CSWIP 3.

2 – Baş Qaynaq Müfəttişi

Mündəricat

Bölmə Mövzu_____________________________

1 Baş Qaynaq Müfəttişinin Öhdəlikləri

1.1 Liderlik bacarıqları

1.2 Texniki səriştələr
1.3 Texnologiya üzrə biliklər
1.4 Normativ sənədlər üzrə biliklər
1.5 Planlaşdırma üzrə biliklər
1.6 Təşkilatçılq üzrə biliklər
1.7 Keyfiyyət/audit üzrə bilklər
1.8 İnsanların idarə olunması
1.9 İşə götürülmə
1.10 Mənəvi vəziyyət və motivasiya
1.11 İntizam
1.12 Xülasə

2 Qaynaq Birləşməsinin Konstruksiyası

2.1 Qaynaqlar
2.2 Birləşmələrin növləri
2.3 Künc qaynaqları
2.4 Calaq qaynaqları
2.5 Həllolma
2.6 Qaynaq simvolları
2.7 Qaynağın yerləri
2.8 Qaynaq birləşməsi üzrə hazırlıqlar
2.9 Qaynaq birləşmələrinin layihələndirilməsi
2.10 Xülasə

3 Keyfiyyətə Əminlik və Keyfiyyətə nəzarət

3.1 Təriflər
3.2 Keyfiyyət sistemi standartları
3.3 Audit və sənədləşmə
3.4 Qaynaq üçün keyfiyyət tələbləri
3.5 Qaynaq avadanlığının kalibrlənmısi/düzgünlüyünün təsdiqi

4 Norma və Standartlar
4.1 Şirkətin təlimat kitabçası
4.2 Audit
4.3 Norma və Standartlar
4.4 Xülasə

5 Dəmir-KarbonPoladlar
5.1 Poladın terminologiyası

6 Dağıdıcı Sınaq
6.1 Sınaq növləri,sınaq üçün nümunələr və sınaq məqsədləri
6.2 Sınamya görə sınaqlar
6.3 Makroskopik müayinə
7 Termiki emal
7.1 Polkadın termiki emalı
7.2 Qaynaqdan sonra termiki emal (QSTE)
7.3 QSTE-dən sonra termiki dövr
7.4 Termiki emal üçün sobalar
7.5 Yerli QSTE

8 QQS-Qaynaqçının kvalifikasiyaları
8.1 Attestasiya olunmuş qaynaq prosedurunun spesifiikasiyası
8.2 Qaynaqçının kvalifikasiyaları

9 Qövs enerjisi və İstiliyin daxil olması

9.1 Cərəyan və elektrik gərginlyi
9.2 Qövs enerjisi və yaxud istiliyin verilməsi

10 Qalıq gərginlik və Deformasiya

10.1 Deformasiyaya nə səbəb olur?
10.2 Deformasiyanın əsas növləri hansılardır?
10.3 Deformasiyaya səbəb olan hansı amillərdir?
10.4 ilkin quraşdırma, ilkin əymə və yaxud məhdudiyyətlərdən istifadə etməklə
qarşısının alınması
10.5 Deformasiya– layihələndirilmə tərəfindən qarşısının alınması
10.6 Qaynağın götürülməsi
10.7 Deformasiya– istehsalat metodları ilə qarşısının alınması
10.8 Yanlışlıq-düzəliş texnologiyaları

11 Poladların qaynaq oluna bilməsi

11.1 Qaynaqlığa təsir edən faktorlar
11.2 Hidrogen çatlaması
11.3 Çatların bərkiməsi
11.4 Laylara ayrılma

12 Qaynaq sınıqları
12.1 Plastik sınmalar
12.2 Kövrək sınma
12.3 Yorğunluq sınması

13 Qaynaq Simvolları
13.1 Çertyojlarda qaynaq birləşmələrinin simvollarla təqdim olunması üçün standartlar
13.2 İlkin qaynaq simvolları
13.3 İlkin simvolların kombinasiyası
13.4 Yardımçı simvollar
13.5 Çertyojlarda simvolların yerləri
13.6 Ox xətti və birləşmə xətti arasında əlaqə
13.7 İstinad xəttinin yeri və qaynaq simvolunun yeri
13.8 Tam xətt və punktir xəttin yerləri
13.9 Qaynaqların ölçülərinin verilməsi
13.10 Qaynaq prosesinin göstəricisi
13.11 İstinad xəttinin ucunda digər məlumatlar
13.12 AWS 2.4-ə əsasən qaynaq simvolları

14 QDS
14.1 Radioqrafik metodlar
14.2 Maqnit tozlu sınaq
14.3 Rəngli penetrant sınağı
14.4 Səth çatının aşkar olunması (magnit tozu / rəng penetrantı vasitəsilə): ümumi
15 Qaynaq materialları

15.1 ƏMQ elektrodları

15.2 Selliloz polimer elektrodlar
15.3 Rutil elektrod
15.4 Əsas örtüklü elektrodlar
15.5 Eıektrodların təsnifatı
15.6 VİQqaynaq məftilləri
15.7 MIQ/MAQ qaynaq məftillər
15.8 FQQ qaynaq məftilləril

16 MAQqaynağı

16.1 Proses
16.2 Texnoloji parametrlər
16.3 Qaynaq materialları
16.4 MIQ/MAQ qaynağı zamanı vacib təftişməqamları/yoxlamaları

17 ƏMQ qaynağı

17.1 Əl ilə metal qövs/qövslə qorunan metal qaynaq (ƏMQ/QQMQ)

17.2 ƏMQ qaynağı üçün əsas avadanlıqlara tələblər
17.3 Elektrik cərəyanı üzrə tələblərin parametrləri
17.4 Qaynaq zamanı cərəyanın dəyişməsi
17.5 Gərginlik
17.6 Cərəyan növü və qütblülük
17.7 İstifadə olunan elektrodların növləri
17.8 Tipik qaynaq defektləri

18 Flyus altında qövs qaynağı

18.1 Proses
18.2 Prosesin parametrləri
18.3 İstifadə olunan materialların saxlanması və onlara diqqət

19 VİQ(volfram inert qaz) qaynağı

19.1 Prosesin xaarakteristikaları

19.2 Texnoloji parametrlər
19.3 Qaynaq məftilləri və qoruyucu qazlar
19.4 Qaynaq tikişi metalına volframın daxil olması
19.5 Kraterdə çatlılıq
19.6 VİQ prosesinin ümumi tətbiqetmələri
19.7 VİQ prosesinin üstünlükləri
19.8 VİQ prosesinin çatışmamazlıqları

20 Qaynaq Təmirləri
20.1 İstehsalat təmirləri
20.2 Xidmət zamanı təmirlər

Əlavə 1 Ev tapşırıqları
Əlavə 2 QDS Təlim hesabatları
Əlavə 3 Təlim çertyojları
Əlavə 4 Spesifikasiya Sualları
Bölmə 1
Baş Qaynaq Müfəttişinin öhdəlikləri
1 Baş Qaynaq Müfəttişinin Öhdəlikləri

Baş Qaynaq Müfəttişinin əsas olaraq təftiş müqaviləsinin idarə edilməsini və

yoxlama sahəsini əhatə edə bilən nəzarətedici /idarəedici rolu vardır. Bu rola
mütləq olaraq Qaynaq Müfəttişləri heyətinə başçılıq etmək daxil olur ki, bu
Qaynaq Müfəttişləri də öz növbəsində, bir sıra, xüsusilə də texniki məsələlər
üzrətəlimat üçün müraciət edəcəklər. Baş Qaynaq Müfəttişindən məsləhət
vermək, problemləri həll etmək, qərar qəbul etmək və bəzən çətin vəziyyətlərdə,
ümumiyyətlə ön sıralarda fəaliyyət göstərmək gözlənilir.

Baş Qaynaq Müfəttişindən tələb olunan xüsusiyyətlər dəyişkəndir və müəyyən

xüsusyyətlərə və səriştələrə olan tələbat layihədən layihəyə dəyişə bilər. Xüsusilə
də Baş Qaynaq Müfəttişindən liderlik bacarığı, texniki səriştə və təcrübə tələb
olunur.

1.1 Liderlik bacarığı

Liderlik nəzəriyyəsinin bəzi aspektləri sinif otağında öyrədilə bilər, lakin liderlik
şəxsin xarakter və temperamentinin ayrılmaz hissəsidir. Praktik tətbiq etmə və
təcrübə liderlik bacarığının inkişafında əsas rol oynayır və Baş Qaynaq Müfəttişi
hər bir imkanda bu bacarıqları yaxşılaşdırmalı və təkmilləşdirməyə can atmalıdır.

Liderliyi inkişaf etdirmək üçün tələb olunan bacarıqlar:

▪ Yuxarı heyətdən təlimatları və ya əmrləri qəbul etmək üçün istək və qabiliyyət

və lazımi qaydada hərərkət etmək

▪ Ünvanlanan şəxsə fəaliyyət və ya fəaliyyətlərin yerinə yetirlməsində heç bir

sual doğurmayan formada istər şifahi istərsə də yazılışəkildə, aydın və lakonik
formada əmrlər vermə istəyi və bacarığı.

▪ Baş Qaynaq Müfəttişinin verdiyi göstəriş və yaxud göstəriş verməməsi

səbəbindən işlər düzgün getmədiyi təqdirdə məsuliyyəti öz üzərinə götürmə
istəyi.

▪ Əİər izahatlar lazım olarsa dinləmə bacarığının olması (yaxşı ünsiyyət

qabiliyyətləri) və konstruktiv səbəb və məsləhəti təmin etməli.

▪ İşə başlamaq üçün heyətə imkan vermək üçün cavabdehliyi ötürmək istəyi və
onların prefessional qaydada fəaliyyət göstərmək üçün etibar etmək. Baş
Qaynaq Müfəttişiimkan dairəsində, işləri arxa planda qalaraq idarə etməlidir.

▪ Texniki və inzibati məsələlərdə heyətin üzvlərinə yardım etmək bacarıq və

istəyi.

1.2 Texninki səriştələr

Baş Qaynaq Müfəttişindən tələb olunan texniki səriştələri bir sıra amillər
formalaşdırır və bunlar aşağıdakı biliklərdən ibarətdir:

▪ Texnologiya
▪ Normativ sənədlər
▪ Planlaşdırma
▪ Təşkilatçılıq
▪ Audit
1.3 Texnologiya üzrə biliklər

Baş Qaynaq Müfəttişindən tələb olunan qaynaq texnologiyası üzrə biliklər, Qaynaq
Müfəttişindən tələb olunan biliklərə çox oxşardır, lakin buraya bəzi əlavə sahə və
daha dərin biliklər daxildir.

Əlavə bilik tələb olunan bəzi sahələr bunlardır:

▪ Keyfiyyət əminliki və keyfiyyətə nəzarət üzrə biliklər

▪ Əsasən istifadə olunan dörd qeyri-dağıdıcı sınaq metodlar haqqında əsaslı

anlayışi

▪ Ümumi qaynaq materialları üçün polad metallurqiyası üzrə ilkin anlayış və bu

anlayışın sınmış səthin qiymətləndirilməsində tətbiq olunması

▪ Qeyri-dağıdıcı sınaq hesabatlarının qiymətləndirilməsi, xüsusilə radioqrafik

təsvirin interpretasiyasının verilməsi

1.4 Normativ sənədlər üzrə biliklər

Mümkün imtahanlar vermək istisna olmaqla, aidiyyəti olan normativ sənədlərin

məzmununu yadda saxlamaq hər hansı bir səviyyədə olan Müfəttişlərdən tələb
olunmur.

Müəyyən normativ sənədlər (spesifikasiyalar, standartlar, praktik normaları, və s)

iş yerində olmalı və Baş Qaynaq Müfəttişi bu sənədi oxumalı, anlamalı və tələbləri
lazımi səviyyədə dəqiqlik və istiqamətdə tətbiq etməlidir.

Baş Qaynaq Müfəttişi qaynaqda və istehsalda geniş surətdə tətbiq olunan

standartlardan agah olmalıdır. Misal üçün:

BS EN ISO 15614 / ASME IX Qaynaq təlimatının təsdiqi üçün

standartlar
BS 4872, BS EN 287/ BS EN ISO Qaynaqçının təsdiqi üçün standartlar
9606 / ASME IX

PED BS 5500 / ASME VIII İstehsalın keyfiyyəti üçün standartlar

BS EN ISO 9000 – 2000 Keyfiyyətin idarə edilməsi üçün

standartlar

1.5 Planlaşdırma üzrə biliklər

Nəzarətin effektiv və büdcə daxilində yerinə yetirlməsi üçün hər bir layihə və ya
müqavilənin bəzi planlaşdırılması lazımdır.

Bax Bölmə: Planlaşdırma üzrə daha ətraflı məlumat.

1.6 Təşkilatçılıq üzrə biliklər

 Ayrılmış vaxt, büdcə çərçivəsində və bu fəaliyyətə daha uyğun personaldan
istifadə etməklə nəzarət tələblərinin hər hansı bir keyfiyyət/nəzarət planına uyğun
olmasını təmin etmək üçün Baş Qaynaq Müfəttişinin yaxşı təşkilatçılıq bacarığı
olmalıdır. Uyğun personalın kəmiyyətləndirilməsi zamanı onlara verilən tapşırığın
yerinə yetirə bilmələrini öyrənmək üçün onların texniki, fiziki və intellektual
bacarıqlarını nəzərə alınmasını tələb edə bilər. Digər nəzərə alınmalı amillərə
müqavilə başlanandan sona kimi lazımı vaxtda təftiş personalının olması,
nəzarətin səviyyələri,müfəttişlərin fəaliyyətlərinin montorinqi daxil ola bilər.

1.7 Keyfiyyət/audit üzrə biliklər

İstehsalatda və yaxud layihədə Baş Qaynaq Müfəttişinin audit etməsinini tələb

edən çox hallar vardır.

Bax bölmə: KeyfiyyətəƏminlik/ Keyfiyyətə Nəzarət və Yoxlama üzrə daha ətraflı

məlumat verilmişdir.

1.8 İnsanların idarə olunması

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Baş Qaynaq Müfəttişi yaxşı seçə biləcəyi Təftiş
personalı ilə işləməli və istiqamətləndirməlidir. O müştəri nümayəndələri, sub-
podratçılar və üçüncü tərəf Müfəttişlər ilə əlaqə saxlamalıdır. O, uğunsuzluqları
araşdırmalı, nizam intizam məsələləri o cümlədən öz heyətinin şəxsi məsələləri ilə
məşğul olmalıdır.

Bunları effektiv surətdə etmək üçün insnaları idarə edə bilmək səriştəsi olmalıdır.

1.9 İşə götürülmə

Hər hansı bir şəxsi və yaxud heyəti işə götürərkən BQM ilk olaraq işə olan
tələbləri hazırlamalıdır. Bunalaraaşağıdakılar daxildir:

▪ İşə mütəlq hansı səriştələr tələb olunur və əlavə olaraq hansılar arzu
olunandır?

▪ Xüsusi kvalifikasiyalara ehtiyac varmı?

▪ Oxşar iş üzrə təcrübə arzuolunandırmı?

▪ Hansı fiziki xüsusiyyətlərə ehtiyac var?

▪ İş yaşadığı yerdə, emalatxanada, sahədə və yaxud üçüncü dünya

ölkəsindədir?

▪ İş uzun müddətevdən kənar olaraq əlaqə olmadan iş saatlarını tələb edirmi?

▪ İş daimi personal üçündür və yaxud müəyyən müddətədir?

▪ Əİər xaricə gedilirsə getmə və səyahət hazırlıqları necədir?

▪ Təxmini maaş nə qədərdir?

Sonrakı müsahibələrdə BQM uyğun olan namizədin dgər aspektlərini

qiymətləndirəcəkdir:

▪ Öz təşəbbüsü ilə işləmə qabiliyyəti varmı?

 ▪ Heyətin bir üzvü ola bilərmi?

▪ Əİər iş xaricdədirsə, namuzəd oxşar yerdə olmuşdurmu?

▪ Ailə/ev vəziyyəti necedir?

▪ Passport/Viza problemi olubmu?

1.10 Mənəvi vəziyyət və motivasiya

İşçi qüvvəsinin mənəvi vəziyyəti onun göstərdiyi iş göstəricisinə əsaslı təsir edir,
beləliklə BQN şəxsin xoşbəxt, motivasiyalı olmasına çalışmalı və əhval
ruhiyyəsinin aşağı olmasının göstərən əlaməti müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır.

Əhval ruhiyyənin aşağı olması başqa şeylərə, pis məhsuldarlıq, daha aşağı
peşəkarlıq, çalışqanlığın aşağı düşməsi, qısa metodla işləmə, təhlükəsizlik
prosedurlarına laqeydlik və absentizimin yüksək səviyyəsinə yol aça bilər.

BQM yuxarıda göstərilən və personalın işə tez başlamaması, uzun fasilələr etməsi,
qrup halında danışmaq və kiçik məsələlər haqqında deyinmək kimi digər
əlamətləri də sezməlidir.

Yaxşı supervayzer öz işçilərinin bu vəziyyətə düşməsinə icazə verməməlidir. O

onları aşağıdakı formada ruhlandırmalıdır:

▪ Onun özünü aparma qaydası - onda fəallıq və entuziazm hansı səviyyədədir

və yaxud onda heç bir pozitiv enerjinin olması görünmür və adətən depressiya
vəziyyətində olur. İşçilər müvafiq olaraq reaksiya göstərəcəklər.

▪ O irəlidə olaraq düzgün və müntəzəm qaydada liderlik edirmi?

▪ İşçilərə münasibətdə ayrı-seçkilik, nizam-intizam məsələlərində, işlərin

paylanması, əlavə iş saatlarının verilməsi, həftə sonu və bayramlar
problemlərə səbəb olan adi hallardır

▪ Onları işin bütün aspektləri və onların vəzyyəti üzrə məlumatlı saxlamaq.

İxtisarların tətbiq edilməsi barədə şayiələr və yaxud ödənişin kəsilməsi və s.
kimi hallar yaxşı əhval ruhiyyəyə aparmayacaqdır.

1.11 Intizam

Hər bir işçi nizam-intizamlı sürətdə, işə götürmə üzrə Şirkətin şərtlərində bildirlən
qanunlar və standartlara və yaxud aidıyyəti olan şirkətin təlimat kitabına əsasən
işləməlidir. BQM-nin bu tələblər üzrə yaxşı anlayışı olmalı və onları düzgün və
ədalətli formada tətbiq etməlidir. Onun öz səlahiyyətinin məhdudiyyəti üzrə aydın
anlıyışı və nizam-intizam məsələlərində nə qədər uzağa gedə bilməsini bilməlidir.

Nizam-intizam prosedurunun adi formaları aşağıdakılardir:

▪ Sakit tərzdə səhvlərin başa salınması

▪ Rəsmi şifahi xəbərdarlıq
▪ Yazılı xəbərdarlıq
▪ Aşağı vəzifəyə salınması, başqa şöbəyə keçirmə, müvəqqəti olaraq işdən
kənarlaşdırılma mümkünlüyü
 ▪ Bildirişlə işdən çıxarılma
▪ Dərhal işdən çıxarılma

Adətən yazılı xəbərdarlıq mərhələsindən sonra məsələ Şirkətin Personalı və ya

İnsan Resursları şöbəsi tərəfindən həll olunur.

Şirkət qaydalarına dəqiq əməl etmək çox vacibdir, belə ki, hər hansı bir
kənarlaşma ədalətsiz və yaxud konstruktiv işdən azad olma iddiaları ilə nəticələnə
bilər.

Nizam -intizam məslələri ilə üzləşdikdə BQM aşağıdakıları etməlidir:

▪ Dərhal hərəkət etməli

▪ Dediyini mənasına fikir verməlidir
▪ Hər bir kəslə ədalətlə və böyük kimi davranmalıdır.
▪ Xırda məsələlər barədə daimi şikayətlərdən uzaq durmalıdır

Bir və ya iki nəfər tərəfindən şirkətin qaydalarının pozulması halları olarsa, digər
işçilər bu hal haqqında məlumatlandırılmalıdırlar ki, şayiə və ya qarşı tərəfin
şayiələrinin qarşısı alına bilsin.

Nizam-intizamın bəzi məsələləri qeyri düzgün iş praktikaları, keyfiyyətsiz işin

ötürülməsi, olunmayan işə imza atmaq və s. hallara görə ola yarana bilər.

Bütün belə hallarda BQM yoxlama aparmalı və aidıyyəti olan işçilərə nizam-
intizam sanksiyaları tətbiq etməlidir.

Bunu etmək üçün:

▪ İlk olaraq faktları müəyyən etmək -bunu işçi heyəti müsahibə etməklə,
müvafiq qeydlərdən, işininin bir hissəsini yenidən yoxlamaqla əldə etmək olar.

▪ Əİər hər hansı şübhə təsdiqlənərsə, nizam-intizam araşdırmaları başa çatan

kimi şübhəli sayılan işçilər digər sahəyə göndərilməli və ya işdən
kənarlaşdırılmalıdırlar. Əİər işçi sub-podratçı tərəfindən işə götürülübsə, o
zaman eyni nəticəni əldə etmək üçün sub-podratçı ilə görüşmək lazım olacaq.

▪ Problemin həcmini müəyyənləşdirməli, yerli və yaxud geniş miqyaslıdır?

▪ Müştəri və üçüncü tərəf müfəttişinə məlumat verməyə ehtyac varmı?

▪ Vəziyyəti əvvəlki halına gətirmək üçün lazım olan yerdə digər şirkət şöbələri
ilə hərəkət planı hazırlamalıdır

▪ İşçilərin olduğu yerlərdə lazımi nizam intizam tədbirləri görülməlidir.

▪ Vəziyyət haqqında məlumat vermək üçün digər işçilərlə iclas keçirtmək və

oxşar halların bir daha təkrarlanacağı barədə ciddi tədbirlərin görüləcəyini
əmin etməlidir.

▪ İclas yazılı qeydlərlə müşaiyət olunmalıdır.

1.12 Xülasə

Baş Qaynaq Müfəttişinin rolu dəyişkən və mürəkkəb ola bilər, bu rolda effektifv
olmaq üçün bu şəxsə bir neçə bacarıqların inkişafı lazımdır. Hər bir Baş Qaynaq
Müfəttişinin işdə tətbiq edə biləcəyi şəxsi bacarıqları və xüsusiyyətləri artıq vardır
və yuxarıda göstərilən bacarıqlardan bəzilərinə ola bilsin ki, yiyələnmiş və ya
başa düşülmüşdür. Hər bir şəxsin tanınması üçün vacib olan məsələ onların rola
tətbiq edəcəkləri yalnız eyni bacarığa malik olmaları deyildir, onlar həmçinin
özlərinin bilik və anlayışında zəif sahələri müəyyənləşdirib gücləndirərək daha
yaxşı olmağa can atmalarıdır.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün bəzi yollar aşağıda göstərilmişdir:

▪ Faktlar və reallıqlara əsaslanmaq

▪ Yaradıcı olmaq
▪ Problemlərin həllində maraqlı olmaq
▪ Reaksiya verici deyil, aktiv olmalı
▪ Digər insanlarla şəfqətli olmaq
▪ İnsani kəmiyyətlərə malik olmaq
▪ Obyektiv olmaq
 Bölmə 2
Qaynaq Birləşməsinin Konstruksiyası
2 Qaynaq birləşməsinin konstruksiyası

Bu bölmə əsas olaraq, polad plitələri qaynaq etməklə hazırlanmış

konstruksiyalardan bəhs edir, məsələn körpülər, gəmilər, dəniz platformaları,
təzyiq kameraları və boru xəttlərini buna misal gətirmək olar, hərgah bəzi
hallarda, bura əyri plitələrin birgə qaynaq edilməsi də daxil ola bilər.

Bu bölmə plitələrin birləşməsinə aid olan tipik həndəsi birləşməni təqdim edir və
təsvir olunmuş calaq və künc qaynaq tikişilərinin tipik xüsusiyyətləri ilə bu
birləşmə konfiquriyasıyaslarında istifadə olunan qaynaq növlərini təsvir edir.
Konstruksiyanın fəaliyyət göstərməsi üçün yüklər bir plitədən digərinə
keçirilməlidir və yükləri ötürə bilmə qabiliyyəti olan qaynaqların xüsusiyyətləri
təsvir olunmuşdur. Nəhayət, bəzi yaxşı və pis konstruksiya praktikası verilmişdir.

2.1 Qaynaqlar

A weld is a permanent union between materials caused by the application ofheat,

pressure or both and if made between two faces approximately parallel isknown
as a butt weld.
Qaynaq istilik, təzyiq və ya hər ikisinin tətbiqi nəticəsində materiallar arasında
daimi birləşmədir və Əİər iki səth arasında təxminən paralel olaraq edilibsə, buna
calaq qaynağı deyilir.

Şəkil 2.1 Calaq qaynağı

İki səth arasında bir-birinə təxminən düz bucaqlarda olan qaynaq künc qaynağı
adlanır.

Şəkil 2.2 Künc qaynağı

Asanlıq üçün bu diaqramalar tək qaynaq keçidində qaynaq metalını dolduran qövs
qaynaq prosesini göstərir. Calaq qaynağın tipik xüsusiyyətləri şəkil 2.3-də və
künc qaynağının xüsusiyyətləri isəşəkil 2.4-də göstərilmişdir.

Qaynaq və yaxud qaynaq metalına bütün ərinən və yenidən bərkilə bilən

materiallar aiddir. İstilikTəsir Zonası (İTZ) ərinməyən materialdır, lakin onun
mikrostrukturası qaynaq nəticəsində dəyişmişdir. Ərinmə sərhədi qaynaq metalı
və İTZ arasında təmas səthidir.

Kök hissə qaynağın dibi və ya dar hissəsidir və səth hissə isə qaynağın yüksək və
ya daha geniş hissəsidir. Qaynağın köndələn kəsiyinin künclərində qaynaq metalın
əsas metala birləşdiyi yer qaynağın dabanı deyilir. Bunlar calaq qaynaqda qaynaq
 səthinin və qaynaq kökünün hər iki küncündə olur, lakin künc qaynağında yalnız
qaynaq səthində olur.

Daban Səth
Əsas
metal Daban

Qaynaq
İTZ
Kök

a
Qaynaq tikişinin
Ərimə sərhədi Qaynaq metal dabanı İTZ
Fusion line Weld metal Weld toe HAZ

Əsas
metal

b
Şəkil 2.3 Tipik xüsusiyyətlər
a Calaq qaynağı
b İki tərəfli calaq qaynağı
 Səth

Əsas Daban
metal

Qaynaq
Kök İTZ

Şəkil 2.4 Künc qaynağının tipik xüsusiyyətləri

İstiliyin tətbiqi təbii olaraq əsas materialın mikrostrukturunda bəzi dəyişikliklərə

səbəb olur, Şəkil 2.5-də poladda calaq qaynaqlarında əsas materilada inkişaf
edən İTZ,künc qaynaqdaİTZoxşar olduğu göstərilmişdir. Ərimə sərhədinə yaxın
İTZ-də temperatur mikrostruktur fazasının dəyişməsinə kifayət edir ki, bu da
yenidən kristallaşma və dənəciklərin yaranması ilə nəticələnir. Ərimə
sərhəddindən kənar olan əsas material maksimum aşağı temperaturuna qızdrılmış
və əsas mikrostruktur temperlənmişdir.

Qatı məhlulun sərhədi

Maksimum Sərt
temperatur qaynaq
Dənəciklərin böyümə zonası
metalı

Yenidən kristallaşma zonası

Qismən transformasiya olunmuş zona

Temperlənmiş zona

Təsirə məruz qalmayan əsas material

Şəkil 2.5 Calaq qaynağındaİTZ

Qaynaq dabanları arasında olan məsafə qaynaq enidir. Qaynaq qapağında

dabanlar arasında olan məsafə qaynaq qapağının enidir, kökdə dabanlar arasında
məsafə qaynaq kökünün enidir.

Qaynaq qapağında əlavə qaynaq metalın hündürlüyü artıq qaynag metaldır ki,
səhv olaraq bu ölçünün artırılması qaynağın möhkəmlənməsini təmin edən
bərkimə kimi bildirlir. Artıq qaynaq metalının həddən artıq çox olarsa, bu qaynaq
dabanında gərginliyin konsentrasiyasını artırır və bu əlavə qaynaq metalı artıq
kök nüfuzeməsi adlanır.
 Artıq Qaynaq Qaynağın eni
metalı

Kökün artıq nüfuzolunması

Şəkil 2.6 Qalaq caynağındatəriflər

2.2 Birləşmənin növləri

Birləşmə sadəcə olaraq üzvlərin konfiqurasiyası kimi təsvir oluna bilər və müstəqil
şəkildə necə qaynaq olunduğu təsvir oluna bilər. Şəkil 2.7 və 2.8 daha çox
istifadədə olan birləşmə növlərini- calaq və T birləşməsini göstərir. Digər tipik
birləşmə növləri Şəkil 2.9-2.11-də göstərilmişdir; üst-üstə,xaç formalı və künc
formalı birləşmə. Üst-üstə birləşməsi layihələndirilən zaman iki plitə arasında olan
üst-üstə birləşməməsafəsi ən azı plitənin qalınlığından dörd dəfə çox olmalı (D =
4t), lakin 25 mm-dən az olmamlıdır.

Şəkil 2.7 Calaq birləşmə

Şəkil 2.8 T birləşmə

Şəkil 2.9 Üst-Üstə birləşmələr

Şəkil 2.10 Xaç formalı birləşmə fiquru 2.11 Künc birləşməsi

Adi üst-üstə birləşməyə alternativ şəkil 2.12-də göstərilən dəlikli qaynaq və

uzunsov kəsik qaynağı tipik üst-üstə birləşmənin həddən artıq dəyişdiyini
göstərir.Uzunsov kəsik qaynağı üçün deşiyin eni plitənin qalınlığının ən azı üç
dəfəsi qədər olmalıdır və 25 mm-dən az olmalı deyildir. 10 mm qalınlıqdan az
olan plitədə, dəlikli qaynağındeşiyi eni plitənin qalınlığına bərabər olmalıdır.

a b

Şəkil 2.12:
a Uzununa kəsik qaynaqlı üst-üstə birləşmə
b Dəlikli üst-üstə birləşmə qaynağı

Künc birləşmələri müxtəlif yollarla birləşə və qaynaq oluna bilərlər. Qaynaq

olunmamış hissələr ya açıq künclü və ya birgə bağlı formada yığıla bilərlər.
Qaynaq küncün xaricində və ya daxilində və ya iki-tərəfli qaynaq oluna bilər.
 Açıq Bağlı

Xarici künc
External birləşməsi
corner joint Daxili corner
Internal künc birləşməsi
joint İki tərəfli künc birləşməsi
Double-sided
corner joint

Şəkil 2.13 Künc birləşmələrinin müxtəlif növləri, qaynaq olunmamış və olunmuş

2.3 Künc qaynaqları

Künc qaynağının tikiş qalınlığı və kateti Şəkil 2.14də göstərilmişdir. Tikiş

qalınlığının ölçüsü adətən layihə parametri kimi istifadə olunur, beləki, qaynağın
bu hissəsi təzyiqə məruz qalır və aşağıdakınaəsasən z katet uzunluğuna aid olur:

a ≈0.7z and z ≈ 1.4a.

Qaynaq tikiş
qalınlığı a

Katet

Katet z
z z və künc qaynağında qaynaq tikiş qalınlığının ölçüsü
Şəkil 2.14 Katet uzunluğu

Bu yalnız eyni katet uzunluqları olan çəpinə künc qaynaqlarına aiddir (Şəkil 2.15)
beləki, batıq, qabarıq və ya asimetrik qaynaqlara aid deyildir. Batıq künc
qaynaqlarında qaynaq tikişi qalınlığı uzunluqdan 0.7 dəfədən bir qədər az
olacaqdır. Künc qaynağının katet uzunluğu çox zaman təxminən material
qalınlığına bərabərdir. Faktiki tikişqalınlığının ölçüsü Şəkil 2.16-da qırmızı xəttlə
göstərilən ərimiş qaynaq kökü və iki qaynaq dabanlarını birləşdirən seqment
arasında olan endir. Kökə nüfuzetmə səbəbindən künc qaynağının faktiki qaynaq
tikişinin qalınlığı çox zaman layihə ölçüsünə nisbətən genişdir, lakin kökün
nüfuzetmə sahəsini əvvəlcədən bilmək mümkün olmadığından, qaynaq tikişinin
layihəqalınlığılayihə hesablamalarında hər zaman gərginlik parametrləri kimi
götürülməlidir.
 Şəkil 2.15 Çəpinə künc qaynağı Şəkil 2.16 Künc qaynaq tikişinin
layihə qalınlığı

Qabarıq künc qaynağı

Batıq künc qaynağı

Çəpinə künc qaynağı

Şəkil 2.17 Künc qaynağının eninə kəsikləri

Qaynaq tikişinin
faktiki qalınlığı

Layihə üzrə qalınlıq

Layihə qalınlığı =
faktiki qalınlıq

Şəkil 2.18 Layihə tələbi və batıq və qabarıq künc qaynaqlarında faktiki qalınlıq

Faset qaynağı, batıq və qabarıq künc qaynağı arasında seçimi qaynaq sərhədi
qarışığı üçün hesablamaq lazımdır. Batıq künc qaynağı hamar qarışıq profili və
künc qaynaq dabanında aşağı gərginlik konsentrasiyası verir. Qabarıq künc
qaynaqlarının qaynaq dabanında yüksək gərginlik konsentrasiyası ola bilər. Əİər
qaynaq vannasının axıcılığına nəzarət olunmasa asimetrik künc qaynağı alınması
mümkündür ki, bu zaman qaynaq vannası qaynaq birləşməsi üçün hazırlıq
sahəsinə çökür və həmçinin qaynaq dabanının dibində kəsik riski vardır (bax şəkil
2.19). Künc qaynaqlarında daha yaxşı yorulma göstəricisi vermək üçün hamar
daban qarışığının olması vacibdir.
 Şəkil 2.19 Künc qaynaq dabanı qarışığı

Şəkil 2.20 t1qalınlıq tələbi və calaq qaynaqları üçün t2 faktiki qalınlıq

Pis qaynaq dabanı qarışığı bucağı

Yaxşılaşdırılmış qaynaq dabanı qarışığı bucağı

Şəkil 2.21 Calaq qaynaqlarda qaynaq daban qarışıqı

2.5 Həllolma

Ərinti materialı və əsas material eyni tərkibli olmadıqda qaynağın son tərkibi
qaynaqdan əvvəl qaynaq hazırlanmasından geniş sürətdə asılı olur. Həllolma
dərəcəsi kənar hazırlanması və istifadə olunan prosesdən yaranır; həllolma faizi
(D) qaynağın fərqli materialları və əridilən əsas materialın çəkisi və əridilmiş
materialın ümumi çəkisi arasında olan nisbətlə ifadə olunduqda xüsusilə vacibdir (
100-ə vurulmaqla faiz kimi ifadə etmək), və aşağıdakı kimi bildirlmişdir:
 Əridilmiş materialın ümumi çəkisi
D= ------------------------------------- x 100
Əridilən əsas materialın çəkisi

Aşağı durulaşdırmalar cox istifadələrlə künc qaynaqlarında və calaq qaynaqlarında

əldə olunur. Bir dəfə keçid (istifadə) üçün ən yaxşı durulaşma kəsikli qaynaqlarda
əldə olunur, bax Şəkil 2.22.

Künc qaynaqları Tək V kəsikli qaynaq Kvadrat kəsikli qaynaq

80% ərinti metal 60% ərinti metal 20% ərinti metalı

20% əsas metal 40% əsas metal 80% əsas metal

Həllolmada qaynaq hazırlanmasının və metal tərkibin təsiri (tək keçid üçün)

2.6 Qaynaq simvolları (Simvolları)

Texniki çertyojlarda qaynaq birləşmələri müxtəlif yollarla təqdim oluna bilər.

Ətrfalı təqdimat diqqətlə yazılmış, geniş qeydlərlə olan birləşmə hazırlığının hər
bir detal və ölçüsünü göstərir. Xüsusi qaynaq hazırlamaq üçün lazım olan bütün
detalları çox aydın surətdə göstərilir, lakin əlavə ətraflı sxem də tələb olunur
(vaxt aparır və çertyojda əlavə çətinliklər yarada bilər). Aidiyyəti olan
standartlarda bildirilməyən xüsusi qaynaq hazırlanması üçün (məsələn,V formalı
dar qaynaq tikişi); bu, qaynaq və yaxud lehimləmə üçün hazırlanacaq
komponentlərin göstərilməsi üçün yeganə yoldur.

Şəkil 2.23 kənarın U formalı kəsik bucağının ətraflı təqdimatı

Qaynaq simvollarından istifadə edərərk simvolların təqdimatı birləşmə və yoxlama

məlumatını müəyyənləşdirə bilər və BK ənənəvi olaraq BS EN ISO 2553
tərəfindən dəyişilən Hissə 2 BS 499 istifadə etmişdir. Bir çox qaynaq və istehsal
təşkilatları köhnəlmiş BS 499 Hissə 2 kimi standarta istinad edən köhnə
çertyojlardan istifadə edirlər. BS EN ISO 2553 demək olar ki, orijinala oxşar olan
BS EN ISO 2553standardına əsaslanılmışdır. Amerikada AWS A2.4-dən istifadə
olunmasına baxmayaraq, lehimləmə üçün simvollar EN 14324-də verilmişdir.

Simvollarla təqdimatın üstünlükləri aşağıdakılardır:

 ▪ Çertyojda sadə və surətli vizualizasiya
▪ Çertyoju yükləmir
▪ Əlavə baxışlara ehtiyac yoxdur belə ki, qaynaq simvolları əsas quraşdırma
çertyojlarında yerləşdirilə bilər
▪ Əldə olunacaq spesifik birləşməyə aid bütün lazımi əlamətləri verir

Simvolla təqdimat ümumi birləşmələrdə istfadə oluna bilər və simvolları anlamaq

üçün təlim lazımdır. Qaynaq birləşməsinin simvolla təqdimatında ox xətti, istinad
xətti və elementar simvol olur. Elementar simvol əlavə simvolla təkmilləşə bilər. Ox
xətti hər bir bucaqda ola bilər (180 dərəcədən başqa) və yuxarı və yaxud aşağını
göstərə bilər. Oxun başı birləşəcək komponentin səthinə və qaynaq yerinə
toxunmalıdır. Hər bir istənilən kənarın və ya qaynaq hissəsinin hazırlanması faktiki
eninə-kəsik təqdimatı kimi deyil, xətt kimi göstərilir. Xətt həmçinin tək komponentlə
hazırlanacaq komponenti göstərir.

Şəkil 2.24 U formalı kəsik bucağının simvolla təqdimatı

BS EN ISO 2553 və AWS A2.4 bütün əsas elementar simvalların siyahisini verir,
bəzi nümunələr Cədvəl 2.1-də verilmişdir. Qövs qaynağının simvolları çox zaman
birləşmə çertyoju və ya tamamlanmış qaynağın çarpazvarı təqdimatlarında
göstərilmişdir. Sadə , tək kənar hazırlıqları Şəkil 2.25-də göstərilmişdir.

Cədvəl 2.1 Elementar qaynaq simvolları

Təyinat Birləşmə hazırlığının təsviri Simvol

Kvadrat calaq qaynağı

Tək V kəsiklicalaq
qaynağı

Tək yan kəsiklicalaq

qaynağı

Geniş kök səthi olan

tək V kəsiklicalaq
qaynağı (yalnız BS EN
ISO standartında)

Geniş kök səthi olan

tək kənar kəsiklicalaq
qaynağı (yalnız BS EN
ISO standartinda)
 Tək U kəsiklicalaq
qaynağı

Tək J calaq qaynağı

Künc qaynağı

Səthin emalı
(örtülmə)

Qaynağın arxa
tərəfinin qaynaq
edilməsi

a = tək V kəsiklicalaq birləşməsi

b = ikiqat V kəsiklicalaq birləşməsi
c = tək kənarcalaq birləşməsi
d = ikiqat kənarcalaq birləşməsi
e = tək tərəfli künc qaynağı
f = ikiqat tərəfli künc qaynağı

Şəkil 2.25 Daha çox işlənən birləşmə növləri üçün qaynaq simvolları istinad
xəttində göstərilmişdir

Bu sadə simvollar ya yalnız birləşmə detalları və yaxud tamamlanmış qaynaq kimi

izah oluna bilərlər. Bitmiş qaynaq üçün uyğun qaynaq formasının
müəyyənləşməsi normaldır. Uyğun qaynaq formasını və tamamlanmsını
müəyyənləşdirən cox sayda variant və metodlar vardır. Calaq qaynağı
konfiqurasiyaları normal olaraq qabarıq profil kimi (Şəkil 2.26 a,d və f) və ya b və
c -də göstərildiyi kimi emal olunmamış qaynaq kimi göstəriləcəkdir. Künc qaynaq
simvolları hər zaman çəpinə künc qaynağı kimi göstərilir və batıq və yaxud
qabarıq profil orijinal simvolun çəp formasının üzərinə qoyula bilər.
Əsas:
a = Qabarıq profilli tək V calaq qaynağı
b = Qaynaq üzünün hər iki tərəfi şlaklardan təmizlənmiş ikiqat V calaq
c = Qaynaq üzünün hər iki tərəfi şlaklardan təmizlənmiş tək kənar kəsiklicalaq
qaynağı
d = İkiqat kənar kəsikli calaq qabarma (qaynaq olunduğu kimi)
e = Batıq künc qaynağı
f = İki tərəfli qabarıq künc qaynağı

Şəkil 2.26 Cox istifadə olunan birləşmə növləri üçün qaynaq profilini göstərən
qaynaq simvolları

Beləliklə qaynağın düzgün ölçüsü tətbiq oluna bilər, simvolun nömrələri adətən
sol və ya sağ tərəfdənverilir. Sola olan künc qaynaq nömrələri qaynaq tikişinin
hesablanmış qalınlığını, katet uzunluğunu və ya hər ikisini bildirir (Şəkil 2.27).

