ৰািয অৱন্তী আৰু মগধ্ৰ বসলি শত্ৰুিা দৈৰাি কদৰদছে যদিও বৈৈাদহক সম্পকব

স্থাপৈৰ িদৰয়লি সম্পকব স্থাপৈ বহদছে।

কুৰু

কুৰু ৰািয ৈিবমাৈ উত্তৰ প্ৰলিশৰ পজিমাংশ আৰু দিল্লীক ষকি কদৰ গদি উষ্টঠদছে।

কুৰু ৰািযৰ ৰািধ্াৈী আদছে ইিপ্ৰস্থ। মহাভাৰিৰ মলি ইয়াৰ ৰািধ্াৈী আদছে

হজতৈাপুৰ।

পাঞ্চাল

পাঞ্চাে ৰািযখৈ গংগা-যমুৈা ৈিীৰ মধ্য ষিাৱাৈ অঞ্চে আৰু ৈিবমাৈৰ উত্তৰ প্ৰলিশৰ

ষৰাদহেখণ্ডক ষকি কদৰ গদি উষ্টঠদছে।

গংগা ৈিীলয় এই ৰািযখৈ িুভাগি দৈভক্ত কদৰদছে। উত্তৰখণ্ড ( ৰািধ্াৈী অদহলেত্ৰ ৈা

অদহচ্ছত্ৰ) আৰু িদেণখণ্ড ( ৰািধ্াৈী কাম্পম্পো)।

িুমখ
ু ব ৈালম পাঞ্চােৰ ৰিা এিলৈ দিদিিয়ৰ পািদৈ ষমদে দৈি ৰািযৰ পদৰসৰ ৈৃজদ্ধ

কদৰদছে ৈুদে িৈা যায়। িািকৰপৰা ব্ৰহ্মিত্ত ৈালম পাঞ্চােৰ এিৈ দৈখযাি ৰিাৰ কিা

িৈা যায়।

মৎসয

মৎসয ৰািযৰ অৱস্থাৈ আদছে যমুৈা ৈিীৰ পজিলম আৰু কুৰু ৰািযৰ িদেলণ।

ইয়াৰ ৰািধ্াৈী আদছে দৈৰাটৈগৰ, ৈিবমাৈৰ ৰািস্থাৈি।

অলশাকৰ সময়ি এই ৰািয মগধ্ৰ অন্তভুক্ত

ব আদছে। দৈৰাটৈগৰি অলশাকৰ ভালেমাৈ

দশোদেদপ উদ্ধাৰ কৰা বহলছ।

 মাধ্যম

অচ্ছক ৈা অছমকা

এই ৰািযখৈ ষগািাৈৰী ৈিীৰ পাৰি অৱদস্থি আদছে। পদৰসীমা অৱন্তীৰপৰা মিুৰানে

দৈতৃ ি আদছে।

ৰািধ্াৈী আদছে ষপািােী ৈা ষপািৈা। অচ্ছক সমলয় সমলয় চুৈুৰীয়া ৰািয কাশী আৰু

কদেঙ্গৰ বসলি যুদ্ধ-দৈগ্ৰহি দেপ্ত আদছে।

অৱন্তী

অৱন্তী ৰািযখৈ ৈিবমাৈৰ গুিৰাটৰ মােৱ অঞ্চে আৰু মধ্য প্ৰলিশৰ দকছু অংশক বে

গদি উষ্টঠদছে।

িুভাগি দৈভক্ত এই ৰািযৰ উত্তৰ ভাগলটাৰ মালিলৰ বৈ বগদছে দশপ্ৰা ৈিী আৰু িদেণৰ

ভাগলটাৰ মালিলৰ ৈমিা।

ব

ৰািধ্াৈী আদছে উজ্জয়ীৈ আৰু মদহ মিী। মগধ্ি দৈদবসালৰ ৰািত্ব কৰাৰ সময়ি

অৱন্তীৰ ৰিা আদছে চিপ্ৰলিয়াৎ মহালসৈা।

অৱন্তীি অিীিলি বহহয়সকলে ৰািত্ব কদৰদছে। চিু ি ব খ্ৰীষ্টপূৈিব অৱন্তী মগধ্ৰ

অন্তভুক্ত
ব বহদছে।

গান্ধাৰ

গান্ধাৰ ৰািযই পূৈ ব আফগাদৈতাৈৰ একাংশ, পাদকতাৈৰ ষপলছাৱাৰ আৰু ৰাৱেদপজণ্ড

জিো আৰু কাশ্মীৰ উপিযকাৰ দকছু অংশ সামদৰ বেদছে।

িেশীো গান্ধাৰৰ ৰািধ্াৈী আদছে। ছশ খ্ৰীষ্টপূৈৰব ষশহৰফালে পাৰসযৰ ৰিাই গান্ধাৰ

আক্ৰমণ কদৰ দৈি ৰািযৰ দভিৰুৱা কদৰদছে।

 মাধ্যম

কম্বাজ

ৈিবমাৈৰ িদেণ পজিম কাশ্মীৰ, পাদকতাৈৰ উত্তৰৰ একাংশ আৰু আফগাদৈতাৈৰ

উত্তৰাংশ বে গষ্টঠি বহদছে।

ৰািধ্াৈী আদছে দ্বাৰকা।

এই মহািৈপি সমূহৰ মািি মগধ্, ষকাশে, অৱন্তী আৰু ৈৎস িু েৈামূেকভালৱ শজক্তশােী

আদছে। অৱলশ ি মগধ্ সফে বহ প্ৰিম ঐদিহাদসক সাম্ৰািয স্থাপৈ কদৰদছে।

 মাধ্যম

মগধৰ উত্থাৈ

ষ াল্লখৈ মহািাৈপিৰ দভিৰি মগধ্, ষকাশে, অৱন্তী আৰু ৈৎস িু েৈামূেকভালৱ পৰাক্ৰমী

আৰু শজক্তশােী আদছে। আৰম্ভদণলৰপৰাই এই মহািাৈপিসমূহৰ মািি ৰািনৈদিক আৰু

সামদৰক প্ৰদিদ্বজিিা আৰু সংঘ চদে

ব আদহদছে। মগধ্ ৰািযই ক্ৰমাগিভালৱ দৈিলক প্ৰভূ ত্বশােী

ৰািযৰূলপ প্ৰদিষ্ঠা কদৰ দৈশাে সাম্ৰািযি পদৰণি বহদছে।

ষমৌযসকলে
ব মগধ্ি ৰািত্ব কদৰৈনে ষোৱাৰ আগনে অৈযাৈয দিদৈটা ৰািৈংশৰ ভালেমাৈ

ৰিাই মগধ্ ৰািয ৰািত্ব কদৰদছে ৈুদে িৈা যায়। ষসইলকইটা হ'ে হযযঙ্ক
ব ৈংশ, দশশুৈাগ ৈংশ

আৰু ৈি ৈংশ।

দৈদবসাৰ

ৈুদ্ধৰ সমসামদয়ক মগধ্ৰ ৰিা আদছে দৈদবসাৰ। ষিওঁ ৫৪৫/৫৪৪ খ্ৰীষ্টপূৈিব মগধ্ৰ

দসংহাসৈি আলৰাহণ কদৰদছে ৈুদে িৈা যায়।

দৈদবসালৰ আৰম্ভদণলৰপৰাই দিদিিয়ৰ পািদৈ ষমদে মগধ্ৰ ৰাষ্ট্ৰীয় ষেত্ৰৰ সম্প্ৰসাৰণ আৰু

ষগৌৰৱ ৈৃজদ্ধ কদৰৈনে ষচষ্টা কদৰদছে।

ষিওঁ ৰ ৰািধ্াৈী চহৰ দগদৰব্ৰি পাঁচখৈ পাহাৰৰ দ্বাৰা পদৰলৈষ্টষ্টি আদছে। িিুপদৰ এই

চহৰখৈৰ সুৰোৰ ৈালৈ ষিওঁ দশেৰ ষিৱাে দৈমাণ

ব কদৰদছে।

ষিওঁ ৰািয দৈতাৰৰ আঁচদৈৰ প্ৰিম ৈদে বহদছে অংগ ৰািয। মদ্ৰা ৰািয( মধ্য পাঞ্জাৱ), ষকাশেৰ

ৰাি পদৰয়াে আৰু বৈশােী প্ৰিািন্ত্ৰৰ বসলি বৈৈাদহক সম্পকব স্থাপৈ কদৰদছে।

ষিওঁ ৈিু ৈ চহৰ এখৈ দৈমাণ

ব কদৰ ৰািগৃহ ৈালমলৰ ৈামকৰণ কদৰদছে।
 মাধ্যম

অজাতৰ্ত্ৰু

কদিি আলছ ষয ৪৯১ খ্ৰীষ্টপূৈিব দপিাক দৈদবসাৰক হিযা কদৰ ৰাি দসংহাসৈ আলৰাহণ

কদৰদছে।

অিািশত্ৰুলৱ মগধ্ৰ সকলো শত্ৰুলক পৰাভূ ি কদৰ দৈি ৰািয অেুন্ন ৰখাৰ ওপদৰও ষিওঁ

কাশী ৰািয আৰু ব্ৰজ্জী প্ৰিািন্ত্ৰ সম্পূণৰূলপ

ব মগধ্ৰ বসলি চাদমে কদৰ দৈি শজক্ত আৰু

পৰাক্ৰমৰ পদৰচয় দিদছে।

ষকাশেৰ ৰিা প্ৰলসৈজিলি দৈিৰ িীলয়কক অিািশত্ৰুনে দৈয়া দি ৈন্ধুত্ব স্থাপৈ কদৰদছে।

এইিলৰ দৈদবসাৰৰ ৰািত্ব কােি অঙ্গ আৰু পুত্ৰ অিািশত্ৰুৰ ৰািত্বকােি কাশী, ব্ৰজ্জী

আৰু দেচ্ছৱী আদি ৰািযৰ অদধ্গ্ৰহলণ মগধ্ক উত্তৰ ভাৰিি এক শজক্তশােী িৈপিনে উন্নীি

কদৰদছে।

ষিলখিৰ ৰািত্ব কােলিই ৰািগৃহি ষৈৌদ্ধ মহালমে এখৈ অৈুষ্টষ্ঠি বহদছে।

উিয়

অিািশত্ৰুৰ পুত্ৰ উিলয় পািদেপুত্ৰি এখৈ ৈিু ৈ ৈগৰ সাজি িানে ৰািধ্াৈী স্থাৈান্তদৰি

কদৰদছে।

দৰ্শুৈাগ

দশশুৈাগ ৈংশৰ প্ৰদিষ্ঠািাগৰাকীলয় অৱন্তী, ৈৎস আৰু ষকাশে ৰািযক মগধ্ৰ বসলি চাদমে

কদৰ ৰািযৰ পদৰসৰ ৈৃজদ্ধ কলৰ।

কদিি আলছলয, ষিওঁ বৈশােীৰ সন্তাৈ আদছে ষসলয় মাক ষিউিাকৰ স্মৃদি ৰোলি ব বৈশােীক

মগধ্ৰ দদ্বিীয় ৰািধ্াৈীি পদৰণি কদৰদছে।

 মাধ্যম

কলাম্ৰ্াক/ কাকৈণ য

দশশুৈাগৰ পুত্ৰ কোলশাকৰ শাসৈকােি মগধ্ৰ ৰািধ্াৈী স্থায়ীভালৱ পািদেপুত্ৰনে স্থাৈান্তদৰি

কদৰদছে।

ষিওঁ ৰ ৰািত্বকােি পািদেপুত্ৰি দদ্বিীয় ষৈৌদ্ধ মহালমে অৈুষ্টষ্ঠি বহদছে।

মহাপদ্মৈন্দ

মহাপদ্মৈিৰ দসংহাসৈ প্ৰাদপ্তৰ েলগ েলগ মগধ্ি ৈিৈংশৰ ৰািত্বৰ সূচৈা হয়।

ষিওঁ ইোকু, কাশী, কুৰু, সুৰলসৈা, পাঞ্চাে, দমদিো, অচ্ছক, কদেংগ আদি ৰািৈংশ িয় কদৰ

মগধ্ৰ ৰািনৈদিক পদৰসীমা ৈৃজদ্ধ কদৰদছে।

ধৈৈন্দ

ৈিৈংশৰ ষশ ৰিা ধ্ৈৈি এিৈ পৰাক্ৰমী আৰু দৈশাে ষসৈা ৈাদহৈীৰ গৰাকী আদছে

ষিলখিক পৰাত কদৰলয়ই চিগুপ্তই ষমৌয সাম্ৰািযৰ

ব প্ৰদিষ্ঠা কদৰদছে।
 মাধ্যম

উত্তৰ ভাৰতত ৈতু ৈ ধমীয় ধাৰাৰ উৎপদত্ত

৬০০ খ্ৰীষ্টপূৈলটা
ব ভাৰিৈ ৰব ইদিহাসি ষকৱে ৰািনৈদিক উৎক ৰব কালেই ৈহয়। এই

সময়লচাৱাি ভাৰিৈ িব দৈলশ নক গংগা-যমুৈা অৱৈাদহকা িিা পূৈ ব অঞ্চেি দৈদভন্ন ধ্মীয়

ধ্াৰালৰা দৈকাশ বহদছে।

সমািি অিনৈদিক
ব উৎপািৈ প্ৰজক্ৰয়া আৰু দৈিৰণ ৈযৱস্থাৰ পদৰৈিবৈৰ েগলি প্ৰচদেি

বৈদিক জক্ৰয়া-কাণ্ড, যাগ-যজ্ঞ, ৈদে-দৈধ্াৈ, পূিা-পাৈৈব আদি ৈযৱস্থাপৈাৰ দৈৰুলদ্ধ এষ্টট

দৈলদ্ৰাহাত্মক ভাৱ ষিখা দিৈনে ধ্দৰদছে।

অিনৈদিক
ব পদৰৱিবৈ , ষৈহা ষৈপাৰৰ দৈকাশ আৰু দ্ৰুি সম্প্ৰসাৰণ আৰু িাৰ পদৰণদিি গদি

উঠা ৈগৰসমূলহ বৈদিক ধ্মৰব ষভষ্টট িুৈেব কদৰ িু দেদছে। কৃদ ৰ ষেত্ৰি ষোৰ ৈাঙেৰ ৈযৱহালৰ

কৃদ ষেত্ৰি বৈপ্লদৱক পদৰৱিবৈ আদৈদছে। কৃদ ি প্ৰলয়ািৈ ষহাৱা ৈেধ্ৰ ৈদধ্িব গুৰুত্বৰ ৈালৈ ষগা

হিযাৰ দৈৰুলদ্ধ এক প্ৰদিলৰাধ্ৰ ভাৱ গদি উষ্টঠদছে। দকন্তু আয ব সংস্কৃদিি যাগ যজ্ঞৰ ৈদে দৈধ্াৈৰ

ষেত্ৰিলহ ষগা ধ্ৈৰ গুৰুত্ব আদছে। কৃদ কাযৰব সম্প্ৰসাৰণৰ বসলি ষগা হিযা দৈৈাৰণ অপদৰহায ব

বহ পদৰদছে। ষসই কাযৰব সহায়কৰূলপ ৈিু ৈ ধ্মীয় আিশ ব আৰু িাশদৈক

ব মিৈািসমূহ গা কদৰ

উষ্টঠদছে।

ৈাদণজিযক শ্ৰীৈৃজদ্ধ আৰু িাৰ দ্ৰুি সম্প্ৰসাৰণৰ ৈালৈ ষেষ্ঠী ৈা ষশঠীসকে িিা ৈদণক সংঘ সমূহ

