Azərbaycan tarix boyu müxtəlif xalqların azad, sərbəst və heç bir maneə olmadan yaşadığı

məmləkətdir. Bu gün ölkəmizdə tarixi ənənəyə söykənən multikulturalizm və tolerantlıq mühiti

formalaşıb. Artıq Azərbaycanda yaşayan hər bir xalqın nümayəndəsi özünü azad və sərbəst hiss
edir. Burada yerli vətəndaşlar mehriban, qonaqpərvər, sülhsevər və humanist olduğu üçün digər
xalqlar özlərini hərtərəfli ifadə edə bilirlər.
Çünki azsaylı xalqların hüquqları hər zaman qorunur və onlara ana dilini, mədəniyyətini,
dinini yaşatmaq üçün hər cür şərait yaradılır. Azərbaycanda məskunlaşan belə azsaylı xalqlardan
biri də yəhudiləridir. Hazırda ölkəmizdə yəhudilərə məxsus 7 sinaqoq, 2 orta məktəb, kollec və 3
uşaq bağçası fəaliyyət göstərir. Digər ölkələrlə müqayisədə bunlar az göstərici deyil. Yəhudilər,
əsasən Azərbaycanın şimalında, Quba rayonunda məskunlaşıblar.
Azərbaycanda üç yəhudi icması - dağ yəhudiləri, aşkenazi yəhudiləri və gürcü yəhudiləri
icmaları mövcuddur. Dağ yəhudiləri hazırda ölkədəki bütün yəhudi diasporu arasında çoxluq
təşkil edir. Onların dili tat dilidir, lakin nitqlərində çoxlu türk, fars və rus sözləri var. Dini
əqidələrinə görə dağ yəhudiləri rəbbanilərdir. Onlar Əhdi-ətiqlə yanaşı, Təlmudu və ravvin
rəvayətlərini də dinin əsas mənbələri sırasında götürürlər. Dağ yəhudiləri əqidə məsələlərində
aşkenazi yəhudilərlə müqayisədə daha ortodoksaldırlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycandakı yəhudilər
XVIII əsrdən etibarən Polşa və Ukrayna yəhudiləri arasında özünü göstərən xasidilik dini-siyasi
axınından, həmçinin reformist yəhudilikdən uzaqdırlar. Bakıda, Oğuzda, Qubada dağ
yəhudilərinin bir neçə sinaqoqu fəaliyyət göstərir. Qubadakı Krasnaya Sloboda qəsəbəsi bütün
postsovet məkanında dağ yəhudilərinin kompakt yaşadığı yeganə yerdir. Avanın 9-da - matəm
orucu günü dünyanın hər yerindən dağ yəhudiləri buraya gəlirlər ki, vacib ibadətləri yerinə
yetirsinlər, yaxınlarının qəbirlərini ziyarət etsinlər. Qəsəbədə üç sinaqoq və ayinçilik məqsədilə
tikilmiş mikva var.
https://www.elibrary.az/docs/qazet/qzt2021_1023.pdf

Müasir Azərbaycandakı yəhudilərin vəziyyətinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, onlar,
əsasən, Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərlərində, həmçinin Quba və Oğuz rayonlarında yaşayırlar.
Hazırda ölkəmizdə mövcud olan yəhudi icmaları Azərbaycan dövlətinin diqqət və qayğısı ilə
əhatə olunmuşdur. Bunun bariz nümunəsi dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü və
dəstəyi sayəsində Bakı şəhəri Dağ Yəhudiləri dini icması üçün yeni sinaqoqun tikilməsidir. 2010-
cu ildə təməli qoyulan həmin sinaqoq 2011-ci ilin aprel ayında dindarların istifadəsinə
verilmişdir.
Eyni zamanda, hər il yəhudi xalqının yeni ili – “Roş ha-Şana” bayramı münasibəti ilə
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ölkəmizdəki yəhudi icmasına təbrik ünvanlayır.
Burada Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın
rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyəti xüsusən qeyd edilməlidir. Belə ki, Bakıda
yaşayan yəhudi uşaqlar üçün “Tolerantlığın ünvanı – Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində Heydər
Əliyev Fondu və “Or-Avner” Beynəlxalq Fondu tərəfindən “Xabad-Or-Avner” Təhsil Mərkəzi
inşa olunmuşdur. 2007-ci il mayın 31-də Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban
Əliyevanın iştirakı ilə həmin mərkəzin təməlqoyma mərasimi keçirilmişdir. Təhsil Mərkəzinin
tikintisi 2010-cu ildə başa çatmışdır. 2010-cu il oktyabrın 4-də Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyev, xanımı Mehriban Əliyeva, eləcə də MDB Yəhudi İcmaları Federasiyasının və “Or-
Avner” Beynəlxalq Fondunun prezidenti Lev Levayev Təhsil Mərkəzinin açılışında iştirak
etmişlər.
Bundan başqa, Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində, habelə Ağabəy
Novruzbəyli adına 46 nömrəli tam orta məktəbdə rus bölməsinin nəzdində yəhudi mənşəli
uşaqlardan ibarət olan siniflərdə ibri dili tədris olunur.