Şəkil 2.27 Künc qaynağı üçün qaynaq simvollarında qaynaq tikişinin qalınlığı və
katet uzunluq ölçüləri verilmişdir

Calaq birləşməli və qaynaqları üçünsimvolun soluna olan nömrə ilə S

nüfuzetmənin dərinliyinə istinad edir. Qaynaq simvollarından istifadə edən
çertyojda calaq qaynaqları üçün heç bir spesifik ölçü tələbləri olmadıqda, adətən
tələb calaq qaynağın tam nüfuzetməsi kimi hesab olunur. Simvol və ya
simvolların sağına olan rəqəmlər qaynaqların uzununa olan ölçüsünə aid olur,
məsələn künclərdə davamlı qaynaqlar üçün qaynaq sayları, qaynaq uzunluğu və
qaynaq məsafəsi.

Qaynaq
Qaynaq yoxdur
Qaynaq
(uzunluq mötərizədə)
sayı
Qaynaq

Şəkil 2.28 Qırıq künc qaynağı üçün qaynaq birləşməsi simvollarının sağında
qaynağın uzunluq ölçülərini göstərən qaynaq simvolları

Əlavə simvollar əlavə məlumat lazım olduqda xüsusi hallar üçün istifadə oluna
bilər (Şəkil 2.29). Simvolların bütün ətrafında olan qaynaq, məsələn, plitəyə
qaynaq olunan qapalı profilin düzbucaqlı kəsimi üçün (QDK) istifadə oluna bilər.
Sahədə və yaxud iş sahəsində bayraq simvolu qaynaq uçun hər hansı bir standart
 simvola əlavə oluna bilər. Oxun quyruğuna əlavə olunan qutu digər məlumatlara
məsələn QDS-in lazim olacağı barədə məlumatı əks etdirə və ya göstərə bilər.
Bu məlumat bəzən BS EN ISO 4063 -ə istinad edərək üç nömrə kimi qaynağın
proses növünü göstərir, məsələn 135 MAQ qaynağına aiddir.

hər tərəfli qaynaq bayraq sahədə olunacaq

qaynağı göstərir

QDS

Şəkil 2.29 Əlavə simvolların nümunələri

2.7 Qaynağın yerləri

Qaynaq təlimat sənədi və texniki çertyojlarda qaynaqların növləri və istiqaməti

cox zaman iki hərfdən olan abrevatura ilə verilir, bu da onların hansının uyğun
gələn qaynaqların standartından asılı olaraq dəyişməsini müəyyənləşdirir. Burada
abrevaturalar BS EN ISO 6947-ə əsaslanır və Cədvəl 2.2-də verilmişdir.

Cədvəl 2.2 Qaynaq mövqeləri

Qaynaq mövqeləri Şəkil/simvol Abrevatura

Hamar PA

PB
Üfiqi

PC
Üfiqi şaquli
 Qaynaq vəziyyətləri Şəkil/simvol Abrevatura

PG/PF

Şaquli yuxarı,
Şaquli aşağı

PE
Tavan

PD

Üfiqi Tavan

2.8 Qaynaq birləşməsi üzrə hazırlıqlar

Ən asan qaynaq birləşməsi hazırlığı kvadrat kənarlı açıq və ya bağlı calaq

birləşməsidir. Bağlı calaq birləşməsi qalın plitədə lazer və ya elektron şüa
qaynağı (EŞQ) kimi dərin dəlikli qaynaq prosesi üçün istifadə olunur. Kvadrat
kənarlı açıq calaq birləşməsi tək keçiddə daha nazik plitədə 3mm qalınlıqda olan
qövs qaynağı və ya elektroşlak qaynağı kimi qaynaq prosesləri üçün istifadə
olunur.

Kvadrat kənarlı Kvadrat kənarlı

bağlı calaq açıq calaq

Şəkil 2.30 Kvadrat kənarlı calaq birləşmələri

Birinci qaynaq keçidi zamanı kökə giriş əldə etmək üçün qaynaq olunacaq əsas
metalın kənarında kəsikdən istifadə etmək normal haldır (keçid doldurucu
keçidlərdən istifadə olunaraq doldurulur). Tək-tərəfli hazırlıqlar adətən nazik
materiallarda və yaxud hər iki tərəfdən keçid məhdudlaşdıqda olunur. İki tərəfli
hazırlıqlar adətən daha qalın materiallarda və yaxud hər iki tərəfdən keçid azad
olduqda həyata keçirilir.

Kənar hazırlığı çertyojuna kənar kəsikli bucaq (və ya hər iki kənarın kəsildiyi
halda açılma bucağını daxil edir) və həmçinin qaynaq olunan kök üzünün və kök
boşluğunun kvadrat kənarları daxildir. Hər iki tərəfdə kənarlar kəsikli olan
birləşməyə V və ya V formalı hazırlıq deyilir. (Şəkil 2.31). V hazırlıqları adətən 3-
20 mm qalınlıqda istifadə olunur. U hazırlığı buna alternativdir (və ya J hazırlığı
Əİər yaınız bir tərəfin kənar hazırlığı varsa) beləki, bu yerdə kənar mexaniki
üsulla U formasına salınır. Bu, daha qalın 20mm qalınlıqdan artıq plitədə istifadə
 olunur, burada V hazırlıq birləşməsinə nisbətən daha az doldurucu metaldan
istifadə olunur. J və ya U kənar hazırlıqları həmçinin kənar kəsiyin bucağını və
kök səthi, boşluğun müəyyənləşməsi, kök radiusunun və torpağın qeyd
olunmasını tələb edir. (Şəkil 2.32). Tək-tərəfli kənar hazırlıqlarıdaha çox nazik
materiallar üçün və ya qaynağın kökünə daxil olmaq mümkün olmadıqda istifadə
olunur (boru kəmərləri). Əİər materialın hər iki tərəfinə giriş varsa o zaman,
xüsusilə daha qalın materiallarda, iki tərəfli kənar hazırlığından istifadə olunur.
Tək və ya ikili kənar hazırlıqları Şəkil 2.33-də göstərilmişdir.

Kənarların açılma bucağı

Kənar kəsikli bucaq

Kök səthi
Boşluq

Şəkil 2.31 Tək V kənar kəsik

Kənarların açılma bucağı

Kökün radiusu
Kənar kəsiyin bucağı

Kökün üz hissəsi
Boşluq
Torpaq

Şəkil 2.32 U formalı kəsik

Tək çəp kəsik Tək V İkiqat Çəp kəsik İkiqat V formalı kəsik

Tək J Tək U İkiqat J İkiqat U

Şəkil 2.33 Tək və ikitərəfli kənar kəsiyin sahəsi, V, J və U hazırlıqları

2.9 Qaynaq birləşmələrinin layihələndirilməsi

Qaynaq birləşməsi konstruksiyasına həmçinin istifadə olunan qaynaq prosesi və

kökdə ərimə əldə etmək üçün tələb olunan giriş kimi praktiki məsələlər təsir edə
bilər. Kənar kəsikli bucaq kökə yaxşı girişi və kənar divarda yaxşı əriməni təmin
etmək üçün elektroddan kifayət qədər istifadəni təmin etməlidir (Şəkil 2.34). Əİər
daxil olan bucaq çox genişdirsə, o zaman ağır əyilmələrlə nəticələnə bilər və
daha çox doldurucu metal tələb oluna bilər. Əİər daxil olan bucaq çox kiçikdirsə o
zaman nüfuzetmənin (daxil olma) az olması və ya kənar divarın əriməsinin az
olması riski ola bilər. V hazırlığında tipik kənar kəsikli bucaqlar 30-35 dərəcədə
olurlar (60-70 dərəcə kənarların bucağı). Tək kənar kəsikli birləşmədə kəsik
bucağı 45 dərəcəyə qədər artmalıdır.

Şəkil 2.34 Kənar kəsiyin bucağı kənar divar əriməsi üçün elektroddan istifadəyə
imkan verir

Kökdə boşluq və səth ərimənin yaxşı olmasını təmin etmək üçün seçilir (Şəkil
2.35). Bu qaynaq prosesi və istiliyin daxil olmasından asılı olacaqdır. Əİər kökdə
boşluq çox geniş və ya kök üzü çox dardırsa yanma riski vardır. Əİər kökdə
boşluq çox dar və ya kök üz çox dərindirsə kökə pis nüfuzetmə riski vardır.
Balans tapılmalı və konstruksiyası verilməlidir; Qaynaq kökünün ölçüsündə olan
bu fərq Şəkil 2.36-də göstərilmişdir. Yüksək istiliyin daxil olma prosesi daha geniş
kök üzü lakin daha az qaynaq metalı tələb edir ki, bu da əyilməni azaldır və
məhsuldarlığı artırır. Kök səthiüçün tipik ölçülər 1.5-2 mm və kök boşluğu üçün
isə 2-4 mm-dir.

Çox dərindir və ya dardır

Çox dayazdır və ya
= kökə nüfuzetmə olunmur
genişdir = yanma

Şəkil 2.35 Düzgün kök səthi və boşluğun seçilməsinin əhəmiyyəti

Şəkil 2.36 Müxtəlif istiliyin daxil olması ilə qaynaq prosesləri üçün kökün ölçüsü

a İstiliyin az verilməsi
b İstiliyin çox verilməsi

Əİər komponetlər qövs qaynaq prosesi ilə birləşməlidirsə, seçilmiş kənar kəsiklər
qaynağın kökünə giriş əldə etmək üçün ilə qaynaq alətinə imkan verən lazımi
surətdə hazırlanmalıdır. Bu yanaşma Şəkil 2.37-də göstərilən EŞQ kimi təlimat
üçün tətbiq olunmayacaqdır. Əİər qazla mühafizə proseslərindən istifadə
olunursa, o zaman qaz lüləsinin ölçüsü qalın materialda J hazırlığından istifadə
etmə imkanını məhdudlaşdıra bilər,çünki, qaynaq başlığı qaynaq V formalı kəsiyin
dibinə nüfuz edə bilmirsə, o zaman yaxşı kök əriməsini təmin etmək mümkün
olmayacaq və əvəzində tək kənar kəsiyinə ehtiyac lazım ola bilər (Şəkil 2.38).

Şəkil 2.37 Hazırlıq fərqləri:

a Qövs
b Elektron şüa qaynağı

Şəkil 2.38 Qazla mühafizə qövs qaynağından istifadə

a J hazırlığında kökə nüfuzetmədə çətinliklər

b Kənar kəsiyindən istifadə etməklə təkmilləşdirilmiş konstruksiya

J və ya U hazırlığı və kənar kəsiyi və ya V hazırlığı arasında seçim xərclər və ya

kənar hazırlanmasının istehsalından müəyyənləşir. J və ya U hazırlığının
avadanlıqla kəsilməsi (emal olunması) ləng və bahalı ola bilər. Bu birləşmə
konstruksiyasından istifadə edilməsi həmçinin daha dar kənaraçıxma ilə
nəticələnir ki, bu da asanlıqla quraşdırıla bilər. Kənar çəp kəsiyi və ya V hazırlığı
alov və ya tez kəsilən plazma olmaqla və ucuz başa gəlməklə yanaşı daha geniş
kənaraçıxmaya səbəb ola bilər, yəni həmin quraşdırma daha çətin ola bilər.

Qaynaq altlığı və ya ip davamlı şəkildə kökdə ərimə olmasını təmin etmək üçün
istifadə olunur və yanmanın qarşısını alır. Daimi altlıq (qaynaqdan sonra
çıxarılandan daha yaxşı) çatlamanı yaradır ki, bu da birləşməni korroziyaya
həssas edə bilər (Şəkil 2.39). Alyüminum qaynaqlar üçün altlıqdan istifadə
etdikdə birləşməni yığmazdan əvvəl hər bir kimyəvi reaqent çıxarılmalıdır. Altlığın
həmçinin yorulma müddəti aşağıdır.

Şəkil 2.39 Calaq qaynağında altlıqdan istifadə

 Separate from the design of the joint and weld access to weld locations and
theorder in which welds are made are important. Figure 2.40 shows examples
ofthe limitations of access in designing welded joints and gives improved
designs.It is important to ensure that it is indeed possible to make welds as
required bythe drawing.

Birləşmə konstruksiyasıvə qaynaq yerlərinə qaynağın daxil olması və qaynağın

hazırlanma sırası vacibdir. Şəkil 2.40 qaynaq birləşmələrinin konstruksiyasında
girişin məhdudiyyətlərinə misal göstərilmişdir və təkmilləşmiş konstruksiya
verilmişdir. Çertyojun tələb etdiyi qaydada qaynaqların hazırlamağıtəmin etmək
vacibdir.

Şəkil 2.40 Məhdud girişlər olan təkmilləşmiş qaynaq konstruksiyasının misalları

2.10 Xülasə

Siz:
• Calaq və künc qaynağının hissələrini və V və U kənar hazırlıqlarını
müəyyənləşdirməyi bacarmalısınız
• Qaynaq simvollarını tanımalı və mənasını bilməlisiniz.
 Bölmə 3

Keyfiyyətə Əminlik və Keyfiyyətə Nəzarət

3 Keyfiyyətə Əminlik və Keyfiyyətə Nəzarət

3.1 Təriflər

Keyfiyyətə əminlik və keyfiyyətə nəzarətin nə olamsına nəzər salmazdan əvvəl,

gəlin ilk olaraq keyfiyyəti müəyyənləşdirək. Bu, məhsul, xidmət və ya fəaliyyət
məqsədləri üçün yararlılıq kimi gözəl təsvir olunmuşdur.

Keyfiyyətə əminlik məhsul və ya xidmətin keyfiyyətinə olan tələblərə cavab

verəcək uyğunəminlik təmin etməyə lazım olan bütün planlaşdırılmış və
sistematik fəaliyyətləri əhatə edir. Keyfiyyətə nəzarət keyfiyyət tələblərinin yerinə
yetirilməsində istifadə olunan əməli metodlar və fəaliyyətlər kimitəsvir olunur.

Keyfiyyətə əminlik bu səbəbdən məhsula əminlik verən plan və sistemləri əhatə

edir, yəni plan, nəzarət və qeydiyyat fəaliyyətləri üçün istifadə olunan bütün kağız
işləri: sənədləşmə.

Keyfiyyətə nəzarət məhsulun keyfiyyətini göstərən fəaliyyətləri təsvir edir. Bu

əməli metodlara materiallar və ölçünün yoxlanması, qaynaqdan əvvəl, qaynaq
zamanı və qaynaqdan sonra, qeyri-dağıdıcı sınaq, hidravlik və ya sızma sınağı,
yəni düzgün yerinə yetirilmış müəyyən fəaliyyətin hadisədən sonrakı yoxlanması
fəaliyyətləri daxildir.

Keyfiyyətə əminlik, qarşısının alınması müalicəyə nisbətən daha yaxşıdır

prinsipinə əsaslanan "ilk dəfədən düzgün etmək" fəaliyyətini təmin etmək üçün
təqdim olunmuşdur. Buna planlaşdırma və problemləri əvvəlcədən görməklə nail
olmaq olar.

Bu tələblərə cavab vermək üçün, kritik fəaliyyətlər üçün nəzarətin əsası rəsmi
çərçivədə izah edən sənədləşdirilmiş keyfiyyət sistemi lazımdır. Bu çərçivə
sənədləşmənin dörd səviyyəsini əhatə edir, ən yüksək səviyyə şirkətin keyfiyyət
üzrə təlimat kitabçasıdır ki, ondan sonra keyfiyyət sistemləri, keyfiyyət planları və
detallı istehsalat və yoxlama təlimatları gəlir.

3.1.1 Keyfiyyət sistemi

Keyfiyyət sistemi aşağıdakı kimi müəyyənləşə bilər:

Keyfiyyətin idarə edilməsini yerinə yetirmək üçün təşkilatın strukturları, cabadehlikləri, təlimatları,
prosesləri və mənbələri

Keyfiyyət üzrə təlimat kitabçası və yardımçı təlimatlar sənədi şirkətin keyfiyyət

sistemidir.

3.1.2 Keyfiyyət üzrə təlimat kitabçası

Keyfiyyət üzrə təlimat kitabçası aşağıdakı kimi müəyyən oluna bilər:

Sənəd təşkilatın ümumi keyfiyyət siyasətlərini, təlimatlar və praktikalarını izah

edir.

"Ümumi" sözü bü tərifdə vacibdir. Keyfiyyət üzrə təlimat kitabçası adətən şirkətin
keyfiyyətə yanaşmasının alıcıya və ya mümkün müştəriyə ilk göstəricisidir. Bu
sənəd şirkətin Sədri, İD-u və yaxud İcraçı Director tərəfindən imzalanmış
 keyfiyyət siyasəti vasitəsilə şirkətin keyfiyyətə olan tam töhvəsinin hesabatını
əhatə edir. Bu siyasət hesabatı şirkətdə əsaslı surətdə əks olunmalıdır.

3.1.3 Procedur

Proseduraşağıdakı kimi müəyyənləşə bilər:

Sənəd fəaliyyətin necə və kim tərəfindən həyata keşirilməsini təsvir edir.

Qeyd: Prosedur qaynaq təlimatı kimi ətraflı iş təlimatı deyildir, daha çox kimin nə
və necə etməsini bildirən hesabatdır: o keyfiyyətə nail olmaq üçün korporativ
planı təsvir edir. Lakin, ola bilər ki, təşkilat korporativ sistemdən fərqli yolla
fəaliyyət göstərsin, məsələn xüsusi layihə və ya spesifik müştərinin tələblərinə
uyğun olaraq.

Bu hallarda, müəyyən keyfiyyət planı müqavilədən-kənar layihə formasında

müvafiq keyfiyyət sistemi sənədləşdirilə bilər.

3.1.4 Keyfiyyət planı

Keyfiyyət planı aşağıdakı kimi müəyyənləşə bilər:

Sənəd məhsul, xidmət, müqaviləvə ya layihəyə uyğun müəyyən keyfiyyət

praktikaları, mənbələr və fəaliyyət ardıcıllıqlarını izah edir.

Keyfiyyət planı spesifik avadanlıqları əks etdirməyə lazımi formada uyğunlaşmış

ümimi keyfiyyət sistemidir. Bu, tətbiq olunan ümumi keyfiyyət kitabçasından
uyğun bölmələri özündə birləşdirən layihənin keyfiyyət üzrə təlimat kitabçasını
əhatə edə bilər. Adətən detallı sənəddir.

Layihə aşağıdakı prosedurları özündə daxil edə bilər:

▪ Müqaviləyə uyğun cariprosedurlar

▪ Müqavilə üçün dəyişilən cari prosedurlar
▪ Müqavilənin yeni spesifik tələblərinə cavab verən yeni prosedurlar

Bəzi müqavilələr bütün üç prosedurların birləşdirilmiş variantını tələb edə bilər.

3.2 Keyfiyyətt sistemi standartları

Keyfiyyət sistemi standartları spesifik məhsul və ya xidmətlərə keyfiyyət

sistemlərinin minimum tələblərin tətbiqini müəyyənləşdirir.

Standartlar normal olaraq aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur:

▪ Təşkilata keyfiyyətə əminliyi təqdim edən təlimat kitabçası

▪ Təşkilatın keyfiyyət sistemini (qiymətləndirmə) kəmiyyətləndirmək üçün əsas
▪ Müqavilədə həyata keçirildikdə keyfiyyət zəmənatı tələblərini
müəyyənləşdirmək

BK-daən çox ümumi standart ISO 9000-dır.

3.2.1 Keyfiyyət hesabatları

Keyfiyyət hesabatı yerinə yetirilən yoxlamanı, yoxlanan miqdarlar, əldə olunan

nəticələr, çertyoj və ya hissə nömrəsində yoxlanan materialın pozitiv Simvollarıni
müəyyənləşdirən hər hansı bir sənəddir. Keyfiyyət hesabatları həmçinin
 personalın kvalifikasiyaları, avadanlığın kalibrasiyası və yaxudməhsula birbaşa
aidiyyəti olmayan digər hesabatları göstərə bilər.

Unvanlacaq suallara daxildir:

▪ Hansı keyfiyyət üzrə qeydlər saxlanmalıdır, məsələn alınmış yoxlama qeydləri,

QDS nəticələri, sınaq sertifikatları, son yoxlama hesabatları və uyğunsuzluq
üzrə qeydlər (hər hansı cavabın alınması və yaxud hazırlanmış düzgün iş daxil
olmaqla)

▪ Qeydiyyat harda və kim tərəfindən yığılır?

▪ Keyfiyyət üzrə qeydiyyatnə qədər saxlanılır?

▪ Analiz və nəzərdən keçirmək üçün müştəriyə keyfiyyət qeydiyyat hesabatları

verilirmi?

▪ Qeydiyyat hesabatı asanlıqla əldə olunandırmı?

▪ Saxlanmış qeydiyyatın zədələnməsi və ya korlanmasını minimuma salmaq

üçün uyğun mühit vardırmı?

3.2.2 Tipik qeydiyyat hesabatın tərkibi

Qaynaq məhsulu üçün Keyfiyyət Hesabat Paketispesifik olaraq hər bir müqaviləyə
nəzərdə tutulmuşdur, lakin bununla yanaşı aşağıdakı növ məlumatlar bura daxil
olmalıdır:

a Yoxlama vərərqləri və ya keyfiyyət planları formasında mərhələ təftişinin

qeydiyyatı.

b Uyunsuzluq üzrə hesabatlar və qəbul hesabatları

c Uyğun yerdə çertyoj-planlar

d Qaynaq təlimatları

e Qaynaqçının təsdiqləri

f Qaynaq materialları üzrə hesabatlar

g Qaynaq tarixi üzrə hesabatlar

h QDS hesabatları

i Termik emal sınağının protokolu

j Hidravlik və/və yaxud digər sınaq protokolu

k Uyğun yerlərə materialın sınaq sertifikatları

l Son qəbul sertifikatı

3.2.3 Biznesin hansı sahələri İSO 9001 standartına uyğun olmalıdır?

ISO 9001 biznesin aşağıdakı elementlərinin prosedurları olmalıdır?

 ▪ İdarəetmə cavabdehliyi- kim nəyə cavabdehdir?
▪ Keyfiyyət sistemi- sistem nece işləyir?
▪ Müqavilənin nəzərdən keçirilməsi- personala tələbləri və kimdən nə tələb
olunduğunu görməyə imkan verir.
▪ Çertyojun nəzərdən keşirilməsi və nəzarət- çertyoj lövhəsindən son məhsula
kimi hamar keçid təmin edir.
▪ Sənədləşməyə nəzarət-düzgün sənədlərin olmasına əmin olmalı.
▪ Alqı-düzgün məhsul və servislərin olmasından əmin olmalı.
▪ Alıcının təchiz etdiyi məhsul- alınmış malların qənaətbəxş vəziyyətdə
olmasından əmin olmalı.
▪ Məhsulun müəyyənləşməsi və nəzarət olunması-nədir və haradadır?
▪ Prosesə nəzarət- hər kəs məhsulu necə hazırlamağı aydın bilsin.
▪ Nəzarət-sınaq- məhsula necə nəzarət olunmasını və sınağın aparılması təsvir
edir.
▪ Nəzarət, ölçü və sınaq avadanlığı-istifadə olunan avadanlığın düzgün olmasına
əmin olun.
▪ Yoxlama və sınaq vəziyyəti- təftiş dövriyyəsində məhsul hardadır?
▪ Uyğun olmayan məhsula nəzarət- qeyri düzgün məhsulun istifadə
olunmamısını təmin etməli.
▪ Düzəldici hərəkət- problemin kökünü tapır və onu həll edir.
▪ İstifadə, saxlama, qablaşdırma və daşıma- hazırlanana zərər yetirməməli.
▪ Keyfiyyət hesabatları- şirkətin spesifik tələblərə cavab verməsi üzrə
sənədləşdirilmiş sübuta olan ehtiyacı ödəyir.
▪ Daxili keyfiyyət auditləri- keyfiyyət fəaliyyətləri planlaşdırıldığı kimi gedirmi?
▪ Təlim- insanlar lazımi sıviyyədə təlim keşməsələr və səriştəli olmasalar.
məhsul effektiv surətdə istehsal ola bilməz.
▪ Xidmət-şirkət tərərfindən yerinə yetirilərsə, effektiv təlimatlar lazımdır.
▪ Statistik metodlar- məhsulun kefiyyətini hazırlamaq üçün istifadə olunur.

3.3 Audit və sənədləşmə

Keyfiyyət üzrə təlimat kitabçaları, prosedurlar, iş təlimatları və s. nəzarət

sisteminin adekvat planlaşdırıldığının obyektiv subutudur.

Bu sistemlərə uyğun olaraq yerinə yetirilən işlərə əsasən yaranan qeydiyyat və

sənədləşmə sistemlərin hər kəs tərəfindən riayət olunması haqqında sübutu təmin
edir. Nə dərəcədə effektiv olmasından asılı olmayaraq nəzarət sistemləri insan
səhvləri və ya uzun müddətli olduğundan və ya biznes təbiətində olan dəyişiklik
üzündən korlanmaya meyl edəcək.

Sistemlərin effektiv olması və onlara əməl olunmasını təmin etmək üçün,

həmçinin ehtiyac olan dəyişiklikləri müəyyənləşdirmək üçün, sistemlərin
monitorinqini aparmaq vacibdir. Buna hər hansı dəyişiklikləri etmək üçün onları
audit etməklə və auditin nəticələrini nəzərdən keçirməklə nail olunur.

3.3.1 Audit nədir?

Keyfiyyət auditləri adekvatlıq və düzgün yerinə yetirlmə üçün keyfiyyət sistemini

yoxlayır.

Onlar BS 4778 Hissə 1-də müəyyənləşibdir:

Sistematik və müstəqil yoxlamalar keyfiyyət fəaliyyətlərini və aidiyyətli nəticələrin planlaşdırırlmış

hazırlıqlara uyğun gəlməsini və bu hazırlıqların effektiv surətdə yerinə yetirlməsi və məqsədə nail
olmağa uyğun olmasını müəyyənləşdirməli.
 Audit sistemin prosedurlara uyğun işləməsini gğstərən obyektiv sübut tmin etmək
üşün yerinə yetirlir. Audit başa çatdıqda, nəticələr menecment tərəfindən analiz
olunur. Menecement əmin olmalıdır ki, keyfiyyət siyasəti müvafiqdir və lazım
olduğu təqdirdə keyfiyyət sistemini dəyişməlidir.

3.3.2 Auditin hansı növü?

Auditin iki səviyyəsi vardır:

▪ Sistemlərin auditi, kifayət səthidir və sadəcə sistemin keyfiyyət üzrə təlimat

kitabçasına əməl etdiyini və prosedurların yerində olmasını yoxlayır.

▪ Uyğunluq auditi, prosedurla uyğunluğu yoxlayan dərin audit yoxlamasıdır.

3.3.3 Sənədləşmənin auduti

Sənədləşmənin auditi uyğunluq yoxlamasına aiddir ki, burada sənədləşmə

dərindən yoxlanır.

Malların yoxlanılması auditinə daxildir:

▪ Bütün sənədlər yerindədirmi?

▪ Sənədləşmə qrafiki müqavilə və ya spesifikasiya tələblərinə uyğundurmu?
▪ Sənədləşmə özü müqavilə və yaxud spesifikasiya tələblərinə uyğundurmu?
məsələn, qaynaq proseduru və qaynaqçıların səriştələrin qiymətləndirilməsi
düzgün şəkildə olunubmu?
▪ Material tərkibi düzgündürmü?
▪ Sənədləşmə aydındırmı?
▪ Bütün maraqlı tərəflər, məsələn yoxlama şöbəsi, müstəqil üçüncü tərəf
müfətişləri və ya müştəri müfətişləri, lazımi yerdə imza ediblərmi?
▪ Saxalama üçün təchizat varmı (sənədləri çıxarmaq qabiliyyəti və korlanmanın
qarşısını alan saxlama şərtləri daxildir)

Sənədləşmə auditləri istehsalçı/ təchizatçı tərəfindən təbii prosedur kimi yerinə

əlidir.

Müştərilər özlərinin auditini aparmaq üçün tez-tez giriş tələb edəcəklər. Yadda
saxlamaq lazımdır ki, kağız işi tam olmayana kimi iş tamamlanmır.

Müştəri tərəfindən aparılan audit sənədləşməsinin uğursuz olması cox zaman

komponent müştəriyə çatdırıldığı təqdirdə belə ödənişdə gecikmə ilə nəticələnir.
Çox hallarda bu maliyyə cəriməsi ilə nəticələnir.

3.4 Qaynaq üçün keyfiyyət tələbləri

Beynəlxalq cəmiyyətdə , qaynaq xüsusi proses kimi müəyyənləşmişdir, bu da

mütəxəssis tərəfindən idarə olunmalı və mütəxəsis personalı istifadə etməlidir.

Qaynaq kordinasiyası BS EN ISO 14731 və qaynaq keyfiyyət sistemləri

standartları BS EN ISO 3834 bu qaydaya yardım məqsədilə hazırlanmışdır.

Aydın olur ki bu standartlar digər tətbiq etmə standartları üçün istinaddır və

istehsalçıların kvalifikasiyası üçün kriteriyadır.
 Hal-hazırda bir necə miqdarda BS EN ISO 3834-yə aid olan Avropa Standartları
və ya normaları vardır.

• Yanacaqsız istilik verən təzyiq altında rezervuar

• prEN 15085: Dəmir yollarının idarə olunması – Dəmir yolu vaqonları və
komponentlərinin qaynağı
• prEN 1090: Metal konstruksiyaların istehsalı.
• EN 12732: 2000 Qaz təchizat sistemləri- Poald boru sistemlərinin qaynağı-
funksional tələblər
• EN 12592: 2001 Su borulu qazanxana və yardımçı quraşdırmalar
• Bina tikintisi üçün Dövlət Polad Konstruksiya Spesifikasiyası (5ci nəşr)
(BTMPKS)

İstehsalçı üçün keyfiyyət sisteminin ISO 3834 olması çox böyük dərəcədə ümumi
tələbdir. Bu müştərinin müqaviləsinin şərti kimi müəyyənləşir.

3.4.1 Qaynaq istehsalçılarının kvalifikasiyaları – BS EN ISO 3834

BS EN ISO 3834 beç hissəni əhatə edir:

Hissə 1 – İstifadə üzrə təlimat

Bu standartın necə işləməsini təsvir edir.

Hissə 2 –Qaynaq üçün keyfiyyət tələbləri–Metal materialın ərimə ilə

qaynağı – Hərtərəfli keyfiyyət sistemi

Bu standart istehsalçı və yaxud qiymətləndirmə təşkilatı tərəfindın istifadə üçün

uyğundur, belə ki, ISO 9001 və ya 9002 qaynağa yerində adekvat surətdə
nəzarət etmək üçün tələblər haqqında detallı təlimat ilə təmin edir.

Hissə 3 –Qaynaq üçün keyfiyyət tələbləri – metal materialın ərimə ilə

qaynağı – Standart keyfiyyət sistemi

Bu standart qaynağa nəzarət üçün sənədləşdirilmiş keyfiyyət sistemi tələb

olunarsa tətbiq oluna bilər lakin ISO 9001 və ya 9002 ilə əlaqədar istifadə
olunmayacaqdır.

Hissə 4 - Qaynaq üçün keyfiyyət tələbləri – metal materialın ərimə ilə

qaynağı – Elementar keyfiyyət sistemi

Bu standart aşağıdakıladan hər hansı biri tətbiq olunarsa qaynaq nəzarəti üçün
uyğun kriteriya təmin edir:

▪ ISO 9001-ya əsasən keyfiyyət sistemi tətbiq olunmur.

▪ Seçilmiş qaynaq proseslərinin birləşməsi, prosedurlar və son qaynaq elə
olurlar ki, sənədləşdirilmiş qaynaq nəzarətləri məhsulun ümumi bütövlüyü
üçün az əhəmiyyət kəsb edir.

Hissə 5 - BS EN ISO 3834-2, BS EN ISO 3834-3 və ya BS EN ISO 3834-4

keyfiyyət tələblərinə uyğyn olmasını tələb edən sənədlərin vacibliyi

Bu,qaynaq prosedurlarının spesifikasiyası və kvalifikasiyası, qaynaqçıların sınaq

olunmasının təsdiq olunması və s. kimi, BS EN ISO 3834-ə uyğun olması üçün
tələb olunan digər sənədlər və standartların siyahısıdır.
İstehsalçı aşağıdakı kriteriyaya əsaslanaraq keyfiyyət tələblərinin müxtəlif
səviyyələrini müəyyənləşdirən üç hissədən (2-4) birini seçməlidir:

▪ Təhlükəsizlik baxımından kritik sayılan məhsulların dərəcəsi və əhəmiyyəti;

▪ İstehsalın mürəkkəbliyi;
▪ İstehsal olunan məhsulların diapazonu;
▪ İstifadə olunan müxtəlif materialların diapazonu;
▪ Metallurgiya problemlərinin baş vermə dərəcəsi;
▪ Nizamsızlıq, yanlışlıq və ya natamam qaynaq kimi istehsalat natamamlıqlarnın
məhsula göstəricisinə təsir göstərən dərəcə.

Bu yanaşma paylaşma kvalifikasiyasını təklif edir; məsələn, Hissə 2 (geniş)

həmçinin aşağı səviyyələrə uyğunluğu təmin edir.

Əvvəldə qeyd olunduğu kimi, BS EN ISO 3834ziddiyət deyil, tamalamaq üçün

nəzərdə tutlmuşdur, keyfiyyər sistemləri ISO 9001 tələblərinə cavab vermək üçün
qurulmuşlar və qaynaq istehsalı üçün (Hissə 2) geniş keyfiyyət sistemi olduğu
zaman, ISO 9001-ə əlavə olaraq aşağıdakılara nəzarət üçün istifadə olunan
xüsusi prosedurlar tələb edir:

1 Tələblərin nəzərdən keşirilməsi

2 Texniki baxış
3 Sub-podrat
4 Qaynaqçılar və qaynaq operatorları
5 Qaynaq koordinasiya personalı
6 Təftiş və sınaq personalı
7 İstehsalat və sınaq avadanlığı
8 Texniki xidmət avadanlığı
9 Avadanlığın təsviri
10 İstehsalat planlaşdırması
11 Qaynaq proseduru üzrə spesifikasiyalar
12 Qaynaq prosedurlarının kvalifikasiyası
13 Qaynaq materiallarının qrup sınağı (müqavələ tərəfdən tələb olunarsa)
14 Qaynaq materiallarının idarə olunması və saxlanması
15 Əsas materialın saxlanması
16 Qaynaqdan sonra istilik emali proseduru
17 Qaynaqdan əvvəl, qaynaq zamanı və qaynaqdan sonra təftiş və sınaq
18 Uyğunsuzluq və düzəliş işləri
19 Ölçü, təftiş və sınaq avadanlığının kalibrasiya və təsdiqi
20 Proses zamanı müəyyənləşmə (müqavilə tərəfdən lazım olarsa)
21 İzləmə (müqavilə tərəfdən lazım olarsa)
22 Keyfiyyət üzrə qeydlər (müqavilə ilətələb olunarsa)

ISO 3834 sertifikasiyası üçün müraciət edən şirkətdən adətən aşağıdakı

mərhələləri tamamlamaq tələb olunacaq:

▪ Müştəri ilkin sorğunu geri qaytarır

▪ Qiymət
▪ Detallı formaların müştəriyə göndərilməsi
▪ Auditor tərəfindən təyin olunan attestasiya heyəti
▪ Auditorun ilkin baxışı (məcburi deyil lakin adi qaydada) boşluqların analizinin
aparılması
▪ Auitor tərəfindən BS EN ISO 3834 -ə münasibətdə prosedurları nəzərdən
keçirmək üçün sənədləri yoxlamaq
▪ Audtior sahədə qiymətləndirmə apararaq nümayiş edir ki, prosedurların
istifadə olunması üzrə müştəri sübut əldə etmiş və bunlar qaynaq
koordinasiya heyəti tərəfindən nəzərə alınmışdır.
▪ Qiymətləndirmə üzrə tövsiyyələr olundu
 ▪ Sertifikat verildi (5 il müddətə)
▪ Nəzarət (illik)

Müraciət edilməsindən sertifikatın verilməsinə kimi olan bu proses bir neçə ay

davam edə bilər.

3.4.2 Qaynağın koordinasiyası

BS EN ISO 3834-nin əsas hissəsi qaynaq koordinasiyası personalının

cavabdehliyini müəyyən edir. ISO 14731 bu personalı və onların tələb etdiyi
texniki biliyi müəyyənləşdirir. Əsas rol Cavabdeh Qaynaq Koordinatorunun (CQK)
üzərinə düşür.

Şirkətdə bir və ya daha çox personal qaynaq koordinasiyası funksiyasını yerinə

yetirə bilər, lakin yuxarıda bildirlən BS EN ISO 3834-in tələblərindən hər biri
qaynaq korrodinator heyətindən kömək tələb edəcək.

BS EN ISO 14731 -də Cədvəl 1 qaynaq korrodinator heyətindən kömək tələb

edən işlərə istiqamətlənmə verir. Koordinatordan tələb olunan texniki bilik təbii
olaraq olaraq məhsulun mürrəkəbliyindən asılıdır.

Standart bilik və təcrübənin üç səviyyəsini müəyyənləşdirir:

1.Ətraflı: Beynəlxalq/Avropa Qaynaq Mühəndisinin səviyyəsinə bərabərdir

2. Spesifik: Beynəlxalq/Avropa Qaynaq Texnoloqunun səviyyəsinə bərabərdir
3. Baza: Beynəlxalq/Avropa Qaynaq Mütəxəssisinin səviyyəsinə bərabərdir

Göründüyü müəyyənləşən texniki biliyin üç səviyyəsi BS EN ISO3834-in Hissə 2-

4-də bildirilən keyfiyyət tələblərin üç səviyyəsinə uyğun gəlir.

IIW yolu məcburi deyildir; fakt olaraq texniki biliyi nümayiş etdirmək üçün üç
mümkün yol vardır;

1 IIW kvalifikasiya və təcrübə (müsahibə vasitəsilə)

2 IIW kvalifikasiyası olmadan biliyin kəmiyyətləndirilməsi üzrə intervyü (3834

auditdə profesional baxış )

3 Uyğun bilik və təcrübəsi olan xarici mənbə ilə sub-müqvilə; yenidən, müsahibə
tələb olunur (xarici mənbənin şirkətin sertifikiat üçün müraciəti ilə tanış olması
gözlənilir və müntəzəm gəlişi üçün müqvilə bağlanacaqdır)

3.5 Qaynaq avadanlığının kalibrasiyası/təsdiqi

Səhv avadanlıq işin keyfiyyətinə təsir edir. İstehsal və yaxud qaynaq üçün və
prosedur sınaqlarının təsdiqində istifadə olunan hər hansı bir avadanlıq istehsalat
və ya sınaq zamanı sınmanın qaşısını almaq üçün hər zaman saz vəziyyətdə
olmalıdır.

Enerjinin xarakteristikasında sayğacın dəqiqliyi və maşın nəzarətinin

təkrarlılığıqeyd olunmalı olan ən vacib məsələlərdən biridir. Qaynaq işlərinə
başlanmazdan əvvəl qövs qaynaq avadanlığında qaynağın cərəyan birləşmələri və
qayıdış məftilləri sıxlığa görə yoxlanılmalıdır; bunların yerinə yetirilməməsi qövs
şəraitlərinə təsir etməklə gərginliyin istməsi ilə nəticələnə bilər.
Yarı avtomat elektrik qövs qaynağı prosesi istifadə olunarkən, diqqətli olmaq
lazımdır ki, məftil ötürən sistemlər təkrar olunan və dəqiq olsun. Əlavə olaraq,
müdafiə və üfləmə qazına nəzarət edən hidrometrlər də kalibrasiya
olunmalıdırlar.

Bu fəaliyyət kollektiv olaraq təsdiqlənmə kimi tanınır

Qaynaq cərəyanı, qövs gərginliyi, hərəkət sürəti və vaxtaşırı,qaynaq məftilinin

verilmə sürətini yoxlamaq üçün kalbrasiya olunmuş sayğac(lar)dan istifadə
olunması qaynaq əməliyyatı zamanı bir çox sənayelərdə qarşıya qoyulan tələbdir.

Əlavə olaraq, əmin olmaq lazımdır ki, qaynaqçılar düzgün qazdan, düzgün tərkibli
elektrod məftillərdən və əvvəlcədən qızdırılmış temperaturdan istifadə edirlər və
yer qaynaq prosedurun tətbiqinə uyğundur.