শজক্তশােী বহ পদৰদছে। প্ৰচদেি বৈদিক সামাজিক আৰু ধ্মীয় ৈযৱস্থাপৈাসমূলহ সমািি আদহ

পৰা দকছুমাৈ পদৰৱিবৈৰ িুলঘাৰ

ব পদৰপন্থীৰূলপ ষিখা দিৈনে ধ্দৰদছে। ব্ৰাহ্মণযৈালি সাগৰ যাত্ৰা

আৰু ঋণৰ মাধ্যমি সূি ষোৱালটা দৈদ দ্ধ কদৰদছে। দকন্তু এই িুই কায ব ৈিু ৈ উৎপািৈ ৈযৱস্থা

আৰু ক্ৰমৈধ্মাৈ
ব ৈাদণিযৰ ৈালৈ অপদৰহায বহ
ব পদৰদছে।
 মাধ্যম

দযসকলে ৈিু ৈ ষৈৌজদ্ধক দচন্তা চচবায আগভাগ বেদছে, ষিওঁ লোকৰ দভিৰি প্ৰধ্াৈ আদছে

মাকাদেপুত্ৰ ষগাছো, অজিিা ষকশকাবাদে, পকুদ্ধ কাচ্ছায়ৈ, পূণ ব কাচ্ছাপ্পা, দৈগন্ধ ৈািাপুত্ত,

সঞ্জয় ষৈিদেপুত্ত, ৈদ্ধবমাৈ মহাৈীৰ, দসদ্ধাি ষগৌিম

ব আদি।

ফেশ্ৰুদিি প্ৰায় ৬০/৬২ টা মাৈ পৃিক পৃিক ধ্মীয় ধ্াৰাৰ উৎপদত্ত বহদছে। এইদৈোকৰ

দভিৰি ষৈৌদ্ধ আৰু বিৈ িাশদৈক

ব িত্ব আৰু ধ্মইব প্ৰধ্াৈ দহচালপ প্ৰদিষ্ঠা োভ কদৰদছে।
 মাধ্যম

বজৈ ধম য

ৈদ্ধবমাৈ মহাৈীৰক বিৈ ধ্ম ব আৰু িাশদৈক

ব িত্বৰ প্ৰৱিবক ৈুদে ষকাৱা হয় যদিও বিৈ ধ্ম ব গ্ৰন্থ

মলি ইয়াৰ প্ৰকৃি প্ৰৱিবক আদছে ঋশভ। ষিওঁ ৰ পাচি আৰু ২৩ িৈ সাধ্লক অিৈা িীিাঙ্কলৰ
ব

এই িাশদৈক
ব িত্ব প্ৰচেৈ কদৰ আদহদছে। মহাৈীৰৰ ষ্টঠক আগৰ অিাৎ
ব ২৩ ৈং িীিাঙ্কৰ
ব আদছে

পাশ্বৈাি।
ব

পাশ্বৈালি
ব চাদৰটা প্ৰধ্াৈ ৈীদি ৈা আিশ ব প্ৰচাৰ কদৰদছে- অদহংসা অিাৎ
ব িীৱ হিযা ৈকৰা,

সিযৈাদিিা, ষচৌয ৈৃ
ব দত্ত ৈকৰা আৰু সম্পদত্ত আহৰণ ৈকৰা।

ৈদ্ধবমাৈ মহাৈীৰৰ (৫৩৭-৪৬৭ খৃষ্টপূৈ ব) ষিউিাক আদছে দসদ্ধাি, ব দয কুিাপুৰৰ জ্ঞাজত্ৰক কুেৰ

প্ৰধ্াৈ আদছে। মাক জত্ৰশো আদছে েজত্ৰয় কুেৰ িুদহিা। জত্ৰশো বৈশােীৰ দেচ্ছৱীসকেৰ প্ৰধ্াৈ

ষছিকৰ ভিী আদছে।

মহাৈীলৰ যলশািা ৈালম ৰািকুমাৰী এগৰাকীক দৈয়া কৰাইদছে। দপলচ জত্ৰশ ৈছৰ ৈয়সি সংসাৰ

িযাগ কদৰ প্ৰায় ৈাৰ ৈছৰ কাে ৈিভালৱ পূৈ ভাৰিৰ

ব ভালেমাৈ ষিশ ভ্ৰমণ কলৰ।

িীঘদিৈ
ব ধ্দৰ দৰিুপাদেকা ৈিীৰ পাৰৰ জিমদভকা গাঁৱি এলিাপা শাে গছৰ িেি কলঠাৰ

িপসযা কৰাৰ পাচলি ষিওঁ ৪২ ৈছৰ ৈয়সি দসজদ্ধ অিাৎ

ব সলৈাত্তম
ব জ্ঞাৈ োভ কলৰ। ষিওঁ

'দৈৰগ্ৰন্থ' অিাৎ
ব ৈন্ধৈ মুক্ত হয়। আৈকিাি ষিওঁ জিৈা ৈা দৈলিিা হয়।

ইয়াৰ পাছি ষিওঁ মগধ্, দৈলিহ, অংগ আৰু ভাগােপুৰি ধ্ম ব প্ৰচাৰকৰূলপ িীৱৈ অদিৈাদহি

কদৰদছে। ষিওঁ মগধ্ৰ ৰিা দৈদবসাৰ আৰু অিািশত্ৰুৰ সমসামদয়ক আদছে।

মহাৈীলৰ পাশ্বৈািৰ
ব চাদৰটা ৈীদিৰ বসলি আৰু এটা সংলযাগ কদৰ ধ্ম ব প্ৰচাৰি মলৈাদৈলৈশ

কদৰদছে। পঞ্চম ৈীদিলটা আদছে ব্ৰহ্মচয ।ব

 মাধ্যম

মহাৈীৰলক ধ্দৰ বিৈ ধ্মৰব সাধ্কসকেৰ প্ৰধ্াৈ েেয আদছে সৎ িীৱৈ যাপৈ কদৰ

পুৈৰিিৰপৰা দৈষ্কৃদি োভ কৰালটা। ষিওঁ আত্মাৰ মুজক্তৰ ৈালৈ দিদৈটা প্ৰধ্াৈ কম ব পিৰ কিা

বকদছে- সৎ দৈশ্বাস, সৎ জ্ঞাৈ আৰু সৎ কায।ব বিৈ ধ্মিব এই দিদৈটাক জত্ৰৰত্ন ৈুদে ষকাৱা হয়।

বিৈ িশলৈ
ব িীৱ আৰু অিীৱ সকলো ৈস্তুলি িীৱৰ অজতত্ব আলছ ৈুদে দৈশ্বাস কলৰ।

বিৈ ধ্মইব ঈশ্বৰ আৰু ষৈিৰ কিৃত্ব

ব অস্বীকাৰ কদৰদছে, দকন্তু ষৈি সৃষ্ট ব্ৰাহ্মণৰ দৈলৰাদধ্িা কৰা

ৈাদছে। অৱলশয বিৈসকেৰ অদহংসা ৈীদি ব্ৰাহ্মণয ধ্মৰব পদৰপন্থী আদছে।

খৃষ্টপূৈ ব চিু ি ব শদিকাৰ ষশহৰফালে চিগুপ্ত ষমৌযৰব শাসৈকােি িদেণ দৈহাৰি এক ভী ণ

আকালে ষিখা দিদছে। ইয়াৰ দকছুদিৈ পাছলি ভদ্ৰৈাহু ৈালম বিৈ সাধ্ুিৈৰ বসলি সম্ৰাট চিগুপ্ত

ষমৌযসহ
ব অলৈক সাধ্ু সন্তই িাদেণািযনে প্ৰৈিৈ কদৰ ৈিবমাৈৰ মহীশূৰৰ োৈৈা-ষৈেলগাো

ৈালম ঠাইি আেয় েয়।

বিৈ ধ্মৰব ৈীদি দৈয়ম িিা দৈলিবশাৱেী পােৈৰ ষেত্ৰি ভদ্ৰৈাহু ৈৰ কলঠাৰ আদছে। ষিওঁ

আৈদক ৈস্ত্ৰ পদৰধ্াৈলৰা দৈলৰাধ্ী আদছে।

ভদ্ৰৈাহু আৰু অৈযাৈয সকে িাদেণািযনে ষযাৱাৰ পাছি দৈি ঠাইি িকা বিৈ ধ্মাৱেবী
ব

সকলে পািদেপুত্ৰি এখৈ সজিেৈ পাদি বিৈ ধ্মৰব দৈলিবশাৱেীসমূহ মুঠলি ১২ টা অংগি

সংকেৈ কলৰ।ৈিু ৈ দৈলিবশ মলি বিৈসকলে ৈগা কালপাৰ দপন্ধালিা মাদৈ ষোৱা হয়। ফেশ্ৰুদিি

এওঁ লোক ষশ্বিাবৰ পন্থীি পদৰগদণি হয়। এই পন্থাৰ প্ৰধ্াৈ আদছে স্তুেভদ্ৰ । আৈহালি

িাদেণািযৰ ঠােলটাক দিগবৰী বিৈ ৈুদে ষকাৱা হয়।

৫১২ খ্ৰীষ্টপূৈিব গুিৰাটৰ ৈল্লাভীি অৈুষ্টষ্ঠি দদ্বিীয় খৈ সজিেৈি বিৈ ধ্মৰব দৈয়মাৱেী

গ্ৰন্থাকালৰ দেদপৈদ্ধ কৰা হয়। বিৈ ধ্মীয় দৈলিবশাৱেীসমূহ ষকৈাটাও ৈালমলৰ দৈখযাি বহ পলৰ-

পৈ, ব অংগ, উপাঙ্গ, মূে, সূত্ৰ আদি।

মহাৈীৰৰ পাছি ষগৌিম ইিভূ দি, সুধ্মৈ,

ব িবুস্বামী, প্ৰভাৱা, স্বয়মভৱ, যলশাভদ্ৰ,

স্বয়মভূ িদৈিয়া আদি বিৈসকেৰ ধ্মগুৰু

ব হয়।
 মাধ্যম

আদিলি অংগ, দৈলিহ, ষকাশে আৰু মগধ্ বিৈ ধ্মৰব প্ৰধ্াৈ ষকি আদছে। ইয়াৰপৰা োলহ

োলহ কদেংগ, মহীশূৰ, হায়িৰাৈাি, দ্বাৰকা আদি দৈদভন্ন ষেত্ৰনে সম্প্ৰসাদৰি হয়।

দকন্তু বশৱ আৰু বৈষ্ণৱ ধ্মৰব প্ৰসাৰৰ েলগ েলগ এই ধ্মইব দৈিৰ দস্থদি ষহৰুৱাৈনে ে'ষে।

িিাদপও ৈিবমালৈও ভাৰিৈ িব এই ধ্মৰব অলৈট ষোক আলছ।

 মাধ্যম

ষৈৌদ্ধ ধম য

ষগৌতম ৈুদ্ধ (৫৬৬-৪৮৬ খ্ৰীষ্টপূৈ য)

কদপোৈতৰ েুদবৈী গাঁৱি ( ৈিবমাৈ ষৈপােৰ ৰুদমৈলিই/ৰূপাৈলিহী) ষৈৌদ্ধ ধ্মৰব প্ৰৱিবক

দসদ্ধািৰব িি বহদছে। ষিওঁ শাকযসকেৰ প্ৰধ্াৈ সুলদ্ধাধ্ৈ আৰু মায়াৰ পুত্ৰ। ষিওঁ লোক েজত্ৰয়

কুেৰ ষোক। শাকয ৰািৈংশি িি ষপাৱাৰ ৈালৈ ষিওঁ ক শাকয মুদৈও ষৈালে।

িিৰ দকছুদিৈ পাছলিই মািৃৰ মৃিুয ষহাৱাি মাহীমালক ষিওঁ ক ডাঙৰ িীঘে কদৰদছে। দসদ্ধাি ব

সৰুলৰ পৰাই দচন্তাদিষ্ট ষহাৱাি ষিউিালক যলশাধ্ৰা ৈালম কৈযা এগৰাকীৰ বসলি ষিওঁ ক দৈয়া

পাদি দিদছে। ষিওঁ লোকৰ ৰাহুে ৈামৰ এষ্টট পুত্ৰসন্তাৈ আদছে।

দকন্তু মাৈুহৰ িীৱৈৰ িুখ-কষ্ট, মৃিুয, অভাৱ , অৈযায় আদিলয় দসদ্ধািৰব মৈ সিলি ভাৰাক্ৰান্ত

কদৰ ৰাদখদছে আৰু সংসাৰৰ প্ৰদি দৈৰাগ ভাৱ ষপা ণ কদৰৈনে েলে।

এৈাৰ ষিওঁ ষিখা ষপাৱা চাদৰটা দৈলশ মাৈৱীয় অৱস্থাই ষিওঁ ক ৈাৰুনকলয় প্ৰভাদৱি কদৰলে,

যিা- ৈৃদ্ধাৱস্থা, পঙ্গু ত্ব, সৈযাস আৰু মৃিাৱস্থা।

২৯ ৈছৰ ৈয়সি ষিওঁ সকলো মায়া ষমাহ িযাগ কদৰ মুজক্তৰ সন্ধাৈি ঘৰৰপৰা ওোই আদহে।

ইয়াৎ পাছি ষিওঁ দৈখযাি গুৰু আোৰা কাোমা আৰু উিযকা ৰাপপুত্তৰ ওচৰি িীো বেদছে

যদিও প্ৰকৃি মুজক্তৰ জ্ঞাৈ োভি অসন্তুষ্ট বহ দৈৰৈিৰা ৈিীৰ পাৰি অৱদস্থি উৰুলভোনে

( ৈিবমাৈ ষৈাধ্গয়া) বগ এলিাপা আহি গছৰ িেি গভীৰ ধ্যাৈি দৈমি হয়।

গভীৰ ধ্যাৈ মিিাৰ ফেয ষিওঁ শাৰীদৰক অৱস্থাৰ অৱৈদি ঘলট, দকন্তু সুিািা ৈামৰ এগৰাকী

মদহোৰপৰা খািয গ্ৰহণ কদৰ সুস্থ হয়। দকছুদিৈ পাছলিই ষিওঁ পৰম জ্ঞাৈ োভ কলৰ অিাৎ
ব ৈুদ্ধত্ব

প্ৰাপ্ত হয়। ষিদিয়াৰপৰা ষিওঁ ষগৌিম ৈুদ্ধ ৈালমলৰ িৈািাি হয়।

সাৰৈািি ষিওঁ প্ৰিমৈাৰৰ ৈালৈ পাঁচিৈ ব্ৰাহ্মণ পজণ্ডিক ধ্মৈস্তু

ব িাৈ কলৰ, ইয়ালকই

ধ্মচক্ৰপ্ৰৱিব
ব ৈ ষৈালে। ষিওঁ লোক আদছে- সাদৰপুত্ৰ, ষমাগাোৈ, উপােী, কাশযপ আৰু আৈি।
 মাধ্যম

৮০ ৈছৰ ৈয়সি কুদশৈগৰি ষিওঁ ৰ মহাপ্ৰয়াণ ৈা মহাপদৰদৈৈাণ

ব ঘষ্টটদছে।

ৈীদতসমূহ

ৈুদ্ধই ষৈিৰ কিৃত্ব

ব আৰু ভগৱাৈৰ অজতত্ব অস্বীকাৰ কদৰদছে আৰু ব্ৰাহ্মণযৈাি আৰু

পুলৰাদহিিন্ত্ৰৰ দৈৰুদ্ধাচৰণ কদৰদছে।

মুজক্তৰ একমাত্ৰ পি হ'ে সৎ চদৰত্ৰ আৰু সৎ গুণ।

ষিওঁ কমফে
ব আৰু দৈৈাণৰ
ব দৈ লয় অৈাৱশযক িাদত্বক ৈযাখযা দিয়ািনক কমফেৈাি
ব আৰু

পূৈিিৰপৰা
ব ষকলৈনক সম্পূণ ব মুজক্ত োভ কদৰৈ পাদৰ িাৰ অৈুশীেৈৰ ওপৰিলহ গুৰুত্ব প্ৰিাৈ

কদৰদছে।

চাদৰটা প্ৰধাৈ সতয

িুখ কষ্ট ( dukkha)

