ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΡΥΚΑΣ

Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ

ΒΙΒΛΙ019

ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ Α.Ε.
Εισαγωγή
Έλληνες πολεμούν με Οι Μύριοι δεν ήταν παρά ένα μισθοφορικό
ανατολίτες. Παράστα­ σώμα. Στρατολογήθηκαν από τον αδερφό του
ση από ερυθρόμορφο Πέρση βασιλιά, Κύρο, για να χρησιμοποιηθούν
στην απόπειρα του να καταλάβει τον θρόνο των
αγγείο.
Αχαιμενιδών. Ωστόσο οι «απάτριδες» αυτοί μισθο­
φόροι ενώθηκαν, υπό το βάρος της θανάσιμης
απειλής που επικρέματο πάνω από τα κεφάλια
τους και κατόρθωσαν το ακατόρθωτο. Διέσχισαν
την Περσική Αυτοκρατορία και εξήλθαν αλώβητοι,
αντιμετωπίζοντας τον δόλο, τους στρατούς και
τους λαούς του Μεγάλου Βασιλέως. Οι Μύριοι,
όπως ονομάστηκαν οι 13.000 Έλληνες που συγκρο­
τούσαν το σώμα αυτό, ξεκίνησαν από τις Σάρδεις,
την παλαιά λυδική πρωτεύουσα στην Μικρά Ασία
και βαδίζοντας διέσχισαν 7.000 χλμ. περίπου σε διά­
στημα 15 μηνών. Επρόκειτο για έναν άνευ προη­
γουμένου άθλο, ο οποίος θα επανελαμβάνετο από
τον Αλέξανδρο 66 έτη αργότερα.
Παραμένει πάντως ασύλληπτο, ιδιαίτερα από
τους ξένους μελετητές, το πώς τελικά το εγχείρημα
αυτό επέτυχε. Πώς κατόρθωσαν 13.000 άνδρες να
περάσουν διαμέσου της πανίσχυρης αυτοκρατο­
ρίας των Αχαιμενιδών και να επιστρέψουν στην
πατρίδα τους χάνοντας μόνο το 1/4 της δύναμης
τους; Οι Έλληνες, όμως, από την πλευρά μας γνω­
ρίζουμε την απάντηση. Πάντα τη γνωρίζαμε και για
πάντα θα εξακολουθούμε να την γνωρίζουμε. Οι
Μύριοι ήσαν Έλληνες. Αυτό ήταν αρκετό.
Έλληνας οπλίτης
μεταφέρει τραυματι­
σμένο συνάδελφο του.
Κεφάλαιο 1

Αδελφικές διαμάχες

Σύγκρουσηοπλιτών.
Σύγκρουση οπλιτών. Τη στιγμή που ο Λύσανδρος ο Λάκων επέβλεπε, μεταξύ τους, ως τη στιγμή που το σπαθί του Φιλίπ-
Οι οπλίτεςκρατούν
Οι οπλίτες κρατούντο τοσυνοδεία
συνοδεία αυλού,
αυλού, τοτογκρέμισμα
γκρέμισματων τωντειχών
τειχώντης
τηςΑθή­
Αθή- που, του ηγέτη της ρωμαλέας ελληνικής δύναμης
δόρυ σε υψηλή λαβή
δόρυ σε υψηλή λαθή. νας, το
ν α ς το
' 404 π.Χ.,
π
·^·> μια
Ι- νέα
110 ν έ α
σελίδα
σελίδα άνοιγε
άνοιγε στην
στην πολυ­
πολυ- του Βορρά, θα επέβαλε την ειρήνη.
τάραχη ελληνική ιστορία. Ο Πελοποννησιακός Πελοποννησιακός Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος είχε φθείρει σε
Πόλεμος, ο φρικτότερος από την εποχή του Τρωι- Τρωι­ μεγάλο βαθμό τις ζωτικές δυνάμεις του Ελληνι­
κού εμφύλιος πόλεμος, είχε μόλις λήξει, αφήνοντας σμού. Οι πληγές που είχε επί 27 έτη προκαλέσει
βαθιές πληγές σε νικητές και ηττημένους, στο ίδιο απαιτούσαν πολύ χρόνο για να επουλωθούν. Χιλιά-
το σώμα της Ελλάδος. Για τα επόμενα 50 έτη οι δες άνδρες είχαν χάσει τις περιουσίες τους. Ο
ελληνικές πόλεις θα εξακολουθούσαν να πολεμούν παλαιός τρόπος ζωής είχε γενικά ανατραπεί. Η
Βοιωτός οπλίτης του στρατού των
Μυρίων. Φέρει λινοθώρακα, ίσιο
σπαθί και κράνος τύπου πίλου. Στην
ασπίδα υπάρχει το ρόπαλο του Ηρα­
κλή σήμα της πόλης των Θηβών.
Έλληνες οπλίτες. πενία και η ανεργία είχε δημιουργήσει μια νέα τάξη
Παράσταση από μελα­ ανθρώπων, οι οποίοι είχαν ανδρωθεί μέσα στις φλό­
γες του πολέμου και το μόνο που γνώριζαν ήταν να
νόμορφο αγγείο.
πολεμούν. Ήταν οι μισθοφόροι. Πέρα από το οποι­
οδήποτε ιδεολογικό υπόβαθρο, οι μισθοφόροι πολε­
μούσαν για τα χρήματα, χωρίς να εξετάζουν το
δίκαιο ή το άδικο του εργοδότη τους. Ο θεσμός των
μισθοφόρων δεν ήταν φυσικά άγνωστος στον ελλα­
δικό χώρο. Ή δ η από τον 16ο αιώνα π.Χ. Έλληνες
Μινωίτες και Μυκηναίοι εντάχθηκαν στους στρα­
τούς των Αιγυπτίων φαραώ, στους πολέμους των
τελευταίων για την απελευθέρωση της Αιγύπτου
από τον ζυγό των Υκσώς (ή Υξώς). Τον 7ο και τον
6ο αιώνα π.Χ. χιλιάδες Έλληνες επάνδρωναν και
πάλι τις στρατιές των φαραώ. Έλληνες επίσης
πολεμούσαν υπέρ του Λυδού βασιλέα Κροίσου.
Αλλά και στους κλασικούς χρόνους όλοι οι στρατοί
χρησιμοποιούσαν χιλιάδες Έλληνες Θράκες πελτα-
στές. (Παρά τις αντιρρήσεις ορισμένων, οι οποίοι
δεν δέχονται την ελληνική καταγωγή των Θρακών,
οι τελευταίοι σαφώς και ήταν Έλληνες, αφού είχαν
γενάρχη τον Ορφέα. Η πρώτη δε πινακίδα «θρακι­
κής» γραφής που έχει έρθει στο φως χρονολογείται
στον 7ο αιώνα π.Χ. και είναι βεβαίως γραμμένη στα
ελληνικά).
Οι επαγγελματίες αυτοί του πολέμου ήταν
φυσικά πολύπειροι και άριστοι μαχητές. Όταν δεν
απασχολούντο από Έλληνες εργοδότες, συνήθως
αναζητούσαν την τύχη τους στην Περσική Αυτο­
κρατορία. Οι Αχαιμενίδες ουδέποτε στην ιστορία
τους διέθεταν σοβαρά τμήματα βαρέως πεζικού. Το
κενό αυτό οι μεγάλοι βασιλείς φρόντιζαν να το
καλύπτουν με την «ενοικίαση» μεγάλου αριθμού
Ελλήνων οπλιτών, πρακτική που ίσχυε ως την
κατάλυση της αυτοκρατορίας από τον Αλέξανδρο.
Η καταπονημένη λοιπόν από τον Πελοποννη­
σιακό Πόλεμο Ελλάς περνούσε μια από τις κρισι­
μότερες καμπές της ιστορίας της. Το καθεστώς
που είχαν επιβάλει στη χώρα οι νικητές του πολέ­
μου Σπαρτιάτες ήταν μισητό από τους περισσοτέ­
ρους Έλληνες, ακόμα και από τους πριν από λίγο
συμμάχους των Λακώνων. Οι Αθηναίοι, οι ηττημέ­
νοι Αθηναίοι, ήσαν οι πρώτοι οί οποίοι «εξεγέρθη­
καν» και κατέλυσαν το φιλοσπαρτιατικό δικτατορι-
Οπλίτης της περιόδου
του Πελοποννησιακού
Πολέμου. Φέρει κοριν­
θιακό κράνος με λοφίο
και όπλο.
Εκπληκτική ερυθρό- κό καθεστώς των τριάκοντα τυράννων, το 403 π.Χ.
μορφή παράσταση οκτώ μόλις μήνες μετά το πέρας του πολέμου. Και
οπλίτη. μόνο το γεγονός αυτό έδειχνε ξεκάθαρα ότι η ειρή­
νη στην Ελλάδα δεν θα διαρκούσε για πολύ. Ωστό­
σο, χάρις στην υποστήριξη των Περσών και ιδιαιτέ­
ρως του σατράπη της Μικρός Ασίας Κύρου, οι
Σπαρτιάτες ήλεγχαν την κατάσταση. Ο Κύρος είχε
αποδειχθεί πολύτιμος βοηθός των Σπαρτιατών και
κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου
και τα δικά του χρήματα ήταν που έγειραν την πλά­
στιγγα υπέρ των Αακώνων. Ο Κύρος φρόντισε να
διατηρήσει φιλικές σχέσεις με τη Σπάρτη και μετά

λειτουργούσε ως ανεξάρτητος ηγεμόνας. H σατρα­
πεία του άλλωστε ήταν η πλουσιότερη της αυτο­
κρατορίας και η έχουσα στενότερες επαφές με
τους Έλληνες. Ο Κύρος ήταν εξαιρετικά φιλόδο­
ξος. Αν και δευτερότοκος είχε, με τη βοήθεια της
μητέρας του Παρισάτιδος, θέσει υποψηφιότητα για
τη διαδοχή του στον θρόνο, παραγνωρίζοντας το
δικαίωμα διαδοχής του μεγαλύτερου αδερφού του
Αρταξέρξη του λεγομένου μνήμονος. Το ζήτημα
πάντως της διαδοχής τέθηκε επιτακτικά το 405
Ερυθρόμορφη παρά­
σταση του Αχιλλέα.
Εικονίζεται με οπλιτικό
εξοπλισμό. Φέρει λινο­
θώρακα, δόρυ και
σπαθί.
π.Χ. όταν ο βασιλιάς Δαρείος πέθανε. Ο Αρταξέρξης,
ευρισκόμενος στο πλευρό του πατέρα του κέρδισε
τη μάχη και χρίστηκε βασιλιάς. Ο Κύρος έσπευσε
και αυτός στα ανάκτορα. Τον συνόδευε στο ταξίδι
του ο πιστός του, υποτίθεται, Τισσαφέρνης. Ο Τισ­
σαφέρνης - πρώην σατράπης της Μικρός Ασίας -
όμως, ήταν άνθρωπος του Αρταξέρξη και φανέρωσε
στον βασιλιά τα σχέδια του νεότερου αδερφού του.
Ο Αρταξέρξης συνέλαβε τότε τον Κύρο και θα τον
θανάτωνε αν δεν επενέβαινε η μητέρα του Παρισά-
13
 Οικία στο Βόρειο Ιράν. τιδα. Χάρις σε αυτήν ο Κύρος όχι μόνο έσωσε τη
Δεν διαφέρει ιδιαίτερα ζωή του αλλά κράτησε και τον έλεγχο της σατρα­
πείας του. Όλες αυτές οι ανακτορικές ίντριγκες
από ένα σπίτι της επο­
έδειχναν το πόσο βαθιά νοσούσε η Περσική Αυτο­
χής του Ξενοφώντος.
κρατορία. Οι σατράπες αλληλοϋποβλέποντο και
συχνά αλληλοπολεμούσαν. Για να κρατήσουν δε
μακριά τους μόνους επίφοβους αντιπάλους τους,
τους Έλληνες, οι Πέρσες κατέφευγαν στη διπλω­
ματία των δαρεικών.
Ο Κύρος από πολύ νωρίς είχε δείξει τη φιλοδο­
ξία του να ανέλθει στον θρόνο των Αχαηαενιδών.
Μια φορά τον επισκέφθηκαν δύο εξάδελφοι του
στις Σάρδεις. Αυτός τους δέχθηκε στην αίθουσα
του θρόνου του. Οι δύο άνδρες πλησίασαν και υπο­
κλίθηκαν ενώπιον του, χωρίς όμως να κρύψουν τα
14
χέρια τους εντός των φαρδιών τους μανικιών. Η
κίνηση αυτή είχε για τους Πέρσες συμβολική
σημασία και έδειχνε την υποταγή του υπηκόου απέ­
ναντι στον Μεγάλο Βασιλέα και μόνο. Ο Κύρος διέ­
ταξε την εκτέλεση των δύο εξαδέλφων του γιατί δεν
έδειξαν τον πρέποντα σεβασμό στον «μελλοντικό
μεγάλο βασιλέα». Φυσικά, η είδηση έφτασε και στα
βασιλικά ανάκτορα και όπως είναι εύλογο, προκάλε­
σε την ανησυχία του Αρταξέρξη και του περιβάλλο­
ντος του. Στο προσκέφαλο του ετοιμοθάνατου
Δαρείου, οι δύο αδερφοί περίμεναν υπομονετικά να
ακούσουν τον ορισμό τους ως διαδόχου. Και ναι μεν
ο Αρταξέρξης ήταν πρωτότοκος, αλλά ο Κύρος ήταν
«πορφυρογέννητος», είχε δηλαδή γεννηθεί όταν ο
πατέρας του ήταν ήδη βασιλιάς. Σε αυτό ακριβώς το
Έλληνας πελταστής. Φέρει
πέλτη και είναι οπλισμένος
ακόντια και σπαθί. Τα τμήμα­
τα πελταστών αποδείχθηκαν
πολύτιμα κατά τη διάρκεια
της πορείας των Μυρίων.
Υψώματα στο βόρειο
Ιράν. Οι Μύριοι συνά­
ντησαν πολλά τέτοια
υψώματα στον δρόμο
τους.

σημείο εστίαζε τις αιτιάσεις διαδοχής του ο Κύρος,

Κύρος,
στηριζόμενος στο «νομικό
«νομικό προηγούμενο»
προηγούμενο» τουτου
Ξέρξη Α', ο οποίος αν και δευτερότοκος είχε γίνει
βασιλιάς γιατί ήταν πορφυρογέννητος. Τελικά
όμως ο Αρταξέρξης έλαβε το χρίσμα και και ονομαστή-
ονομάστη­
κε Μεγάλος Βασιλεύς. Σύμφωνα με το το περσικό
περσικό εθι-
εθι­
μοτυπικό, η ενθρόνηση του νέου βασιλιά έπρεπε να
λάβει χώρα στην αρχαία πρωτεύουσα, τις Πασαργά-
δες. Εκεί, εμπρός από το μνημείο του Κύρου του
καθιερωμέ­
Μεγάλου, ο νέος βασιλιάς θα έδινε τον καθιερωμέ-
μπορούσε
νο όρκο. Ο Κύρος ο νεότερος όμως δεν μπορούσε
να αντέξει τέτοια ταπείνωση. Έτσι ένα βράδυ, με
ένα μαχαίρι κρυμμένο στα ρούχα του, πλησίασε την
κρεββατοκάμαρα του αδερφού του. Συνελήφθη
όμως από τους βασιλικούς σωματοφύλακες και
προσήχθη σε δίκη ενώπιον του αδερφού και βασι- βασι­
λιά του. Αν και απαλλάχθηκε των κατηγοριών με τη
βοήθεια της μητέρας του, με τη δικαιολογία ότι
μεταξύ των
ήταν μεθυσμένος, εντούτοις οι σχέσεις μεταξύ των
δύο αδερφών είχαν για πάντα διαρραγεί. Ο Αρτα­ Αρτα-
ξέρξης ωστόσο δεν
ξέρξης ωστόσο δεν διέθετε
διέθετε την
την απαραίτητη
απαραίτητη διορα-
διορα­
τικότητα για να διακρίνει ότι ο αδερφός του αποτε-
τικότητα για να διακρίνει ότι ο αδερφός του αποτε-
λούσε μια διαρκή απειλή για τον ίδιο και τον θρόνο
του. Γι' αυτό αγνόησε τις προτάσεις του Τισσαφέρ-
νη, ο οποίος σύμφωνα με τον Ξενοφώντα μισούσε
τον Κύρο γιατί του είχε πάρει τη θέση του σατράπη
και δεν εξετέλεσε τον αδερφό του. Και σαν να μην
έφτανε αυτό, δεν σκέφτηκε καν να τον θέσει υπό
στενή επιτήρηση. Του επέτρεψε να φύγει από το
ανάκτορο και να επιτρέψει στη σατραπεία του. Ο
Κύρος όμως, εξαιρετικά υπερήφανος όπως ήταν,
δεν θα συγχωρούσε ποτέ τον αδερφό του για την
ταπείνωση που του επεφύλαξε μαζί με τον Τισσα-
φέρνη. Από το καλοκαίρι του 403 π.Χ. που επέστρε-
ψε στις Σάρδεις άρχισε να προετοιμάζεται για το
πραξικόπημα κατά του αδερφού του. Αυτή είναι και
η ημερομηνία έναρξης του έπους των Μυρίων. Με
την επιστροφή του ο Κύρος άρχισε να ψάχνει για
συμμάχους στον αγώνα που σχεδίαζε να δώσει,
Προσέγγισε τους Έλληνες Ίωνες αλλά και τους
βαρβάρους της σατραπείας του και «την δε ελληνι-
κήν δύναμιν ήθροιζεν ως μάλιστα εδύνατο επικρυ-
πτόμενος, όπως απαρασκευότατον λάβοι βασιλέα»
(Ξενοφώντος: Κύρου Ανάβασις 1, 6). Για τη συνά-
ο οποίος με τους άνδρες του βρισκόταν τότε στη Σύγκρουση ελαφρών
χερσόνησο της Καλλίπολης. Αυτόν αποφάσισε ο
πεζών. Ανάγλυφη
Κύρος να ορίσει αρχηγό του ελληνικού του σώμα­
παράσταση.
τος και του έδωσε 10.000 δαρεικούς για τη στρατο­
λόγηση Ελλήνων στρατιωτών. Ο Κύρος όμως δια­
τηρούσε ένα ακόμα ελληνικό σώμα 4.000 ανδρών
στη Θεσσαλία. Τους άνδρες αυτούς είχε εμπιστευ­
θεί στον φίλο του Αρίστιππο τον Θεσσαλό για να
τον ενισχύσουν στην προσπάθεια του να επικρατή­
σει έναντι των πολιτικών του αντιπάλων. Το σώμα
αυτό ναι μεν δρούσε στη Θεσσαλία, αλλά ήταν ανά
πάσα στιγμή έτοιμο να μεταφερθεί στην Ασία. Έτσι
ο Κύρος και στράτευμα ετοιμοπόλεμο διέθετε και
τις υποψίες του αδερφού δεν ήταν δυνατό να προ­
καλέσει. Παράλληλα διέταξε τον φίλο του στρατηγό
Πρόξενο τον Βοιωτό, να συγκροτήσει ένα ακόμα
σώμα, με το οποίο θα πολεμούσε, υποτίθεται, τους
Πισίδες ληστές. Παρήγγειλε επίσης στον Σοφαίνε-
το τον Στυμφαλό και στον Σωκράτη τον Αχαιό, να
έρθουν στις Σάρδεις με όσο το δυνατό περισσότε­
ρους άνδρες θα μπορούσαν να συγκεντρώσουν με
τα χρήματα που τους έστελνε. Τέλος, ο Κύρος προ­
σέλαβε και 300 εμπειροπόλεμους Σπαρτιάτες οπλί­
τες, ως προσωπική του φρουρά.
Στα ανάκτορα του ο Αρταξέρξης άρχισε κάποια
στιγμή να ανησυχεί. Όλες αυτές οι τεράστιες προε­
τοιμασίες του αδερφού του ίσως και να στόχευαν
στον θρόνο του. Και πάλι όμως επενέβη η μητέρα
του Παρισάτιδα και καθησύχασε τους φόβους του
μεγαλύτερου γιού της. Κατόρθωσε να πείσει τον
Αρταξέρξη ότι ο πόλεμος μεταξύ του Κύρου και του
Τισσαφέρνη τον εξυπηρετεί πολιτικά γιατί οδηγεί
στην αμοιβαία εξασθένιση δύο πιθανών αντιπάλων
του. Όσον αφορά τη συγκρότηση των ελληνικών
τμημάτων, αυτά του είπε ότι προορίζοντο για τον
πόλεμο κατά των αδούλωτων ορεσίβιων Πισιδών.
Κεφάλαιο 2

Κυρου Ανάβασις
Από τις Σάρδεις ως τον Ευφράτη

Ανάγλυφο από τη Περ-

σέπολη που εικονίζει
υπηκόους της αυτο­
κρατορίας να προσφέ­
ρουν κριάρια, ως
φόρο, στον Πέρση
βασιλιά.

Έχοντας σε μεγάλο βαθμό συμπληρώσει τις

προετοιμασίες του, ο Κύρος ένιωσε ότι είχε έρθει
πλέον ο καιρός να κινήσει για τα ενδότερα της
αυτοκρατορίας, αντιμετωπίζοντας, ως άλλος τραγί-
Βαριά θωρακισμένος οπλίτης του
στρατού των Μυρίων. Πρόκειται για
παραστάτη (επικεφαλής στίχου) ή
για λοχαγό. Φέρει χαλκιδικό κράνος.
Ο λοιπός εξοπλισμός είναι τυπικός
των οπλιτών της εποχής με εξαίρεση
τον πολυτελή πτυχωτό χιτώνα.
 Ε Υ Ξ K I N η r /f
ΑρμήΥΠ^ ν ώ y
Ο
Χάρτης της πορείας του. Πρώτα έφτασαν στην πόλη τα σταθμεύοντα
των Μυρίων. στην Ιωνία στρατεύματα - 4.000 οπλίτες - υπό τον
Ξενία τον Αρκάδα. Αίγες μέρες αργότερα αφίχθη­
σαν 1.500 οπλίτες και 500 ψιλοί, υπό τον Πρόξενο
τον Βοιωτό. Ακολούθως αφίχθησαν τα αποσπάσμα­
τα του Σοφαίνετου του Στυμφάλιου -1.000 οπλίτες
- του Σωκράτη του Αχαιού - 500 οπλίτες - και του
Πασίωνος του Μεγαρέως - 300 οπλίτες και 300 πελ­
ταστές. Ή δ η είχε συγκεντρωθεί μια ισχυρή ελληνι­
κή δύναμη 7.300 οπλιτών και 800 ελαφρών πεζών.
Αναμένοντο όμως ακόμα η άφιξη του Κλεάρχου και
των ανδρών που είχε στρατολογήσει στη Θράκη,
καθώς και άλλων αποσπασμάτων. Με τους άνδρες
αυτούς και με πολλούς βαρβάρους ο Κύρος ξεκίνη­
σε στις αρχές Μαρτίου του 401 π.Χ. την εκστρατεία
του. Από τους Έλληνες κανείς δεν υποψιάζετο ότι
επρόκειτο να εκστρατευσει κατά του αδερφού του.
Πίστεψαν όλοι ότι πράγματι επρόκειτο να πολεμή­
σουν τους Πισίδες. Μόνο ο πονηρός Τισσαφέρνης
δεν έπεσε στην παγίδα. Γνωρίζοντας τη δύναμη
των Πισιδών, δίκαια έκρινε ότι η στρατιά του
Κύρου ήταν πολύ μεγάλη για έναν τόσο ήσσονος
σημασίας στρατιωτικό στόχο. Έσπευσε λοιπόν ο
Τισσαφέρνης να ενημερώσει τον βασιλιά του για
τις δυνάμεις του Κύρου, προτείνοντας τη λήψη
προληπτικών μέτρων. Πράγματι ο Αρταξέρξης,
μόλις έλαβε την αναφορά του Τισσαφέρνη, αντελή­
φθη τον πραγματικό σκοπό του Κύρου και άρχισε
και αυτός να συγκεντρώνει τις δυνάμεις του για να
τον αντιμετωπίσει.
Στο μεταξύ η στρατιά του Κύρου εκινείτο ήδη
ταχύτατα νοτιοανατολικά. Αφού διύνησαν 22 παρα­
σάγγες (1 παρασάγγα = 5.250 μέτρα), δηλαδή 115
χλμ. περίπου, έφτασαν στον ποταμό Μαίανδρο. Σε
εκείνο το σημείο το πλάτος της κοίτης προσέγγιζε
τα 60 μέτρα. Οι άνδρες πέρασαν τον ποταμό από
μια γέφυρα κατασκευασμένη από επτά δεμένα
μεταξύ τους πλοιάρια και εισήλθαν στη Μεγάλη
Φρυγία. Κατόπιν βάδισαν άλλα 40 χλμ. και έφτασα\
στην πόλη των Κολοσσών. Οι Κολοσσές ήταν
αρχαία πόλη μεγάλη και ισχυρή και οι κάτοικοι
δέχθηκαν τους στρατιώτες και τους φιλοξένησα\
επί μία εβδομάδα. Τότε αφίχθη στην πόλη και ένα
ακόμα απόσπασμα 1.000 οπλιτών και 500 πελτα­
στών, υπό τον Μένωνα τον Θεσσαλό. Ή δ η η δύνα­
μη των Ελλήνων στρατιωτών του Κύρου έφτανε τις
9.600 άνδρες (8.300 οπλίτες, 800 πελταστές, 500
ψιλοί).
Η πορεία κατόπιν συνεχίστηκε. Διανύθηκαν
άλλα 100 χλμ. ως την επίσης πανάρχαια πόλη των
 Παραγναθίδα με παρά­
σταση πελταστή.

να

ματι σε λίγο αφίχθη ο Κλέαρχος ο Λακεδαιμόνιος

και ο Σώσις ο Συρακούσιος - με 2.300 οπλίτες, 800
Θράκες πελταστές και 200 ψιλούς τοξότες. Εκεί
στις Κέλαινες ο Κύρος έκανε απογραφή και επιθε­
καν ώρηση των ελληνικών του στρατευμάτων. Συνολι­
των κά διέθετε 10.600 οπλίτες, 1.600 πελταστές και 700
Ο Οδυσσέας, δεξιά, ψιλούς, 12.900 εκλεκτούς στρατιώτες. σέφερε χρήματα, με τα οποία πληρώθηκαν οι καθυ­
και ο Διομήδης, αρι­ Ήταν ήδη Μάιος όταν τα στρατεύματα του στερούμενοι μισθοί των ανδρών. H πορεία συνεχί­
στερά, συλλαμβάνουν Κύρου επανέλαβαν την κίνηση τους. Ύστερα από στηκε, με τη βασίλισσα να συνοδεύει τον Κύρο
πορεία 50 χλμ. περίπου η στρατιά έφτασε στην αφού, σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, είχαν συνάψει
τον Δόλωνα. Αν και η
πόλη των Πελτών. Στην πόλη αυτή παρέμειναν ερωτικό δεσμό. Αφού διήνησαν άλλες 20 παρασάγ­
παράσταση αναφέρε­
τρεις ημέρες. Εκεί οι Έλληνες γιόρτασαν τα Λύκαια γες (100 χλμ. περίπου) έφτασαν στην πόλη Τυριά-
ται σε ένα πολύ προ­
και διοργάνωσαν αθλητικούς αγώνες, γεγονός ρειον όπου και στρατοπέδευσαν. Εκεί παρέμεινα\
γενέστερο της Καθό­ χαρακτηριαστικό της ψυχοσύνθεσης τους. Οι επί τρεις ημέρες και ο Κύρος οργάνωσε εορτέΰ
δου των Μυρίων γεγο­ Έλληνες ευρισκόμενοι εκατοντάδες χιλιόμετρα προς τιμή της Επυάξας. Μεταξύ άλλων τελετών,
νός, εντούτοις οι δύο μακριά από την πατρίδα συνέχιζαν να κουβαλούν οργάνωσε και παρέλαση των Ελλήνων. Το ελληνικό
Αχαιοί πολεμιστές μέσα τους την Ελλάδα. Ακόμα και αυτοί οι μισθο­ σώμα τάχθηκε σε διάταξη μάχης σε βάθος τεσσά­
φέρουν χαρακτηριστι­ φόροι, οι οποίοι πιθανώς να μην ζούσαν τις επόμε­ ρων ζυγών και διετάχθη να εκτελέσει έφοδο. Πράγ­
κό οπλισμό και αμφίε­ νες ημέρες, τηρούσαν με ευλάβεια τα έθιμα τους. ματι οι Έλληνες με τέλεια τάξη πρότειναν τα δόρα­
ση ελαφρών πεζών Από την πόλη των Πελτών η στρατιά του Κύρου τα και με τον ήχο της σάλπιγγας επιτέθηκαν με
των τελών του 5ου βάδισε βόρεια και ύστερα από πορεία 63 χλμ. περί­ ιαχές. Σταδιακά επιτάχυναν τον βηματισμό τους και
που έφτασε στην πόλη των Κεράμων (Κεράμων πλησίασαν στις σκηνές των βαρβάρων στρατιωτώ\
αιώνα π.Χ.
Αγορά), κοντά στο σημερινό Ουσάκ. Κατόπιν η του Κύρου. Οι βάρβαροι τρομοκρατήθηκαν, όπως
στρατιά στράφηκε ανατολικά, πέρασε από το σημε­ και η βασίλισσα Επυάξα, και τράπηκαν σε φυγή. Το
ρινό Αφιόν Καραχισάρ και έφτασε στην περιοχή του θέαμα της ορμητικής εφόδου της φάλαγγας ήτα\
Καϋστρίου Πεδίου, όπου και παρέμεινε επί πέντε πραγματικά τρομακτικό για τους βαρβάρους. Οι
ημέρες. Εκεί ο Κύρος δέχθηκε την επίσκεψη της Έλληνες ήταν οι άριστοι μαχητές του τότε κόσμου.
βασίλισσας της Κιλικίας Επυάξας, η οποία του προ­ Ο μόνος από τους βαρβάρους που ήταν ευχάριστη-
 Έλληνες οπλίτες
πολεμούν Αμαζόνες,
οι οποίες όμως φέρουν
εντελώς περσικό εξο­
πλισμό και αμφίεση.