Əllə metal Qaynaq (ƏMQ) və flyus altinda qövs qaynağı (FQQ) zamanı, axın və ya
örtülmüş elektrodlar üçün hər bir qururducu avadanlığa və istifadədən əvvəl
onlarınsaxlandığı yerə diqqət yetirilməlidir. Qaynaq materiallanın istifadəsi və
saxlanması üzrə yazılı prosedurda tövsiyyə verilmişdir və nəmlik və temperatur
hesabatlarınin saxlanması tələb oluna bilər.
Bölmə 4
Norma və Standartlar
4 Norma və Standartlar

İstehsalatda və qaynaq hallarında keyfiyyətə nəzarət şirkət prosedurları və tikinti

normaları və ya standarları ilə işləməklə nail olunur. İkinci hal beynəlxalq, milli,
şirkətin özünün və ya xüsusi müştəri və ya müqaviləyə spesifik ola bilər.

Şirkət prosedurları haqqında məlumat adətən əhatə dairəsi şirkətin ölçüsü, onun
iş həcmi, onun iş prakitakaları və bir çox digər faktorlar əsasında geniş surətdə
dəyişə bilən keyfiyyət üzrə təlimat kitabçalarında verilir.

4.1 Şirkətin təlimat kitabçaları

4.1.1 Keyfiyyətə əminlik üzrə təlimat kitabçası

Keyfiyyətə əminlikIS0 9000-də müəyyənləşmişdir; keyfiyyətin idarəedilməsinin

bir hissəsi keyfiyyət tələblərinin yerinə yetirilməsi üçün əminliyin təmin
edilməsinə yönəlmişdir.

Əsas etibarilə KƏ üzrə təlimat kitabçası şirkətin necə təşkil olunması,

cavabdehliklərin təyin olunması və müxtəlif şöbələrin səlahiyyətləri, bu şöbələrin
necə əlaqələr qurmasını bildirir.

Təlimat kitabçası yalnız istehsalatın aspektləri haqqında deyil, həmçinin, şirkət

strukturunun bütün aspektləri haqqında məlumat verir.

4.1.2 Keyfiyyətə nəzarət üzrə təlimat kitabçası

Keyfiyyətə nəzarət ISO 9000-də müəyyənləşmişdir: keyfiyyət idarəedilməsinin bir

hissəsi keyfiyyət tələblərinin yerinə yetirilməsinə yönəlmişdir.

KN üzrə təlimat kitabçası daha çox BQT tərəfindən istinad olunan kitabça
olacaqdır, belə ki o müxtəlif şöbə və əməliyyatların təşkil olunması və nəzarət
olunmasını ətraflı surətdə izah edir.

Tipik nümunələr ola bilər: çertyojların istehsalı və nəzarəti, materiallar və qaynaq

materiallarının necə alınması, qaynaq prosedurlarının necə hazırlanması və s.

Əsas olaraq təşkilat daxilində həyata keçirilən bütün əməliyyatlar hazırlanmış

prosedurlara nəzarət edir.

Xüsusilə Təftişin vizual, ölçü və ya QDS-ni yerinə yetirmək üzrə necə fəaliyyət
göstərməsini bildirir, təftiş ölçmə fəaliyyəti, məhsulun və ya xidmətin yoxlanması
və sınaq xarakteristikasını və bunların müəyyənləşmiş tələblərlə müqayisə etmək
üçün müəyyənləşmişdir. Belə tələblər praktika normalarında və standartlarda
qöstərilmişdir.

4.2 Audit

Audit termini mənşəcə hesabların düzgün və dəqiq olmasını görmək üçün şirkətin
hesablarını yoxlayan müstəqil mühasibatlığı əhatə edən mühasibat praktikasından
yaranmışdır. Oxşar yoxlama prosesi indi istehsalat və tikini müəssisələrində
geniş istifadə olunur və bu əməliyyatı yerinə yetirmək üçün təftiş personalı
məşğul olur.

Müxtəlif növ audit yerinə yetirilə bilər:

 ▪ Şirkətin tam auditi, adətən ISO 9000 və yaxud ACMM möhürü kimi KƏ
akkreditasiya sisteminə nail olmaq üçün şirkəti yoxlayan üçüncü tərəf Rəsmi
Orqan tərəfindən yerinə yetirlir .

▪ Geniş həcmli müqavilə yerləşdirilməzdən əvvəl potensial müştəri tərəfindən

əsas audit olur. Bu adətən müqaviləni müvəffəqiyyətlə tamamlamaq üçün
şirkətin bütün lazımi qurğuları, zavodlar, avadanlıq, personal və keyfiyyət
sistemlərinin yerində olduğunu nümayiş etdirmək üçün yerinə yetirilir.

▪ Auditlərin rolu keyfiyyət sisteminin düzgün surətdə işlədiyini davamlı nümayiş

etdirməkdir.

İkinci işə misal olaraq Baş Təftişçinin məlumat kitabını imzalamağa və yaxud
məhsul üçün sertifikat verməsi cavabdehliyini göstərmək olar. Bütün lazımi
sənədlərin paketdə olduğunu yoxladıqdan və onların düzgün tamalandığını və
lazımi yerdə təsdiqindən sonra, BQT işin qalan hissəsinə- şüa, boru işi hissəsi və
s. baxacaq və çertyojlar, zavod sertifikatlari, təftiş hesabatları və s onların iş
tələblərinə uyğun olmasını bir daha yoxlayacaqdır.

4.3 Norma və standartlar

Müfəttişə ozunun vəzifələrini yerinə yetirməkdə geniş əhatəli norma və

standartlarına riayət etməsi vacib deyildir. Bir çox hallarda, spesifikasiya və ya
daha dəqiq müqavilə spesifikasiyaları tələb olunan yeganə sənəddir. Lakin
müavilə spesifikasiyası yardımçı norma və standartlara istinad edə bilər və
müfəttiş bu normativ sənədlərə harada müraciət etməsinə bilməlidir.

Aşağıda Müfəttişin təftiş vəzifələrini yerinə yetirərkən rastlaşdığı norma və

standartlara aid təriflərin siyahısı verilmişdir.

4.3.1 Təriflər

Normativ sənəd:

Fəaliyyət və yaxud onun nəticələri üçün qaydalar, istiqamətlər və ya

xarakteristikaları təmin edir.

Normativ sənəd termini ümumidir və standartlar, texniki spesifikasiyalar, praktika

və tənzimləmələrin normalarını əhatə edən sənədlərdir.*

Standart

Sənəd ümumi razılıq və tanınmış təşkilat tərəfindən təsdiqlənmə ilə olan sənəddir.

Standart ümumi və təkrar olunan istifadə, təlimatlar, qaydalar və fəaliyyətlərin

xarakteristikaları və onların nəticələri üçün verilmiş kontekstdə sifarişə optimal
dərəcədə nail olmasina can atır.*

Razılaşdırılmış standartlar

Bir-birini əvəzləyən məhsulları, proses və xidmətləri yaradan və yaxud sınaq

nəticələrini qarşılıqlı anlaşma və yaxud bu standartlara əsasən verilən məlumat
müxtəlif standartlaşma təşkilatları tərəfindən təsdiq olunmuş eyni mövzu üzrə
olan standartlardır.*
Tikinti normaları

Layihə, istehsal, quraşdırma, texniki təmir, avadanlığın istifadəsi, tikililər və

yaxud məhsullar üçün norma və ya prosedurlara tövsiyyə edən sənəddir.

Tikinti normaları standart, standartin bir hissəsi və yaxud standartdan müstəqil

ola bilər.*

Tənzimləmə

Sənəd hakimiyyət tərəfindən qəbul olunan məcburi qanuni qaydaları təmin edir.*

Səlahiyyət

Hüquqi səlahiyyəti və haqqları olan orqan (Spesifik tapşırıq və tərkibi olan

standart və hüquqi qanuvericiliklər və yaxud inzibati quruma cavabdeh olan)

Tənzimləyici səlahiyyət

Qanunvericillikləri hazırlayan və ya qəbul edən səlahiyyətli təşkilat.*

Nəzarətedici səlahiyyətli orqan

Qanunvericiliyin yerinə yetirilməsinə cavabdeh olan səlahiyyətli orqan

Spesifikasiya

Tələblər, ehtiyaclar və yaxud ehtimalları bildirən sənəd

Spesifiksaiya fiziki və texniki tləblərin hər ikisini əhatə edən yəni vizual təftiş,
QDS, Mexaniki sınaq və s.əsasən tam məlumat və onun dayaq mühitini əhatə edə
bilər. Spesifikasiyalar adətən güman olunan və yaxud məcburidirlər.

Prosedur

Fəaliyyət və yaxud prosesi yerinə yetirən müəyyən yoldur.* Adətən hazırlanmış

standart, norma və spesifikasiyaya əməl etməklə xüsusi tətbiqetməyə tətbiq
olunan metodda bütün vacib parametrlər və yaxud ehtiyyat tədbirlərinə əməl
olunma üzrə yazılı təsvirdir

Təlimat

Yaradılmış prosedur, standart, norma və ya spesifikasiyaya əsaslanaraq dəqiq

addımların atılması üzrə yazılı təsvirdir.

Keyfiyyət planı

Xüsusi layihəyə, məhsul, proses və ya müqaviləyə kimin və nə vaxt hansı təlimat

və əlaqəli mənbələrin tətbiq edilməsini bildirən sənəd

* ISO IEC İstiqamtələnmə 2 – Standartlaşma və aidiyyəti olan fəaliyyət – Ümumi

lüğət.

** EN ISO 9000 – 2000 – Keyfiyyəti idarəetmə sistemləri – Əsas qaydalar və

lüğət.
4.4 Xülasə

Keyfiyyət kitabçaları, standartlar və praktika normalarının tələblərinin tətbiqi

struktur və ya komponentin niyyətli məqsəd üçün uyğun olması və keyfiyyət
səviyyəsinin qəbuledici səviyyədə olmasını təmin edir.

Standart, praktika normavə yaxud spesifikasiyaya olan tələblərin tətbiqi

təcrübəsiz Müfəttiş üçün problem ola bilər. Xüsusi tətbiqə bir və yaxud bütün bu
sənədlərin tələblərinin tətbiqinə inam yalnız illərlə istifadə etməklə olur.

Şübhə olduqda qarışıqlıq və potensial problemin qarşısını almaq üçün Müfəttiş hər
zaman yüksək hakimiyyətə istinad etməlidir.
 Bölmə 5
Dəmir Karbon Poladları
5 Dəmir Karbon Poladları

Təmiz dəmir çox yumşaqdır və istehsal etmık bahalıdır və beləliklə məhdud

praktik texniki tətbiqlərə malikdir. Lakin, biz artıq dəmir ərintilərin tərkib və
temperaturdan asılı olaraq müxtəlif faza dəyişikliklərindən keçə bilmələrini
görmüşük, xüsusiyyətlər və xüsusilə müqavimət, plastiklik və davamlılıq ərinti və
dövri temperatur təsiri vasitəsilə uyğunlaşa bilər (məsəslən istilik emalı və ya
qaynaq).

Poladda istifadə olunan bütün əriyən elementlərdən ən vacibi karbondur (C) və

poladlar tərkibi 2% K-dan az olan dəmir ərinti kimi müəyyənləşir. Tərkibi 2% çox
karbon olan dəmir ərintiyə digər tərəfdən çuqun deyilir.

Digər elementlərin bir çoxu həmçinin poladlarda ola bilər, hər ikisi niyyətli surətdə
filizdən və ya metal qırıntılardan olan ərinti elementlərindən və qalıq
elementlərdən polad qayırma prosesində istifadə olunur.

5.1 Polad terminologiyası

Müxtəlif polad məhsulları təsvir edən və müəyyənləşdirən terminologiya çaşdırırcı

ola bilər, belə ki, onlar aşağıdakı birləşmələrə əsaslanır:

▪ Məhsul forması (lövhə, plitə, mil, bölmələr, boru və ya məftil)

▪ Deoksidləşmə praktikası (sakit, yarım sakir).
▪ Ərimə,döyülmə, yayma, sıxılma kimi texnoloji marşurut
▪ Xüsusiyyətlər əldə etmək üçün bişirilmə,normallaşdırılma və soyutma və
temperləmə kimi istilik emalı
▪ Kükürd və fosfor kimi çirklənmələrdə təmizlənmə səviyyəsi
▪ Soyuq yayma və yaxud isti yayma kimi tamamlanma metodları
▪ Korroziyada qorunma örtüklərinin olması və yaxud olmaması
▪ Və digərləri

Qarışıqlığa əlavə olaraq, müxtəlif sənaye bölmələri eyni ərintilərə istinad etmək
üçün müxtəlif nomenklaturalar və təriflərə istinad edirlər. Burada geniş istifadə
olunan və qaynağa aid olan sadələşdirilmiş terminologiyadan istifadə olunur, lakin
bunu da bilmək lazımdır ki, digər terminologiyalarda həmçinin mövcuddur.

Geniş mənada, paslanan poladlar iki əsas qrupa bölünə bilərlər: Karbonlu polad
(həmçinin Mn səviyyəsindən asılı olaraq C-Mn (manqan) poladlar deyilir) və az
qatışıqlı ərintisi olan poladlar. Bu nomenklatura Amerika standartlarında istifadə
olunur (Amerika Dəmir və Polad İnstitutu və Avtomobil Texnikası Cəmiyyəti) və
həmçinin dəyişdirilmiş formalrda Avropa standartlarında istifadə olunur.

5.1.1 Karbonlu poladlar

Bir çox sənaye bölmələrində, karbonlu polad paslanan hər hansı polada istinad
etmək üçün istifadə olunan adi təsvirdir.Karbon poladda yeganə ən vacib əriyən
elementdir və sadəcə onun tərkibini dəyişməklə geniş həcmli xüsusiyyətləri əldə
etmək mümkündür. Tərkibdə çox karbon saxlamaqla daha effektiv az xərclə
dözümlülük artırıla bilər (yadda saxlayın, karbon ilkin polad qayırma prosesində
artıq mövcuddur və fakt olaraq polad emalının hissəsi kimi götürülmüşdür). Lakin,
qaynaq olunduqda yaxşı bildiyimiz kimi İTZ sərtliyi azalır və karbon əlavəsi ilə
qaynaq zamanı çatlama riski artır və qaynaq daha çətin olur. Təəcüblü olsa da,
bəzi xüsusi tətbiqlərdə, məsələn qaynaq olunmuş dəmir yol xəttlərində bu
 neqativ hala üstün gəlmək olar və çox zaman karbon tərkibi 0.76% olan
evtektik tərkibli poladlardan istifadə olunur!!!.

Aşağıda bildirildiyi kimi, ərintinin tərkibində karbonu sadəcə artırmaqla

möhkəmlik və dözümlülük əldə etmək olar. Lakin bu yalnız qaynaq nöqteyi
nəzərindən deyil, həmçinin mexaniki xüsusiyyətlər cəhətdən xərc aparacaq,
beləki, plastiklik və möhkəmlilik həmçinin karbon tərkibinin artması ilə korlanır

Karbon poladları (geniş surətdə ) təmiz karbonlu və karbon-manqanlı poladlara

bölmək olar:

Təmiz karbonlu poladlar ən çox istifadə olunan polad növüdür. Bunlar adətən
karbon tərkibə əsaslanaraq müəyyənləşirlər (məsələn, AISI 1010və 1018
karbonlu poladların karbon tərkiblərinin müvafiq olaraq, təxminən 0.1 və 0.18-
dır) və manqanın maksimum 1%-ə qədər məhdudlaşır. Təmiz karbon poladların
mikrostrukturları ferrit və perlitin hermodinamik balans mikrostrukturları
ətrafında əsaslanırlar.

Karbon-manqalı (C-Mn) poladlarMn tərkibləri 1 və 1.65 çəki % arasında daha

yüksək olmasını çıxmaqla təmiz karbonlu poladlara oxşayırlar. Manqanqatı məhlul
möhkəmləndiricisi kimi deoksidləşmə üçün istifadə olunur (polad qayırma zamanı
ərimədən oksigenin çıxarılması) və həmçinin elastikliyi azaldaraq kövrək
temperatura keçməyə təsir göstərə bilər. Lakin, manqanın əlavə olunması
həmçinin poladın möhkəmliyini artırır ki, bu da qaynaq zamanı bu bölmədə
sonradan göstəriləcək maneə yarada bilər.

5.1.2 Az qatışıqlı ərintisi olan poladlar

Bəzi ərinti elementlər poladın möhkəmliyini artırır, yəni, onlar ausentitdən ferrit
və perlitə uzun müddətə transformasiyanı gecikdirir, beləliklə soyuma zamanı
martensit yaranması kimi mikrostrukturlara tarazlıqsızlığa daha çox imkan verir.
Nəzərdə tutulmuş möhkəmlik, plastiklik və sərtlik tələblərini əldə etmək məqsədi
ilə davamılıq qabiliyyətini artımaq üçün element əlavələrinə əsaslanan ərintilər az
qatışıqlı ərintisi olan poladlar deyilir. Ümumiyyətlə, ərinti tərkibi ümumi 5%-i
keçmir.

Martensit kifayət səviyyədə karbon və yaxud digər elementlərlə və tez soyuma

sürəti ilə əldə edilir. Onun yüksək möhkəmlilik və bərkliyi var, lakinçox
kövrəkdir, beləliklə istehsalat prosesində sərtliyi yaxşılaşdırmaq üçün normal
olaraq yumşalma (temperləmə) istilik emalı tətbiq olunur. Bu hər zaman
qaynaqdan sonra mümkün olmur və bu poladlar İTZ-da kifayət qədər yaxşı
xüsusiyyətlər əldə etmək üçün və hidrogen çatının qarşısını almaq üçün qaynaq
zamanı xüsusi ehtiyyat tədbirləri tələb edir.

Qeyd: Bəzi istehsalat bölmələrində paslanmayan poladlar qatışıqlı polad

adlanırlar (minumum 10%-qatışıqlı) bu da cox güman ki, buna görə yüksək
möhkəmlənmə qabiliyyəti olan poladları təsvir etmək üçün az-qatışıqlı-polad
istifadə olunmuşdur (məsələn soyudulmuş və temperlənmiş), belə ki, bunların
paslanmayan növlərə nisbətən daha az qatışıq tərkibi vardır. C-Mn poladları ilə
müqayisədə bunlar nisbətən yüksək möhkəmlənmə qabiliyyəti olan yüksək
qatışıqlı polad növlərdir.

5.1.3 Yüksək davamlı az qatışıqlı poladlar

Əsas material üçün, karbon tərkibini artırmadan davamlılığı artırmaq üçün

alternativ yanaşmadənin xırdalanmasıdır ki, bu da nəinki davamlılığı həmçinin
sərtliyi də artırır. Az tərkibli karbonla və az ümumi tərkibli olan bu xırda dənli
yüksək davamlı polad ailəsi (məsuldarlıq 560 SM) yüksək davamlı az qatışıqlı
poladlar adlanır.

Kifayət qədər yüksək əriyə bilmə faktı olan az ərintili poladların əksinə,YDAƏ
poladlar həqiqətən az ərintili poladlardır və davamlılığa əhəmiyyətli ərinti əlavələri
ilə deyil mikrostrukturun xırdalanması yolu ilə alınır. Eyni davamlılıq səviyyəsi
üçün, YDAƏ ərinti özünün C-Mn ekvivalentinə nisbətən daha kasıb tərkibi
olacaqdır. YDAƏ poladlarının mikrostrukturu adətən ferrit və perlitdir, lakin çox
kiçik miqdarda perlit tərkibi olur.

Lazımi dəqiq mikrosturktur əldə etmək üçün istehsal marşurutları Bölmə 6-da
bildirlimişdir (Poladların İstilik emalı).

Yaddaşınızı təzələmək məqsədilə

YDAƏ poladlar çox kiçik vanadium,niobium və/və yaxud titan ərinti əlavələrinə və
nəzarət olunan yayma və dar temperatur diapazonuna əsaslanır.Çünki V,Nİ və Ti
o qədər kiçikdirlər ki, onlara da, mikro-ərinti poladlar deyilir.

Xüsusilə neft və qaz sənayesində, nəzarət olunan yayma prosesinin kiçik

dəyişkənliyindən istifadə olunur, burada xırda-dənli struktur əldə etmək üçün
mikro-ərintidən istifadə olunur. Bu struktur, isti yayma prosesi və onun ardınca
gələn beynit və yaxud iynəli ferrit mikrostrukturunun yaranması üçün isti yayma
prosesinin sonunda sürətləndirilmiş soyutma prosesi ilə əldə olunur.Bu ərintilərə
İstilik-mexaniki nəzarət olunan proses (İMNP) poladlar deyilir.
 Bölmə 6
Dağıdıcı Sınaq
6 Dağıdıcı Sınaq

Avropa Qaynaq Standartları qeyri dağıdıcı sınaq və sonra dağıdıcı sinağa məruz
qalan qaynaq prosedurları kvalifikasiyaları üçün sınaq nümunələri tələb edir.

Sınaqlar dağıdıcı sınaqlar adlanır, çünki ondan müxtəlif sınaq hissələri götürülən
zaman qaynaq birləşməsi məhv edilir.

Dağıdıcı sınaqları 2 qrupa bölmək olar, bunlar aşağıdakılardır:

▪ Mexaniki xüsusiyyətin ölçülməsi - kəmiyyət sınaqları

▪ Birləşmə keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi -keyfiyyət sınaqları

Mexaniki sınaqlar kəmiyyətlidir, çünki kəmiyyət ölçülür- gərilmə müqaviməti,

möhkəmlik və zərbəyə davamlılıq kimi mexaniki xüsusiyyət.

Keyfiyyət sınaqları birləşmənin defektsiz və yüksək keyfiyyətli olmasını yoxlamaq

üçün istifadə olunur, bunlara misal əyilmə sınaqları, makroskopik müayinə və
dağılma sınaqları (künc qaynağının dağılması və iki kəsikli qaynaq nümunəsinin
çəkiclə dağılması)

6.1 Sınaq növləri, sınaq nümunələri və sınaq məqsədləri

Plitələr, borular, ştamplama və s. xüsusi dərəcələr üçün müəyyənləşmiş

minumum xarakteristika əhəmiyyətinin olmasını yoxlamaq üçün material
istehsalçıları və təchizatçıları tərəfindən mexaniki sınaqların müxtəlif növlərindən
isifadə olunur.

Layihə mühəndisləri materialın xüsusi dərəcələri üçün minimum xarakteristika

əhəmiyyətindən istifadə edirlər. Bu da layihə üçün əsas kimi istifadə olunur və bir
çox gəlirli layihələr bu fərziyyə üzərində qurulmuşdur ki, qaynaq birləşmələrində
olan xüsusiyyətlər əsas metalda olan xüsusiyyətlərdən heç də pis deyildir.

Qaynaq proseduru kvalifikasiyası üçün yerinə yetirilən kəmiyyət (mexaniki)

sınaqları birləşmə xüsusiyyətlərinin layihə tələblərinə cavab verdiyini nümayiş
etdirmək məqsədini daşıyır.

Sonrakı bölmələrdə dağıdıcı sınaqlar və qaynaq birləşmələri üçün geniş istifadə

olunan sınaq metodları haqqında məlumat veriləcəkdir.

6.1.1 Köndələn gərilmə sınağı

Sınağın məqsədi

Qaynaq proseduru kvalifikasiya testləri birləşməninin davamlılığının layihə

meyarına cavab verməsini göstərmək üçün hər zaman köndələn gərilmə sınaqları
tələb edir.

Sınaq nümunələri

Avropa Qaynaq Standartları tərəfindən müəyyənləşən növə oxşar köndələn

gərilmə sınağı aşağıda bildirilmişdir.
 Qaynaq tikişinin metalı

Paralel uzunluq

İTZ

Köndələn gərilmə sınaq nümunələrinin ölçülərini müəyyənləşdirən EN 895 kimi,

standartlar bütün artıq qaynaq tikişi metalının götürülməsini və səthin üzərində
cızıqların olmamasını tələb edir.

Sınaq nümunələri birləşmənin tam qalınlığını təqdim etmək üçün mexniki emal
oluna bilər, lakin daha qalın birləşmələr üçün tam qalınlığı sınaq edə bilmək üçün
bəzi köndələn gərilmə sınağı nümunələrinin götürülməsi lazım ola bilər.

Sınaq metodu

Sınaq nümunələri sınaq olmazdan əvvəl səliqə ilə ölçülür. Sonra nümunələr
gərilmə sınaq maşınınn məngənəsinə yerləşdirlir və nümunə çatlyana kimi
davamlı olaraq gərilmə qüvvəsinin artırılmasına məruz qalır.

Gərilməyə müqavimət (Rm) maksimum yükü sınaqdan əvvəl ölçülmüş -sınaq

nümunəsinin eninə kəsik sahəsinə bölməklə hesablanır.

Sınaq birləşmənin gərilməyə müqavimətini ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur

və bu səbəbdən konstruksiya üçün əsası, əsas metalın xüsusiyyətləri vacib
kriteriya olaraq qalır.

Qəbul kriteriyası

Əİər sınaq nümunəsi qaynaq tikişinin metalında sınarsa, bu qəbulolunandır bir

şərtlə ki, hesablanamış müqavimət,əsas metalın material markası üçün adətən
minimum sayılan, minimum gərilmə qüvvəsindən az deyildir.

ASME IX normasında, Əİər sınaq nümunəsi qaynağın çöl tərəfində və yaxud ərimə
zonasının əsas metal müqavimətinin minumum 95%dən yuxarı gərginlik təzyiqdə
sınarsa sınaq nəticəsi qəbul olunan sayılacaqdır.

6.1.2 Qaynağın gərilmə sınaqları

Sınağın məqsədi

Qaynaq prosedur kvalifikasiyasıının bir hissəsi olaraq qaynaq metalının tikişinin

müqavimətini ölçməyin lazım olduğu hallar ola bilər- xüsusilə temperaturun
qalxdığı hallarda

Sınaq yalnız gərilməyə müqaviməti deyil həmçinin axıcılıq həddi (və yaxud yol
verilən müqavimət həddi) və gərilmədə plastikliyi ölçmək üçün yerinə yetirilir.
 Bütün qaynağın gərilmə sınaqları qaynaq materialı istehsalçıları tərəfindən
elektrodlar və ərimə məftillərinin standartda müəyyənləşdiyi kimi icazə verilən
qaynaq materiallarının gərilmə xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməsini yoxlamaq üçün
müntəzəm surətdə yerinə yetirilir

Sınaq nümunələri

Adından məlum olduğu kimi, sınaq nümunələri onların uzununa oxu ilə paralel
qaynaqlardan mexaniki yolla hazırlanır və nümunənin işçi hissəsinin uzunluğu
100% qaynaq tikişinin metalı olmalıdır.

Radius r Eninə-kəsik sahəsi A

Diametr d

İşçi hissənin uzunluğu

Minimum paralel uzunluq

Qaynaq proseduru kvalifikasiyası sınaq Elektrod klasifikasiyası sınaq nümunəsindən

nümunsəindən olan dairəvi gərilmə sınağı olan dairəvi gərilmə nümunəsi
nümunəsi

Sınaq metodu

Köndələn gərilmə nümunələrinin sınağı kimi eyni yolla nümunələr davamlı olaraq
qüvvənin artmasına məruz qalırlar.

Axıcılıq həddi (Re) və yol verilən müqavimət həddi (Rp) nümunənin uzunluğuna
paralel goyulan ekstonzemetr vasitəsilə ölçülür və yük artdıqca işçi hissənin
uzunluğunun uzanmasını dəqiq ölçür.

Tipik yük uzanmasının əyri diaqramması və onların əsas xarakteristikaları aşağıda

göstərilmişdir.
 Rm= Möhkəmlik həddi

Reh= Yuxarı axıcılıq həddi

ReL= Aşağı axıcılıq həddi

Elastik

Yük- elastik həddə axıcılıq həddini aydın Yük-polad üçün (vı ya digər metal)
göstərən polad üçün uzanma əyri diaqrammasıaxıcılıq həddini aydın göstərməyən
uzanma əyri diaqramması; yol verilən
müqavimət həddi elastik həddin
ölçüsüdür

Dartılmada plastiklik iki yolla ölçülür:

Işçi hissənin 1% uzanması (A%)

Sınma nöqtəsində sahənin 2% azalması (Z%)

Aşağıdakı şəkillər bu iki elestiklik ölçülməsini təsvir edir.

İşçi hissənin
ilkin uzunluğu

Plastik
deformasiya

Sınmada işçi hissənin uzunluğu

İlkin diametr d

Diametrdə azalma Sınmada diametr

(b) necking!
Köndələn daralma!

6.1.3 Zərbəyə davamlılıq sınaqları

Sınağın məqsədi

Şarpi üsulu ilə V kəsikli sınaq nümunələri zərbəyə yükünə məruz qalan standart
ölçülü nümunə kəskin kəsiklərdə çatın başladan və davam etdirən enerjinin
ölçməklə kövrək sınmanın müqavimətinin ölçülməsi üçün beynəlxalq şəkildə qəbul
olunan metod olmuşdur. Əldə olunan kəmiyyət kəsik və ya zərbə davamlılıq
kimi tanınır.

Mühəndis konstruktorlar nəzərdə tutulmuş mal üçün isifadə olunan poladın

müqaviməti xidmət zamanı kövrək sınmanın qarşısını alması üçün kifayət qədər
yüksək olmağını və beləliklə zərbəyə sınaq nümunələri hazırlanmış komponent
üçün konstruksiya temperaturuna uyğun temperaturda sinaq olunmasını təmin
etməlidirlər.

C-Mn və az qatışıqlı poladlar onların temperaturu aşağı düşdükdə kövrək sınmaya

müqavimətdə kəskin dəyişməyə məruz qalır, beləliklə aşağıdakı şəkildə
göstərildiyi kimi poladın ətraf mühit temperaturunda çox yaxşı müqavimətə malik
olduğu halda, sıfırdan aşağı temperaturlarda daha çox kövrəklik göstərə bilər.

Soyuqdan sınma
həddindən yuxarı Keçid sahəsi
temperaturda dağıcı
sınaq Plastik dağılma
Zərbənin enerjisi (Jules)

(0% kristallıq)

Soyuqdan sınma
həddindən aşağı
temperaturda dağıcı
sınaq
Kövrək dağılma (100%
kristallıq)

Sınaq temperaturu, 0C

Keçid temperaturu yuxarı hədd (maksimum müqavimət) və aşağı hədd (tamamilə

kövrək) arasında orta temperaturda müəyyənləşir. Yuxarıda keçid temperaturu–
20°C-dir.

Sınaq nümunələri

Sınaq nümunələrinin ölçüləri beynəlxalq formada standartlaşmışdır və tam

ölçülü nümunələrdə aşağıda göstərilmişdir. Həmçinin kiçik ölçülü nümunələr
üçün standart ölçülər vardır, məsələn 10mm x 7.5mm and 10mm x 5mm.

Tam ölçülü nümunələr üçün Şarpi üsullu V kəsikli sınaq parçası.

Nümunələr sınaq tələblərinə əsasən müxtəlif yerlərdə kəsik vəziyyəti ilə qaynaq
olunmuş sınaq lövhələrdən hazırlanmışdır, lakin adətən aşağıda göstərildiyi kimi
qaynaq tikişin metalının mərkəzində və İTZ ətrafında olan yerlərdə yerləşir.
 Ərimə xətti+ 2 mm Ərimə xətti+ 2 mm

Ərimə xətti+ 5 mm Qaynaq metalı

Qaynaq metalı
Ərimə xətti+ 5 mm

Ərimə xətti+ 2 mm Ərimə xətti+ 2 mm

İkiqat V calaq qaynaqlardan Şarpi üsullu V kəsikli sınaq nümunəsi üçün kəsik
mövqeləri.

Sınaq metodu

Sınaq nümunələri işində sınaq temperaturunda saxlanılan məhlul olan

istilikizolyasiyalı vannada batırılaraq müəyyənləşmiş sınaq temperaturunda
soyudulur

Bir neçə dəqiqəyə nümunə temperaturunun stabilləşməsinə imkan verdikdən

sonra cəld olaraq sınaq maşınının dabanına keçirlir və kəfkirli kopyor cəld buraxılır
ki, nümunə kəsik arxasında yük zərbəsini hiss etsin.

Zərbə sınaq maşınının əsas xüsusiyyətləri aşağıda göstərilmişdir.

Tərəzi

Başlanğıc
vəziyyət

Yelləmənin
sonu
Kopyor

Nümunə
Daban

Dabanda zərbəyə sınaq nümunəsi zərbə

nöqtəsində kopyorun vəziyyətini göstərir
Zərbə sınağı maşını

Sınaqdan əvvəl və sonra- V kəsikli Şarpi

sınaq nümunəsi

Hər bir sınaq nümunəsinə vurulan zaman kopyorun hopdurduğu enerji maşının
tərəzisində kopyor göstəricisinin vəziyyətində göstərilir. Eneji kəmiyyətləri Coul
(vatt dəqiqə) də verilmişdir (və yaxud ABŞ spesifikasiyalarında funt-qüvvə-fut)

Zərbə sınağı nümunələri üç nüsxədə götürülür (hər bir kəsik vəziyyəti üçün 3
nümunə) beləki, nəticədə xüsusilə qaynaq materialında hər zaman bəzi dağılma
dərəcəsi vardır.

Qəbul edilmə kriteriyası

Hər bir sınaq nəticəsi qeyd olunur və üç sınaq komplekti üçün orta kəmiyyət
hesablanır. Bu kəmiyyətlər müəyyənləşmiş tələblərə cavab verməsi üzrə
tətbiqetmə standartı və yaxud müştəri tərəfindən müəyyənlənşən kəmiyyətlə
müqayisə olunur.

Zərbə sınağından sonra, sınaq nümunələrinin yoxlanması onların dağılmaya

müqavimət xarakteristikaları üzrə əlavə məlumatla təmin edir və sınaq
hesabatına əlavə oluna bilər:

▪ % kristallıq- sınma səthinin %-i kövrək sınmanı göstərən kristallıq görünüşü

vardır; 100% tam kövrək sınmanı göstərir.

▪ Köndələn genişlənmə- aşağıda göstərildiyi kimi -kəsik arxasnda nümunənin

arxa tərəfində enin artması; kəmiyyət geniş olduqca nümunə müqavimətli
olur.
 kəsik

köndələn
sıxılma

qeyri-köndələn genişlənmə a+b= köndələn genişlənmə

kövrək sınma plastik dağılma

Həddindən artıq kövrəklik göstərən nümunə təmiz sınma göstərəcəkdir.

Nümunənin hər iki hissələrinin kiçik və yaxud heçbir kondələn genişlənməsi
olmayan tam hamar sınma səthi vardır.

Daha yaxşı möhkəmlik göstərən nümunə sınma və köndələn genişlənmənin geniş

həcmi olmayan yalnız kiçik dərəcədə genişlənmə çatı göstərərcəkdir.

6.1.4 Möhkəmlik sınağı

Sınağın məqsədləri

Metalın möhkəmliyi plastik deformasiyaya qarşı olan müqavimətidir. Bu

müqavimət xüsusi növ deşici ucluqdan ibarət indentor (möhkəmliyi ölçən cihazın
elementi) tərəfindən basılmaya qarşı müqaviməti ölçməklə müəyyən olunur.

İstehsalat və yaxud texniki xidmət zamanı müəyyən maksimumdan yuxarı olan

polad qaynaq tikişininmöhkəmliyi çatlamaya həssas ola bilər, və müəyyən polad
və tətbiqetmələr üçün qaynaq prosedur kvalifikasiyası sınağı maksimum təyin
olunmuş möhkəmliliyi keçən qaynaq birləşməsinin heç bir sahənin olmadığını
təmin etmək üçün möhkəmliyin müayinə olunması üçün qaynağın sınaq
olunmasını tələb edir.

Makroskopik yoxlama üçün hazırlanan nümunələr həmçinin qaynaq birləşməsinin

müxtəlif yerlərində möhkəmliyin ölçülərinin götürülməsi üçün istifadə oluna bilər-
bundan sonra möhkəmliyin tədqiqatı adlandırılacaq.

Sınaq metodları

Möhkəmlik sınağı üçün 3 metod geniş şəkildə istifadə olunur.

1. Vikers möhkəmlik sınağı kvadrat əsaslı almaz indentordan istifadə edir

2.Rokvel möhkəmlik sınağı konus formalı almaz ucluqdan və ya polad şar

istifadə edir

3. Brunel möhkəmlik sınağı şar indentorundan istifadə edir

Möhkəmlik kəmiyyəti standart yük altında basılma ölçüsü tərəfindən verilir.

Basılma əlamətləri kiçik olduqca, metal bir o gədər möhkəm olur.

Vikers sınaq metodu aşağıda verilmişdir.

 dayaq nöqtəsi

yük qolu

nümunə
almaz piramida
indentor

Vaxt
mexanizmi

Yük sərt nümunə masası

kvadrat əsaslı
piramidalı indentor

Batıq yeri

nümunə (b) diogonal batıq yerinin

(a) Vikers sınağı ölçülməsi

Vikers və Rokvell metodlarının hər ikisi qaynaq birləşmələrinin makroskopik

yoxlanışı üçün hazırlanmış nümunələrdə möhkəmliyin tədqiq olunması üçün
uyğundur.

Tipik möhkəmlik tədqiqatında əsas ərinti metalında (qaynağın hər iki tərərfində),
qaynaq metalında və İTZ-ı ətrafında qaynaq möhkəmliyini ölçmək üçün indentor
tələb olunur.

Brunel metodu ilə sınaq İTZ-in xüsusi sahələrində möhkəmliyi dəqiq ölçmək üçün
həddindən artıq böyükdür və əsasən əsas ərinti metalında möhkəmliyi ölçmək
üçün istifadə olunur.

Tipik möhkəmlik tədqiqatı (Vikers möhkəmlik indentorundan stifadə etməklə)

aşağıda göstərilmişdir:
 Sınaq məruzələrində möhkəmlik kəmiyyətləri rəqəmlə verilmiş, onun arxasınca
isə sınaq metodunu göstərən hərflər verilmişdir, məsələn:

240HV10 = möhkəmlik 240, Vikers metodu, 10kg indentor yükü.

22HRC = möhkəmlik 22, Rokvel metodu, almaz konuslu ucluq

(miqyas C).

238HBW = 238 möhkəmlik, Bunel metodu, volfram kürəciyi indentoru.

6.1.5 Çatın yüksəkdə açılması (ÇYA)

Sınağın məqsədi

V formalı kəsikli sınaq nümunəsinin Şarpi üsulu ilə zərbəyə davamlılığı sınağı
poladlarda baş verən kövrək dağılma riski üzrə mühənidislərə qərar çıxarmağa
imkan verir, lakin ÇYA sınağı material xüsusiyyətini-çata müqavimət-i ölçür.

Çata müqavimət məlumatı mühəndislərə aşağıda bildirilən dağılma mexanikası

analizlərini yerinə yetirməyə imkan verir:

▪ Müəyyən temperaturda müəyyən gərgin şərtlər altında kövrək dağılmanı

başladan çatın ölçüsünü hesablamaq.

▪ Müəyyən temperaturda kövrək dağılma yaradan müəyyən ölçülü çata səbəb

olan gərginlik.

İşləyən avadanlığı yoxlayan zaman çat aşkar oldunqda lazımı qərar vermək üçün
bu məlumat vacibdir .

Sınaq nümunələri

ÇYA nümunəsi calaq qaynaq oxlarını köndələn kəsən düzbucaq (kvadrat) formalı
dəmir kimi hazırlanmışdır. V formalı kəsik dəmirin mərkəzində hazırlanmışdır ki,
bu da sınaq vəziyyəti- qaynaq tikişinin metalı və yaxud İTZ ilə üst-üstə düşür.

Kəsiyin dibində dayaz mişarlanma edilir və sonra nümunə cihazın içinə qoyulur.
Bu cihaz mişarlanmış kəsikdə başlayan dayaz yorğunluq çatı yaranana kimi dövri
əyilən yükü tətbiq esir.

Nümunələr nisbi oalraq böyükdürlər- tipik olaraq köndələn kəsik B x 2B və

uzunluq ~10B (B= qaynağın tam qalınlığı). Sınaq nümunəsi üzrə ətrafli məlumat
aşağıda göstərilmişdir.
 Maşınla olunan kəsik

Yorğunluq çatı

Kəsikdən bölmə

Sınaq metodu

ÇYA nümunələri adətən ətraf mühit temperaturundan aşağıda sınaq olunur və

nümunənin temperaturuna tələb olunan sınaq temperaturunda soyudulmuş
məhlul vannasında batırılmaqla nəzarət olunur.

Əyilmənin baş verməsi üçün nümunəyə yük tətbiq olunur və maşınla olunan
kəsiyin ağzı ətrafında nümunəyə birləşmiş çatın üst hissəsində və ölçü cihazınn
tutqacında yığılmış gərginlik yaradır. Yük tədricən artıqca çat ağzının enində
artma haqqında göstəricilər verilir.

Hər bir sınaq şərti (kəsik vəziyyəti və sınaq temperaturur) üçün adətən üç sınaq
praktikası həyata keçirilir.