িুখ কষ্টৰ উৎপদত্তৰ কাৰণ ( dukkha samudaya), ষিওঁ ৰ মলি ইচ্ছাই হ'ে মাৈুহৰ সকলো িুখৰ

কাৰক ৈা উৎস।

িুখ কষ্টৰ অৱসাৈ ( dukkha-nirodha)

িুখ কষ্ট দৈঃলশ কৰাৰ উপায় (dukkha-nirodhagamini-pratipad)

অষ্টাদঙ্গক মাগ য

মাৈুহৰ ইচ্ছা আকাংো দৈঃলশ কদৰৈনে ৈুদ্ধই আঠটা সৎ পিৰ কিা উলল্লখ কদৰলছ।

সৎ দৈশ্বাস, সৎ সংকল্প, সৎ ৈচৈ, সৎ কম, ব সৎ িীদৱকা, সৎ যত্ন, সৎ স্মৃদি আৰু সৎ সমাদধ্।

 মাধ্যম

ষৈৌদ্ধ ধ্মৰব প্ৰধ্াৈ দিদৈটা অংগ/ ৰত্ন হ'ে- ৈুদ্ধ, ধ্ম ব আৰু সংঘ। ষকালৈা ষোলক ষৈৌদ্ধ ধ্মিব

িীো ে'ৈনে হ'ষে এই দিদৈটাৰ প্ৰদি আৈুগিয প্ৰকাশ কদৰৈ োদগৈ।

ধম যগ্ৰন্থসমূহ

ৈুদ্ধৰ মহাপ্ৰয়াণৰ পাছি ৰািগৃহি অৈুষ্টষ্ঠি ষহাৱা ষৈৌদ্ধ মহালমেি ধ্মলটাৰ

ব িশৈব সংকেৈ

কৰাৰ ৈযৱস্থা কৰা বহদছে।

ষৈৌদ্ধ িৎ্শৈৰ মূে গ্ৰন্থ হ'ে দপটক। দপটক দিদৈখৈ- সূত্ত দপটক, দৈধ্য় দপিক আৰু অদভধ্ম্ম

দপিক। সূত্ত দপটক পাঁচখৈ দৈকায়ৰ সমষ্টষ্ট- িীঘ দৈকায়, মাঝদহমা, সমূিৃি দৈকায়, অঙ্গু ত্তৰা

দৈকায় আৰু খুড্ডাকা দৈকায়।

ষৈৌদ্ধ মহাম্মল

ৈুদ্ধৰ মহাপদৰদৈৈাণৰ
ব শিৈ ব পুদিবৰ েলগ েলগ বৈশােীি দদ্বিীয়খধ্ মহালমে অৈুষ্টষ্ঠি বহদছে।

সংঘ পদৰচােৈাৰ ৈীদি দৈয়মৰ দভদত্তি ষৈৌদ্ধ ধ্মাৱেবীসকে

ব িুভাগি দৈভক্ত বহ পদৰদছে-

মহাসংঘীকা আৰু স্থদৈৰৈািী/ ষিৰাৈািী।

অলশাকৰ ৰািত্বকােি পািদেপুত্ৰি দৈখযাি পজণ্ডি ষমাগ্গাদেপুত্ত দিছাৰ ষপৌৰদহিযি

িৃিীয়খৈ মহালমে অৈুষ্টষ্ঠি বহদছে।

কদণষ্কৰ ৰািত্বকােি ৈসুদমত্ৰৰ ষৈিৃত্বি চিু ি ব খৈ ষৈৌদ্ধ মহালমে অৈুষ্টষ্ঠি বহদছে। ইয়াৰ

সমসামদয়কভালৱ ষৈৌদ্ধ সংঘি দিদৈটা ৈিু ৈ দৈভািৈৰ সূত্ৰপাি হয়- সৈজতৈািী,

ব মহাযাৈপন্থী

আৰু হীৈযাধ্পন্থী।
 মাধ্যম

প্ৰসাৰ

মহামদি অলশাক ষৈৌদ্ধ ধ্মৰব এিৈ মহাৈ অৈুৰাগী আৰু প্ৰচাৰক আদছে। ভাৰিৈ ৰব দৈদভন্ন

ঠাইৰ উপদৰও শ্ৰীেংকা, দছদৰয়া, ষমদচডদৈয়া, ইজিপ্ত আদিনে ধ্ম প্ৰচাৰক

ব ষপ্ৰৰণ কদৰদছে।
 মাধ্যম

আম্লকম্জণ্ডাৰৰ ভাৰত আক্ৰমণ

ষমদচডৈৰ ৰিা আলেকলিণ্ডালৰ ৩২৭ খ্ৰীষ্টপূৈিব ভাৰিৈ ব আক্ৰমণ কদৰদছে। িাৰ পূলৈ ব

ষিওঁ পাৰসযৰ ৰিা ডাৰায়ুছক পৰাত কদৰদছে। ষছইচতাৈ, কািাহাৰ, ষৈকট্ৰীয়া িখে কদৰ

দহিুলকা পৈিৰ
ব পািলিশি উপদস্থি হয়।

আলেকলিণ্ডাৰৰ আক্ৰমণৰ সময়ি মগধ্ি ৈিৈংশৰ ৰিা ধ্ৈৈিই ৰািত্ব কদৰদছে।

দকন্তু উত্তৰ - পজিম ভাৰিৈ বভালেমাৈ েুদ্ৰ েুদ্ৰ ৰািযি দৈভক্ত বহ আদছে। প্ৰশাসদৈক

দৈদভন্নিাৰ উপদৰও ৰািযসমূহৰ মািি পৰস্পৰৰ দৈলৰাধ্, শত্ৰুিা আৰু সংঘ ইব দৈৰাি

কদৰদছে।

আলেকলিণ্ডাৰৰ বসলি এদৰলষ্টাৈ'োছ আৰু ওৈালছজক্ৰটছ ৈামৰ িুিৈ গ্ৰীক ষেখক

ভাৰিনে আদহদছে।

৩২৭ খ্ৰীষ্টপূৈৰব ষম মাহি ষিওঁ দহিুলকা পৈিব পাৰ বহ দৈকাইয়া ৈালম চহৰখৈি

উপদস্থি বহদছে। িালিই িেশীোৰ ৰিা অম্ভীলয় আলেকলিণ্ডাৰৰ ওচৰি আত্মসমপণব

কলৰ আৰু প্ৰদিলৈশী ৰিাসকেৰ দৈৰুলদ্ধ যুজিৈনে সহলযাদগিা কলৰ। েগলি শশীগুপ্ত

ৈামৰ ৰিা এিলৈা আলেকলিণ্ডাৰৰ সহলযাগী হয়।

ইয়াৰ পাছি আলেকলিণ্ডালৰ পুষ্কাোৱিী, আস্পাদছয়াৈ, ৈযাশা, আচ্ছালকলৈা আদি িয়

কলৰ।

দসন্ধু ৈিী পাৰ বহ িেশীোি উপদস্থি বহ ৰিা অম্ভীৰ সহলযাগি পাঞ্জাৱৰ দৈৰুলদ্ধ যুিঁ

দিয়াৰ ৈালৈ প্ৰস্তুদি চোলে।

আলেকলিণ্ডালৰ পুৰুৰ ৰািয আক্ৰমণ কৰাৰ েেয বে জঝোম ৈিীৰ ফালে অগ্ৰসৰ হয়।

িুলয়া পেৰ মািি জঝোম ৈিীৰ পাৰলি ষঘাৰিৰ যুদ্ধ হয়। ইয়াক হাইলডছপাছৰ যুদ্ধ

ৈুদেও ষকাৱা হয়।

 মাধ্যম

পৰম দৈক্ৰলমলৰ যুজিও অৱলশ ি পুৰু পৰাজিি হয়। ৈিী পুৰুক আলেকলিণ্ডালৰ সুদধ্লে-

'িু দম ষমাৰপৰা ষকলৈ ৈযৱহাৰ আশা কৰা?'

পুৰুলৱ উত্তৰ দিলে-'ৰিাৰ িলৰ। এিৈ ৰিাই আৈ এিৈ ৰিাক ষযলৈ আচৰণ কলৰ ষিলৈ

আচৰণ দৈচালৰা।'

আলেকলিণ্ডাৰ অদভভূ ি বহ পুৰুক যলিাদচি ৰািকীয় সিাৈ িশাই

ব পুৈৰ ৰািয ওভিাই দিলয়।

ইয়াৰ পাছি গ্লাউগাদৈকাই, কিাইয়াৈ, ছাংগাো, ষছৌদভটী, ষফলগোছ আদি ৰািয িয় কদৰ

দৈপাশা ৈিী অদিক্ৰদম পাঞ্জাৱৰ ৈিবমাৈ গুৰিাসপুৰ জিোি উপদস্থি হয় । ইয়ালিই ষিওঁ ৰ

বসদৈকসকলে ষপাৈ প্ৰিমৈাৰৰ ৈালৈ দৈৰুদ্ধাচৰণ কদৰ ঘৰনে ওভদি ষযাৱাৰ ৈালৈ ৈযগ্ৰ বহ পলৰ।

িীঘসময়
ব ধ্দৰ ষমদচডৈৰপৰা আঁিৰি িকাৰ ফেি এক িীব্ৰ গৃহাদভমুখী ইচ্ছাই গা কদৰ উষ্টঠদছে।

ষিলৈ পদৰদস্থদিি আলেকলিণ্ডালৰও বসদৈকসকেৰ প্ৰদি সহাৈুভূদি প্ৰিশৈব কদৰ

প্ৰিযাৱিবৈৰ ৈালৈ প্ৰস্তুদি চোলে। এই যাত্ৰাপিলিা ষিওঁ লোলক ভালেমাৈ েুদ্ৰ েুদ্ৰ ৰািযৰ

দৈপলে যুদ্ধি অৱিীণ বহদছে।

ব

৩২৩ খ্ৰীষ্টপূৈৰব ১৩ িুৈ িাদৰলখ ষৈদৈেৈ চহৰি আৈুমাদৈক ৩৩ ৈছৰ ৈয়সি ষিওঁ

মৃিুযমুখি পলৰ।

আক্ৰমণৰ ফলাফল

আলেকলিণ্ডাৰৰ ভাৰি আক্ৰমলণ ইউলৰাপৰ বসলি ভাৰিৈ ৰব ষযাগালযাগ স্থাপৈ কলৰ।

ইউলৰাপ আৰু ভাৰিৈ ৰব মািি মুঠলি চাদৰটা পৃিক পি মুকদে কলৰ, এটা সামুদদ্ৰক

আৰু দিদৈটা স্থে পি।

উত্তৰ পজিম ভাৰিৈ ৰব গান্ধাৰক ষকি কদৰ গ্ৰীক আৰু ভাৰিীয় ভাস্কয ব বশেী গি বে

উলঠ।
 মাধ্যম

ভালেমাৈ গ্ৰীক ষোলক স্থায়ীভালৱ ষিওঁ িয় কৰা ষিশসমূহি িাদকৈনে বেদছে। যাৰ

ফেি ভাৰিীয় সমািি এক ৈিু ৈ িািীয় উপািাৈৰ সংদমেণ ঘটাইদছে।

 মাধ্যম

ষমৌয যযুগ

সমলসমূহ

সাধ্াৰণলি ষেষ্টটৈ আৰু গ্ৰীক দেখকৰ ষটাকা-ভা য, ব্ৰাহ্মণয সাদহিয, বিৈ সাদহিয, ষৈৌদ্ধ

সাদহিয, ষকৌষ্টটেযৰ অিশাস্ত্ৰ,

ব দৈশাখািত্তৰ মুদ্ৰাৰােস আৰু অলশাকৰ দেদপসমূহৰ ওপৰি

দৈভবৰ কদৰ ষমৌয যু

ব গৰ ইদিহাস ৰচৈা কৰা হয়।

আলেকলিণ্ডাৰৰ ভাৰি আক্ৰমণৰ সময়ৰপৰা িাৰ ভালেমাৈ ৈছৰ পাছনে ভাৰিৈ নে

ব

অহা গ্ৰীক আৰু ষেষ্টটৈ দেখকসকেৰ দভিৰি উলল্লখলযাগযসকে বহলছ- এদৰলষ্টাৈ'োছ,

ওৈালছজক্ৰটছ, ষষ্টৈ', ডায়লডাৰাছ, প্লুটাকব, এদপ্পয়াৈ, এদৰয়াৈ, টলেদম, অলৰাদছয়াছ আৰু

ষমগাছলস্থদৈছ।

চিগুপ্তৰ ৰািধ্াৈী পািদেপুত্ৰি ষছদেউকাছ দৈলকটাৰৰ কটকীৰূলপ ষমগাছলস্থদৈলছ

ষকৈাটাও ৈছৰ কটাইদছে আৰু ভাৰিৈ ৰব ৈহু ঠাই ভ্ৰমণ কদৰদছে। ভাৰিীয় সভযিা,

সংস্কৃদি, ৰািৈীদি, অিৈীদি

ব আদিৰ সম্পলকব সঞ্চয় কৰা অদভজ্ঞিালৰ ষিওঁ 'ইজণ্ডকা'

ৈামৰ এখৈ গ্ৰন্থ প্ৰণয়ৈ কদৰদছে।

এদৰয়াৈ আৰু িাষ্টষ্টলৈ চিগুপ্তক চালিালকাত্তছ আৰু প্লুটাকব আৰু আদপয়ালৈ

এলিালকাত্তছ ৈুদে উলল্লখ কদৰলছ।

দৈষ্ণুগুপ্ত ৈা চাৈকয ৈা ষকৌষ্টটেয চিগুপ্তৰ ৈন্ধু, গুৰু, পৰামশিািা

ব আৰু মন্ত্ৰী আদছে।

ষিলখলি এখৈ ৰািযৰ শাসৈপ্ৰণােী, আদহব আিশ, ব ৈীদি দৈয়ম সদৈলশল 'অিশাস্ত্ৰ'
ব ৈামৰ

এখদৈ গ্ৰন্থ ৰচৈা কদৰদছে।

ষমৌয ব যুগৰ ইদিহাস ৰচৈাৰ ৈালৈ দশে আৰু তম্ভি ষখাদিি কৰা অলশাকৰ দেদপসমূহ

অপদৰহায ব দৈলৈদচি বহ আদহলছ। ১৮৩৭ চৈি ষিমচ দপ্ৰলেলপ ব্ৰাহ্মী দেদপৰ পালঠাদ্ধাৰ

কৰাৰ েলগ েলগ ৈিু ৈ িিযৰ সন্ধাৈ ষপাৱা গ'ে।

 মাধ্যম

দৈশাখািত্তৰ 'মুদ্ৰাৰােস'খৈ ৰািনৈদিক ৈাটক। এই ৈাটকি মগধ্ি ৈিৈংশৰ ৈাটকীয়

পদৰসমাদপ্তৰ কিা উলল্লখ আলছ।

চন্দ্ৰগুপ্ত ষমৌয য

চিগুপ্তৰ িি সম্পলকব আৰু েগলি ষমৌয ব ৈংশৰ উৎপদত্ত সম্পলকব ঐদিহাদসকসকেৰ

মািি দভন্ন দভন্ন মিামি আলছ।

গ্ৰীক দেখক িাষ্টষ্টলৈ ষিওঁ ক সাধ্াৰণ পদৰয়ােি ( humble origin) িিা ৈুদে মন্তৈয দিলছ।