μένος από την εξέλιξη της ψευτομάχης ήταν ο
Κύρος, ο οποίος σωστά υπολόγισε ότι τον τρόμο
που προκάλεσαν οι Έλληνες στο στρατό του θα τον
προκαλούσαν και στα βασιλικά περσικά στράτευμα-
τα. Ύστερα από τη μικρή επίδειξη η στρατιά επανέ-
λαβε την κίνηση της και έφτασε στο Ικόνιο, την
ακρότατη πόλη της Φρυγίας. Αφού αναπαύθηκαν
εκεί επί τρεις ημέρες, κίνησαν και πάλι εντός της
Αυκαονίας, χώρας άγονης, με κατοίκους επιδιδόμε-
νους στις ληστείες. Τη χώρα αυτή η στρατιά του

23
«Ήν δε της χιόνος το
βάθος οργυιά, ώστε
και των υποζυγίων και
των ανδρωπόδων
πολλά απώλετο και
των στρατιωτών ως
τριάκοντα» (Το βάθος
του χιονιού ήταν μια
οργιά -1,85 μέτρο •
ώστε και εκ των υπο­
ζυγίων και εκ των αιχ­
μαλώτων πολλοί χάθη­
καν και από τους
στρατιώτες χάθηκαν
τριάντα. Ξενοφώντα
Κύρου Ανάβασις βιβλ.
Δ , κεφ. 5ο).

Αργολική ασπίδα
(όπλον) διακρίνεται
καθαρά ο πόρπακας.
ντας πλέον αντιληφθεί ότι δεν βάδιζαν κατά των
Πισιδών, αρνήθηκαν να συνεχίσουν την πορεία.
Είχαν καταλάβει ότι ο πραγματικός σκοπός της
εκστρατείας στην οποία συμμετείχαν ήταν η εκθρό­
νιση του Αρταξέρξη. Μόνο ο Σπαρτιάτης Κλέαρχος
θέλησε να ακολουθήσει τον Κύρο. Εμποδίστηκε
όμως από τους άλλους Έλληνες με τη βία. Επί 20
μέρες η στρατιά στεκόταν ακίνητη στην Ταρσό και
οι Έλληνες στρατιώτες αρνούντο να συνεχίσουν
παρά τις εκκλήσεις του Κύρου και του Κλεάρχου.
Τελικά, αφού ο Κύρος υποσχέθηκε γενναίες αυξή­
σεις μισθών, αλλά και έδωσε το λόγο του ότι δεν Η μεγαλοπρεπής πύλη
εξεστράτευαν κατά του αδερφού του, αλλά κατά των Εθνών στα ανά­
του σατράπη της Φοινίκης Αβροκόμα, οι στρατιώ­
κτορα των Μεγάλων
τες πείσθηκαν να συνεχίσουν. Φυσικά η υποψία ότι
Βασιλέων της Περσέ-
θα πολεμούσαν τον Αρταξέρξη δεν εγκατέλειψε
πολης.
τους Έλληνες.
Μετά το επεισόδιο πάντως η πορεία επανελή-
φθη ως την Ισσό, πόλη μεγάλη και ισχυρή στις
εσχατιές της Κιλικίας, η οποία έμελλε να γίνει διά­
σημη από τη νίκη του Αλεξάνδρου το 333 π.Χ. Εκεί
στην Ισσό έφτασε και μοίρα 35 σπαρτιατικών πολε-
Ποταμός στην Αρμε­ μικών πλοίων. Από τα πλοία αποβιβάστηκαν 700
νία. περίπου οπλίτες υπό τις διαταγές του Σπαρτιάτη
Χειρισόφου, οι οποίοι ενώθηκαν με τις δυνάμεις
του Κύρου. Παράλληλα άλλοι 400 Έλληνες οπλίτες,
οι οποίοι υπηρετούσαν τον σατράπη της Φοινίκης,
τον εγκατέλειψαν και έσπευσαν να καταταγούν στη
στρατιά του Κύρου, μαζί με τους άλλους συμπα­
τριώτες τους. Έτσι ο αριθμός των Ελλήνων στρα­
τιωτών του Κύρου έφτασε τώρα τις 13.900. Επρό­
Ένθρονος Πέρσης
βασιλιάς. Ανάγλυφο
από την Περσέπολη.
κειτο για τον μεγαλύτερο, ως τότε ελληνικό στρατό
που διέσχιζε την περσοκρατούμενη Ανατολή.
Από την Ισσό η στρατιά βάδισε προς τις Συρια­
κές Πύλες, πέρασμα μεταξύ της θάλασσας και του
όρους Αμανού. Το πέρασμα εφυλάσσετο με οχυρώ­
σεις ανάμεσα στις οποίες υπήρχε μια μικρή πεδιά­
δα μήκους 600 περίπου μέτρων. Αν τα οχυρά ήσαν
επανδρωμένα από άνδρες του Αρταξέρξη, η διάβα­
ση των πυλών ήταν αδύνατη, καθώς τα τμήματα
που θα την επιχειρούσαν θα εδέχοντο πλήγματα
από δύο κατευθύνσεις και δεν θα είχαν τη δυνατό­
τητα να αναπτυχθούν στον στενό εκείνο χώρο. Για
να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο δυσάρεστο ενδεχόμε­
νο, ο Κύρος σκέφθηκε να υπερκεράσει την τοποθε­
σία από τη θάλασσα με τη βοήθεια του στόλου. Τελι­
κά κάτι τέτοιο δεν χρειάστηκε να πραγματοποιηθεί
γιατί ο Αβροκόμας είχε αφήσει αφύλακτα τα περά­
σματα και έσπευδε με τον στρατό του προς ενίσχυ­
ση του Αρταξέρξη. Τόσο ο σατράπης της Φοινίκης
όσο και ο Αρταξέρξης γνώριζαν ότι ο Κύρος δεν
επρόκειτο να βαδίσει κατά της Συρίας και της Αιγύ­
πτου. Ο θρόνος που επιθυμούσε βρισκόταν στη
Μεσοποταμία. Προς τα εκεί έπρεπε να βαδίσει.
Αφού λοιπόν πέρασαν και τις Συριακές Πύλες
κατευθύνθηκαν στην μεγάλη ελληνική πόλη
Μυρίανδρο, νότια της σημερινής Αλεξανδρέττας.
Εκεί η στρατιά παρέμεινε επί επτά ημέρες. Σε αυτό
το διάστημα δύο Έλληνες στρατηγοί, ο Ξενίας ο
Αρκάδας και ο Πασίων ο Μεγαρέας εγκατέλειψαν
κρυφά το στρατόπεδο και με ένα μικρό πλοίο έφυ­
γαν για την Ελλάδα. Είχαν πεισθεί ότι επέκειτο
σύγκρουση με τον στρατό του Αρταξέρξη, στην
οποία δεν επιθυμούσαν να συμμετάσχουν. Και
πράγματι είχε γίνει πλέον ξεκάθαρα αντιληπτό από
όλους ότι επρόκειτο να βαδίσουν εναντίον του
Αρταξέρξη. Είχαν άλλωστε διαταχθεί να προετοιμα-
Οχυρό φρούριο της
Ανατολής κατασκευα­
σμένο από πηλό.

Ασημένιο τετράδραχ-
μο, το οποίο πιθανότα­
τα εικονίζει τον σατρά­
πη Τισσαφέρνη.
Επιτύμβια στήλη με
παράσταση οπλίτη με
πιλόσχημο κράνος,
όπλο και δόρυ, κρατη­
μένο σε μέση λαβή.
ψετε μάχη μεταξύ σας, να έχετε υπόψη σας ότι
εντός της ημέρας και εγώ θα κατακομματιαστώ και
εσείς δε κατόπιν και όχι πολύ αργότερα από εμένα,
γιατί αν τα πράγματα πάνε άσχημα όλοι αυτοί οι
βάρβαροι που βλέπετε θα αποδειχθούν χειρότεροι
εχθροί σας από τους βαρβάρους του βασιλιά». Με τα
λόγια αυτά οι Έλληνες ηρέμησαν και επανήλθαν
στους καταυλισμούς τους.
Μετά τη λύση της παρεξήγησης η πορεία επα-
νελήφθη. Καθώς προχωρούσαν όμως έβλεπαν στο
μαλακό χώμα ίχνη από πατημασιές αλόγων. Ήταν
φανερό ότι ένα τμήμα ιππικού του βασιλιά παρακο­
λουθούσε τις κινήσεις τους. Τότε εμφανίστηκε
ενώπιον του Κύρου ο Ορόντας, ένας Πέρσης ευγε­
νής, και του ζήτησε να του διαθέσει 1.000 ιππείς για
να εξουδετερώσει το εχθρικό απόσπασμα. Ο Ορό-
ντας όμως είχε σκοπό να αυτομολήσει μαζί με τους υπεροχής τους έναντι του περσικού όχλου, η οποία ΤΟΤΤΙΌ εκπληκτικής
ιππείς στο στρατόπεδο του Αρταξέρξη. Για να προ­ άλλωστε καταφάνηκε και κατά τη διάρκεια της ψευ- ομορφιάς, στο Βόρειο
ετοιμάσει μάλιστα το έδαφος απέστειλε επιστολή τοεπίθεσης στη Φρυγία. Απέναντι στον ατελείωτο
Ιράν.
στον Αρταξέρξη πριν ξεκινήσει από το στρατόπεδο εχθρικό όγκο οι Έλληνες όφειλαν να διατηρήσουν
του Κύρου. Ο ταχυδρόμος όμως στον οποίο εμπι­ απλώς την ψυχραιμία τους. Ήταν βέβαιο πως αν οι
στεύθηκε την επιστολή ήταν πιστός του Κύρου και ζυγοί της φάλαγγας παρέμεναν αραγείς ήταν οι
έτσι η προδοσία του Ορόντα έγινε γνωστή και ο βάρβαροι που θα έχαναν το θάρρος τους και δεν θα
προδότης εκτελέστηκε. Μετά και από το επεισόδιο αποτολμούσαν καν να πλησιάσουν την τρομακτική
αυτό η στρατιά συνέχισε την πορεία της προς τη ελληνική παράταξη.
Βαβυλώνα, τη μεγάλη πόλη των θρύλων και των Ο Κύρος μετά την επιθεώρηση διέταξε να γίνει
μυστηρίων της Ανατολής. Αφού διήνησαν 63 χλμ. καταμέτρηση των δυνάμεων και βρήκε τη στρατιά
περίπου στάθμευσαν βόρεια της Βαβυλώνας. Εκεί του να αριθμεί Έλληνες οπλίτες 10.400 και πελτα-
ο Κύρος επιθεώρησε τα στρατεύματα του. Τότε
έφτασαν στο στρατόπεδο του Κύρου αυτόμολοι
από τον βασιλικό στρατό και του έδωσαν πολύτιμες
πληροφορίες για την ισχύ της στρατιάς του Αρτα­
ξέρξη. Με βάση τις πληροφορίες αυτές ο Κύρος
έκρινε ότι πολύ σύντομα θα εδίδετο η καθοριστική
για τον περσικό θρόνο μάχη. Συγκάλεσε λοιπόν
τους Έλληνες στρατηγούς και λοχαγούς στη σκηνή
του για να συσκευθεί μαζί τους περί του πρακτέου.
«Ανδρες Έλληνες, σας έχω μαζί ως συμμάχους όχι
γιατί έχω έλλειψη από βαρβάρους, αλλά επειδή έχω
τη γνώμη ότι εσείς είστε ανδρειότεροι και καλύτε­
ροι πολλών βαρβάρων, για αυτό σας προσέλαβα.
Φανήτε λοιπόν άνδρες άξιοι της ελευθερίας που
έχετε και για την οποία εγώ σας καλοτυχίζω.,.για να
γνωρίζετε δε σε τί αγώνα θα συμμετάσχετε θα σας
πληροφορήσω. Το πλήθος των αντιπάλων μας είναι
μεν μέγα και θα επέλθει εναντίον μας με δυνατές
κραυγές. Από αυτά όμως μην πτοηθήτε...» είπε ο
Κύρος στους Έλληνες. Φυσικά οι εμπειροπόλεμοι
Έλληνες στρατιώτες ελάχιστα είχαν να φοβηθούν
από το πλήθος και τις κραυγές των αντιπάλων Αιχμές και σαυρωτή-
τους. Είχαν και οι ίδιοι απόλυτη συναίσθηση της ρες δοράτων.
Μακεδόνικο νόμισμα
του 5ου αιώνα π.Χ.
που εικονίζει ιππέα με
«κυνηγετικό» εξοπλι­
σμό. Οι λιγοστοί ιππείς
του στρατού των
Μυρίων ήταν εξοπλι­
σμένοι με ακόντια,
θώρακες και σπαθιά.

στές και ψιλούς 2.500 και βαρβάρους

βαρβάρους στρατιώτες
στρατιώτες
100.000. Αντίστοιχα για τη στρατιά
στρατιά του
του Αρταξέρξη
Αρταξέρξη οο
Ξενοφών αναφέρει ότι ότι αριθμούσε
αριθμούσε 1.200.000
1.200.000 άνδρες
άνδρες
και 200 δρεπανηφόρα άρματα. Νεότεροι μελετητές
θεωρούν υπερβολικά εξογκωμένους τους τους αριθ-
αριθ­
μούς αυτούς. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο
Αρταξέρξης έδιδε τον υπέρ πάντων αγώνα. Αρα
ήταν λογικό να συγκεντρώσει κάθε διαθέσιμο διαθέσιμο
άνδρα, όπως ακριβώς έπραξε και ο Δαρείος Γ' στα
Γαυγάμηλα το 331 π.Χ. Φυσικά από από τους
τους 1.200.000
1.200.000
άνδρες ούτε το 1/10 δεν θα πρέπει να θεωρείται
αξιόμαχο. Στη συντριπτική του πλειοψηφία το πλή- πλή­
θος αυτό δεν ήταν παρά ένας συρφετός άσχημα
οπλισμένων, κακά ή και καθόλου εκπαιδευμένων
και χειρότερα στελεχωμένων ανδρών. Ό,χι Ό,τι καλύτε-
καλύτε­
ρο είχε να παρουσιάσει ο βασιλικός στρατός ήταν
το ιππικό, τα τμήματα των Περσών γεροφόρων και
κάποια τμήματα υπηκόων, όπως οι Αιγύπτιοι δορυ-
φόροι και οι Φοίνικες πεζοναύτες. Για τους τελευ-
ταίους όμως δεν γνωρίζουμε αν τελικά έλαβαν
μέρος στη μάχη γιατί ο Ξενοφών αναφέρει ότι ο
Αβροκόμας που τους οδηγούσε έφτασε αργά και
δεν έλαβε μέρος στη σύγκρουση. Έτσι οι βασιλικές
δυνάμεις περιορίστηκαν σε 900.000 άνδρες και 150
δρεπανηφόρα άρματα και ένα επίλεκτο τμήμα
6.000 ιππέων, με επικεφαλής τον Αρταγέρση, σύμ-
φωνα πάντα με τον Ξενοφώντα,
Αντίθετα οι 113.000 στρατιώτες του Κύρου
ακούγονται ως λογικός αριθμός. Πέρα από τους
πραγματικά επίλεκτους 13.000 Έλληνες, ο Κύρος
μπορούσε να στηριχθεί στους γενναίους Λυδούς,
Μυσούς και άλλους μικρασιάτες υπηκόους και
λιγότερο στους Πέρσες. Φυσικά στο σύνολο αυτό
ξεχώριζαν οι Έλληνες μισθοφόροι. Βετεράνοι όλοι
τους σχεδόν του καταστροφικού Πελοποννησιακού
Πολέμου, οι Έλληνες είχαν διδαχθεί τον νέο
σαφώς πιο ευέλικτο τρόπο του μάχεσθαι, ο οποίος
προήλθε από τα διδάγματα του μεγάλου πολέμου.
H οπλιτική φάλαγγα δεν ήταν ο παλαιός άκαμπτος
σχηματισμός των αρχαϊκών χρόνων. Χωριζόταν σε
υπομονάδες καθεμιά των οποίων μπορούσε να
ταχθεί σε διαφορετικό βάθος, αναλόγως της τακτι­
κής κατάστασης, ή μπορούσε ακόμα και να «σπά­
σει» τους ζυγούς για να καταδιώξει ένα ενοχλητικό
τμήμα εχθρικού ελαφρού πεζικού. Εναντίον των
διαφόρων βαρβάρων η φάλαγγα ετάσσετο συνήθως
σε βάθος 8 ζυγών. Οι Πέρσες εκείνη την εποχή
είχαν εγκαταλείψει τους βαθείς, αραγείς σχηματι­
σμούς τύπου σπαραμπάρα και είχαν υιοθετήσει
έναν πιο «πελταστικό» τρόπο του μάχεσθε. Αρα η
ελληνική φάλαγγα δεν είχε λόγο να ταχθεί σε μεγά­
λο βάθος, αφού δεν θα έβρισκε απέναντί της παρά
σε χαλαρή τάξη τεταγμένους εχθρούς, κυρίως
γεροφόρους. Οι γεροφόροι ήταν ένας τύπος πεζι­
κού γενικής χρήσης που εμφανίστηκε στον Περσι­
κό στρατό γύρω στο 420 π.Χ. Πήρε το όνομα του
από το γέρας, μια ελαφρός κατασκευής ελιψοειδή
(περίπου σαν την ελληνική πέλτη) ασπίδα. Οι γερο­
φόροι ήταν οπλισμένοι με ακόντια, τόξα, ακινάκες
λογικό για το ηθικό του αντιπάλου χαρακτήρα, Κράνος τύπου πίλου.
(εγχειρίδια) και πολεμικούς πελέκεις. Πολεμούσαν
παρά πρακτικό. Απέναντι σε ένα πειθαρχημένο, Το συγκεκριμένο υπό­
σε χαλαρή τάξη και κύριο χαρακτηριστικό τους
καλά εκπαιδευμένο και καλά διοικούμενο τμήμα, οι
ήταν η ευκινησία. Με λίγα λόγια λειτουργούσαν με δειγμα κράνους ήταν
πιθανότητες επιτυχίας τους ήταν μικρές, όπως
τρόπο ανάλογο των Ελλήνων πελταστών. Μπορού­ πολύ διαδεδομένο στα
απεδείχθη στην πράξη.
σαν επίσης να ακροβολίζονται και να πολεμούν ως τέλη του 5ου αιώνα
ψιλοί. Δεν ήταν όμως σε καμμία περίπτωση ικανοί Αυτές οι δύο στρατιές, οι μάλλον ανομοιογενείς,
π.Χ.
να αντιμετωπίσουν, σε αναπτεταμένο πεδίο, την έμελλε να συγκρουσθούν στα Κούναξα, βόρεια της
έφοδο της οπλιτικής φάλαγγας. Αντίθετα πάντως Βαβυλώνας.
με τους γεροφόρους οι Έλληνες πελταστές και
ψιλοί ήταν πραγματικά επαγγελματίες. Οι πελτα­ Η παρά τα Κούναξα μάχη
στές ήταν εκπαιδευμένοι να πολεμούν ακόμα και
Η στρατιά του Κύρου κίνησε και πάλι προς
σε πυκνή σχετικά τάξη, χρησιμοποιώντας τα ακό­
Νότο, προς την Βαβυλώνα. Η στρατιά διέσχισε τα
ντια τους και ως δόρατα, όταν αυτό ήταν απαραίτη­
το. Οι δε ψιλοί μπορούσαν να καλύψουν το μέτωπο αρδευτικά κανάλια του Ευφράτη και μια βαθιά
της φάλαγγας ως την στιγμή της επαφής με τον τάφρο που είχε κατασκευάσει ο στρατός του Αρτα­
εχθρό, αλλά μπορούσαν με υπερκείμενες βολές να ξέρξη και συνέχισε την προέλαση της. Καθώς η
λειτουργούν και ως ελαφρύ «πυροβολικό» της επο­ στρατιά βάδιζε, έβλεπαν παντού ίχνη από άνδρες
χής. Οι ψιλοί ακοντιστές, οι εξοπλισμένοι με ασπί­ και ίππους στο χώμα, σημάδι πως ο βασιλικός
δα, σπαθί και αριθμό ακοντίων, ήταν σε θέση να στρατός υποχωρούσε ενώπιον τους. Έτσι βάδισαν
εμπλέξουν βαρύτερα τους εχθρικά τμήματα. Οι δε επί τρεις ημέρες, όταν ξαφνικά ένας από τους ανι­
σφενδονήτες, βάλλοντας βαρύ μολύβδινο βλήμα, χνευτές ιππείς του Κύρου έφτασε καλπάζοντας και
ήταν ικανοί να πλήξουν ακόμα και βαρεία θωρακι­ φωνάζοντας ότι ο βασιλικός στρατός ερχόταν κατα­
σμένο στόχο με εξαιρετική ακρίβεια σε απόσταση πάνω τους. Ήταν πρωί της 3ης Σεπτεμβρίου του
100 περίπου μέτρων. Ένα άλλο, τέλος, άκρως επι­ 401 π.Χ. Αμέσως μόλις δόθηκε το σύνθημα η στρα­
κίνδυνο όπλο των Περσών ήταν και τα δρεπανηφό­ τιά μετέπεσε από σχηματισμό πορείας σε σχηματι­
ρα άρματα. Τα εφοδισμένα με δρέπανα βαρεία, σμό μάχης. Οι άνδρες οπλίστηκαν και άρχισαν να
τέθριππα άρματα είχαν ως σκοπό να διαλύσουν λαμβάνουν τις προκαθορισμένες τους θέσεις. Οι
τους εχθρικούς με μία και μόνη ορμητική επέλαση. Έλληνες τάχθηκαν στο δεξιό κέρας, καλυπτόμενοι
Η συμβολή τους στη μάχη είχε περισσότερο ψυχο­ από την κοίτη του Ευφράτη. Στο άκρο δεξιό τάχθη­
καν οι Έλληνες πελταστές και 1.000 Παφλαγόνες

31
Έ λ λ η ν α ς οπλίτης αιχ­
μαλωτίζει γυναίκα.
Τον στρατό των
Μυρίων συνόδευαν
πολλές γυναίκες,
σύζυγοι ή ερωμένες
των στρατιωτών.

ιππείς. Δίπλα τους τάχθηκε η φάλαγγα, με τον Κλέ­ πλαγιοκοπήσουν το εχθρικό κέντρο, εκεί όπου θα
αρχο να διοικεί την δεξιά πτέρυγα, τον Πρόξενο το πολεμούσε και ο αδερφός του Αρταξέρξης, και με
κέντρο και τον Μένωνα την αριστερή πτέρυγα της. παράλληλη πίεση από τους δικούς του άνδρες και
Το κέντρο και το αριστερό κέρας της στρατιάς του ιδίως από την επίλεκτη σωματοφυλακή του να το
Κύρου σχηματίστηκε από τα βαρβαρικά τμήματα διασπάσουν. Ο Κύρος για να στεφθεί νικητής δεν
του. Στο κένρο τάχθηκε και ο ίδιος ο Κύρος επικε­ αρκούσε να τρέψει σε φυγή τον αντίπαλο στρατό.
φαλής 600 επίλεκτων ιππέων της σωματοφυλακής Έ π ρ ε π ε να σκοτώσει και τον αδερφό του.
του. Όλοι οι ιππείς της σωματοφυλακής έφεραν Αφού παρατάχθηκαν με τον τρόπο αυτό οι
θώρακες, κράνη και παραμερίδια (ειδικές θωρακί­ άνδρες του Κύρου ανέμεναν την άφιξη του εχθρού.
σεις που προστάτευαν τα πόδια του πολεμιστή και Πράγματι γύρω στο απόγευμα εμφανίστηκε από τα
εφαρμόζοντο στη σέλα). Ο Κύρος μόνο αρνήθηκε νότια η τεράστια στρατιά του Αρταξέρξη, «...εφάνη
να φορέσει κράνος για να είναι εύκολα αναγνωρίσι­ κονιορτός ώσπερ νεφέλη λευκή, χρόνω δε συχνώ
μος από τους άνδρες του. Από τη διάταξη και μόνο ώσπερ μελανί τις εν τώ πεδίω επί πολύ...» (εφάνη
των δυνάμεων του γίνεται φανερό και το σχέδιο ένα λευκό σύννεφο σκόνης, το οποίο μετά από ώρα
μάχης του Κύρου. Προφανώς ο Πέρσης πρίγκηπας έγινε μαύρο επί της πεδιάδας και σε μεγάλη έκτα­
υπολόγιζε ότι οι Έλληνες θα επικρατήσουν έναντι ση) γράφει ο Ξενοφών, εντυπωσιασμένος από το
του εχθρικού αριστερού. Κατόπιν θα μπορούσαν να θέαμα της προσέγγισης του τεράστιου στρατού.
Ελαφρά θωρακισμένος
Έ λ λ η ν α ς οπλίτης.
Ανάγλυφη παράσταση Στο άκρο αριστερό, το οποίο διοικούσε ο Τισσαφέρ­
από τους Δελφούς, νης, τάχθηκαν βαρεία οπλισμένοι ιππείς που όλοι
τους έφεραν λευκούς ελληνικούς λινοθώρακες.
που εικονίζει σύγκρου­
Δίπλα τους τάχθηκαν γεροφόροι Πέρσες και δίπλα
ση οπλιτών.
σε αυτούς Αιγύπτιοι δορυφόροι, οπλισμένοι με
μεγάλες ποδήρεις ασπίδες και δόρατα όπως τα
ελληνικά. Κατόπιν είχαν ταχθεί άλλοι ιππείς και
τοξότες. Οι στρατιώτες κάθε έθνους πολεμούσαν
σε δικούς τους σχηματισμούς και μπορούσες να
δεις, σύμφωνα με την περιγραφή του αυτόπτη μάρ­
τυρα Ξενοφώντα, τους τετράπλευρους σχηματι­
σμούς τους. Μπροστά απ' όλο το μέτωπο ήταν ταγ­
μένα τα δρεπανηφόρα άρματα. Ενώπιον του εχθρι­
κού μετώπου, το οποίο υπερείχε συντριπτικά σε
μήκος του δικού του, ο Κύρος άλλαξε γνώμη και
διέταξε τον Κλέαρχο να κινηθεί κλιμακωτά και να
προσβάλει το εχθρικό κέντρο. Ο Κλέαρχος όμως,
έμπειρος στρατηγός ως ήταν, δε θεωρούσε σωστή
ενέργεια να κινηθεί προς το κέντρο και να αφήσει
τη σιγουριά που του εξασφάλιζε η κοίτη του
Ευφράτη. Αν τυχόν ξεμάκρενε από τον ποταμό
υπήρχε ο κίνδυνος να διασπαστεί η αναγκαστικώς
αραιωμένη του παράταξη και να περικυκλωθεί ολό­
κληρη η φάλαγγα από το ιππικό του Τισσαφέρνη.