Onu da qeyd edək ki, bu gün Azərbaycanda yəhudi icmaları ictimai həyatda fəal iştirak
edirlər. Respublikada Azərbaycan-İsrail Dostluğu Cəmiyyəti, “Soxnut” yəhudi agentliyi,
“Coynt”, “Vaad-L-Xatzola” kimi iri yəhudi xeyriyyə təşkilatları, Azərbaycan Yəhudi
Qadınlarının Humanitar Assosiasiyası, yəhudi dini məktəbləri (iyeşivalar), “Azərbaycan-İsrail”
Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti, “Xava” adlı qadın cəmiyyəti və digər yəhudi qeyri-hökumət
təşkilatları fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytında
verilən məlumata əsasən, respublika ərazisində yeddi sinaqoq və səkkiz yəhudi dini icması
fəaliyyət göstərir.
Beləliklə, müasir dövrdə Azərbaycanda yəhudilər antisemitizmdən uzaq, tolerant mühitdə
yaşayırlar. Bu isə təsadüfi deyildir. Çünki bütün tarixi dövrlərdə yəhudilər ölkəmizdə özlərini
böyük bir ailənin bərabərhüquqlu üzvü kimi hiss etmiş, dünyada antisemitizmin tüğyan etdiyi
dövrlərdə belə Azərbaycan xalqı onlara yad münasibət göstərməmiş, əksinə, yəhudi mənşəli
həmvətənlərimiz dostluq, həmrəylik, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamışlar.
Müasir Azərbaycandakı yəhudilərin vəziyyətinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, onlar,
əsasən, Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərlərində, həmçinin Quba və Oğuz rayonlarında yaşayırlar.
Hazırda ölkəmizdə mövcud olan yəhudi icmaları Azərbaycan dövlətinin diqqət və qayğısı ilə
əhatə olunmuşdur. Bunun bariz nümunəsi dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü və
dəstəyi sayəsində
Bakı şəhəri Dağ Yəhudiləri dini icması üçün yeni sinaqoqun tikilməsidir. 2010-cu ildə
təməli qoyulan həmin sinaqoq 2011-ci ilin aprel ayında dindarların istifadəsinə verilmişdir.
Eyni zamanda, hər il yəhudi xalqının yeni ili – “Roş ha-Şana” bayramı münasibəti ilə
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ölkəmizdəki yəhudi icmasına təbrik ünvanlayır.
Burada Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın
rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyəti xüsusən qeyd edilməlidir. Belə ki, Bakıda
yaşayan yəhudi uşaqlar üçün “Tolerantlığın ünvanı – Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində Heydər
Əliyev Fondu və “Or-Avner” Beynəlxalq Fondu tərəfindən “Xabad-Or-Avner” Təhsil Mərkəzi
inşa olunmuşdur. 2007-ci il mayın 31-də Heydər Əliyev Fondunun prezidenti Mehriban
Əliyevanın iştirakı ilə həmin mərkəzin təməlqoyma mərasimi keçirilmişdir. Təhsil Mərkəzinin
tikintisi 2010-cu ildə başa çatmışdır. 2010-cu il oktyabrın 4-də Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyev, xanımı Mehriban Əliyeva, eləcə də MDB Yəhudi İcmaları Federasiyasının və “Or-
Avner” Beynəlxalq Fondunun prezidenti Lev Levayev Təhsil Mərkəzinin açılışında iştirak
etmişlər.
Bundan başqa, Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində, habelə Ağabəy
Novruzbəyli adına 46 nömrəli tam orta məktəbdə rus bölməsinin nəzdində yəhudi mənşəli
uşaqlardan ibarət olan siniflərdə ibri dili tədris olunur.
Onu da qeyd edək ki, bu gün Azərbaycanda yəhudi icmaları ictimai həyatda fəal iştirak
edirlər. Respublikada Azərbaycan-İsrail Dostluğu Cəmiyyəti, “Soxnut” yəhudi agentliyi,
“Coynt”, “Vaad-L-Xatzola” kimi iri yəhudi xeyriyyə təşkilatları, Azərbaycan Yəhudi
Qadınlarının Humanitar Assosiasiyası, yəhudi dini məktəbləri (iyeşivalar), “Azərbaycan-İsrail”
Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti, “Xava” adlı qadın cəmiyyəti və digər yəhudi qeyri-hökumət
təşkilatları fəaliyyət göstərir.
 Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin rəsmi saytında
verilən məlumata əsasən, respublika ərazisində yeddi sinaqoq və səkkiz yəhudi dini icması
fəaliyyət göstərir.