বিৈ সাদহিয পদৰদশষ্টপৈৈৰ

ব মলি ষিওঁ বমৰা চৰাই ষপাহা এষ্টট িৈিািীয় বফিৰ প্ৰধ্াৈ

এিৈ িীলয়কৰ সন্তাৈ। ষিওঁ ৰ 'ষমৌয' ব উপাদধ্ এই 'বমৰা' চৰাইৰপৰা ষহাৱা ৈুদে ৈহুলি

অৈুমাৈ কলৰ।

ষপৌৰাদণক সাদহিয মলি ষিওঁ আদছে ৈিৈংশৰ ষশ ৰিা ধ্ৈৈিৰ ঔৰ ি আৰু মূৰা

ৈালম এগৰাকী ৰাি পদৰয়ােি িকা গদণকাৰ গভবি িি ষপাৱা সন্তাৈ। ৈহুলি ভালৈ ষয

এই মুৰাৰপৰাই ষিওঁ ৰ ৈামৰ ষমৌয শব্দলিা

ব আদহলছ।

মধ্য যুগি ষখাদিি দেদপৰপৰা িৈা যায় ষয ষমৌযসকে

ব সূয ব ৈংশী ষোক আদছে। ষকালৈা

ষকালৈালৱ ষিওঁ লোকক ৰািপুি িৈলগাষ্ঠীৰ ৈুদেও ক'ৈ ষখালি।

ষৈৌদ্ধ সাদহিয মহাপদৰদৈৈাণসূ

ব ত্ত মলি ষিওঁ ষমাৰীয় ৈালম এষ্টট েজত্ৰয় কূেি িি

পাইদছে। অৈয িৈলগাষ্ঠীৰ েগি ষহাৱা দৈৈািি ষিউিাকৰ মৃিুয ষহাৱাি চিগুপ্তক

প্ৰিমলি এিৈ গৰখীয়াই আৰু পাচি এিৈ দচকাৰীলয় ডাঙৰ িীঘে কদৰদছে। এলৈিলৰ

িালকালিই চাৈকয ৈামৎ িেশীোৰ ব্ৰাহ্মণ সন্তাৈ এিলৈ চিগুপ্তক ষিওঁ ৰ পু য দপিৃৰ

পৰা ১,০০০ কশাপাশ

ব ( মুদ্ৰাৰ) দৈদৈময়ি ক্ৰয় কদৰ বে যায়। এইিলৰ ষিওঁ চাৈকযৰ

সংস্পশনে
ব আলহ।
 মাধ্যম

দভৈ দভৈ মিামি িকা সলত্বও এইলটা দসদ্ধান্ত কদৰৈ পাদৰ ষয চিগুপ্ত মগধ্ৰ ৰািৈংশৰ

ষোক ৈাদছে। দৈিৰ অধ্যৱসায় আৰু দৈশ্বাসৰ ৈেলিই ষিওঁ এিৈ মহাৈ শাসৈকিবাি

পদৰণি বহদছে।

চাৈকযৰ সহলযাগি ষিওঁ মগধ্ৰ ৈিৈংশৰ ষশ ৰিা ধ্ৈৈিক হিযা কদৰ ৩২১ খ্ৰীষ্টপূৈিব

মগধ্ৰ দসংহাসৈ োভ কদৰদছে।

মগধ্ৰ দসংহাসৈ োভৰ আগলিই ষিওঁ গ্ৰীকসকেৰ পৰা উত্তৰ পজিম ভাৰিৈ মু
ব ক্ত কদৰ

দৈিলক এক প্ৰধ্াৈ ৰািনৈদিক শজক্ত ৰূলপ প্ৰদিষ্ঠা কদৰদছে।

চিগুপ্তৰ ৰািনৈদিক িীৱৈি সংঘষ্টটি আৈ এটা প্ৰধ্াৈ ঘটৈা হ'ে ষছদেউকাছ

দৈলকটাৰৰ ষৈিৃত্বি অহা উত্তৰ পজিম ভাৰিৈ ি

ব গ্ৰীক আক্ৰমণ প্ৰদিহি কৰালটা।

আক্ৰমণি পৰাভূ ি বহ ষছদেউকালছ চাদৰখৈ গ্ৰীক ৰািয এদৰ দিদছে- আদৰয়া( লহৰাট),

আৰালকাদছয়া( কািাহাৰ), ষগলদ্ৰদছয়া( মাক্ৰাণ) আৰু পালৰাপাদৈছািাই( কাৈুে )।

চিগুপ্তই পজিম ভাৰিনেলকা সাম্ৰািয দৈতাৰ কদৰদছে। প্ৰিম ৰুদ্ৰিমৈৰ দগৰৈাৰ

দশোদেদপৰপৰা িৈাযায় ষয ষিওঁ ষসৌৰাষ্ট্ৰ ৈা কাদিওৱাৰ িয় কদৰ ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ বসলি

চাদমে কদৰদছে। ষসৌৰাষ্ট্ৰৰ েগলি অৱন্তী আৰু িাৰ ৰািধ্াৈী উজ্জদয়ৈী আৰু মহাৰাষ্ট্ৰৰ

ষকাংকৈ আদি ষমৌয সাম্ৰািযৰ

ব িখেনে আদৈদছে।

গদিলক ষিখা যায় ষয , চিগুপ্ত ষমৌয ব এক দৈশাে সাম্ৰািযৰ অদধ্কাৰী আদছে; দয উত্তৰ

পজিম দিশি পাৰসয সাম্ৰািযনে, পজিলম ষসৌৰাষ্ট্ৰনহ আৰৱ সাগৰনে, পূলৈ ৈংগলিশনে,

উত্তলৰ ষৈপােৰ িৰাইনে, িদেলণ মহীশূৰ আৰু ৈিবমাৈৰ িাদমেৈাডুৰ ষৈলল্লাৰ জিোনে

দৈতৃ ি আদছে।

বিৈ সাদহিয মলি মহীশূৰৰ োৱণ ষৈেলগাো ৈালম ঠাইি ষিওঁ ৰ মৃিুয বহদছে।মগধ্ি

িুদভবেৰ আগমণি বিৈ ধ্মগুৰু

ব ভদ্ৰৈাহুৰ বসলি অৈযাৈয ১২০০০ সাধ্ু সন্তসহ িদেণনে

গমৈ কলৰ।
 মাধ্যম

দৈন্দুসাৰ

২৯৯ খ্ৰীষ্টপূৈিব চিগুপ্তই দসংহাসৈ িযাগ কৰাি পুত্ৰ দৈিুসালৰ মগধ্ৰ দসংহাসৈ

আলৰাহণ কলৰ।লিওঁ ৰ দৈ লয় দৈলশ ঐদিহাদসক িিয সমে পাৈনে ৈাই।

ষিওঁ ৰ ৰািত্ব কােি সমগ্ৰ িাদেণািয ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ অধ্ীৈনে আদহদছে। ই পূলৈ

ৈলঙ্গাপ সাগৰ আৰু পজিলম আৰৱ সাগৰৰ িীৰ পাইদছেনগ।

ষৈৌদ্ধ সাদহিয দিৈযৈিৈ আৰু অলশাকৈিৈৰপৰা িৈা যায় ষয , দৈিুসাৰৰ ৰািত্ব কােি

িেশীো আৰু কাশ্মীৰি দৈলদ্ৰাহৰ সূত্ৰপাি বহদছে। দকন্তু পুত্ৰ অলশালক ষসয়া িমৈ

কদৰৈনে সেম বহদছে।

ষিউিাকৰ িলৰ ষিওঁ ইজিপ্ত, গ্ৰীচ আৰু পজিম এদছয়াৰ গ্ৰীক ৰািযসমূহৰ েগয সু

সম্পকব অটুট ৰাদখদছে।

দৈিুসাৰ ৰুদচসম্পন্ন ষোক আদছে। ষিওঁ দছদৰয়াৰ গ্ৰীক ৰিা প্ৰিম এদিওকাছক মধ্ুৰ

মদিৰা, শুকাৈ িুমৰু গুষ্টট আৰু এিৈ ছ'দফষ্ট িাশদৈক'

ব (sweet wine, dried figs, and a

sophist) পষ্টঠয়াৈনে অৈুলৰাধ্ কদৰদছে।

দৈিুসাৰৰ প্ৰধ্াৈ ৰাি মদহ ীৰ ৈাম আদছে শুভাংগী। দৈিুসাৰৰ ষকৈািলৈা পুত্ৰৰ

দভিৰি দিদৈিৈ উলল্লখলযাগয আদছে- সুসীমা, দৈগািালশাকা আৰু অলশাক। অলশাক

দৈিুসাৰৰ ৰািত্ব কােি অৱন্তীৰ গৱণৰব িিা ৰািপ্ৰদিদৈদধ্ আদছে, আৈহালি সুসীমা

আদছে িেশীোৰ।

দৈিুসাৰ আজিৱীক পন্থাৰ প্ৰদি আসক্ত আদছে। ২৭২ খ্ৰীষ্টপূৈিব ষিওঁ ৰ মৃিুয হয়।
 মাধ্যম

অম্ৰ্াক

দৈিুসাৰৰ মৃিুযৰ পাছি ষিওঁ ৰ পুত্ৰ অলশালক ষমৌয বসম্ৰাটৰূলপ দসংহাসৈি আলৰাহণ কলৰ

। দসংহাসৈ প্ৰাদপ্তৰ ৈালৈ ৰািনৈদিক প্ৰদিদ্বজিিা আৰু ড়যন্ত্ৰৰ ৈালৈ অলশাকৰ দসংহাসৈ

োভি পেম বহদছে। দৈিুসাৰৰ মৃিুযৰ পৰা অলশাকৰ ৰািযাদভ কনে প্ৰায় চাদৰ ৈছৰ

সময় োদগদছে। ষিওঁ ২৬৯/৬৮ খ্ৰীষ্টপূৈিলহ

ব আৈুষ্ঠাদৈকভালৱ ষমৌয ব দসংহাসৈি

আলৰাহণ কদৰৈ পাদৰদছে।

ষৈৌদ্ধ সাদহিয দিৈযৈিৈ আৰু দসংহেী ষৈৌদ্ধ কাদহৈী মহাভমছ আৰু িীপাভমছৰ মলি

দৈিুসাৰৰ মৃিুযৰ েলগ েলগ ষিওঁ ৰ পুত্ৰসকেৰ মািি ভািৃঘাটী সংঘ ৰব সূত্ৰপাি হয়।

ৰাধ্াগুপ্ত ৈামৰ এিৈ ষোকৰ সহলযাগি ষিওঁ ষিযষ্ঠ ভািৃ সুসীমাক পৰাভূ ি কদৰ দৈলি

দসংহাসৈি আলৰাহণ কলৰ।

কদিি আলছ ষয অলশাক ৈৰ দৈষ্ঠুৰ আদছে আৰু ষিওঁ ৯৯ িৈ ভালয়কক হিযা কদৰ

দসংহাসৈি আলৰাহণ কদৰদছে। দকন্তু ঐদিহাদসকসকলে এই কাদহৈীৰ সিযিা সম্পূণৰূলপ

ব

ৈাকচ কদৰলছ।

ষৈৌদ্ধ সাদহিয সমূহি অলশাকক ছিালশাক ৰূলপও ষিখুওৱা বহলছ।িাৰাৈািৰ মলি,

ছিালশাকৰ পূলৈ ব অলশাক আদছে কামালশাক আৰু ষৈৌদ্ধ ধ্মিব িীো ষোৱাৰ দপচৰপৰা

ষিলৱঁই হ'েনগ ধ্মালশাক।

ব

উৎস

অলশাকৰ ৰািত্ব কােৰ আটাইিনক দৈভবৰলযাগয সমে বহলছ দশোদেদপ আৰু

তম্ভদেদপসমূহ।

ষিওঁ ৰ দেদপসমূহ দিদৈটা প্ৰধ্াৈ ভাগি ভাগ কদৰৈ পাদৰ- দশোদেদপ, তম্ভদেদপ আৰু গুহ

দেদপ।
 মাধ্যম

১৪ খৈ ৈৃহৎ দশোদেদপ ( 14 Major Rock Edicts)ৰ দভিৰি - ষপলছাৱাৰৰ ছাহৈািগড়ী,

মাৈলছৰা ( হািাৰা জিো), দগৰৈাৰ( িুৈাগড়), ষছাপৰা (িালৈ জিো), কােশী ( লডৰাডুৈ

জিো), ঢাউেী (পুৰী জিো), ষিৌগড়া (গঞ্জাম জিো), ইড়াগুড়ী ( কাৰণুে জিো) আদি।

সািখৈ তম্ভ দেদপ ( Seven Pillar Edicts)- এোহাৈাি, দিল্লী-ষিাপৰা, দিল্লী- দমৰাট,

ষেৌদড়য়া-আৰাৰাি, ষেৌদড়য়া-ৈিৈগড় আৰু ৰামপূৈ।ব

েুদ্ৰ দশোদেদপসমূহ ( minor rock inscriptions) আদৱস্কৃি বহলছ বৈৰাি ( িয়পুৰ ),

ছাছাৰাম ( দৈহাৰ), ৰূপৈাি ( িব্বেপুৰ ), মাছকী ( ৰাইচুৰ), পােকীগুিু ( কাৰণুে ),

ইৰাগুডী ( কাৰণুে ) আদি ঠাইি।

ইয়াৰ উপদৰও দভন্ন দৈ য়ক আৰু ভালেমাৈ দশোদেদপ আলছ, দযসমূহ আদৱষ্কৃি বহলছ

ভাব্ৰুি, ঢাউেী আৰু ষিৌগড়ৰ কদেংগ দেদপ; ৈাৰৈাৰি প্ৰাপ্ত দিদৈখৈ গুহদেদপ; ৰামুিাই

আৰু দৈগােী সাগৰি ষপাৱা দেদপ; সাঞ্চী, সাৰৈাি আৰু ষকৌশাবীি ষপাৱা দিদৈখৈ েুদ্ৰ

তম্ভদেদপ; কািাহাৰি ষপাৱা গ্ৰীক আৰু আৰালমইক ভা াি ষখাদিি েুদ্ৰ দেদপসমূহ।

প্ৰাকৃি ভা াি দেদখি এই দেদপসমূহ মূেিঃ ব্ৰাহ্মী দেদপি ষখাদিি কৰা বহদছে। অৱলশয

উত্তৰ পজিম ভাৰিৈ ব আৰু আফগাদৈতাৈি খালৰাষ্ঠী, আৰালমইক আৰু গ্ৰীক দেদপি

ষখাদিি কৰা বহদছে।

এই দেদপসমূহৰ মাধ্যলমলৰ সম্ৰাট অলশালক ষপাৈপটীয়ানক ষিওঁ ৰ প্ৰিাসাধ্াৰণৰ প্ৰদি

ৈক্তৈয প্ৰকাশ কদৰদছে।

ৰািয দৈতাৰ

ষৈৌদ্ধ সাদহিয মহাভমছৰ মলি দসংহাসৈ প্ৰাদপ্তৰ পূলৈ ব অলশালক উজ্জদয়ৈীি

ৰািপ্ৰদিদৈদধ্ দহচালপ কাযদৈৈ

ব াহ
ব কদৰদছে। আৈহালি, অলশাকসূত্ৰ আৰু কুৈােসূত্ৰৰ

মলি ষিওঁ গান্ধাৰলৰা গৱণৰব আদছে।

 মাধ্যম

ৰািত্বৰ প্ৰিম ষিৰটা ৈছৰি ষিওঁ আভযন্তৰীণ ভালৱ ৰািয দৈতাৰ আৰু বৈলিদশক

ষেত্ৰি শাদন্তমূেক ৈীদি অৈযাহি ৰাদখদছে।

ৈিসকেৰ ৰািত্বকােি কদেংগ মগধ্ৰ অধ্ীৈি আদছে যদিলহ ৈিসকেৰ পিৈৰ েলগ

েলগ ই মগধ্ৰপৰা আঁিদৰ যায়। কদেংগ পুৈৰ িখে কদৰৈনে অলশালক সামদৰক অদভযাৈ

চোয়। এই অদভযাৈ অদি দৈষ্ঠুৰ আৰু ভয়াৈহ আদছে।

কদেংগ দৈিয়ৰ পাছি ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ পদৰসৰ যলিষ্ট ৈৃজদ্ধ পায়। পূলৈ ৈংগৰপৰা উত্তৰ