Για το λόγο αυτό ο Κλέαρχος απάντησε στον Κύρο
να μην ανησυχεί και πως ο ίδιος γνώριζε πώς πρέ­
πει να πολεμήσει.
Τελικά τα βαρβαρικά τμήματα του Κυρου άρχι­
σαν να βαδίζουν προς συνάντηση του εχθρού. Οι
Έλληνες όμως δεν είχαν ακόμα αρχίσει να κινού­
νται. Ο Κλέαρχος μόλις είχε δώσει το σύνθημα
«Ζεύς σωτήρ και νίκη», το οποίο πέρασε από στόμα
σε στόμα και από τον τελευταίο άνδρα. Μόλις
ξαναήρθε η σειρά του Κλεάρχου να αναφωνίσει το
σύνθημα, δόθηκε η διαταγή και οι Έλληνες άρχισαν
να βαδίζουν.
H απόσταση που χώριζε τα δύο στρατεύματα
δεν ήταν μεγαλύτερη των 600-800 μέτρων. Οι
Έλληνες βάδιζαν με ταχύ βήμα και έψαλαν τον παι­
άνα. Μόλις πλησίασαν περισσότερο άρχισαν να αλα­
λάζουν και να κτυπούν τα δόρατα επί των ασπίδων
τους, παράγοντας έναν δαιμονικό θόρυβο. Ενώπιον
του θεάματος τούτου και πριν οι Έλληνες πλησιά­
σουν σε απόσταση βολής βέλους (150-200 μέτρα) οι
απέναντι τους βάρβαροι έστρεψαν τα νώτα και τρά­
πηκαν σε φυγή! Ακόμα και οι ηνίοχοι των δρεπανη-
φόρων αρμάτων τα εγκατέλειψαν και ακολούθησαν
τους φεύγοντες συναδέλφους τους. Τα δε δρεπανη­
φόρα άρματα, με τους ίππους τρομοκρατημένους
άρχισαν να τρέχουν και να κατακόπτουν το περσικό
πεζικό. Μερικά από αυτά στράφηκαν ανεξέλεγκτα
και κατά των Ελλήνων. Αυτοί όμως άνοιγαν τους
ζυγούς τους και τα άφηναν να περνούν ακίνδυνα
ανάμεσα τους. Με τον τρόπο αυτό οι Έλληνες διέ­
λυσαν την απέναντί τους εχθρική παράταξη με
μοναδική απώλεια έναν τραυματία από βέλος!
Την ώρα όμως που οι Έλληνες κατατρόπωναν
κυριολεκτικά τους απέναντί τους βαρβάρους, στο
άλλο άκρο τα πράγματα δεν φαίνεται πως εξελί­
χθηκαν το ίδιο ευννοϊκά για τον Κύρο. Το αριστερό
του Κύρου κάμφθηκε από την εχθρική υπεροχή
και ο Κύρος φοβούμενος «...δείσας μη όπισθεν
γενόμενος κατακόψη το Ελληνικόν...» (μη κατακο­
πεί το ελληνικό στράτευμα, πληττόμενο εκ των
νώτων) επέλασε με τους 600 επίλεκτους ιππείς
του κατά των 6.000 ιππέων του Αρταξέρξη και τους
διέσπασε. Οι νικητές ιππείς του όμως άρχισαν να
καταδιώκουν τους φεύγοντες εχθρούς και μόνο
λίγοι, οι «ομοτράπεζοι» του έμειναν δίπλα στον
Κύρο. Έξαφνα ο Κύρος αντελήφθη την παρουσία
του αδερφού του. «Νάτος, τον βλέπω», είπε στους
άνδρες του και όρμησε καταπάνω στον Αρταξέρξη.
Κατόρθωσε μάλιστα να τον τραυματίσει στο στέρ­
νο τρυπώντας του ακόμα και τον θώρακα. Την ίδια
όμως στιγμή ο Κύρος δέχθηκε ένα ακόντιο κάτω
από το μάτι. Με τον αρχηγό τους βαρεία πληγωμέ­
νο, οι λιγοστοί άνδρες του Κύρου προσπάθησαν να
τον καλύψουν. Σε μια άγρια και συγκεχημένη όμως
συμπλοκή που ακολούθησε έπεσαν όλοι, μαζί με
τον ηγέτη τους. Οι μεν νικητές έκοψαν το κεφάλι
και το δεξί χέρι του Κύρου, οι δε στρατιώτες του
νεκρού τράπηκαν σε φυγή και οι άνδρες του Αρτα­
ξέρξη κατέλαβαν το στρατόπεδο της στρατιάς του
Κύρου. Οι επιζώντες βάρβαροι στρατιώτες του
Κύρου, με επικεφαλής τον Αριαίο, κινήθηκαν προς
τα πίσω και σταμάτησαν σε απόσταση 25 χλμ. από
το πεδίο της μάχης. Στο μεταξύ εντός του στρατο­
πέδου ξέσπασε μεγάλη μάχη μεταξύ των Ελλήνων
φρουρών του στρατοπέδου και των ανδρών του
Αρταξέρξη. Οι τελευταίοι αιχμαλώτισαν μάλιστα τη
Ο Αίας μεταφέρει τον μία από τις δύο Ελληνίδες παλλακίδες του Κύρου. Την ίδια ώρα οι Έλληνες πελταστές, υπό τον Επι-
νεκρό του Αχιλλέα. Η H δεύτερη κατόρθωσε να ξεφύγει και γυμνή κατέ­ σθένη από την Αμφίπολη, κατόρθωσαν να προκαλέ­
ετεροχρονισμένη αυτή φυγε στους Έλληνες φρουρούς και διεσώθη. Οι σουν τεράστιες απώλειες στο επίλεκτο ελαφρύ ιππι­
παράσταση είναι ενδει­ Έλληνες φρουροί άντεξαν για κάποια ώρα την κό, χρησιμοποιώντας μια άκρως έξυπνη τακτική.
κτική της συντροφικό­ εχθρική πίεση. Καθώς όμως όλο και περισσότεροι Δεχόμενοι την έφοδο του εχθρικού ιππικού οι
τητας που αναπτυσσό­ βάρβαροι έρχονταν εναντίον τους στράφηκαν προς Έλληνες πελταστές είτε άνοιξαν τους ζυγούς τους,
το κύριο σώμα των του Κλεάρχου. Στο μεταξύ ο είτε έπεσαν πρηνείς στο έδαφος. Μόλις οι Πέρσες
ταν μεταξύ των Ελλή­
Αρταξέρξης είχε πληροφορηθεί από τον Τισσαφέρ­ ιππείς περνούσαν οι Έλληνες άρχιζαν να τους κτυ­
νων μαχητών. Συγκινη­
νη ότι οι Έλληνες είχαν διαλύσει τις απέναντί τους πούν από πολύ κοντά με ακόντια, ακόμα και με
τική ήταν η αφοσίωση
δυνάμεις και διέταξε την αναδιοργάνωση των δυνά­ σπαθιά! Με τον τρόπο αυτό κανείς πελταστής δεν
και η φροντίδα που μεων του, ώστε να επιτεθούν εκ νέου στους ως έπαθε το παραμικρό και οι ιππείς τράπηκαν σε
επέδειξαν οι Μύριοι τότε νικητές Έλληνες. Ο Κλέαρχος όμως έστρεψε φυγή. Τελικά ο Τισσαφέρνης και οι άνδρες του
για τους πληγωμένους. την φάλαγγα και ανέμενε την νέα εχθρική επίθεση. σταμάτησαν τη φυγή όταν συνάντησαν τα λοιπά

βασιλικά στρατεύματα. Έτσι, τώρα, όλοι μαζί κινή­
θηκαν κατά των Ελλήνων. Τώρα οι Έλληνες θα έδι­
ναν τον υπέρ πάντων αγώνα, μόνοι τους 13.000
άνδρες, κατά των μυριάδων του Αρταξέρξη.
Ο εμπειροπόλεμος Κλέαρχος, στην κρίσιμη
αυτή στιγμή, έδειξε όλη του την αξία. Διέταξε τους
άνδρες του να λάβουν θέσεις όσο το δυνατό πλη­
σιέστερα στον ποταμό, ώστε να έχουν καλυμμένα
τα νώτα τους και να είναι σε θέση με απλή κλίση να
καλύψει και τις πτέρυγες. Αντίθετα οι Πέρσες
τάχθηκαν παραδοσιακά, όπως και πριν και άρχισαν
να βαδίζουν κατά των ακατάβλητων Ελλήνων. Οι
Έλληνες όμως δεν τους περίμεναν. Έψαλαν τον
παιάνα και εφόρμησαν κατά των εχθρών. Αυτή τη
Έ λ λ η ν α ς οπλίτης
καταβάλλει Πέρση
λαβαροφόρο.
φορά οι βάρβαροι τράπηκαν σε φυγή ακόμα ενωρί­
τερα, καταδιωκόμενοι από τους Έλληνες. Ακόμα
και το εχθρικό ιππικό, το επίλεκτο περσικό ιππικό,
ετράπη επίσης σε φυγή και δεν στάθηκε να αντιμε­
τωπίσει την έφοδο των Ελλήνων πεζών!
Οι νικητές Έλληνες στρατοπέδευσαν για τη
νύκτα στους πρόποδες ενός γηλόφου, στην κορυφή
του οποίου εγκατέστησαν προφυλακές. Λίγο πριν
βραδιάσει ο Λύκιος ο Συρακούσιος, ο οποίος εστά-
λει από τον Κλέαρχο για αναγνώριση, επέστρεψε
χαρούμενος και ανέφερε ότι «φεύγουσιν ανά κρά­
τος»! Μια από τις μεγαλύτερες νίκες των αρχαίων
Ελλήνων, η πλέον παρεξηγημένη, είχε μόλις επι­
τευχθεί.
Τα ανάκτορα του
Δαρείου του Μεγά­
λου. Στις τέλη του
5ου αιώνα π.Χ. η
Αυτοκρατορία των
Αχαιμενιδών βίωνε
τη μεγαλύτερη
κρίση της ως τότε
ιστορίας της.
Τοπίο του ιρανικού Μη γνωρίζοντες οι Έλληνες τί είχε τελικά συμ­
οροπεδίου. βεί και τί είχε απογίνει ο Κύρος, στρατοπέδευσαν
και πέρασαν μιαν ανήσυχη νύκτα. Τουλάχιστον
είχαν κατορθώσει να διασώσουν μέρος από τα
σιταγωγά, εξασφαλίζοντας έτσι την άμεση τους
τροφοδοσία. Την επομένη το πρωί οι Έλληνες
αξιωματικοί, αφού κανείς δεν είχε έρθει να τους
ενημερώσει, αποφάσισαν να κινηθούν προς τα
πίσω, για να συνατήσουν τον Κύρο, τον οποίο θεω­
ρούσαν ζώντα και νικητή. Τότε όμως εμφανίστη-
καν ενώπιον τους ο Προκλής, σατράπης της Τευ-
θρανίας και ο Αιγύπτιος Γλούς, συμπολεμιστές και
οι δύο του Κύρου. Από αυτούς πληροφορήθηκαν
τον θάνατο του Κυρου. Οι δύο τους πρότειναν
ακόμα να βαδίσουν προς τα εκεί όπου είχε σταθ­
μεύσει ο Αριαίος με τα υπόλοιπα βαρβαρικά στρα­
τεύματα του Κύρου. Από εκεί τους είπαν, θα βάδι­
ζαν όλοι μαζί προς την Ιωνία. Ο Κλέαρχος τότε αντι­
πρότεινε στους δύο απεσταλμένους να αναφέρουν
στον Αριαίο πως, αν το επιθυμούσε, θα εγκαθιστού-
Κρήτης τοξότης του στρατού των
Μυρίων. Φέρει χαρακτηριστικό λακωνικό
χιτώνα.

Χάρτης της πρώτης σαν αυτόν στον θρόνο. Έστειλε μάλιστα στο στρα­
φάσης της πορείας τόπεδο του Αριαίου και τον Χειρίσοφο και τον
Μένωνα για να συζητήσουν μαζί του. Ο ίδιος παρέ­
των Μυρίων.
μεινε με τους άνδρες του στο στρατόπεδο τους. Οι
στρατιώτες συνέλεξαν τα εγκαταλελειμμένα όπλα
των ηττημένων εχθρών και τα χρησιμοπουσαν ως
ξύλα για το μαγείρεμα του φαγητού τους! Γύρω
στο μεσημέρι όμως εμφανίστηκαν κήρυκες του
Αρταξέρξη και του Τισσαφέρνη. Μεταξύ αυτών
ήταν και ένας Έλληνας, ο Φαλίνος. Αυτός, λοιπόν,
αφού ζήτησε να παρουσιαστούν ενώπιον του οι
στρατηγοί των Ελλήνων, τους είπε πως ο βασιλιάς
απαιτεί την παράδοση των όπλων τους αφού, έχο­
ντας σκοτώσει τον Κύρο, θεωρούσε τον εαυτό του
νικητή. Αφού παραδώσουν τον οπλισμό τους, ο
Φαλίνος προέτρεπε τους Έλληνες να εκλιπαρή­
σουν τον βασιλιά να φισθεί της ζωής τους. Αμέσως
ο Κλέαρχος πήρε τον λόγο και είπε στον Φαλίνο ότι
οι νικητές δεν συνηθίζουν να παραδίδουν τα όπλα.
Ζήτησε όμως και τη γνώμη των άλλων στρατηγών.
Πρώτος μίλησε ο γέρο Κλεάνωρ, ο Αρκάδας, ο
οποίος είπε ότι πρώτα θα πέθαινε και μετά θα
παρέδιδε τα όπλα του! Κατόπιν τον λόγο έλαβε ο
Πρόξενος ο Βοιωτός και είπε: «Φαλίνε, εκπλήσσο­
42
μαι και επιθυμώ να μάθω τί από τα δύο συμβαίνει.
Ως νικητής δηλαδή ο βασιλιάς ζητά τα όπλα μας, ή
ως δώρα φιλίας; Γιατί αν μεν τα ζητά ως νικητής
τότε τί ανάγκη έχει να ζητά και δεν έρχεται να τα
πάρει μόνος του; Αν πάλι θέλει να τα λάβει διά της
πειθούς, τότε ας μας πει τί θα λάβουν οι στρατιώ­
τες αν του τα παραδώσουν για να τον ευχαριστή­
σουν»; Ο Φαλίνος τότε απάντησε: «Ο βασιλιάς έχει
τη γνώμη ότι είναι νικητής, αφού σκότωσε τον
Κύρο. Γιατί τώρα πια ποιος αμφισβητεί την εξου­
σία του; Νομίζει δε ότι και εσείς του ανήκετε αφού
βρίσκεστε στο μέσο της χώρας του, ανάμεσα σε
αδιάβατα ποτάμια, και είναι σε θέση να οδηγήσει
εναντίον σας αναρίθμητο πλήθος ανθρώπων, τους
οποίους ακόμα και αν σας τους παρέδιδε αόπλους,
δεν θα μπορούσατε να τους σκοτώσετε» . Απάντη­
ση στους κομπασμούς του Φαλίνου έδωσε ο Αθη­
ναίος θεόπομπος. «Φαλίνε, τώρα, καθώς και εσύ το
βλέπεις, δεν έχουμε τίποτα άλλο στα χέρια μας
παρά τα όπλα και την ανδρεία μας. Αν λοιπόν έχου­
με τα όπλα μας μπορούμε να κάνουμε χρήση και
της ανδρείας μας, ενώ αν τα παραδώσουμε, ενδε­
χομένως θα στερηθούμε και τη ζωή μας. Μη
φαντάζεσαι, λοιπόν, πως τα μόνα αγαθά που έχου­
με θα σας τα παραδώσουμε...». Όταν άκουσε τους
λόγους αυτούς ο Φαλίνος ξέσπασε σε δυνατά γέλια.
«Πρέπει να γνωρίζεις ότι είσαι ανόητος, αν νομίζεις
πως η δική σας ανδρεία μπορεί να υπερισχύσει της
δύναμης του βασιλιά», απάντησε. Καθώς διεξήγετο
ο διάλογος αυτός εμφανίστηκε και πάλι ο Κλέαρ­
χος, στον οποίο απήυθηνε τον λόγο ο Φαλίνος. Και
ο Κλέαρχος αρνήθηκε την παράδοση των όπλων.
Τότε ο Φαλίνος του είπε: «Αυτά βέβαια θα τα ανα­
φέρω στον βασιλιά. Αλλά με διέταξε να σας πω και
τα εξής, ότι δηλαδή αν μείνετε εδώ που βρίσκεστε
δεν θα σας πολεμήσει. Αν όμως κινηθείτε θα σας
επιτεθεί. Απαντήστε μου, λοιπόν, τι θα πράξετε, θα
μείνετε και θα υπάρχει ειρήνη, ή θα φύγετε και θα
αρχίσει πόλεμος»; Τότε ο Κλέαρχος σηκώθηκε και
του είπε: «Πήγαινε και πες στον βασιλία πως και
εμείς έχουμε την ίδια με αυτόν γνώμη. Αν δηλαδή
μείνουμε να έχουμε ειρήνη και αν φύγουμε πόλε­
-
μο!» Εμβρόντητος ο Φαλίνος ξαναρώτησε «ειρήνη
ή πόλεμο να αναφέρω» για να λάβει την απάντηση
«ειρήνη αν μείνουμε, πόλεμο αν φύγουμε!» Αφου
άκουσε αυτά ο Φαλίνος αναχώρησε απογοητευμέ­
νος. Στο μεταξύ επέστρεψαν από τον καταυλισμό
του Αριαίου και οι τρεις απεσταλμένοι του Κλεάρ­
χου, ο Προκλής, ο Χειρίσοφος και ο Μένων. Οι απε­
σταλμένοι ανέφεραν πως ο Αριαίος ήταν έτοιμος να
αναχωρήσει το πρωί της επομένης και πως τους
προσκαλούσε να βαδίσουν μαζί του. Δεν δεχόταν
όμως να ανακηρυχθεί αυτός βασιλιάς. Οι Έλληνες
φυσικά συμφώνησαν να ακολουθήσουν τον Αριαίο
στην πορεία του προς Δυσμάς και άρχισαν να προ­
ετοιμάζουν την αναχώρηση τους. Εκείνη τη νύκτα
όμως 300 Θράκες πεζοί και 40 ιππείς αυτομόλησαν
προς τον στρατό του Αρταξέρξη. Ο Κλέαρχος
πάντως δεν απογοητεύτηκε. Συνήγειρε τη στρατιά
και αφού έταξε τα υποζύγια πλάι στην όχθη του
ποταμού και τους οπλίτες προς την πεδιάδα, άρχι­
σε να βαδίζει προς συνάντηση του Αριαίου. Οι
Έλληνες έφτασαν στον καταυλισμό του Αριαίου
γύρω στα μεσάνυκτα. Οι άνδρες στρατοπέδευσαν
και οι αξιωματικοί τους επισκέφθηκαν τον Αριαίο
στη σκηνή του. Εκεί ανταλλάχθηκαν όρκοι ότι
κανείς δεν θα πρόδιδε και δεν θα εγκατέλειπε τον
άλλο και αποφασίστηκε από κοινού το σχέδιο απε­
μπλοκής από το βασιλικό στράτευμα.
Με το ξημέρωμα η πορεία επαναλήφθηκε. Βάδι­
ζαν όλη την ημέρα, μαζί με τους βαρβάρους του Αρι­
αίου. Το δειλινό οι άνδρες πλησίασαν σε κάποια
χωριά της περιοχής. Είδαν όμως να εξέρχετε
καπνός από αυτά. 'Ήταν προφανές πως οι στρατιώ­
τες του Αρταξέρξη ήσαν κοντά. Παρόλα αυτά η
πορεία συνεχίστηκε και οι Έλληνες τελικά στρατο­
πέδευσαν εντός και γύρω από τα κατεστραμμένα,
από τους άνδρες του Αρταξέρξη, χωριά. Μέσα στη
νύκτα όμως δημιουργήθηκε σύγχυση, που δεν
ήθελε πολύ να μετατραπεί σε πανικό. Για να προλά­
βει ένα τέτοιο ενδεχόμενο και για να ηρεμήσει τους
άνδρες του, ο Κλέαρχος διέταξε τον κήρυκα Τολμί-
δη να διαλαλήσει πως όποιος στρατιώτης καταγγεί­
λει εκείνον ο οποίος άφησε ελεύθερο έναν γάιδαρο
εντός του καταυλισμού θα πάρει ως αμοιβή ένα τους και τους αποστέλλει μάλιστα και οδηγούς για Ζωγραφική αναπαρά­
τάλαντο! Φυσικά κανείς δεν είχε αφήσει ελεύθερο να τους οδηγήσουν σε τόπο όπου θα μπορούσαν να σταση του Ξενοφώ­
κανέναν γάιδαρο. Στο άκουσμα όμως των λόγων προμηθευτούν τρόφιμα. Οι Έλληνες στρατηγοί ντος.
αυτών οι άνδρες ηρέμησαν και γέλασαν, θεωρώντας δέχθηκαν και ακολούθησαν τους Πέρσες, βαδίζο­
ανόητους τους φόβους τους. Με τον τρόπο αυτό ντας όμως σε σχηματισμό μάχης, προλαμβάνοντας
απεφεύχθη ο καταστροφικός πανικός. Ο Κλέαρχος απλώς κάθε ενδεχόμενο...
δεν είχε αναδειχθεί τυχαία αρχηγός των Μυρίων. Οι Πέρσες βέβαια οδήγησαν τους Έλληνες κατά
Την επομένη ο Κλέαρχος ανασύνταξε τις δυνάμεις μήκος ενός πεδίου πλήρους αδρευτικών καναλιών,
του και παρέταξε τη στρατιά σε σχηματισμό μάχης.
αδιάβατων χωρίς την ύπαρξη γεφυρών. Οι Έλληνες
Και αυτή του η κίνηση ήταν σκόπιμη καθώς πλη­
όμως, αν και υποψιάστηκαν τον περσικό δόλο,
σίασαν και πάλι απεσταλμένοι του Αρταξέρξη. Οι
εντούτοις δεν λιποψύχησαν. Εργάστηκαν εντατικά
απεσταλμένοι, σημάδι του φόβου του βασιλιά, πρό­
και με τα φοινικόδεντρα που υπήρχαν στην περιοχή
τειναν τότε στους Έλληνες ανακωχή, ξεχνώντας τις
κατασκεύασαν πρόχειρες γέφυρες και πέρασαν όλα
προηγούμενες απειλές που είχαν εκτοξεύσει. Ο
τα εμπόδια. Ο Κλέαρχος ήταν βέβαιος ότι επρόκειτο
Κλέαρχος όμως τους απάντησε πως οι Έλληνες δεν
για τέχνασμα του Αρταξέρξη, ο οποίος ήθελε να
θα εδέχοντο, εκτός και αν ο βασιλιάς τους εξασφά­
υπερτονίσει τις δυσκολίες του ταξιδιού της επι­
λιζε τον εις τρόφιμα εφοδιασμό! Ήταν κάτι το μεγα­
στροφής και να καταρρίψει το ηθικό των Ελλήνων.
λειώδες. Οι 13.000 αποκλεισμένοι στη μέση του
Τελικά έφτασαν σε μια συστάδα χωριών στα οποία
πουθενά Έλληνες υπαγόρευαν, χάρις στην πολεμι­
πράγματι προμηθεύτηκαν τρόφιμα. Εκεί έμειναν
κή τους αρετή, τους δικούς τους όρους στον «μεγά­
τρεις ημέρες. Στο διάστημα αυτό τους επισκέφθηκε
λο» Πέρση βασιλιά! Οι απεσταλμένοι του Αρταξέρξη
ο Τισσαφέρνης, ο οποίος εμφανίστηκε να διατηρεί
αποχώρησαν και επέστρεψαν λίγο αργότερα - άρα ο
τις καλύτερες των προθέσεων απέναντι στους
Αρταξέρξης με τον στρατό του βρισκόταν κοντά -
και δήλωσαν πως ο βασιλιάς δέχεται τους όρους Έλληνες. Τους είπε μάλιστα ότι είχε ζητήσει από
τον βασιλιά την άδεια να του επιτραπεί να τους οδη-

43

Προτομή του Ξενοφώ­ γήσει αυτός πίσω στην Ελλάδα. Οι Έλληνες δεν
αντιμετώπισαν αρνητικά τον Τισσαφέρνη και του
ντα. Ρωμαϊκό αντίγρα­
δήλωσαν πως δεν έτρεφαν καμμία εχθρότητα για
φο έργου του 4ου
τον βασιλιά. Το μόνο που επιθυμούσαν ήταν, ειρη­
αιώνα ττ.Χ.
νικά αν ήταν δυνατό, να επιστρέψουν στον τόπο
τους. Με τον τρόπο αυτό η ανακωχή μεταξύ των
δύο μερών τρόπον τινά ανανεώθηκε και οι Πέρσες
εξακολούθησαν να παρέχουν τρόφιμα στους Έλλη­
νες. Κατόπιν ο Τισσαφέρνης αποχώρησε και επέ­
στρεψε ύστερα από μια ημέρα, κομίζοντας, όπως
υποστήριζε, διαταγές του βασιλιά, βάσει των οποί­
ων θα τους επέτρεπε να κινηθούν προς την Ελλά­
δα. Οι Πέρσες υποσχέθηκαν είτε να τους
δίδουν τρόφιμα, είτε να τους οδηγούν
σε περιοχές από όπου θα μπορού­
σαν να αγοράσουν. Οι Έλληνες,
από την πλευρά τους δεσμεύτη­
καν να μην λεηλατήσουν καμ­
μία φιλική προς τους Πέρσες
χώρα από την οποία θα περ­
νούσαν. Ύστερα από τις νέες
διαβεβαιώσεις ο Τισσαφέρνης
Έλληνας πελταστής, επέστρεψε στο βασιλικό στρατό­
σε παράσταση από πεδο, λέγοντας στους Έλληνες να
αγγείο. τον περιμένουν να επανέλθει για να
τους οδηγήσει πίσω στην πατρίδα.
Περίμεναν λοιπόν τόσο οι Έλληνες, όσο και ο
Αριαίος με τους άνδρες του στρατοπεδευμένοι
στην περιοχή για 20 μέρες. Στο διάστημα αυτό προ­
σέγγισαν τον Αριαίο πολλοί επιφανείς Πέρσες,
ακόμα και συγγενείς του, οι οποίοι τον διαβεβαίω­
ναν ότι ο Αρταξέρξης δεν σκόπευε να τον τιμωρή­
σει. Ο βασιλιάς βέβαια, προσπαθούσε να προσεται­
ρισθεί τον Αριαίο για να απομονώσει εντελώς τους
Έλληνες. Οι Έλληνες αντελήφθησαν φυσικά τη
σταδιακή μεταστροφή του Αριαίου, αλλά δεν ήθελαν
να αποχωρήσουν πριν την έλευση του Τισσαφέρνη,
για να μην δώσουν αφορμή στους Πέρσες να τους
κατηγορήσουν για καταπάτηση των όρων της ανα­
κωχής.
Τελικά ο Τισσαφέρνης ήρθε, όχι όμως μόνος.
Μαζί του οδηγούσε τα δικά του στρατεύματα,
καθώς και τα στρατεύματα του σατράπη Ορόντα
(δεν έχει σχέση με τον εκτελεσθέντα από τον
Κύρο). Οι δύο σατράπες οδηγούσαν υποτίθεται τα
στρατεύματα τους πίσω στις χώρες τους. Ένα πρωί
η πορεία ξανάρχισε. Οι Έλληνες όμως ευρίσκοντο
ουσιαστικά κυκλωμένοι ανάμεσα σε τρεις βαρβαρι­
κές στρατιές, αυτές του Τισσαφέρνη, του Ορόντα
και του Αριαίου. Μη εμπιστευόμενοι όμως τους
βαρβάρους, οι Έλληνες εκινούντο σε απόσταση
ασφαλείας από αυτούς. Κάποιες φορές όμως, όταν
οι στρατιώτες συνέλεγαν ξυλα ή χόρτα, έρχονταν σε
επαφή με τους βαρβάρους και τότε εσημειώνοντο
πολλά επεισόδια, ακόμα και χειροδικίες. Όλα αυτά
δεν βοηθούσαν φυσικά στη διατήρηση καλού κλί­
ματος. H λυκοφιλία όμως δεν έμελλε να κρατήσει
για πολύ ακόμα. Σύντομα οι βάρβαροι θα έδειχναν
το πραγματικό τους πρόσωπο.
Η ακέφαλη στρατιά
Αφού στράφηκαν βορειοανατολικά, όλοι μαζί
κινήθηκαν προς την πόλη Σιτάκη. Οι βάρβαροι διέ-
βησαν τον Τίγρη ποταμό, ενώ οι Έλληνες στρατο­
πέδευσαν στην δυτική του όχθη. Τότε εμφανίστη­
καν απεσταλμένοι του Αριαίου, οι οποίοι
τάχα εμπιστευτικά πληροφόρησαν
τους Έλληνες ότι ο Τισσαφέρνης
σκοπεύει αφενός να καταστρέψει
τη γέφυρα που οδηγούσε στην
ανατολική όχθη και αφετέρου
να τους επιτεθεί. Οι Έλληνες
όμως δεν έπεσαν στην παγίδα.
Ήταν οι βάρβαροι που εφοβου-
ντο μη τυχόν οι Έλληνες διαλύ­
σουν τη γέφυρα και εξασφαλι­
στούν έτσι ανάμεσα στους δυο
τεράστιους ποταμούς, τον Ευφράτη
 Παράσταση της θεάς
Νίκης, η οποία στήνει
τρόπαιο από τα όπλα
των ηττημένων. Οι
Μύριοι κυριολεκτικά
έστρωσαν τον δρόμο
της επιστροφής τους
με τρόπαια, καθένα
των οποίων αποτελού­
σε μνημείο νίκης κατά
των βαρβάρων.