Beləliklə, müasir dövrdə Azərbaycanda yəhudilər antisemitizmdən uzaq, tolerant mühitdə
yaşayırlar. Bu isə təsadüfi deyildir. Çünki bütün tarixi dövrlərdə yəhudilər ölkəmizdə özlərini
böyük bir ailənin bərabərhüquqlu üzvü kimi hiss etmiş, dünyada antisemitizmin tüğyan etdiyi
dövrlərdə belə Azərbaycan xalqı onlara yad münasibət göstərməmiş, əksinə, yəhudi mənşəli
həmvətənlərimiz dostluq, həmrəylik, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamışlar.
http://multikulturalizm.gov.az/az/post/1136/azerbaycanda-yehudilik.html
http://static.bsu.az/w20/HEBREW%20ETNOGRAPHY.pdf
https://files.preslib.az/projects/multiculturalism/ebooks_az.pdf

1. Azərbaycanda dinlərə münasibət

2. İudazimin Azərbaycanda yayılmasının inkişaf tarixi
3. Dağ yahudiləri və onların dini ritualları

Azərbaycanda tolerantlıq ənənələri (https://www.ebooks.az/view/hlYHLDkc.pdf)

Dünya dinləri Azərbaycan Milli Ensklopediyasıdır
AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT-DİN MÜNASİBƏTLƏRİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK
(https://ait.edu.az/site/assets/files/1304/dovl_t-din_tam_-_ceyhun_memmedov-1.pdf)
http://multikulturalizm.gov.az/az/post/1136/azerbaycanda-yehudilik.html
https://www.pa.edu.az/library/7/44/307_multikulturalizm_m_N3pdf.pdf
 1. Azərbaycanda dinlərə münasibət
Azərbaycan səfalı iqlimi, məhsuldar torpaqları və heyrətamiz təbiəti ilə bütün dövrlərdə
cazibədar və diqqət mərkəzindədir. Şübhəsiz ki, bu element Azərbaycanda çoxsaylı etnik və dini
qrupların tarixi dövrlərdə məskunlaşmasına mühüm töhfə vermişdi. Bununla belə, görünür ki, bu
vəziyyətdə coğrafi amillərlə yanaşı, başqa amillər də var. Müxtəlif xalqlara və dinlərə mənsub
insanların Azərbaycana pənah gətirməsinin əsas səbəbi bu ölkədə yaşayan insanların mədəniyyəti
və onların xarakterik keyfiyyətinə çevrilmiş tolerantlıq xüsusiyyətidir. Bu sərvət o qədər
böyükdür ki, min illər boyu heç bir qüvvə onu Azərbaycan xalqının əlindən ala bilməyib; əksinə,
zaman keçdikcə daha zənginləşib və möhkəmlənmişdir
İnsanlar arasında dini tolerantlığın artırılması, müxtəlif dinlərə və mədəniyyətlərə mənsub
insanların sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamasını təmin etmək müasir dünya dövlətlərinin
və beynəlxalq təşkilatların həll etməli olduğu ən mühüm məsələlərdən biridir. Dünyanın müxtəlif
bölgələrində baş verən hadisələr göstərir ki, mədəni müxtəlifliyi qəbul etməyən, başqa din və
mədəniyyət nümayəndələrinin adət-ənənələrinə, həyat tərzinə, inanclarına və baxışlarına
hörmətlə yanaşmayan ölkələr davamlı sabitliyə və inkişafa nail ola bilməzlər. Bu şəkildə
qarşıdurmaların və münaqişələrin qarşısını almaq üçün insanların müxtəlif dinlərə və
mədəniyyətlərə tolerantlığı, hörməti gücləndirilməlidir. Azərbaycanda bu mədəniyyətin
dəstəklənməsi və qorunub saxlanılması üçün çoxlu mühüm tədbirlər həyata keçirilib.
Azərbaycanda islam, xristianlıq və yəhudiliyin nümayəndələri əsrlərə boyu qarşılıqlı
anlaşma şəraitində yaşamışlar. Milli və ya dini etnik qruplar arasında düşmənçilik və ya
münaqişə halları müşahidə olunmamışdır. Əsrlər boyu müxtəlif mədəniyyətlərin və dinlərin
nümayəndələri Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi və iqtisadi həyatına mühüm töhfələr vermiş,
öz etnik kimliklərini, dinlərini, adət-ənənələrini qoruyub saxlamış və bu günə qədər yaşamasını
təmin etmişlər. Bu gün də xalqımızda dövlət müxtəlif dinlərin zəngin mənəvi irsini, tarixi
yerlərini, mədəniyyət abidələrini qoruyur.
Müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq Azərbaycanda dini etiqad azadlığının təmin
olunması, dövlət-din münasibətlərinin hüquqi müstəvidə tənzimlənməsi, radikal təriqətlərin və
missioner təşkilatların fəaliyyətinin nəzarətə götürülməsi istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata
keçirildi. 1995-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına dini etiqad
azadlığını təmin edən, dövlət-din münasibətlərini tənzimləyən müddəalar daxil edildi. Dövlət
quruculuğunun dünyəvi mahiyyət daşıması, dinin dövlətdən ayrı olması, bütün dini etiqadların
qanun qarşısında bərabər sayılması, dövlət təhsil sisteminin dünyəvi xarakter daşıması, insan
ləyaqətini alçaldan, insanpərvərlik prinsiplərinə zidd dinlərin yayılmasının və təbliğinin qadağan
olması barədə müddəalar həmin sənəddə əksini tapdı. Eyni zamanda hər kəsə fikir və söz
azadlığı verildiyi, ölkə vətəndaşlarının dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı
dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə
münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ olduğu bəyan edildi.