পজিলম দছদৰয়াৰ ৰিা দদ্বিীয় এদিওকাছৰ ৰািযৰ সীমানে, উত্তলৰ কাশ্মীৰ আৰু

ষৈপােনে, আৰু িদেলণ ষচাে, পাণ্ডয, ষকৰেপুত্ৰ আদি ৰািযৰ সীমানে দৈতৃ ি আদছে।

কদেংগ যুদ্ধি দৈহি আৰু েদিগ্ৰত ষোকৰ িুখ িুিবশাই অলশাকৰ মৈি গভীৰ

অৈুলশাচৈাৰ সৃষ্টষ্ট কদৰদছে।ফেি ষিওঁ যুদ্ধ ৈীদি পদৰহাৰ কদৰ ধ্মৈীদি

ব গ্ৰহণ কলৰ।

অম্ৰ্াকৰ ধাদমক
য ৈীদতসমূহ

ষমৌয ব সম্ৰাটসকে ধ্মৰব ষেত্ৰি ষগাড়া ৈাদছে। ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ প্ৰদিষ্ঠািা চিগুপ্ত ষমৌয ব

ৰািত্বৰ ভালেমাৈ ৈছৰৰ দপচি বিৈ ধ্মিব িীো বে বিৈ পন্থী বহদছে। ষিওঁ ৰ পুত্ৰ

দৈিুসাৰ আদছে আজিৱীক পন্থী।

কাশ্মীৰী দেখক কেহৈৰ মলি অলশাক আদিলি দশৱ ভক্ত আদছে। ৈুদ্ধ ষঘা ৰ মলি ষিওঁ

ব্ৰাহ্মণযৈািৰ প্ৰদি আসজক্ত আদছে।

কদিি আলছ ষয কদেংগ যুদ্ধই অলশাকৰ মৈি ভী ণ অৈুলশাচৈাৰ সৃষ্টষ্ট কদৰদছে আৰু

সকলোধ্ৰণৰ িীৱ হিযাৰ দৈলৰাধ্ী বহ পলৰ। েগলি এইলটাও কদিি আলছ ষয ষিওঁ ষসই

যুদ্ধৰ দপচলি ষৈৌদ্ধ ধ্মিব িীো বে ষৈৌদ্ধ ধ্মাৱেবী

ব হয়। ষিওঁ ষৈৌদ্ধ দভেুসকেৰ সুদৈধ্াৰ

ৈালৈ প্ৰায় ৮৪,০০০ টা ষৈৌদ্ধ দৈহাৰ দৈমাণ

ব কদৰদছে। ষৈৌদ্ধ ধ্মিব িীো ষোৱাৰ দপচলিা
 মাধ্যম

ষিওঁ অৈযাৈয ধ্মাৱেবী

ব ষোকৰ প্ৰদি েদ্ধা প্ৰিশৈব কদৰদছে আৰু সকলোলৰ সুখ শাদন্তৰ

প্ৰদি ৈিৰ ৰাদখদছে।

অৈয এটা মিামি অৈুসদৰ, কদেংগ যুদ্ধৰ দপচলি অলশালক ষৈৌদ্ধ ধ্মিব িীো ষোৱা

কিালটা আেদৰকভালৱ মাদৈ ে'ৈ ষৈাৱাদৰ। কদেংগ যুদ্ধ হয় ষিওঁ ৰ ৰািত্বৰ অষ্টম ৈছৰি

আৰু ষিওঁ ষৈৌদ্ধ ধ্মিব িীো ষোৱাৰ কিা উলল্লখ িকা ত্ৰলয়ািশ ৈৃহৎ দশোদেদপখৈ

ষখাদিি কৰা বহদছে ষিওঁ ৰ ৰািত্বৰ দ্বািশ ৈছৰি। গদিলক যুদ্ধ সংঘষ্টটি ষহাৱা ৈছৰলটাৰ

পৰা ষিওঁ ধ্মান্তদৰি

ব ষহাৱা ৈছৰলটানে প্ৰায় দিদৈ চাদৰ ৈছৰৰ ৈযৱধ্াৈ আদছে।

১ ৈং দশোদেদপখৈি অলশালক ষিওঁ ৰ ৰািত্বৰ আনি ৈছৰ কাে "উপাসক"ৰূলপ কলটাৱা

কিাৰ উলল্লখ আলছ। এই দশোদেদপখৈ কদেংগ যুদ্ধৰ আগি ষখাদিি কৰা দশোদেদপ।

সকলো ধ্মৰব সাৰ মমৰব ওপৰি ওপৰি প্ৰাধ্াৈয দি অলশালক সকলো ধ্মৰব ষেষ্ঠিাৰ প্ৰদি

িৃষ্টষ্ট আক ণব কদৰলছ। অসীম ৰািনৈদিক েমিাৰ অদধ্কাৰী বহও ষিওঁ ষৈৌদ্ধ ধ্মক
ব ৰাষ্ট্ৰ

ধ্মিব পদৰণি কৰাৰ ষচষ্টা কৰা ৈাদছে। ষিওঁ ধ্মক

ব এক সামাজিক ৈীদিলৈাধ্ৰ উৎক ব

সাধ্ৈৰ ৈাহকৰূলপ গণয কদৰদছে।

ধ্মক
ব প্ৰাকৃি ভা াক 'ধ্ম্ম' ৈুদে ষকাৱা বহদছে। ধ্ম বপ্ৰচাৰৰ ষেত্ৰি অলশালক এই শব্দলটা সঘলৈ

ৈযৱহাৰ কদৰদছে। ধ্ম্ম আদছে ৰাষ্ট্ৰখৈৰ সকলো মাৈুহলক এক ( লৈৌদ্ধ) ধ্মৰব অধ্ীৈ কদৰ

ষিাোিনক িাক এক সামাজিক িায়ৈদ্ধিাৰ ৈীদিৰূলপ প্ৰদিষ্ঠা কৰালটা । অলশাকৰ যত্নি ধ্ম্ম বহ

পদৰদছে সমািি মাৈুহৰ সামাজিক ৈযৱহাৰৰ উত্তৰণৰ ৈালৈ প্ৰদিিৈ মাৈুহৰ দচন্তাৰ পদৰৱিবৈ

সাধ্ৈ কৰালটা।

ধ্ম্ম প্ৰচাৰৰ ৈালৈ অলশালক ধ্ম্ম- মহামাত্ৰা ৈালম এক ষেণীৰ ৈিু ৈ আলমাোৰ সৃষ্টষ্ট

কদৰদছে।

অলশাকৰ ৈালৈ ধ্ম্ম আদছে বৈদিক গুণৰ সমাহাৰ।

 মাধ্যম

ষিওঁ ৰ ৰািত্ব কােি পািদেপুত্ৰি িৃিীয় ষৈৌদ্ধ মহালমে অৈুষ্টষ্ঠি বহদছে। এই মহালমেৰ

দসদ্ধান্ত মলম ব অলশালক দৈি সাম্ৰািযৰ দৈদভন্ন অঞ্চেনে আৰু েগলি দৈশ্বৰ ভালেমাৈ

ষিশনে ধ্ম্ম প্ৰচাৰৰ ৈালৈ প্ৰচাৰক পঠাইদছে।

ধ্ম্ম প্ৰচাৰকসকেৰ দভিৰি মিহাদন্তকাক কাশ্মীৰনে, মহালিৱক মহীশূৰনে, ৰদেিক

ৈৈৈাসী িিা উত্তৰ কাৈাৰা জিোনে, িৈা ধ্ম্মৰদেিক ষৈালব উপকূেনে,

মহাধ্ম্মৰদেিক মহাৰাষ্ট্ৰনে, মহাৰদেিক গ্ৰীকসকেৰদ্বাৰা অধ্ুযদ ি উত্তৰ-পজিম

ভাৰিৈ নে,
ব মিদহমাক দহমােয়ৰ পাৈিয
ব ৰািযসমূহনে, ষসাণা আৰু উত্তৰাক

সুৈণভূব দমনে, মলহি আৰু সংঘদমত্ৰাক শ্ৰীেংকানে ষপ্ৰৰণ কৰা বহদছে।

ষসই প্ৰাচীৈ যুগলি অলশালক ধ্মৰব ষেত্ৰি ইমাৈ গণিাদন্ত্ৰক ষচিৈাৰ পদৰচয় দিয়ালিা

অদদ্বিীয়।

ষমৌয যযুগৰ অথ্ৈীদত

য

ষমৌয সাম্ৰািযৰ
ব প্ৰদিষ্ঠা ষহাৱাৰ সময়ি অিনৈদিক
ব ষভঁ ষ্টট আদছে কৃদ ।

ভূ দম ৰািহ িুই প্ৰকাৰৰ আদছে, প্ৰিম দৈধ্ ভূ দমৰ ৈযৱহাৰৰ ৈালৈ আিায় কৰা বহদছে আৰু

দদ্বিীয় দৈধ্ উৎপািৈৰ ওপৰি দভদত্ত কদৰ আিায় কৰা বহদছে। সাধ্াৰণলি উৎপাদিি

শসযৰ এক-চিু িাংশ

ব ভূ দম ৰািহ দহচালপ ষোৱা বহদছে।

ভূ দমৰ গুণাগুণৰ ওপৰি দভদত্ত কদৰ ইয়াক দিদৈটা ষেণীি ভাগ কৰা বহদছে- উত্তম, মধ্যম

আৰু দৈম্ন।
 মাধ্যম

গাওঁ লৈাৰলকা ষকৈাটাও দশিাৈি দৈভক্ত কৰা বহদছে- পদৰহাদৰকা (খািৈাৰপৰা ষৰহাই

ষপাৱা গাওঁ ), আয়ুধ্ীয়া ( নসদৈক ষযাগাৈ ধ্ৰা গাওঁ ), দৈষ্টী (গৰু, শসয, ষকচামাে আৰু

েমিাৈ কৰাৰ মাধ্যমি খািৈা আিায় কৰা গাওঁ ) আদি।

ৈযৱহাৰৰ ওপৰি দৈভবৰ কদৰ ভূ দমৰ ষৈলেগ ষৈলেগ ৈাম আদছে; ষযলৈ- কৃষ্ট ( কৃদ

উপলযাগী মাষ্টট ), অকৃষ্ট ( ছৈ পৰা মাষ্টট ), স্থে (ওখ আৰু শুকাৈ মাষ্টট ), ষকডাৰ ( দৈি দসচা

মাষ্টট ), ৈৈ ( হাদৈ িংগে িকা মাষ্টট ), দৈদৈিা ( চৰণীয়া পিাৰ) আদি।

ভূ দম ৰািহ ৰাষ্ট্ৰীয় আয়ৰ প্ৰধ্াৈ উৎস বহ পদৰদছে।

িাস আৰু যুদ্ধ ৈিীক কৃদ কাযিব েলগাৱা বহদছে।

কৃদ উন্নয়ৈৰ ৈালৈ িেদসঞ্চৈৰ ৈযৱস্থাও কৰা বহদছে। চিগুপ্ত ষমৌযৰব ৰািত্বকােলি

পজিম ভাৰিৰ ষসৌৰাষ্ট্ৰি ষিওঁ ৰ গৱণৰব পু যগুপ্তই সুিশৈব হ্ৰি বিয়াৰ কদৰ ষসই অঞ্চেি

িেদসঞ্চৈৰ ৈযৱস্থা কৰাৰ কিা ৰূদ্ৰিমৈৰ িুৈাগড় দেদপৰপৰা িৈা যায়।

কৃদ উন্নয়লৈ উলিযাগৰ ষেত্ৰলিা সহায় কদৰদছে। কাঠৰ উলিযাগ, ষো িীখা, হািীৰ িাঁিৰ

উলিযাগ, ৈস্ত্ৰৰ উলিযাগ, ষসাণ ৰূপৰ উলিযাগ, সুগন্ধী দ্ৰৈয উৎপািৈকাৰী উলিযাগ, চামৰাৰ

উলিযাগ, দশো কূষ্টটৰ উলিযাগ আদি।

দশল্পী আৰু কাদৰকৰসকেৰ ষৈিৃত্বি েুদ্ৰ উলিযাগ গদি উঠাৰ েগলি ষিওঁ লোকৰ মািি

সংঘ ৈা গীল্ড গদি উষ্টঠদছে। এইলৈালৰ উৎপািৈ ৈযৱস্থাি সহায় কৰাৰ েগলি উৎপাদিি

পণযৰ প্ৰকৃি মূেয োভ কৰাৰ ষেত্ৰলিা দৈলশ ভালৱ সহায় কদৰদছে।

দকছুমাৈ গুৰুত্বপূণ ব উলিযাগ, ষযলৈ- অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ, ৈাও বিয়াৰ কৰা, খদৈি সম্পি আহৰণ,

ৈস্ত্ৰ উৎপািৈ আদি ৰাষ্ট্ৰই দৈিৰ হািি ৰাদখদছে।

 মাধ্যম

আভযন্তৰীণ ৈাদণিযৰ েগলি পজিম এছীয় ষিশসমূহ িিা গ্ৰীচ আৰু ইজিপ্ত আদি

ষিশনেও ষৈপাৰ ৈাদণিয চদেদছে।

ষমৌয ব অিৈীদি
ব এক শজক্তশােী মুদ্ৰা অিৈীদি
ব আদছে। 'কশপৈা'
ব ৈা 'পৈা' প্ৰচদেি ৰূপৰ

মুদ্ৰা আদছে। দকছু পদৰমালণ িামৰ মুদ্ৰাও ষপাৱা বহলছ যদিও ষসাণৰ মুদ্ৰা সম্পূণৰূলপ
ব

অৈুপদস্থি আদছে।

এলৈ স্বচ্ছে অিনৈদিক

ব দস্থদিৰ ওপৰি দৈভবৰ কদৰলয়ই ষমৌয ব সম্ৰাটসকলে এক দৈশাে

স্থায়ী ষসৈা ৈাদহৈী বিয়াৰ কদৰদছে।

সামাজজক অৱস্থা

ষৈৌদ্ধ সাদহিযই ষমৌয ব যুগৰ প্ৰধ্াৈ চাদৰটা িাদিৈা ৈণৰব কিা উলল্লখ কদৰলছ- েজত্ৰয়,

ব্ৰাহ্মণ, বৈশয আৰু শূদ্ৰ। বৈদিক যুগৰ পাছি ব্ৰাহ্মণ সকেৰ দস্থদিি দকছু অৱৈদি ঘষ্টটদছে

যদিও, ষমৌয যু
ব গি ষিওঁ লোলক পূৈৰব অৱস্থা ঘূৰাই পাইদছে।

ষমগাছলস্থদৈলছ ষমৌয ব আলমােি ভাৰিীয় সমািখৈ সািটা প্ৰধ্াৈ ষেণীি ভাগ কদৰদছে-

িাশদৈক,
ব কৃ ক, বসদৈক, পশুচাৰক, কাদৰকৰ, প্ৰশাসক আৰু পাদৰ িৰ সিসয।

উৎপািৈ পদ্ধদিৰ উন্নদিৰ েলগ েলগ ৈদধ্িব উৎপািৈৰ ষহিু ষশা ণ দৈয়ন্ত্ৰণ আৰু

সামাজিক দ্বিও ৈৃজদ্ধ পাইদছে।

সমািি কৃি িাসলৰা প্ৰচেৈ আদছে। িালৰাপদৰ, িুৱাৰ আড্ডাি িদড়ি আৰু গদণকা

ৈৃদত্তি দৈলয়াজিি ষোলকা আদছে।

ৰ্াসৈ ৈযৱস্থা
ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ সূচৈাই ভাৰিৈ িব ষপাৈ প্ৰিমৈাৰৰ ৈালৈ িৈিািীয় প্ৰিািন্ত্ৰৰ
দৈপৰীলি ষকিীভূ ি ৰািিাদন্ত্ৰক শাসৈিন্ত্ৰৰ সৃষ্টষ্ট কলৰ।
 মাধ্যম