και τον Τίγρη. Δεν έδωσαν λοιπόν σημασία στις κατά μήκος της όχθης και «συνοδευόμενοι» από
προτροπές του Αριαίου. Περιορίστηκαν απλώς να τους βαρβάρους «φίλους» τους έφτασαν στην πόλη
καταλάβουν τη γέφυρα και να τοποθετήσουν φρου­ Ώπι και στη συνέχεια εισήλθαν στη Μηδεία και τελι­
ρά σε αυτή. Την επομένη τελικά οι Έλληνες πέρα­ κά ύστερα από πολυήμερη κοπιαστική πορεία
σαν τη γέφυρα και βρέθηκαν στην ανατολική όχθη έφτασαν στον Ζαπάτα ποταμό (σημερινό μεγάλο
του Τίγρητος ποταμού. Κατόπιν, κινούμενοι πάντα Ζαβ). Ο ποταμός αυτός είχε πλάτος 120 περίπου
μέτρων και αποτελούσε ανυπέρβλητο κώλυμα.
Εκεί στρατοπέδευσαν και παρέμειναν τρεις μέρες
για να αναπαυθούν. Στο διάστημα αυτό ο Κλέαρχος
συνάντησε τον Τισσαφέρνη, σε μία προσπάθεια να
μεταβάλει το κλίμα αμοιβαίας καχυποψίας που είχε
δημιουργηθεί. Ο Τισσαφέρνης και πάλι διαβεβαίω­
σε τον Κλέαρχο για τις καλές του προθέσεις. Για να
λυθεί μάλιστα η όποια παρεξήγηση δηλητηρίαζε τις
σχέσεις τους, ο Τισσαφέρνης κάλεσε τον Κλέαρχο
να τον επισκεφθεί μαζί με τους άλλους αξιωματι-
Μένωνα τον Θεσσαλό, τον Αγία τον Αρκάδα και τον Αχαιοί και Τρώες
Σωκράτη τον Αχαιό. Μαζί τους πήγαν και 20 λοχα­ πολεμιστές συγκρούο­
γοί και λίγοι στρατιώτες. Αίγο μετά την είσοδο των
νται. Αν και η παρά­
στρατηγών στη σκηνή όμως, και κατόπιν ορισμέ­
σταση έχει θέμα την
νου συνθήματος, οι Πέρσες επέπεσαν εναντίον
Ιλιάδα, μπορούμε να
των Ελλήνων και τους κατέσφαξαν. Οι στρατηγοί
συνελήφθησαν εντός της σκηνής, όπου το προη­ βγάλουμε ακριβή
γούμενο βράδυ ο Τισσαφέρνης είχε συμφάγει με συμπεράσματα σχετικά
τον Κλέαρχο και είχαν ανταλλάξει όρκους, και κατό­ με τον εξοπλισμό των
πιν αποκεφαλίστηκαν. Οι λοχαγοί σφαγιάσθηκαν οπλιτών της κλασικής
έξω από τη σκηνή μαζί με τους στρατιώτες τους και ύστερης κλασικής
και κάποιους υπηρέτες τους που είχαν πάει στο περιόδου.
βαρβαρικό καταυλισμό για να αγοράσουν τρόφιμα.
Οι Έλληνες από τον δικό τους καταυλισμό
έβλεπαν πως κάτι γινόταν στον αντίστοιχο βαρβα­
ρικό, μα δεν ήταν σε θέση να διακρίνουν και να
αντιληφθούν τί. Η περιέργεια τους όμως ικανοποι­
ήθηκε με τον χειρότερο δυνατό τρόπο όταν ένας
στρατιώτης, ο Νίκαρχος ο Αρκάδας, έφτασε σερνό­
μενος και κρατώντας στα χέρια του τα εντόσθια
του από τον περσικό καταυλισμό. Από αυτόν έμα­
θαν οι Έλληνες τί είχε συμβεί και έτρεξαν αμέσως
να αναλάβουν τον οπλισμό τους. Πριν προλάβουν
να οπλιστούν οι Έλληνες, μέσα στη σύγχυση που
ακολούθησε, εμφανίστηκαν ενώπιον τους 300 περί­
που βάρβαροι ιππείς. Επικεφαλής τους ήταν ο
«φίλος» Αριαίος. Αυτός ζήτησε να παρουσιαστούν
ενώπιον του οι εν ζωή Έλληνες στρατηγοί για να
τους ανακοινώσει τη θέληση του βασιλιά. Πράγμα­
τι ενεφανίσθησαν οι Κλεάνωρ ο Ορχομένιος και
Σοφαίνετος ο Στυμφάλιος. Μαζί τους παρουσιά­
στηκε και ο Ξενοφών ο Αθηναίος, ο οποίος ακο­
λουθούσε ως παρατηρητής την εκστρατεία, λόγω
της φιλίας του με τον Πρόξενο. Σε αυτούς ο Αριαί­
ος ανακοίνωσε πως ο μεν Κλέαρχος είχε τιμωρη­
θεί, γιατί παρέβη τους όρκους, οι δε Πρόξενος και
Μένων ήταν ζωντανοί και έχαιραν μεγάλων τιμών
από τον βασιλιά - ασύστολο ψεύδος φυσικά. Τους
είπε δε πως ο βασιλιάς απαιτούσε την παράδοση
των όπλων τους. Ενώπιον τέτοιου μεγέθους αναι-
σχυντίας ο Κλεάνωρ δεν άντεξε και θυμωμένα του
είπε: «Κάκιστε των ανθρώπων Αριαίε, και όλοι
εσείς που είσασταν φίλοι του Κυρου, δεν ντρέπε­
στε ούτε τους θεούς, ούτε τους ανθρώπους, που αν
και ορκισθήκατε τους ίδιους φίλους και εχθρούς με
εμάς να έχετε, έπειτα μας προδώσατε μαζί με τον
ασεβέστατο και πανούργο Τισσαφέρνη και τους
ανθρώπους με τους οποίους συνομολογήσατε τους
όρκους τους σκοτώσατε;» Στις κατηγορίες του
Κλεάνωρος ο Αριαίος αρκέστηκε να ρίξει το βάρος
των ευθυνών στον Κλέαρχο και αποχώρησε.

Παρά τη γενναία στάση των Ελλήνων στρατη­

γών, ο αποκεφαλισμός του στρατεύματος προκάλεσε
όπως ήταν φυσικό την πλήρη αποθάρρυνση των
Ερείπια ελληνικών κτι­
ρίων στις Σάρδεις.
ανδρών. Σα να μην τους έφτανε ότι ευρίσκοντο μόνοι
και αβοήθητοι στην καρδιά της Περσικής Αυτοκρα­
τορίας, κυκλωμένοι από εχθρούς, έχαναν τώρα και
τις κεφαλές του σρατεύματός τους, άνδρες πολύπει­
ρους και πανάξιους στα πολεμικά. Φυσικώ το λόγω,
λοιπόν, το ηθικό των ανδρών κατέπεσε πλήρως και
όλοι θρηνούσαν και έλεγαν ότι δεν επρόκειτο να
ξαναδούν την πατρίδα, αλλά θα πέθαιναν μακριά από
τα σπίτια τους. Εκείνη την νύκτα κανείς δεν δείπνη-
σε, ούτε κοιμήθηκε. Ένα μαύρο πέπλο είχε τυλίξει
τον ελληνικό καταυλισμό. Μόνο άνδρες πραγματικοί,
με πανίσχυρη θέληση και δυνατή ψυχολογία ήταν
ικανοί να ξαναδώσουν ζωή στο απογοητευμένο στρά­
τευμα. Τέτοιοι άνδρες όμως δεν λείπουν ποτέ από
την ελληνική ιστορία. Είναι καθαρά ζήτημα συγκυ­
ριών η ανέλιξη και η ανάδειξη τους.
Στην συγκεκριμένη περίπτωση την πρωτοβου­
λία ανέλαβε ο απόλεμος ως τότε Ξενοφών. Βάσει
κάποιου ονείρου, που υποτίθεται πως είδε εκείνο το
βράδυ, συνήγειρε τους επιζώντες λοχαγούς του
σώματος του Προξένου και κατόπιν και τους λοι­
πούς αξιωματικούς και τους ανέλυσε τις σκέψεις
του. Συνολικά συγκεντρώθηκαν περί τους 100 αξιω­
ματικοί. Αφού έγινε σύντομη αναφορά στην απελπι­
στική κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει, οι
αξιωματικοί αποφάσισαν να εκλέξουν νέους στρα­
τηγούς, υπό την ηγεσία των οποίων θα επιχειρού­
σαν να διαφύγουν μαχόμενοι από την Περσική
Αυτοκρατορία. Ο στόχος τους ήταν δύσκολος, ίσως
και ακατόρθωτος. Δεν επρόκειτο όμως να λυγίσουν,
«...όσοι μεν επιδιώκουν να σώζουν με κάθε τρόπο
τη ζωή τους στον πόλεμο ως επί το πλείστον άναδρα
και άδοξα πεθαίνουν, όσοι δε για τον θάνατο έχουν
την άποψιν ότι είναι κοινός και αναπόφευκτος για
όλους τους ανθρώπους και για έναν ένδοξο θάνατο
αγωνίζονται, αυτοί βλέπω ότι συνηθέστερα φτάνουν
στα γηρατειά και ζουν ευτυχισμένοι», είπε ο Ξενο­
φώντας, κατορθώνοντας να αναπτερώσει το ηθικό
των Ελλήνων αξιωματικών. Αμέσως ο ενθουσια­
σμός επανήλθε. Οι Έλληνες ήσαν έτοιμοι για όλα.
Μόνο ένας λοχαγός του Προξένου αντέδρασε και
είπε ότι ήταν αδύνατο να ξεφύγουν από τον βασιλιά.
Απεδείχθη όμως ότι αυτός δεν ήταν Έλληνας, αλλά
Αυδός και αμέσως απεπέμφθη από το στράτευμα!
Με νέα ορμή, λοιπόν, οι αξιωματικοί ψήφισαν
χους νέους τους στρατηγούς οι οποίοι ήσαν ο Τιμα-
σίων από τη Δάρδανο της Τρωάδος, ο Ξανθικλής ο
Αχαιός, ο Κλεάνωρ ο Αρκάδας, ο Φιλήσιος ο Αχαιός,
ο Ξενοφών ο Αθηναίος και ο Χειρίσοφος ο Λακεδαι­
μόνιος. Μετά την εκλογή των στρατηγών οι κήρυκες
συγκάλεσαν όλους τους στρατιώτες. Ενώπιον, λοι­
πόν, της εκκλησίας του στρατού ενεφανίσθησαν οι
νέοι στρατηγοί και αφού ενημέρωσαν τους άνδρες
για τα όσα είχαν συμβεί, τους ανακοίνωσαν τις απο­
φάσεις τους και ζήτησαν να τις υπερψηφίσουν.
Όλοι το έπραξαν υψώνοντας τη δεξιά, όπως ακριβώς
οι πρόγονοι τους το έπραταν στις συνελεύσεις του
στρατού έξω από τα τείχη της Τροίας, αιώνες πριν.
Οι Έλληνες δεν είχαν αλλάξει, δεν έχουν αλλάξει ως
σήμερα. Παραμένουν οι ίδιοι με τα ίδια προτερήμα­
τα και ελαττώματα, επιβεβαιώνοντας την ιστορική
συνέχεια της φυλής, σε πείσμα όλων.
Πορεία στο άγνωστο Αργείος οπλίτης. Στην
ασπίδα φέρει παράστα­
Αμέσως μετά τη λήψη της απόφασης ο Ξενο­
ση των δύο όφεων
φών εγέρθη και υπέβαλε προτάσεις για την καλύτε­
χαρακτηριστικό της
ρη διεξαγωγή της πορείας. Στο σημείο αυτό αξίζει
να αναφερθεί ότι οι Μύριοι δεν ήσαν μόνοι. Εσυνο- πόλεως του Άργους.
δεύοντο από μερικές χιλιάδες αμάχους, δούλους,
γυναίκες και παιδιά. Υπολογίζεται ότι συνολικά τους
12.500 στρατιώτες συνόδευαν άλλες 20.000 περίπου
αμάχων. Επρόκειτο στην κυριολεξία για μια ολόκλη­
ρη, κινητή πόλη-κράτος. Το γεγονός αυτό καθιστά
την προσπάθεια των Μυρίων ακόμα πιο σημαντική
και την επιτυχία τους ακόμα πιο εκπληκτική. Για
την ασφαλή, λοιπόν, μετακίνηση όλου αυτού του
πλήθους υιοθετήθηκε ένας σχηματισμός πορείας
μορφής τετραπλεύρου. Το εξωτερικό «περίβλημα»
του τετραπλεύρου θα απετελείτο από οπλίτες. Εφε­
δρεία των μεγάλων πλευρών του τετραπλεύρου θα
αποτελούσαν τα τμήματα των ελαφρών πεζών. Στο
εσωτερικό του τετραπλεύρου θα έπαιρναν θέση τα
σκευοφόρα και οι άμαχοι. Τη διοίκηση της εμπρός
πτέρυγας του τετραπλεύρου ανέλαβε ο Χειρίσοφος.
Τη διοίκηση της οπισθοφυλακής ανέλαβε ο Ξενο­
φών και ο Τιμασίων, ενώ τη διοίκηση κάθε πλευράς
ανέλαβαν οι γηραιότεροι στρατηγοί. Στη συνέχεια
πυρπόλησαν τα πλεονάζοντα υλικά και αφού γευμά­
τισαν ετοιμάστηκαν να κινήσουν. Πριν προλάβουν
όμως να τελειώσουν εμφανίστηκε ο Μιθριδάτης -
πρώην πιστός του Κύρου - επικεφαλής 30 ιππέων.
Ο Πέρσης ζήτησε να μιλήσει με τους Έλληνες
στρατηγούς. Όταν αυτοί εμφανίστηκαν τους ζήτη­
σε να του γνωστοποιήσουν τα σχέδια τους, ως
φίλος τους που ήταν, για να σωθεί και αυτός μαζί
τους. Οι Έλληνες, μέσω του Χειροσόφου, απάντη­
σαν ότι σκόπευαν να φύγουν για την πατρίδα τους.
Αν δεν τους πείραζε κανείς και αυτοί δεν θα πείρα­
Ανάγλυφο στο οποίο
ζαν κανέναν από τους υπηκόους του βασιλιά. Όταν
εικονίζονται Πέρσες
τα άκουσε αυτά ο Μιθριδάτης τους ανταπάντησε ότι
τοξότες της βασιλικής
ήταν αδύνατο να ξεφύγουν χωρίς τη συγκατάθεση
του βασιλιά. Ανδρες του μάλιστα επιχείρησαν να φρουράς.
δωροδοκήσουν Έλληνες στρατιώτες για να αυτομο­
λήσουν. Τα αποτελέσματα όμως ήταν πενιχρά.
Μόλις 20 άνδρες τους ακολούθησαν.

Μετά από όλα αυτά οι Έλληνες άρχισαν και πάλι

να πορεύονται. Πέρασαν τον Ζαπάτα ποταμό και
συνέχισαν την προς Βορρά κίνηση τους. Έξαφνα
όμως εμφανίστηκε ο Μιθριδάτης έχοντας υπό τις
διαταγές του 200 ιππείς (ιπποτοξότες) και ως 400
ψιλούς τοξότες και σφενδονήτες. Αρχικά ο Μιθρι­
δάτης και οι άνδρες του δεν έδειξαν εχθρικές δια­
θέσεις. Όταν όμως πλησίασαν σε απόσταση βολής,
άρχισαν να βάλουν μαζικά κατά των πορευομένων
Ελλήνων, προκαλώντας αρκετές απώλειες. Ιδιαίτε­
ρα αρνητικό ήταν το γεγονός ότι οι Έλληνες δεν
Ανάγλυφο Έλληνα
οπλίτη του 5ου αιώνα
π.Χ. (Εθνικό Αρχαιολο­
γικό Μουσείο Αθήνας)
μπορούσαν να ανταποδώσουν τα πλήγματα γιατί οι
ψιλοί Κρήτες τοξότες και πίσω από τους οπλίτες
ευρίσκοντο - αρά μόνο υπερκείμενη βολή μπορού­
σαν να εκτελέσουν - και τα τόξα τους έριχναν μικρό­
τερα βέλη - έχοντα άρα μικρότερο των περσικών
βεληνεκές. Για να ανακουφιστούν λίγο οι Έλληνες
της οπισθοφυλακής εξόρμησαν κατά των εχθρών.
Ό π ω ς ήταν λογικό όμως δεν μπόρεσαν να έρθουν
σε επαφή με τους ταχύτερους εχθρούς, οι οποίοι
όμως εξακολουθούσαν να βάλουν και να πλήττουν
τους Έλληνες ακόμα και κατά την υποχώρηση
τους. Λόγω της παρενόχλησης των εχθρών, λοιπόν,
οι Έλληνες μόλις 5 χιλιόμετρα κατόρθωσαν να δια­
νύσουν εκείνη την ημέρα. Επιτέλους, αργά το από­
γευμα ο στρατός έφτασε σε μια συστάδα χωριών,
στα οποία θα μπορούσαν να αναπαυθούν. Την ώρα
που οι στρατιώτες προσπαθούσαν να συνέλθουν και
να ξεκουραστούν οι στρατηγοί τους αγρυπνούσαν.
Αφού εντόπισαν τις αδυναμίες τους αποφάσισαν να
συγκροτήσουν τμήματα σφενδονητών, από τους
υπηρετούντες στο στράτευμα Ρόδιους - οι Ρόδιοι
ήταν οι καλύτεροι σφενδονήτες του αρχαίου
κόσμου - και τμήμα ιππέων. Αμέσως μετά τη λήψη
των αποφάσεων οι στρατηγοί έσπευσαν να τις υλο­
ποιήσουν. Έτσι συγκροτήθηκε ένα σώμα 200
Ροδίων σφενδονητών και 50 ιππέων. Δοικητής των
τελευταίων ορίστηκε ο Αύκιος ο Αθηναίος. Οι Ρόδι­
οι σφενδονήτες χρησιμοποιούσαν μολύβδινα βλή­
ματα, επιτυγχάνοντας μεγαλύτερο βεληνεκές και
ακρίβεια βολής από τους Πέρσες συναδέλφους
τους, οι οποίοι έρριπταν λίθινα βλήματα.
Την επομένη μέρα οι Έλληνες έμειναν στα
χωριά όπου είχαν στρατοπεδεύσει. Την επομένη
όμως άρχισαν και πάλι να πορεύονται. Αφού διέσχι­
σαν γρήγορα μια χαράδρα - σχηματιζόμενη από τον
ρούν του χειμάρρου Γκχαζίρ - αναπτύχθηκαν και
πάλι σε σχηματισμό τετραγώνου πλαισίου στο ανα-
πεπταμένο έδαφος. Μόλις οι Έλληνες πέρασαν τη
χαράδρα ενεφανίσθη ο Μιθριδάτης με 1.000 ελα­
φρούς ιππείς και 4.000 ελαφρούς πεζούς - τοξότες
και σφενδονήτες ψιλούς. Μετά από την προηγούμε­
νη επιτυχία του, με ακόμα μικρότερες δυνάμεις, ο
Πέρσης αξιωματούχος πίστευε πως δεν θα δυσκο­
λευόταν, εκμεταλλευόμενος την ταχύτητα και την
ευελιξία των ελαφρών τμημάτων του, να εξαναγκά­
σει τους Έλληνες σε παράδοση. Από υπερβολική
σιγουριά όμως, ή και από ματαιοδοξία, ο Μιθριδάτης
έκρινε σκόπιμο να ακολουθήσει τους Έλληνες κατά
πόδας, διασχίζοντας τη χαράδρα. Σε απόσταση 1.500
περίπου μέτρων από αυτήν οι Πέρσες επιτέθηκαν
στους Έλληνες, βάλλοντας αναρίθμητα βλήματα
εναντίον τους. Οι Έλληνες στρατηγοί όμως είχαν
προβλέψει μία τέτοια εξέλιξη και είχαν συγκροτήσει
ειδικά τμήματα καταδίωξης, αποτελούμενα από
οπλίτες - ελαφρύτερα οπλισμένους «εκδρόμους» -
ψιλούς, πελταστές και τους λιγοστούς ιππείς. Ο
Ξενοφών, ως διοικητής της οπισθοφυλακής, άφησε
τους εχθρούς να εξέλθουν της χαράδρας και κατόπιν
τους επιτέθηκε, με σκοπό να τους παγιδεύσει μετα­
ξύ των ελληνικών όπλων και των κακοτράχαλων
πλαγιών της. Έτσι και έγινε. Οι Πέρσες δεν άντεξαν
τη συνδυασμένη ελληνική επίθεση και τράπηκαν σε
φυγή. Διωκόμενοι όμως εντός της χαράδρας, οι
Πέρσες, ιδίως οι ιππείς, αφανίστηκαν. Όσοι δεν
σκοτώθηκαν διασκορπίστηκαν και 18 ιππείς αιχμα­ Πέρσης στρατιώτης
λωτίστηκαν. Επρόκειτο για μεγάλη και χρήσιμη της βασιλικής φρου­
νίκη των Ελλήνων, η οποία τους απάλλαξε από την ράς. Παράσταση από
καταδίωξη και την παρενόχληση των εχθρών. Τώρα
ανάγλυφο της Περσέ-
πια οι Πέρσες θα το εσκέπτοντο πολύ σοβαρά πριν
πολης. (Μουσείο Λού­
ξαναεπιτεθούν. Ιδιαίτερη έκπληξη για τον Μιθριδά­
τη και τους άνδρες του απετέλεσε η παρουσία και η βρου)
επιτυχής δράση ελληνικού ιππικού εναντίον τους.
Αν και ολιγάριθμοι οι ιππείς του Ξενοφώντα απο­
δείχθηκαν εξαιρετικά χρήσιμοι και αποτελεσματι­
κοί. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι 50 Έλληνες ιππείς
ήταν βαρεία οπλισμένοι, οπλισμένοι με θώρακες.
Οι Έλληνες εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο τη
νίκη τους και προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο
και χώρο απέναντι στους Πέρσες. Αν και δεν γνώ­
ριζαν πού ακριβώς ευρίσκοντο οι περσικές δυνά­
μεις, εντούτοις γνώριζαν ότι αυτές ήταν κοντά και
ήταν πολυάριθμες. Κινούμενοι πάντα παράλληλα
με την ανατολική όχθη του Τίγρητος ποταμού οι
Έλληνες έφτασαν σε μια μεγάλη, έρημη πόλη τη
Λάρισα. Οι κάτοικοι της την είχαν μάλλον εκκενώ­
σει λόγω του φόβου της ελεύσεως των Ελλήνων.
Οι τελευταίοι πάντως συνέχισαν, την επομένη, την
πορεία τους και αφού διήνησαν 30 χιλιόμετρα έφτα­
σαν στην επίσης εγκαταλελειμμένη πόλη Μέσπιλα.
Και εκεί οι Έλληνες αναπαύθηκαν και την επομένη
κινήθηκαν και πάλι βόρεια. Αφού κάλυψαν άλλα 20
χιλιόμετρα στρατοπέδευσαν. Ξαφνικά όμως είδαν
απέναντί τους έναν τεράστιο όγκο ανδρών, κυρίως
ιππέων. Επρόκειτο για τις δυνάμεις του Ορόντα
και του Τισσαφέρνη, με τον τελευταίο να έχει το
γενικό πρόσταγμα. Ο Τισσαφέρνης απέστειλε
μέρος του ιππικού του στα νώτα και στο δεξιό των
Ελλήνων και παρέταξε τις λοιπές δυνάμεις του
απέναντι από την ελληνική εμπροσθοφυλακή. Με
τον τρόπο αυτό οι Έλληνες είχαν περικυκλωθεί.
Βόρεια, νότια και ανατολικά υπήρχαν Πέρσες και
δυτικά ο ποταμός Τίγρης. Ο κίνδυνος για τους
Έλληνες ήταν μεγάλος. Ο Τισσαφέρνης, γνωρίζο­
ντας ότι ήταν αδύνατο για τους ιππείς του να δια­
σπάσουν το ελληνικό τετράπλευρο, δεν διακινδύ­
νευσε να δώσει μάχη. Αρκέστηκε να παρενοχλεί
τους Έλληνες με το ελαφρύ του ιππικό και τους
ψιλούς του. Σε αυτούς όμως απάντησαν οι Ρόδιοι
σφενδονήτες και οι Κρήτες τοξότες. Ήταν δε τόσο
έλλειψη κρανών των Περσών! Με τον τρόπο αυτό
το πλήθος των εχθρών, ώστε και να ήθελαν οι
οι Έλληνες ψιλοί κράτησαν τους εχθρούς σε από­
Έλληνες να αστοχήσουν δεν θα μπορούσαν. Οι
σταση ασφαλείας από το τετράπλευρο, προκαλώ­
Ρόδιοι έκαναν θραύση στους εχθρούς με τα μολύ­
ντας τους μάλιστα σημαντικές απώλειες. H πορεία
βδινα βλήματα τους και οι Κρήτες, έχοντας διαπι­
συνεχίστηκε. Οι Έλληνες βάδιζαν περικυκλωμένοι,
στώσει ότι τα βέλη τους υστερούσαν στην επίτευξη
με τους εχθρούς να τους ακολουθούν, χωρίς όμως
μεγάλου βεληνεκούς, έπαιρναν τα περσικά βέλη, τα
να τολμούν να εμπλακούν σοβαρά μαζί τους. Έτσι
οποία ήσαν μακρύτερα και τα ξαναέστελναν στους
οι Έλληνες βάδισαν μέχρι που συνάντησαν μια
αποστολείς τους! Οι Κρήτες έβαλλαν υπερκείμενες
συστάδα χωριών στα οποία και στρατοπέδευσαν για
βολές, σε καμπύλη τροχιά, εκμεταλλευόμενοι την
να διανυκτερεύσουν. Και βρήκαν στα χωριά αυτά