Müasir dövrdə dünyanın bir çox ölkələrində insanların məskunlaşmasında onların dini və
milli mənsubiyyəti əsas meyar kimi götürülür, yəhudi, xristian və müsəlmanlar bir çox
dövlətlərdə ayrı-ayrı məhəllələrdə yaşadığı halda bu gün ölkəmizdə müxtəlif din və təriqətlərə
mənsub insanlar bir küçədə, bir həyətdə, hətta bir evdə sərbəst yaşayır və bir-birilərinin
bayramlarında, dini ayin və mərasimlərində bir ailə kimi yaxından iştirak edirlər. Onlar nəinki
Azərbaycanda özlərini narahat hiss etmirlər, həm də yerli əhali ilə ünsiyyət qurur, qohumluq
bağları yaradırlar.
Dini etiqad və vicdan azadlığı Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 18, 25, 47, 48,
49 və 71-ci maddələrinə əsasən tam qorunur. Konstitusiyanın 18-ci maddəsində deyilir ki,
“Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında
bərabərdir. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini
cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır. Dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daşıyır".
Bu müddəaya əsasən, din dövlət siyasətinə müdaxilə etmir, dinin dövlətdən ayrı olması
siyasi-ideoloji xarakter daşıyır və ictimai-siyasi sistemin dünyəviliyini, ölkənin şəriət qanunları
ilə idarə edilməməsini, dövlətin sosial, iqtisadi, siyasi və hüquqi əsaslarının şəriət ehkamlarına
əsaslanmamasını, dini inhisarında saxlamamasını, ölkə daxilində heç bir dinə və ya dini quruma
digərləri ilə müqayisədə hər hansı üstünlüyün verilməməsini, dövlət təhsil sisteminin dünyəvi
xarakter daşımasını nəzərdə tutur.
Azərbaycanda güclü dini harmoniya və tolerantlıq hissinin inkişafı, eləcə də onun
ərazisinin tez-tez başqa xalqlar tərəfindən zəbt edilməsi və onlardan asılı olması mühüm təsir
göstərmişdir. Azərbaycanın zəngin yerüstü və yeraltı təbii sərvətləri, mühüm geostrateji ərazisi
daim xarici ölkələrdə maraq doğurmuş, qüdrətli dövlətlər zəngin təbii sərvətləri talan etmək,
yerləşdiyi mühüm geostrateji mövqelərə sahib çıxmaq məqsədilə mütəmadi olaraq bu ölkəyə
hücumlar etmişlər. Müxtəlif dini inanclara malik olmasına baxmayaraq, yerli əhali həmişə bu
qüvvələrə qarşı mübarizədə birləşib.
Hazırda Azərbaycan xalqının və dövlətinin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri bu
zəngin irsin və mədəniyyətin qorunub saxlanılması, gələcək nəsillərə çatdırılmasıdır. Müasir
dövrdə tolerantlıq Azərbaycanın əvəzsiz, dünyanın bir çox ölkələrinin həsəd apardığı milli-
mənəvi sərvətinə çevrilmişdir. Bu ənənənin zəiflədilməsinə yönələn bütün cəhdlərin qarşısı
dövlət tərəfindən davamlı olaraq alınır. Bu işdə dövlət qurumları ilə yanaşı ictimai təşkilatlar da
aktiv iştirak etməlidirlər.
2. İudazimin Azərbaycan ərazisində yayılması aspektləri və yahudilərə münasibət
Əsrlər boyu Azərbaycan xalqının zənginliyini təsdiqləyən və ondan faydalanan xalqlardan
biri də yəhudilərdir. Azərbaycanda məskunlaşmalarının tarixi 2600 il öncəyə gedib çıxan
yəhudilərin bu böyük tarixi dövr ərzində azərbaycanlılar tərəfindən nə vaxtsa dini ayrı-seçkiliyə
məruz qalmalarına dair heç bir fakt yoxdur.
Yəhudilər Azərbaycana gəlməmişdən əvvəl bu ərazilərdə müxtəlif dinlər və inanclar olub,
lakin onların heç biri kənardan gəlməyib, burada formalaşıb. Bu baxımdan, Azərbaycana
kənardan gəlmiş ilk din olan yəhudilik həm də bu ərazilərdə yayılan ilk səmavi dindir.
Azərbaycanda ən qədim yəhudi icması sayılan dağ yəhudiləri bizim eradan əvvəl VI əsrdə
Yerusəlimdə birinci xram adlanan məbədin sökülməsi nəticəsində vətənlərini tərk etmiş qədim
yəhudi qəbilələrinin nəslindəndirlər.
Xalqların miqrasiyası və yerdəyişməsi nəticəsində dünyanın etnik coğrafiyası daha da
rəngarəng olmuşdur. Bununla belə, yəhudilər dünyada azsaylı qruplardan biridir ki, dil və ərazi
kimi ilkin etnik xüsusiyyətlərini itirmələrinə baxmayaraq, yenə də mədəni kimliklərini qoruyub
saxlaya bilmişlər. Bu fərqə görə tədqiqatçılar arasında yəhudi xalqının inkişafı ilə bağlı bir neçə
nəzəriyyə yaranmışdır. Bəzi alimlər bunu yəhudilərin özünəməxsus irqi ilə, bəziləri Allahın
himayəsi altında seçilmiş xalq olması ilə, bəziləri isə bunu onların dini olan iudaizmlə və xarici
təsirlərdən doğan icmalılıq xüsusiyyəti ilə bağlayırlar.