Aşağıda ÇYA sınağının əsas xüsusiyyətləri göstərilmişdir.

ölçü cihazı tutqacı

Əymə diyircəyi

ÇYA nümunəsi

Dibin forması

Ölçü cihazı tutqacı

Səliqə ilə yerləşdirilmiş
bıçaq kənarı Sınaq nümunəsi

Çatın tam
uzunluğu

Çat sonluğunun açılması

Çatlamaya müqavimət kövrək çat başlamadan çat sonluğunun açdığı məsafədə

ifadə olunur.
 Ölçü cihazı tutqacı ÇYA kəmiyyətinin hesablandığı tətbiq olunan yük nəticəsində
çat ağzının eninin artmasını göstərən sxemi yaradır.

Qəbul etmə kriteriyası

Tətbiqetmə standartı və yaxud müştəri plastiklik həddini göstərən minimum ÇYA

kəmiyyətini müəyyən edə bilər. Alternativ olaraq, sınaq əməliyyatı məlumat üçün
ola bilər, beləki, kəmiyyətdefektin kritik olması haqqında mühəndis
qiymətləndirməsi üçün istifadə oluna bilər.

Çox möhkəm polad qaynaq birləşməsi çatın sonluğunda plastiklik həddi ilə çatın
ağzının geniş açılmasına icazə verir, lakin tətbiq olunan yük çox aşağı olduqda və
çatın sonluğunda heç br genişlənmə olmadıqda çox kövrək qaynaq materialı
sınmaya meyl edəcək.

ÇYA kəmiyyətləri millimetrlə ifadə olunur- tipik kəmiyyətlər<<~0.1mm=kövrəklik

; >~1mm = çox möhkəmlik

6.1.6 Əyilmə sınağı

Sınağın məqsədi

Əyilmə sınaqları gündəlik olaraq qaynaq proseduru kvalifikasiya sınaq

nümunələrindən və bəzən qaynaqçı kvalifikasiya sınaq nümunələrindən götürülür.

Nümunələrin əyilməyə məruz qalması birləşmədə əhəmiyyətli çatın olmamasını

təsdiq edən sadə metoddur. Plastikliyin bəzi dərəcələri də həmçinin nümayiş
olunur.

Plastiklik faktiki olaraq ölçülmür, lakin sınaq nümunələri müəyyən uzunluqdan

uzun olduğu zaman dağılmadan və ya çatlamadan əyilməyə qarşı duruş gətirə
bilərsə,bu məqbul sayılır.

Sınaq nümunələri

Əyilmə nümunəsinin 4 növü vardır:

Qaynaq tikişinin üz hissəsinin əyilməsi

~12mm kimi qalınlıqda calaq qaynaqlara köndələn oxla götürülmüş nümunə və

elə əyilməlidir ki, qaynağın üzü əyilmənin çöl tərəfində olsun.

Kökün əyilməsi

Nümunə ~12mm kimi qalınlıqda calaq qaynaqlara köndələn oxla götürülür və elə
əyilməli ki, qaynağın kökü əyilmənin çöl tərəfində olsun (kök hissə gərginlikdə).

Yan tərəfdən əyilmə

Sınaq nümunəsi >~12mm kimi qalınlıqda calaq qaynaqların tam qalınlığından

köndələn hissə (~10mm) kimi götürülür və elə əyilməlidir ki, tam birləşmə
qalınlığı yoxlansın (yan tərəf gərginlikdə).

Uzununa əyilmə
 Calaq qaynağın uzununa oxuna paralel oxla götürülmüş sınaq; nümunə qalınlığı
~12mm-dir və ya qaynağın üzü və yaxud kökü gərginliklə sınaq olunacaqdır.
Former

Kökün əyilməsi

Üz hissənin əyilməsi

Yanın əyilməsi

Sınaq metodu

Qaynaq proseduru kvalifikasiyası (və qaynaqçı kvalifikasiyası) üçün əyilmə sınağı

adətən istiqamətlənmiş əyilmə sınaqlarıdır.

İstiqamətlənmə o deməkdir ki, nümunə üzərinə düşən gərginlik müəyyən

diametrlə former ətrafında əyilməklə hərtərəfli qaydada nəzarət olunur.

Xüsusi sınaq üçün istifadə olunan formerin forması normada qeyd olunmuş, sınaq
olunacaq materialın növü və qaynaqdan və gərginlikdən sonra gözlənilən
plastiklik tərəfindən müəyyənləşə bilər.

Formerin diametri adətən müxtəlif qalınlıqlı nümunə ilə ifadə olunur və C-Mn
polad adətən 4 t olur (bu nümunənin qalınlığıdı) lakin, aşağı gərginlikli dartılma
olan materiallar üçün formerin radiusu 10t-dan çox ola bilər.

Sınaq metodunu müəyyənləşdirən standart minimum əymə bucağını

müəyyənləçdirəcək və bu adətən 120-180° olur.

Qəbul etmə kriteriyaları

Əymə sınaq nümunələri heç bir çatlama və əymənin kənarında hər hansı bir
əhəmiyyəsiz çat və ya boşluq əlaməti göstərməyən defektsizlik nümayiş
etdirməlidir.

Uzunluğu 3mm-dən az olan kiçik əlamətlər bəzi standartlarda icazə verilə bilər.

6.2 Sınma sınaqları

6.2.1 Künc qaynaq tikişi sınmaları

Sınağın məqsədi
Künc qaynaq tikişinin keyfiyyəti/defektsizliyi sınaq nümunələrinin sınması və
sınma səthlərinin qiymətləndirilməsi ilə ola bilər.

Künc qaynaqlarının keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün metod makroskopik

müayinəyə alternativ kimi standartların tətbiqi kimi müəyyən oluna bilər.

Bu Avropa Standartlarına əsasən qaynaqçı kvalifikasiya sınağı üçün istifadə oluna

bilər lakin Avropa Standartlarına qaynaqçı prosedursı kvalifikasiyası üçün istifadə
olunmur.

Sınaq nümunələri

Sıanq qaynağı qısa uzunluqda kəsilir (tipik olaraq ≥50mm) və uzununa kəsik
aşağıda bildirldiyi kimi nümunənin içərisində açıla bilər. Kəsik profili kvadrat, V və
ya U formalı ola bilər.

Künc qaynağında uzununa kəsik

Sınaq metodu

Nümunələr aşağıda göstərildiyi kimi onların qaynaq tikişinə zərbələr (çəkiclə) və

ya preslənməklə sındırılmaq üçün düzəldilir. Qaynaq standartı və yaxud tətbiq
etmə standartı sınaqların sayını müəyyənləşdirəcək. (tipik olaraq 4)

Qəbul etmə kriteriyası

Qaynaqçı kvalifikasiyası üçün standart və yaxud tətbiqetmə standartı,

natamamlığı, məsələn, birləşmənin kökünə nüfuzetmənin mümkün olmaması və
çatlama səthində məsaməliliyin görünməsi kimi olan qəbul etmə kriteriyasını
müəyyənləşdirəcək.

Sınaq hesabatları sınmanın görünüşü və hər hansı defektin yeri üzrə də təsvir
verməlidir.

Calaq qaynağının sınmaları (kəsikli nümunənin sınma sınağı),

Sınağın məqsədi

Bu sınma sınaqlarının məqsədi künc sınma sınaqları kimidir.

Bu sınaqlara Radioqrafiyaya alternativ olaraq Avropa Stanartlarına qaynaqçı

kvalifikasiya sınağı üçün müəyyənləşmişdir.Bunlar AB Standartlarına qaynaq
təlimatı propsedurasıda istifadə olunmur.

Sınaq nümunələri
 Sınaq nümunələri calaq qaynaqdan götürülür və elə kəsilir ki, sınma cığırı hər
zaman qaynağın mərkəzində olsun. Tipik sınaq nümunələri aşağıda verilmişdir.

Sınaq metodu

Sıanq nümunələri çəkiclə vurmaq və yaxud üç nöqtəli əyilmə metodu ilə sındırılır.

Qəbul etmə kriteriyası

Qaynaqcı kvalifikasiyası üçün standart və yaxud tətbiq etmə standartı ərimə

çatışmamazlığı, möhkəm daxilolmalar və sınma səthində məsaməlik kimi
natamamlıqlar üçün qəbul etmə kriteriyasını müəyyənləşdirəcəkdir.

Bu hesabat həmçinin sınma və onun hər hansı natamamlığın yeri üzrə təsvir
verir.

6.3 Makroskopik müayinə

Calaq və künc qaynaq tikişlərindənköndələn bölmələr qaynaq proseduru

kvalifikasiyası AB standartları tərəfindən tələb olunur və qaynaqarın keyfiyyətini
qiymətləndirmək üçün bəziqaynaqçı kvalifikasiyası sınaqları üçün tələb oluna
bilər.

Bu məsələ kurs qeydlərində ayrıca bölümdə ətraflı şəkildə nəzərdən keçirilir.

Macro
Makro examination
müayinə Micro
Makroexamination
müayinə
Məqsədlər

▪ Qynaq defektləırinin aşkarlanması (makro).

▪ Dən ölçüsünün götürülməsi (mikro).
▪ Kövrək strukrurlar, qalıqların aşkar edilməsi.
▪ Kövrək sınmaya, soyuqdan çatlama və korroziya hissiyatlılıqüzrə müqavimətin
qiymətləndirilməsi.

Dağıdıcı Sınaq Metodlar üçün Avropa Standartları

Aşağıdakı standartlar Avropa Stansdartları tərəfindən qaynaq sınaqları qaynaq proseduru
kvalifikasiyasının dağıdıcı sınağı və bəzi qaynaqçı kvalifikasiya sınaq qaynaqları üçün
müəyyənləşmişdir.

BS EN ISO 9016
Metal materiallarda olan qaynaqda dağıdıcı sınaq-Təsir sınaqlar=- Slnaq nümunəsinin
yeri, kəsiyin istiqaməti və müayinə

BS EN ISO 4136
Metal materiallarda olan qaynaqda dağıdıcı sınaq-Köndələn gərginlik sınağl

BS EN ISO 5173 + A1
Metal materiallarda olan qaynaqda dağıdıcı sınaq-Əymə sinağı

BS EN ISO 17639
Metal materiallarda qaynaqda dağıdıcı sınaq-qaynağın makroskopik və mikroskopik
müayinəsi

BS EN ISO 6892-1
Metallic materials - Tensile testing. Part 1: Method of test at ambienttemperature.
Metal materiallar- Dartılma sınağı Hissə 1, ətraf muhitdə sınaq metodun aparılması

BS EN ISO 6892-2
Metal materillarda dartılma sınağı. Hissə 2.Qalxan temperaturda sınaq metodu. 10
 Bölmə 7
Termik Emal
7 Termik Emal

Polad istehsalçısı/təminatçı tərəfindən təchiz edilən poladın xüsusi dərəcəsinə olunan

termik emal materialın sınaq sertifikatında göstərilməli və təchizat şərti kimi istinad
edilməlidir.

Qaynaq müfəttişləri materialın sınaq sertifikatına istinad etməlidirlər və onların istifadə

olunan terminologiya ilə tanış olmağı və ən çox tətbiq olunan termik emalın bəzi
prinsipləri haqqında anlayışlarının olması vacibdir.

Qaynaq birləşmələrinin qaynaqdan sonra termik emala məruz qala bilər (QSTE) və
termik dövrənin monitorinqi üzrə tapşırıqlar və termik emal üzrə qeydlərin yoxlanılması
çox hallarda qaynaq inspektorlarına tapşırıla bilər.

7.1 Poladın termik emalı

Qaynaq oluna bilən poladlar üçün əsas təchizat şərtləri aşağıdakılardır:

Yaymadan sonrakı vəziyyəti, isti vəziyyətdə yayma, isti vəziyyətdə başa

çatdırılma

Plitə isti vəziyyətdə yayılandan sonra son ölçüyə gətirilərək havada soyumasına imkan
verilir; yayma son vəziyyətini alınması üçün tələb olunan temeperatur plitədən plitəyə
dəyişilə bilər və həmçinin möhkəmlik və dözümlülük xüsusiyyətləri də dəyişilə bilər. Bu
prosedur optimallaşdırılmır:

Tətbiq olunur:

Nisbi şəkildə nazik, aşağı möhkəmliyi olan C-polad.

Termo-mexaniki nəzarət olunan emal(TMNE), nəzarət olunan yayma,

termo-mexaniki yayma

Polad plitənin isti yayama zamanı ehtiyatla nəzarət olunan temperatur həddləri daxilində
dəqiqliklə nəzarət olunaraq qalınlığı qısaldılmışdır; son yayma temperaturu da həmçinin
ehtiyatla nəzarət olunmuşdur;

Tətbiq olunur

Nisbi şəkildə nazik, yüksək möhkəmliyi olan aşağı qatışıqlı (YMAQ) poladlar və aşağı
temperaturda yaxşı dözümlülüyü olan bəzi poladlar, məsələn, krioqen poladlar;

Normallaşdırma

Poladı lazım olan ölçüyə gətirdikdən (yayma və ya döymə) sonra, onun ~900°
qızdırılaraq ətraf temperaturun havasında soyudulmasına imkan verilir. Bu möhkəmliyi
və dözümlülüyü optimallaşdırır və poladin xüsusi dərəcəsi üçün hər bir detal üçün yekdil
xüsusiyyətlər verir.

Tətbiq olunur

C-Mn poladları və bəzi aşağı qatışıqlı poladlar.

Soyutma və temperləmə

Poladı lazımi ölçüyə gətirdikdən sonra (yayma və ya döymə) ~900° qızdırılır və mümkün
qədər tez vəziyyətdə suda və ya yağda soyudulur; soyudulmadan sonra soyudulmuş
poladin plastikliyini yaxşılaşdırmaq üçün polad temperlənməlidir (yumşaldılmış):

Tətbiq olunur

Daha yüksək möhkəmlik, dözümlülük və ya yeyilməyə qarşı müqavimət olması üçün bəzi
aşağı qatışıqlı poladlar.
WIS10-30816
Heat Treatment 7-1 Copyright © TWI Ltd
Bişirilmiş qatı məhlul/termik emal olunmuş

İsti və ya soyuq emalla müəyyən ölçüyə gətirildikdən sonra polad əvvəlcə ~1100°C
dərəcəyə qədər isidilir və karbidlərin və ya digər fazaların formalaşmasının qarşısını
almaq üçün dərhal suya salınmaqla soyudulur:

Tətbiq olunur

304 və 316 dərəcəli austentik paslanmayan poladlarda.

Bişirilmə

Emal edilərək müəyyən ölçüyə gətirildikdən sonra (sıxma və ya döyülmə və s.) polad
~900°C dərəcədə qızdırılır və sobada ətraf mühit temperaturunda soyudulmağa imkan
verilir; bu proses möhkəmlik və dözümlülüyü azaldır, lakin plastikliyi yaxşılaşdırır:

Tətbiq olunur
C-Mn poladlara və bəzi aşağı qatışıqlı poladlar.
Şəkil 7.1-7.6 əsas təchizat şərtləri üçün termal dövrləri və poladlara tətbiq oluna bilən
ardıcıl termik emalı göstərir.

7.2 Qaynaqdan sonrakı termik emal (QSTE)

Qaynaqdan sonrakı termik emal qaynaq birləşməsi xüsusiyyətlərinin onlar üçün nəzərdə
tutulmuş tətbiqlər üçün müvafiq olduğunu təmin etmək üçün bəzi qaynaq olunmuş
poladlara tətbiq olunmalıdır.

QSTE-nin aparıldığı temperatur adətən faza dəyişikliyinin baş verə bilən yerin
temperaturundan aşağı olur, lakin qalıq gərginliklərin tez şəkildə azad olması üçün və
İTZ-da hər hansı möhkəm sahələrin kövrəkliyin azaldılması (bərkidilmə) üçün yüksək
olur.

Bu üstünlüklərin nümunələri aşağıdakılardır:

▪ Kövrək sınmaya qarşı birləşmənin müqaviməti yaxşılaşdırır.
▪ Gərginlik korroziyanın çatlamasına qarşı birləşmənin müqavimətini yaxşılaşdırır.
▪ Qaynaq birləşmələrinin icazə verilən kənaraçıxmasının dəqiq ölçülərinə mexaniki
üsulla emal olunmasına imkan verir.

QSTE üçün əsas səbəb (və üstünlüyü) qalıq gərginliyin azaldılması olduğundan, QSTE-ni
çox hallarda gərginliyin götürülməsi adlandırırlar.

Qeyd: Qaynaq birləşməsinin İTZ dözümlülüyünü bərpa etmək üçün normallaşdırmasının

lazım olduğu bəzi hallar var. Bununla belə, belə tələbatlar nadir hallarda olur və buna
görə vacibdir ki, qaynaq materialları diqqətlə seçilsin, çünki normallaşdırma metal
gücünü kifayət qədər azalmasına səbəb olacaqdır.
WIS10-30816
Heat Treatment 7-2 Copyright © TWI Ltd
7.3 QSTE termik dövrə
Tətbiqetmə standar/norma yuxarıda göstərilən #1 və ya #2-yə xeyir vermək üçün
QSTE-nin nə zaman tələb olunduğunu göstərəcəkdir və istifadə olunmalı olan termik
dövrə haqqında həmçinin məlumat verəcəkdir.

QSTE dövrəsinin müvafik normaya əsasən yerinə yetirilməsinə əmin olmaq üçün QSTE
prosedurunun hazırlanması və aşağıdakı parametrlərin qeyd olunması vacibdir:
▪ Maksimal isitmə norması.
▪ Davamlılıq temperaturun həddi.
▪ Davamlılıq temperaturun minimum vaxtı (davamlılıq vaxtı).
▪ Maksimal soyutma norması.

7.3.1 İstilik norması

Hazırlanmış məhsul daxilində böyük temperatur fərqlərinə yol verməməsi nəzarət

olunmalıdır. Temperaturda böyük fərqlər (istiliyin kəskin qalxıb-düşməsi) böyük
gərginliklər yaradacaq və böyük ehtimalla defektə (və ya hətta çata) gətirib
çıxardacaqdır.

Detalın temperaturu ~300°C-dən çox olduqda tətbiqetmə standartları adətən maksimal

isitmə normasına nəzarəti tələb edir. Çünki bu həddən yuxarı temperatur olduqda polad
əhəmiyyətli şəkildə bərkliyini itirir and istiliyiyin kəskin şəkildə qalxıb-düşməsi
nəticəsində deformasiyaya meyl edəcəkdir.

Termal dövrə ərzində istehsal olunmuş məhsulun temperatura nəzarət olunmalıdır. Bu

prosedur məhsulun qalınlıq həddlərini bildirən bir sıra səhələrin səthinə birləşdirilmiş
termokapsul yerinə yetirilir.

Məhsul daxilində bütün mövqelərin norma və standartlar üzrə uyğunluğunu təmin

olunmasını sobanın və məhsulun temperaturu monitorinq etməklə istilyə nəzarət etməklə
olar.

C-Mn poladı üçün göstərilmim maksimal istilik normaları detalın qalınlığından asılıdır,
lakin, ~60 to ~200°C/h hədlərində olmasına meyl olur.

7.3.2 Davamlılıq temperaturu

Normada göstərilən davamlılıq temperaturu poladın növündən asılıdır və aşağı səviyyədə

qalıq gərginliyin azaldılması üçün temperatur həddi tələb olunur. C və C-Mn poladları
~600°C dərəcədə davamlılıq temperaturun tələb etdiyi halda bəzi aşağı qatışıqlı poladlar
(qaldırılmış temperaturda xidmət üçün istifadə olunan Cr-Mo poladları kimi) daha yüksək
temperaturlar tələb edir – tipik olaraq ~700-dən ~760°C-kimi.

Qeyd: Davamlılıq temperaturuQPKQ (qaynaq proseduru kvalifikasiyası üzrə qeydlər)

üçün vacib dəyişəndir. Beləliklə, çox vacibdir ki, bu göstərilən limitlər çərçivəsində
nəzarət olunsun, əks halda detalın xüsusiyyətlərinin qaydada olmasını təsdiq etmək üçün
yeni QPK (qaynaq proseduru kvalifikasiyası) sınağını keçirtmək lazım olacaq və pis halda
məqsəd üçün yararlı olmayacaq.
WIS10-30816
Heat Treatment 7-3 Copyright © TWI Ltd
7.3.3 Davamlılıq müddəti

Qaynaq olunmuş birləşmələrin tam birləşmə qalınlıqları boyu göstərilmiş temperaturda

təsirə məruz qalması üçün vaxt verilməsi vacibdir. Temperatur səthi-təmas
termokupollar tərəfindən nəzarət olunur və temperaturun bərabərləşdirilməsi üçün
minimum vaxtı müəyyənləşdirən detalın ən qalın birləşməsidir.

Tipik göstərilmiş davamlılıq müddəti 25mm üçün 1 saatdır.

7.3.4 Soyutma norması

İstiliyin qalxıb-düşməsindən yaranan yüksək gərginliklərə görə deformasiya (və ya

çatlama) yol verməmək üçün istilik normasını nəzarət olunması ehtiyacı kimi eyni
səbəbdən QSTE temperature üzrə soyutma normasına nəzarət etmək vacibdir.

Normalar adətən nəzarət olunan soyutmanın ~300°C olmasını qeyd edirlər. Bu

temperaturdan aşağı olduqda detal sobadan çıxarılaraq havada soyudulur, çünki polad
nisbi şəkildə möhkəmdir və inkişaf edən hər hansı temperatur dəyişkənliyi nəticəsində
plastik deformasiya arzuolunmazdır.

Şəkil 7.6 tipik QSTE istilik dövrəsidir.

7.4 İstilik emalı sobaları

Çox vacibdir ki, QSTE üçün işləyən neft və qazla qazla işləyən sobalar detalla od
təmasına imkan verməsin, çünki bu hal böyük temperatur dəyişkənliyinə səbəb
olacaqdır. Həmçinin vacibdir ki, yanacağın (əsasən neft-qazla işləyən sobalar) tərkibində
sulfid kimi yüksək səviyyədə zərərli və çirkli sayılan maddə yoxdur.

7.5 Yerli QSTE

Boru kəməri və ya boru katuşkası üçün istiliyin yerli tətbiqi ilə fərdi qaynaqlar QSTE-nin
tətbiq olunması vacibdir.

Bunun üçün, QSTE proseduru termal dövrəyə nəzarət etmək üçün əvvəl təsvir olunmuş
parametrləri qeyd etməli, lakin eyni zamanda aşağıdakıları qeyd etmək vacibdir:
▪ İsidilmə zolağının genişliyi (davamlılıq temperaturu həddləri daxilində olmalıdır)
▪ Temperaturun düşmə zölağının eni ( davamlılıq temperature (~300°C kimi
davamlılıq temperature).

Digər yanaşmalar bunlardır:

▪ Termkokupolları qızdırılan zolağın enində və temperaturun düşmə zolağı daxilində
yerləşdirin.
▪ Detalın dəstək verilməsinə ehtiyac olduqda, korlanmağa yol verməmək üçün
yerdəyişməyəimkan verin

Yerli QSTE üçün ümumi isidilmə metodu qaynaq əlavə olunan izolyasiya edilmiş elektrik
elementlər (elektrik “döşəmə”) ilə yerinə yetirilir.

Qazla işləyən, termo-radiasiyalı elementlər də həmçinin istifadə oluna bilər.

Şəkil 7.7 boru calaq qaynağında lokallaşdırılmış QSTE üçün tipik nəzarət zonalarını
göstərir.
 Normallaşdırma

▪ Saxlama temperaturuna cəld isitmə (100 % austenit)

▪ Temperaturda qısa saxlama zamanı
▪ Ətraf mühit temperaturunda olan havada soyutma
Temperatur 0C

Vaxt
Şəkil 7.1 C-Mn və bəzi aşağı qatışıqlı poladlara tətbiq olunan tipik normallaşdıran termik
emal.
 Tablama və temperləmə

▪ Saxlama temperaturuna cəld isitmə (100 % austenit)

▪ Temperaturda qısa saxlama zamanı
▪ Suya və ya yağa batırılmaqla cəld soyutma
▪ Temperləmə temperaturuna qızdırmaq, saxlama və havada soyutma
Temperatur 0C

Tablama dövrəsi Temperləmə

dövrəsi

Şəkil 7.2 Bəzi aşağı qatışıqlı poladlara tətbiq olunan tipik tablama və temperləmə ilə
termik emalı.

Plitənin qızdırılma temperaturu> ~ 10500C

Austenit
(ʏ)

Austenit + ferrit
Temperatur 0C

(ʏ+a)

Nəzarətli yayma
Yayma və ya və ya TMNP
Ferit + perlit Isti yayma
(a) + dəmir karbid)

Şəkil 7.3 Nəzarətdə yayma (TMNP) və yaymadan sonrakı vəziyyət ilə müqayisə (=isti
yayma).
 Məhlulun termik emalı

▪ Saxlama temperaturuna tez isidilmə (100%).

▪ Temperaturda qısa “saxlama” zamanı
▪ Suya və yağa batırılmaqla tez soyudulma

Tablama

Vaxt

Şəkil 7.4 Austenitik paslanmayan poladlara tətbiq olunan məhlulun tipik termik emalı
(məhsulun bişirilməsi)

Bişirilmə

▪ Saxlama temperaturuna tez isidilmə (100%).

▪ Temperaturda qısa “saxlama” zamanı
▪ Ətraf temperaturda sobada yavaş soyudulma

Vaxt
Şəkil 7.5 C-Mn və bəzi aşağı qatışıqlıpoladlara tətbiq olunan tipik bişirilmə termik emal.
 QSTE (C-Mn poladları)

▪ 3000C-dən saxlama temperaturuna nəzarət olunan istilik hədd.

▪ Temperaturda minimum “saxlama” zamanı
▪ ~3000C kimi nəzarət olunan soyudulma

Nəzarət olunan istilik

və soyudulma həddləri

Hopma
vaxtı Havanın soyudulması

Vaxt

Şəkil 7.6 C-Mn poladlarına tətbiq olunan tipik QSTE.

Qaynaq tikişi

Temp.
Temp. düşmə
düşmə İstilik İntervalı intervalı
intervalı

Şəkil 7.7 Boru boyu tikişin yerli QSTE.

 Bölmə 8
QPS və Qaynaqçının Kvalifikasiyaları
(İxtasaslaşması)
8 QPS və Qaynaqçının Kvalifikasiyaları

Qaynaq vasitəsilə strukturlar və hermetik avadanlıqlar hazırlandıqda, bütün

qaynaq birləşmələrinin möhkəm və onların tətbiqi üçün uyğun xüsusiyyətlərinin
olması vacibdir.

Qaynağa nəzarət qaynaq proseduru spesifikasiyası (QPS) vasitəsilə yerinə

yetirilir. Bu spesifikasiyada qaynaq birləşmələrinin tələb olunan xüsusiyyətlərə
cavab verməsini təmin etmək üçün qaynaq şərtləri üzrə ətraflı yazılı
instruksiyalardan (təlimatlar) bəhs olunur.

Baxmayaraq ki, QPS qaynaqçılara təlimat verən istehsalat sənədididr, qaynaq

təftişçisi onlara tanış olmalıdır, çünki onlar qaynaqçıların müəyyən olunmuş
tələblərə əsasən işləmələrini yoxlayan zaman QPS-ə istinad etməli olacaqlar.

Qaynaqçlar QPS-ni başa düşməli, defektsiz qaynaq etmə bacarıqlarına malik

olmalı və istehsalatda qaynaq etməyə icazə verilməzdən əvvəl bu qabiliyyətlərini
nümayiş etdirməlidirlər.

8.1 Qaynaq proseslərinin attestasiyası üzrə təlimatların spesifikasiyaları

Sənaye praktikasında bir çox tətbiqetmələr üçün kvalikfikasiya olunmuş QPS

istifadə olunur.

Birləşmənin xüsusiyyətlərinin tətbiqetmə standartında müəyyən olunmuş

tələblərə cavab verməsini nümayiş etdirmək üçün sınaq qaynağı yerinə yetirmək
yolu ilə qaynaq proseduruadətən kvalifikasiya olunur(müştəri/son istifadəçi).

Birləşmənini mexaniki xüsusiyyətlərinin nümayiş olunması kvalifikasiya

sınaqlarının əsas məqsədidir, lakin eyni zamanda, defektsiz qaynağın da istehsal
oluna bilməsini göstərmək də çox vacibdir.

Qaynaq şərtlərinə əsasən hazırlanan istehsalat qaynaqları sınaq qaynaqda istifadə

olunduğu kimi eyni xüsusiyyətlərə malik olmalıdır və bu səbəbdən onların
istədikləri məqsədə yararlı olmalıdır.

Şəkil 8.1 Qeyd olunması vacib olan bütün qaynaq şərtləri üzrə ətraflı məlumatı
əks etdirən Avropa Qaynaq Standartı formatında yazılmış tipik QPS nümunəsidir.

8.1.1 Prosedurun kvalifikasiyası üçün qaynaq standartları

Aşağıdakılar barədə ətrafli məlumat vermək üçün Avropa və Amerika Standartları

hazırlanmışdır:

▪ Birləşmə xüsusiyyətlərini nümayiş etdirmək üçün qaynaq olunmuş sınaq

nümunəsi necə hazırlanmalıdır
▪ Sınaq nümunəsi nece sınaq olunmalıdır.
▪ QPS-na hansı qaynaq məlumatları daxil olunmalıdır?
▪ Xüsusi kvalifikasiya sınağı tərəfindən icazə verilən istehsalat qaynağının
diapazonu

Əsas Avropa Standartları müəyyənləşdirdiyi bu tələblər aşağıdakılardır:

BS EN ISO 15614Metal materiallar üçün qaynaq proseduralarının spesifikasiya

və kvalifikasiyası - Qaynaq proseduru sınağı.

Hissə1: Poladların qövs və qaz qaynağı və nikelin və nikel ərintisinin qövs

qaynağı
 Hissə 2: Alüminum və onun ərintilərinin qövs qaynağı

Prosedura kvalifikasiyası üşün əsas Amerika Standartları bunlardır:

Hermetik sistemlər (kameralar və boru işləri) üçün MMAİ (Mexanik Mühəndis

Amerika İnstitutu) Bölmə IX

AQC (Amerika Qaynaq İnstitutu) D1.1 Poladların konstruksiyası qaynağı

AQC D1.2 Alüminumun konstruksiyası qaynağı

8.1.2 Qaynaq proseduraları üçün kvalifikasiya prosesi

Kvalifikasiya olunmuş QPS adətən qaynaq birləşməsi xüsusiyyətlərini nümayiş

etdirmək üçün yerinə yetirilmiş sınaq qaynaqlarına əsaslanmasına baxmayaraq,
qaynaq standartları həmçinin kvalaifikasiya olunmuş QPS-in digər məlumata
əsaslanaraq yazılmasına imkan verir (bəzi tətbiqetmələr üçün).

Bəzi tətbiqetmələr üçün kvalifikasiya olunmuş QPS yazıilması üçün istifadə oluna
bilən bəzi alternativ yollar aşağıdakılardır:

▪ Standart qaynaq prosedunu qəbul etməklə kvalifikasiya- sınaq

qaynaqlar əvvəlcədən kvalifikasiya olunur və digər istehsalçılar tərəfindən
sənədləşir.

▪ Əvvəlki qaynaq təcrübəsinə əsaslanan kvalifikasiya –dəfələrlə olunan və

xidmət qeydiyyatı ilə müvafiq xüsusiyyətlərinin olması sübut olunan qaynaq
birləşmələri

Avropa Standartlarına olan prosedura kvalifikasiyası sınaq qaynağı vasitəsilə (və

MMAİ-də Bölmə İX və AQC -ə oxşar)fəaliyyətlərinardıcıllığını tələb edir, bunlar
Cədvəl 8.1-də tipik olaraq göstərilmişdir.

Uğurlu prosedura kvalifikasiyası sınağı qaynaq prosedurası kvalifikasiya

qeydiyyatı (QPKQ) tərəfindən tamamlanmışdır, misal Şəkil 8.2-də göstərilmişdir.

8.1.3QPKQ və QPS arasında əlaqə

QPKQ hazırlanan kimi, qaynaq mühəndisi hazırlanmaya ehtiyac olan müxtəlif

qaynaq birləşmələrinin istehsalı üçün kvalifikikasiya olunmuş QPS-lər yaza bilir.

Uyğun QPS-də yazılmağa icazə verilən qaynaq şərtləri kvalifikasiya həddi kimi
istinad edilir və bu hədd sınaq nümunəsi üçün (istifadədə ətraflı məlumat)
istifadə olunan qaynaq şərtlərindən asılıdır və QPKQ-ın hissəsini yaradır.

Qaynaq şərtləri Avropa və Amerika Qaynaq Standartlarının qaynaq rejiminin

dəyişən parametrlərinə istinad edir və əsas dəyişən və yaxud köməkçi
dəyişənlər kimi klassifikasiya olunur.

Bu dəyişənləri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar:

▪ Əsas dəyişən qaynaq məmulatının mexaniki xüsusiyyətlərinə təsir edən

dəyişəndir (standartın müəyyənləşdirdiyi həddən kənar dəyişiklik olarsa, QPS
-nin yenidən kvalifikasiya olunmasını tələb edəcəkdir).
 ▪ Köməkçi dəyişənlər QPS-də göstərilməli olan dəyişəndir, lakin qaynaq
məmulatının mexaniki xüsusiyyətlərinə əhəmiyyətli təsiri yoxdur (yenidən
kvalifikasiya olunmasına ehtiyac olmadan dəyişə bilər, lakin yeni QPS
yazılmasını tələb edər)

Əsas dəyişənlərin mexanki xüsusiyyətlərə əhəmiyyətli təsiri olduğundan,

kvalifikasiya həddləriniidarə edən dəyişənlərə nəzarət edir və QPS-yə nə
yazılmasını müəyyənləşdirir.

Əİər qaynaqçı xüsusi QPS-də verilmiş kvalifikasiya həddlərindən kənar şərtlərdən

istifadə edərək istehsalat qaynağı (iş qaynağı) edərsə, qaynaq birləşməsinin
lazımı xüsusiyyətdə olmamasına təhlükə yaranır və bu halda iki variant vardır:

▪ Təsir olunan qaynaq üçün istifadə olunan oxşar qaynaq şərtlərindən istifadə
edərək digər sınaq qaynağı etmək və bunu müəyyən olunan tələblərə hələ də
cavab verən xüsusiyyətləri nümayiş etdirən uyğun QPKQ üçün istifadə olunan
eyni sınaqlara məruz qoymaq

▪ Təsir olunan qaynağı çıxarmalı və ciddi olaraq müəyyənləşmiş QPS-nə əsasən

birləşməni yenidən qaynaq etməli.

Vacib olan qaynaq rejiminin parametrlərinin çoxu Avropa və Amerika Qaynaq

Standartlarının hər ikisində eynidir, lakin onların kvalifikasiya əhatəsiı müxtəlif ola
bilər.

Bəzi Tətbiqetmə Standartları özlərinin əsas dəyişənlərini müəyyənləşdirirlər və

prosedurlar kvalifikasiya olunanda və QPS yazıldıqda bunların nəzərə alınmasının
təmin edilməsi vacibdir.

Əsas dəyişənlərə nümunələr (Avropa Qaynaq Standartlarına əsasən) Cədvəl 8.2-

də verilmişdir

8.2 Qaynaqçının kvalifikasiyası

Kvalifasiya olunan QPS-in istifadəsi istehsal qaynağına nəzarətin qəbul olunmuş

metodudur lakin bu qaynaqçıların anladığı və onlara uyğun işləməyə səriştələri
olduğu təqdirdə uğurlu ola bilər.

Qaynaqçıların müntəzəm olaraq etibarlı qaynaq (defektsiz) istehsal etməyə

səriştılərinin olması lazımdır.

Qaynaq Standartları qaynaqçıların xüsusi materiallarda istehsalat qaynaqlarının

xüsusi növlərini etmək üçün tələb olunan qabilliyyətlərinin olduqlarını göstərə
bilmələri üçün hansı xüsusi sınaq qaynaqların tələb olunduğuna istiqamətlənmə
vermək üçün yaradılmışdır.

8.2.1 Qaynaqçı kvalifikasiyası üçün Qaynaq standartları

Əsas Avropa Standartlarının müəyyənləşdirdiyi tələblər aşağıdakılardır:

EN 287-1 / Qaynaqçıların kvalifikasiya sınağı-Ərimə ilə qaynaq

BS EN ISO 9606 Hissə 1:Poladlar

BS EN ISO 9606-2 Qaynaqçıların kvalifikasiya sınağı-Ərimə ilə qaynaq

Hissə 2: Alüminium və alüminium ərintiləri
 BS EN ISO 14732 Qaynaqçı personalı. Qaynaq operatorlarının kvalifikasiya
sınağı və metal materialların mexaniki və avtomat qaynaq
üşün qaynaq avadanlığı

Qaynaqçı kvalifikasiyası üçün əsas America Standartlarının

müəyyənləşdirdiyi tələblər aşağıdakılardir:

MMAİ Bölmə İX Hermetik sistemlər (kameralar və boru işləri)

AQC D1.1 Poladların konstruksiya qaynağı

AQC D1.2 Alüminumun konstruksiya qaynağı

8.2.2 Qaynaqçılar üçün kvalifikasiya prosesi

Avropa Standartlarına əsasən qaynaqçıların kvalifikasiya sınağı sınaq qaynağının

olunmasını tələb edir və qaynaqçının QPS-ni anladığını və defektsiz qaynaq
etməsini nümayiş etdirən müəyyən sınaqlardan keçməlidir.

Əl və yarı-avtomat qaynaq üçün sınaqların əhəmiyyəti elektroddan və yaxud

qaynaq odluğundan bacarıqla istifadə etmək qabiliyyətinin nümayiş olunmasıdır.

Mexaniki və avtomat qaynaq üçün sınaqların əhəmiyyəti qaynaq operatorlarının

qaynaq avadanlığının xüsusi növlərinə nəzarət edə bilmək qabiliyyətinin olmasının
nümayişidir.

Amerika Standartları qaynaqçılara özlərinin ilk istehsal qaynağını qeyri-dağıdıcı

sınağa məruz qoyaraq defektsiz qaynaqlar edə bilmələrini nümayiş etməyə icazə
verir.

Cədvəl 8.3 Avropa Standartlarına əsasən qaynaqçıların ixtisaslaşmasına lazım

olan addımları göstərir.

Şəkil 8.5 Avropa Standartlarına əsasən tipik Qaynaqçı Kvalifikasiya Sertifikatını

göstərir.

8.2.3 Qaynaqçı kvalifikasıyası və icazə verilən istehsal qaynağı

Qaynaqçıya onun qaynaqçı kvalifikasiya sertifikatında qeyd olunan kvalifikasiya

əhatəsi daxilində istehsal qaynaqları etməyə icazə verilir.

Kvalifikasiya əhatəsiqaynaqçı kvalifikasıyası əsas dəyişənlər üçün Qaynaq

Standartı tərəfindən müəyyənləşən limitlərə əsaslanır- və bu kimi müəyyən
olunur: dəyişənlər Əİər Qaynaq Standartı tərəfindən müəyyənləşən həddlərdən
kənar dəyişərsə qaynaq sınağında nümayiş olunduğundan daha böyük qabiliyyət
tələb edə bilər.

Qaynaqçı kvalifikasiyası üçün vacib kimi təsnif olunan olunan bəzi qaynaq rejimi
parametrləri qaynaq proseduru kvalifikasiyası üçün vacib kimi təsnif
olunanlarlaeyni növlərdir, lakin kvalifikasiya əhatəsi əhəmiyyətli dərəcədə böyük
ola bilər

Bəzi əsas dəyişənlər qaynaqçı kvalifikasiyası üçün spesifikdir.

Qaynaqçı kvalifikasiyası əsas dəyişənlərin nümunələri Cədvəl 8.4-də verilmişdir.

8.2.4 Qaynaqçı kvalifikasiyası sertifikatı üçün qüvvədə olma müddəti

Qaynaqçı kvalifikasiyası sınaq nümunəsinin qaynaq tarixindən başlayır.

Avropa Standartı kvalifikasiya sertifikatını iki il müddətinə qüvvədə olmasına

imkan verir-bu şərtlə ki:

▪ Qaynaqçı koordinatoru, və yaxud digər cavabdeh insan, qaynaqçının

kvalifikasiyanın ilkin həddləri daxilində işlədiyini təsdiq etsin.

▪ İlkin kvalifikasiya həddləridaxilində işləməsi hər altı ay təsdiqlənsin.