Έλληνας οπλίτης και χορδές για χα χόξα και μόλυβδο και άλλα χρήσι­
καταβάλλει Πέρση. μα υλικά. Οι Πέρσες, έχονχας ηχχηθεί σχην ανταλ­
λαγή «πυρών», αποσύρθηκαν και αυχοί για να δια­
Παράσταση από ερυ-
νυκτερεύσουν σε απόσταση ασφαλείας από χους
θρόμορφο κύλικα του
Έλληνες, φοβούμενοι πάνχα χη διενέργεια νυκτερι-
5ου αιώνα π.Χ.
νής εφόδου ενανχίον χους.
Αφού αναπαύθηκαν και ανεφοδιάσχηκαν οι
Έλληνες συνέχισαν χην πορεία χους. Γνωρίζονχας
όμως όχι καχεδιώκονχο από χον Τισσαφέρνη, οι
σχραχηγοί αποφάσισαν να μεχαβάλουν χον σχημα-
χισμό πορείας χου σχραχού. Ουσιασχικά δεν επρό-
κειχο για αλλαγή σχηματισμού, αλλά για μεχαχροπή
χου υπάρχονχος. Ο χεχράπλευρος σχηματισμός
που είχαν ως τότε υιοθετήσει οι Έλληνες προσέ­
φερε μεν ολόπλευρη άμυνα, αλλά δεν ήταν αρκετά
εύκαμπτος ώστε να επιτρέπει ταχεία και αβίαστη
δυνατότητα κίνησης σε πιο δύσβατα εδάφη. Για τον
λόγο αυτό οι στρατηγοί αποφάσισαν να τριχοτομή­
σουν τις μεγάλες πλευρές του τετραπλεύρου. Αντί
ενός μονολιθικού σχηματισμού, η εμπροσθοφυλα­
κή και η οπισθοφυλακή θα απετελούντο από τρία
τμήματα. Τα δύο ακραία τμήματα θα διατηρούσαν
τον πυκνό τους σχηματισμό. Το κεντρικό όμως
τμήμα, αποτελούμενο από τρεις λόχους οπλιτών,
των 100 ανδρών έκαστος, θα αποτελούσε το κινητό
τμήμα της παράταξης. Σε περίπτωση διάβασης στε­
νωπού, οι τρεις κεντρικοί λόχοι θα απεσύροντο
εντός του πλαισίου, επιτρέποντας στα ακριανά τμή­
ματα να συγκλίνουν το ένα προς το άλλο, ώστε
αυτόματα να μειωθεί το μήκος μετώπου ολοκλήρου
του τετραπλεύρου. Σε περίπτωση δε που μετά τη
διέλευση στενωπού επαρουσιάζετο απόκλιση των
ακραίων τμημάτων, οι τρεις λόχοι θα έσπευδαν να
καλύψουν το δημιουργούμενο κενό, μεταβάλλοντας
κατά περίπτωση και το βάθος του σχηματισμού
τους. Ό,τι δε συνέβαινε στην εμπροσθοφυλακή θα
συνέβαινε ταυτόχρονα και στην οπισθοφυλακή. Με
τον τρόπο αυτό το τετράπλευρο θα μετασχηματιζό­
ταν και κατά περίπτωση θα παρουσίαζε μεγαλύτερο
και μικρότερο μέτωπο, διατηρώντας όμως πάντα τη
συνοχή και σε γενικές γραμμές το σχήμα του.
Με τον τροποποιημένο του σχηματισμό λοιπόν,
το τετράπλευρο των Ελλήνων συνέχισε να κινείται.
Οι Έλληνες, αφού διέβησαν μερικά χωριά, έφτασαν
σε μια λοφοσειρά. Ανέβηκαν ανενόχλητοι τον πρώτο
γήλοφο, κατέβηκαν από αυτόν και άρχισαν να ανε­
βαίνουν τον επόμενο. Τότε ακριβώς τους επιτέθη­
καν οι εχθροί. Οι Πέρσες κατείχαν την κορυφή του
δευτέρου γηλόφου και από εκεί έβαλλαν κατά των
Ελλήνων, κυλώντας ακόμα και βράχους εναντίον
τους. Με μεγάλους κόπους κατόρθωσαν τελικά οι
Έλληνες να ανέβουν και στην κορυφή του δευτέρου
λόφου και να εκδιώξουν τους εχθρούς από αυτήν.
Κινούμενοι προς τον τρίτο λόφο οι Έλληνες δέχθη­
καν και πάλι τα βλήματα των βαρβάρων. Ενώπιον
της δύσκολης τακτικής κατάστασης που είχε δια­
μορφωθεί, οι στρατηγοί αποφάσισαν να εκκαθαρί­
σουν τα υψώματα, αφ' υψηλού! Απέστειλαν λοιπόν
τους πελταστές στις πλαγιές παρακείμενου όρους,
το οποίο βρισκόταν παράλληλα με τους γηλόφους
και από το οποίο οι πελταστές θα μπορούσαν να
πλήξουν αυτοί τους εχθρούς από ψηλά. Έτσι και
έγινε και οι εχθροί σταμάτησαν να παρενοχλούν το
κύριο σώμα και απεσύρθησαν. H πορεία συνεχίστη­
κε με αυτόν τον τρόπο, με τους πελταστές να καλύ­
πτουν από την πλαγιά τις κινήσεις του κυρίως
σώματος, ώσπου έφτασαν σε μια συστάδα χωριών.
Εκεί οι πελταστές επανενώθηκαν με τον υπόλοιπο
όγκο. Στα χωριά αυτά οι Έλληνες παρέμειναν τρεις
μέρες, και γιατί υπήρχε εκεί αφθονία τροφίμων,
αλλά και γιατί είχαν πολλούς πληγωμένους από τις
προηγούμενες συγκρούσεις, οι οποίοι έχριζαν περι­
θάλψεως. Τελικά την τέταρτη μέρα επανεκίνησαν
και κατέβηκαν στην εκτεταμένη πεδιάδα του σημε­
ρινού βορείου Ιράκ. Εκεί όμως τους περίμενε ο Τισ­
σαφέρνης με πολυάριθμους ιππείς. Για το λόγο
αυτό, μεταφέροντας μαζί τους και πολλούς τραυμα­
τίες, οι στρατηγοί αποφάσισαν ότι δεν ήταν σκόπιμο
να δώσουν μάχη και στρατοπέδευσαν σε χωριά που
συνάντησαν. Οι Πέρσες επιχείρησαν να τους πλή­
ξουν. Οι οχυρωμένοι όμως στα χωριά Έλληνες απέ­
κρουσαν με ευκολία τις εχθρικές επιθέσεις, ώσπου
Παράσταση του Οδυσ­
σέα. Εικονίζεται να
κρατά σπαθί, ενώ έχει
ριγμένο πίσω του τον
πέτασο, το χαρακτηρι­
στικό καπέλο, το οποίο
φορούσαν συνήθως οι
ιππείς και οι ψιλοί του
5ου και 4ου αιώνα π.Χ.

βράδιασε. Με την έλευση της νύκτας οι βάρβαροι
Ελαφρά οπλισμένος
αποσύρθηκαν σε απόσταση 12 χιλιομέτρων περίπου,
οπλίτης επιτίθεται
φοβούμενοι πάντα νυκτερινή προσβολή. Οι Έλλη­
καλυμμένος από την
νες στρατηγοί όμως είχαν άλλα σχέδια. Μόλις είδαν
ασπίδα του.
τους βαρβάρους να αποσύρονται έδωσαν διαταγή να
ετοιμαστεί ο στρατός να συνεχίσει την πορεία!
Πράγματι ο στρατός βάδισε και πάλι και εντός της
νύκτας διήνυσε απόσταση 12 χιλιομέτρων περίπου,
διπλασιάζοντας έτσι την απόσταση που τον χώριζε
από τους εχθρούς! Χάρις στο συγκεκριμένο τέχνα-
σμα-στρατήγημα οι Έλληνες βάδισαν ανενόχλητοι
από τους βαρβάρους για τις δύο επόμενες μέρες,
κερδίζοντας πολύτιμο χρόνο. Τελικά όμως και ο
Τισσαφέρνης, λυσσώντας για το προηγούμενο
πάθημα του, εκτέλεσε με τον στρατό του νυκτερινή
πορεία και κατέλαβε μια άκρως επίκαιρη θέση, άνω
και δεξιά της οδού από όπου θα περνούσαν οι Έλλη­
νες. Την ίδια ώρα άλλα περσικά τμήματα ελάμβαναν
θέσεις γύρω από το ελληνικό τετράπλευρο.
Παράσταση οπλιτικής
φάλαγγας. H κατάσταση ήταν άκρως ανησυχητική για τους
Έλληνες, οι οποίοι κινδύνευαν να παγιδευτούν και
να κατασυντριβούν από τις ευκίνητες και πολυά­
ριθμες εχθρικές δυνάμεις. Εν όψει της εχθρικής
απειλής ο Χειρίσοφος και ο Ξενοφών αποφάσισαν
να δράσουν με τρόπο παρόμοιο, όπως έδρασαν
κατά τη διάβαση των γηλόφων. Και αυτή τη φορά
υπεράνω των εχθρικών θέσεων υπήρχε όρος, την
κορυφή του οποίου οι εχθροί είχαν αφήσει ακάλυ­
πτη, υπολογίζοντας ότι θα ήταν αδύνατο για τους
βαρύτερα οπλισμένους Έλληνες να ανέβουν πρώ­
τοι σε αυτήν. Οι Έλληνες όμως τους διέψευσαν. Με
επικεφαλής τον Ξενοφώντα, οι πελταστές και οι 300
οπλίτες των τριών «ειδικών» λόχων της εμπροσθο­
φυλακής, όρμησαν με τη μέγιστη δυνατή ταχύτητα
να καταλάβουν την κορυφή, ώστε να βρεθούν σε
υψηλότερο των εχθρών σημείο, εξαναγκάζοντας
τους έτσι να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους και να
αφήσουν ελεύθερη την οδό. Μόλις οι βάρβαροι
κατάλαβαν τον σκοπό του αποσπάσματος του Ξενο­
φώντος όρμησαν και αυτοί να καταλάβουν την
κορυφή. Επρόκειτο για έναν αγώνα δρόμου, το έπα­
θλο του οποίου για τους Έληνες ήταν η σωτηρία.
Από την πεδιάδα, όλοι οι στρατιώτες προσπαθούσαν
με ιαχές, με φωνές και με παροτρύνσεις να ενθαρ­
ρύνουν τους συμπολεμιστές τους, να τους δώσουν
φτερά, για να ανέβουν πρώτοι. Αλλά και οι Πέρσες
με φωνές και παροτρύνσεις προσπαθούσαν να
ενθαρρύνουν το δικό τους τμήμα που επιχειρούσε
τον αυτό σκοπό. Ο Ξενοφών, κινούμενος έφιππος
δίπλα στους στρατιώτες τους τους φώναζε συνε­
χώς πως αγωνίζοντο για την επιστροφή στη πατρί­
δα, για να ξαναδούν τις συζύγους και τα αγαπημένα
τους παιδιά. Δυστυχώς και σε αυτή την κρίσιμη
στιγμή κάποιος εκδήλωσε την κακότητα και τη
μικροψυχία του. Ήταν ο Σωτηρίδας ο Σικυώνιος, ο
οποίος γόγγυζε κατά του Ξενοφώντα λέγοντας του
ότι ήταν έυκολο γι' αυτόν, έφιππος καθώς ήταν, να
λέει τέτοιους λόγους. Ο ίδιος όμως εταλαιπωρείτο
από το βάρος της ασπίδας και των όπλων του. Στο
άκουσμα των πικρών αυτών λόγων, ο Ξενοφών
αντέδρασε ως πραγματικός ηγέτης. Κατέβηκε από
το άλογο του, άρπαξε από τον Σωτηρίδα την ασπίδα
και συνέχισε να βαδίζει. Εξακολούθησε να προτρέ­
πει τους άνδρες του να κινούνται γρήγορα, αν και ο
ίδιος δεν το μπορούσε αφού φορούσε θώρακα
ιππέα, ο οποίος τον εμπόδιζε να βαδίζει. Έτσι με το
προσωπικό του παράδειγμα κέντρισε την έμφυτη
φιλοτιμία των ανδρών του, σε σημείο που οι ίδιοι οι
στρατιώτες ανάγκασαν τον συνάδελφο τους Σωτη­
ρίδα να αναλάβει τον οπλισμό του και να συνεχίσει
να βαδίζει μαζί τους! Τελικά χάρις στην υπερπρο­
σπάθεια τους κατόθρωσαν και ανέβηκαν πρώτοι
στην κορυφή. Οι βάρβαροι, μετά τη νέα τακτική
τους αποτυχία, αποσύρθηκαν χωρίς μάχη από τις
θέσεις που κατείχαν υπεράνω της οδού. Τους ακο­
λούθησαν και τα υπόλοιπα τμήματα του στρατού
του Τισσαφέρνη, με πεσμένο το ηθικό. Οι δε Έλλη­
νες, έχοντας διανοίξει την οδό, διέσχισαν τον λόφο
και κατέβηκαν σε μια πεδιάδα, όπου υπήρχαν
πολλά πλούσια χωριά - πρόκειται για τη σημερινή
κοιλάδα του Ρουζόρ. Λίγο όμως πριν πέσει η νύκτα
και καθώς οι Έλληνες ετοιμάζοντο να στρατοπε­
δεύσουν, εμφανίστηκαν οι βάρβαροι και σκότωσαν
μερικούς Έλληνες που είχαν βγει σε αναζήτηση
τροφής. Κατόπιν οι άνδρες του Τισσαφέρνη επιχεί­
ρησαν να πυρπολήσουν τα χωριά και με τη βοήθεια
των εντοπίων να φυγαδεύσουν τα κοπάδια των
ζώων στην αντίπερα όχθη του Τίγρητος, ώστε να
στερηθούν οι Έλληνες των τροφών. Και κατόρθω­
σαν οι εχθροί να πυρπολήσουν πολλά χωριά και να
στερήσουν τους Έλληνες από τρόφιμα.

Μέσα από τα αδιάβατα όρη

και τους άγριους πληθυσμούς
Αφού εκτέλεσαν το καταστροφικό τους έργο οι
εχθροί απεσύρθησαν ευχαριστημένοι, θεωρώντας
ότι έχουν προκαλέσει μεγάλη καταστροφή στους
Έλληνες. Πράγματι η κατάσταση των Ελλήνων δεν
ήταν ευχάριστη. Αλλά από την αρχή της πορείας
τους δεν ήταν πάντα δύσκολες οι περιστάσεις για
αυτούς; Οι Έλληνες πλέον είχαν συνηθίσει να αντι­
μετωπίζουν δυσκολίες. Οι δυσκολίες τους ανάγκα­
ζαν να ξεδιπλώσουν όλο το εύρος της επινοητικό­
τητας τους, όλη τη ευστροφία τους.
Μετά την τελευταία λοιπόν επίθεση των βαρβά­
ρων οι Έλληνες αξιωματικοί συσκέπτονταν, αναζη­
τώντας τον προσφορότερο τρόπο εξόδου από την
κρίση, αλλά και την προτιμότερη κατεύθυνση συνέ­
χισης της πορείας. Αρκετοί αξιωματικοί έδειχναν
απελπισμένοι καθώς ενώπιον τους τώρα εμφανίζο- τερο να βαδίσουν δια μέσου της χώρας των Καρδού­ Έλληνας οπλίτης.
ντο, όχι ο Τισσαφέρνης μόνο και ο περσικός στρα­ χων με τους γενναίους, αδούλωτους κατοίκους (τους Φέρει μειώδη μεταλλι­
τός, αλλά και φυσικά εμπόδια ανυπέρβλητα. Την σημερινούς Κούρδους). Ο δρόμος ήταν σαφώς
κό θώρακα, σπαθί,
προς Δυσμάς πορεία εμπόδιζε ο Τίγρης ποταμός, με δύσβατος, ορεινός και κανείς δεν μπορούσε να τους
κράνος, και αργολική
το μεγάλο πλάτος και βάθος και το ορμητικό του εγγυηθεί ότι οι κάτοικοι θα τους επέτρεψαν να περά­
σουν αναίμακτα από τη χώρα τους. Από την άλλη ασπίδα.
ρεύμα. Ανατολικά, απλώνοντο τα Καρδούχια όρη (τα
όρη του ανατολικού Κουρδιστάν). Τότε εμφανίστηκε όμως πλευρά, αν κατόρθωναν να διασχίσουν τη χώρα
ενώπιον της συνέλευσης των αξιωματικών ένας αυτή θα οδηγούντο στην Αρμενία και από εκεί στις
στρατιώτης Ρόδιος, ο οποίος πρότεινε έναν τρόπο βόρειες ακτές του Ευξείνου Πόντου, σε μια περιοχή
διέλευσης του ποταμού, με τη χρήση πληρωμένων γεμάτη με ελληνικές πόλεις, τουλάχιστον από την
με αέρα ασκών, κατασκευασμένων από δέρμα ζώων. εποχή του Β' Αποικισμού (8ος αιώνας π.Χ.). Εξάλλου
Οι στρατηγοί συμφώνησαν με τον Ρόδιο, αλλά τελι­ οι Πέρσες δεν θα τολμούσαν να τους ακολουθήσουν
κά το σχέδιο του δεν εκτελέστηκε γιατί στην απένα­ στην χώρα των Καρδούχων και λόγω του ορεινού
ντι όχθη του Τίγρητος καραδοκούσε το περσικό εδάφους και λόγω του φόβου τους για τους άγριους
ιππικό. Έ π ρ ε π ε να σκεφτούν μια άλλη λύση. Και Καρδούχους. Με αυτό λοιπόν το σκεπτικό η απόφα­
πράγματι την βρήκαν. Κατόπιν ανακρίσεως των ση ελήφθη και δόθηκαν οι αναγκαίες διαταγές στους
συλληφθέντων αιχμαλώτων, οι Έλληνες στρατηγοί, άνδρες. Έ π ρ ε π ε όμως να απαγκιστρωθούν και από
κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι θα ήταν προσφορό­ τους Πέρσες, οι οποίοι εξακολουθούσαν να τους επι-

Έλληνας οπλίτης σκο­ τηρούν. Για τον σκοπό αυτό κίνησαν γύρω στις
τώνει Πέρση τοξότη. 02.00 μετά τα μεσάνυκτα, κατόπιν προφορικής εντο­
λής και με άκρα μυστικότητα και λίγο μετά το ξημέ­
Παράσταση από ερυ-
ρωμα βρέθηκαν εντός της χώρας των Καρδούχων. Ο
θρόμορφο αγγείο του
Χειρίσοφος με την εμπροσθοφυλακή και όλους τους
5ου αιώνα π.Χ. το
ελαφρούς πεζούς κατέλαβε την κορυφή παρακείμε­
οποίο φυλάσσετε στο νου όρους, πριν οι εχθροί το αντιληφθούν, ώστε να
Μητροπολιτικό Μου­ καλύψει την κίνηση και των λοιπών τμημάτων.
σείο της Νέας Υόρκης. Πράγματι, όλος ο στρατός, με τους αμάχους και τα
σκευοφόρα, ξέφυγαν της επιτήρησης των Περσών
και εισήλθαν στην χώρα των Καρδούχων. Δεν πρό­
λαβαν πάντως να έλθουν σε κάποια συνεννόηση με
τους Καρδούχους, οι οποίοι στη θέα των Ελλήνων
εγκατέλειπαν τα σπίτια τους μαζί με τις οικογένειες
τους και ό,τι μπορούσαν να μεταφέρουν και έβρι­
σκαν καταφύγιο στα γύρω ψηλά βουνά. Οι Έλληνες
έπαιρναν τρόφιμα από τα εγκαταλελειμμένα χωριά,
αλλά δεν κατέστρεφαν ούτε επιχείρησαν να ενοχλή­
σουν τους Καρδούχους, πιστεύοντας ότι οι τελευ­
ταίοι θα τους άφηναν να περάσουν τη χώρα τους
χωρίς μάχη. Οι Καρδούχοι όμως δεν έδειξαν κϋμμία
καλή πρόθεση έναντι των Ελλήνων. Δεν απάντησαν
ούτε στις προσκλήσεις, μέσω μεταφραστών, για να
έρθουν σε συνεννόηση με τους Έλληνες. Αντίθετα,
όταν σε κάποια φάση της πορείας βρήκαν ακάλυ­
πτους μερικούς Έλληνες τους επιτέθηκαν και σκό­
τωσαν και τραυμάτισαν μερικούς. Αφού κινήθηκαν
όλη την ημέρα οι Έλληνες στρατοπέδευσαν για να
διανυκτερεύσουν στα εγκαταλελειμμένα χωριά των
Καρδούχων. Οι τελευταίοι είχαν στρατοπεδεύσει
στα γύρω υψώματα και όλη τη νύκτα συντηρούσαν
αναμμένες μεγάλες φωτιές, συνεγείροντας με τον
τρόπο αυτό και τους ανενημέρωτους ως τότε
συμπατριώτες τους. Οι Έλληνες παρατηρούσαν και
αυτοί φοβισμένοι τις φωτιές των εχθρών. Μόλις
ξημέρωσε οι αξιωματικοί συνήλθαν και πάλι και απο­
φάσισαν να απαλλαγούν από τους πολλούς αιχμαλώ­
τους, τους οποίους ως τότε κρατούσε ο στρατός.
Επίσης καταστράφηκαν πολλά σκευοφόρα. Όλες
αυτές οι ενέργειες έγιναν για να επιταχυνθεί η
πορεία, εντός του δύσβατου και εχθρικού εδάφους.
Κατόπιν η πορεία συνεχίστηκε, παρά και την επιδεί­
νωση του καιρού - ήταν πλέον Νοέμβριος. Σε όλη τη
διάρκεια της πορείας οι Καρδούχοι παρενοχλούσαν
συνεχώς τους Έλληνες, με βολές εκηβόλων όπλων,
χωρίς όμως να τολμούν να εμπλακούν σώμα προς
σώμα με τους Έλληνες. Οι Καρδούχοι μάλιστα έβαλ-
λαν μακρά βέλη με μεγάλη διατρητική ικανότητα.
Έτσι σκοτώθηκε ο Κλεώνυμος ο Σπαρτιάτης, όταν
ένα εχθρικό βέλος διέτρησε την ασπίδα και τον
θώρακα του μαζί! Στο πλάι του σκοτώθηκε και ο
Βασίας ο Αρκάδας, πάλι από βέλος που του διαπέρα­
σε πέρα ως πέρα το κρανίο. Και οι Έλληνες όμως
έστησαν ενέδρα και εκδικήθηκαν τους Καρδούχους,
σκοτώνοντας μερικούς και αιχμαλωτίζοντας δύο.
Κατόπιν ανακρίσεως ο ένας Καρδούχος, τρέμοντας
για τη ζωή του ενώπιον του πτώματος του ετέρου
αιχμαλώτου συμπατριώτη του, αποκάλυψε στους
Έλληνες την ύπαρξη άλλης οδού, βατής σε ανθρώ­
πους και υποζύγια. Τους είπε ακόμα ότι επί της
οδού αυτής υπήρχε ένα ύψωμα, το όποιο όφειλαν να
ελέγξουν εφόσον επιθυμούσαν να συνεχίσουν την
πορεία τους. Τότε οι Έλληνες στρατηγοί ζήτησαν τη
συγκρότηση ενός εθελοντικού τμήματος το οποίο
θα προκαταλάμβανε το ύψωμα και θα το κρατούσε
έως ότου έφτανε εκεί και ο υπόλοιπος στρατός. Οι
εθελοντές παρουσιάστηκαν αμέσως και με επικεφα­
λής τους Αριστώνυμο, Αγασία και Καλλίμαχο, Αρκά-
δες όλοι τους, και τον Αριστέα από τη Χίο, κίνησαν
να καταλάβουν την δύσβατη διάβαση. Το απόγευμα
της ίδιας μέρας, οι εθελοντές - 2.000 άνδρες τον
αριθμό (!) - με τον Καρδούχο αιχμάλωτο ως οδηγό,
πορεύθηκαν, υπό ραγδαία βροχή και πλησίασαν από
τα νώτα στην ορεινή δίοδο. Την ίδια ώρα ο Ξενοφών
με τους άνδρες του εκινείτο από τη φανερή δίοδο
κατά των Καρδούχων, με σκοπό να τους αποσπά­
σουν την προσοχή, ούτως ώστε να κατορθώσουν οι
εθελοντές να πλησιάσουν το δυνατό αθόρυβα στην
ορεινή δίοδο.
Το σχέδιο των Ελλήνων εξελίχθηκε με απόλυτη
ακρίβεια και επιτυχία. Οι μεν άνδρες του Ξενοφώ­
ντα επιχειρούσαν προσποιητές εφόδους κατά των
Καρδούχων φρουρών της κυρίας διόδου. Οι Καρ­
δούχοι αμύνοντο των ελληνικών «επιθέσεων»
κατρακυλώντας μεγάλους λίθους που, σύμφωνα με
τον Ξενοφώντα απαιτούσαν άμαξες για να μετα­
φερθούν. Οι λίθοι αυτοί προσέκρουαν πέφτοντας
σε άλλους λίθους, έσπαζαν και λειτουργούσαν ως
θραυσματοφόρες οβίδες, καθιστώντας αδύνατη τη
Επιτύμβια στήλη με
παράσταση οπλιτών.
διέλευση των Ελλήνων. Οι Έλληνες όμως δεν ήθε­
λαν να περάσουν. Απλώς αγκίστρωναν τους
εχθρούς και τους έδιδαν φρούδες ελπίδες. Στο
μεταξύ οι εθελοντές πλησίασαν στην κορυφή ενός
λόφου, όπου ήταν στρατοπεδευμένοι εχθροί. Μέσα
στο σκοτάδι που σιγά σιγά απλωνόταν οι εθελοντές
εξουδετέρωσαν αθόρυβα τους Καρδούχους φρου­
ρούς και οχυρώθηκαν στον λόφο, πιστεύοντας ότι
είχαν καταλάβει την δίοδο. Δεν ήταν όμως έτσι.
Είχαν καταλάβει έναν λόφο, κάτω από τη δίοδο. Από
το σημείο εκείνο όμως οι εθελοντές μπορούσαν να
περικυκλώσουν τους Καρδούχους που φρουρού­
σαν την φανερή δίοδο, εκεί που οι Καρδούχοι όλη
τη νύκτα κυλούσαν τους ογκόλιθους. Με το πρώτο
φως της επομένης, οι εθελοντές κινήθηκαν, αθέα­
τοι λόγω της πυκνής ομίχλης κατά των φυλασσό-
ντων την φανερή δίοδο Καρδούχων από τα νώτα.
Όταν πλησίασαν αρκετά η σάλπιγγα ήχησε και οι
Έλληνες όρμησαν εκ των νώτων κατά των Καρδού­
χων. Στο άκουσμα του ήχου της σάλπιγγας όρμη­
σαν μπροστά και οι άνδρες του Χειρισόφου. Με τον
τρόπο αυτό οι Έλληνες έγιναν κύριοι της βασικής
διόδου. Την ώρα που συνέβαιναν όλα αυτά ο Ξενο­
φών, επικεφαλής του δικού του τμήματος, βάδιζε
από την οδό που την προηγούμενη νύκτα είχαν
ακολουθήσει οι εθελοντές. H κίνηση αυτή ήταν ανα­
γκαία, γιατί μόνο από αυτόν τον δρόμο μπορούσαν
να περάσουν τα υποζύγια. Οι Καρδούχοι όμως, οι
οποίοι είχαν μερικώς συνέλθει από τον αρχικό αιφ­
νιδιασμό, προσπάθησαν να εμποδίσουν την κίνηση
της φάλαγγας του Ξενοφώντα. Αναγκαστικά ο Ξενο­
φών αναγκάστηκε να εμπλακεί με τους εχθρούς.
Αφού έταξε τους οπλίτες του σε βαθιά φάλαγγα επι­
τέθηκε με τη μέγιστη ταχύτητα κατά των Καρδού­
χων. Και κατά την προσπέλαση των Ελλήνων οι
Καρδούχοι αμύνοντο εκτοξεύοντας κάθε είδους
βλήματα κατά των Ελλήνων. Όταν όμως οι ελληνι­
κή φάλαγγα έφτασε στις θέσεις τους οι Καρδούχοι
δεν στάθηκαν να την αντιμετωπίσουν αλλά τράπη­
καν σε φυγή. Σύντομα όμως ανασυντάχθηκαν και
έλαβαν θέσεις επί γειτονικού λόφου, απειλώντας
και πάλι την κίνηση των υποζυγίων. Ο Ξενοφών
όμως, αφού άφησε φρουρά στον καταληφθέντα
λόφο, επιτέθηκε και κατά των νέων θέσεων των
εχθρών και πάλι τους έτρεψε σε φυγή. Όταν όμως
ο Ξενοφών επιχείρησε να καταλάβει και έναν τρίτο
λόφο είδε έκπληκτος τους Καρδούχους να αποχω­
ρούν αμαχητί. Υποψιαζόμενος ότι κάτι συνέβαινε,
ανέστειλε την κίνηση των τμημάτων του. Τότε
όμως εμφανίστηκε ενώπιον του ο Αρχαγόρας ο
Αργείος, ο οποίος συμμετείχε στη φρούρηση του
πρώτου λόφου και του ανακοίνωσε ότι οι Καρδού­
χοι είχαν επιτεθεί στην ελληνική φρουρά, σκοτώνο­
ντας μερικούς και είχαν ανακαταλάβει τον λόφο.
Παρόλα αυτά ο στρατός είχε πια διασχίσει τις στε­
νωπούς. Ο μεγάλος κίνδυνος έδειχνε να έχει περά­
σει. Δεν ήταν όμως έτσι. Οι Καρδούχοι από όλα τα
γύρω χωριά άρχισαν τώρα να συγκεντρώνονται για
να επιτεθούν συγκεντρωτικά κατά των Ελλήνων.
Στο μεταξύ όλα τα τμήματα της ελληνικής στρατιάς
είχαν επίσης συνενωθεί. Οι απώλειες των Ελλήνων
ήταν μικρές. Ωστόσο οι δύο πλευρές κατόρθωσαν
να συνάψουν σύντομη ανακωχή και να αποδώσουν
οι μεν τους νεκρούς στους δε. Οι Έλληνες απελευ­
θέρωσαν και τον Καρδούχο αιχμάλωτο οδηγό.
Κατόπιν τίμησαν τους νεκρούς και αφού αναπαύ­
θηκαν συνέχισαν την επομένη την πορεία τους. Οι
έως τότε αήττητοι Καρδούχοι, οι οποίοι υπερηφα-
νεύοντο ότι είχαν συντρίψει ακόμα και μια στρατιά
120.000 ανδρών του Πέρση βασιλιά, είχαν κυριολε­
κτικά εξευτελισθεί από μια χούφτα γενναίων
ανδρών, που πολεμούσαν για της πατρίδας και της
οικογένειας τον νόστο. Οι Καρδούχοι ωστόσο εξα­
κολούθησαν να πολεμούν, υπερασπιζόμενοι κάθε
στενωπό. Οι Έλληνες όμως είχαν ήδη μάθει καλά
τον τρόπο διάσπασης των εχθρικών γραμμών.
λίγη ανάπαυση, καθώς είχαν περάσει τις τελευταίες Το πέρασμα του
Κάθε φορά που οι Καρδούχοι ενεπλέκοντο με την
επτά ημέρες βαδίζοντας σε κακοτράχλα βουνά, Κεντρίτη ποταμού. Α'
εμπροσθοφυλακή, ο Ξενοφών με την οπισθοφυλα­
πολεμώντας εναντίον πολύ σκληρών αντιπάλων. H φάση.
κή, εκτελούσε υπερκερωτικό ελιγμό και ανέτρεπε
ευδαιμονία τους όμως δεν έμελλε να διαρκέσει για
εν των νώτων τις εχθρικές αντιστάσεις. Όταν δε οι
πολύ. Την επομένη μέρα διέκριναν στην βόρεια
Καρδούχοι επιχειρούσαν επιθέσεις κατά της οπι­
όχθη του ποταμού, εντός του αρμενικού εδάφους,
σθοφυλακής, ήταν η σειρά του Χειρισόφου να εκτε­
εχθρούς ιππείς, άνδρες του σατράπη της Αρμενίας
λέσει υπερκερωτικό ελιγμό και να απαγκισρώσει
Ορόντα. Επρόκειτο για άνδρες Αρμένιους, Χαλδαί-
τους άνδρες του Ξενοφώντα. Με αυτόν τον κατα­
ους και Μάρδους, μισθοφόρους και υπηκόους του
πληκτικό τρόπο οι ακαταπόνητοι εκείνοι πρόγονοι
περσικού στρατού. Με δεδομένη, λοιπόν, την
μας κατόρθωσαν το ακατόρθωτο και έφτασαν στην
παρουσία ισχυρών εχθρικών δυνάμεων στην βόρεια
νότια όχθη του Κεντρίτη ποταμού. Ο συγκεκριμέ­
όχθη του ποταμού, η θέση των Ελλήνων κατέστη
νος ποταμός, το πλάτος της κοίτης του οποίου στο
αυτομάτως εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι απελπιστική.
συγκεκριμένο σημείο έφτανε τα 60 μέτρα, αποτε­
Οι Καρδούχοι ήταν συγκεντρωμένοι πίσω τους και
λούσε το σύνορο μεταξύ της χώρας των Καρδού­
οι στρατιώτες του Μεγάλου Βασιλιά μπροστά τους.
χων και της Αρμενίας. Οι Έλληνες καταυλίστηκαν
Σε λίγο όλα τα υψώματα, τα βορείως του ποταμού
σε κάποια χωριά, που ευρίσκονταν στην μικρή
κείμενα, γέμισαν στρατιώτες. Οι Χαλδαίοι κράδεναν
πεδιάδα, μεταξύ των Καρδούχιων όρεων και του
απειλιτικά τις λόγχες τους και φώναζαν λόγια ακα-
Κεντρίτη ποταμού, η οποία είχε ανάπτυγμα 1.200-
ταλύπτα στους Έλληνες. Μπροστά από τους
1.400 μέτρα. Ο κίνδυνος όμως από τους Καρδού­
πεζούς είχε λάβει θέσεις το πολυάριθμο και επίλε­
χους δεν είχε ακόμα περάσει. Οι Καρδούχοι δεν
κτο αρμενικό ιππικό του Ορόντα. Δίπλα τους υπήρ­
μπορούσαν να αγνοήσουν τον εξευτελισμό που
χαν Μάρδοι τοξότες, θεωρούμενοι από τους πλέον
υπέστησαν, αυτοί οι ως τότε αήττητοι και έχοντας
επίλεκτους της Περσικής Αυτοκρατορίας.
συγκεντρώσει μεγάλες δυνάμεις ετοιμάζοντο να
επιτεθούν στους Έλληνες, την ώρα που θα επιχει­ Από εκεί έπρεπε να περάσουν οι Έλληνες τον
ρούσαν να διασχίσουν τον ποταμό. ποταμό, το βάθος του οποίου ξεπερνούσε το 1 μέτρο,
στο πιο βατό σημείο του. Πράγματι, έγινε μια πρώτη
απόπειρα διάβασης, η οποία όμως απέτυχε. Σαν να
Η διάβαση του Κεντρίτη ποταμού μην έφτανε αυτό, το ίδιο βράδυ αντελήφθησαν την
παρουσία στα νώτα τους μεγάλου πλήθους Καρδού­
Ένα τακτικό αριστούργημα χων. Ό π ω ς ήταν φυσικό μεγάλη δυσθυμία κατέλαβε Απέναντι, τυπικός
Οι Έλληνες στρατιώτες αντίκρυζαν με αισιοδο­ τους Έλληνες. Όλα έμοιαζαν χαμένα. Όλοι πίστευαν Έλληνας οπλίτης των
ξία το μέλλον. Είχαν στρατοπεδεύσει σε έναν τόπο ότι δεν θα ξαναέβλεπαν την πατρίδα και τις αγαπη­ τελών του 5ου αιώνα
όπου υπήρχε αφθονία τροφίμων. Εξάλλου άξιζαν μένες τους οικογένειες. Στον Κεντρίτη ποταμό, π.Χ.