Bir fikrə görə, ilk yəhudi icmalarından biri olan dağ yəhudiləri, Assuriya və Babil şahları
tərəfindən Fələstindən sürgün edilən və Midiyada məskunlaşan israillilərin nəslindəndir. .
Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuş, Fələstindən kənarda yaşamış və
xristianlıq yəhudiliyin içindən çıxan bidətçi bir firqə kimi təşəkkül tapmağa başlayanda İsa
Məsihi təqib edənlər arasında olmamışlar. Elə Midiyada ikən onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar.
Bunun təsiri altında dağ yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qatışıq bir
ləhcəsi olan tat dilində danışırlar.
Bəzi ekspertlərin fikrincə, Sasani imperatoru I Xosrov Ənuşirəvan dağ yəhudilərini Şərqi
Qafqaza köçürür (531-579). Padşah Qafqazda istehkamlar qurdu, şəhərlərə hücum etdi,
Mesopotamiyadan sürgün edilmiş yəhudiləri və farsları oraya yerləşdirdi. Bundan əlavə, dağ
yəhudiləri tat dilini o vaxtdan miras almışdır.
Hər halda, Sasanilərin siyasətinin 15 əsr əvvəl dağ yəhudilərini Azərbaycana gətirdiyini
deyə bilərik. Onlar imperiyanın təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sərhəd məntəqələrində
yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə yerli əhali ilə sıx təmasda olmalarına baxmayaraq, öz dinlərini, adət-
ənənələrini, həyat tərzini, düşüncə tərzini qoruyub saxlaya biliblər. Dini narahatlıqlara gəldikdə,
dağ yəhudiləri Aşkenazi yəhudilərindən daha ortodoksdur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Babil sürgünündən bəri yəhudilik milli bir dinə çevrilmişdir. Bu
dinin Allaha, müqəddəs kitaba, peyğəmbərlərə vəhyə əsaslanan, eləcə də ilahi inanclardan yer
ayırması onu milliləşmiş və bir irqə aid edilən milli dinlərdən fərqləndirir. Əslində, müasir
yəhudiliyin bir irqmi, dinmi və ya millətmi olması aydın deyil. yəhudilərin başqa xalqların
içərisində əriməməsinin başlıca səbəbi yəhudilarin tapındıqları və milli din səviyyəsinə
gətirdikləri iudaizm va kanonik mətnlərlə bağlıdır. Təbii ki, onların xarici təsirlərdən qorunmaq,
özlərini qorumaq instinktindən yaranan icmalılıq (qettoların yaranması və oradakı qapalı mühit
buna gözəl misaldır) xüsusiyyəti də əhəmiyyətli rol oynamişdir. Bu baxımdan Azərbaycanda
yaşayan tat yəhudilərinin məskunlaşması ilə bağlı məsələlərin araşdırılması mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Bir cəhati qeyd edək ki, burada yaşayan yəhudilər tat dilində danışmalarina
baxmayaraq özlərini digər tat qruplarından fərqləndirərək yəhudi etnosu kimi dərk edirdilər.
Çox vaxt dağ yəhudiləri, tat cuhudları və ya tat yəhudiləri adlandırılan Azərbaycan
yəhudiləri Avropada ilk dəfə erkən orta əsrlərdə məskunlaşıblar. Bununla belə, bu haqda
təəccüblü dərəcədə az sayda sənədli mənbələr var. Yazılı mənbələrə görə yəhudilərin ilk dəfə
Şərqi Qafqaza dəqiq desək, Partavada olçası faktı 627-ci ilə aid edilir. XIII əsrin ortalarında
Monqolustanda olmuş, gəzdiyi yerlər və onların sakinləri haqqında qeydlər aparan fransız rahib
Vilhelm de Rubruk da Azərbaycanda orta əsr yəhudilərinin mövcudluğuna dəlillər gətirir. O,
“qeydlərində” qeyd edir ki, Dərbənddən iki günlük məsafədə cənubda yerləşən Şabranda
(həmçinin Samaron da yazılır) xeyli yəhudi əhalisi yaşayır.