8.2.5 Qaynaqçı kvalifikasiyasının müddətinin uzanması

Qaynaqçının kvalifikasiyası sertifikatının müddəti imtahan götürən/imtahan

kommissiyası tərəfindən hər iki ildən bir uzadılır lakin uzadılmasına icazə
verilməzdən əvvəl müəyyən şərtlərə əməl olunmalıdır:

▪ Qaynaqçıya aid qeydiyyatlar/sübut və istehsalat qaynağı üçün istifadə olunan

QPS vardır.
▪ Yardımçı sübut uzadılma müddətindən əvvəl 6 ay ərzində edilmiş iki qaynaq
üzrə qaynaqçının istehsalat qaynaq sınaqlarının (RS və yaxud US) aparması
üzrə geniş imtahana aid olmalıdır.
▪ Yardımçı sübut qaynaqları, Avropa qaynaq standartı tərəfindən müəyyənləşən
natamamlıqlar üzrə qəbul səviyyələrinə cavab verməlidir və orijinal sınaq
qaynaqda olduğu kimi eyni şərtlər altında olmalıdır.
Cədvəl 8.1 Sınaq qaynaqları vasitəsilə qaynaq prosedurası kvalifikasiyasının
tipik ardıcıllığı

Hər bir qaynaq olunacaq sınaq kuponu üçün qaynaq mühəndisi İlkin Qaynaq
Proseduru Spesifikasiyasını (iQPS) yazır

• Qynaqçı (iQPS)-ə əsasən sınaq kupon edir

• Qaynaq təftişçisi sınaq kupon (işlək olan şərtlər adlanır) üçün istifadə olunan
bütün qaynaq şərtlərini qeydiyyata alır

Müstəqil İmtahan götürən/İmtahan edən Orqan/Üçüncü Tərəf Təftişçisindən

prosedura kvalifikasiyasına nəzarət etmək xahiş oluna bilər.

Sınaq kuponu Standartda müəyyənləşdiyi metodlara əsasən QDS-a məruz qalır- vizual
təftiş, ML və yaxud GS və RS və yaxud UT

▪ Sınaq kuponu dağıdıcı formada sınaq olunur (gərginlik, əyilmə, makro

sınaqlar)
▪ Norma/tətbiqetmə standartı/müştəri möhkəmlik sınaqları, zərbə
sınaqları və korroziya sınaqları kimi əlavə sınaqlar tələb edə bilər

Qaynaq Proseduru Kvalifikasiya Qeydiyyatı (QPKQ) qaynaq mühəndisi

tərəfindən hazırlanır və aşağıdakı məlumatları verir:

» İşləyən qaynaq şərtləri

» QDS nəticələri

» Dağıdıcı sınaqların nəticələri

» İstehsalat qaynağı üçün izacə verilən qaynaq şərtləri

▪ Əgər Üçüncü Tərəf Təftişçisi müdaxilə edibsə, ondan QPKQ-a imza
atmaq xahiş olunacaq.

Cədvəl 8.2 QPS-nin tipik nümunələri Avropa Qaynaq Standartlarına əsasən vacib
dəyişənlərdir.

Parametr Prosedura Kvalifikasiyası üçün Diapazon

Qaynaq prosesi Diapozonyoxdur-kvalifikasiya olunan proses istehsalda istifadə
olunmalı prosesdir
QSTE QSTE-dan sonra sınaq olunan birləşmələr yalnız QSTE istehsalat
birləşmələri kimi kvalifikasiya olunur
"qaynaq olunmuş kimi" sınaq olunan birləşmələr yalnız "qaynaq
olunmuş kimi" istehsalat birləşmələrinə kvalifikasiya olunur
Əsas material Oxşar tərkibli əsas materiallar və mexaniki xüsusiyyətlər eyni
növü Mexaniki Qrup No-nə təyin olunurlar
Kvalifikasiya yalnız eyni Qrup No. ilə materialların istehsalat
qaynağına icazə verir
Qaynaq İstehsalat qaynağı üçün qaynaq materialları ümumi qayda olaraq
materialları eyni Avropa təyinatı olmalıdır

Material qalınlığı Qalınlıq diapazonun icazə verilir- sınaq kuponun qalınlığının yuxarı
və aşağı dərəcəsi

Cərəyan növü AC (dəyişən cərəyan) yalnız AC (dəyişən cərəyan ) üçün

kvalifikasiya verir; DC (sabit cərəyan) qütblülüyü (+VE or -VE)
dəyişilə bilməz; impulslu cərəyan yalnız impulslu cərəyan
istehsalat qaynağı üçün kvalifikasiya verir.
İlkin qızma Minimum olaraq sınaq üçün istifadə olunan ilkin qızma temperaturu
temperaturu tətəbiq olunmalıdır
Laylar arası Sınaqda laylar arası ən yüksək temperatur maksumum dərəcədə
temperatura icazə verilir

Verilən İstilik Zərbə tələbləri tətbiq olunan zaman icazə verilən maksimum Vİ
(Kİ) 25% Vİ sınağından yuxarı olur
Möhkəmlik tələbləri tətbiq olunan zaman minimum icazə verilən
25% Vİ sınağından aşağı olur.

Cədvəl 8.3 Qaynaqçının kvalifikasiyası üçün mərhələlər

Qaynaq mühəndisi qaynaqçının kvalifikasiya sınaq nümunəsi üçün QPS yazır

▪ Qaynaqçı sınaq qaynağının QPS-a uyğun edir

Qaynaq təftişçisi qaynaqçının QPS-a uyğun işləməsindən əmin olmaq

üçün qaynağa nəzarət edir

Müstəqil İmtahan götürən/İmatan edən Orqan /Üçüncü Tərərf Təftişçisindən

qaynağa nəzarət etmək xahiş oluna bilər

▪ Sınaq kuponu Standartda müəyyənləşən metodlara əsasən QDS

-a məruz qalır ( vizual təftiş, ML və yaxud GS və RS və yaxud UT)

▪ Müəyyən materiallar və qaynaq prosesləri, bəzi dağıdıcı sınaq üçün

tələb oluna bilər (əyilmələr və yaxud makrolar)

▪ Sınaq nümunəsi üçün istifadə olunan qaynaq şərtlərini və

istehsalat qaynağı üçün Standartın icazə veridyi
kvalifikasiya diapozonunu göstərən Qaynaqçının
Kvalifikasiya Sertifikatı hazırlanır

▪ Əİər Üçüncü Tərəf cəlb olunursa, Kvalifikasiya Sertifikatı

sınağın əsl qeydiyyatı kimi təsdiqlənəcəkdir.
Cədvəl 8.4 Avropa Qaynaq Standartlarına əsasən qaynaqçı kvalifikasiyasının əsas
dəyişənlərinin tipik nümunələri

Parametr QAYNAQÇININ KVALİFİKASİYA DİAPOZONU

Qaynaq prosesi Diapaozon yoxdur-kvalifikasiya olunan proses qaynaqçının
istehsalda istifadə edə biləcəyi prosesdir
Qaynaq növü Calaq qaynaqlar qol qaynaq birləşmələri, künc qaynaqlarından
başqa hər hansı növ birləşməni əhatə edə bilər
Oxşar tərkibli və mexaniki xüsusiyyətli əsas materiallar eyni
Əsas material növü Material Qrup No-nə təyin olunur; kvalifikasiya yalnız eyni Qrup
No-dən olan materialların istehsal qaynağına izacə verir. Lakin
Qruplar prosedura Qruplarına nisbətən daha geniş tərkibli
diapozonlara imkan verir.
Doldurcu material İstehsalat qaynağı üçün elektrodlar və qatqılı məftillər sınaqda
olduğu kimi eyni formada olmalıdır (tam kəsiyin məfili, toz
halında olan məftil və s.); ƏQQ (əllə qövs qaynağı) üçün örtük
növü xüsusidir. Qatqılı məftil doldurucu materialın kvalifikasiyası
diapazonu daxilində olmalıdır.
Materialın qalınlığı Qalınlıq qiapazonu icazə verilir; sınaq nümunələri 12mm dən
yuxarı icazə verir ≥ 5mm

Boru diametri Kiçik dimaterlər üçün vacib və çox məhduddur; 25 mm dən

yuxarı sınaq nümunələri imkan verir≥ 0.5 x istifadə olunan
diametr (min.25 mm)
Qaynaq vəziyyəti Qaynaq vəziyyəti cox vacibdir; H-L045 bütün vəziyyətlərə imkan
verir (qoruyucu torpaqlamadan başqa)
 Qaynaq spesifikasiyası

QPS qeydiyyat nömrəsi WPS-031 Redaktə 0 Kvalifikasiya olunur EN 15614-1: 2004

Tarix 12/04/2006 Şrkət adı TWI LTD
Yardımçı PKQ PKQ -031-Red 0
İstinad sənədləri

KVALİFİKASİYA OLUNAN MATERİALLAR/BİRLƏŞMƏLƏR QAYNAQ/SINAQ

ŞƏRTLƏRİ
Birləşmə növü Calaq plitə bt (bir tərərfli qaynaq) qa (qaynaq altlığı ilə) aq QSTE (qaynaqdan sonra
(altlıqsız qaynaq ) iq (ikitərəfli qaynaq) oc (oyulma və yaxud termik emal) olmadan
cildləmə) oc (oyulmasız və yaxud cildləməsiz):T-Calaq bt, qa
aq: Künc boru
Əsas metal(lar) Qrup 8-8

Qeydlər

SINAQ NÜMUNƏSİ MATERİALININ SPESİFİKASİYASIKVALİFİKASİYA OLUNAN MATERİAL ÖLÇÜSÜ

Min.Maks.
Növü ASTM A213 TP316L Grp. 8-1 Künc materialın qalınlığı 3.0 7.2
Qaynaq olundu ASTM A213 TP316L Grp. 8-1 (mm) 3.0 12.0
Altlıq ASTM A213 TP316L Grp. 8-1 Calaq materialın qalınlığı 57.2 maks.
(mm) min yoxdur
Diametr kənarı yoxdur maks.
(mm) yoxdur
Qaynaq tikişin qalınlığı
(mm)
QAYNAQ PROSESLƏRİ

Qaynaq prosesi TQQ-Volfram elektrodla təsirsiz qaz

Növü mühitində qövs qaynağı
DƏRSLİK
DOLDURUCU METALLAR

Doldurucu metal istehsalçısı, şirkət adı METRODE 316S92

Doldurucu metalın təyinat növü Kimyəvi
Doldururcu metalın təyinatı EN 12072 19 12 3 L
Doldurucu metal ölçüsü mm 2.4
Əridilmiş qaynaq tikişi qalınlığı mm 3.0-12.0

MÖVQE

Oyuğun mövqeyi Bütün mövqelər

İSİTMƏDƏN QABAQ

İsitmədənqabaq temperatur (0 C) 4
Qatlararası maksimum temperatur (0 C) 150
QAZ

Qoruyucu qaz növü EN 439-I1

Axın sürəti (I/min) 10 to 12
İstehsalçı, Şirkət adı n/a

Qaynaq tikişinin kökünü qorumaq üçün qaz növü EN 439-I1

Axın sürəti (I/min) 4
İstehsalçı, Şirkət adı n/a

ELEKTRİK
Doldurucu metal ölçüsü (mm) 2.4
Amperlər 80 to 140
Voltlar 10 to 12
Hərəkət sürəti (mm/min) 30 to 60
Maksimum verilən istilik daxili (kj/mm) 2.0
Volfram ölçüsü (mm) 2.4
Volfram növü WT 20 (2% Thoria Torium Oksidi)
Cərəyan/qütbləşmə DC-VE
DC impulslu cərəyan Heç biri

TEXNİKA

Mil /Gövdə və yaxud qaynaq tikişinin eninə elektrod

yerləşməsi Stringer Xətt
İşləmənin maksimum eni (mm)
Müştük/qaz/qalpaq ölçüsü n/a tətbiq olunmur
Bir tərəfdən çox/tək keçid 12
Bağlı və yaxud korpusdan kənar Çox kecidli yalnız
Səthin hazırlanması

İlkin / daxildən keçidin təmizlənməsi Tətbiq olunmur

Yonulma metodu Qaynaqdan əvvəl yağın təmizlənməsi
Şotka ilə təmizlənmə

Yoxdur
Weldspec 4.5 . 002 (c) Copyright 2006 TWI Software . Alrights reserved worldwide
Katalog N0WPS00010

Şəkil 8.1 EN 15614 formatında Qaynaq prosedurası spesifikasiyasının nümunəsi

PKQ qeydiyyat QTS 5-002 Dəyişiklik 0 İQPS qeydiyyat nömrəsi QTS 5-p002 Dəyişiklik 0
nömrəsi 27/03/2006
Tarix

Müayinə edən/ müəyyən Üçüncü tərəf MMC İstehsalçı ünvanı TWI LTD
edən orqan
İstinad nömrəsi TPL/TWI/WIS5-002
Kod/Sınaq standartı EN 15614-1:2004

TƏSDİQİN ƏHATƏSİ (BİRLƏŞMƏ/QAYNAQ ŞƏRTLƏRİ)

Birləşmə növü Calaq aralıq qat ss mb nb bs gg ng: T-calaq ss bs: Künc

Əsas metal (lar) plitə:Künc boru
Kupon qalınlığı (mm) Qruplar 1-1
Kuponun xarici diametri(mm) 17.5-70.0
Künc qaynaq tikişinin qalınlığı (mm)
Şaxələnmə bucağı (dər) 500.0-dən böyük
İsitmədən əvvəl(0 C)
Keçid temperaturu (0 C) Məhdudiyyət yoxdur
QSTE və/yaxud köhnəlmə
t/olunmur
50

200
-
TƏSDİQİN ƏHATƏSİ (PROSES)

Qaynaq porsesi 111:MMA

Qaynaq porsesi növü Dərslik
Qaynağın qalınlığı (mm) 17.5-70.0
Qaynaq olunmuş çöl diametr (mm) 500.0 dən böyük
Doldurucu metal növü En 499 e 46 6 mn1n/b12h5
Qoruyucu qaz/flüs Heç biri
Qaynaq mövqeləri PA,PC,PE,PF
İsitmədən qabaq temperatur (0 C) 50
Keçid temperaturu (0 C) 200
Cərəyan/qütbləşmə DC+VQ
Bir tərəfə çox/tək keçid Yalnız çox keçidli
İstiliyin daxil olması (kJ/mm) Maks 3.2
Metalın ötürülmə rejimi n/a
Qaynaq tikişinin qorunması üçün qaz tətbiq olunmur

Şəkil 8.2 EN 15614-nə QPKQ sənəd (kvalifikasiya diapazonu)nümunəsi

Qaynaq spesifikasiyası
PQR qeydiyyat nömrəsi QTS 5-002 Redaktə 0 QSPS qeydiyyat nömrəsi QTS 5-p002 Dəyişiklik 0

Tarix:
SINAQ NÜMUNƏSİNİN MATERİAL SPESİFİKASİYASI

Məhsul forması Spesifikasiya (növ və ya dərəcə) qrp.no. ölçü sxem Qal. (mm) Dia. (mm)

Qaynaq edilmişdir Plitə BS 10025 1.1 - - 35 -

Plitə BS 10025 1.1 - - 35 -
və sınaq edilmişdir QSTE olmadan, zərbələrlə
Qeydlər
SINAQ NÜMUNƏSİNİN BİRLƏŞMƏ SPESİFİKASİYASI
Birləşmə konstruksiyası Calaq-plitə b6 oc
Altlıq oc: oyulma və yaxud
Tutucu cildləmə
Kənarın açılma bucağı (dər.) 60
Kökün açılması (mm) 2.5
Kök səthi (mm) 2

QAYNAQ PROSESLƏRİ
QAYNAQ PROSESLƏRİ 111: ƏQQ

Növü Dərslik
DOLDURUCU METAL
Doldurucu metal istehsalçısı, şirkət adı ESAB OK 53.08 Hytuf1 1NI
Doldurucu metal təyinat növü Axıcılıq müqaviməti
Doldurucu metal təyinatı EN 499 E 466 MN1 NI B12 H5
Doldurucu metal ölçüsü (mm) 3.25 və 4.0
Əidilmiş qaynaq tikişi qalınlığı (mm) B əsas
MÖVQE
Kənarlar arası oyuğun mövqeyi PF
ƏVVƏLCƏDƏN İSİDİLMƏ
Əvvəlcədən isidilmə temperaturu ( C) 0
50
Maksimum keçid temperaturu (0C) 200
Elektrik
Doldurucu metal ölçüsü (mm) 3.25 və 4.0
Amperlər 3.25-110; 4.0mm-130
Voltlar 23-dən 25-ə
Elektrodun işləmə uzunluğu (mm) 3.25mm-75dəq.; 4.0mm-125dəq.
Hərəkət sürəti (mm/min) 60-dan 70-ə
Maksimum istiliyin daxil olması (KJ /mm) 2.6
Cərəyan/ziddiyyət DC+ve

METOD
Mil və yaxud qaynaq tikişinin eninə elektrod yerləşməsi Mil və yaxud qaynaq tikişinin eninə elektrod yerləşməsi
İşləmənin maksimum eni (mm) 8
Bir tərəfdən çox/tək keçid Çox keçidli
Səthin hazırlanması torpaqlama
İlkin/daxildən keçidin təmizlənməsi Şetka ilə təmizləmə və Cilalama
Yonulma əməliyyatı Hava -qövs qaynağı

Şəkil 8.3 EN 15614 formatına QPKQ sənədinə (qaynaq sınağı məlumatları) nümunə
 Qaynaq spesifikasiyası

PQR qeydiyyat nömrəsi QTS 5-002 Redaktə 0 QSPS qeydiyyat nömrəsi QTS 5-p002 Redaktə 0
Tarix
DARTILMA SINAQLARI
Növü/say Re Rm A% on 2% Sınma yeri Qeydlər
(N/mm2) (N/mm2)
köndələn 480 610 32 35 Elasatik əsaslı metal
köndələn 473 598 33 35 Elasatik əsaslı metal

Qeydlər
DÖZÜMLÜLÜK SINAQLARI
Kəsiyin Temperatur (0C) Kəmiyyətlər Orta Qeydlər
yerləşməsi/istiqaməti (J) (J) (J) (J)
qaynaq metal (səth) -46 157 146 149 150.67
qaynaq metal (kök) -46 127 136 132 131.67
FL (səth) -46 67 79 60 68.33
FL+2 (səth) -46 108 113 143 120.33
FL+5 (səth) -46 218 203 215 211.33

Qeydlər
SERTİFİKATLAŞMA
Qaynaqçının adı Ş/V Nömrəsi Möhür nömrəsi Mexaniki sınaq Sınaq emalatxanası
R.A.T. Catcher Lobaratoriya sınaq nömrəsi TTH-1341-2006
Sınaq fayl nömrəsi 1341-2006
Sınaq .....tərəfindən aparılmışdır İ.A.M. Tougher
İMTAHAN GÖTÜRƏN VƏ İMTAHAN GÖTÜRƏN ORQANIN ADI
Ad İmza Ad İmza

Tarix Tarix

İmza 3
Ad İmza Ad İmza

Tarix Tarix

Şəkil 8.4 EN 15614 formatına QPKQ sənədinə (qaynaq sınağı məlumatları) nümunə
 Qaynaq spesifikasiyası

EN TƏYİNATI
Təyinat EN287-1, 111,BW, 1.1, B, t1427, D168.28, H-L045, 66 nb

Qaynaqçının adı A.Weaver Sınaq tarixi 0607/2005

ŞV nömrəsi AW-3463 QPK qeydiyyat nömrəsi 3463-001
Doğum tarixi 12.3.79 Standart sınaq nömrəsi yoxdur Red. 0
Möhür nömrəsi 3463 QSPS qeydiyyat nömrəsi QPS – 013 Red. 0
Şirkət adı XYZ Hazırlanma Kvalifikasiya kodu EN 287-t; 2004
Bölmə Şimal Şərq Müayinə orqanı Üçüncü tərəf MMC.
İş biliyi Sınaq olunmayıb İstinad No TPL/XYZ/3463-1
Birmə tarixi 05/07/2005

ƏSAS METALLAR
Məhsul forması Spesifikasiya (növü və ya dərəcəsi) Qruo No. Ölçü Sx. Qalınlıq (mm) Diam. (mm)
Qaynaq olundu Boru BS-1025 (50-B) 1.1 152.40 168.28
Boru BS-1025 (50-B) 1.1 152.40 168.28
Birləşmə növü
PARAMETRLƏR FAKTİKİ KƏMİYYƏTLƏR KVALİFİKASİYA OLUNMUŞ DİAPAZONLAR
Qaynaq birləşməsinin növü Boru – Calaq Calaq, Künc qaynaqları və bucaq ≥60 0
olan dik
Əsas metal 1.1-1.1 qaynaq 1.1,1.2,1.4
ƏSAS METALIN QALINLIĞI CALAQ KÜNC CALAQ KÜNC
Plitə qalınlığı (mm) 14.27 - 5.00 mm 5.00 dəq.
Boru/borucuğun qalınlığı (mm) 14.27 - 5.00 mm 5.00 dəq.
Borunun diametri (mm) 168.28 - 84.14 və yuxarı 84.14 və yuxarı
PARAMETRLƏR FAKTİKİ KƏMİYYƏTLƏR KVALİFİKASİYA OLUNMUŞ DİAPAZONLAR
Qaynaq prosesi 111:MMA 111:MMA
Növü Əl ilə Əl ilə
Altlıq Altlıq olmadan ss,nb,gg,mb,bs
Doldrurcu metal növü/təyinat EN 499 E 46 6 dəq. NIB Hər hansı oxşar
Doldurucu metal qrupu Yoxdur Hər hansı oxşar
Örtülmüş elektrod növü B əsas B,A,R,A,RB,RC,RR,R
Əridilmiş Qaynaq tikiçinin qalınlığı (mm) 1270 5 dəq.
Qaynaq vəziyyəti (Sınaq olunan faktik vəziyyət) H-LO45
Calaq-plitə PA,PC,PF,PE
Künc-plitə PA,PB, PF,PD
Künc-Boru PA,PF,PC,H-L045
Kinc boru diametri (bax en 287 6.3 a c) PA,PB,PF,PD

SINAQLAR
Sınaq növü Qəbuletmə kriteriyası Nəticə Qeydlər
Cədvəl 10 və EN 970 əsasən vizual müayinə EN ISO 5817 Qəbul olunandır bax – EN ISO 5817
Cədvəl 10 və EN 1435 əsasən radioqrafik müayinə EN ISO 5817 Qəbul olunandır bax – EN ISO 5817

QEYDLƏR hazırlanan bölmə: ən kiçikdə tələb oluna bucaq

Sertifikasiya
Sınağı aparmışdır: Labaratoriya sınaq nömrəsi
Mexaniki sınağı aparmışdır: Sınaq faylı nömrəsi

İmza 3
Ad İmza Ad İmza

Tarix Tarix

Şəkil. 8.5 EN 287formatına qaynaqçı kvalifikasiya sınaq sertifikatı (QPK) nümunəsi

 Bölmə 9
Qövs Enerjisi və İstiliyin daxil olması
9 Qövs enerjisi və İstiliyin daxil olması

9.1 Cərəyan və elektrik gərginliyi

Hərəkətdə olan elektronların sayı elektrikin miqdarını müəyyənləşdirir ki, həmin

axınlar cərəyan, I adlanır və amperlə, A ölçülür. Elektron axını və bu səbəbdən
elektrik, işıq sürəti ilə hərəkət edir və kiçik möhkəm hissəciklərin hərəkətindən
fərqli olaraq, onlar elektromaqnit dalğası formasındadır, lakin bu bizi nisbilik
sahəsinə götürdüyünə görəonun subutunu burada təklif edə bilmərik. Demək
kifayətdir ki, bütün praktik məsqsədlər üçün elektrik dövriyyə boyunca
mövcuddur.

Hərəkət edən elektronları birindən digərinə cəlb edən müsbət və mənfinin

differensialı hərəkətverici qüvvə kimi nəzərə alına bilər. Buna potensial
müxtəliflik və yaxud elektrik gərginliyideyilir. Bu potensiala görə elektronların
hərəkət etmək tendensiyası olur, məsələn: elektronları mənfidən müsbətə doğru
hərəkət etdirməyə çalışan qüvvə var. Bu qüvvə elektromotiv qüvvə (emf)
adlanır və voltlarla V ölçülür.

9.2 Qövs enerjisi və yaxud İstiliyin daxil olması

Amper yükü və elektrik gərginliyi qaynaq qövsünün ölçülməsi zamanı istifadə

olunan iki əsas paramerlərdir, lakin hərəkət sürətini də eyni zamanda bura aid
etmək olar. Bu üç qaynaq rejiminin parametrləri qövs enerjisi və yaxud istiliyin
daxil olmasını hesablamaq üçün istifadə olunur, qaynaq uzunluğununun hər mm-i
kilo Coul ilə ölçülür. Ümumiyyətlə, hər mm üçün bu ölçü 0.2 dən 3.5 Kj-dir, lakin
ele hallar vardır ki, o bu həddən aşağı düşə və yaxud yuxarı qalxa bilər.

Bu ölçü istinad nöqəsi kimi istifadə olunur və sənəddə qaynaq proseduru kimi
istinad olunur. O materialların xüsusiyyətləri, deformasiyası və qalıq gərginliyinin
nə qədər yüksək və yaxud aşağı dərəcədə olmasından asılı olaraq əhəmiyyətli
təsiri ola bilər . Bu səbəbdən, vacibliyi dərk edərək və necə hesablamağı bilmək
prosesə cəlb olunmuş hər bir kəs üçün vacibdir.

Qövs enerjisi, ümumiyyəytlə bu termin, istiliyin daxil olması ilə birgə istifadə
olunur, baxmayaraq ki, reallıqda onlar müxtəlif ölçülərdir. Qövs enerjisi, sadə
formuladan istifadə edən qövs qaynağından yaranır. İstiliyin daxil olması,bir az
müxtəlif formuladan istifadə edərək, qövs qaynağından emal olunan hissədə
yaranan enerjidir. Əslində onlar eynidirlər, lakin bir növ ölçü seçildisə, siz ikisinin
arasında kənarlaşa bilməzsiniz, əks halda səhv baş verər.

Amerika standartları istiliyin daxil olması terminini istifadə edir, lakin enerji
qövsdə ölçülür, beləki, son standartlarfaktiki enerjinin materiala ötürüldüyü
istiliyin daxil olması terminini istifadə edir. Bu ölçülər hər bir halda müxtəlifdir, AN
(Avropa Norması)-nın adətən aşağı kəmiyyətləri vardır, belə ki, AN standartları
"K" faktoru kimi tanınan qaynaq prosesinin termik təsir kəmiyyətini nəzərə alır.
Bu səbəbdən, standart hansı ölçü növününü qeydiyyata almasını tələb etdiyi
halda, Baş Qayanq Müfəttişinin hər ikisi üzrə anlayışı olmalıdır.

Qövs enerjisini hesablamaq kifayət qədər asandır, istifadə olunan amper yükü və
elektrik gərginliyi bir yerdə vurulur və bir saniyyəyə mm-də hərəkətr sürətinə
bölünərək 1000-ə vurularaq bir mm-ə Kj verir.

Misal

MAQ (Metal aktiv qaz) qaynağı olunur və aşağıdakı şərtlər qeydə alınır:

▪ Qövsdə gərginlik = 24.

▪ Qaynağın amper yükü = 240.
▪ Hərəkət sürəti = 300mm/dəqiqə.

Qövs enerjisi nədir?

Qövsenerjisi (kJ/mm) = Voltlar x amperlər

Hərəkət sürəti (mm/san) x1000

= 24 x 240
(300/60) x 1000

= 5760
5000

Qövs enerjisi= 1.152 və yaxud or 1.2kJ/mm

İstiliyin daxil olmasını, emal olunan hissədə yaranan enerji miqdarını hesablamaq
üçün, biz əvvəl olduğu kimi eyni kəmiyyətləri istifadə edə bilərik, lakin amper
yükü və elektrik gərginliyi bildiyimiz effektivlik kəmiyyətinə vurulur. Bu müəyyən
enerji miqdarınn qövs zamanı itdiyi faktina əsaslanır və az və ya çox bu enerjinin
itməsi qaynaq prosesindən asılıdır.Məsələn, FQQ (flyüs altında qövs qaynağı)
dənəvər flyüsün izolyasiyası səbəbindən heç bir enerji itirmir, beləki, VQQ
(volfram elektrodla qövs qaynağı) prosesi keçirilmə, konveksiya və radiasiya
vasitəsilə 40% itirir.

Proses vasitəsilə effektvlik kəmiyyəti

▪ FQQ = 1.0.
▪ MİQ/MAQ, TQQ (tozlu mil ilə qövs qaynağı) və ƏMQQ=0.8.
▪ VQQ və PLAZMA =0.6

Əİər biz MAQprosesinin eyni işlənmiş nümunəni istifadə ediriksə, bu dəfə istiliyin
daxil olmasını hesablayarkən aydın olacaq ki, kəmiyyət 20% düşmüşdür. Bu
səbəbdən, vacibdir ki, bu kəmiyyətlər ya eyni saxlansın ya da istiliyin daxil olması
və yaxud qövs enerjisi kimi markalansın.

Misal

MAQ qaynağı olunmuşdur və aşağıdakı şərtlər qeydiyyata alınmışdır:

▪ Qövsdə gərginlik = 24.
▪ Qaynağın amper yükü = 240.
▪ Hərərkət sürəti = 300mm/dəqiqə

İstiliyin daxil olması nədir?

İstiliyin daxil olması (kJ/mm) = Voltlar x amperlər x 0.8 (effektivlik kəmiyyəti)

Hərəkət sürəti (mm/sec) x 1000
= 24 x 240 x 0.8
(300/60) x 1000
= 4608
5000

İstiliyin daxil olması= 0.92kJ/mm

 Bölmə 10
Qalıq Gərginlik və Deformasiya
10 Qalıq Gərginlik və Deformasiya

10.1 Deformasiyaya səbəb nədir?

Qaynaq prosesi materialın əriməsi üçün birləşmə yaradan kənarların yüksək

şəkildə lokal isidilmə daxil etdiyi üçün isidilən materialın genişlənməsi və sıxılması
səbəbindən komponentdə qeyri-standart gərginliklər qurulur.

İlkin olaraq, qaynaq vannasına bitişik isti metalın (istilik təsiri zonası (İTZ))
termik genişlənməsi səbəbindən qaynaq vannası formalaşan zaman ətrafda olan
soyuq əsas metalda sıxılma gərginliyi yaranır. Bununla belə, qaynaq metalın
sıxılması zamanı soyuma prosesində dartılma gərginliyi yaranır və İTZ-na soyuq
əsas metalın korpusu tərəfindən müqavimət göstərilir.

Materialda stimullaşdırılan termik gərginliklərin kəmiyyəti bərkimə və otaq

temperaturuna sonrakı soyutma ilə qaynaq sahəsində kütlənin dəyişilməsi ilə
görmək olar. Məsələn, C-Mn poladını qaynaq edən zaman ərimiş metal kütlə
bərkimə zamanı təxminən 3% qısalacaq və bərkimiş qaynaq metalın/İTZ kütləsi
sonra daha 7% azalacaq çünki, poladin ərimə nöqtəsində olan temperatur otaq
temperaturuna keçir.

Genişlənmə/sıxılma nəticəsində yaranan gərginliklər əsas metalın axıcılıq həddini

keçərsə, metalın lokallaşdırılmış plastik deformasiyası yaranır. Plastik deformasiya
komponentin ölçülərində daimi qısalmaya səbəb olur və strukturu deformasiya.

10.2 Deformasiyanın əsas növləri hansılardır?

Deformasiya müxtəlif səbəblərdən baş verir:

▪ Uzununa sıxılma.
▪ Köndələn sıxılma.
▪ Bucağın deformasiyası.
▪ Əyilmə və çökəkləşmə.
▪ Uzununa əyinti.

Soyutma nəticəsində qaynaq ərazisinin sıxılması uzununa və köndələn sıxılma

ilə nəticələnir.

Qeyri-bərabər sıxılma (qalınlıqdan keçərək) uzununa və köndələn sıxılma ilə

yanaşı bucaq deformasiyasına gətirib çıxardır.

Məsələn, tək V calaq qaynağında birinci qaynaq tikişinin uzunluğu uzununa və

köndələn sıxılma və dönməni yaradır. İkinci qaynaq tikişi birinci qaynaq ərintisini
dayaq mərkəzi kimi istifadə edərək plitələrin fırlanmasına səbəb olur. Buna görə
də ikitərəfli V calaq qaynağında balanslaşdırılmış qaynaq bərabər ölçülü sıxılmanı
yaratmaq və bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün istifadə oluna biər.

Oxşar qaydada, təktərəfli künc qaynağında qeyri-bərabər sıxılma şaqulikatetin

bucaq deformasiyasını yarada bilər. Beləliklə, ikitərəfli künc qaynaqları yuxarı
künclərdə deformasiyaya nəzarət üçün istifadə oluna biər, qaynaq əsas plitənin
yalnız bir tərəfində əridildiyindən, künc deformasiyası plitədə də yarana bilər.
WIS-30816
Qaynaq olunmuş plitələrdə uzununa əyilmə o zaman baş verir ki, qaynaq
mərkəzi bölmənin neytral oxu ilə uyğun gəlmədiyindən, qaynaqda uzununa
sıxılma bölməni əyməklə əyri formaya salır. Bimetallik təbəqə üzləmənin uzununa
və köndələn sıxılmasına görə iki istiqamətdə əyilməyə meyllidir. Bu çökək
formasını verir.
 Çökəkləşmə çıxıntılı metal təbəqədə həmçinin baş verə bilər. Kobud astarlara
bitişik qaynaqlarda bucaq deformasiyasına görə plitələr adətən çıxıntılar arasında
içəri istiqamətə dərinləşirlər.

Metal təbəqədə, uzun ölçülü sıxılma gərginlikləri nazik plitələrdə elastic uzununa
əyintiyə səbəb ola bilər və bunun nəticəsində çökəkləşmə, əyilmə və ya liflilik
yarana bilər, aşağı bax.

Şəkil 10.1 Deformasiyanın nümunələri.

Künc qaynaqlarında katet uzunluqlarını artırmaqla, sıxılmanı artırmaq olar.

10.3 Deformasiyaya səbəb olan amillər hansılardır?

Metal bərəbar şəkildə qızdırıldığı və soyudulduğu halda, demək olar ki, heç vaxt
orada deformasiya olmur.

Bununla belə, material lokal şəkildə qızdırıldığından və ətraf soyuq metal

tərəfindən məhdudiyyətlə üzləşdiyindən materialın axıcılıq gərginliyindən yüksək
olan gərginliklər yaranır. Deformasiyanın növ və dərəcəsinə təsir edən prinsipial
amillər aşağıdakılardır:

▪ Əsas materialın xüsusiyyətləri.

▪ Məhdudiyyətin miqdarı.
▪ Qaynaq tikiş növü.
▪ Qaynaq üçün hazırlıqlar (yığılma).
▪ Qaynaq proseduru.
WIS10-30816
Residual stress and Distrortion 10-2 Copyright © TWI Ltd
10.3.1 Əsas materialın xüsusiyyətləri

Deormasiyaya təsir edən əsas materialın xüsusiyyətləri termik genişlənmə, termik

keçiricilik və daha az miqdarda axıcılıq gərginliyi və Yanq modelinin əmsalıdır.
Deformasiya materialın genişlənməsi və sıxılması ilə müəyyən olunduğundan
materialın termik genişlənmə əmsalı qaynaq zamanı yaranan gərginliklərin və
beləliklə, deformasiyanın dərəcəsinin müəyyən olunmasında əsas rol oynayır.
Misal üçün, paslanmayan poladın karbon poladına nisbətən daha yüksək
genişlənmə əmsalına və daha az termik keçiriciliyə malikdir. Bu isə öz
növbəsində, daha çox deformasiyaya səbəb olur.
10.3.2 Məhdudiyyət

Əİər komponent hər hansı xarici məhdudiyyət olmadan qaynaq edilibsə, o qaynaq
gərginliyini buraxmaq üçün deformasiyaya uğrayır. Beləliklə, calaq qaynaqlarında
qısqac kimi məhdudlaşdırma metodları hərəkətin qarşısını alır və deformasiyanı
azaldır. Məhdudlaşma materialda olan qalıq gərginliyin yüksək səviyyəsini
yaratdığına görə qaynaq metalında və İTZ-da, xüsusi ilə çatlamaya – həssas
materiallarda çat olmasının böyük riski olur.

10.3.3 Qaynaq tikiş növü

Calaq və künc birləşmələri deformasiyaya meyllidir, lakin plitə qalınlığı vasitəsi ilə
termik gərginlikləri balanslaşdıran birləşmə növünü qəbul etməklə bu
deformasiyaları minimum endirmək olar. Məsələn, tək tərəfli qaynaqların ikiqat
olmasına üstünlük verilir. İki tərəfli künc qaynaqları, xüsusi ilə iki qaynaq eyni
zamanda əridilən zaman, şaquli vəziyyətdə duran bucaq deformasiyasını aradan
götürəcəkdir.

10.3.4 Qaynaq üçün yığılma

Qaynaq üçün yığılma əvvəlcədən söylənilməsi mümkün olan və davamlı sıxılmanı

yaratmaq üçün bərabər şəkidə olmalıdır. Birləşmələr qaynaq vaxtı hissələr
arasında hərəkətin qarşısını almaq üçün adekvat şəkildə qaynaqlanmalıdır.

10.3.5 Qaynaq proseduru

Bu prosedur əsasən istilliyin daxil olmasına təsir vasitəsi ilə deformasiyanın

dərəcəsinə təsir edir. Qaynaq prosedurları adətən keyfiyyət və məhsuldarlıq
səbəblərinə görə seçildiyindən, qaynaqçının deformasiyanın azaldılması üçün
məhdud məlumata malik olur. Ümumi qayda olaraq, qaynaq həcmi minimumda
saxlanılmalıdır. Həmçinin, qaynaq ardıcıllıqları komponentin neytral oxu ətrafında
termik tətbiq olunmuş gərginlikləri balanlaşdırmağı məqsədini güdür.

10.4 Deformasiya - əvvəlcədən quraşdırılma, əvvəlcədən əymə və ya

məhdudiyyəti istifadə etməklə qarşısının alınması

Deformasiya, məsələn, neytral ox ətrafında qaynaqların yerləşdirilməsi, qaynaq

həcminin azaldılması və balanslaşdırılmış qaynaq metodunu istifadə etmək,
qaynaq metalını əritmək daxil olan layihə mərhələsində qarşısı alına bilər. Layihə
mərhələlərində bu mümkün olmadıqda, deformasiya aşağıdakıların biri ilə qarşısı
alına bilər:
▪ Hissələrin əvvəlcədən qurulması.
▪ Hissələrin əvvəlcədən əyilməsi.
▪ Məhdudiyyətlərin istifadə olunması.
WIS10-30816
Residual stress and Distrortion 10-3 Copyright © TWI Ltd
Metodun seçilməsinə komponent və ya mexanizmin ölçüsü və mürəkkəbliyi,
məhdudiyyət qoyan avadanlığın dəyəri və qalıq gərginliklərinə limit qoyulmasına
ehtiyac təsir edəcəkdir.
 Şəkil 10.2 Qaynaqdan sonra düzgün nizamlanmanı təşkil etmək üçün hissələrin
əvvəlcədən qurulması:

a Bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün bucaq birləşməsinin əvvəlcədən

qurulması;
b Bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün calaq birləşməsinin əvvəlcədən
qurulması.

10.4.1 Hissələrin əvvəlcədən qurulması

Hissələr əvvəlcədən yerləşdirilir və qaynaq zamanı hərəkət etməsi üçün imkan

verilir (yuxarı bax). Praktikada, hissələr əvvəlcədən müəyyən olunmuş miqdarda
elə yerləşdirilir ki, qaynaq zamanı yaranan deformasiya ümumi nizamlanmanı
əldə etmək və ölçüyə nəzarət üçün istifadə olunur.

Məhdudlaşdırmanı istifadə olunması ilə müqayisədə əsas üstünlüklər ondan

ibarətdir ki, çox bahalı avadanlıq tələb olunmur və konstruksiyada daha az qalıq
gərginliyi olacaq.

Təəsüf ki, sıxılmaya tab gətirmək üçün əvvəlcədən qurulmanın miqdarını

söyləmək mümkün olmadığından, bir sıra sınaq qaynaqlarının yerinə yetirilməsi
tələb olunacaq. Məsələn, ƏMQ və ya MİQ/MAQilə calaq birləşmələrini qaynaq
edən zaman birləşmə aralığı normal olaraq qaynaqdan qabaq bağlanacaqdır; flyus
altında qövs qaynağı zamanı birləşmə qaynaq zamanı açılır. Sınaq qaynaqlarını
icra edən zaman vacibdir ki, sınaq konstruksiyası müvafiq olaraq bütün
konstruksiyanın təmsil edə bilsin ki, praktikada yarana biləcək deformasiya
səviyyəsi yaradıla bilsin. Bu səbəblərdən əvvəlcədən quraşdırılma metodu sadə
komponent və ya komplekt üçün daha münasibdir.

Şəkil 10.3 Qısqac və pazlardan istifadə edərək əvvəlcədən əyilmə nazik plitələrdə
bucaq deformasiyasına tab gətirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.

10.4.2 Hissələrin əvvəlcədən əyilməsi

Qaynaqdan qabaq əvvəlcədən əymə və ya əks tərəfə deformasiya qaynaq zamanı

sıxılmaya əks olmaq üçün komponentə əvvəlcədən gərginlik vermək üçün istifadə
olunur. Yuxarıda göstərildiyi kimi qısqac və pazlar ilə əvvəlcədən əymə bucaq
deformasiyasına kompensasiya etmək məqsədi ilə qaynaqdan qabaq tikişi
əvvəlcədən yerləşdirmək üçün istifadə oluna bilər. Qaynaqdan sonra pazların
buraxılması hissələrin geriyə qayıdaraq nizamlanmasına kömək edəcəkdir. WIS10-
30816
Residual stress and Distrortion 10-4 Copyright © TWI Ltd
Şəkil, komponentin deyil, detail ilkin əyilməsi üçün istifadə olunan diaqonal
bağlanma və mərkəz saxlayıcı mexanizmi göstərir. Bu, balanslaşmamış
qaynaqdan irəli gələn deformasiyanı neytrallaşdırır.