ষমৌযসকেৰ
ব আলমােি ষকিীয় চৰকাৰৰ িুটা প্ৰধ্াৈ অংগ আদছে- প্ৰিমলটা ৰিা; আৰু
দদ্বিীয়লটা মন্ত্ৰী পদৰ ি, মহামাত্ৰা আৰু আমািয ৈা সদচৈকনে গঠৈ ষহাৱা। সাম্ৰািযখৈৰ
প্ৰদিষ্ঠািা চিগুপ্তলক আদি কদৰ অলশাকনে ষমৌয ব সম্ৰাটসকেৰ প্ৰধ্াৈ েেয আদছে
প্ৰিাৰ সুখ শাদন্ত অেুন্ন ৰখালটা।

ষকৌষ্টটেযৰ মলি ৰািকাযি

ব কৃিকাযিা
ব োভ কদৰৈনে হ'ষে ৰিাই ষিওঁ ৰ সহায়ক দৈলয়াগ
কদৰৈ োদগৈ। এই সহায়কসকেৰ দভিৰি প্ৰিলমই আলছ মন্ত্ৰী পদৰ ি। মন্ত্ৰীসকেৰ
দিদৈটা প্ৰধ্াৈ গুণ িাদকৈ োদগৈ- ষিওঁ উচ্চ ৈংশিাি হ'ৈ োদগৈ; দৈষ্ঠা আৰু সিিা
িাদকৈ োদগৈ আৰু ষিওঁ ৈুজদ্ধিীপ্ত হ'ৈ োদগৈ।

ৰািকায ব পদৰচােৈাি ষগাপৈীয়িা ৰো কৰালটা অপদৰহায, ব ষসলয় ষকৌষ্টটেযই মন্ত্ৰী

পদৰ িৰ আকাৰ েুদ্ৰ ষহাৱালটাৰ ওপৰি ষিাৰ দিদছে।

মন্ত্ৰীসকেক অমািয আৰু অলশাকৰ আলমােি মহামাত্ৰৰূলপ িৈা বগদছে।

মন্ত্ৰী পদৰ িৰ উপদৰও পুলৰাদহলি ষমৌয ব শাসৈি উলল্লখলযাগয ভূ দমকা পােৈ কদৰদছে।
পুলৰাদহিৰ কাম ধ্মীয় ষেত্ৰলি সীমাৈদ্ধ বহ িকা ৈাদছে, ৈৰঞ্চ ৰািনৈদিক আৰু
প্ৰশাসদৈক ষেত্ৰলিা ষিওঁ ৰ প্ৰভাৱ আদছে।

যুদ্ধ আৰু প্ৰদিৰোৰ ষেত্ৰি ষিওঁ সিলি ষসৈাপদিৰ বসলি দিহা পৰামশ কদৰদছে।
ব

ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ সামদৰক আৰু প্ৰশাসদৈক কমিব দৈলয়াজিি ষোকক টকাৰ মাধ্যমি
ষৈিৈ দিয়াৰ ৈযৱস্থা কদৰদছে।

ষকিীয় ৰািলকা ৰ িাদয়ত্বি িকা দৈ য়ািৈক সদন্নধ্ািা আৰু ষকিীয় ৰািহ

সংগ্ৰহকাৰীক সমাহািব ষৈাো বহদছে।

ষকিীয় চৰকাৰৰ দৈচাৰ দৈভাগৰ মূৰব্বী আদছে সম্ৰাট দৈলিই। দৈচাৰ ৈযৱস্থা ৈৰ কলঠাৰ,
েীপ্ৰ আৰু ষপাৈপটীয়া আদছে।
 মাধ্যম

ষমৌযসকেৰ
ব আলমােি শাসৈ ৈযৱস্থা ষকিীভূ ি আদছে যদিও চিগুপ্তৰ ৰািত্ব কােলি
সমান্তৰােভালৱ দৈলকিীকৃি শাসৈৰ প্ৰতাৱৈাও কৰা বহদছে।শাসৈৰ সুদৈধ্াৰ ৈালৈ ষমৌয ব
সাম্ৰািযখৈ ষকইৈাখলৈা প্ৰলিশি দৈভক্ত কৰা বহদছে।

ৰািধ্াৈী পািদেপুত্ৰৰ প্ৰশাসদৈক ৈযৱস্থা সুকীয়া আদছে। ষমগাছলস্থদৈলছ উলল্লখ কৰা

মলি , এই চহৰৰ প্ৰশাসৈ ৩০ িৈীয়া এখৈ ৈগৰ সদমদিৰ হািি ৈযত আদছে। ৈগৰ
সদমদিখৈৰ পাঁচিৈনক সিসয বে মুঠলি ছখৈ উপসদমদি আদছে।

উপসদমদি ষকইখৈৰ কাযপ্ৰণােীসমূ

ব হ বহলছ- উৎপািৈ; দৈলিশী ৈাগদৰক িিা
ভ্ৰমণকাৰীসকেৰ সুদৈধ্া কৰা; কৰ কাটে আৰু খািৈা সংগ্ৰহ; ষৈহা -ষৈপাৰ আৰু
আমিাদৈ- ৰপ্তাদৈ; কাৰখাৈা ।

প্ৰালিদশক চৰকাৰৰ মূৰব্বী আদছে ৰািপ্ৰদিদৈদধ্ ৈা গৱণৰিৈ।

ব ষিওঁ ক ৰািকুমাৰ ৈা
আযপু
ব ত্ৰ ষৈাো বহদছে।

সাধ্াৰণ প্ৰশাসৈি িদড়ি িকা গুৰুত্বপূণ ব পিৈীসমূহৰ দভিৰি আদছে- প্ৰালিদশকা,

ৰািুক আৰু আয়ুক্ত। প্ৰালিদশকাসকেৰ কমলেত্ৰ
ব আদছে ৈগৰ অঞ্চে আৰু ৰািুক
সকেৰ গাওঁ অঞ্চে।

জিো প্ৰশাসৈৰ িেলি আদছে স্থাৈীয় আৰু গ্ৰাময প্ৰশাসৈ।স্থাৈীয় প্ৰশাসদৈক ষগাটদৈোক
পাঁচখৈ ৈা িহখৈ গাওঁ ক বে গষ্টঠি আদছে। এই প্ৰশাসদৈক ষগাটৰ প্ৰশাসক আদছে ষগাপ
আৰু স্থাদৈকা।

ৈগৰসমূহৰ ৈালৈ ৈগৰাকা ৈামৰ প্ৰশাসদৈক দৈ য়া আদছে।

অম্ৰ্াকৰ পৰৱতী ৰ্াসৈকতযাসকল

অলশাকৰ মৃিুযৰ পাছি (২৩৬ খ্ৰীষ্টপূৈ ব) ষমৌয দসংহাসৈি

ব আলৰাহণ কৰা শাসকসকেৰ দৈ লয়

পযাপ্ত
ব িিয সমে ষপাৱা ৈাযায়।
 মাধ্যম

সাি ৈবৰ তম্ভদেদপৰ মলি অলশাকৰ ভালেমাৈ পুত্ৰ সন্তাৈ আদছে। িাৰ দভিৰি ষিওঁ ৰ

দশোদেদপৰ পৰা ষকৱে দিৱৰাৰ ৈাম ষপাৱা যায়। আৈহালি, অৈযাৈয িিয-সমেৰপৰা মলহি,

কুমাে আৰু িলেৌকাৰ ৈাম ষযাৱা যায়।

ৈায়ু পুৰাণ আৰু ব্ৰহ্মাণ্ডপুৰাণৰ মলি অলশাকৰ উত্তৰাদধ্কাৰীসকে আদছে- কুৈাে,

ৈন্ধুপাদেি, ইিপাদেি, ষিৱৈমণ,

ব শিধ্ৈুছ আৰু ৈৃহদ্ৰি।

মৎসয পুৰালণ উত্তৰাদধ্কাৰী সকেৰ ৈাম বহলছ- িশৰি, সম্প্ৰদি, সৎধ্ৈাৱাৈ আৰু ৈৃহদ্ৰি।

অলশাকৈিৈি উলল্লখ িকা অলশাকৰ উত্তৰাদধ্কাৰী সকে হ'ে- সম্পািী, ৈৃহস্পদি, ৈীৰলসৈা,

পু যধ্মণব আৰু পু যদমত্ৰ।

অলশাকৰ উত্তৰাদধ্কাৰী সিভবি মি দৈলৰাধ্ িাদকলেও এইলিা দৈজিি ষয ষমৌযৈংশৰ

ব

ৰিাসকেৰ মুঠ ৰািত্ব কাে আদছে ১৩৭ ৈছৰ।

সকলোলৈাৰ িিয সমেৰপৰা িৈা যায় ষয ৈৃহদ্ৰি আদছে ষশ ষমৌয ব সম্ৰাট। দৈিৰ প্ৰধ্াৈ

ষসৈাধ্যে পু যদমত্ৰই ৈৃহদ্ৰিক হিযা কদৰ শুঙ্গ ৰািৈংশৰ প্ৰদিষ্ঠা কলৰ।

পতৈৰ কাৰণসমূহ

ব্ৰাহ্মণয প্ৰদিজক্ৰয়াৰ ফেশ্ৰুদিলিই ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ পিৈ ষহাৱা ৈুদে ষকাৱা হয়। ষমৌয ব সম্ৰাট

সকেৰ প্ৰদি ব্ৰাহ্মণ সকে অসন্তুষ্ট বহ পৰাৰ ভালেমাৈ কাৰণ আলছ।

দশোদেদপ আৰু তম্ভদেদপসমূহৰ মাধ্যমি অলশালক প্ৰচদেি ৈদেদৈধ্াৈৰ দৈৰুলদ্ধ প্ৰচাৰ কৰা

আলিশদৈোক ব্ৰাহ্মণ ধ্মৰব পদৰপন্থী আদছে।

অলশাকৰ দ্বাৰা ধ্ম্ম মহামাত্ৰা দৈলয়াগ কৰালটা ব্ৰাহ্মণসকেৰ অদধ্কাৰ আৰু সা-সুদৈধ্াৰ

ওপৰি প্ৰিযে আক্ৰমণ আদছে।

 মাধ্যম

অলশাকৰ িণ্ড আৰু আইৈৰ ৈযৱহাৰৰ ষেত্ৰি সমিা প্ৰলয়াগ কৰালটা ব্ৰাহ্মণসকেৰ ৈালৈ

েদিকাৰক আদছে, দকয়লৈা ষিওঁ লোলক দকছুমাৈ দৈলশ সুদৈধ্া োভ কদৰ আদহদছে।

অলশাকৰ ৰািত্ব কােৰ ষশ ৰপৰাই ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ প্ৰশাসৈি দশদিেিাই ষিখা দিদছে। এই

দশদিেিাই োলহ োলহ দৈশাে ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ দৈদভন্ন অঞ্চেি দৈভািৈমুখী প্ৰৱণিাই গা কদৰ

উঠাি সহায় কদৰদছে।

অৈয এক মিৈাি অৈুসদৰ, অলশালক প্ৰচাৰ কৰা অদহংস ৈীদিলয় মূেিঃ ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ

পিৈৰ ৈালৈ িায়ী আদছে। এই ৈীদিলয় ষমৌয ব শাসৈকিবাসকেৰ শজক্ত সামিযব িুৈেব কদৰ

ষপোইদছে।

ৰদমো িাপৰৰ মলি, ষমৌয ব সাম্ৰািয দযলহিু ষকিীভূ ি শাসৈৰ ওপৰি দৈভবৰ কদৰ গদি

উষ্টঠদছে; অলশাকৰ পৰৱিী ষমৌয ব সম্ৰাটসকে ষিওঁ ৰ িলৰ কম ব িে ষৈালহাৱাৰ ৈালৈ ষকিীয়

শাসৈ ৈযৱস্থা িুৈেব বহ পদৰদছে।

প্ৰাচীৈ কােলি ভাৰিৈ ৰব অঞ্চলে অঞ্চলে দৈদভন্নিাৰ দভদত্তি গদি উষ্টঠৈনে ষোৱা পৃিক

পৃিক ৰািনৈদিক সত্বা আৰু িাৰ প্ৰদি মাৈুহৰ আৈুগিযও এই সাম্ৰািযৰ পিৈৰ কাৰণ।
 মাধ্যম

ষমৌযৰয পৰৱতী কাল, শুঙ্গ আৰু কান্বসকল

ৰাজনৈদতক অৱস্থা

ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ পিলৈ সৃষ্টষ্ট কৰা ৰািনৈদিক শূৈযিা পূৰণ কদৰৈনে ষিশৰ আঞ্চদেক
শজক্তসমূহ িৎপৰ বহ উলঠ। মগধ্ি শুঙ্গসকে আৰু িাৰ পাচি কান্বসকেৰ উত্থাৈ হয়।

কদেঙ্গই স্বাধ্ীৈিা ষঘা ণা কলৰ। িদেণৰ এটা অংশি অন্ধ্ৰসকলে মূৰ িাষ্টঙ উলঠ। সুিৰ
ূ
িাদেণািযৰ িাদমেসকলেও দৈি স্বাধ্ীৈিাৰ প্ৰদি সিাগ বহ উলঠ।

ষমৌয ব সাম্ৰািয আৰু শাসৈ ৈযৱস্থাই গদি ষিাো ৰাষ্ট্ৰীয় একিা আৰু সংহদি দৈেুপ্ত বহ
আঞ্চদেক ৰািনৈদিক শজক্তসমূহৰ অভুযত্থাৈ ঘষ্টটে।

শুঙ্গ ৈংৰ্

ষমৌয ব সম্ৰাট ৈৃহদ্ৰিক হিযা কদৰ ষিওঁ ৰ ষসৈাপদি পু যদমত্ৰ শুঙ্গই মগধ্ি এক ৈিু ৈ
ৰািৈংশৰ প্ৰদিষ্ঠা কলৰ।

শুঙ্গ ৈংশৰ ইদিহাস ৰচৈাৰ ৈালৈ উলল্লখলযাগয সমেসমূহ বহলছ- ষপৌৰাদণক সাদহিয, গাগী
সংদহিা, ষৈৌদ্ধ সাদহিয দিৈযৈিৈ, মহাকদৈ কাদেিাসৰ মােদৈকাদিদমত্ৰ, ৈাৈৰ হ ব চদৰি
আৰু পিঞ্জদেৰ মহাভা য।

ইয়াৰ উপদৰও অলযাধ্যা, দৈদিশা, ৈাহৰুিি আদৱষ্কৃি পুৰালেখ আৰু অলযাধ্যা, মিুৰা,
অদহলেত্ৰ আৰু ষকৌশাবীি উদ্ধাৰ ষহাৱা মুদ্ৰা আদিলয় শুঙ্গ ৰিাসকেৰ দৈ লয় িৈাি
সহায় কলৰ।

পাদৈৈীৰ মহাভা য মলি পু যদমত্ৰ শুঙ্গ ব্ৰাহ্মণ আদছে আৰু ষিওঁ ভৰদ্বাি ষগাত্ৰৰ ষোক
আদছে।

ষৈৌদ্ধ সাদহিয দিৈযৈিৈ আৰু দিব্বিী সাদহদিযক িাৰৈািৰ মলি ষিওঁ ৰ ৰািযই মগধ্
আৰু পািদেপুত্ৰ, অলযাধ্যা, দৈদিশা, িেন্ধৰ আৰু শকাে ৈা ৈিবমাৈৰ পাদকতাৈৰ
দশয়ােলকািক সামদৰ বেদছে। পু যদমত্ৰৰ শাসৈৰ ষকিস্থে আদছে পািদেপুত্ৰ।
 মাধ্যম

ষিওঁ ৰ পুত্ৰ অদিদমত্ৰই ৰািপ্ৰদিদৈদধ্ িিা গৱণৰব দহচালপ দৈদিশা শাসৈ কদৰদছে।
ষকাশেৰ শাসৈভালৰা অৈয এিৈ গৱণৰৰ
ব হািি অপণব কদৰদছে।