 Yəhudilərin Azərbaycandakı mənşəyi və məskunlaşma tarixləri ilə bağlı ekspertlərin fərqli
baxışları var. Bu fikirlərdən ən çox yayılanı yəhudilərin də tatlarla birlikdə bu bölgələrə
köçürülməsidir. Azərbaycandakı yəhudilərin tatlarla eyni dildə danışması və antropoloji cəhətdən
onlara yaxın olması bu nəzəriyyəni gücləndirən cəhətlərdən biridir. Bir çox alimlər Qafqaz
yəhudilərinin bu ölkələrə tatlarla yanaşı, Qafqaz yəhudilərinin bu xüsusiyyəti sayəsində gəldiyini
iddia edirlər. Mənşəcə yəhudi olan İ.Ş.Anisimov idda edir ki, onların Qafqazlara köçməsinin
tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bununla belə o, tatlarla ünsiyyətdə olub və İranda
məskunlaşdıqdan sonra bəzi tatlar onların dinini qəbul ediblər. Orta əsrlərdə bu tat-yəhudilərin
bəziləri Qafqaza köçərək “dağ yəhudiləri və dağ cuhuduları” adlandırılmağa başladılar. Dağ
yəhudiləri üzrə ən görkəmli ekspertlərdən biri Miller iddia edir ki, kiçik Midiya bölgəsi (indiki
İran Azərbaycanı, Cənubi Azərbaycan) yəhudi tat dilinin yarandığı yerdir. Daha sonra onlar
Şimali Qafqaza köçüb məskunlaşmışdırlar. Qiyasəddin Qeybullayev bu fikirlə razılaşır və deyir
ki, II Sarqon əvvəlcə yəhudiləri Babildən Midiyaya sürgün edib (e.ə. 716-cı ildə). Tatların
arasında dillərini itirdilər. Sasanilar çağında quzey sərhədlərini qorumaq üçün tatlar köçürülənda
onların arasında tatca danışan yəhudilər də köçürlər Qafqaz, İran və Kürdüstan yəhudiləri
arasında maşhur olan, itmiş 10 tirə haqqında folklor motivlər də bu mülahizələri gücləndirən
arqumentlərdən biridir. Bu məsələ ilə bağlı ekspertlərin əksəriyyəti Sasani hökmdarlarının V-VI
əsrlərdə şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün tatların İranın şimalındakı Gilan
vilayətindən Azərbaycanın şimal bölgələrinə köçürülməsi haqqında söylədikləri ilə ümumiyyətlə
razılaşırlar.
Azərbaycanda yəhudilərə və yəhudilərin Azərbaycana münasibətlər
Bu baxımdan, az-çox məlumatların olduğu son üç yüz il dəqiq mühakimə yürütməyə
imkan verir. Bunu iki fərqli dövrə ayırmaq olar: Nadir şahın öldürülməsi və xanlıqlar dövrü
(1747-XIX-cu əsrin əvvəlləri). Qubalı Hüseynqulu xan və onun oğlu Fətəli xanın əhali siyasəti
nəticəsində dağ yəhudiləri yenidən təşkil olundu, sabit məskən (Kulqat – Yəhudi slobodası –
Qırmızı qəsəbə) əldə etdi (Yəqin ki, Qırmızı qəsəbənin tarixi adının – Yəhudi slobodasının bərpa
olunması daha doğru olardı).
Rusiya imperiyasının işğalları və onun müstəmləkəçilik dövrü (XIX əsrin əvvəlləri - 1917-
ci il oktyabr). Bu dövrdə yəhudilərə münasibət çar Rusiyasının baxışı ilə müəyyən edilir.
Yəhudilərə qarşı “oturaqlıq hüdudları” tətbiq edilməsə də, onlara qarşı məhdudlaşdırıcı
münasibətlər davam edir. Lakin Azərbaycanda, nəinki Rusiyanın qərbində baş verən yəhudi
qırğınları (Kişinyov (1903), Odessa (1905), Belostok (1906) və b.) olmadı, əksinə, yəhudilərin
iqtisadi və dini-mədəni inkişafı üçün müəyyən şərait yarandı.
Azərbaycanın istiqlaliyyət uğrunda mübarizə dövrü (1917-ci ilin oktyabrı - 1918-ci ilin
mayı). Yəhudilər Azərbaycanın müstəqilliyinə gətirib çıxaran prosesdə iştirak ediblər. Onlar
1918-ci ilin martında, xüsusən Quba qırğınları zamanı (1918-ci ilin aprel-may aylarında)
azərbaycanlılara qarşı törədilən ermənilərin qətliamında azərbaycanlılarla birlikdə iştirak edərək
xeyli itkilər vermişlər.
Azərbaycanın Xalq Cümhuriyyəti dövrü (1918-1920-ci illər). Bu zaman çərçivəsi
Azərbaycandakı yəhudilərin tarixi üçün çox vacibdir. Yəhudi Milli Şurasına Azərbaycan
Parlamentinin yaradılması haqqında qanunun müddəalarına əsasən qanunverici orqanda yer
verilib. Yəhudilər nazir, nazir müavinləri və digər dövlət idarələrində təyinatlar alırdılar. . Yəhudi
Milli Şurası bütün yəhudilərin orqanı kimi tanındı və s.
Azərbaycan SSR dövrü (1920-1991). Bu dövrdə yəhudilərə münasibət SSRİ-nin siyasi
kursu əsasında həyata keçirilirdi, lakin Azərbaycanda yəhudilərə münasibətdə formalaşmış tarixi
ənənə bəzi müsbət istisnalarla müşayiət edilirdi.