Το πέρασμα του χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από την αγαπημένη
Ελλάδα, έμελλε να βρουν το τέλος τους. Όλα έδει­
Κεντρίτη ποταμού. Β'
χναν ότι στις όχθες του Κεντρίτη θα έληγε η περιπέ­
φάση.
τεια τους. Αν οι άνδρες ήταν απογοητευμένοι, οι ηγέ­
τες τους δεν ήταν. Φυσικά δεν έτρεφαν ψευδαισθή­
σεις. Γνώριζαν πως η κατάσταση ήταν απογοητευτι­
κή, αλλά όχι και τραγική. Και πάλι την πρωτοβουλία
ανέλαβε ο Ξενοφών, βάσει πληροφοριών που του
έφεραν δύο νέοι. Οι άνδρες αυτοί είχαν παρατηρήσει
μία οικογένεια εντοπίων να διαβαίνουν τον ποταμό,
από έναν πόρο. Οι ίδιοι διάβηκαν τον ποταμό και το
νερό έφτανε μόλις μέχρι τους μηρούς τους. Και δεν
ήταν μόνο ευκολοδιάβατς στο σημείο εκείνο ο ποτα­
μός, αλλά και στη βόρεια (αρμενική) όχθη του υπήρ­
χαν μεγάλοι βράχοι, χαμηλά ως και δίπλα στο νερό,
γεγονός που καθιστούσε αδύνατη την κίνηση εχθρι­
κού ιππικού στο σημείο αυτό. Ό π ω ς ήταν φυσικό η
είδηση ηλέκτρισε τον Ξενοφώντα, ο οποίος τη μετέ­
δωσε και στους λοιπούς στρατηγούς. Όλοι μαζί τότε
συνήλθαν για να αποφασίσουν τον καταληλλότερο
τρόπο ενεργείας, ώστε και από τον περσικό στρατό
να μην κινδυνεύσουν και τους Καρδούχους να απο­
κρούσουν. Τελικά οι στρατηγοί αποφάσισαν να δια­
βεί ο στρατός τον ποταμό με στρατήγημα. Σκοπός
τους ήταν να εκδιώξουν πρώτα το εχθρικό ιππικό
από τη βόρεια όχθη και στη συνέχεια να αντιμετωπί­
σουν, εφόσον ήταν απαραίτητο, τους Καρδούχους. Ο
στρατός χωρίστηκε σε δύο τμήματα. Το πρώτο, με
επικεφαλής τον Χειρίσοφο, κινήθηκε παράλληλα με
την νότια όχθη του ποταμού, σε απόσταση 800 περί­
που μέτρων, ως τον πόρο που του υπέδειξαν οι δύο
νέοι. Τις κινήσεις του τμήματος του Χειρίσοφου
παρακολουθούσε από την απέναντι όχθη το εχθρικό
ιππικό. Το δεύτερο τμήμα, με επικεφαλής τον Ξενο­
φώντα, είχε ως αποστολή να εκτελέσει υπερκερωτι-
κό τάχα ελιγμό κατά του αντιπάλου ιππικού. Είχε δε
μαζί του τους ελαφρούς πεζούς. Την ώρα που το
τμήμα του Ξενοφώντα ελάμβανε θέσεις για τον υπο­
τιθέμενο ελιγμό, το τμήμα του Χειρίσοφου έμπαινε
στον ποταμό. Οι άνδρες έψαλαν τον παιάνα και οι
άμαχοι εξέβαλαν δυνατές κραυγές, για να τρομάξουν
τους εχθρούς. Οι Αρμένιοι ιππείς πάντως δεν χρειά­
στηκε να τρομάξουν από τις κραυγές των Ελλήνων.
Φοβούμενοι ότι το τμήμα του Ξενοφώντα θα επιχει­
ρούσε πράγματι να διαβεί δυτικότερα τον ποταμό
και θα τους έθετε έτσι μεταξύ δύο πυρών - του Χει-
ροσόφου ανατολικά και του Ξενοφώντα δυτικά - δεν
στάθηκαν να αντιμετωπίσουν ούτε την έφοδο του
τμήματος του Χειροσόφου, αλλά τράπηκαν σε φυγή.
Έτσι το τμήμα του Χειροσόφου πέρασε με ασφάλεια
τον ποταμό. Υπήρχε όμως και το αντίπαλο πεζικό, το
οποίο ήταν παραταγμένο σε κάποια απόσταση από
την όχθη. Εναντίον αυτού επετέθη αμέσως ο Χειρί-
σοφος με τους οπλίτες του, την ώρα που οι λιγοστοί
Έλληνες ιππείς καταδίωκαν το εχθρικό ιππικό με τη
συνδρομή και του ελαφρού πεζικού. Οι Χαλδαίοι
λογχοφόροι όμως και οι Μάρδοι τοξότες, βλέποντας
τους ιππείς τους να καταδιώκονται από τους 50
Έλληνες ιππείς (!) και τη φάλαγγα να έρχεται ενα­
ντίον τους, σχηματισμένη σε μεγάλο βάθος και με
τους άνδρες να ψάλουν τον παιάνα, προτίμησαν να
αποχωρήσουν από το πεδίο και να μην δοκιμάσουν
την τύχη τους απέναντι στα ελληνικά δόρατα. Ή δ η
το ένα αντίπαλο στράτευμα είχε τραπεί σε φυγή. Οι
πεισματάρηδες Καρδούχοι όμως έρχονταν τώρα
καταπάνω στο τμήμα του Ξενοφώντα, το οποίο βρι­
σκόταν ακόμα στη νότια όχθη του Κεντρίτη ποτα­
μού. Βλέποντας τους να εφορμούν ο Ξενοφών διέ­
ταξε τους άνδρες του να κινηθούν με τη μέγιστη
δυνατή ταχύτητα προς τον πόρο του ποταμού, από
εκεί που είχε περάσει και το τμήμα του Χειρίσοφου
και που τώρα από εκεί περνούσαν τον ποταμό τα
υποζύγια. Την ίδια ώρα το ελληνικό ιππικό κυρίευε
τα σκευοφόρα του στρατού του Ορόντα.
Όταν έφτασαν κοντά στον πόρο του ποταμού ο
Ξενοφών διέταξε τους άνδρες του να σχηματίσουν
γραμμή μάχης με μέτωπο προς τους Καρδούχους.
Έπρεπε να κρατήσουν για όσο χρόνο είχαν ανάγκη
τα ελληνικά σκευφόρα και οι άμαχοι για να περάσουν
τον ποταμό. Στο μεταξύ οι Καρδούχοι, βλέποντας το
άμαχο πλήθος να διασχίζει τον ποταμό, αντελήφθη­
σαν τον μικρό αριθμό των ανδρών του Ξενοφώντα,
πήραν θάρρος και επιτέθηκαν ψάλλοντας πολεμικά
άσματα. Ο Χειρίσοφος, στο μεταξύ, έχοντας εξασφα­
λίσει την βόρεια όχθη, έσπευσε να αποστείλει ενι­
σχύσεις στον Ξενοφώντα. Έθεσε υπό τη διοίκηση
του Αθηναίου ερασιτέχνη στρατηγού τους πελτα-
στές, τους σφενδονήτες και τους Κρήτες τοξότες.
Τους άνδρες αυτούς ο Ξενοφών τους διέταξε να στα­
θούν έτοιμοι στην βόρεια όχθη, με τα δάχτυλα στις
θηλιές των ακοντίων και στις χορδές των τόξων και
με τις μολυβδίδες στις θήκες των σφενδονών τους.
Τους χώρισε δε σε δύο τμήματα, τα οποία, όταν θα
ερχόταν η ώρα θα έπαιρναν θέσεις εκατέρωθεν των
οπλιτών του Ξενοφώντα, όταν οι τελευταίοι θα οπι-
σθοβατούσαν διασχίζοντας αργά τον ποταμό. Τους
δε οπλίτες του τους διέταξε, μόλις οι λίθοι από τις
εχθρικές σφενδόνες αρχίσουν να κτυπούν τις ασπί­
δες τους, να ψάλλουν τον παιάνα και να εξορμήσουν
κατά των Καρδούχων. Μόλις όμως οι εχθροί έστρε­
φαν τα νώτα και άρχιζαν να φεύγουν, θα ηχούσε η
σάλπιγγα και αμέσως οι οπλίτες θα άφηναν την επί­
θεση και θα έσπευδαν να περάσουν ταχέως τον
ποταμό. Αν οι εχθροί επανέκαμπταν θα είχαν να
αντιμετωπίσουν τα βλήματα του ελαφρού
ελληνικού πεζικού. Και πράγματι όλα
εξελίχθηκαν όπως ακριβώς τα είχε
σχεδιάσει ο Ξενοφών. Μόλις οι Καρ­
δούχοι πλησίασαν σε απόσταση
βολής και τα βλήματα τους άρχι­
σαν να κτυπούν τις ελληνικές
ασπίδες, οι οπλίτες έψαλαν
τον παιάνα και εξόρμησαν
εναντίον τους. Οι ελαφρά
οπλισμένοι Καρδούχοι
δεν άντεξαν φυσικά την
έφοδο των οπλιτών και έστρε­
ψαν τα νώτα και άρχισαν να φεύ­
γουν. Την ίδια στιγμή ο Ξενοφών
διέταξε τον σαλπιγκτή να δώσει το
σήμα της οπισθοχώρησης. Έτσι και
έγινε και οι οπλίτες σταμάτησαν την επίθεση και
αφού εκτέλεσαν μεταβολή έτρεξαν να περάσουν τον
ποταμό. Οι περισσότεροι από τους Καρδούχους
συνέχισαν τη φυγή και δεν αντελήφθησαν το τέχνα­
σμα των Ελλήνων. Κάποιοι πάντως από αυτούς το
κατάλαβαν, επέστρεψαν και άρχισαν να βάλουν κατά
των Ελλήνων, πληγώνοντας λίγους. Αίγες στιγμές
αργότερα όλοι οι Έλληνες ευρίσκοντο στην ασφά­
λεια της βόρειας όχθης του ποταμού. Ο εφιάλτης των
Καρδούχων είχε οριστικά τελειώσει. Οι Έλληνες,
χάρις στην παρατηρητικότητα, το θάρρος και την
ευστροφία τους, είχαν ξεπεράσει το πλέον δύσκολο
ως τότε εμπόδιο. Οι ακατάβλητοι, λιγοστοί εκείνοι
Ελληνες πολεμιστές ήταν αποφασισμένοι να επι­
στρέψουν στα Αγια χώματα της Ελλάδος και κανείς
του κόσμου βάρβαρος δεν θα μπορούσε να τους
εμποδίσει, από τη στιγμή που έλαβαν την από­
φαση αυτή. Είχε απόλυτο δίκιο ο Ξε­
νοφώντας όταν έλεγε στους άνδρες
πως όποιος λάβει την απόφαση να
πεθάνει πολεμώντας, τον έβρι­
σκε ο θάνατος στο σπίτι του σε
βαθιά γεράματα. Οι άνδρες
αυτοί είχαν κατορθώσει πια να
νικήσουν και αυτόν τον φόβο,
να κυριαρχήσουν σε αυτόν, να τον
εκμηδενίσουν. Ήταν άνδρες ελεύθε­
ροι από καθαρή ελληνική γενιά,
έτοιμοι να πεθάνουν υπερα­
Ορειχάλκινο αγαλματί­
σπιζόμενοι την ελευθερία
τους, ακόμα και σε γη διο που παριστάνει
HHm^ ξένη, ως επιφανείς Έλληνα οπλίτη. Φέρει
άνδρες που κορινθιακό κράνος και
ήσαν. βοιωτική ασπίδα.
 Ελληνας οπλίτης εξο­
πλίζεται. Πρόκειται για
παράσταση της παρά­
δοσης των όπλων
στον Αχιλλέα από τον
Ήφαιστο και τη μητέ­
ρα του Θέτιδα.

H επιτυχής διέλευση του

του Κεντρίτη
Κεντρίτη ποταμού,
ποταμού,
υπό τις συνθήκες μάλιστα που επετεύχθη, ανέβασε
ξεπερά­
φυσικά το ηθικό των Ελλήνων. Έτοιμοι να ξεπερά-
/' σουν κάθε εμπόδιο εισήλθαν στην Αρμενία και
άρχισαν να βαδίζουν βόρεια, παράλληλα πάντα με
την ανατολική όχθη του Τίγρητος ποταμού. Ύστερα
από πορεία 30 περίπου χιλιομέτρων συνάντησαν
ένα ανακτορικό συγκρότημα - προφανώς επρόκειτο
για το κατάλυμα του τοπάρχη της περιοχής. Από
εκεί προμηθεύτηκαν τρόφιμα και συνέχισαν να
βαδίζουν. Αφού διήνυσαν άλλα 52 χιλιόμετρα πέρα-
σαν τις πηγές του Τίγρητος. Έ ν α ακόμα μεγάλο
εμπόδιο, φυσικό αυτή τη φορά, είχε ξεπεραστεί.
Τώρα οι Έλληνες εκινουντο έχοντας τη λίμνη Βαν
στα δεξιά. Συνέχισαν έτσι ώσπου συνάντησαν τον
Τηλεβόα ποταμό (τον σημερινό Καρά σου ή Μπιτλί
σου). Τοπάρχης εκείνης της περιοχής ήταν ο Πέρ-
σης Τιρίβαζος, ο οποίος όταν πληροφορήθηκε ότι
Τυπικός Πέρσης τοξότης. Στρατιώτες
αυτού του τύπου αποτέλεσαν τη ραχοκο­
καλιά του στρατού των Αχαιμενιδών από
τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. ως και την
εποχή του Αλεξάνδρου. Φέρει σύνθετο
τόξο και γορυτό (θήκη για το τόξο και τα
βέλη) από δέρμα ζώου.