দৈিভবৰ প্ৰালিদশক শাসৈকিবা যজ্ঞলসৈৰ বসলি পু যদমত্ৰ সংঘ িব দেপ্ত বহদছে যদিও
ষিওঁ ক পৰাত কদৰ দৈিভব ৰািযখৈ িখে কলৰ।

পু যদমত্ৰ শুঙ্গই ষমৌয ব দসংহাসৈ িখে কৰাৰ সমসামদয়কভালৱ গ্ৰীকসকলে ভাৰিৈ ব

আক্ৰমণ কদৰদছে। মহাভা যৰ মলি গ্ৰীকসকলে মধ্যাদমকা ( দচলিাৰৰ সমীপৰ ৈগৰ)
আৰু শালকট ( অলযাধ্যা) িখে কদৰদছে। আৈহালি, গাগী সংদহিাৰ মলি ষিওঁ লোলক
পািদেপুত্ৰৰ ওচৰ পাইদছেদহ। দকন্ত পু যদমত্ৰই এই আক্ৰমণ ওফৰাৈনে সেম বহদছে।

পু যদমত্ৰৰ ৰািত্বৰ ষশহৰফালে ষৈকষ্টট্ৰয়াৈ গ্ৰীকসকলে পুৈৰ ভাৰিৈ ব আক্ৰমণ

কদৰদছে। মােদৈকাদিদমত্ৰি উলল্লখ আলছ ষয ষিলখিৰ ৈাদিলয়ক ৈসুদমত্ৰই দসন্ধু ৈিীৰ
পাৰি দমৈািাৰৰ ষৈিৃত্বাধ্ীৈ এই আক্ৰমণ প্ৰদিহি কদৰৈনে সেম বহদছে।

অলযাধ্যাি উদ্ধাৰ ষহাৱা ধ্ৈলিৱৰ দশোদেদপৰ পৰা িৈা যায় ষয পু যদমত্ৰই িুৈাৰ অশ্বলমধ্
যজ্ঞ সমাপৈ কদৰদছে। প্ৰিমৈাৰ দৈিভবৰ দৈৰুলদ্ধ আৰু দদ্বিীয় ৈাৰ গ্ৰীকসকেৰ দৈৰুলদ্ধ
িয় োভ কৰাৰ পাছি।

পু যদমত্ৰ শুঙ্গ ষৈৌদ্ধ ধ্ম বদৈলদ্ব ী আদছে আৰু ষৈৌদ্ধ ধ্মাৱেবী

ব ষোকক িিা দভেুসকেক
অলশ দৈযািৈ
ব কদৰদছে ৈুদে িৈা যায়।িিুপদৰ মৈুস্মৃদি িিা মৈু সংদহিাক ষিওঁ ৰাষ্ট্ৰীয়
আইৈি পদৰণি কদৰদছে। মৈু সংদহিা ব্ৰাহ্মণয ধ্মৰব ৈাহক আৰু ষৈৌদ্ধ ধ্মৰব দৈলৰাধ্ী
আদছে।

পু যদমত্ৰ শুঙ্গৰ ৰািত্বকাে আদছে প্ৰায়৩ ৩৬ ৈছৰ। ষিওঁ ৰ পাছি অদিদমত্ৰ আৰু
সুলিযষ্ঠ ৰিা বহদছে। ইয়াৰ পাচি অদিদমত্ৰৰ পুত্ৰ সুদমত্ৰ ৰিা বহদছে।লিওঁ ৈাচ গাৈ
আৰু ৈাটযাদভৈয় উপলভাগ কদৰ ভাে পাইদছে। ৈাটযাদভৈয় উপলভাগ কদৰ িালকালিই
ষিওঁ ক দমত্ৰলিৱ িিা মূেলিৱ ৈামৰ এিৈ ষোলক হিযা কদৰদছে।

ৈসুদমত্ৰৰ পাছি আৰু ৬ িৈ শাসৈকিবাই পািদেপুত্ৰি ৰািত্ব কদৰদছে যদিও

ষিওঁ লোকৰ দৈ লয় সদৈলশ িৈা ৈাযায়।
 মাধ্যম

কান্বসকল

ৈাসুলিৱ ৈামৰ মন্ত্ৰী এিলৈ শুঙ্গৈংশৰ ৰিা ষিৱভূ দি ৈা ষিৱাভূ দমক হিযা কদৰ মগধ্ৰ
দসংহাসৈ োভ কদৰদছে। ৈাসুলিলৱা িিসূলত্ৰ ব্ৰাহ্মণ আদছে।

কান্বৈংশৰ ৰিাসকলে মাত্ৰ ৪৫ ৈছৰ কাে ৰািত্ব কদৰদছে। ৰিাসকে আদছে ক্ৰলম-
ৈাসুলিৱ, ভূ দমদমত্ৰ, ৈাৰায়ণ আৰু সুশমণ।
ব

কান্বসকেৰ দপচি মগধ্ি ভালেমাৈ ৈছৰনে অৰািকিা চদেদছে। ষিওঁ লোকৰ পিৈৰ
পাছি মগধ্ আৰু িাৰ ওচৰ চুৈুৰীয়া েুদ্ৰ েুদ্ৰ ৰািযসমূহি 'দমত্ৰা' উপাদধ্ধ্াৰী দকছুমাৈ
ষোলক ৰািত্ব কদৰদছে। ষযলৈ- ৈৃহৎশ্বিীদমত্ৰ, ইিাদিদমত্ৰ, ব্ৰহ্মাদমত্ৰ আদি।
 মাধ্যম

সাতৈাহৈসকল

ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ পিলৈ িাদেণািযি দয ৰািনৈদিক শূণযিাৰ সৃষ্টষ্ট কদৰদছে,

সািৈাহৈসকলে ষসই শূণযিা পূৰ কদৰ িাদেণািযনে দকছু ৰািনৈদিক সুদস্থৰিা

আদৈদছে।

এই ৈংশৰ প্ৰদিষ্ঠািা আদছে দসমুক। ষপৌৰাদণক সাদহিযি সািৈাহৈসকেক 'অন্ধ্ৰ',

'অন্ধ্ৰিািীয়', আৰু 'অন্ধ্ৰভৃ িয' ৰূলপ আখযা দিয়া বহদছে। িাদেণািযৰ পজিমাঞ্চে অিাৎ
ব

মহাৰাষ্ট্ৰই সািৈাহৈসকে আদি ৈাসস্থাৈ আদছে।

দসমুকৰ পাছি কাৈহা ৈা কৃষ্ণ, প্ৰিম সািকণী, দদ্বিীয় সািকণী এই ৈংশৰ উলল্লখলযাগয

শাসক আদছে।

হাো আদছে সপ্তিশ ৰিা। ষিলখলি দৈলি এিৈ কদৈ আদছে। কদিি আলছ ষয ষিওঁ

গািাসপ্তসিী ৈালম মাৰাঠী প্ৰাকৃিি প্ৰায় ৭০০ পি দৈদশষ্ট এখদৈ ষপ্ৰমৰ কাৈয ৰচৈা

কদৰদছে।

সািৈাহৈসকে পৰাক্ৰমী ৰিািৈ আদছে ষগৌিমী পুত্ৰ শ্ৰীসািকণী। ষিওঁ ৭০-৯৫

খৃষ্টাব্দৰ দভিৰি ৰািত্ব কদৰদছে। ষিলখিৰ শাসৈাধ্ীৈ ষেত্ৰই ৈিবমাৈৰ গুিৰাট,

ষসৌৰাষ্ট্ৰ, মােৱ, ষৈৰাৰ, উত্তৰ কংকৈ আৰু পুৈা, ৈাদছকক ষকি কদৰ িকা পজিম

ভাৰিৰ দৈতৃ ি অঞ্চে সামদৰ বেদছে।

ষিওঁ ৰ পাছৰ উলল্লখলযাগয ৰিাসকে আছূ ৈদশষ্ঠপুত্ৰ দদ্বিীয় শ্ৰীপুেয়ামী, ৈদশষ্ঠপুত্ৰ শ্ৰীসািকণী

আৰু যজ্ঞশ্ৰী সািকণী । পৰৱিী ৰিাসকেৰ অধ্ীৈি সািৈাহৈসকেৰ ৰািনৈদিক প্ৰভুত্ব োলহ

োলহ হ্ৰাস পাই আলহ আৰু িৃিীয় শদিকাৰ মািভাগৰপৰা পিৈ আৰম্ভ হয়।
 মাধ্যম

ৰ্াসৈ ৈযৱস্থা
সািৈাহৈসকেৰ শাসৈ ৈযৱস্থা আদছে ৰািিাদন্ত্ৰক।ৰিা আদছে শাসৈৰ মুৰব্বী।ৰিা

অৈাধ্ েমিাৰ অদধ্কাৰী হ'ষেও ষিওঁ শাস্ত্ৰাৈুসালৰ ষিশ শাসৈ কদৰৈ োদগদছে।

সািৈাহৈসকেৰ শাসৈ ৈযৱস্থা চিগুপ্ত ষমৌযৰব কলঠাৰিা আৰু অলশাকৰ সহৈশীেিাৰ

মধ্যমপন্থী আদছে।

প্ৰালিদশক শাসৈৰ ভাৰ পদৰদছে যুৱৰািসকেৰ ওপৰি। ষিওঁ লোকক সাধ্াৰণলি কুমাৰ

ষৈাো বহদছে। সািৈাহৈসকেৰ আলমােি প্ৰশাসৈৰ িায়-িাদয়ত্ব ৈহু পদৰমালণ িেিীয়া

শাসৈকিবাসকেৰ ওপৰি ৈযত কৰা বহদছে।

সাম্ৰািযখৈ ভালেমাৈ প্ৰশাসদৈক ষগাটি দৈভক্ত কৰা বহদছে। এইলৈাৰক আহাৰা ৈা

িৈপি ষৈাো বহদছে। প্ৰদিখৈ আহাৰা ৈা িৈপিৰ শাসৈকিবািৈ আদছে আমািয

ৈ'হলে সামদৰক দৈ য়া।

আমািযসকেৰ শাসৈাধ্ীৈ আহাৰা ৈা িৈপিদৈোক আদছে উত্তৰ কংকৈ ( অপাৰান্ত),

ৈাদছক ( লগাৈধ্ৈ),
ব পুণা ( মামাডো), উত্তৰ কাৈাড়া ( ৈৈৈাসী) আৰু ষগািাৈৰী অঞ্চে।

ভূ দমৰ ওপৰি ৈহুওৱা সাধ্াৰণ খািৈা আৰু ৰািকীয় খাট-পামৰপৰা ষপাৱা ধ্লৈই আদছে

ৰাষ্ট্ৰীয় আয়ৰ উৎস।

সামদৰক ৈাদহৈীৰ উচ্চ পিস্থ দৈ য়া িিা প্ৰশাসৈৰ েগয িদড়ি সকলো কমচাৰীলক
ব

দৈদিবষ্ট পদৰমাণৰ ভূ দমৰ ওপৰি অদধ্কাৰ দিয়াৰ মাধ্যমি িৰমহা দিয়াৰ দৈয়ম আদছে।

সামাজজক অৱস্থা

সািৈাহৈসকেৰ আলমােি সমািখৈ আদছে ৈণ ব দভদত্তক সমাি। সমািখৈ সাধ্াৰণলি

প্ৰধ্াৈ চাদৰটা ৈণ ব ৈা িাদিি দৈভক্ত আদছে যদিও অৈযাৈয উপ িাদি ৈা ৈণলৰা

ব উদ্ভৱ

বহদছে।
 মাধ্যম

ইয়াৰ উপদৰও সমািি ৈৃদত্তৰ ওপৰি দভদত্ত কদৰ দৈদভন্ন ষেণীৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে। প্ৰিম ষেণীৰ

দভিৰি সামন্তসকে; দদ্বিীয় ষেণীৰ দভিৰি আলমাো দৈ য়া; িৃিীয় ষেণীৰ দভিৰি

ষকৰাণী মহৰী, বৈিয, কৃ ক আদি; চিু ি ষেণীৰ

ব দভিৰি কাঠ দমস্ত্ৰী, মাোকাৰ, কমাৰ আদি

আদছে।

সাদহতয সংস্কৃদত

সািৈাহৈসকলে প্ৰাকৃি ভা াৰ পৃষ্ঠলপা কিা কদৰদছে। এই ভা া ৰাষ্ট্ৰীয় ভা া আদছে।

সংস্কৃি ভা ালিা গ্ৰন্থ প্ৰণয়ৈ কৰা বহদছে। ষিওলোকৰ আলমােলি ৈৎসায়লৈ সংস্কৃি

ভা াি কামাসূত্ৰ আৰু শূদ্ৰলক মৃচ্ছকষ্টটক ৈাটক ৰচৈা কদৰদছে।

পূলৈ উলল্লখ
ব কৰা অৈুসদৰ ৰিা হাো দৈলিই এিৈ প্ৰখযাি কদৈ আদছে।

ধম য

ধ্মৰব ষেত্ৰি সািৈাহৈ ৰিাসকে উিাৰ আদছে। ষিওঁ লোক ব্ৰাহ্মণয অৈুৰাগী আদছে

যদিও অৈয ধ্মৰব প্ৰদিও সমালৈই েদ্ধাশীে আদছে।

ষৈৌদ্ধ ধ্মাৱেবী
ব সকেৰ সুদৈধ্াৰ ৈালৈ ষিশৰ ভালেমাৈ ঠাইি গুহ, স্তুপ আৰু বচিয দৈমাণ
ব

কদৰদছে।

অথ্ৈীদত-ৈাদণজয
য

সািৈাহৈসকেৰ আলমােি ষিশৰ অিনৈদিক

ব উন্নদি বহদছে। দৈদৈময়ৰ মাধ্যম দহচালপ

কশপাৈ
ব ৈামৰ ৰূপৰ মুদ্ৰা প্ৰচেৈ আদছে। অৱলশয ষসাণৰ মুদ্ৰালৰা প্ৰচেৈ আদছে।

কালৈৰীপট্টৈমৰপৰা িাম্ৰদেদপ্তনে সুিীঘ ব উপকূেলৰখা আভযন্তৰীণ আৰু বৈলিদশক

ৈাদণিযৰ প্ৰধ্াৈ ষেত্ৰি পদৰণি বহদছে।

কৃদ কাযৰব সম্প্ৰসাৰণ বহদছে, মাৈুহৰ িীৱৈ ধ্াৰণৰ মাৈিণ্ড উন্নি বহদছে।
 মাধ্যম

মধ্য এদছয়া আৰু পাৰসয, ইজিপ্ত আৰু গ্ৰীচ আৰু ষৰামাৈ সাম্ৰািযৰ বসলি ৈাদণজিযক

আিাৈ প্ৰিাৈ চদেদছে।

পতৈ
যজ্ঞশ্ৰী সািকণীৰ মৃিুযৰ পাচৰপৰা সািৈাহৈ সাম্ৰািযৰ পিৈ হয়।

ষিওঁ লোলক প্ৰিলম আদভৰসকেৰ ৰিা ঈশ্বৰলসৈাৰ হািি উত্তৰ পজিম মহাৰাষ্ট্ৰ

ষহৰুৱায়।

দপচয ইোকু আৰু পল্লৱসকলে োলহ োলহ কৃষ্ণা , গুিুৰ, ষৈোৰী আদি জিো কাদি েয়।
 মাধ্যম

বৈম্িদৰ্ক আক্ৰমণ
গ্ৰীকসকল

ষমৌয ব সাম্ৰািযৰ পিৈৰ পাছি ভাৰিৈ ৰব উত্তৰ-পজিম অঞ্চেি দৈলশ নক মধ্য এদছয়া
আৰু পজিম এদছয়াৰ পৰা অহা ষকৈাটাও বৈলিদশক শজক্তৰ ষৈিৃত্বি ভালেমাৈ েুদ্ৰ েুদ্ৰ
ৰািযৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে।