Rusiyada bolşevik hakimiyyəti qurulan dövrdə (1917-ci il oktyabr) yəhudilər Rusiyanın
siyasi rəhbərliyində mühüm rol oynadılar. Yəhudilər Rusiya Kommunist Partiyası (Bolşevik)
Mərkəzi Komitəsinin üçdə birini təşkil edirdi. 26 oktyabr 1917-ci ildə Ümumrusiya Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi altı bolşeviki seçdi, onlardan dördü yəhudi idi. Bunun sayəsində "yəhudi
inqilabı" və "yəhudi təsiri" ("еврейские засилье") kimi anlayışlar yarandı. Nəticədə partiyanın
yuxarı pillələrində yəhudi əleyhinə birlik yarandı. Bu dövr Sovet hökumətinin Azərbaycanda
uğur qazandığı dövrə təsadüf etsə də, erməni-rus azlığının ölkənin siyasi elitasında nüfuzunun
artması nəticəsində yəhudilər problemlərlə üzləşdilər. Əslində, Azərbaycanda yəhudilər, xüsusən
də elita siyasi ab-havanı başa düşür və müvafiq nəticələrə gəlirdi. Azərbaycan yəhudiləri öz
siyasi təsirlərini gücləndirmək əvəzinə iqtisadi və sosial-mədəni həyatda üstün olmağa
çalışırdılar. Azərbaycan yəhudiləri bu xəttlə demək olar ki, daha şiddətli sarsıntılardan xilas
oldular. 1970-ci illərdə yəhudilərin SSRİ-dən köçməsinə icazə verilməsi zamanı Azərbaycan
SSR-dən də bir neçə min yəhudi getmişdir.
Azərbaycan Respublikasının müstəqillik dövrü (1991-ci ildən). Azərbaycan yəhudiləri
Azərbaycan xalqı ilə birlikdə öz ölkəsinin azadlığı uğrunda mübarizə aparıb, qalib gəlib,
möhkəmləniblər. Təsadüfi deyil ki, 1990-cı il 20 Yanvar faciəsinin qurbanları, Azərbaycanın
ərazi bütövlüyü uğrunda Qarabağ mübarizəsinin qəhrəmanları olan yəhudi gənclər də var.
Respublikanın həyatının bütün sahələri tam şəkildə Azərbaycan yəhudiləri tərəfindən təmsil
olunur və onlar da ölkənin qlobal yəhudi icmasının artmasına və onun İsrail Dövləti ilə səmimi
əlaqələrinə mühüm töhfə verirlər. Azərbaycan dövlətinin yəhudilərə tarixən formalaşmış
xeyirxah yanaşması da uğurla davam etdirilir. Bu harmoniya Azərbaycanda 2500 ildən çox yaşı
olan yəhudi diasporunun canlı qalmasını mümkün edir.
Yəhudilərin müasir Azərbaycandakı mövqeyinə gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, onlar
Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərləri ilə yanaşı, Quba və Oğuz ərazilərində də cəmləşiblər. Hazırda
Azərbaycan dövləti xalqımızdakı yəhudi icmalarına sadiqdir və onların qayğısına qalır. Bunun
bariz nümunəsi dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü və dəstəyi sayəsində Bakı şəhəri
Dağ Yəhudiləri dini icması üçün yeni sinaqoqun tikilməsidir. 2010-cu ildə əsası qoyulan sinaqoq
2011-ci ilin aprelində öz qapılarını ibadət edənlərin üzünə açıb.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti də hər il yəhudi xalqının yeni ili olan “Roş Ha-
Şana” münasibətilə xalqımızdakı yəhudi əhalisini təbrik edir.
3. Azərbaycanda mövcud olan yəhudi icmaları
Bəzi inanc və yaşam fərqləri baxımından sayı 16 min olan Azərbaycandakı yəhudilər üç
qrupa bölünür:
1. Dağ yəhudiləri (11000 nəfər);
2. Avropa yəhudiləri (əşkinazi 4300 nəfər);
3. Gürcü yəhudiləri (700 nəfər).
Azərbaycanda dağ yəhudiləri çoxluq təşkil edir. Ölkəmizdə 11 min dağ yəhudisi yaşayır.
Onlardan 1000 nəfəri Azərbaycanın müxtəlif yerlərində, o cümlədən 4000 nəfər Quba
rayonundakı Qırmızı qəsəbədə, 6 min nəfər isə Bakıda məskunlaşıb. Ölkədəki yəhudi
diasporunun əksəriyyətini hazırda dağ yəhudiləri təşkil edir. Aşkinazi yəhudilərinin sayı 4300
nəfərdir. Onlar əsasən Sumqayıt və Bakıda yaşayırlar Gürcü yəhudiləri təxminən 700 nəfərdir.
Onlar bizim xalqa ilk növbədə 19-cu əsrin sonlarında gəliblər. Burada yaşayan yəhudliərin dili
isə arami ibrani dillərindəki bir çox sözdən formalaşan, rus, türk, farscadan da bəzi kəlmələrin
əlavə olunduğu tat dilidir. Hind Avropa dilləri qrupuna daxil olan farscanın bir ləhcəsi sayılan tat
dili ivritcədən tamamilə fərqlidir. Qubadan İsarilə köçən yəhudilər əvvəllər bu dildə bir-birini
başa düşmədiklərini deyirlər.