Έλληνας οπλίτης πλησιάζουν οι Έλληνες έσπευσε να τους συναντή­
πολεμά Πέρση. Ανά­ σει, συνοδευόμενος από ιππείς του. Όταν πλησίασε
ζήτησε να συνομιλήσει με τους στρατηγούς των
γλυφο από τη λεγομέ­
Ελλήνων και οι τελευταίοι δεν αρνήθηκαν. Ο Τιρί-
νη σαρκοφάγο του
βαζος τους είπε τότε ότι θα διευκόλυνε την πορεία
Αλεξάνδρου.
τους και θα τους προμήθευε τρόφιμα, αρκεί οι
Έλληνες να μη λεηλατήσουν τη χώρα του. Φυσικά οι
Έλληνες στρατηγοί δέχθηκαν ευχαρίστως τους
όρους αυτούς και οι δύο πλευρές έκαναν συνθήκη
επί των συμφωνημένων. Έτσι οι Έλληνες συνέχι­
σαν να πορεύονται με κατεύθυνση βορειοανατολι­
κή, με τον στρατό του Τιρίβαζου να τους παρακο­
λουθεί διακριτικά από απόσταση 2 περίπου χιλιομέ­
τρων. Όταν έφτασαν σε μια περιοχή όπου υπήρχαν
πολλά χωριά και αφθονία τροφής, αποφάσισαν να
καταυλιστούν για να αναπαυθούν. Ε κ ε ί ν ο το βράδυ
όμως έπεσε πολύ χιόνι και οι Έλληνες διαμοιρά­
στηκαν από τους στρατηγούς τους και καταυλίστη-
καν εντός των γύρω χωριών. Κάποιοι όμως στρα­
τιώτες πλησίασαν τους στρατηγούς και τους ανέ­
φεραν ότι είδαν πυρές στα απέναντι όρη. Αμέσως
συγκροτήθηκε μια περίπολος, με επικεφαλής τον
Τιμοκράτη από την Τήμνο και βάδισε προς τις
πυρές. Όταν η περίπολος επέστρεψε ανέφερε ότι
δεν είδε πουθενά φωτιές. Είχε όμως συλλάβει έναν
αιχμάλωτο Πέρση, ο οποίος ανακρινόμενος ανέφε­
ρε ότι ο Τιρίβαζος είχε συγκεντρώσει μεγάλο στρα­
τό Περσών, Χαλύβων και Ταόχων, με τον οποίο
σκόπευε να επιτεθεί στους Έλληνες όταν αυτοί θα
επιχειρούσαν να κινηθούν μέσω της μόνης ορεινής
διάβασης που υπήρχε! Αμέσως τότε οι στρατηγοί
συγκέντρωσαν τον στρατό και αφού άφησαν φρου­
ρά στους καταυλισμούς, με επικεφαλής τον Σοφαί-
νετο τον Στυμφάλιο, κινήθηκαν κατά των εχθρών
που κρατούσαν την ορεινή διάβαση. Στόχος των
Ελλήνων ήταν να τηρήσουν υπό τον έλεγχο τους τη
διάβαση. Με οδηγό τον αιχμάλωτο κινήθηκαν προ­
σεκτικά κατά των εχθρών, οι οποίοι δεν ανέμεναν
επίθεση, και εφόρμησαν αιφνιδιαστικά εναντίον
τους. Ο αιφνιδιασμός των βαρβάρων ήταν τόσο
πλήρης που δεν χρειάστηκε καν να πολεμίσουν οι
οπλίτες. Μόνοι οι πελταστές επιτέθηκαν με κραυ­
γές και ιαχές κατά των πολεμίων, τους διασκόρπι­
σαν και κυρίευσαν και το στρατόπεδο τους. Στη
συμπλοκή σκοτώθηκαν μερικοί βάρβαροι - οι πολ­
λοί το έβαλαν στα πόδια και σώθηκαν - και κυριεύ­
θηκε ακόμα και η σκηνή του Τιρίβαζου, γεμάτη
χρυσά και αργυρά αντικείμενα, καθώς και 20 ίπποι.
Συνελήφθησαν επίσης και μερικοί αιχμάλωτοι. Αμέ­
σως μετά την επιτυχή συμπλοκή οι Έλληνες υπο­
χρεώθηκαν να επιστρέψουν στους καταυλισμούς
τους, φοβούμενοι για την ασφάλεια των νώτων
τους, αλλά και γιατί, υπό τις δυσμενείς καιρικές
συνθήκες, δεν μπορούσαν να παραμείνουν στη
δίοδο. Την επομένη όμως, πρωί πρωί, ο στρατός
συνέχισε την πορεία του. Έ π ρ ε π ε να κινηθούν όσο
το δυνατό ταχύτερα, πριν προλάβει ο Τιρίβαζος να
συγκεντρώσει και πάλι τις διασκορπισμένες του
δυνάμεις και αποκλείσει τις ορεινές διαβάσεις. Οι
Έλληνες βάδισαν επί 80 χιλιόμετρα μέχρι που πέρα­
σαν τον Ευφράτη ποταμό, κοντά στις πηγές του.
Ακόμα και εκεί όμως ο ποταμός είχε βάθος 1
μέτρου περίπου. Και φυσικά δεν ήταν ό,τι πιο ευχά­
ριστο να διασχίζουν το παγωμένο νερό και ύστερα
να αντιμετωπίζουν κατά πρόσωπο τον παγωμένο
Βορριά και το βάθους 2 μέτρων χιόνι. Σε αυτές τις
συνθήκες χάθηκαν 30 στρατιώτες και πολλά υποζύ­
για. Πολλοί δε άλλοι έπεφταν από εξάντληση και
από κρυοπαγήματα. Τελικά με χίλιους κόπους η
εμπροσθοφυλακή έφτασε σε μια κ ώ μ η . Εκεί ο Χει-
ρίσοφος είπε ψέμματα στον τοπικό άρχοντα, ότι
τάχα τους είχε στείλει ο Μέγας Βασιλιάς ως μισθο­
φόρους στον εκεί σατράπη. Ο τοπάρχης πείσθηκε
και οι άνδρες της εμπροσθοφυλακής στρατοπέδευ­
σαν στην κ ώ μ η . Π ί σ ω όμως η κατάσταση ήταν δρα­
ματική. Πολλοί στρατιώτες είχαν χάσει την όραση
τους από τη λάμψη του χιονιού - την ανάκλαση του
ηλιακού φωτός επάνω του. Εκατοντάδες άλλοι
εσέρνοντο κυριολεκτικά με τα πόδια φρικτά πρη­
σμένα από τα κρυοπαγήματα. Σαν να μην έφταναν
όλα αυτά, εμφανίστηκαν και οι εχθροί και άρπαζαν
τα άρρωστα υποζύγια και κάποιους βραδυπορού­
ντες. Κάποιοι από τους πιο ταλαίπωρους στρατιώ­
τες ανακάλυψαν μια θερμή πηγή και καταυλίστη-
καν γύρω της, αρνούμενοι να συνεχίσουν την
πορεία. Μάταια ο Ξενοφών τους παρακαλούσε να
προσπαθήσουν να συνεχίσουν την πορεία. Αυτοί
του είπαν ότι ήταν προτιμότερο να τους σκοτώσει
στο μέρος αυτό παρά να τους υποχρεώσει να ξανα-
σύρουν τα σαπισμένα μέλη τους. Και είδε ο Ξενο­
φ ώ ν τα πόδια των ανδρών μελανιασμένα και τους
ιμάντες από τα σανδάλια να έχουν εισχωρήσει στο
δέρμα τους και να έχουν παγώσει και έτσι δεν επέ­
μεινε. Την ίδια ώρα όμως πλησίαζαν οι εχθροί,
ξεθαρεμένοι μετά την αρπαγή των υποζυγίων και
τη σφαγή των βραδυπορούντων. Ακόμα και σε
αυτή την κρίσιμη στιγμή όμως ο Ξενοφών δεν
εγκατέλειψε τους κρυόπληκτους άνδρες του.
Συγκέντρωσε όλους τους υγιείς στρατιώτες και
επιτέθηκε αιφνιδιαστικά κατά των εχθρών. Την ίδια
ώρα οι κρυόπληκτοι, οι οποίοι δεν μπορούσαν να
βοηθήσουν στη μάχη, κραύγαζαν δυνατά για να
τρομάξουν τους πολεμίους. Πέραν κάθε προσδο­
κίας η επίθεση των Ελλήνων ήταν επιτυχής και οι
εχθροί διασκορπίστηκαν. Ύστερα από την επιτυχία
αυτή οι υγιείς άνδρες του Ξενοφώντα κινήθηκαν
προς την ορεινή διάβαση από όπου περνούσε ο δρό­ Ανάγλυφο από την
και στρατοπέδευσαν πλησίον της κώμης, οι δε
μος. Είδαν όμως πως οι εχθροί τους είχαν προλάβει
ασθενείς διανυκτέρευσαν δίπλα στη θερμή πηγή. Περσέπολη στο οποίο
και είχαν καταλάβει τη διάβαση. Οι Έλληνες σταμά­
Την επομένη το πρωί, απέστειλε ο Ξενοφών τους εικονίζονται Πέρσες
τησαν σε απόσταση 5,5 χιλιομέτρων περίπου από
νεαρότερους και δυνατότερους άνδρες του και
τους εχθρούς και αναπτύχθηκαν σε σχηματισμό τοξότες.
παρέλαβαν τους ασθενείς. Τότε όλοι μαζί πορεύθη­
μάχης. Οι δε στρατηγοί τους εσυσκέπτοντο για την
καν και σε λίγο έφτασαν στην κ ώ μ η όπου είχε
εξεύρεση του πρσφορότερου τρόπου προσβολής
στρατοπεδεύσει το τμήμα του Χειρίσοφου. Κατό­
των πολεμίων. Είδαν ότι οι εχθροί είχαν φράξει τη
πιν συνεννοήσεως οι στρατηγοί αποφάσισαν ότι ο
δίοδο με πρόχειρα οχυρώματα και τη φρουρούσαν
στρατός δεν ήταν σε θέση να κινήσει άμεσα. Απο­
με μεγάλες δυνάμεις, θα ήταν λοιπόν άκρως επι­
φάσισαν λοιπόν να στρατοπεδεύσουν στα γύρω
κίνδυνη μια απόπειρα κατά μέτωπο διάσπασης της
χωριά, διαμοιρασμένοι σε μικρά τμήματα. Οι κάτοι­
τοποθεσίας και θα στοίχιζε πολύ σε αίμα. ΤΊ' αυτό οι
κοι της περιοχής φιλοξένησαν τους Έλληνες και
στρατηγοί, με εισήγηση του Ξενοφώντα, αποφάσι­
τους παρείχαν κάθε αναγκαίο. Αφού παρέμειναν
σαν να υπερκεράσουν την εχθρική τοποθεσία.
εκεί επί οκτώ ημέρες αποφάσισαν να συνεχίσουν
Παράλληλα θα εξαπέλυαν ψευτοεπίθεση κατά των
την πορεία. Έχοντας ως οδηγό τον τοπάρχη της
οργανωμένων εχθρικών θέσεων. Με τον τρόπο
κώμης. Σε κάποια στιγμή όμως της πορείας ο Χει-
αυτό θα αγκίστρωναν τις εχθρικές δυνάμεις και θα
ρίσοφος θεώρησε ότι ο Αρμένιος δεν τους οδηγού­
διευκόλυναν το έργο του τμήματος των υπερκερα-
σε από τον σωστό δρόμο και τον κτύπησε. Έτσι, με
στών. Αμέσως το σχέδιο τέθηκε σε εφαρμογή. Ο
την πρώτη ευκαιρία, ο Αρμένιος δραπέτευσε. Το
Χειρίσοφος με τον κύριο όγκο των δυνάμεων πλη­
γεγονός αυτό έγινε αιτία προστριβών μεταξύ του
σίασε σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από τις εχθρικές
Ξενοφώντα και του Χειρίσοφου.
οργανωμένες θέσεις, ώστε να σχηματίσουν την
εντύπωση πως προτίθεται εκεί να επιτεθεί. Την ίδια
H πορεία όμως έπρεπε να συνεχιστεί. Ε π ί εννέα
ώρα ένα απόσπασμα οπλιτών, με επικεφαλής τον
μέρες βάδιζαν οι Έλληνες, διανύοντας περίπου 230
Αριστόνυμο, πελταστών (επικεφαλής ο Αριστέας
χιλιόμετρα. Πέρασαν τις υπώρειες του όρους Αρα­
από τη Χίο) και ψιλών (επικεφαλής ο Νικόμαχος
ράτ και τον Φάσι ποταμό (σημερινό Αράς) και έφτα­
από την Οίτη), κινήθηκε για να υπερκεράσει την
σαν στη χώρα των Χαλύβων. Συνέχισαν να βαδίζουν
εχθρική τοποθεσία. Μόλις το κατόρθωνε οι άνδρες
θα άναβαν πυρά για να ειδοποιήσουν τους συναδέλ­
φους τους για την επιτυχία τους. Μόλις νύκτωσε το
απόσπασμα των υπερκεραστών κίνηθηκε όσο το
δυνατό πιο αθόρυβα και κατέλαβε αμαχητί την
κορυφή του όρους, πέρα και υπεράνω της φυλασ­
σόμενης από τους εχθρούς διόδου. Οι εχθροί
πάντως αντελήφθησαν ότι η κορυφή είχε καταλη­
φθεί και καθόλη τη διάρκεια της νύκτας άναψαν
μεγάλες φωτιές, αγρυπνούντες. Δεν εγκατέλειψαν
όμως τις οργανωμένες θέσεις τους επί της διόδου.
Σκόπευαν να επιτεθούν κατά των εχόντων καταλά­
βει την κορυφή Ελλήνων με το πρώτο φως της ημέ­
ρας. Δεν τους δόθηκε όμως ο αναγκαίος χρόνος.
Αμέσως μόλις γλυκοχάραξε ο Χειρίσοφος επιτέθηκε
με το κύριο σώμα κατά της οργανωμένης εχθρικής
τοποθεσίας και την ίδια ώρα οι Έλληνες υπερκερα-
στές επιτέθηκαν και αυτοί κατά του εχθρικού σώμα­
τος που επιχειρούσε να τους δίωξει από την κορυ­
φή. Πρώτο το σώμα των Ελλήνων υπερκεραστών
συνέτριψε τους βαρβάρους και τους έτρεψε σε άτα­
κτη φυγή. Την ίδια ώρα και οι πελταστές του Χειρί­
σοφου άνοιγαν την επίθεση κατά των οχυρωμένων
εχθρών. Οι τελευταίοι όμως, βλέποντας και τα φίλια
τμήματα να έχουν τραπεί σε φυγή και το σώμα των
υπερκεραστών να κατεβαίνει το όρος και να απειλεί
να τους πλαγιοκοπήσει, τράπηκαν και αυτοί σε
φυγή. Τότε οι άνδρες του Χειρίσοφου κατέλαβαν το
οχύρωμα και σκότωσαν μερικούς από τους υπερα­
σπιστές του. Οι περισσότεροι πάντως από αυτούς
σώθηκαν με τη φυγή. Στα χέρια των νικητών
περιήλθαν πολλά όπλα των εχθρών και ιδίως πλε­
κτές ξύλινες ασπίδες.
Πορεία προς τη θάλασσα
Μετά τη νίκη τους οι Έλληνες συνέχισαν την
πορεία και αφού διέσχισαν τις ορεινές διαβάσεις
εισήλθαν σε μια μεγάλη πεδιάδα, όπου υπήρχαν
πολλά χωριά και άφθονα τρόφιμα. Ήταν Ιανουάριος
του 400 π.Χ. Οι Έλληνες ήδη συμπλήρωναν εννέα
μήνες πορειών και μαχών. Είχαν ξεκινήσει τον
Μάρτιο του 401 π.Χ. από τις Σάρδεις και τώρα ευρί-
σκοντο πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τα
φιλόξενα ιωνικά παράλια. Έ π ρ ε π ε όμως να συνεχί­
σουν διά μέσου των χωρών των Χαλύβων και των
Ταόχων και να φτάσουν στις ακτές του Ευξείνου
Πόντου.
Όταν εισήλθαν στην χώρα των Ταόχων, χώρα
επίσης ορεινή και δύσβατη, έπρεπε και πάλι να
περάσουν από ένα στενό πέρασμα. Οι εχθροί όμως
κρατούσαν τις κορυφές και από εκεί κυλούσαν
τεράστιους λίθους εναντίον όποιου επιχειρούσε να
περάσει τον στενό ορεινό δρόμο, ο οποίος στο
σημείο εκείνο είχε πλάτος 15 μέτρων. Τότε οι
Έλληνες εφάρμοσαν ένα άλλο τέχνασμα, με σκοπό
να αναγκάσουν τους εχθρούς να εξαντλήσουν τα
«πυρομαχικά» τους. Μερικοί άνδρες εισήλθαν εντός
πευκοδάσους, το οποίο βρισκόταν ακριβώς δίπλα
στη δίοδο, και προσποιούντο ότι θα τη διασχίσουν.
Τότε οι εχθροί έριχναν συνεχώς λίθους. Οι Έλλη­
νες όμως επέστρεφαν εντός του δάσους και εκαλύ-
πτοντο πίσω από τα μεγάλα πεύκα. Έτσι κάποια
στιγμή οι εχθροί εξάντλησαν τους λίθους και οι
Έλληνες όρμησαν και κατέλαβαν τις θέσεις των
εχθρών. Οι Τάοχοι όμως δεν σκόπευαν να αιχμα­
λωτιστούν. Όλοι μαζί, γυναίκες, άνδρες και παιδιά
έπεφταν από την κορυφή κι αυτοκτονούσαν. Μαζί
τους σκοτώθηκε και ο Αινείας ο Στυμφάλιος, ο
οποίος προσπάθησε να συγκρατήσει έναν εχθρό,
παρασύρθηκε όμως και γκρεμίστηκε μαζί του.
Τελικά λιγοστοί Τάοχοι πιάστηκαν ζωντανοί. Στα
χέρια των Ελλήνων όμως έπεσαν πολλά βόδια, πρό­
βατα και υποζύγια.
Μετά τη νίκη τους οι Έλληνες συνέχισαν την
πορεία τους διαμέσου της χώρας των Χαλύβων.
Αυτοί ζούσαν σε οχυρωμένες πόλεις και δεν άφη­
ναν τους Έλληνες να διαρπάζουν τρόφιμα. Ευτυ­
χώς υπήρχαν τα ζώα που είχαν αρπάξει από τους
Ταόχους και έτσι δεν υπήρξε πρόβλημα επισιτι­
σμού του στρατού. Από την χώρα των Χαλύβων ο
στρατός πορεύθηκε στη χώρα των Σκυθηνών, στά
όρια της σημερινής Τουρκίας με τη Γεωργία, αφού
πέρασαν τον Αρπασο ποταμό (σημερινό Αρπά-
Τσαί). Οι Σκυθηνοί φάνηκαν φιλικοί προς τους
Έλληνες και τους προμήθευσαν τρόφιμα και οδη­
γούς. Ο δε άρχων στην πόλη Γυμνιάδα (μάλλον το
σημερινό Ερζερούμ) τους έστειλε οδηγό ο οποίος
υποσχέθηκε ότι μετά από πέντε μέρες πορεία θα
τους οδηγήσει σε τόπο από όπου θα μπορούν να
δούν τη θάλασσα. Αν δεν γινόταν έτσι, τους είπε, θα
έχανε το κεφάλι του. Πράγματι ο οδηγός κράτησε
τον λόγο του. Και ναι μεν οδήγησε τους Έλληνες
διαμέσου εχθρικής προς τους Σκυθηνούς χώρα,
λέγοντας τους να καίνε και να λεηλατούν - γι' αυτό
οι Σκυθηνοί προθυμοποιήθηκαν να τους βοηθή­
σουν, για να τιμωρήσουν με τη «χρήση» των Ελλή­
νων τους εχθρούς τους - αλλά την πέμπτη μέρα
πορείας οι άνδρες της εμπροσθοφυλακής, από την
κορυφή του όρους Οήχης (Χήνιον, κατά τον Διόδω­
ρο τον Σικελιώτη), αντίκρυσαν τη θάλασσα. Και οι
άνδρες έκλαιγαν και αγκαλιάζονταν και φώναζαν το
περίφημο «θάλαττα, θάλαττα». Οι δε άνδρες της
οπισθοφυλακής, μη γνωρίζοντες τι συμβαίνει και
ακούγοντες τις κραυγές, έσπευσαν να ανέβουν το
όρος φοβούμενοι εχθρική ενέδρα, γιατί οι εχθροί
των Σκυθηνών παρενοχλούσαν ήδη την ελληνική
φάλαγγα και είχαν ήδη σημειωθεί μικροσυμπλοκές
Έλληνας ιππέας του εθελοντικού τμήμα­
τος ιππικού που συγκρότησε ο Ξενοφώ­
ντας. Φέρει μεταλλικό θώρακα, ίσιο σπαθί
και πέτασο. Οι ανάγκες του αγώνα υπο­
χρέωσαν των Ξενοφώντα να συγκροτήσει
εκ των ενόντων ένα τμήμα 50 ιππέων, το
οποίο όμως παρά το μικρό του μέγεθος
αποδείχθηκε πολύτιμος βοηθός στις
μάχες που έδωσαν οι Μύριοι.
με αυτούς. Όταν όμως και οι οπισθοφύλακες ανέ­ νες αναπτύχθηκαν για μάχη απέναντί τους. Με
βηκαν στην κορυφή και είδαν και αυτοί τη θάλασσα εισήγηση του Ξενοφώντα ο ελληνικός στρατός
αγκαλιάζονταν και αυτοί μεταξύ τους και οι στρα­ τάχθηκε με τους λόχους των οπλιτών παραταγμέ­
τηγοί και οι λοχαγοί. Και τότε αποφάσιασαν να σχη­ νους σε μεγάλο βάθος, με κενά όμως διαστήματα
ματίσουν έναν λοφίσκο με πέτρες, ως μνημείο της μεταξύ τους. Με τον τρόπο αυτό και οι ακραίοι
πορείας και των ως τότε μαχών και νικών τους. ελληνικοί λόχοι υπερφαλάγγιζαν την εχθρική παρά­
Αντάμειψαν μάλιστα πλούσια και τον οδηγό και του ταξη και οι κεντρικοί λόχοι είχαν την απαραίτητη,
έδωσαν 10 χρυσά νομίσματα, ένα ωραίο άλογο και λόγω βάθους, συνοχή για να αντέξουν σε τυχόν
ενδύματα και αργυρή φιάλη και δακτυλίδια πολλά. εχθρική επίθεση. Ούτε οι εχθροί θα τολμούσαν να
Και αυτός, πριν αποχωρήσει και γυρίσει στη χώρα εισχωρήσουν στα μεταξύ των συμπαρατεταγμένων
του τους υπέδειξε κ ώ μ η στην οποία θα μπορούσαν λόχων διαστήματα, γιατί αν το έπρατταν θα επλήτ-
να καταλύσουν και τους έδωσε πληροφορίες σχετι­ τοντο ταυτόχρονα από δύο τουλάχιστον ελληνικούς
κά με τον δρόμο τον οποίο θα έπρεπε να ακολου­ λόχους και θα αφανίζοντο. Τα δε ελαφρά τμήματα
θήσουν για να φτάσουν στη χώρα των Μακρώνων, του ελληνικού στρατού χωρίστηκαν σε τρεις μονά­
νότια της ελληνικής πόλης της Τραπεζούντας. δες, κάθε μία των 600 ανδρών, και τάχθηκαν στο
Αφού λοιπόν πορεύθηκαν και κάλυψαν άλλα 55 άκρο αριστερό, στο κέντρο και στο άκρο δεξιό. Έτσι
χλμ. περίπου οι Έλληνες εισέβαλαν στη χώρα των και τη φάλαγγα κάλυπταν - το κεντρικό τμήμα - και
Μακρώνων. Εκεί και πάλι είχαν να αντιπαλέψουν τις πτέρυγες φρουρούσαν από τυχόν εχθρική υπερ­
με το δύσβατο έδαφος. Δεξιά τους απλώνοντο όρη κέραση και με υπερκέραση απειλούσαν τα εχθρικά
θεόρατα και αριστερά τους ένας - άγνωστος μας - κέρατα. Ο παραταγμένος ελληνικός στρατός είχε,
ποταμός. Μπροστά τους δε υπήρχε δάσος, με δέν­ σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, δύναμη 9.800 συνολι­
δρα όχι μεγάλα, αλλά πυκνά. Υποχρεωτικά λοιπόν κά μαχίμων. Αρα οι μέχρι τότε απώλειες των Ελλή­
οι Έλληνες άρχισαν να κόβουν τα δένδρα για να νων πλησίαζαν τους 3.000 άνδρες. Απώλειες που
ανοίξουν δρόμο. Οι Μάκρωνες όμως τους περίμε­ υπέστη η στρατιά σε χρονικό διάστημα 10 περίπου
ναν στην έξοδο του δάσους, παραταγμένοι. Κάποι­ μηνών. Ο ημερήσιος λοιπόν συντελεστής απωλειών
οι μάλιστα από τους βαρβάρους έριχναν και λίθους ήταν της τάξης των 10 ανδρών, σχετικά χαμηλός, αν
κατά των Ελλήνων, που όμως ήταν μακριά και δεν αναλογιστεί κανείς το μέγεθος του επιτεύγματος.
τους έφταναν. Εκείνη τη στιγμή παρουσιάστηκε Τελικά οι Έλληνες, αφού προσευχήθηκαν, έψα­
ενώπιον του Ξενοφώντα ένας στατιώτης, απελευ­ λαν τον παιάνα και εφόρμησαν κατά των εχθρών. Οι
θερωμένος δούλος, ο οποίος υποστήριζε ότι γνώρι­ Κόλχοι, βλέποντας ότι υπήρχε κίνδυνος να υπερφα-
ζε τη γλώσσα των Μακρώνων. Αμέσως ο Ξενοφών, λαγγιστούν και από τις δύο πτέρυγες, προσπάθη­
μαζί με τον στρατιώτη πλησίασαν στους Μάκρωνες σαν να επεκτείνουν το μέτωπο της παράταξης τους.
και τους ρώτησαν γιατί ετοιμάζοντο να τους επιτε­ Ελίχθηκαν όμως τόσο άσχημα ώστε μεγάλο κενό
θούν. Οι Μάκρωνες απάντησαν ότι ήσαν έτοιμοι να δημιουργήθηκε στο κέντρο της παράταξης τους. Οι
πολεμήσουν για τη χώρα τους, στην οποία οι Έλλη­ Έλληνες φυσικά δεν άφησαν ανεκμετάλλευτη μια
νες είχαν εισβάλει. Τότε ο Ξενοφών ανταπάντησε, τέτοια ευκαιρία. Το τμήμα των ελαφρών πεζών του
μέσω του στρατιώτη διερμηνέα, ότι οι Έλληνες κέντρου, με επικεφαλής τον Αισχίνη τον Ακαρνάνα,
ήθελαν απλώς να διέλθουν από τη χώρα τους. Δεν ρίχθηκε εντός του κενού και αποδιάρθωσε ολόκλη­
είχαν εχθρικές διαθέσεις εναντίον τους. Είχαν ρο το εχθρικό μέτωπο. Καθώς άρχισαν να καταφτά­
πολεμήσει κατά του Αρταξέρξη, τους είπε, και τώρα νουν και οι λόχοι των οπλιτών οι Κόλχοι δεν άντε­
προσπαθούσαν και αυτοί να επιστρέψουν στην ξαν, έσπασαν τους ζυγούς τους και τράπηκαν σε
πατρίδα τους. Κατόπιν των εξηγήσεων τούτων οι άτακτη φυγή. Π ώ ς θα μπορούσαν άλλωστε οι άτα­
Μάκρωνες και οι Έλληνες συνομολόγησαν συνθή­ κτοι βάρβαροι να αντιμετωπίσουν έναν πραγματικά
κη. Και βάσει της συνθήκης οι Μάκρωνες βοήθη­ επαγγελματικό στρατό, την τελειότερη στρατιωτική
σαν τους Έλληνες να διανοίξουν δρόμο, μέσω του μηχανή του κόσμου, την ελληνική;
δάσους, και τους παρείχαν τρόφιμα, προς αγορά.
Μετά τη νέα νίκη οι Έλληνες πορεύθηκαν εντός
Ύστερα από τρεις ημέρες η εργασία είχε ολοκληρω­
της χώρας των Κόλχων και έφτασαν σε μία περιοχή
θεί και οι Έλληνες βάδισαν προς τη χώρα των Κόλ­
όπου υπήρχαν πολλά χωριά και άφθονα τρόφιμα,
χων. Εκεί στα σύνορα με τη χώρα των Μακρώνων,
αλλά και πολύ δυνατό μέλι. Όσοι από τους σρατιώ-
είδαν τους Κόλχους παραταγμένους απέναντι τους,
τες έφαγαν από αυτό αρρώστησαν. Τελικά αφού
έτοιμους να τους επιτεθούν, αμέσως μόλις πατού­
πορεύθηκαν άλλα 40 χιλιόμετρα περίπου έφτασαν
σαν στη χώρα τους. Οι Κόλχοι είχαν παραταχθεί
επιτέλους στην Τραπεζούντα, πόλη ελληνική-αποι-
στην κλιτύ ενός μεγάλου όρους, ελέγχοντας από
κία των Σινωπέων, οι οποίοι με τη σειρά τους ήταν
ψηλά τα περάσματα. Στη θέα των Κόλχων οι Έλλη­
άποικοι των Μιλησίων.
Επιτύμβια στήλη με
παράσταση οπλίτη. Ο
άνδρας φέρει εξωμίδα.
 Η άφιξη του στρατού στην Τραπεζούντα απετέ­
λεσε σημείο αναφοράς για τους καταταλαιπωρημέ­
νους άνδρες. Επιτέλους, πατούσαν σε έδαφος προ­
αιώνια ελληνικό, άκουγαν τη θεϊκή ελληνική γλώσ­
σα και έβλεπαν Έλληνες αδελφούς τους. Οι Τραπε-
ζουντιοι δέχθηκαν με δώρα τους Μυρίους. Τους
δώρησαν τρόφιμα και τους δέχτηκαν στην πόλη
τους. Αλλά και οι Μύριοι ανταπέδωσαν τη φιλοξενία.
Πήραν πολλά βόδια από τους Κόλχους και εκτέλε­
Σύγκρουση Ελλήνων σαν εκατόμβη προς τιμή του Διός Σωτήρος και του
και Περσών. Ηρακλή. Οργάνωσαν επίσης αθλητικούς αγώνες.
Μετά το πέρας των εορτασμών όμως επανήλθε επι­
τακτικά το ερώτημα περί της συνέχειας της πορεί­
ας τους. Γιατί, ναι μεν η Τραπεζούντα ήταν πόλη
ελληνική, αλλά δεν ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα τους,
το σπίτι τους. Για να βρεθεί λύση στο καίριο αυτό
ερώτημα, ο στρατός συναθροίστηκε και οι άνδρες
εξέφρασαν τις απόψεις τους. Ένας στρατιώτης, ο
Λέων απο τους Θουρίους της Κάτω Ιταλίας, έθεσε
τότε στη σύναξη την πρόταση να συνεχίσουν το
ταξίδι της επιστροφής με πλοία. H πρόταση του
Λέοντος έτυχε καθολικής σχεδόν αποδοχής από
τους κατάκοπους άνδρες. Με αυτή συνεφώνησαν
και οι στρατηγοί. Ο Χειρίσοφος μάλιστα είπε ότι ο
ναύαρχος του στο Βυζάντιο ναυλοχούντος σπαρτια­
τικού στόλου, ο Αναξίβιος, ήταν φίλος του και θα
μπορούσε να τον πείσει να στείλει τα πλοία του για
να τους παραλάβουν. Ο Ξενοφών πάντως, προνοη­
τικός όπως πάντα, είπε στους άνδρες ότι θα ήταν
σκόπιμο, αναμένοντας τον σπαρτιατικό στόλο, να
προσπαθήσουν να συγκεντρώσουν και οι ίδιοι
πλοία στην Τραπεζούντα. Τόνισε επίσης την ανά­
γκη να μην χαλαρώσουν στη σκέψη ότι είχαν πια
σωθεί. Έ π ρ ε π ε να παραμείνουν σε εγρήγορση γιατί
οι Κόλχοι εχθροί εξακολουθούσαν να τους παρενο­
χλούν. Είπε ακόμα στους στρατιώτες να προετοιμά­
σουν τους εαυτούς τους για συνέχιση της οδοιπο-
ρείας, σε περίπτωση που δεν γινόταν τελικά κατορ­
θωτό να εξευρεθούν τα αναγκαία για τη μεταφορά
τους πλοία. Οι άνδρες όμως αντέδρασαν. Είχαν κου­
ραστεί να βαδίζουν. Ο Ξενοφών πάντως, δρώντας
μυστικά, έπεισε τους κατοίκους των παραθαλασ­
σίων ελληνικών πόλεων να επισκευάσουν τους δρό­
μους προς τη Δύση, για να διευκολύνουν έτσι την
αναχώρηση του στρατού. Ό σ ο φιλικοί και αν ήταν
άλλωστε οι κάτοικοι, σίγουρα οι Μύριοι αποτελού­
σαν εν δυνάμει απειλή γι' αυτούς, από την οποία
σίγουρα θα επιθυμούσαν να απαλλαγούν.
Αφού κατέληξαν στις παραπάνω αποφάσεις βάλ-
Έλληνας έκδρομος οπλίτης. Οι
έκδρομοι αποτελούσαν ειδικό
τμήμα ελαφρά οπλισμένων οπλι­
τών, αποστολή των οποίων ήταν
η καταδίωξη των ηττημένων αντι­
πάλων. Ο συγκεκριμένος φέρει
εξωμίδα, χιτώνα δηλαδή που
άφηνε ακάλυπτο τον ένα ώμο,
διευκολύνωντας έτσι το κράτημα
του δόρατος σε υψηλή λαβή.
Έλληνες ιππείς. Ο
βαριά θωρακισμένος
ιππέας φέρει μυώδη
θώρακα και δόρυ. Ο
ελαφρά οπλισμένος
Θράκας φέρει ακόντια.