10.4.3 Məhdudiyyətdən istifadə

Əvvəlcədən quraşdırılma və əvvəlcədən əymənin tətbiq olunmasında çətinlik

olduğundan, məhdudiyyət praktikada istifadə olunan ən geniş yayılmış metoddur.
Əsas prinsip ondan ibarətdir ki, hissələr bir mövqedə qoyularaq qaynaq zamanı
 hər hansı hərəkəti minimum endirmək üçün məhdudiyyət altında saxlanılır.
Komponenti məhdudlaşdırıcı avadanlıqdan çıxartdıqda daxili gərginliyə görə nisbi
olaraq kiçik miqdarda hərəkət olacaq. Bunu məhdudiyyəti götürməzdən əvvəl
kiçik miqdarda ilkin quraşdırma və ya gərginliyin çıxarılmasını tətbiq etməklə
düzəltmək olar.

Komponentləri qaynaq edən zaman, qaynaq başa çatana kimi onun bütün
hissələri düzgün mövqedə saxlanılmalı və deformasiyanı minimuma endirmək
üçün müvafiq balanslaşdırılmış istehsal ardıcıllığından istifadə olunmalıdır.

Məhdudiyyətlə qaynaq olunma, qaynaqda əlavə qalıq gərginliklərin yaranmasına

səbəb ola bilər və öz növbəsinəda çatlama ilə nəticələnə bilər. Korroziyaya meylli
materialları qaynaq edən zaman müvafiq qaynaq ardıcıllığı və ilkin isitmənin
istifadə olunması bu riski azalda bilər. Məhdudlaşdırmanı tətbiq etmək nisbətən
asandır. Qaynaq zamanı hissələri saxlamaq üçün qısqac, bərkidic və sıxıcı
qurğulardan istifadə etmək olar.

Sıxıcı və bərkidici qurğular

Sıxıcı və bərkidici qurğular qaynaq zamanı hissələri yerləşdirmək və ölçü

dəqiqliklərinin saxlanılmasına əmin olmaq üçün sıxıcı və bərkidici qurğulardan
istifadə olunur. Onlar nisbi olaraq sadə konstruksiyada ola bilərlər ((a)-da
göstərildiyi kimi), lakin mühəndis əmin olmalıdır ki, qaynaqdan sonra başa
çatdırılmış məhsul asanlıqla götürülə bilər.

Elastik qısqaclar

Elastik qısqac (b) aşağıda) məhdudiyyətin qoyulmasında və həmçinin

quraşdırılma və qaynaq kənarları arasında boşluğun saxlanılması zamanı (boşluq
çox böyük olanda onu bağlanmaqsı üçün istifadə oluna bilər) effektiv vasitə ola
bilər.

Çatışmamazlıq ondan ibarətdir ki, qısqac götürülən zaman qısqacda qalan

məhdudiyyət qüvvələri birləşməyə keçəcəkdir və birləşmədə olan qalıq gərginlik
kifayət qədər yüksək ola bilər.

Şəkil 10.4 Deformasiyanın qarşısını almaq üçün məhdudiyyət metodları.

WIS10-30816
Residual stress and Distrortion 10-5 Copyright © TWI Ltd

Möhkəmləndirici traversalar (və pazlar)

Möhkəmləndirici traversalar xüsusən sahə işləri üçün məhdudiyyətlərin tətbiq

olunmasında geniş yayılmış vasitədir. Pazlı traversalar (c)) yuxarı bax) plitədə
bucaq deformasiyasının qarşısını alacaq və silindirik korpusu qaynaq edilməsi
zamanı künc deformasiyasının qarşısının alınmasında köməklik göstərəcəkdir. Bu
növ traverslər köndələn sıxlaşmaya imkan verəcəyindən, çatlama riski tam
qaynaq olunmuş möhkəmləndirici traverslərdən fərqli olaraq kəskin şəkildə aşağı
salınacaqdır.
 Tam qaynaq olunmuş traversalara (birləşmənin hər iki tərəfindən qaynaq
olunmuş) (d) yuxarı) bucaq deformasiyasını və köndələn sıxılmanı minimum
endirəcəklər. Çatlamaya olan meylliliyi artıran əsas gərginliklər qaynaq boyunca
yarana bildiyinə görə bu növ traversaların istifadə olunması zaman ehtiyatlı olmaq
lazımdır.

10.4.4 Ən yaxşı praktika

Aşağıdakı yığma metodologiyasına qəbul etmək deformasiyaya nəzarət etməyə
kömək edəcəkdir:

▪ Hissələr ilkin olaraq elə quraşdırılır ki, qaynaq deformasiyası minimum qalıq
gərginliklə ümumi nizamlanma və ölçüyə nəzarəti əldə edəcəkdir.
▪ Deformasiyaya tab gətirmək və nizamlanmanı əldə etmək və minimum qalıq
gərginliyi ilə ölçülərə nəzarət etmək üçün birləşmə kənarlarını əvvəlcədən
əyin.
▪ Sıxlaşdırıcı və bərkidici qurğuları, elastik qısqacları, möhkəmləndirici
traversalar və və birləşdirici qaynaq istifadə etməklə məhdudiyyətləri tətbiq
edin, lakin nəzərə alın ki, xüsusi ilə tam qaynaq olunan traversalar üçün
çatlama riski kifayət qədər yüksək ola bilər.
▪ Qaynaq və məhdudlaşma metodları üçün qaynaqların götürülməsi üzrə təsdiq
olunmuş prosedurdan istifadə edin. Bu zaman, komponentin səthində
natamamlıqların formalaşmasına yol verməmək üçün əvvəlcədən isidilmə
tələb olunacaq.

10.5 Deformasiya–layihələndirmə tərəfindən qarşısının alınması

Layihə prinsipləri

Layihə səviyyəsində, aşağıdakıları nəzərə almaqla qaynaq deformasiyasının

qarşısını çox hallarda almaq, və ya ən azından məhdudlaşdırmaq olar:
▪ Qaynağın götürülməsi.
▪ Qaynağın yerləşdirilməsi.
▪ Qaynaq metalı miqdarının azaldılması.
▪ Qaynaq keçidlərin miqdarının azaldılması.
▪ Balanslaşdırılmış qaynaqdan istifadə olunması .

10.6 Qaynağın götürülməsi

Deformasiya və sıxılma qaynağın qaçılmaz nəticəsi olduğu üçün yaxşı dizayn

yalnız qaynaq miqdarının minimumda saxlanılmasını deyil, həmçinin əridilən kiçik
qaynaq metalını tələb edir. Aşağıda göstərildiyi kimi qaynaq çox hallarda layihə
mərhələsində plitənin formalaşması və ya standart yayma bölümünü istifadə
etməklə kənarlaşdırıla bilər.

Şəkil 10.5 Qaynaqların götürülməsi:

a Plitənin formalaşması;
 b Yayılmış və ya ekstrudisiya olunmuş bölmənin istifadə olunması.

Mümkün olduğu təqdirdə, dizayn qaynağın miqdarını azaltmaq üçün davamlı tikiş
əvəzinə qeyri-müntəzəm qaynaqlardan istifadə etməlidir. Məsələn, əlavə olunan
bərkidici təbəqədə müvafiq qüvvəni saxlamaqla qaynağın miqdarının kifayət
qədər azaltmağa nail olmaq olar.

10.6.1 Qaynağın yerləşdirilməsi

Minimum deformasiya əldə etmək üçün layihələndirmə mərhələsinidə qaynağın

yerləşdirilməsi və balanlaşdırılması vacibdir. Məhsulun neytral oxuna yaxın
qaynaq yerləşdirildikdə, sıxlaşdırma qüvvələrinin təsiri və son deformasiyaya
uğrama daha az olur.

Yaxşı və zəif dizaynların nümunələri aşağıda göstərilmişdir.

Neytral
ox
Neytral
ox

Pis Yaxşı

Şəkil 10.6 Qaynaqların neytral ox ətrafında yerləşdirilməsi ilə deformasiyanı

azaltmaq olar.

Bir çox qaynaqlar neytral oxdan kənar əridildiyindən məhsulun layihələndirilməsi

ilə deformasiyaları minimuma endirmək olar. Belə ki, fərdi qaynağın sıxılma
qüvvələri neytral oxun əks tərəfində digər qaynaq qoymaqla balanslaşdırılır.
Mümkün olduğu təqdirdə, bir tərəfi birinci başa çatdırmaq əvəzinə qaynaq əks
tərəfdə növbəli şəkildə olaraq yerinə yetirilməlidir. Böyük konstruksiyalarda Əİər
deformasiya əsasən bir tərəfdə yaranırsa, bu halda düzəliş tədbirləri kimi ümumi
deformasiyaya nəzarət etmək üçün digər təfərdə qaynaqlanma artırılmalıdır.

10.6.2 Qaynaq metalı həcminin azaldılması

Deformasiyanı (həmçinin iqtisadi səbəblər də nəzərə alınmalı) azaltmaq üçün

qaynaq metalının həcmi layihə tələblərinə uyğun məhdudlaşdırılmalıdır. Tək tərəfli
birləşmə üçün aşağıda göstərildiyi kimi bucaq deformasiyasının səviyyəsini
qısaltmaq üçün qaynağın köndələn kəsiyi mümkün qədər kiçik saxlanılmalıdır.

Şəkil 10.7 Bucaq deformasiyası və yan sıxılma həcminin azaldılması.

Bucaq deformasiyası və yan sıxılmanın azaldılması yolları:

▪ Qaynaq metal həcminin azaldılması.

▪ Tək keçidli qaynaqdan istifadə.
▪ Künc qaynaqlarının lazımi ölçüdən böyük olmadığına əmin olun.
 Birləşmə qaynağa hazırlanan zaman bucaq və kök boşluğu minimuma endirilməli,
bir şərtlə ki, qaynaq qənaətbəxş şəkildə yerinə yetirilsin. Girişi təmin etmək üçün,
daha böyük kök boşluğu və daha kiçik bucaq hazırlanmasının olması mümkündür.
Qaynağın kökü və səthi arasında qaynaq metalın miqdarında olan fərqi aradan
qaldırmaqla, bucaq deformasiyasının dərəcəsi müvafiq olaraq azalacaqdır. Dərin
nüfuzetmədən istifadə etməklə tək keçidlə edilmiş calaq birləşmələri, xüsusi ilə də
bağlı calaq birləşməsinin qaynaq edilməsi mümkün olduqda, kiçik bucaq
deformasiyasına malik olur. Məsələn, nazik material plazma və lazer qaynaq
proseslərindən istifadə etməklə, qalın material isə elektroqaz və elektroşlak
proseslərindən istifadə etməklə şaquli vəziyyətdə qaynaq oluna bilər.

Deformasiyanın aradan qaldırılmasının mümkün olmasına baxmayaraq, hələ də

uzununa və köndələn sıxılma mövcud olacaqdır.

Materialın qalın hissəsində ikiqat V birləşməsində köndələn kəsiyin sahəsi tək V

birləşməsi köndələn kəsik sahəsinin yarısına bərabər olduğundan əridilməli olan
qaynaq metalının həcmi kifayət qədər aşağı düşəcəkdir. İkiqat V birləşməsi
həmçinin bucaq deformasiyasını aradan qaldırmaq üçün birləşmənin mərkəzi
ətrafında balanslaşdırılmış qaynağa icazə verir.

Qaynaq sıxılması qaynaq metalının həcminə proporsional olduğuna görə həm zəif
birləşmə montajı, həm də həddən artıq qaynaq deformasiyanın miqdarını
artıracaqdır. Künc qaynağında bucaq deformasiyası əsasən həddən artıq
qaynaqlanma təsirinə məruz qalır. Dizaynın möhkəmliyi qaynaq tikişi qalınlığına
əsaslandığına görə həddən artıq qaynaqdan yaranan şişkin qaynaq tikişi icazə
verilən dizayn möhkəmliyini artırmır, əksinə sıxalma və deformasiya ehtimalını
artırır.

10.6.3 Qaynaq keçidləri miqdarının azaldılması

Təklif olunan qaynaq metal həcminin kiçik miqdarda böyük qaynaq keçidləri və ya
böyük miqdarda kiçik qaynaq keçidlərini istifadə etməklə qaynaq metalını necə
tikiş qoymaq haqqnda ziddiyətli seçimlər var. Təcrübə göstərir ki, tək tərəfli calaq
birləşməsi və künc qaynağı üçün böyük tək qaynaq tikişi bir çox kiçik keçidlərlə
müqayisədə daha az bucaq deformasiyası verir. Ümumiyyətlə, məhdudiyyət
qoyulmayan birləşmədə bucaq deformasiyasının dərəcəsi keçidlərin miqdarına
təxminən proporsional olur. Çoxsaylı kiçik qaynaq keçidləri olan qaynaqdan fərqli
olaraq, birləşməni kiçik miqdarda böyük qaynaq tikişləri ilə başa vurmaqla daha
çox uzununa və köndələn sıxılma ilə nəticələnir. Çox keçidli qaynaqlarda, əvvəl
tikiş qoyulmuş qaynaq metalı məhdudiyyəti təmin edir, beləliklə də bucaq
deformasiyası qaynaq qoyulan zaman hər keçiddə azalır. Böyük qaynaq tikişləri,
xüsusi ilə nazik hissələrdə,davamlılığın elastiklik itkisi riskini həmçinin artırır.

10.6.4 Balanslaşdırılmış qaynağın istifadəsi

Balanslaşdırılmış qaynaq bucaq deformasiyasına davamlı şəkildə düzəliş

olunmasına və qaynaq zamanı toplanmasına imkan verilmədiyinə əmin olmaq
üçün qaynaq ardıcıllığını təşkil etməklə çox-keçidli calaq qaynağında bucaq
deformasiyasına nəzarət etmənin effektiv vasitədir. Balanslaşdırılmış qaynaq və
birləşmənin bir tərəfinin qaynaq olunması arasında bucaq deformasiyasının
müqayisəli miqdarları aşağıda göstərilmişdir. Balanslaşdırılmış metod həmçinin
künc birləşmələrinə də tətbiq oluna bilər.
 Şəkil 10.8 Bucaq deformasiyasının miqdarını azaltmaq üçün balanslaşdırılmış
qaynaq.

Əİər birləşmənin hər növbə ilə qaynaq olunması mümkün olmasa və ya bir tərəf
birinci başa çatmalıdırsa, o zaman ikinci tərəfə daha çox qaynaq metalını tətbiq
etməklə assimetrik qaynaq hazırlığı istifadə oluna bilər. Qaynaq metalının ikinci
tərəfə tətbiq olunmasından irəli gələn daha çox sıxılma birinci hissədə
deformasiyaya tab gətirməyə kömək edəcəkdir.
WIS10-30816
Residual stress and Distrortion 10-9 Copyright © TWI Ltd
10.6.5 Ən yaxşı praktika

Aşağıdakı dizayn prinsipləri deformasiyaya nəzarət edə bilər:

▪ Plitənin formalaşdırılması və yayılmış və ya çıxıntılı bölmələri istifadə etməklə

qaynağın götürülməsi.
▪ Qaynaq metalının minimuma endirilməsi.
▪ Həddən artıq qaynaq etməyin.
▪ Davamlı qaynaq keçidi əvəzinə qeyri-müntəzəm qaynaqdan istifadə edin
▪ Neytral ox ətrafında qaynaqları yerləşdirin.
▪ Birləşmənin ortası ətrafında qaynağı balanslaşdırın. İstifadə üçün tək V birləşmə
ilə müqayisədə üstünlüyü ikiqat V birləşməsinə verin

Ən yaxşı praktika prinsiplərini qəbul etməklə təəcüb doğuracaq kəmiyyət

mənfəətlərini əldə etmək olar. Məsələn, 6mm-lik künc katet uzunluğu üçün 8mm-lik
katet uzunluğunda qaynaq ərintisi tətbiq etmək 57% artıq qaynaq metalının tətbiq
olunması ilə nəticələnəcək. Tətbiq olunacaq qaynaq metalının əlavə kəmiyyətindən və
deformasiya riskinin artmasından başqa, bu artıq qaynaq metalının çıxarılması üçün
əlavə xərc tələb olunacaq. Bununla belə, deformasiyaya nəzarət üçün layihələndirmə
əlavə istehsalat xərclərini yaradacaq. Məsələn, qaynaq həcmini azaltmaq və
deformasiyaya nəzarət üçün ən yaxşı vasitə ikiqat V birləşmə hazırlığını istifadə
etməkdir, lakin arxa tərəfə giriş əldə etmək üçün qaynaqçı üçün detalın
manipulyasiya olunması yolu ilə istehsalatda əlavə xərclər yarada bilər.

10.7 Deformasiya–istehsalat metodları ilə qarşısının alınması

10.7.1 Yığılma metodları

Ümumilikdə, qaynaqçı qaynaq prosedurunun seçiminə kiçik təsiri olur, lakin

yığılma metodları deformasiyanın minimuma endirilməsinda çox hallarda əsas rol
oynaya bilər. Əsas yığılma metodları bunlardır:
▪ Yığıcı qaynaq.
▪ Arxa-arxaya yığılma.
▪ Bərkitmə.
 Yığıcı qaynaq (əsas qaynaqdan qabaq yığılma üçün yardımçı tikiş)

Yığıcı qaynaqlar birləşmə boşluğunun müəyyən olunması və saxlanılması üçün

idealdır, lakin köndələn sıxılmaya müqavimət göstərmək üçün də istifadə oluna
bilər. Effektiv olması üçün yığıcı qaynaqların miqdarı, onların uzunluqları və
arasında olan məsafələrə diqqət vermək lazımdır. Az olsa da, qaynaq prosesi
davam edən zaman birləşmənin proqressiv şəkildə bağlanması riski var. Uzun
qaynaq tikişində, ƏMQ və ya MİQ/MAQ istifadə edərək, birləşmə kənarları bir-
birinin üstünə çıxa bilər. Qeyd olunmalıdır ki, flyüs altında qövs qaynağı icra
olunarkən birləşmə yaxşı vəziyyətdə yığılmasa açıla bilər.

Yığıcı qaynağı birləşmənin uzunluğu boyunca bərabər kök aralığını saxlanılması

üçün çox vacibdir. Üç alternativ yığıcı qaynaq ardıcıllıqları aşağıda göstərilmişdir:

▪ Birbaşa birləşmənin sonuna kimi yığıcı qaynaq a). Plitələri sıxmaq və birləşmə
aralığını saxlamaq üçün pazlardan istifadə etmək yığılma zamanı vacibdir.
▪ Bir tərəfi qaynaq edinbərkidin və sonra arxaya gediş metodunu istifadə
etməklə birləşmənin qalan hissəsini bərkidin b).
▪ Birinici mərkəzdə yığıcı qaynağı yerinə yetirin sonra isə arxaya gediş
metodunu istifadə etməklə digər hissələri başa çatdırın c).

WIS10 -

Şəkil 10.9 Köndələn sıxılmanın qarşısının alınması məqsədi ilə yığıcı qaynaq üçün
istifadə olunan alternativ prosedurlar.

İstiqamətləndirici yığıcı yardımçı tikiş birləşmə aralığına nəzarət etmək üçün

faydalı metoddur, məsələn, çox geniş olan (və ya genişlənmiş) birləşmə aralığının
bağlanması.

Yığıcı qaynaq yerinə yetirilən zaman əsas qaynaqda əridilməli olan yığıcı
tikişlərinin səriştəli qaynaqçılar tərəfindən təsdiq olunmuş prosedurlarına əsasən
yerinə yetirilsin. Prosedur əvvəlcədən isidilmə və əsas qaynaq üçün göstərilmiş
təsdiq olunmuş materiallar tələb oluna bilər. Yığıcı tikişlərin götürülməsi həmçinin
komponentin səthində defektlərə yol verməmək üçün ehtiyatlı nəzarət tələb edir.

Arxa – arxaya yığılma

İki eyni komponentin yığıcı qaynaq və ya sıxaclamaqla birləşdirilmiş komplektin
neytral oxu ətrafında hər iki komponentin qaynaq edilməsini balanslaşdırmaq olar
(bax a) növbəti səhifə). Komponentlərin ayrılmasından qabaq komplektdən
gərginliyin götürülməsi tövsiyyə olunur. Gərginliyin götürülməsi edilməsə,
komponentlər arasında pazların daxil edilməsi lazım ola bilər (b) növbəti səhifə),
beləliklə pazlar götürüldükdə hissələr geri gayıdaraq düzgün forma və ya nizama
düşəcəklər.
 Pazlar

Şəkil 10.10 İki eyni komponentin qaynaq edilməsi zamanı deformasiyaya nəzarət
etmək üçün arxa-arxaya komplekti:
a Qaynaqdan qabaq bir-birinə birləşdirilmiş komplektlər;
b Qaynaqdan sonra ayrılma zamanı deformasiya olunan komponentlər üçün
pazların istifadəsi.
WIS10-30816
Residual stress and Distrortion 10-11 Copyright © TWI Ltd
Bərkidilmə

Şəkil 10.11 Uzununa bərkidicilər nazik plitə birləşmələrinn calaq qaynağında

əyilmənin qarşısını alırlar.

Calaq qaynağı tikişlərində uzununa sıxılma cox hallarda, xüsusi ilə nazik plitə
konstruksiyaların yığılması zamanı əyilmə ilə nəticələnir. Səth və bucaqlar
formasında olan qaynağın hər tərəfi boyunca qaynaq edilmiş (yuxarı bax)
uzununa möhkəmləndiricilər uzununa sıxılma uzununa əyilmənin qarşısını almaq
üçün effektiv vasitədir. Bərkidicinin mövqeyi vacibdir: onlar birləşmədən kifayət
qədər məsafədə olmalıdırlar ki, qaynağa müdaxilə edə bilməsinlər. Yalnız bir
təfəri qaynaq edilmiş birləşmənin arxa tərəfində olduqda, bunu istisna hal kimi
qəbul etmək olar.

10.7.2 Qaynaq proseduru

Müvafiq qaynaq proseduru deformasiyaya nəzarət olunmasına ehtiyacdan çox

istehsalat və keyfiyyət tələbləri tərəfindən müəyyən olunur. Bununla belə, qaynaq
prosesi, metodu and ardıcıllıq deformasiya səviyyəsinə təsir edir.

Qaynaq prosesi
Bucaq deformasiyasının qarşısını almaq üçün qaynaq prosesinin seçilməsi üçün
ümumi qaydalar aşağıdakılardır:

▪ Qaynaq metalını mümkün qədər tez əridin.

▪ Birləşməni doldurmaq üçün mümkün qədər az miqdarda tikiş edin.
Təəsüf ki, bu qaydalara əsaslanaraq müvafiq qaynaq prosesinin seçilməsi əyilmə
və uzununa əyinti ilə nəticələnəcək uzununa sıxılmanı artıracaqdır.

Qaynaq üzrə təlimat kitabçasında, MİQ/MAQ yüksək ərinti norması olan prosesdə
üstünlük ƏMQ-a verilir. Ən böyük diametrli elektrodu (ƏMQ) və ya ən yüksək
cərəyan səviyyəsi (MİQ/MAQ) istifadə etməklə qaynaq metalı tikişi qoyulmalıdır.
Bu zaman fikir vermək lazımdır ki, ərinti çatışmamazlığı natamamlığı baş
verməsin. İstilik daha yavaş verildiyindən və daha çox diffuziya olunduğundan,
qaz qaynağı adətən qövs prosesinə nisbətən daha çox bucaq deformasiyasını
yarada bilər.

Yüksək ərinti və qaynaq sürətlərini birləşdirən mexaniki metodlar deformasiyanın

qarşısının alınması üçün böyük potensiala malikdir. Deformasiya daha çox
davamlı proses olduğundan, əvvəlcədən quraşdırılma kimi sadə metodlar bucaq
deformasiyalarına nəzarət üçün daha effektivdir.

Qaynaq metodu
Deformasiyaların qarşısının alınması üçün ümumi qaydalar aşağıdakılardır:
▪ Qaynağı (künc) minimum göstərilən ölçüdə saxlayın.
▪ Neytral ox ətrafında balanslaşdırılmış qaynaqdan istifadə edin.
▪ Keçidlər arasında vaxtı minimum saxlayın.

Şəkil 10.12 Künc qaynağında keçidlərin miqdarı ilə müəyyən olunduğu kimi
birləşmənin bucaq deformasiyası.

Məhdudiyyət olmayan zaman, künc və calaq birləşmələrində bucaq deformasiyası

birləşmə parametrlərinin, qaynaq ölçüsü və verilmiş köndələn kəsişmənin
tikişlərin miqdarının funksiyası olacaqdır. 10mm-lik katet uzunluğu olan künc
qaynağı üçün keçidlərin miqdarının funksiyası kimi künc deformasiyası yuxarıda
göstərilmişdir.

Mümkün olduğu təqdirdə, neytral ox ətrafında balanslaşdırılmış qaynaq yerinə

yetirilməlidir, məsələn, iki tərəfli künc birləşmələrində iki nəfər tərəfindən eyni
zamanda qaynaq olunması. Calaq birləşmələrində tikişlərin ardıcıllıq həlledici ola
bilər, bucaq deformasiyası inkişaf etdikcə onun düzəldilməsi üçün
balanslaşdırılmış qaynaq istifadə oluna bilər.
Şəkil 10.13 Deformasiyaya nəzarət etmək üçün qaynaq istiqamətinin istifadə olunması:
a Geri-pilləli qaynaq;
b Qeyri-davamlı qaynaq.

Qaynaq ardıcıllığı
Qaynaq ardıcıllığı və ya istiqaməti vacib məsələdir və birləşmənin boş sonluğuna tərəf
olmalıdır. Uzun qaynaqlar üçün qaynağın hamısı bir istiqamətdə başa çatmır. Qısa
keçidlər, məsələn, geri-pilləli qaynaq və ya qeyri-davamlı qaynaq metodları
deformasiyaya nəzarət baxımından çox effektivlidir (yuxarı bax).

▪ Geri-pilləli qaynaq ümumi ardıcıllığın əks istiqamətində qısa bitişik qaynaq

uzunluqlarını tətbiq etməyi nəzərdə tutur (yuxarı bax).
▪ Qeyri-davamlı qaynaq əvvəlcədən müəyyən olunmuş, bərabər məsafədə, tikiş
boyu ardıcıllıqla qısa qaynaq uzunluqlarının qoyulması prosesidir (b) yuxarıdakı
şəkil). Qaynaq uzunluqları və onlar arasında məsafələr ümumən bir elektrodun
təbii keçid uzunluğuna bərabər olur. Hər elektrod üçün tikişin istiqaməti eynidir,
lakin ümumi ardıcıllığın istiqamətinin əks istiqamətdə qaynq istiqaməti üçün bu
vacib deyil.

10.7.3 Ən yaxşı praktika

Deformasiyaya nəzarət etmək üçün aşağıdakı istehsalat metodları istifadə olunur:
▪ Birləşmə aralığının qurulması və saxlanılması üçün yığıcı qaynağın istifadə
olunması.
▪ Arxa-arxaya qaynaq olunmuş eyni komponentlərlə qaynaq neytral ox
ətrafında balanslaşdırıla bilər.
▪ Nazik plitə konstruksiyaların calaq qaynaqlarında uzununa əymənin qarşısının
alınması üçün uzununa bərkidicilərin əlavə olunması.
▪ Qaynaq prosedurunun seçimi olduğu yerdə proses və metod qaynaq metalının
mümkün qədər tez tətbiq olunması məqsəd qoyulmalıdır; MIQ/MAQƏMQ-ya
və ya qaz qaynağına və əl ilə əvəzinə mexanikləşdirilmiş üsula üstünlük
verməsi
▪ Uzun tikişlərdə, bütün qaynaq bir istiqamətdə başa çatmalı deyil; geriyə-pilləli
və qeyri-davamlı qaynaq metodları istifadə olunmalıdır.

10.8 Deformasiya–düzəliş metodları

Dizayn mərhələsində müvafiq istehsalat prosedurlarından istifadə etməklə

deformasiyaya yol verməmək üçün hər bir səy göstərilməlidir. İstesalat dövrü
ərzində deformasiyaya yol verməmək hər zaman mümkün olmadığı üçün, bir
neçə özünü doğrultmuş düzəliş metodları tətbiq oluna bilər. Deformasiyanı
düzəltmək üçün yenidən işlənməyə laqeyd yanaşma olmalı deyil, çünki bu baha
başa gəlir və komponentin zədə vurulmasına yol verməmək üçün kifayət qədər
bacarıq tələb olunur.
 Mexaniki və ya termik metodları istifadə etməklə deformasiyanın düzəldilməsi
üçün ən yaxşı praktikada ümümi təlimatlar verilir.

10.8.1 Mexaniki metodlar

Əsas mexaniki metodlar çəkiclə döyəcləmə və presləmədir. Çəkiclə döyəcləmə

səthə zərər verə bilər və deformasiyanı möhkəmləndirə bilər. Əyilmə və ya bucaq
deformasiyası zamanı, bütöv komponent çəkiclə döyəcləmənin çatışmamazlığı
olmadan press vasitəsi ilə düzəldilə bilər. Komponent və press plitəsi arasında
aralıq material daxil edilir. Həddən artıq korreksiya vermək üçün kifayət qədər
deformasiya etmək lazımdır ki, elastik geriyə qayıdış komponentə özünün düzgün
formasını almağa imkan verəcəkdir.

Şəkil 10.14 T calaq birləşməsində əyilməni düzəltmək üçün pressdən istifadə

olunması.

Açılmış plitədə əyintini düzəltmək üçün preslənmə prosesi yuxarıda göstərilmişdir.

Uzun komponentlərdə, deformasiya mərhələli presslənmə vasitəsi ilə proqressiv
şəkildə kənarlaşdırılır; hər bir preslənmə qısa uzunluqda həyata keçirilir. Flanslı
plitə halında yük flans üzərində olmalıdır ki, yüklənmə nöqtələrində şəbəkəyə
lokal zədələrin qarşısı alınsın. Yükün mərhələli şəkildə cəmləşdirilməsi yalnız
düzxətli komponentin yaranmasına səbəb olacağını nəzərə alaraq, düzxətli
komponentin əldə etmək və ya hamar əyintini almaq üçün formerdən istifadə
etmək yaxşı olardı.

Mexaniki düzləndirmə üçün ən yaxşı praktika

Deformasiyanı kənarlaşdırmaq üçün pressdən istifadə edən zaman aşağıdakılara
riayət etmək lazımdır:
▪ Aralıq detalların istifadə olunması deformasiyanı elə düzəldəcək ki, geriyə
itələmə komponenti düzgün formaya qaytaracaq.
▪ Uzununa əyintiyə yol verməmək üçün press zamanı komponentin müvafiq
şəkildə dəstəklənməsini yoxlayın.
▪ Düzxətli komponentin əldə olunmasına və ya hamar əyintinin alınması üçün
formerdən (və ya roller) istifadə edin.
▪ Mühafizə olunmayan aralıq detallar presdən kənara uça biləcəyini nəzərə
alaraq, təhlükəsizlik qaydalarına əməl olunmalıdır:
o Aralıq detalları valikə boltlayın.
o Detalların kənara uçmasına yol verməmək üçün metal plitəni müvafiq
qalınlıqda yerləşdirin.
o İşçi heyəti təhlükəli ərazidən çıxardın.
10.8.2 Termik metodlar

Termik metodların əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, kifayət qədər elə yüksək lokal
gərginlik yaradılsın ki, soyuyan zaman komponent əvvəlki formasına geri qayıtsın.

Şəkil 10.15 Deformasiyanı düzəltmək üçün lokallaşdırılmış isitmə.

Bunu, materialın müəyyən temperaturda lokal isidilməsi ilə əldə etmək olar, çünki
isti, aşağı axıcılıq həddi olan material ətrafında soyuq, yüksək axıcılıq həddi olan
material qarşı genişlənməyə cəhd edərək plastik deformasiya yaradacaqdır.
Bunun nəticəsində yaranan gərginliklər komponenti tələb olunan formaya
qaytaracaqdır (yuxarı bax).

Buna görə lokal isidilmə, qaynaq deformasiyasını düzəltmək üçün nisbətən sadə,
lakin effektiv yoldur. Sıxılma səviyyəsi ölçü, miqdar, yer və isidilmiş zonaların
temperaturu ilə müəyyən olunur. Qalınlıq və plitə ölçüsü isidilən zonanın ərazisini
müəyyən edir. İsidilmə zonalarının miqdarı və yerləşməsi daha çox təcrübə
məsələsidir. Yeni işlər üçün sıxılma səviyyəsinin miqdarının müəyyən etmək üçün
sınaqlar lazım olacaqdır.

Nöqtəli, xətti və ya paz-formalı isidilmə metodlarının hamısı deformasiyanın

termik düzəldilməsində istifadə oluna bilər.

Nöqtəli isidilmə

Şəkil 10.16 Əyilməni düzəltmək üçün nöqtəli isidilmə.

Nöqtəli isidilmə əyilməni götürmək üçün istifadə olunur, məsələn, nisbi nazik
təbəqə möhkəm çərçivəyə qaynaq olunmuşdur. Deformasiya qabarıq tərəfin
nöqtəli isidilməsi ilə düzəldilir. Əyilmə mütəmadi olduqda, nöqtələr əyilmənin
mərkəzindən başlayaraq və kənara istiqamətlənmə simmetrik şəkildə nizamlana
bilər.
 Xətti isidilmə

Şəkil 10.17 Künc qaynağında bucaq deformasiyasını düzəltmək üçün xətti

isidilmə.
WIS10-30816
Residual stress and Distrortion 10-16 Copyright © TWI Ltd
Düz xəttlərdə isidilmə çox vaxtı bucaq deformasiyasının düzəldiməsi üçün,
məsələn, künc qaynaqlarında, istifadə olunur. Komponent qaynaq birləşməsinin
xətti boyunca isidilir, lakin qaynağın əks tərəfində. Beləliklə, tətbiq olunan
gərginliklər flansı düz formaya salır.

Paz formalı isidilmə

Daha böyük mürəkkəb məhsullarda xətti isidilməyə əlavə olaraq bütün sahəni
isitmək lazım ola bilər. Bu əməliyyatda məqsəd məhsulun bir hissəsinin sıxılması
ilə materialı formaya geri qaytarılmasından ibarətdir.

Şəkil 10.18 Plitəni düzəltmək üçün paz formalı isidilmənin istifadə olunması.

Nazik panellərin nöqtəvari isidilməsindən başqa paz formalı isidilmə zonası baza
məsafəsində istifadə olunmalı və temperaturun profili plitənin qalınlığı üzrə
bərabər səviyyədə olmalıdır. Materialın daha qalın hissəsində, plitənin hər bir
tərəfi üçün iki məşəlin istifadə olunması lazım ola bilər.

Ümumi təlimat kimi əyilmiş plitəni düzəltmək üçün pazın ölçüsü aşağıdakı kimi
olmalıdır:
▪ Pazın uzunluğu–plitə eninin üçdə ikisi.
▪ Pazın qalınlığı (baza)–onun uzunluğunun altıda biri (baza məsafəsi).

Düzəlmənin dərəcəsi tipik olaraq 3m-lik plitədə 5mm olacaqdır.

Paz formalı isidilmə müxtəlif vəziyyətlərdə deformasiyanın düzəldilməsi üçün

istifadə oluna bilər, (aşağı bax):

▪ Standart yayma hissəsi, iki müstəvidə düzəldilməsi tələb olunur a).

▪ Yaymaya alternativ olaraq plitənin kənarında əyilmə b).
▪ Tağşəkilli kəsik, müstəvidən kənar deformasiya olunub c).
a) Standart yayma b) Plitə sonunda əyilmə c) Tağşəkilli məhsul
hissəsi

Şəkil 10.19 Deformasiyanı düzəltmək üçün paz şəkilli isitmə.

Ümumi ehtiyat tədbirlər

Termik uzadılma metodlarının istifadə olunmasının təhlükələri çöx böyük sahənin
həddən artıq sıxılması və həddən artıq temperaturla isidilməsi nəticəsində
metallurji dəyişikliklərə səbəb olma riskidir. Ümumi qayda kimi, poladda
deformasiyanı düzəltmək üçün həmin sahə üzrə temperature təxminən 600-
650°C közərdilməyə kimi məhdudlaşdırılmalıdır.

İsidilmə kəsildiyi və itirildiyi halda, operator metalın soyudulmasına imkan verməli

və sonra yenidən başlamalıdır.

Termik isidilmə yolu ilə deformasiyanın düzəldiməsinin ən yaxşı praktika

Deformasiyanı kənarlaşdırma zamanı aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:

▪ Nazik təbəqə konstruksiyalarda əyməni kənarlaşdırmaqdan ötrü nöqtəvari
isidilmədən istifadə edin.
▪ Nazik panellərin nöqtəvari isidilməsindən başqa paz formalaı isidilmə
metodundan istifadə edin.
▪ Plitədə bucaq deformasiyasını düzəltmək üçün xətti isidilmədən istifadə edin.
▪ Komponentin həddən artıq sıxılmasına yol verməmək üçün isidilmə ərazisini
məhdudlaşdırın.
▪ Metallaruju zədənin qarşısını almaq üçün poladlarda temperaturu 600-650°C
(közərdilmə istiliyi) kimi limit qoyun.
▪ Paz formalaı isidilmə zamanı baza məsafəsini isidin, plitə qalınlığı boyu
bərabər şəkildə paylaşdırın və temperaturu eyni dərəcədə saxlayın.
 Bölmə 11
Poladların Qaynaq oluna bilməsi
 11 Poladların qaynaq oluna bilməsi

Qaynaq oluna bilmə termini sadəcə qaynaq oluna bilmə bacarığını bildirir və
qaynaq oluna bilən poladların çox növü geniş sahəli tətbiqetmələrdə inkişaf
etdirilmişdir.

Lakin, poladların "yaxşı qaynaq olunma qabiliyyəti"nin olması və yaxud pis

qaynaq oluna bilməsi kimi nəzərə alınmasını müəyyənləşdirən uyğun
xüsusiyyətlərlə və defektsiz qaynaq etmək asan və ya çətindir. Adətən deyilir ki,
Əİər natamamlığın müəyyən növünün qarşısını almağa xüsusi tədbirlərin
görülməsi vacibdirsə, polad pis qaynaq olunur. Birləşmə üçün tələb olunan
xüsusiyyətləri əldə etmək üçün parametrlərin çox dar həddləri daxilində qaynaq
etmək ehtiyacı digər bir səbəb ola bilər.

11.1 Qaynaq olunma qabiliyyətinə təsir edən amillər

Poladın yaxşı və yaxud pis qaynaq olunma qabiliyyətinin olunmasını bir neçə bir-
biri ilə əlaqədar amillər müəyyənləşdirir. Onlar aşağıdakılardır:

▪ Faktiki kimyəvi tərkib

▪ Qaynaq birləşməsi konfiquriyası
▪ İstifadə olunacaq qaynaq prosesi
▪ Qaynaq konstrusiyalarından tələb olunan xüsusiyyətlər

Pis qaynaq olunma qabiliyyəti olan poladlar üçün xüsusilə aşağıdakıların təmin
olunması vacibdir:

▪ Qaynaq prosedur spesifikasiyaları çatlamaya səbəb olmayan lakin

müəyyənləşmiş xüsusiyyətlərə nail olmaq üçün qaynaq şərtləri verir

▪ Qaynaqçılar ciddi sürətdə müəyyənləşmiş qaynaq şərtləri ilə işləyirlər.

▪ Qaynaq təftişçiləri qaynaqçıların ciddi olaraq QPS-na əsasən işləmələrindən

əmin olmaq üçün müntəzəm olaraq nəzarət edirlər

Qaynaq materialllarının xarakterlərində, səbəblər və natamamlıqların (defektlərin)

aradan qaldırılması üzrə yaxşı anlayışı olan qaynaq təftişçilərinə pis qaynaq olma
qabiliyyətinə malik poladlardan istifadə etdikdə daha çox təsir edən qaynaq
parametrlərinə diqqəti yönəltməyə imkan verir

11.2 Hidrogen çatlaması (hidro krekinq)

Qaynaqla hazırlanma zamanı, hidrogenin olması səbəbindən bəzi növ metallarda

çatlar əmələ gələ bilər. Bu çatlama növünün texniki adı hidrogenin yaratdığı
soyuq çatlamadır (HYSÇ) lakin çox zaman hidrogen çatlamanın müxtəlif
xarakterteristiklarını təsvir edən digər adlara istinad olunur.

▪ Soyuq çatlama-qaynaq soyuduqda çatlama baş verir

▪ İTZ çatlaması- çat əsasən İTZ-da baş verməyə meyl edir
▪ Gecikmiş çatlama- çatlar bəzən qaynaq tamamlandıqdan sonra baş verə
bilər (ola bilsin ki 48 saata qədər)
▪ Qaynaq tikişinin kökündə çat- çatlar İTZ qaynaq tikişinin ərimiş yastığı
altında baş veirir

Baxamyaraq ki, hidrogen çatlamalarının çoxu İTZ-da baş verir, onların qayanq
metalında da yaranaması halları olur.