 Dağ yəhudiləri 280 ildən artıqdır ki, Quba şəhərinin Qırmızı qəsəbəsində məskunlaşıblar.
Bu qəsəbədə yaşayan yəhudilər evlərinin damını qırmızı rənglə boyadıqları üçün bura “Qırmızı
qəsəbə” adı ilə tanınırdı. . Qəsəbədə məskunlaşan yəhudilərə dağ yəhudisi deyilməsinin səbəbi
onların əvvəllər dağ kəndlərində yaşamalarıdır. Dağdan gəldiklərinə görə onlara dağ yəhudisi
deyilmişdir. Digər variant isə çar Rusiyasının Qafqazı işğal etməsi ilə bağlıdır. . Belə ki, ruslar
bütün Qafqaz xalqlarını dağlılar, Dağıstan xalqları deyə adlandırmışdır. Quba ərazisində dağ
yəhudilərinin kiçik bir icması olsa da, onu vətən adlandıran 20-dən çox başqa etnik qrup var.
Qriz, Cek, Buduqlı, Xınalıqlı və başqalarını buna misal göstərə bilərik.
Azərbaycanda 2003-cü ildə iki özəl yəhudi məktəbi də açılmışdır. Qırmızı qəsəbədə
fəaliyyət göstərən İsaak Xanukov adına orta məktəb isə yəhudilərin də təhsil aldığı dövlət
məktəbidir. Burada tək yəhudilər yox, eyni zamanda bir çox xalqın nümayəndələri də təhsil alır.
Bu məktəbdə təhsil rus və azərbaycanca aparılmaqla yanaşı, yəhudi dili olan ivritcə də tədris
edilir.
Gürcü yəhudiləri Azərbaycanda dağ yəhudilərindən sonra ikinci ən qədim yəhudi
məskənidir. Özünü “ebraeli” və ya “israilli” kimi tanıdan gürcü yəhudiləri qədim zamanlardan
Gürcüstan torpağında yaşayan və gürcü dilində danışan subetnik yəhudi əhalinin üzvləridir.
XVIII əsrdə gürcü yəhudiləri ilkin olaraq Azərbaycana köç etməyə başladılar. Sonrakı
illərdə Gürcüstandan yəhudilər daha çox Azərbaycana köçməyə başladılar və bu tendensiya
Birinci Dünya Müharibəsi başlayana qədər davam etdi. Hal-hazırda xalqımızda ən kiçik yəhudi
subetnik qrupu gürcü yəhudiləridir. Onlar əsasən Bakıda yaşayırlar.
Nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanda fərqli yəhudi əhalisini təşkil edən Aşkenazilər
erkən orta əsrlərdə Mərkəzi Avropada yaranmış subetnik qrupdur. Orta əsr yəhudi ədəbiyyatında
"Aşkenazi" termini Reyn çayının sahillərində və daha sonra Almaniya ərazilərində yaşayan
yəhudilərə aiddir.
Orta əsrlər boyu yəhudilər tərəfindən Almaniyaya verilən ad bu ifadənin mənşəyidir.
Yəhudi folklorunda Yasəfin (Nuh peyğəmbərin) nəvəsi əfsanəvi Aşkenazın nəslinin Almaniya
ərazisində məskunlaşdığı iddia edilir. Buna görə də yəhudilər həmin xalqın adını verdilər.
Subetnik bir fikir olaraq, bu ifadə nəhayət, Almaniyada yaşayan yəhudilərə deyil, həm də onların
nəslindən olan və digər Avropa xalqlarına köçmüş yəhudilərə də aiddir.
 Aşkenazilərin ana dili idişdir. Bu dil X-XIV əsrlərdə Mərkəzi və Şərqi Avropada alman
dilinin orta əsrlərdə yayılmış ləhcələri, eləcə də ibrani, arami, roman, slavyan dilləri əsasında
yaranmışdır.
Qeyd edək ki, aşkenazilərin Azərbaycanda məskunlaşması çar Rusiyası dövrünə təsadüf
edir. Belə ki, ilk aşkenazilər 1832-ci ildə Bakıda məskunlaşmışlar. XIX əsrin sonu-XX əsrin
əvvəllərində Bakıda yaşanan neft bumu səbəbilə şəhərdəki yəhudi əhalisinin, o cümlədən
aşkenazilərin sayı sürətlə artmışdır. 1897-ci ildə Bakıda iki mindən yuxarı yəhudi vardı ki,
onların da əksər hissəsini aşkenazilər təşkil edirdi.
Bununla yanaşı, 1903-cü ildə Kişinyovda, 1905-ci ildə Odessada, 1906-cı ildə Belostokda,
habelə Rusiya imperiyasının digər məntəqələrində baş vermiş yəhudi qırğınları nəticəsində bir
çox aşkenazi Azərbaycana pənah gətirmiş, əsasən, Bakıda məskunlaşmışdır. Qırğınlardan xilas
olmaq üçün ölkəmizə üz tutmuş aşkenazilər burada özlərinə ikinci vətən tapmışlar.