θηκαν να τις υλοποιήσουν. Ως πρώτη κίνηση απέ- απέ­ απέστειλαν μια τριακόντορο, παραχωρημένη και
που τους
στειλαν μια πεντηκόντορο, που τους παραχώρησαν
παραχώρησαν πάλι από τους Τραπεζούντιους, με πλοίαρχο τον
να εκτελέσει
οι Τραπεζούντιοι, για να εκτελέσει την
την επιχείρηση
επιχείρηση Αθηναίο Πολυκράτη. Ο Πολυκράτης έδρασε επιτυ-
συγκέντρωσης των πλοίων. Ο Ο πλοίαρχος
πλοίαρχος της
της Δέξιπ-
Δέξιπ- χέστατα και οδήγησε πολλά εμπορικά σκάφη στον
πος όμως δεν εκτέλεσε την αποστολή του αλλά λιμένα της Τραπεζούντας. Το διάστημα της αναμο-
αντίθετα έφυγε με το πλοίο προς
προς Δυσμάς.
Δυσμάς. Αργότε-
Αργότε­ νής οι Μύριοι επάνδρωναν τα πλοία αυτά και εκτε-
ρα θανατώθηκε γιαγια το
το έγκλημα
έγκλημα του αυτό. Αναγκά-
Αναγκά­ λέσουν επιδρομές στη χώρα των Κόλχων. Οι
στηκαν λοιπόν να επαναλάβουν το εγχείρημα
εγχείρημα και
και συγκρούσεις με τους Κόλχους δεν είχαν βέβαια

πάντα ευχάριστα για τους Έλληνες αποτελέσματα.
Σε μία απόπειρα δύο ελληνικών λόχων να καταλά­
βουν ένα οχυρό των πολεμίων σκοτώθηκε ο λοχα­
γός Κλεαίνετος και αρκετοί στρατιώτες.
Σε λίγο όμως προστέθηκαν νέοι εχθροί. Ήταν οι
Δρίλες, ένα ακόμα βαρβαρικό φύλο, που κατοικούσε
στην περιοχή μεταξύ Κερασούντος και Τραπεζού­
ντας. Εναντίον των Δριλών οι Έλληνες ανέλαβαν
μεγάλης κλίμακας επιχείρηση. Με επικεφαλής τον
Ξενοφώντα συγκεντρώθηκαν 5.000 περίπου στρα­
τιώτες και με Τραπεζούντιους οδηγούς, επέδραμαν
στη χώρα των Δριλών. Οι Δρίλες εθεωρούντο οι
καλύτεροι πολεμιστές της περιοχής. Οι Έλληνες
επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά και κυρίευσαν πολλές
Έλληνας οπλίτης.
Φέρει λινοθώρακα,
αττικό κράνος με
σηκωμένες παραγναθί-
δες και μακρύ ξίφος.
θέσεις και οχυρά των Δριλών. Οι τελευταίοι τότε
συγκεντρώθηκαν στην πρωτεύουσα τους, μια περι­
τειχισμένη κ ώ μ η , κτισμένη σε μία άκρως απόκρη­
μνη τοποθεσία, προστατευμένη από μία βαθιά χαρά­
δρα. H εκπόρθηση της πόλης αυτής παρουσίαζε
μεγάλες δυσκολίες. Οι άνδρες θα έπρεπε να διασχί­
σουν την χαράδρα και να επιτεθούν από τη μόνη
προσβάσιμη πλευρά κατά του ισχυρά επανδρωμέ­
νου τείχους της πόλης. Οι Έλληνες πελταστές, απο­
τελούντες τον προπομπό του κυρίως σώματος, εκι­
νουντο 1 χιλιόμετρο περίπου μπροστά από τους
οπλίτες. Όταν έφτασαν στη χαράδρα τη διέσχισαν
και βρέθηκαν μπροστά στις εχθρικές οχυρώσεις.
Τους πελταστές ακολούθησε και τμήμα οπλιτών,

Έλληνας οπλίτης με ώστε τελικά ενώπιον των τειχών της πόλης βρέθη­
ενισχυμένο λινοθώρα- καν περίπου 2.000 Έλληνες στρατιώτες. Οι εχθροί
κα. Φέρει τυπικό οπλι- ωστόσο αντιμετώπισαν εύκολα την ελληνική έφοδο,
γιατί και περισσότεροι ήσαν και οχυρωμένοι πίσω
τικό εξοπλισμό.
από ξύλινα τείχη και τάφρους. Οι 2.000 Έλληνες
βρέθηκαν τώρα σε εξαιρετικά δύσκολη θέση, απει­
λούμενοι με πλήρη αφανισμό. Οι εχθροί τους πίεζαν
και ήταν βέβαιο πως αν δοκίμαζαν να υποχωρήσουν
μέσω της δύσβατης χαράδρας θα πάθαιναν μεγάλη
καταστροφή. Τότε οι αποκλεισμένοι έστειλαν μήνυ­
μα στον Ξενοφώντα ζητώντας την συνδρομή του.
Μόλις έλαβε το μήνυμα, ο Ξενοφών, κινήθηκε αμέ­
σως προς τα εκεί. Όταν έφτασε στο απέναντι από
την εχθρική κ ώ μ η χείλος της χαράδρας παρέταξε
τους άνδρες του και με τους αξιωματικούς του
πραγματοποίησε αναγνώριση του εδάφους. Το ερώ­
τημα που του γεννήθηκε ήταν αν θα ήτο σκόπιμο να
επιχειρήσει να διευκολύνει την υποχώρηση των
σκληρά πιεζόμενων 2.000 ή να επιχειρήσει γενική
επίθεση κατά του εχθρικής οχυρής πόλης. Τελικά
έκρινε ότι ήταν ευκολότερο να κυριεύσει την πόλη,
παρά να επιχειρήσει να επαναφέρει πίσω τους απο­
κλεισμένους. Σωστά έκρινε ότι η επιχείρηση επανα­
φοράς θα στοίχιζε πολύ σε ελληνικό αίμα. Ο ίδιος
πέρασε πρώτος τη χαράδρα, για να διαμορφώσει
ακόμα πληρέστερη εικόνα της κατάστασης και ταυ­
τόχρονα διέταξε τους λοχαγούς να περάσουν απένα­
ντι τους άνδρες τους. Μόλις πέρασε απέναντι, ο
Ξενοφών, αναδιοργάνωσε τους 2.000 αποκλεισμέ­
νους και θέτοντας υπό την άμεση διοίκηση του το
ελαφρύ πεζικό προετοίμασε τη διενέργεια της γενι­
κής εφόδου, όταν θα είχε περάσει απέναντι ολόκλη­
ρος ο στρατός του. Σε λίγο το ελληνικό στράτευμα
βρισκόταν παραταγμένο απέναντι από τις εχθρικές
οχυρώσεις, σε απόσταση βολής τόξου από αυτές. Οι
Έλληνες πελταστές είχαν διαταχθεί από τον Ξενο­
φώντα να πυκνώσουν τους ζυγούς τους και να βρί­
σκονται σε ετοιμότητα με τα δάχτυλα στις θηλιές
των ακοντίων τους. Επίσης οι τοξότες είχαν έτοιμα
τα βέλη τους, τοποθετημένα στις χορδές των τόξων
τους. Οι Έλληνες παρατάχθηκαν σε μηνοειδή σχη­
ματισμό, ακολουθώντας την γραμμή των τειχών.
Αμέσως δε μόλις η σάλπιγγα ήχησε, οι άνδρες έψα­
λαν τον παιάνα, και με αλαλαγμούς προς τιμήν του
Ενυαλίου Αρεως, όρμησαν με πίστη κατά των
εχθρών. Οι πελταστές και οι ψιλοί άνοιξαν τη μάχη
βάλλοντας κατά των εχθρών. Σκοπός τους ήταν να
αναγκάσουν τους αμυνόμενους στα τείχη Δρίλες να
καλυφθούν, έτσι ώστε να πλησιάσουν ανενόχλητοι
στις οχυρώσεις οι Έλληνες οπλίτες, μερικοί εκ των
οποίων είχαν εφοδιαστεί και με αναμένες δάδες.
Ενώπιον της συνδυασμένης εφόδου των Ελλήνων
οι βάρβαροι άρχισαν να λυγίζουν. Διεξήχθη τότε
σφοδρή τειχομαχία. Οι Δρίλες έριχαν λίθους από τις
επάλξεις, ενώ εκατοντάδες ακόντια και βέλη σκότι­
ζαν τον ουρανό. Μόλις όμως κάποιος Δρίλας πρόβα­
λε στην έπαλξη για να πλήξει ένα Έλληνα, αμέσως
δεχόταν τα αλάνθαστα βέλη των Κρητών τοξοτών
και έπεφτε νεκρός. Έτσι με την υποστήριξη πυρός
που παρείχαν οι ψιλοί, οι Έλληνες οπλίτες κατόρ­
θωσαν να σκαρφαλώσουν στο εχθρικό τείχος και να
εισέλθουν στην πόλη. Οι πρώτοι που εισήλθαν ήταν
ο Αγασίας ο Στυμφάλιος και ο Φιλόξενος ο Παλλη-
νευς. Και οι δύο άφησαν κάτω τις ασπίδες και τα
δόρατα τους και σκαρφαλώνοντας ως πραγματικοί
αίλουροι, ανέβηκαν στο τείχος. Ήταν τόσο αποτελε­
σματική η υποστήριξη πυρός που παρείχαν οι Έλλη­
νες ψιλοί, ώστε αν και άοπλοι, οι δύο άνδρες δεν
προσεβλήθησαν καν από τους εχθρούς. Το σχέδιο
του Ξενοφώντα είχε και πάλι αποδειχθεί εξαίρετο. Ο
ερασιτέχνης Αθηναίος στρατηγός είχε μεταβληθεί
σε έναν καταπληκτικό γνώστη της τακτικής.
Στο μεταξύ οι εχθροί είχαν εγκαταλείψει εντε­
λώς τη γραμμή των τειχών και είχαν καταφύγει
στην οχυρή ακρόπολη, στα ενδότερα της πόλης.
Π ί σ ω τους έτρεχαν οι Έλληνες πελταστές. Ο Ξενο-
 Έλληνας ιππέας με
πέτασο. Ανάγλυφη
παράσταση από τη
ζωοφόρο του Παρθε­
νώνα.

φών είχε σταθεί στην ορθάνοιχτη ma πύλη και Έλληνες που είχαν εισέλθει έτρεχαν τώρα να εξέλ­
εμπόδιζε τους άνδρες του να εισέρχονται, φοβού­ θουν ασύντακτα. Οι εχθροί, με ορμητήριο την ακρό­
μενος τον συνωστισμό στο στενό εκείνο σημείο. πολη τους, είχαν αντεπιτεθεί στους Έλληνες και
Είχε άλλωστε παρατηρήσει ότι στους γύρω λόφους τους έσπρωχναν εκτός της πόλης. Τότε ο Ξενοφών
είχαν αρχίσει να συγκεντρώνονται και άλλοι εχθροί διέταξε τους άνδρες που ευρίσκοντο εκτός της
και για το λόγο αυτό ήθελε να κρατήσει δίπλα του πόλης να εισέλθουν και αυτοί. Και έτσι όλοι μαζί
εφεδρικά τμήματα. Σε κάποια στιγμή όμως ακού­ καταδίωξαν και πάλι τους εχθρούς και τους ανάγκα­
στηκαν κραυγές από το εσωτερικό της πόλης και οι σαν να ξανακλειστουν στη ακρόπολη τους. Τότε ο

Οι Μύριοι κατά την Ξενοφών σκέφτηκε να κυριεύσει και την εχθρική
πορεία. Αριστερά ο ακρόπολη, γιατί αλλιώς ο στρατός κινδύνευε να βρε­
Ξενοφώντας συνοδευ­ θεί μεταξύ δύο πυρών, των εγκλεισμένων στην
ακρόπλη εχθρών και των άλλων που είχαν πάρει
όμενος από βαριά
θέσεις στους γύρω λόφους. Έκρινε όμως πως η
θωρακισμένο οπλίτη.
άλωση της ακρόπολης ήταν αδύνατη, με τα μέσα
Πίσω διακρίνεται ημιο-
που διέθεταν και υπό τις συνθήκες που επικρατού­
νηγός. σαν. Η θέση των Ελλήνων επιδεινώθηκε μάλιστα
καθώς έπεφτε το σκοτάδι. Ο Ξενοφών όμως βρήκε
τη λύση. Διέταξε τους άνδρες του να συγκεντρώ­
σουν σωρούς ξύλων στην πύλη της πόλης. Όταν οι
άνδρες του, οι οποίοι ευρίσκοντο εντός της πόλης
αποχώρησαν καταδιωκόμενοι από τους Δρίλες,
τέθηκε πυρ στους σωρούς των ξύλων και έτσι δημι­
ουργήθηκε ένα φράγμα φωτιάς μεταξύ των αποχω­
ρούντων Ελλήνων και των βαρβάρων. Παράλληλα
πυρπολήθηκαν και μερικά ξύλινα σπίτια της πόλης,
έτσι ώστε οι βάρβαροι να απασχοληθούν με την
κατάσβεση της πυρκαγιάς και να πάψουν να ενο­
χλούν τους Έλληνες. Με το πρώτο φως της επομέ­
νης το ελληνικό στράτευμα αποχώρησε ανενόχλητο,
Απέναντι, Αθηναίος την ώρα που οι Δρίλες προσπαθούσαν μάταια να
ιππέας. Παράσταση θέσουν υπό έλεγχο την φωτιά που κατέκαυσε τελι­
από τη ζωοφόρο του κά την πόλη τους, εκτός από την ακρόπολη. Για
Παρθενώνα. τους υποχωρούντες Έλληνες όμως υπήρχε πάντα ο
κίνδυνος και των εκτός της πόλης Δριλών που
παραμόνευαν στα δασωμένα μονοπάτια. Για να αντι­
μετωπίσει και αυτή την απειλή, ο Ξενοφών, εγκατέ­
στησε ενέδρα σε ένα σημείο όπου οι εχθροί σίγουρα
θα έβλεπαν τους παραφυλάγοντες Έλληνες. Σκο­
πός του ήταν να τρομάξει τους εχθρούς. Και το επέ­
τυχε. Την ώρα που η στρατιά υποχωρούσε ανενό­
χλητη, οι Δρίλες, πιστεύοντας ότι οι 11 ενεδρεύοντες
Έλληνες ήταν το δόλωμα, το οποίο αν έπλητταν θα
έπεφταν σε παγίδα, δεν έπραξαν το παραμικρό.
Μόνο όταν είδαν τον όγκο του ελληνικού στρατεύ­
ματος να αποχωρεί κατάλαβαν το λάθος τους και
επιτέθηκαν στο μικρό απόσπασμα. Δεν επέτυχαν
όμως παρά να τραυματίσουν ελαφρά έναν μόνο
στρατιώτη. Με τον τρόπο αυτό και με το στρατήγη­
μα του Ξενοφώντος το στράτευμα αποχώρησε με
αμελητέες απώλειες, όλες προερχόμενες από τη
μάχη γύρω και μέσα στην πόλη των Δριλών. Έτσι
και οι Δρίλες, το πολεμικότερο έθνος της περιοχής,
γνώρισαν την ισχύ των Ελλήνων, στο πολεμικό αλλά
και στο πνευματικό πεδίο. Γιατί δεν ήταν μόνη η
πολεμική αρετή και ικανότητα των Ελλήνων που
τους χάρισε τη νίκη, όσο μέτρησε η εξυπνάδα και η
καθαρή σκέψη του Ξενοφώντος. Ήταν λοιπόν το
ανώτερο κατά πάντα ελληνικό πνέυμα που νίκησε
τους βαρβάρους και όχι τόσο οι αιχμές των δοράτων
των Ελλήνων μαχητών.
Πορεία στην Κερασουντα
Ύστερα από τη νέα μεγάλη νίκη τους οι Έλλη­
νες επέστρεψαν στην Τραπεζούντα και συνενώθη­
καν με το υπόλοιπο στράτευμα που παρέμενε εκεί.
Ο Χειρίσοφος όμως, ο οποίος είχε μεταβεί στο
Βυζάντιο για να φέρει πλοία, δεν είχε επιστρέψει,
ούτε είχε αποστείλει κάποιο μήνυμα. Γι' αυτό απο­
φασίστηκε να συνεχίσουν την πορεία ως την κοντι­
νή άλλη μεγάλη ελληνική πόλη των ακτών του
Ευξείνου, την Κερασουντα. Στα πλοία που είχαν ως
τότε συγκεντρώσει θα έβαζαν τους ασθενείς, τους
τραυματίες και τους γεροντότερους. Επικεφαλής
όλων αυτών τοποθέτησαν τους γέροντες στρατη­
γούς Σοφαίνετο και Φιλήσιο. Οι υπόλοιποι, με επι­
κεφαλής τον Ξενοφώντα, θα βάδιζαν ως την Κερα­
σουντα, μέσω της οδού που είχαν διανοίξει οι Τρα-
πεζούντιοι. Πράγματι όλα πραγματοποιήθηκαν
βάσει σχεδίου και ύστερα από τριήμερη πορεία ο
στρατός έφτασε στην Κερασουντα. Εκεί έγινε
καταμέτρηση και επιθεώρηση του στρατού και βρέ­
θηκαν 8.600 ένοπλοι άνδρες. Εκεί στην Κερασου­
ντα πωλήθηκαν όλοι οι αιχμάλωτοι και τα κυριευ­
μένα λάφυρα και τα χρήματα μοιράστηκαν στους
στρατιώτες. Το 1/10 δε των χρημάτων αφιερώθηκε
στους θεούς, ως αντάλλαγμα για τη σωτηρία τους.
Ωστόσο νέοι αγώνες ανέμεναν του ακατάβλητους,
παρόλα αυτά, Μυρίους. Αφού παρέμειναν 13 ημέρες
στην Κερασουντα, επιβίβασαν και πάλι στα πλοία
τους ασθενείς, τους αμάχους και τους γεροντότε­
ρους και τους έστειλαν προς τη Δύση. Οι υπόλοι­
ποι, με επικεφαλής τον Ξενοφώντα, θα συνέχιζαν
πεζή την πορεία τους διαμέσου της χώρας των
Μοσσυνοίκων. Πριν πάντως εισβάλουν έστειλαν
πρεσβεία σε αυτούς ζητώντας τους να τους επιτρέ­
ψουν τη διέλευση. Οι Μοσσύνοικοι όμως αρνήθη­
καν, εμπιστευόμενοι τις τύχες τους στην ανδρεία
και στα οχυρά τους. Τότε όμως συνέβαινε να βρί­
σκονται οι Μοσσύνοικοι σε εμφύλιο πόλεμο. Το
γεγονός αυτό το γνώριζε ο Τραπεζούντιος Τιμησί-
θεος, ο οποίος οδηγούσε το ελληνικό στράτευμα. Ο
Τιμησίθεος λοιπόν εισηγήθηκε στον Ξενοφώντα
την πρόταση να προσεγγίσουν την άλλη φατρία των
Μοσσυνοίκων, την εχθρική προς τους Μοσσυνοί-
κους που τους απαγόρευαν τη διέλευση. Πράγματι
οι Έ λ λ η ν ε ς ήρθαν σε επαφή με τους δυτικούς
Μοσσύνοικους και έκαναν μαζί τους συνθήκη,
βάσει των όρων της οποίας οι Έ λ λ η ν ε ς θα βοηθού­
σαν τους δυτικούς Μοσσύνοικους στον πόλεμο
τους κατά των ανατολικών Μοσσυνοίκων, και οι
βάρβαροι θα τους επέτρεπαν να διέλθουν από τη
χώρα τους και θα τους προμήθευαν με τρόφιμα.
Μετά την επίτευξη της συμφωνίας οι Έ λ λ η ν ε ς
εισέβαλαν στην περιοχή των ανατολικών Μοσσυ­
νοίκων, με τη συνδρομή ένος τμήματος 600 μαχί­
μων δυτικών Μοσσυνοίκων, οι οποίοι θα έπαιζαν
περισσότερο το ρόλο του οδηγού. Υπό την καθοδή­
γηση λοιπόν των βαρβάρων οι Έλληνες πορεύθη­
καν και έφτασαν απέναντι από ένα οχυρό, το οποίο
βρισκόταν κοντά στην πρωτεύουσα των ανατολι­
κών Μοσσυνοίκων. Εναντίον αυτού του οχυρού
επιτέθηκαν οι σύμμαχοι των Ελλήνων Μοσσύνοι­
κοι. Μ α ζ ί τους κινήθηκαν και αρκετοί Έλληνες,
ασύντακτα όμως και χωρίς διαταγές, έχοντας κατά
νου να λαφυραγωγήσουν το οχυρό. Οι εντός του
οχυρού όμως ανατολικοί Μοσσύνοικοι επιτέθηκαν
κατά των ομοφύλων και των Ελλήνων και τους
έτρεψαν σε φυγή. Σκότωσαν μάλιστα και μερικούς
Έλληνες, των οποίων τα κεφάλια απέκοψαν και επι-
δείκνειαν κρατώντας τα στα χέρια και χορεύοντας
βαρβαρικούς χορούς. Ενώπιον αυτού του θεάματος
οι στρατιώτες στεναχωρήθηκαν πολύ. Δεν είχαν
συνηθίσει να αντικρύζουν τα κεφάλια των συντρό­
φων τους, λάφυρα στα χέρια των βαρβάρων. Με
την επέμβαση όμως του Ξενοφώντος επανήλθε η
ηρεμία στο στράτευμα. Κατόπιν ο Αθηναίος στρα­
τηγός διέταξε τους άνδρες του να γευματίσουν,
τους εξεφώνησε παραινετικό λόγο και προετοιμά­
στηκε να επιτεθεί κατά του εχθρικού οχυρού. Την
επομένη το πρωί οι Έ λ λ η ν ε ς ήσαν έτοιμοι να εκδι­
κηθούν τη σκύλευση των νεκρών συντρόφων τους.
Ο στρατός τάχθηκε για μάχη με τους οπλίτες στο
κέντρο και τμήματα ελαφρών πεζών στις πτέρυγες.
Οι ψιλοί τοξότες τάχθηκαν ανάμεσα στους λόχους
των οπλιτών, για να παρέχουν υποστήριξη με τις
βολές τους. Με αυτόν τον σχηματισμό ο στρατός
βάδισε με απόλυτη τάξη κατά των πολεμίων. Οι
ανατολικοί Μοσσύνοικοι δεν ανέμεναν αδρανείς
την έφοδο των Ελλήνων. Απέστειλαν ελαφρά τους
τμήματα να πλαγιοκοπήσουν τη φάλαγγα των οπλι­
τών. Οι αντίπαλοι ψιλοί όμως βρήκαν απέναντι
τους τους Έ λ λ η ν ε ς πελταστές και αναχαιτίστηκαν.
Βλέποντας την εξέλιξη αυτή, ο Ξενοφών, διέταξε
ένα σώμα πελταστών να επιτεθεί κατά του κυρίως
όγκου των εχθρών, οι οποίοι ανέμεναν παρατεταγ­
μένοι εμπρός από το οχυρό. Οι βάρβαροι άντεξαν
στην έφοδο των Ελλήνων πελταστών, οι οποίοι
ήσαν άλλωστε και λιγότεροι τους, όχι όμως και
στην επίθεση της φάλαγγας των οπλιτών που ακο­
λούθησε. Οι Έ λ λ η ν ε ς καταδίωξαν συντεταγμένα
τους φεύγοντες εχθρούς, προσπέρασαν το εγκατα-
λειφθέν οχυρό και βάδισαν κατά της πρωτεύουσας
των ανατολικών Μοσσυνοίκων. Ε κ ε ί οι βάρβαροι
συγκεντρώθηκαν και ετοιμάστηκαν να δώσουν τον
υπέρ πάντων αγώνα. Κραδαίνοντας θεόρατα δόρα­
τα, ρίπτοντας ακόντια και άλλα βλήματα, προσπά­
θησαν οι βάρβαροι να αναχαιτήσουν την φάλαγγα.
Μάταια όμως. H φάλαγγα αποδείχθηκε και πάλι
ακατάβλητη. Οι δε βάρβαροι, βλέποντας το μέτωπο
τους να καταρρέει, εγκατέλειψαν τις θέσεις τους
και τράπηκαν σε φυγή. Μ ό ν ο ο βασιλιάς τους δεν
έφυγε, αλλά προτίμησε να καεί ζωντανός στο ξύλι­
νο παλάτι του. Αυτή ήταν και η τελευταία μεγάλη
μάχη και η τελευταία νίκη που έδωσαν και κέρδι­
σαν οι Έλληνες επί ασιαστικού εδάφους. Μετά τη
μάχη παρέδωσαν το οχυρό και την πόλη στους συμ­
μάχους τους δυτικούς Μοσσύνοικους και κινήθη­
καν εναντίον άλλων θέσεων των ανατολικών Μοσ­
συνοίκων, διασχίζοντας κάθετα τη χώρα τους,
ώσπου έφτασαν στη φιλική γι' αυτούς δυτική χώρα
των Μοσσυνοίκων. Κάθε οχυρό που είτε κυρίευ­
σαν, είτε τους παραδόθηκε αυτοβούλως, το παρέ­
δωσαν στους συμμάχους τους. Εν τέλει, αφού ανε­
φοδιάστηκαν με τρόφιμα συνέχισαν την πορεία
τους, μέσω της χώρας των Χαλύβων (δεν έχουν
σχέση με τους Χάλυβες τους κατοικούντες πλη-
σίων των Καρδούχων) και των Τιβαρηνών. Και από
τις δύο αυτές χώρες οι Έ λ λ η ν ε ς πέρασαν ειρηνικά.
Αλλωστε η φήμη του αήττητου προηγείτο αυτών,
επιβάλλοντας σε κάθε βάρβαρο, ο οποίος τυχόν επι­
θυμούσε πολέμο, να το ξανασκεφθεί! Ύστερα από
σύντομη πορεία οι Έ λ λ η ν ε ς έφτασαν τελικά στα
Κοτύωρα (στις 4 Απριλίου του 400 π.Χ.). Στην επί­
σης ελληνική εκείνη πόλη έμειναν 45 ημέρες. Ως

τότε είχαν διανύσει βαδίζοντας, από τα Κούναξα ως
Ο αποχαιρετισμός του
τα Κοτύωρα 3.255 χιλιόμετρα περίπου!
πολεμιστή. Διακρίνεται
Οι κάτοικοι των Κοτυώρων δεν δέχθηκαν
ο νάνος υπηρέτης,
πάντως, λόγω φόβου, τους Μύριους. Έκλεισαν τις
υπασπιστής.
πύλες της πόλης τους και δεν τους προμήθευαν
τρόφιμα προς αγορά. Σε απάντηση οι Μύριοι άρχι­
σαν να αρπάζουν τρόφιμα με τη βία, γιατί ήδη είχαν
εξαντλήσει όλα τους τα εφόδια και αντιμετώπιζαν
το φάσμα του λιμού. Τελικά η παρεξήγηση λύθηκε,
με την επέμβαση των Σινωπέων, αποικία των οποί­
ων ήταν τα Κοτύωρα. H πόλη άνοιξε τις πύλες της
και τρόφιμα δόθηκαν στον στρατό.
Έ δ ω έληξε ουσιαστικά η μεγάλη περιπέτεια των
Μυρίων. Από τα Κοτύωρα μεταφέρθηκαν τελικά με
πλοία στη Σινώπη και στη συνέχεια αποβιβάστη­
καν, τον Οκτώβριο του 400 π.Χ. στην ευρωπαϊκή
θρακική ακτή. Ε κ ε ί χρειάστηκε να δώσουν νέους
αγώνες, όχι όμως ιδιαιτέρως σημαντικούς. Κατόπιν
οι περισσότεροι (περί τους 6.000 άνδρες) από τη
στρατιά των Μυρίων αποβιβάστηκαν και πάλι στην
Μικρά Ασία και ενώθηκαν με τα στρατεύματα του
Σπαρτιάτη στρατηγού Θίβρωνα, ο οποίος πολεμού­
σε τους Π έ ρ σ ε ς , καθώς είχε πλέον επισήμως
κηρυχθεί ο πόλεμος μεταξύ Περσικής Αυτοκρατο­
ρίας και Σπάρτης. H μεγάλη περιπέτεια είχε όμως
λήξει. Οι Μύριοι είχαν κατορθώσει το ακατόρθωτο.
Είχαν διασχίσει ολόκληρη την Περσική Αυτοκρατο­
ρία. Είχαν ταπεινώσει τους στρατούς του Μεγάλου
Βασιλιά και των υπηκόων του και είχαν καταφέρει
να επιβιώσουν και να γυρίσουν στην πατρίδα.
Φυσικά δεν υπάρχει παγκόσμιο προηγούμενο,
ούτε επόμενο, στην παγκόσμια στρατιωτική ιστορία
όλων των εθνών της γης. H κάθοδος των Μυρίων
ήταν και παραμένει ένα καταπληκτικό επίτευγμα
λίγων, μα αποφασισμένων ανδρών. H πορεία τους
από τα Κούναξα της Βαβυλώνας, όπου και εκεί ήσαν
νικητές, ως τις εσχατιές του Ευξείνου Πόντου, είναι
γεμάτη με εικόνες απαράμιλλου θάρρους, γενναιό­
τητας, αλλά και συντροφικότητας και αλληλεγγύης.
Οι μισθοφόροι Μύριοι, λιγοστοί, προδομένοι, ξεπέ­
ρασαν κάθε αντιξοότητα, νίκησαν τους εχθρούς,
αλλά και τη φύση και χάρις στο πείσμα και το πνεύ­
μα τους νίκησαν και η νίκη τους έμεινε για πάντα
στην ιστορία, διά χειρός ενός από τους πρωτεργά­
τες της, του Ξενοφώντος. Τα επιτεύγματα του ερα­
σιτέχνη αυτού στρατηγού, ο οποίος κατά σύμπτωση
βρέθηκε μαζί με τον στρατό, υπήρξαν καταπληκτι­
κά. Ο ερασιτέχνης Ξενοφών φάνηκε ανώτερος στην
τακτική σκέψη πολλών επαγγεματιών στρατηγών
του καιρού του. Ο ίδιος όμως υπήρξε αντιπροσω­
πευτικό δείγμα Έλληνα πολίτη-οπλίτη της εποχής.
Για τους αρχαίους προγόνους μας οι δύο αυτές
έννοιες ήταν αλληλένδετες και δεν νοείτο πολίτης
που δεν ήταν και στρατιώτης. Μόνο εμείς οι Νεοέλ­
ληνες τείνουμε να ξεχάσουμε την αλληλεπίδραση
των δύο αυτών εννοιών, μαζί με την έννοια της
ίδιας της Πατρίδας αυτής καθ' αυτήν, δυστυχώς.
Και όμως δεν είναι τόσο δύσκολο να ανατρέξουμε
πίσω στα έργα των προγόνων μας, όχι σε μία από­
πειρα στείρας προγονολατρείας, αλλά για να διδα­
χθούμε από το αθάνατο στους αιώνες πνεύμα τους,
να ακολουθήσουμε τα διδάγματα τους και να κάνου­
με την κοινή μας πατρίδα, την Ελλάδα την οποία
εκείνοι δόξασαν, το ίδιο ισχυρή, σε κάθε τομέα,
όπως και τότε. Να την ξανακάνουμε πηγή πολιτι­
σμού όπως πάντα ήταν από την αυγή της ιστορίας.
Γιατί είμαστε Έλληνες και έχουμε υποχρέωση να
παράγουμε πολιτισμό και όχι να αφομοιώνουμε τα
κάθε λογής πολιτισμικά σκουπίδια, όπως κάποιοι
επιθυμούν. Και δεν έχουμε τίποτα ενάντια στον
πολιτισμό των πολιτισμών, αρκεί να θυμούνται όλοι
ότι ο πολιτισμός γεννήθηκε σε αυτό εδώ το μικρό
κομμάτι γης, στη χώρα της πέτρας και του φωτός!