Şəkil 11.1 İTZ hidrogen çatalamalarının tipik yerlərini göstərir.

 Şəkil 11.2 künc qaynağının İTZ-da hidrogen çatlamasını göstərir.

11.2.1 Hidrogen çatlaması həssaslığına təsir edən amillər

Poladın İTZ-da hidrogen çatlaması eyni zamanda 4 şərtin olduğu zaman baş
verir:

Hidrogen səviyyəsi > 15ml/100g qaynaq metalın yerləşməsi

Gərginlik > 0.5 axıcılıq həddi gərginliyi
Temperatur < 3000C
Həssas mikrostruktur > 400HV(Viker möhkəmliyi) möhkəmlik

Dartılma Həssas
gərginliyi mikrostruktur
ÇATLAMA
(otaq
temperaturunda)

Yüksək hidrogen
tərkibi

Bu dörd şərt (dörd amil) qarşılıqlı olaraq bir birindən asılıdırlar, beləki bir şərtin
təsiri (onun aktiv səviyyəsi) digər üç amilin necə aktiv olmasından asılıdır.

11.2.2 Çatlama mexanizmi

Hidrogen (H) qaynaq qövsündə tərkibində molekullar olan hidrogenin H

atomlarına bölündüyündə ərimiş qaynaq metalına daxil ola bilər

H atomları çox kiçik olduğundan, onlar möhkəm poladda hərəkət edə bilərlər
(diffuziya) və qaynaq metalı isti olduqda onlar qaynaq səthinə dağıla və
atmosferə qalxa bilərlər.

Lakin, aşağı temperaturda H tez diffuziya oluna bilməz və Əİər qaynaq materialı
ətraf mühit temperaturunda tez soyuyursa H ilişib qalacaqdır-adətən İTZ-da.

Əİər İTZ-ının, nisbətən möhkəm və kövrək olduğu- həssas mikrostrukturu varsa,

qaynaq materialında yüksək dartılma gərginliyi olur və sonra H çatlaması baş
verə bilər.

Çatlara yaranamasına səbəb olan dəqiq mexanizmi ortaya çıxartmaq

mürəkkəbdir, lakin H-nin, İTZ-nın sahəsinin kövrəkləşməsinə səbəb olduğu
 güman olunur, beləliklə də, yüksək konsentrasiyalı gərginliklər plastik
deformasiya ilə müqayisədə daha çox çata səbəb olur.

11.2.3 İTZ hidrogen çatlamasının qarşısının alınması

Çata səbəb olan amillərin bir-birindən asılı olduğundan və hər birinin eyni
zamanda aktiv səviyyədə olmasını ehtiyacından, çatlamanın qarşısı qaynaq
zamanı dörd amildən ən azı birinin qeyri-aktiv olmasını təmin etməklə almaq olar.

Dörd amilin hər birinin təsirini minimum salmaq üçün istifadə olunan metodlar
sonrakı yarı- bölmələrdə nəzərə alınmışdır.

Hidrogen

Hidrogenin əsas mənbəyi nəmlikdir (H2O) və nəmliyin əsas mənbəyi qaynaq

flyusudur. Bəzi flyüsların tərkibində seliloz var və bu hidrogenin çox aktiv
mənbəyi ola bilər.

Flyüs tələb etməyən qaynaq proseslərinə aşağı hidrogenli proseslər kimi baxıla
bilər.

Hidrogenin digər mənbələri pasda və yaxud ərpdə və yağlar və sürtkü

maddələrində nəmliyin olmasıdır (hidokarbonlar).

Hidrogenin təsirini azaltmaq mümkündür:

▪ Qaynaq başlarkən flyüsların H-da az olmasını (üstü örtülü elektrod, flyüs

ucluqlu məfril və FAQ flyüsları) təmin etmək

▪ Aşağı H elektrodlar ya yanmalı (bərkiməli) və sonra istini saxlayan peçdə

saxlanmalı və yaxud hermetik paketlərdə verilməlidir.

▪ Əsas aqlomerasiya edilmiş FAQ flyüsları verilməzdən əvvəl onların verildiyi

kimi, aşağı nəmlik vəziyyətində saxlanması üçün qızdırılmış bunkerdə
olmalıdır.

▪ Qaynaq metalın diffuziya olunan hidrogen tərkibini yoxlamalı (bəzən sınaq

spesifikasiyasında müəyyənləşdirilir).

▪ Flyüsların atmosferdın nəmliyi almasına icazə verməməklə qaynaq boyunca

aşağı H vəziyyətinin saxlanmasını təmin etməli

▪ Aşağı hidrogen elektrodlar kiçik miqdarda verilməlidir və təsir müddəti

məhduddur; qızmış "titrəmələr" bu nəzarəti asanlaşdırır.

▪ Tikişsiz olmayan flyüs ucluqlu məftil çarxları (bobin) örtülməlidir və yaxud

istifadə olunmadıqda uyğun saxlanma vəziyyətinə qaytarılmalıdır.

▪ Qaynaq davamlı olmadıqda əsas aglomerasiya olunmuş FAQ flyüsları isidilmiş

(gızdırılmış) bunkerə qaytarılmalıdır.

▪ Şeh nöqtəsini yoxlamaqla (-60°C -dən aşağı olmalıdır) qoruyucu qazda

nəmliyin olmasının miqdarını yoxlamalı.

▪ Qaynaq sahəsinin quru olmasını və pas/ərp və yağ/sürtkü mayesindən təmiz

olmasını təmin etməli.
Dartılma gərginliyi

Qaynaqda hər zaman dartılma gərginlikləri var, çünki hər zaman qaynaq
nəticəsində qalıq gərginlikləri vardır.

Dartılma gərginliklərinin həcmi istilyin daxil olması, birləşmə növü və ölçüsü və

qaynaq olacaq komponentlərin çəkisi əsas olaraq birləşmədə poladın qalınlığından
asılıdır.

Dartılma gərginlikləri yüksək sıxılmış birləşmələrdə poladın axıcılıq həddi qüvvəsi

kimi yüksək ola bilər və bu adətən qalın birləşmələrlə geniş komponentlərdə olur
və bu asanlıqla nəzarət olunan amil deyildir.

Qalıq gərginliyin təsirinin azalmasının praktik yolları aşağıdakı kimidir:

▪ Zəif bərkitmə səbəbindən gərginlik tərkiblərinin qarşısının alınması

▪ Pis qaynaq profilinin qarçısının alınması (iti qaynaq dabanları)
▪ Qaynaqdan sonra qərginliyin-azalması istilik emalının tətbiqi
▪ İstiliyin daxil olmasının azaltmaq üçün mümkün qədər hərərkət sürətini
artırmaq
▪ Qaynaq metal həcmini mümkün qədər aşağı səviyyədə saxlamaq

Hidrogen çatlamaya xüsusi həssas olan aşağı qatışıqlı poladları qaynaq edərkən
bu tədbirlər xüsusilə vacibdir.

Həssas İTZ

Poladın möhkəm kövrək fazalarının nisbətən yüksək hissəsini -xüsusilə martensiti

özündə saxlayan həssas İTZ mikrostrukturudur.

İTZ -nin möhkəmliyi həssaslıq üçün yaxşı göstəricidir və o xüsusi poladda

müəyyən kəmiyyətdən artıq olduqda həssas kimi nəzərə alınır. C və C-Mn (K-
Marqans) poladlar üçün bu möhkəmlik kəmiyyəti ~ 350HV-dir və H çatlamasına
həssaslıq artır.

İTZ-in maksimum möhkəmliyinə təsir edir:

▪ Poladın kimyəvi tərkibi

▪ Hər bir qaynaq olunmasından sonra İTZ-nın soyuma dərəcəsi

C və C-Mn poladlar üçün İTZ möhkəmliyinin əhəmiyyəti üçün meylə təsir edəcək
kimyəvi tərkibin necə kəmiyyətləndirilməsi üçün formula hazırlanmışdır -karbon
ekvivalent kəmiyyəti (KED) formulası.

Çox istifadə olunan KED formulası (və BQI - Beynəlxalq Qaynaq İnstitutu
tərəfindən qəbul olunmuşdur) aşağıdakıdır:

CEViiw = % C + %Mn + %Cr + %Mo + %V + %Ni + %Cu

6 5 15
Poladın KED-i formulaya kimyəvi tərkib üçün göstərilən material sınaq sertifikatı
kəmiyyətlərini daxil etməklə hesablanır. Poladın KED-i yüksək olduqca onun İTZ
möhkəmliyinə həsassalığı bir o qədər böyük olur və bu səbəbdən H çatlamasına
da həssalığı böyük olur.

İTZ möhkəmliyinə ən çox təsir edən element karbondur. Hər bir qaynaq
olunmasından sonra İTZ soyumasının dərəcəsi sürətli olduqca, möhkəmliyin meyli
bir o qədər böyükdür.

Soyuma dərəcəsi aşağıdakı hallarda artmağa meyl edir:

▪ İstiliyin daxil olmasının artması (aşağı dərəcəli enerjinin daxil olması).

▪ Birləşmənin qalınlığının artması (daha çox istilik axını)

İTZ mikrostrukturunun həssaslığının (C və C-Mn poladlar üçün)qarşısının

alınmasına tələb olunur:

▪ Poladın dərəcəsi üçün aşağı səviyyəli kəmiyyətdə KED-lə poladın təchiz

edilməsi

▪ Qaynağın tez soyumaması üçün orta qaynaq temperaturunun daxil

edilməsindən istifadə etmək (və İTZ möhkəmlənməsini verməli)

▪ İTZ-nın yavaş soyuması üçün əvvəldən isitmənin tətbiqi (və əhəmiyyətli İTZ
möhkəmlənməsini göstərmir); çox gedişli qaynaq tikişlərində, müəyyən keçid
temperaturunu saxamalı

Cr, Mo və V kimi elementlərin əlavə edilməsi ilə aşağı qatışıqlı poladlar üçün KED
formulası tətbiq edilmir və möhkəmlənmənin həssaslığı üzrə qərar verməyə
istifadə olunmamalıdır. Bu poladların ITZ-ı istiliyin daxil olmasına baxmayaraq,
hər zaman nisbətən möhkəm olmağa meyl edəcək və beləliklə H çatlaması riskini
azaltmaq üçün bu "amil"-ə effektli nəzarət etmək mümkün olmayacaq. Bu
səbəbdən aşağı qatışıqlı poladların İTZ möhkəmliyinə nəzarət edə biləcək, qaynaq
oluna bilən C və C-Mn poladlara nisbətən hudrogen çatlamasını göstərməyə daha
çox meyli vardır.

Aşağı temperaturda qaynaq materialları

Qaynaq materialının temperaturunun çatlmaya olan həssaslığa, əsasən də H-nin

qaynaq və İTZ-ı vasitəsilə hərəkət etdiyi (yayılma) dərəcəyə təsir etməklə əsas
təsiri vardır. Qaynaq nisbətən isti olduğu(>~300°C) müddət ərzində,H kifayət
qədər sürətlə yayılacaq və atmosferə çəkiləcəkdir, yəni, materialda ilişməyəcək
və kövrəkliyə səbəb olmayacaqdır.

Aşağı temperaturlu qaynaq materialının (və qaynaq materialında H-nin ilişməsi

riski) təsirinin azaldılmasına aşağıdakılar təsir edə bilər:

▪ Uyğun əvvəlcədən-isitmə temperaturunun tətbiqi (tipik olaraq 50-dən

~250°C-ə kimi)
▪ Əvvələcədn isitməni qoruyaraq hər keçiddən sonra qaynağın soyumasının
qarşısının alınması və qaynaq zamanı temperaturun xüsusi keçidi.
▪ Qaynaq bitdikdən sonra əvvəlcədən isitmə temperaturunun qorunması (və
yaxud ~250°C-ə yüksəlməsi) və H-nin (isitmədən sonra* adlanır) uşmasını
asanlaşdırmaq üçün bir neçə saatlığa (minimum 2) birləşməninin bu
temperaturda saxlanması
 * İsitmədən sonra anlayışı ≥~600°C-də yerinə yetirilən QSTE ilə
qarışdırılmamalıdır.

11.2.4 Qaynaq metalda hidrogen çatlaması

Hidrogen çatları müəyyən şərtlər altında polad qaynaq metalında yarana bilər.
Çatlama mexanizmi və bütün təsir edən amillərin müəyyənləşməsi, İTZ çatlaması
ilə müqayisədə nisbətən az aydın başa düşülür, lakin çatlama, o İTZ-na nisbətən,
qaynaq şərtlərinin H-nin qaynaq metalda ilişib qalmasına səbəb olduqda baş verə
bilər. Eyni zamanda o da, qəbul olunur ki, yüksək müqavimətli materiallar, qalın
bölmələr və böyük qaynaq qatları, problemin ortaya çıxdığı ən çox təsadüf olunan
sahələrdirlər.

Qaynaq metalda hidrogen çatları adətən qaynaq metalda əsas dartılma gərginliyi
istiqamətində 45° uzanır və bu adətən qaynağın uzununa olan ox boyunca olur.
(Şəkil 11.3). Bəzi hallarda çatlar V formasında olur, buna görə şevron çatlama
deyilir.

Aşağıdakılardan başqa qaynaq hidrogen çatlamalarının qarşısını almaq üçün

dəqiq tərtib olunmuş qaydalar yoxdur:

▪ Aşağı hidrogen qaynaq prosesinin istifadəsini təmin etməli

▪ Əvvəcədən isitməni tətbiq etməli və müəyyən keçid temperaturunu saxlamalı

BS EN 1011-2 entitled Welding – Recommendations for welding of

metallicmaterials – Part 2: Arc welding of ferritic steels gives in Annex C
practicalguidelines about how to avoid H cracking. Practical controls are
basedprincipally on the application of pre-heat and control of potential H
associatedwith the welding process.

BS EN 1011-2 Qaynaq olunma başlıqlı-Metal materialların qaynağı üçün

Tövsiyyələr-2ci Hissə: Ferit poladların qövs qaynağı Əlavə C-də H çatlamasının
necə qarşısıının alınması üzrə praktik istiqamətlənmə verilmişdir. Praktik
nəzarətlər prinsipal olaraq əvvəlcədən isitmənin tətbiqinə əsaslanmışdır və
potensial H-ə nəzarət qaynaq prosesi ilə əlaqələnmişdir.

11.3 Çatlamanın bərkiməsi

The technically correct name for cracks that form during weld metalsolidification
is solidification cracks but other names are sometimes used whenreferring to this
type of cracking.

Qaynaq metal bərkiməsi zamanı yaranan çatların düzgün texniki adı çatlamanın
bərkiməsidir, lakin bu növ çatlamaya istinad etdikdə bəzən digər adlardan da
istifadə olunur.

▪ İsti çatlama- onlar yüksək temperaturda yaranır-qaynaq isti olduqda

▪ Mərkəz çatlama- çatlar aşağı qaynaq tikişinin ərimiş yastığının mərkəzində
yarana bilər
▪ Krater çatı- qaynaq kraterində olan kiçik çatlar kristallaşmış çatlardır.

Qaynaq metalın çatların möhkəmlənməsinə xüsusilə həssas olduğuna görə

demək olar ki, közərəndə sınmanı göstərir, çünki onda isti olduqda elsatiklik
olmur və beləliklə çata aparır.

Şəkil 11.4 qaynağın tipik mərkəzləşmiş bərkimiş çatla köndələn kəsiyi verilmişdir.
11.3.1 Çatlamanın bərkiməsi həssaslığa təsir edən amillər

Çatlamanın bərkiməsi aşağıdakı üç şərtin eyni zamanda baş verdikdə yaranır:

▪ Qayanq metal kimyəvi tərkibə həssasdır

▪ Qaynaq şərtləri arzuolunmaz yastıq formasını vermək üçün istifadə olunur.
▪ Qaynaq sahəsində yüksək səviyyədə məhdudiyyət və yaxud dartılma
gərginlikləri vardır.

11.3.2 Çatlama mexanizmi

Bütün qaynaq metallar temperatur diapazonunda möhkəmlənir və kristallaşma

ərimə xəttindən qaynaq vannasının mərkəzinə doğru başlandığından, qaynaq
tikişinin ərimiş qatının möhkəmlənməsinin son mərhələsi zamanı qatın
mərkəzində zəif zona yaratmağa kifayət qədər məhlul ola bilər. Məhlul təbəqəsi
kristallaşmanın ön tərəfindən irəli itələnmiş olduğu kiçik ərimə temperaturunun
komponentlərinin nəticəsidir.

Kistallaşma zamanı, dartılma gərginlikləri qaynaq tikişinin ərimiş yastığının kristal

hissələrinin sıxlaşması səbəbindən qurmağa başlayır və bu gərginliklər qaynaq
tikişinin ərimiş yastığının dağılmasına səbəb ola bilər. Bu vəziyyətlər yastığı
yerləşdirilən kimi qaynaq tikişinin ərimiş yastığının mərkəz çatını göstərməklə
nəticələnir.

Centreline solidification cracks tend to be surface breaking at some point intheir

length and can be easily seen during visual inspection because they tendto be
relatively wide cracks.

Mərkəz bərkimə çatları səthdə uzunluğunun eyni nöqtəsində sınmaya meyl edir və
vizual təftiş zamanı asanlıqla görülə bilər çünki onlar nisbətən geniş çatlar
yaradırlar.

11.3.3 Çatlama bərkiməsinin qarşısının alınması

Çatlama bərkiməsinin qarşısının alınması,qeyri-aktiv səviyyəyə azalma kimi,

amillərdən birinin təsirini tələb edir.

Qaynaq metal tərkibi

Müasir poladqayırma metodları tərəfindən hazırlanan C və C-Mn polad qaynaq

metalların çoxunun çatlamanın kristallaşmasına xüsusilə həssas olan kimyəvi
tərkibləri yoxdur.

Lakin, bu qaynaq metalları Əİər elementlərlə, və yaxud qaynaq metalda nisbətən

aşağı ərimə temperaturunun təbəqələrini yaradan tərkiblərlə çirklənmiş olduğu
halda, bu növ çatlamaya həssas ola bilərlər.

Kükürd və mis Əİər qaynaqda nicbətən yüksək səviyyələrdə olduğu halda, polad
qaynaq metalını çatlamanın kristallaşmasına həssas edə bilər. Kükürdlə çirklənmə
dəmir sulfidlərin yaranmasına apara bilər ki, bu da yastıq ~980°C -dən az
soyuduqda məhlul qalar, beləki yastığın kristallaşması 1400°C-dən yuxarı
başlayır.

Kükürdün mənbəyi yağ və yaxud sürtkü yağları ilə çirklənə bilər və yaxud
qaynağa ərimə ilə qaynaq olunan az təmizlənmiş əsas poladdan götürülə bilər.
Qayanq metalda misin çirklənməsi oxşar olaraq zərərli ola bilər, çünki onun
poladda aşağı həllolunma qabiliyyəti var və ~1100°C-də hələdə əriyə bilən təbəqə
yarada bilər.

Çatlama bərkiməsinin qarşısının alınması (digər qeyri-həssas qaynaq metalı)

aşağıdakıları təmin etməklə potensial zərərli materiallarla çirklənmənin
qarşısınının alınmasını tələb edir:

▪ Qaynaq birləşmələri qaynaqdan əvvəl dərhal dəqiqliklə təmizlənir

▪ Qaynaq aksesuarlarını əhatə edən hər hansı mis uyğun /uyğun vəziyyətdə
olmalıdır- məsələn qaynaq tikişinin altlığı və QMQQ, TMQQ və FQQ üçün
kontakt ucluqlar.

Uyğun olmayan qaynaq şərtləri qaynaq tikişinin ərimiş yastıqlarını kristallaşmağa

aparan şərtlərdir belə ki, aşağı ərimə temperaturu təbəqəsi kristallaşan qaynaq
tikişinin yastığının mərkəzində tutulur və asan çat yaranması üçün zəif zona olur.

Şəkil 11.5 qaynaq tikişinin yastığının qeyri uyğun qaynaq şərtlərindən istifadə
edərək mərkəz kristallaşma çatı ilə əlaqələnərək kristallaşmışdır.

Qaynaq tikişinin ərimiş yastığın kifayət qədər dərin və dar eninə kəsiyi vardır-
endən-dərinlik nisbəti <~2-dir və kristallaşan dendritlər aşağı ərimə
temperaturunda olan məhlulu yastığın mərkəzinə itələyir və sonra da, bu məhlul
orada ilişib qalır. Əhatə edən material soyuma nəticəsində sıxlaşdığından, bu
təbəqə dartılma gərginliyinə məruz qalır ki, bu da çatlamaya aparır.

Əks olaraq, Şəkil 11.6 endən-dərinliyə olan nisbəti >>2 olan yastığı göstərir. Bu
yastıq forması aşağı ərimə temperaturunda olan məhlulu kristallaşmış dendritlərin
qarşısına itələyir, lakin yastığın mərkəzində ilişib qalmır. Beləliklə, hətta
soyumadan nəticələnən dartılma gərginiliyi altında, bu təbəqə öz-özunü bərpa
edir və çatlamanın qarşısını alır.

FQQ və qövs-keçirmə QMQQ digər qövs qaynaq proseslərinə nisbətən uyğun

olmayan endən-dərinliyə olan nisbəti ilə qaynaq tikişi ərimiş yastıqlarını vermiş
olur. Həmçinin, dərin, dar yastıqlar nəticəsində, elektron şüa və lazer qaynaq
prosesləri bu növ çatlamaya həddindən artıq həssasdırlar.

Mərkəz çatlamanın kristallaşmasına aparan (həssas tərkiblərlə qaynaq metallar)

qeyri uyğun qaynaq şərtlərinin qarşısını almaq, qaynaq parametrlərində əsasən
dəyişiklikləri tələb edə bilər.Bunu aşağıdakıları azaltmaqla etmək olar:

▪ Qaynaq cərəyanı (daha kiçik yastıq vermək)

▪ Qayanq sürəti (daha enli qaynaq yastığı vermək)

Həssas qaynaq metalın krater çatlamasına aparan qeyri-uyğun qaynağın qarşısını

almaq, qövs söndükdə qaynağın sonunda istifadə olunan texnikada dəyişikliklərin
olmasını tələb edir, yəni:

▪ VİQ qaynağı üçün cərəyan, və qövs sönməzdən əvvəl qaynaq vannasının

dərinliyinin azalması üçün cari eniş avadanlığından istifadə etmək (enın -
dərinlik nisbətinə daha uyğun qaynaq tikişinin ərimə yastığı verir). Həmçinin
krater çatlarının qarşısını almaq üçün qövsü kəsməzdən əvvəl yastığı geri
aparmaq və yaxud qövsü uzatmaq da ümumi praktikadır.

▪ VİQ qaynağı üçün, kristallaşma tamamlanana və qabarıq kraterin qarşısını

alana kimi doldurucu məftili vannaya verməklə qaynaq vannasının
kristallaşma metodunu dəyişdirmək.
 ▪ ƏMQ üçün qaynaq vannası kristallaşması metodunu krater dolana kimi
qaynağın işinin sonunda hərəkət istiqamətini dəyişməklə düzəlişlər etmək.

11.4 Laylara ayrılma

Laylara ayrılma polad plitə və yaxud qaynaq altında digər yayma materialların
çatlamasının növüdür.

Layalara ayrılmanın xaraketristikaları bunlardır:

▪ Çatlar yalnız yayma materiallarda yarana bilər məs plitə və bölmələr

▪ Daha çox C-Mn poladlarda
▪ Çatlar adətən İTZ-na yaxın, lakin kənarda yaranır
▪ Çatlar materialın səthinə paralel uzanmaya meyl edir (və qaynağın ərimə
sərhədi), pilləli aspekti olur.

Yuxarıdakı xarakteristikalar Şəkil 11.7 a da görünə bilər.

11.4.1 Laylara ayrılma həssalığına təsir edən amillər

Laylara ayrılma iki şərtin eyni vaxtda olması zamanı baş verir:

▪ Həssas yayma plitəsi qaynaq birləşməsini etmək üçün istifadə olunur.

▪ Yüksək gərginliklər həssas materialın qalınlıq içindən istiqamətdə olur (qısa-
köndələn istiqamət kimi tanınır).

Həssas yayma plitə

A material that is susceptible to lamellar tearing has very low ductility in

thethrough-thickness direction (short-transverse direction) and is only able
toaccommodate the residual stresses from welding by tearing rather than
byplastic straining.

Laylara ayrılmaya həssas olan materialın qalınlıq içindən istiqamətdə (qısa

köndələn istiqamət) çox aşağı plastikliyi vardır və plastik uzanmadansa,uzununa
çatları istehsal etməklə, qalıq gərginliklərini yerləşdirə bilir.

Low through-thickness ductility in rolled products is caused by the presence

ofnumerous non-metallic inclusions in the form of elongated stringers.
Theinclusions form in the ingot but are flattened and elongated during hot rolling
ofthe material.

Yayma materiallarda təbəqə qalınlığı istiqamətindəaşağı plastiklik uzanmış xətt

formasında bir neçə qeyri-metalın daxilolmalardan yaranır. Daxilolmalar tökmə
formalarda yaranır, lakin materialın isti bükülməsi zamanı hamarlanır və uzadılır.

Laylara ayrılma ilə əlaqəli olan qeyri metal əlavələri prinsip olaraq marqanes
sulfid və marganes siliktalardır.

Qalınlıq istiqamətində yüksək gərginlik

Qaynaq birləşmələri T, K və Y konfiqurasiyaları qalınlıq istiqamətində

dartılmada qalıq gərginlik komponenti ilə sona çatır.

Birləşmənin məhdudiyyəti (sərtlik) artıqca iki tərərfli gərginlyin həcmi artır.

Qaynağın bölmə qalınlığı və ölçüsü əsas təsir edən amillərdir və qalın bölmədədir,
 T, K və Y birləşmələrinin tam keçməsi zamanı çox güman laylara ayrılma baş
verir.

11.4.2 Çatlama mexanizmi

Qaynağın qalıq gərginlikləri kimi qalınlıqistiqamətində yüksək gərginliklər

mövcuddur, çünki dar daxilolmalar açılır (laylanma) və fərdi laylanmış
daxilolmalar arasında nazik birləşmələr sonra ayrlma və pilləli çatın yaranması ilə
nəticələnir.

Şəkil 11.11b tipik pillə formalı laylara ayrılmanı göstərir.

11.4.3 Laylara ayrlmanın qarşısının alınması

Laylara ayrılma amillərin bir və yaxud ikisinin təsirinin azaltmaqla qarşısını almaq
olar.

Həssas yayma plitəsi

BSEN 10164(Məhsulun səthinə perpendikulyar deformasiya xüsusiyyətləri ilə

polad məhsullar- Texniki daşıma şərtləri) laylara ayrılmaya davamlılıqda plitənin
təchizatında istiqamətlənmə verir.

Laylara ayrılmaya müqavimət plitənin səthinəperpendikulyar oxlarla götürülmüş

dartılma sınaq nümunəsi vasitəsilə qiymətləndirilə bilər (qalınlıqdan-keçən
istiqamət). Təbəqə qalınlığı istiqamətində plastikliyi dartılma sınaq nümunəsinin
sınma nöqtəsində (A-nın %R )%azalma sahəsi kimi ölçülür (Şəkil 11.8).

A-nın %R böyük ölçüldükdə , laylara ayrılmanın davamiyyəti də böyükdür.

~20%kəmiyyətin artıq olması hətta çox yüksək dartılmış birləşmələrdə yaxşı
müqaviməti göstərir.

Yayma plitənin laylara ayrılmaya olan həssaslığını azaltmağa onun təbəqə qalınlığı
istiqamətində plastikliyinin olmasını təqdim etməklə olar:

▪ Təmiz poladdan istifadə etməklə aşağı kükürd tərkibi (<~0.015%) və tədricən

nisbətən az daxilolmalar
▪ Qalınlıq istiqamətində yaxşıplastikliyi nümayiş etdirmək üçün qalınlıq
istiqamətində dartılma sınağına məruz qalmışdır (EN 10164 kimi).

Qalınlıq gərginliyi

Through thickness stress in T, K and Y joints is principally the residual stressfrom

welding, although the additional service stress may have some influence.
T, K və Y birləşmələrində qalınlıq istiqamətində gərginlik qaynaqdan olan qalıq
gərginliyi olduğuna baxmayaraq, əlavə xidmət gərginliyinin bəzi təsiri ola bilər.

Xüsusi qaynaq birləşməsi üçün qalınlıq istiqamətində gərginliklərin həcminin

azalması, bəzi hallarda, birləşməyə modifikasiya tələb edə bilər və konstruksiya
tələblərinə cavab verməyə ehtiyac olduğuna görə hər zaman praktik ola bilməz.
Bununla belə, nəzərə alınmalı olan metodlar bunlardır:

▪ Qaynağın ölçüsünün azalması

▪ Tam nüfuzetmə yerinə calaq qaynaqda yarım nüfuzetmədən istifadə etmək.

▪ Tam, və yaxud yarım calaq qaynağı əvəzinə künc qaynağından istifadə etməli
(Şəkil11.8).
▪ Həssas plitənin səthinə qaynaq metalın ərimiş layı elə tətbiq etmək ki, qalınlıq
istiqamətində yüksək dartılma həssas plitədə deyil, qaynaq metalda
yerləşdirilsin (Şəkil 11.9).
▪ Birləşmə konstruksiyasını dəyişdirilsin- döyülmüş və yaxud preslənmiş aralıq
nümunədən istifadə etməklə həssas plitənin qalınlıq istiqamətində gərginliyin
hiss olunmaması kimi (Şəkil 11.10)

Kökün
çatı
Köndələn
çat

Daban çatı
Tikiş kökündə
çat

Şəkil 11.1 Hidrogendən yaranmış soyuq çatlar

Şəkil 11.2 Künc qaynağın dabanında İTZ-nı başladan hidrogendən yaranmış

soyuq çat
 Köndələn
çatlar

X-Y oxlarına 450-də

uzanan çatlarla qaynaq
layları

Şəkil 11.2 a və b

a Səth altı köndələn çatları göstərən plitənin calaq qaynağının layihə görünüşü

b səthdə 450-də köndələn çatların faktiki necə uzanmasını yuxarıdakı qaynağın

X-Y uzununa kəsiyi göstərir. Onlar fərdi qaynaq gedişi daxilində qalmağa meyl
edirlər və qaynaqda bir neçə qatda ola bilərlər. Onların bu orientasiyada
görünüşü "şevron" çatları adının yaranmasını qaldırmışdır (ox formalı şatlar).
Şəkil 11.3

a Sütunlu dendritlərin bəzi aşağı ərimə temperaturu məhlulunusaxladığı qaynaq

yastığının mərkəzində bərkimiş çat

b qaynaq yastığının ideal forması yoxdur, lakin o, aşağı ərimə nöqtəsində məhlulu
qarşılıyan və saxlayan dendritlər olmadan bərkləşmişdir və bununla da, bərkimiş
çatların yaranmasına müqavimət göstərir.

Hərərkət istiqaməti

Şəkil 11.4 Əlverişsiz endən-dərinliyə nisbəti ilə ərimiş qaynaq yastığı

This is responsible for liquid metal being pushed into the centre of the bead bythe
advancing columnar dendrites and becoming the weak zone that isruptured.
Bu irəli gedən sütun formalı dendritlərin yastığın mərkəzinə doğru itələmiş olduğu
məhlullu metala cavabdehdir və zəif zona kimi formalaşaraq dağılır.

Hərərkət istiqaməti

Şəkil 11.5 Əlverışli endın-dərinliyə nisbət ilə qaynaq yastığı

Dendritlər ən aşağı ərimə nöqtəsində olan metalı yastıq mərkəzinin mərkəzində

olan səthə doğru itələyir və beləliklə, zəif mərkəz zonası yaratmırlar.
Ərimə
sərhədi

İTZ

"laylanma" xətti daxilolmalar

arasında əlaqələrin dağılması
nəticəsində çatın yayılması

Xətti daxilolmaların
laylanması

Qaynaqdan qalınlıq
istiqamətində qalıq
gərginlikləri

Xətti daxilolmalar

Şəkil 11.6
a Görünən İTZ-nin lap kənarında yerləşən tipik laylara ayrılma
b Laya ayrılmanın xarakteristik pillə-formalı çatı
 Qalınlıq istiqamətində
dartılma sınaq nümunəsi
Plitə səthi

Dağılma nöqtəsində
diametrin azalması

Plitə səthi

Şəkil 11.7 A-nın % R. ölçmək üçün hündürlük üzrə köndələn istiqamətdə oxu ilə
dairəvi dartılma sınaq nümunəsi (plitənin qalınlığı istiqamətində)

Həssas plitə Həssas plitə

Şəkil 11.8 Qaynağın effektiv ölçüsünü azaltmaq həssas plitədə qalınlıq

istiqamətində gərginliyi azaldacaq və laylara ayrılma riskini azaltmağa kifayət ola
bilər.
 Həssas plitə
Presslənmiş profil

Şəkil 11.9 Laylara ayrılmanın birləşmə konstruksiyasının dəyişməklə qarşısını

almaq olar

Qaynaq metalın örtük kimi

"əriməsi"

Həssas plitə

Şəkil 11.10 Qaynaq metalın iki qatı (adətən ƏMQ)T-Calaq qaynaq olunmazdan
əvvəl həssas plitəyə tətbiq olunur.
 Bölmə 12
Qaynaq Sınıqları
12 Qaynaq Sınıqları
Qaynaqlar üç müxtəlif sınma mexanizmlərindən əziyyət çəkə bilərlər:

▪ Plastik.
▪ Kövrək.
▪ Yorğunluq.

Çox hallarda qaynaq konstruksiyasının tam sınması sınma növlərinin

kombinasiyası ola bilər, məsələn, ilkin yorğunluqdan sonra son plastic sınma
gəlir.

12.1 Plastik sınmalar

Materialın möhləmliyi və köndələn kəsişmə sahəsinə tətbiq olunan yükün

daşıması üçün kifayət olmadığı yerlərdə baş verir.

Adətən belə sınmalar material və qaynaq metodologiyası dartılma sınağı üçün

nümunələrdə görmək olar. Aşağıda göstərildiyi kimi burada dağılma plastik
deformasiya, uzanma və nazikləşmə ilə müşaiyət olunur.

Sınma kənarları tətbiq olunan yükə 45° bucaqda yerləşmişdir və kəsik dodaqları
kimi adlandırılır.

12.2 Kövrək sınma

Katastrofik dağılmaya gətirib çıxardan sınmanın tez baş verən, qeyri-stabil

növüdür. Bu fenomen ilk dəfə, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı heç bir görsənən
səbəb olmadan sınan Liberti növlü Gəmilərdə qeydə alınmışdır. Həmin vaxtdan
bəri körpülər, qazanxana, yüksək təzyiqli kameralarda və s. yerlərdə tamamilə
dağılma və bahalı zədə ilə baş vermişdir.

Kövrək sınma riski aşağıdakı hallarda artır;

▪ Temperatur (ətraf və ya istismar) aşağı düşdükdə.
▪ Materialın növü və artan qalınlığı.
▪ Qalıq gərginliyinin yüksək səviyyələri olduğu yerlərdə.
▪ Kəsiklər olduqda.
▪ Artmış deformasiya sürəti, yəni yükləmə sürəti.
W IS10-30816
Weld Fractures 12-1 Copyright © TWI Ltd
Duqlas E. Vilyams, P.E.,icazəsi ilə. Qaynaq üzrə Təlimat kitabçası, Cild 1, Doqquzuncu nəşr, Amerika
Qaynaq Cəmiyyətinin icazəsi ilə yenidən çap olunmuşdur.

Dartılma nümunəsində kəsiyin effekti.

Kövrək sınmanın əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

▪ Səth hamardır və tətbiq olunan yükə 90°-də yerləşmişdir.
▪ Kiçik və ya heç bir plastik deformasiya göstərməyəcəkdir.
▪ Səth kobud olacaqdır və görünüşü kristallik ola bilər.
▪ Başlanma mənbəyini göstərən şevronları göstərə bilər.

ÇYA sınaq nümunəsində kövrək sınma səthi.

WIS10-30816
Weld Fractures 12-2 Copyright © TWI Ltd

12.3 Yorğunluq sınması

Yorğunluq sınmaları yüklənmənin dövrü olduğu və materialın axıcılıq

gərginliyindən aşağı gərginlikdə olduğu vəziyyətlərdə baş verir.

Tipik olaraq yorğunluq çatları qeyri-balanslaşma və ya vibrasiya qüvvələrinin

təsirinə məruz qalan körpülər, kranlar, təyyarə və digər komponentlərdə tapılır.

Bu proses sahənin dəyişikliklər, qövsün yandırılması, qaynağın ucları kimi

gərginlik konsentrasiyalarında başlayır. Hətta ən yaxşı konstruksiyası olan
qaynaqlar gərginliklərin cəmləşməsi dərəcəsinə malikdirlər.
 Yorğunluq çatlarının başlanması və böyüməsinə vaxt lazım olduğuna görə, bu
yavaş inkişaf yorğunluğa həssas kimi tanınan maddələr üzrə mütəmadi təftiş
qrafikləri tərəfindən belə çatların tapılmasına imkan verir.

Yorğunluq çatlarının artım sürəti yüklənmə və dövrə miqdarından asılıdır. Bu

asılılığın vaxta aidiyyəti yoxdur.

Yorğunluğa görə dağılma materialın hər hansı növü və ya temperature həddi ilə
məhdudlaşmır. Gərginliyin götürülməsi yorğunluq müddətinə az təsiri olur.

Yorğunluqdan dağılma riski olduğu konstruksiyalar adətən riski qiymətləndirən və

onun layihə müddətini əvvəlcədən bildirmək üçün qaydalar və hesablamaları
təmin edən normalara əsasən layihələndirilirlər.

T növlü birləşmədə tipik yorğunluq sınması.

WIS10-30816
Yorğunluq sınmasını göstərən xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
▪ Çöx hamar çat səthi, bununla yanaşı çöxlu başlanma nöqtələrinə görə pillə
formalı səthlər ola bilər.
▪ Üz tərəfdə əyri çatla məhdudlaşıb.
▪ Çatın inkişafını göstərən zolaqlar görsənə bilər.
▪ Başlanma nöqtəsi üz tərəfdə əyri çata əks mövqedədir.
▪ Tətbiq olunan yüklənməyə səth 90°-dədədir.

Çat aşağı gərginlikli sahəyə getdikdə yorğunluq çatları bəzən özbaşına dayanırlar.
Digər tərəfdən, tətbiq olunan yüklərə dəstək verməyə köndələn kəsişmə kifayət
etmədikdə onlar arta bilərlər. Bu nöqtədə son dağılma ikinci dərəcəli mexanizm
missal üçün, plastic və ya kövrək, tərəfindən baş verir.
WIS10-
 Bölmə 13
Qaynaq Simvolları
3 Qaynaq Simvolları

Qaynaq birləşməsi mühəndis çertyojunda aşağıda göstərildiyi kimi birləşmə

hazırlığının hər bir detalı və ölçüsünü göstərən ətraflı sxem vasitəsilə təqdim
oluna bilər.

Tək U hazırlığı

Bu bu təqdimat metodu ətraflı məlumat verdiyindən, vaxt aparan ola bilər və

həmçinin çertyoju yükləyə bilər.

Alternativ metod olaraq tələb olunan məlumatı müəyyənləşdirməyə işarəli

təqdimatdan istifadə etmək olar-eyni birləşmənin izahı aşağıda göstərilmişdir

İşarəli təqdimatın aşağıdakı üstünlükləri vardır:

▪ Çertyojda sadə və cəld qoymaq olur

▪ Çertyoju həddindən artıq yükləmir
▪ Əlavə baxışa ehtiyac yoxdur- bütün qaynaq simvolları əsas quraşdırma
çertyojuna qoyula bilər.

Simvollu təqdimatın aşağıdakı çatışmamazlıqları da vardır:

▪ Yalnız standart birləşmələrə istifadə oluna bilər (məs BS EN ISO 9692).

▪ Birləşmə məlumatları üçün dəqiq ölçülər verməyə imkan yoxdur
▪ Simvolların düzgün izahını vermək üçün bəzi təlimin keçirilməsi lazımdır.

13.1 Qaynaq birləşmələrinin simvollu təqdimatı üçün standartlar

Qayanq simvolları üçün istifadə olunan iki əsas standart vardır:

Avropa Standartı

BS EN ISO 2553- Qaynaq olunmuş, bərk lehimlə lehimlənmiş və lehimli

birləşmələr- Konstruskiyada işarəli təqdimatlar.
 Amerika Standartları

AWS A2.4- Qaynaq, Bərk lehimlə lehimlənmiş ,və Qeyri-dağıdıcı Təftiş.

Bu standartlar bir çox hallarda çox oxşardırlar, lakin anlaşılmazlığın aradan

qaldırılması üçün bəzi əsas fərqlərin başa düşülməsi lazımdır.

Amerika Standartının Avropa Standartından necə fərqlənməsi üzrə yalnız qısa

məlumat olmaqla Avropa Standartları üzrə ətraflı məlumat sonrakı yarımfəsillərdə
verilmişdir.