এই ৰািনৈদিক শজক্তসমূলহ সিলি ভাৰিৈ ৰব দভিৰনে সামদৰক অদভযাৈ চোই দৈি

দৈি ৰািযলেত্ৰৰ পদৰসৰ ৈৃজদ্ধ কৰাৰ েগলি ভাৰিৈ ৰব অিনৈদিক,
ব সামাজিক, কো
দশল্প ভাস্কয আৰু
ব সাদহদিযক-সাংস্কৃদিক ষেত্ৰি দৈপুে প্ৰভাৱ দৈতাৰ কদৰদছে।

গ্ৰীক ৈা যৱৈসকল

সংস্কৃি ভা াৰ যৱৈ শব্দলটা পাচী ভা াৰ 'যাউৈা' (Yauna) শব্দৰপৰা ষোৱা, যাৰ অি-ব
গ্ৰীক।দকন্তু সংস্কৃিি যৱৈ শব্দৰ অি দৈলিশী।
ব

ষৈকষ্টট্ৰয়াৈ গ্ৰীকসকলে ২০০ খ্ৰীষ্টপূৈ ব মাৈৰপৰাই ভাৰিৈ ব আক্ৰমণ কদৰদছে। ৈিবমাৈ

উত্তৰ আফগাদৈতালৈই আদছে প্ৰাচীৈ ষৈকষ্টট্ৰয়া। এই অঞ্চেদৈোক আলেকলিণ্ডাৰৰ
আক্ৰমণৰ সময়লিই গ্ৰীচৰ অধ্ীৈনে আদহদছে আৰু পৰৱিী কােি ষসৈাপদি
ষছদেউকাছৰ সাম্ৰািযৰ অন্তভুক্ত
ব বহ পদৰদছে। ষসই সূত্ৰই এই ৰািযদৈোলকা গ্ৰীক
ৰািযৰূলপ িৈা বগদছে।

দকন্ত পাছি স্থাৈীয় গৱণৰব ডালয়াডটলছ ষৈকষ্টট্ৰয়াক স্বাধ্ীৈ ৰািযৰূলপ প্ৰদিষ্ঠা কলৰ।

ষৈকষ্টট্ৰয়াৰ শাসক ষডদমষ্টট্ৰয়ালছ ভালেমাৈ ভাৰিীয় অঞ্চে আক্ৰমণ কদৰদছে। ষযলৈ-

গান্ধাৰ, িেশীো, পাঞ্জাৱ, িদেণ কাশ্মীৰ, দসন্ধু, কচ্চ, কাদিওৱাৰ, গুিৰাটৰ উত্তৰাংশ,
শালকি আদি। ষিওঁ শাকে অিাৎ
ব ৈিবমাৈৰ পাদকতাৈৰ দশয়ােলকাটি ৰািধ্াৈী পাদি
ৰািয শাসৈ কদৰদছে।

ইয়াৰ পাছি দমৈািাৰ গ্ৰীকসকেৰ প্ৰখযাি ৰিা আদছে। কাৈুে উপিযকাৰ পৰা মিুৰা বহ
ৈুলিেখণ্ডনে এক দৈতৃ ি এলেকািুদৰ ষিওঁ প্ৰচেৈ কৰা ৈহুলিা মুদ্ৰা আদৱষ্কাৰ বহলছ।
 মাধ্যম

দমৈািালৰ ১৬৫ ৰপৰা ১৪৫ খ্ৰীষ্টপূৈৰব দভিৰি শাসৈ কদৰদছে। ষিওঁ ষৈৌদ্ধ ধ্মাৱেবী
ব
আদছে। দৈখযাি ষৈৌদ্ধ পজণ্ডি ৈাগলসৈাৰ বসলি ষিলখিৰ কলিাপকিৈ 'দমদেিপৈ্লহা'
গ্ৰন্থি সদন্নদৈষ্ট আলছ।

গ্ৰীক আক্ৰমণৰ গুৰুত্ব

ভাৰিৈ িব ষৈকষ্টট্ৰয়াৈ গ্ৰীকসকলেই প্ৰিম ষসাণৰ মুদ্ৰা বিয়াৰ কদৰ প্ৰচেৈ কদৰদছে।
মুদ্ৰাদৈোকি চৈ িাদৰখ, শাসকৰ ৈাম আৰু ষিওঁ ৰ মুখাৱয়ৈৰ ছদৈ অংকৈ কৰা বহদছে।

গ্ৰীকসকেৰ েগি সাংস্কৃদিক আিাৈ প্ৰিাৈৰ ফেশ্ৰুদিি গান্ধাৰাক ষকি কদৰ এক ৈিু ৈ
দশল্প কো আৰু ভাস্কয ব বশেীৰ সৃষ্টষ্ট বহদছে। পৰৱিী কােি কুশাৈসকেৰ আলমােি
দসলয়ই গান্ধাৰ আদহবৰ ভাস্কয বশেী
ব ৰূলপ দৈকদশি হয়।

গ্ৰীকসকলে শাকেি সিলি ৈাটযাদভৈয় অৈুষ্টষ্ঠি কদৰদছে আৰু প্ৰদিলটা অংকৰ ষশহি
পিব াৈা যৱদৈকা টাদৈ দিয়াৰ দৈয়ম আদছে। হয়লিা ষিদিয়াৰ পৰাই 'যৱদৈকা' শব্দলটা
ভাৰিীয় অদভৈয় কেখৰ েগি িদড়ি বহ পলৰ।

গ্ৰীকৰপৰা সংস্কৃি ভা ানে ৈহুলিা শব্দ অৈা বহদছে, ষযলৈ- কেম ( kalamos) , ষমো
(melan) , দপষ্টটকা( pittakion) , ফেক( plakos) , পুতক( puxion) আদি।

বৈৈাদহক সম্পকবৰ িদৰয়লিও গ্ৰীকসকে ভাৰিীয় ষোকৰ বসলি দমদে বগদছে। ৈহুলি
ষৈৌদ্ধ আৰু বৈষ্ণৱ ধ্মওব গ্ৰহণ কদৰদছে।

গ্ৰীক ৰািযসমূহৰ মালিলৰ মধ্য এদছয়া, ইজিপ্ত আৰু গ্ৰীচ ষিশ আৰু ষৰামাৈ সাম্ৰািযৰ
বসলি ভাৰিৰ ৈাদণজিযক সম্পকব গদি উষ্টঠদছে।
 মাধ্যম

ৰ্ক আক্ৰমণ

শকসকলে আদিলি দচৰ ডৰীয়া ৈিীৰ অৱৈাদহকা অঞ্চেি ৈসৈাস কদৰদছে। ই আদছে
অঘৰী আৰু পশুচাৰণ ৈৃদত্তি অভযত িৈিািীয় ষোকসকেৰ দভিৰি এটা।

ষৈকষ্টট্ৰয়াৈ গ্ৰীকসকেৰ ষ্টঠক পাছলি ভাৰিৈ নে

ব অহা শকসকলেই আদছে দদ্বিীয়লটা
দৈলিশ িাদি। ঐদিহাদসক ৰাম শৰণ শমাৰ
ব মলি শকসকলে পাঁচটা পৃিক ঠােি
ভাৰিৈ িব ষসামাইদছে।

প্ৰিম ঠােলটালৱ আফগাদৈতাৈি ষছইচতাৈ ৈা শকতাৈ এলেকা; দদ্বিীয়লটালৱ িেশীোক

ৰািধ্াৈী দহচালপ বে গান্ধাৰ আৰু পাঞ্জাৱি; িৃিীয়লটালৱ মিুৰাক এলেকাি; চিু িলটালৱ
ব
পজিম ভাৰিি আৰু পঞ্চমলটালৱ িাদেণািযৰ উত্তৰাংশি প্ৰদিষ্ঠা োভ কদৰদছে।

শকসকলে ভাৰিীয় শাসৈকিবাসকেৰপৰা দৈলশ ৈাধ্া ষপাৱা ৈাদছে। দকন্তু ৫৮ খ্ৰীষ্টপূৈিব

অৱন্তীৰ শাসক এিলৈ শকসকেক পৰাভূ ি কদৰদছে। এই কৃিকাযিাি
ব শাসকিলৈ
দৈিলক দৈক্ৰমাদিিয ৈালমলৰ আখযাদয়ি কদৰ ষসই ৈছৰৰ পৰাই 'দৈক্ৰমাব্দ' ৈালমলৰ এষ্টট
ৈিু ৈ চৈৰ প্ৰৱিবৈ কদৰদছে।

শক শাসৈকিবা িিা ৰিাসকেক েত্ৰপ ৰূলপ িৈা বগদছে। ভাৰিি শকসকেৰ প্ৰিম
শাসৈকিবা আদছে ষমৌলয়ছ ৈা ষমাগা। িাৰ পাছি প্ৰিম আলিছ, আজিদেলছচ, দদ্বিীয়
আলিছ আদি।

ভাৰিৈ নে
ব কুশাৈসকেৰ আগমৈৰ দপচি োলহ োলহ শকসকে কুশাৈসকেৰ
কৰিেীয়া শাসৈকিবাি পদৰণি হয়। ষিওঁ লোকক ষিদিয়া েত্ৰপৰূলপ িৈা বগদছে।

ৈাহাপাৈা
পজিম ভাৰি িিা মহাৰাষ্ট্ৰৰ শক শাসৈকিবা ৈা েত্ৰপসকেৰ দভিৰি প্ৰখযাি আদছে
ৈাহপাৈা। ষিওঁ ক মহােত্ৰপ ষৈাো বহদছে। ষিওঁ ৰািপুিৈাৰ আিলমৰৰপৰা মহাৰাষ্ট্ৰৰ
ৈাদছকনে দৈতৃ ি এক দৈশাে অঞ্চেৰ অদধ্পদি আদছে। ৈাহাপাৈা সিলি
সািৈাহৈসকেৰ েগি সংঘ িব দেপ্ত বহদছে। ষগৌিমীপুত্ৰ সািকণীলয় এক যুদ্ধি
ৈাহাপাৈাক হিযা কদৰ ষিওঁ ৰ সমুিায় ৰািয সািৈাহৈ ৰািযৰ অন্তভুক্ত
ব কদৰদছে।
 মাধ্যম

ৰূদ্ৰিমৈ

পজিম ভাৰিি ৰূদ্ৰিমলৈ প্ৰিলম ককালিউিাক িয়িমৈৰ বসলি েত্ৰপৰূলপ আৰু

পাচি ককালিউিাকৰ মৃিুযৰ পাছি মহােত্ৰপৰূলপ কাযদৈৈ
ব াহ
ব কদৰদছে। ৰািধ্াৈী
আদছে উজ্জদয়ৈী।

ষিওঁ ভালেমাৈ ৰািয সািৈাহৈসকেৰ পৰা আক্ৰমণ কদৰ কাদি বেদছে। ষিওঁ
সািৈাহৈসকেৰ প্ৰখযাি ৰিা ষগৌিমীপুত্ৰ সািকণীক পৰাভূ ি পৰাত কদৰ সামদৰক
আৰু ৰািনৈদিক আদধ্পিয স্থাপৈ কদৰদছে।

িুৈাগড় িিা দগদৰৈগৰ পুৰাদেদপৰপৰা ৰূদ্ৰিমৈৰ দৈ লয় দৈতৃ িভালৱ িৈা যায়। ষিওঁ
িয় কৰা ৰািযসমূহ আদছে- আকাৰা, ষসৌৰাষ্ট্ৰ, অপাৰান্ত, দ্বাৰকা, শ্বৱ ব ( সৱৰমিী), কচ্চ,
পজিম দৈন্ধযা অঞ্চে, ষযৌলধ্য়সকেৰ ৰািয ভাৰিপুৰ ( ৰািপুিৈা) আদি।

ষিশৰ প্ৰশাসদৈক কাম কাি সুচাৰুভালৱ পদৰচােৈা কদৰৈনে ষিওঁ িুই ষেণীৰ আলমাো
দৈলয়াগ কদৰদছে- মদি সদচৈ ( Counsellors) আৰু কম ব সদচৱ ( Executive Officers) ৰূলপ
ৈামাকৰণ কদৰদছে।

ষিওঁ প্ৰিাসাধ্াৰণৰ কেযাণৰ প্ৰদি সিলি িৃষ্টষ্ট ৰাদখদছে। ষমৌয ব যুগি দৈমাণ
ব কৰা দৈশাে
সুিশৈব িোধ্াৰলটা পুৈৰ দৈমাণ
ব কদৰদছে।

ঐদিহাদসক ৰামশৰণ শমাৰ

ব মলি, ৰূদ্ৰিমৈৰ ৰািত্ব কােলিই ভাৰিৈ িব প্ৰিমৈাৰৰ
ৈালৈ শুদ্ধ আৰু মাৈয সংস্কৃি ভা াি সৈালিানক িীঘেীয়া পুৰাদেদপ ষখাদিি কৰা বহদছে।

দৈলিশী ষোক ষহাৱা সলত্বও ষিওঁ সংস্কৃি ভা া আয়ত্ব কদৰ িাি দৈলশ ৈুযৎপদত্ত োভ
কদৰদছে।

ৰূদ্ৰিমৈৰ মৃিুযৰ পাছি ডামাঘাছিা, প্ৰিম ৰূদ্ৰদসংহ, প্ৰিম ৰূদ্ৰলসৈা, দদ্বিীয় ৰূদ্ৰিমৈ
আদি মহােত্ৰলপ ৩৮৮ খৃষ্টাব্দনে শাসৈ কদৰদছে।
 মাধ্যম

পাৰদথ্য়াৈসকল/ পহ্লৱসকলৰ আক্ৰমণ

পহ্লৱসকলে পাৰদিয়া ( ইৰাণ)ি শাসৈ কদৰদছে। প্ৰিম খ্ৰীষ্টাব্দি ষিওঁ লোলক গান্ধাৰৰপৰা
শকসকেৰ প্ৰভুত্ব আিৰাই অদধ্কাৰ সাৈযত কদৰদছে। ফেশ্ৰুদিি িেশীো ষিওঁ লোকৰ
অদধ্কাৰনে আলহ।

পহ্লৱসকলে ৈিবমাৈৰ আফগাদৈতাৈ আৰু পাদকতাৈি ভালেমাৈ ৈছৰ ধ্দৰ স্থায়ীভালৱ

ৈসৈাস কদৰদছে। ষসলয়লহ ষসইদৈোক অঞ্চেৰ পৰা প্ৰব্ৰজিি বহ ভাৰিৈ নে
ব আদহ
ষখাপদৈ পুদি ৰািয দৈতাৰ কৰাৰ ষেত্ৰি পহ্লৱসকলে ষকালৈা সমসযাৰ সম্মুখীৈ ষহাৱা
ৈাদছে।

পহ্লৱ শাসকসকেৰ দভিৰি সকলোিনক িৈািাি শাসকিৈৰ ৈাম আদছে গলিাফাৰদৈছ

(২১ খৃ : - ৪৬ খৃ : ) । ষপাৈলি ষিওঁ পাৰদিয়াৰ সম্ৰাট ওৰািাৈলিছৰ গৱণৰৰূলপ
ব আৰালকাদছয়া িিা
িদেণ আফগাদৈতাৈি শাসৈ চোইদছে। কােক্ৰলম ষিওঁ দৈিলক পাৰদিয়াৰ পৰা মুক্ত কৰাই
স্বাধ্ীৈভালৱ গান্ধাৰ, ষছইছতাৈ, দসন্ধু প্ৰলিশ, উত্তৰ পজিম সীমান্ত প্ৰলিশ, পজিম পঞ্জাৱ, িদেণ
আফগাদৈতাৈ আৰু পাৰদিয়াৈ সাম্ৰািযৰ সীমান্তৱিী ভালেমাৈ ৰািয দৈিৰ িখেনে আদৈৈনে
সেম বহদছে। ষিওঁ ৰ মৃিুযৰ পাছি পহ্লৱ ৰািয কুশাৈসকেৰ ৰািযৰ বসলি চাদমে বহ পলৰ l