İlkin Qaynaq Simvolları

Hazırlanacaq qaynaq formasına oxşar olan qaynaq birləşməsinin müxtəlif

növləriizaha kömək məqsədilə simvol ilə təqdim olunmuşdur.

BS EN ISO 2553-dən istifadə olunan simvol nümunələri aşağıdakı səhifələrdə

verilmişdir.

13.2 Elementary welding symbols İlkin qaynaq Simvolları

Simvolun adı Birləşmə hazırlığının təsviri Simvollar

Kəsiyi olmayan kənarın calaq
qaynağı

Tək V formalı calaq qaynağı

Tək kənar kəsikli calaq qaynağı

Geniş köksəthiilə TəkVformalı

calaqqaynağı

Geniş köksəthiilə
Təkkənarkəsiklicalaqqaynağı
Tək U formalı calaq qaynağı

Tək J formalı calaq qaynağı

Künc qaynağı
 Səthdə əridilmə (üz çəkmə)

Qaynağın arxa tərəfinin bişirilməsi

(arxa və ya arxa qaynaq)

Altlıq

13.3 İlkin Simvolların birləşməsi

Hər iki tərəfdən olunan simmetrik qaynaqlar üçün tətbiq olunan ilkin simvollar-
aşağıda göstərlidiyi kimi birləşmişdir.

Simvolun adı Birləşmə hazırlığının təsviri Simvol

İkiqat V formlı calaq

qaynağı

İkiqat kəsikli calaq qaynağı

(K qaynağı)

İkiqat U formalı calaq

qaynağı

İkiqat J formalı calaq

qaynağı

13.4 Yardımçı simvollar

 Qaynaq simvolları qaynağı tələb olunan formada göstərmək üçün simvol vasitəsilə
tamamlana bilər.

Yardımçı simvolların nümunələri və onların necə tətbiq olunması aşağıda

göstərilmişdir.

Simvolun adı Birləşmə hazırlığının təsviri Simvol

Düz (hamar) tək V

formalı calaq
qaynağı

Qabarıq ikiqat V
formalı calaq
qaynağı

İçəri batıq künc

qaynağı

Düz (hamar)
qaynağın arxa
tərəfinin bişirilməsi
ilə düz (hamar) tək
V formalı calaq
qaynağı
Geniş kök səthi və
qaynağın arxa
tərəfinin bişirilməsi
ilə tək V formalı
qaynaq calağı
Hər iki dabanı eyni
əyilən künc qaynağı

Qeyd:Əİər qaynaq işarəsinin yardımçı içarəsi yoxdursa o zaman qaynaq səthinin

formasını dəqiq göstərməyə ehtiyac yoxdur.

13.5 Çertyojlardasimvolların mövqeyi

Qaynaq birləşmələri üçün geniş məlumat təqdim etmək üçün, qaynaq

birləşməsinin hər iki tərəfini fərqləndirmək lazımdır

Bunu BS EN ISO 2553-ə əsasən aşağıda bildirilən vasıtə ilə olunur:

▪ Ox xətti
▪ Tam xətt və punktirli xəttdən ibarət ikili istinad xətti.

Aşağıda təqdimat metodunun təsviri verilmişdir.

 Ox xətti
İstinad xətti (tam xətt)
İdentifikasiya xətti (punktirli xətt)
Qaynaq simvolu (tək V formalı
birləşmə)

Birləşmə xətti

13.6 Ox xətti və birləşmə xətti arasında əlaqə

Birləşmə xəttinin bir tərərfin sonu ox tərəfi adlanır və digər tərəfin sonu digər
tərəf adlanır.

Ox tərəf hər zaman ox xəttinin göstərdiyi (və toxunan) birləşmə xəttinin sonudur.

O birləşmə xəttinin hər iki sonluğunda ola bilər və hansı sonluğun ox tərəf
olunmasına çertyojçu qərar verir.

Bu prinsiplər aşağıda təsvir olunur.

"ox xətti"
"ox tərəf"
"digər tərəf"

"digər tərəf"
"ox tərəf” "ox xətti"

"digər tərəf"
"ox tərəf" "ox tərəf" "ox tərəf"

"ox xətti" "ox xətti"

Ox xətti üzrə bəzi razılaşma vardır:

▪ O birləşmə xəttinin bir sonuna toxunmalıdır.

▪ O tam istinad xəttinin bir sonunu birləşdirir
▪ Qeyri-simmetrik birləşmədə, məsələn birtərəfli kəsiyi olan birləşmədə olduğu
kimi, ox xətt üzərinə qaynaq hazırlığı qoyulacaq birləşmə üzvünə yönəlməlidir
(aşağıda göstərilmişdir).

Birtərəfli kəsiyi olan calaq birləşməsinin necə təqdim olunmasına misal aşağıda
verilmişdir.
13.7 İstinad xəttinin yeri və qaynaq simvolunun yeri

İstinad xətti mümkün olan hər hansı bir yerdə çertyojun aşağı hissəsinin kənarına
paralel çəkilməlidir (və yaxud ona perpendikulyar).

Qeyri simmetrik qaynaq üçün qaynağın ox tərəfi və digər tərəfinin fərqlənməsi

vacibdir.

Bunu etmək üçün razılaşma belədir:

▪ Ox tərəfdə tələb olunan qaynaq detalları üçün işarələr tam

xəttdəyerləşməlidir.

▪ Digər tərərfdə qaynaq detalları üçün simvollar punktir xəttdə

yerləşdirilməlidir.
WI
13.8 Tam xəttin və punktir xəttin yeri

BS EN ISO 2553 punktir xəttinin ə tam xəttin ya üstündə və yaxud altında

olmasına imkan verir

və yaxud
- -----
-

Əgər qaynaq simmetrik qaynaqdırsa, o zaman iki tərəf arasında fərqləndirmək

lazım deyildir və BS EN ISO 2553 bildirir ki, punktir xətt buraxılmaldır. Beləliklə,
qaynağın arxa tərəfini bişirmə ilə tək V formalı qaynaq calağı aşağıda göstərildiyi
dörd işarəli təqdimatdan biri ilə göstərilə bilər.

Qaynağın arxa tərəfini bişirmə ilə V formalı qaynaq.

 Ox tərəf Digər tərəf

Digər tərəf Ox tərəf

Ox tərəf Digər tərəf

Digər tərəf Ox tərəf

Qeyd: Tam və punktir xəttlərin yeri ilə uyğunlaşma köhnə çertyojların (məsələn
köhnəlmiş BS 499 Hissə 2) AN metodunun təqdimatını göstərməyə rahatlıqla
dəyişilə bilməsi üçün BS EN ISO 2553-nin icazə verdiyi müvəqqəti tədbirdir.

13.9 Qaynaqların ölçülərinin verilməsi

Ümumi qaydalar

Ölçülərin bəzi qaynaq növləri üçün müəyyənləşməsi lazım ola bilər və BS EN

ISO2553 bunun üçün razılaşma müəyyənləşdirir.

▪ Qaynağın köndələn-kəsik ölçüləri işarənin sol-tərəfindəyazılmışdır.

▪ Qaynağın uzunluq ölçüləri simvolun sağ tərəfində yazılmışdır.
▪ Əksinə hər hansı bir göstəricinin olmadığı təqdirdə, bütün calaq qaynaqlar tam
nüfuzetmə ilə olan qaynaqdırlar.

13.9.1 Köndələn -kəsik ölçülərinin Simvolları

Aşağıdakı hərflər ölçüləri göstərmək üçün istifadə olunur:

a Künc qaynaq tikişinin qalınlığı

Z Künc qaynaq katetinin uzunluğu
s Nüfuzetmə dərinliyi
(Calaq qaynaqlarının nüfuzetməsinə və künc qaynaqların dərin nüfuzetməsinə
tətbiq edilir)

Bu simvolların necə istifadə olunmasına dair bəzi misallar aşağıda verilmişdir.

 Qismən nüfuzetmə
tək V formalı calaq qaynaq

8 mm katetlə
künc qaynağı

6 mm tikişlə
künc qaynağı

_13.9.2 Uzunluq ölçülərinin simvolları

Qaynaq uzunluğunun ölçüləri və , qeyri müntəzəm işləyən qaynaqlar üçün bir

neçə fərdi qaynaq uzunluqlarını (qaynaq elementləri), müəyyənləşdirmək üçün
aşağıdakı hərflər istifadə olunur:

l Qaynaq uzunluğu
(e) Yaxın qaynaq elementləri arasında məsafə
n Qayanq elementlərinin sayı

Bu hərflərin istifadəsi qeyri müntəzəm iki tərərfli künc qaynağı üçün aşağıda
göstərilmişdir.
 Yuxarıdan görünüş Kəsik yerindən görünüş

Qeyd: punktir xətt tələb olunmur, çünki o simmetrik qaynaqdır.

Əgər qeyri müntəzəm iki tərəfli künc qaynağıpilləli formada düzülübsə, göstərmək
qayadası aşağıda verilmişdir.

Yuxarıdan görünüş
Kəsik yerindən görünüş

13.9.3 Əlavə göstəricilər

Qayanqların digər xarakteristikalaını müəyyənləşdirmək üçün əlavə göstəricilər

lazım ola bilər.
 Misallar:

▪ Çöl və ya sahə montaj qaynağı tikiş bayraqla göstərilmişdir.

▪ Hissənin bütün atrafında olan periferik qaynaq çevrə ilə göstərilir.

13.10 Qaynaq prosesinin göstəricisi

Tələb olunduqda qaynaq prosesi -aşağıda göstərildiyi kimi istinad xəttinin

sonunda çəngəlin iki qolu arasında nömrə ilə simvollaşdırılır
Bəzi qaynaq prosesinin adları
111=ƏQQ
121=FAQ
131=MİQ
135=MAQ
141=VİQ

13.11 İstinad xəttinin ucunda digər məlumat

Qaynaq prosesini müəyyənləşdirməyə əlavə olaraq, iş yerinə QDS-nin qəbul

səviyyəsi və doldurucu metal növü kimi açıq ucluğa digər məlumat əlavə oluna
bilər (yuxarıda göstərilmişdir) və bu məlumat üçün istifadə olunan ardıcıllığı BS
EN ISO 2553 müəyyənləşdirir.

Aşağıda göstərildiyi kimi -xüsusi təlimata əlavə oluna bilən istinadda bağlı ucluq
da həmçinin istifadə oluna bilər.

AWS 2.4-ə əsasən qaynaq simvolları

BS EN ISO 2553 -də müəyyənləşən simvolların və qaydaların çoxu AQS-də

istifadə olunanlar ilə eynidir.
Əsas fərq bunlardır:

▪ Yalnız bir istinad xətti istifadə olunur (tam xətt)

▪ Ox tərəfində qaynaq detalları üçün işarələr istinad xəttinin aşağısında
olur.
▪ Digər tərəfdə qaynaq detallarıüçünişarələr istinad xəttinin yuxarısında
olur.

Bu fərqlər aşağıdakı nümunədə göstərilmişdir.

Ox tərəf

Digər tərəf
Bölmə 14
QDS
14 QDS

Radioqrafiya, ultrasəs, rəngli məhlul və maqnit toz metodları qısa olaraq aşağıda
göstərilmişdir. Metodların müvafiq üstünlük və məhdudiyyətləri qaynaqların
müayinə olunması üçün onların tətbiqləri baxımından müzakirə olunacaqdır.

14.1 Radioqrafik metodlar

Bütün hallarda, radioqrafik metodlar qaynaq sahəsinə tətbiq olunduqda, sınaq

obyektinin içindən daxil olan radiasiyanın şüasının keçməsini nəzərdə tutur.
Ötürülən radiasiya sensor tərəfindən qəbul olunur. Bu sensor daxil olan
radiasiyanın müvafiq intensivliyini ölçür.

Çox hallarda bu sensor radioqrafik lent olacaqdır; bununla belə müxtəlif elektron
cihazlardan istifadəsi artmaqdadır. Bu cihazlar real zaman kimi adlandırılan
radioqrafiyanı təmin edir və onun nümunələrini aeroportların yoxlanış
məntəqələrində görmək olar.

Rəqəmsal texnologiya kompyüterlərdən istifadə etməklə radioqrafiyanın

saxlanılmasını mümkün edir. Cari müzakirə radioqrafiya lenti ilə məhdudlaşacaq,
çünki bu qaynaqlara hələ də ən çox tətbiq olunan metoddur.

14.1.1 Daxil olan radiasiyanın mənbələri

Daxil olan radiasiya X-şüaları kimi adlandırılan yüksək enerjili elektron şüalardan
və yaγ-şüaları kimi adlandırılan nüvə parçalanmalarından (atomun bölünməsi)
yaranır. Daxil olan radiasiyanın digər formaları da mövcuddur, lakin onlar qaynaq
radioqrafiyası üçün məhdud maraq dairəsindədir.

14.1.2 X şüaları

Qaynaqların sənaye radioqrafiyasında istifadə olunan X şüaları ümumən 30keV-

dən 20MeV-ə kimi həddə foton enerjilərinə malik olur. 400keV-ə kimi onlar
gücündən asılı olaraq portative və stasionar quraşdırılmaya əlverişli ola bilən adi
X şüa boruları tərəfindən yaranırlar.

Kilovoltaj və radiasiya çıxışının artması ilə portativ istifadədən tez bir zamanda
imtina edilir. 400keV-dən yuxarı X şüaları betatronlar və xətti akselerator kimi
cihazlar tərəfindən istifadə olunur. Bu cihazlar stasionar qurğulardan kənar
istifadəsi üçün münasib deyildir. X şüaların bütün mənbələri elektron şüanın
daxilində elektronların kinetik enerjinin yayılmasını əks etdirən davamlı spektr
radiasiyanın istehsal edir. Aşağı enerjili radiasiyalar daha asanlıqla hopdurulur və
X şüalarında aşağı enerjili radiasiyaların mövcudluğu, aşağıda söhbət
açacağımızγ-şüaları ilə müqayisədə, daha yaxşı radioqrafik kontrastını və buna
görə də, daha yaxşı radioqrafik hissiyatlığı yaradır.

Adi X şüaları vahidləri 60mm qalınlığa kimi poladda yüksək keyfiyyətli

radioqrafiyanı icra etmək iqtidarındadır, betatronlar və xətti akseleratorlar isə
300mm-dən artıq polada daxil olmaq iqtidarında olurlar.
WIS10-30816
NDT 14-1 Copyright © TWI Ltd
14.1.3 γ-şüaları

Sənaye raidoqrafiyasında istifadə olunan γ-şüalaırının ilkin mənbələri təbii

meydana gələn radiumdan hazırlanırdı. Bu mənbələrin fəaliyyəti çox yüksək
 deyildi, buna görə də onlar müasir standart baxımından hətta ən sadə radiasiya
hasilatı üçün fiziki cəhətdən daha böyük idilər və onlar tərəfindən istehsal olunan
radioqrafiya yüksək standartlara uyğun gəlmirdi.

Radium mənbələri parçalanma reaksiyası olan məhsul kimi radioaktiv radon

qazının istehsal etdiyi üçün istifadəçi üçün xüsusi ilə təhlükəli idi. Nüvə əsrinin
inkişafı ilə təbii olaraq meydana gələn və təhlükəli parçalanma məhsullarını
istehsal etməyən mənbələrlə müqayisədə yüksək spesifik fəaliyyəti olan
izotopların süni şəkildə istehsalı mümkün olmuşdur. X-şüalarından fərqli olaraq
γ- mənbələri kvant enerjilərinin davamlı paylaşmasını istehsal etmirlər. γ-
mənbələri hər hansı spesifik izotop üçün özünəməxsus olan bir sıra spesifik kvant
enerjilərini istehsal edirlər.

Qaynaqların radioqrafiyasında əsasən dörd izotop istifadə olunur. Onlar radiasiya

enerjisinin qalxan ardıcıllığı ilə yerləşmişlər: tulium 90, itterbium 169, iridium 192
and kobalt 60. Polad üçün tulium 90 7mm-ə kimi qalınlıq üçün faydalıdır, onun
enerjisi isə90keV X-şüaları ilə eynilik təşkil edir və onun yüksək spesifik
fəaliyyətinə görə 0.5mm-dən az olan fiziki ölçülərlə faydalı mənbələr istehsal
oluna bilər.

İtterbium 169 sənaye istifadəsi üçün izotop kimi yalnız yaxın zamanlarda əldə
olunmuşdur, onun enerjisi 120keV X şüaları ilə eynilik təşkil edir və təxminən
12mm-ə kimi qalınlığı olan poladların radioqrafiyası üçün faydalıdır.

Iridium 192,bəlkədə ən çox təsadüf edilən qaynaqların radioqrafik müayinədə

istifadə olunan izotopik mənbədir, o müqayisəli dərəcədə yüksək spresifik
fəaliyyətə malikdir və onun 2-3mm-lik fiziki ölçülərində olan yüksək çıxış
mənbələri geniş şəkildə istifadə olunur. Onun enerjisi 500 keV X şüalarına
təxminən ekvivalentdir və 10-75mm həddində qalınlıqda olan poladların
radioqrafiyası üçün faydalıdır.

Cobalt 60 1.2MeV X şüalarına yaxın enerjiyə malikdir və bu nisbi yüksək enerjiyə

görə müvafiq mənbə konteynerləri böyük və daha ağırdılar. Cobalt 60 mənbələri
bu səbəbdən tamamilə portativ deyillər. Onlar 40-150mm həddində qalınlığı olan
poladların radioqrafiyası üçün faydalıdırlar.

İzotop mənbələrinin X şüalarından olan əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:

a Daha çox portativliyi.

b Enerji mənbələrinə ehtiyacın olmaması.
c Daha az ilkin avandanlıq xərcləri.

Bununla yanaşıγ-şüaları metodları ilə istehsal olun radioqrafiyanın keyfiyyəti X

şüaları metodlarının keyfiyyətini aşağı göstərmək olar, belə ki, personala təhlükə
arta bilər (Əİər avandanlığa kifayət qədər texniki xidmət göstərilmirsə və ya
istismar heyəti kifayət qədər təlim keçməyibsə) və onların məhdud istismar
müddəti olduğu üçün yeni izotoplar mütəmadi şəkildə alınmalıdır (beləliklə γ-
şüalarının mənbəyinin istismar xərcləri X şüalarının mənbəyinin istismar
xərclərindən yüksək ola bilər).
WIS10-30816
NDT 14-2 Copyright © TWI Ltd
14.1.4 Qaynaqların radioqrafiyası

Radioqrafik metodları şüanın hopmasında müxtəlifliklərin aşkar edilməsindən

asılıdır, məsələn: sınaq obyektinin effective qalınlığında dəyişikliklər.
 Şlaq daxilolmaları kimi həcmli qaynaq defektləri (qaynaq metalı ilə müqayisədə
şlakın daha böyük miqdarda radiasiyanı hobdurduğu bəzi xüsusi hallardan başqa)
və qaz məsamələrinin müxtəlif formaları əsas metal ilə şlaq və ya qaz arasında
böyük neqativ absorbsiya fərqinə görə radioqrafik metodlarla asanlıqla aşkar
edilir.

Çatlar, yan divarın olmaması və ya qaynaq yastıqları arasında ərinti kimi səthi
defektlər radioqrafiya tərəfindən aşkar olunması az ehtimal olunur. Çünki belə
defektlər qalınlığı üzə çıxmış qatda heç bir və ya kiçik dəyişikliyə səbə ola bilər.
Bu növ defektlərin baş verməsi ehtimal olunan yerlərdə ultrasəs sınaq kimi diqər
QDS metodlarını istifadə etmək radioqrafiya ilə müqayisədə daha münasibdir.
Səthi defektlərə hissiyatlığın olmaması radioqrafiyanı daha əlverişsiz metod edir.
Burada məqsədə-müvafiqlik yanaşması qaynağın məqsədəuyğunluğunu
qiymətləndirən zamanı əsas götürülür.

Bununla belə, radioqrafiya lenti gələcəkdə istinad üçün qaynaq vəziyyətinin

davamlı qeydiyyatını; o həmçinin qaynaqçının qabiliyyətini qiymətləndirmək üçün
əla vasitələri təmin edir və bu səbəbdən hələ də yeni tikinti üçün üstünlük verilən
metod sayılır.

Şəkil 14.1 X şüa avadanlığı. Şəkil 14.2 Qamma-şüaavadanlığı.

WIS10-30816

NDT 14-3 Copyright © TWI Ltd

Şəkil 14.3 Məsaməliyi göstərən qaynaq tikişinin X şüası.

14.1.5 Radioqrafik sınaq

Üstünlükləri Məhdudiyyətləri
▪ Daimi qeydiyyat ▪ Sağlamlıq üçün təhlükəli.
▪ Qeyri səthi defekt/qüsurların Təhlükəsizlik (vacib)
ölçülməsi ▪ Təlim keçmiş işçi, tibb personalı
▪ Bütün materiallarda istifadə oluna tələb olunur
bilər ▪ Defekt istiqamətlənməsinə
 ▪ Defekts/qüsurların birbaşa təsviri
▪ Real-vaxt təsviri
▪ Borunun içərisinə yerləşdirilə bilər
(məhsuldarlıq)
▪ Çox yaxşı qalınlığa daxil olma
imkanına malikdir
▪ Qamma ilə elektrik enerjisi tələb
olunmur
həssasdır
▪ Səthi defektlərin aşkar olunması
üçün yaxşı deyildir
▪ Nazik çatların aşkar olunmasında
məhdud bacarıq
▪ Hər iki tərəfə giriş tələb olunur
▪ Səriştəli interpretasiya tələb olunur
▪ Nisbətən yavaşdır
▪ Yüksək investisiya və istilmar
xərcləri
▪ İzotopların istismar dövrü uzun
deyil (xərc)

14.1.6 Ultrasəs metodları

Hər hansı verilən materialda ultrasəsin sürəti həmin material üçün sabitdir və
ultrasəs şüaları həmcins materiallarda düz xəttlə səyahət edirlər. Ultrasəs
dalğalar verilən materildan verilən səs sürəti ilə fərqli sürətlə ikinci materiala
keçən zaman səs şüasının refraksiya və əks olunması iki material arasında olan
sərhəddə təsadüf edəcəkdir.

İşıq dalğalarına tətbiq olunan eyni fizika qanunları eyniliklə ultrasəs dalğalarına da
tətbiq olunacaqdır. Ultrasəs dalğaları müxtəlif akustik xüsusiyyətlərə malik iki
materialın arasında sərhəddə refraksiya olunduğu üçün hər hansı verilən bucaqda
(müəyyən limitlər daxilində) materiala səs buraxan sensorlar düzəldilə bilər.
Müxtəlif akustik xüsusiyyətlərə malik iki materialın arasında sərhəddə səs əks
olunduğu üçün qaynaq defektlərinin aşkar olunması üçün ultrasəs faydalı
metoddur. Hər hansı verilən material üçün sürət sabit olduğu üçün və səs düz
xəttlə səyahət ediyi üçün (düzgün avadanlıqdan istifadə etməklə) ultrasəs
həmçinin verilən reflektor haqqında düzgün mövqe məlumatını vermək üçün
istifadə oluna bilər. 10-30816
NDT 14-4 Copyright © TWI Ltd
Verilən reflektorda exonun ehtiyatlı müşahidəsi və yuxarıda əldə olunmuş mövqe
haqqında məlumat və komponentin tarixi haqqında bilik ilə ultrasəs sensorunun
hərəkət etdirilməsi təcrübəli ultrasəs operatoruna reflektorun şlak, ərintinin
olmaması və ya çat olması kimi təsnif etməyə imkan verir.

14.1.7 Ultrasəs sınağı üçün avadanlıq

Əl ilə ultrasəs sınağının aparılması üçün avadanlıq aşağıdakılardan ibarətdir:

a Çat detektoru özündə daxil edir:

▪ İmpuls generatoru.
▪ Tənzimlənə bilən gecikməyə nəzarət ilə tənzimlənə bilən zaman intervalları
generatoru.
▪ Tamamilə düzləndirici displey ilə katod şüa trubkası
▪ Pilləli gücləndirmə nizamlayıcısı və ya attenuator ilə kalibrə edilmiş
gücləndirici.

b Ultrasəs sensoru özündə daxil edir:

▪ Piezo-elektrik Kristal element elektrik vibrasiyanın mexaniki vibrasiyaya və
əksinə çevirmək iqtidarındadır.
▪ Sensor prizması, adətən Perspeks blokuna müvafiq yapışdırıcı istifadə etməklə
kristal möhkəm şəkildə yapışdırılır.
▪ Əlavə səsin qarşısını almaq üçün avadanlığı amortizasiya edən elektrik və/və
ya mexaniki kristal.
 Belə avadanlıq yüngül çəkildir və olduqca portativdir. Ümumən avtomatlaşdırılmış
və yarımavtomatlaşdırılmış sistemlər çox kanallı avadanlıq olmasına, bir az böyük
və daha az portativliyinə baxmayaraqultrasəs sınağı üçün eyni əsas avadanlığı
istifadə edirlər.

Avtomatik sistemlərdə sensorlar müəyyən ardıcıllıq düzlənirlər və kompyüterə

sensorların mövqeləri haqqında məlumatın təmin edilməsi üçün hansısa formada
manipulyatora ehtiyac var. Avtomatlaşdırılmış sistemlər böyük ölçülərdə
məlumatı təmin edir və kompyüterin RAM-ı üçün böyük ehtiyaclar yaranır.
Avtomatlaşdırılmış US-də (ultrasəs) son inkişafı ilə qaynağın verilən uzunluğu
üçün qeydiyyatı aparılan məlumat ölçüsünün qısaldılmasına olunub.

Sadələşdirilmiş təmas ölçü cihazlarının matritsası konkret tapşırığın yerinə

yetirilməsi üçün avtomatlaşdırılmış sistemin qurulmasında mürəkkəbliyi kifayət
qədər qısaltmışdır. Avtomatlaşdırılmış US sistemləri indi boru kəmərlərinin tikintisi
kimi sahələrdə radioqrafiyaya ciddi alternativlik təşkil edir. Bu sahələrdə böyük
miqdarda oxşar təftişlər sistem inkişafının vahid kəmiyyətinin rəqabət səviyyəsinə
azalmasına imkan verir.

Şəkil 14.4 Ultrasəs avadanlığı.

WIS10-30816

NDT 14-5 Copyright © TWI Ltd

Şəkil 14.5 Sıxılma və köndələn dalğaları sensorları.

Plan Görünüş

Köndələn
Kəsik

Şəkil 14.6 Köndələn dalğa sensoru ilə skanlaşma metodu.

 Şəkil 14.7 Köndələn dalğa sensorunu istifadə edən zaman tipik ekran displeyi.

14.1.8 Ultrasəs sınaq

Üstünlüklər
▪ Portativ (elektrik şəbəkə olmadan)
batareya
▪ Defektlərin yerləşməsinin birbaşa
təyin olunması (3 ölçülü)
▪ Mürəkkəb həndəsə üçün yaxşıdır
▪ Təhlükəsiz istismar (hər bir kəsin
yanında istismar oluna bilər)
▪ Dərhal nəticələr
▪ Yüksək daxilolma bacarığı
▪ Yalnız bir tərəfdən edilə bilər
▪ Səthi defektlərin tapılması üçün
yaxşıdır
Çatışmamazlıqlar
▪ Daimi qeydiyyat yoxdur
▪ Yalnız ferrit materiallar
(əsasən)
▪ Operatorun yüksək səviyyəli
səriştəsi tələb olunur
▪ Avadanlığın kalibrasiyası
tələb olunur
▪ Xüsusi kalibrasiya blokları
tələb olunur
▪ Məsamələrin dəqiq
göstərilməsi üçün yaxşı deyil
▪ Səth şəraitlərinə kritik
tələbat
(təmiz hamar)
▪ Səth defektlərini aşkar
etməyəcək
▪ Hissiyatsızlıq zonasına görə
material qalınlığı >8mm

WIS10-30816
14.2 Maqnit tozlu sınaq

Ferromaqnit materiallarda səthin sınması və ya səthdə çox yaxın pozulmalar

yüksək səviyyələrdə maqnit axını tətbiq olunduqda sızma sahələrinə gətirib
çıxardır. Bu sazma sahələri maqnit tozlarını özünə cəlb edir (çox xırda bölünmüş
maqnetit) və bu proses əlamətin formalaşmasına gətirib çıxardır.

Maqnit tozu alt təbəqə ilə kontrast yaratmaq üçün görsənən şəkildə və ya
flyuoressentlə piqmentlə bilər və yaxud əksinə, alt təbəqə yüngül şəkildə ağ
rəngli təqəbə ilə örtüklənə bilər ki, tozla kontrast yarada bilsin. Flyuoressent
maqnit tozu ən böyük hissiyatlığı təmin edir. Adi qaydada, toz maye suspenziya
şəklində olur və onu normal olaraq sprey vasitəsi ilə tətbiq edirlər. Bəzi hallarda,
quru toz yüngül hava axını ilə tətbiq oluna bilər. Bu metod yalnız Kyuri
nöqtəsindən (650°C ətrafında) aşağı temperaturda ferromaqnit materiallara
tətbiq oluna bilər. Sızma sahəsi maqnit sahəsinn sağ bucaqlarında yerləşən xətti
pozulmalar üçün ən böyük olacaqdır. Bu o deməkdir ki, hərtərəfli sınaq üçün
maqnit sahəsi qarşılıqlı olaraq perpendikulyar olan iki istiqamətdə tətbiq
olunmalıdır. Bu sınaq avadanlıq xərcləri və təftişin tezliyi baxımından iqtisadi
cəhətdən sərfəlidir. Operatorun tələb olunan təlim səviyyəsi nisbi olaraq aşağıdır.
 Şəkil 14.8 Elektromaqnit qısqac istifadə olunmaqla maqnit tozlu təftiş.

Şəkil 14.9 Maqnit tozlu təftiş istifadə olunmaqlar tapılmış çat.

WIS10-30816
NDT 14-7 Copyright © TWI Ltd
14.2.1 Matqni tozlu sınaq
Üstünlüklər Çatışmamazlıqlar

▪ Bahalı olmayan avadanlıq ▪ Yalnız maqnit materialları

▪ Defektin yerləşməsinin
birbaşa təyin olunması
▪ Səth şəraitlərinə kritik
tələbat yoxdur
▪ Elektrik enerjisi olmadan
tətbiq oluna bilər
▪ Aşağı səriştə səviyyəsi
▪ Səthaltı defektlər 1-2mm
▪ Tez dərhal nəticələr
▪ İsti sınaq (quru tozdan
istifadə etməklə)
▪ Qaranlıqda istifadə oluna
bilər (Ultra bənövşəyi işıq)
▪ Komponentlərin
maqnitsizləşdirilməsi ehtiyacı ola
bilər
▪ Giriş elektromaqnit qısqac üçün
problem ola bilər
▪ Elektromaqnit qısqac istifadə olunan
zaman elektrik enerjisinə ehtiyac ola
bilər
▪ Daimi qeydiyyat yoxdur
▪ Avadanlığın kalibrasiyası
▪ İki istiqamətdə sınaq tələb olunur
▪ Minimum 500 Lyuks olan yaxşı
işıqlandırma lazımdır

14.3 Rəngli penetrant sınağı

Yaxşı nəmləndirmə xüsusiyyəti olan hər bir maye penetrant kimi çıxış edə bilər.
Penetrantlar kapilyar qüvvlər tərəfindən səthi sındıran yarıqlara cəlb olunurlar. Sıx
yarığa daxil olan penetrant hətta artıq penetrant götürüldükdə belə qalacaqdır.

Müvafiq ferromaqnit tozunun tətbiq olunması belə yarıqların içində olan

penetrantların üzə çıxmasına kömək edəcəkdir. Penetrant və ferromaqnit tozu
arasında müvafiq kontrast olduğu halda gözlə görünə bilən əlamət
formalaşacaqdır. Bu kontrast görünən və ya fluoressent boya tərəfindən təmin
oluna bilər. Fluoressent boyanın istifadəsi bu metodun hissiyatlığını əhəmiyyətli
dərəcədə artırır. Metod hər bir temperature şəraitində tətbiq oluna bilməz. Aşağı
temperaturda (5°C-dən aşağı) penetrant birləşdircisi, normal olaraq yağ xüsusi ilə
yapışqan olacaqdır və bu hissiyatlıqda azalma ilə yanaşı daxilolma vaxtının
 artmasına səbəb olacaqdır. Yüksək temperaturda (60°C-dən yuxarı) penetrant
quruyacaq və metod işləməyəcək.

Şəkil 14.10 Boya-penetrant təftişi zamanı qırmızı boyanın tətbiq olunması

metodları.
WIS10-30816

NDT 14-8 Copyright © TWI Ltd

Şəkil 14.11 Boya-penetrant təftişinin istifadə edərkən tapılmış çat.

14.3.1 Rəng penetrantı

Üstünlüklər Çatışmamazlıqlar

▪ Bütün materiallar (qeyri- ▪ Yalnız səthdə açıq olan defektləri

məsamələr) aşkar edir
▪ Portativ ▪ Hərtərəfli səth hazırlıqları tələb
▪ Mürəkkəb həndəsəsi olan kiçik edir
hissələrə tətbiq oluna bilər ▪ Məsaməli səthlərdə tətbiq
▪ Sadə olunmur
▪ Bahalı deyil ▪ Temperaturdan asılıdır
▪ Hissiyatlılıq ▪ Müəyyən müddət ərzində yenidən
▪ Nisbi olaraq aşağı səriştə sınaq etmək mümkün deyil
səviyyəsi ▪ Potensial təhlükəli kimyəvi
(izah etmək asandır) maddələr
▪ Daimi qeydiyyat yoxdur
▪ Tətbiq və nəticə arasında zaman
intervalı
▪ Natəmizlik

14.4 Səth çatının aşkar olunması (maqnit tozu/rəng penetrant): ümumi

QDQ (qeyri dağıdıcı qiymətləndirmə) nisbi kəmiyyətini nəzərdən keçirən zaman,

yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, ən katastrofik defektlər başlanğıcını komponentin
səthindən götürür, buna görə də maqnit tozunun və boya penetrant metodunun
kəmiyyəti qiymətləndirməməli deyil.

Ultrasəs təftişi səthə yaxın defektləri asanlıqla aşkar edə bilməz, çünki əlamətlər
komponentin həndəsi quruluşundan asılı olaraq gələn exolarla maskalana bilər və
buna görə də maksimum sınaq əminliyi üçün əlavə olaraq müvafiq səth çatının
aşkarlanması metodu ilə yararlanmaq lazımdır.
 QDS sənədləşməsinin nəzərdən keçirilməsi

QDS məruzələrinin baxışı və ya auditin aparılması zamanı müəyyən aspektlər

bütün məruzələrə tətbiq olunduğu halda, digər aspektlər ayrıca metod üçün
spesifikdir.

Ümumi tələblər:

▪ Təftişin tarixi/vaxtı/mərhələsi.
▪ Təftişin yeri.
▪ Sınağın əsaslandığı Prosedur və ya Standart.
▪ Qəbuletmə kriteriyası üçün istifadə olunan standart.
▪ Material növü və qalınlıq.
▪ Birləşmə konfiqurasiyası.
▪ Bütün defektlər aşkar olunub, yerləşməsi müəyyən olunub və ölçüsü
götürülüb.
▪ QDS texniklərinin adı və kvalifikasiyası.
▪ Möhür vurulub, imza edilib və tarix qeyd olunub.
WIS10-30816
NDT 14-9 Copyright © TWI Ltd
Ultrasəs spesifik – bütün qaynaq metal növləri üçün müvafiq deyil
▪ Səthin emalı yəni qaynaq və ya metal.
▪ Avadanlığın növü.
▪ Sensor növləri – sıxılma və köndələn dalğa.
▪ Sensor növləri – adətən 10mm.
▪ Sensor tezliyi – tipik olaraq 2.5–5MHz.
▪ Sensor bucaqları – tipik olaraq 45, 60, 70, 90.
▪ Kontakt mayesinin növü.
▪ Etalon nümunəsinin növü və dəlik ölçüsü.
▪ Kalibrasiya həddinin qurulması.
▪ Skanlaşma sxemi.
▪ Hissiyatlılığını qurulması.
▪ Qeydəalma səviyyəsi.

Radioqrafiya spesifik
▪ Radiasiyanın növü – X və ya qamma
▪ Mənbə növü, ölçü və intensivliyi (Kyüri)
▪ Rentgen trubkasının fokal ləkəsi və gücü (Kva)
▪ Metod, məs., tək qatlı divar tək təsvir
▪ Məsafəni ölçmək üçün mənbə/fokal ləkə
▪ HE (hissiyatlılıq etalonu) növü və həddi.
▪ Plyonkanın növü və ölçüsü.
▪ Gücləndirici ekranların növü və yerləşməsi.
▪ Ekspozisiya vaxtı.
▪ Aydınlaşdırma templəri və vaxtları.
▪ Qeydiyyata alınan hissiyatlılıq – 2%-dən yaxşı.
▪ Qeydiyyata alınan sıxlıq həddi – 2-3.5.

Maqnit tozu spesifik – yalnız ferrit poladlar üçün metod

▪ Metod – nəm/quru, fluoressent, kontrast, və s.
▪ Maqnitləşmə metodu - DC və ya AC.
▪ Avadanlıq növü – prod, elektromaqnit qısqac, sabit maqnit, stend, katuşka.
▪ Produn məsafəsi (7.5A/mm).
 ▪ Maqnitər üçün qaldırma sınaqları – AC elektromaqnit qısqacı üçün 4.5kg, sabit
maqnit üçün 18kg.
▪ Kontrast rəngi.
▪ Mürəkkəb növü.
▪ Prod/elektromaqnit qısqacı sınaq skan ardıcıllığı – 2 x qaynaq 450 –də.
▪ İşıqlandırma şəraitləri – Gün işığında minimum 500 Lyuks, Ultra Bənövşəyi
işıq üçün 20 Lyuks.
▪ UÇ işıq -1mW/cm2.
▪ Axını ölçən çubuqlar – Burmah-Castrol, və s.

Penetrant specifik
▪ Metod – rəng kontrastı və ya fluorescent.
▪ Səthin hazırlanması.
▪ Penetrantın növü.
▪ Tətbiq metodu və vaxtı (5-60dəq).
▪ Götürülmə metodu.
▪ Aydınlaşdırıcının növü və tətbiqi.
▪ Kontrast işığı – 500 Lyuks min.
▪ Qara işıq – 20 Lyuks.
▪ İstismar temperaturu - 5–50°C.
 Bölmə 15
Qaynaq Materialları
15 Qaynaq Materialları

Qaynaq materiallar qaynağın istehsal olunmasında istifadə olunan bütün

materiallar kimi müəyyənləşirlər.

Bu siyahıya çox şeylər, o cümlədən, elektrik enerjisi də daxildir; lakin biz normal
olaraq qaynaq materiallarına xüsusilə qaynaq prosesində istifadə olunananları aid
edirik.

15.1 ƏQQ (Əl Qövs Qaynağı) elektrodları

ƏQQ elektrodları örtük növlərinə əsasən kateqoriyaya bölünə bilər və nəticə

olaraq xarakteristikalarına görə müzakirə olunur.

C-Mn və aşağı ərintili poladlar üçün elektrodların 3 növləri vardır:

▪ Sellüloz polimer
▪ Rutil
▪ Əsas

Bu adlar örtükdə dominantlı olan mineralın/maddənin (kompaund) növünü

göstərir.

15.1.1 Örtük elektrodların hazırlanması

Elektrod istehsalçıları elektrodları hazırlayır:

▪ Elektrod məftilini standart uzunluğa düzləşdirmək və kəsmək (adətən

elektrodun klasifikasiyası və diametrindən asılı olaraq 300,350 və 450 mm)

▪ Toz haında olan maddələrin /mineralların quru qarışıqlarını hazırlamaq

(əlavələrin dəqiq səviyyəsi istehsalçının fərdi resepturasından asılıdır)

▪ Quru tozu məhlul halında olan bağlayıcı materiala əlavə edərək nəm qarışıq
etməli

▪ Örtüyü elektrod məftilin üzərinə basmaq (konsentrik)

▪ *Elektrodları qurudaraqörtüyü möhkəmlətmək

▪ Elektrod sertifikatı üçün tələb olunduğu kimi- partiya sınaqları aparmaq

▪ Elektrodları uyğun konteynerlərə qablaşdırmaq.

* Aşağı hidrogenli elektrodlar üçün yüksək bişmə temperaturu - ≥~450ºC-dir.

▪ Vakkumla qablaşdırılmış elektrodlar- nəmliyi özünə çəkməməsi üçün kiçik

miqdarda qablaşdırmalara yığılaraq dərhal vakkumla bərkidilir.

▪ Yenidən bişməyə ehtiyacı olan elektrodlar standart qablaşdırmalara yığılır və

bu bişmədən bir müddət sonra olduğundan və qablaşdırma
 bərkidilmədiyindən, onlar son istifadəçiyə qarantiya verilmiş aşağı hidrogen
vəziyyətində getmir, bu səbəbdən onların təxminən 2 saat müddətinə 350ºC
temperaturda yenidən bişməsi tələb olunur.

Qeyd! Siz hər zaman isthehsalçının tövsiyyələrinə əməl etməlisiniz.

Fərdi partiya sertifikatı üçün kimyəvi analiz aparmağa sınaq üçün kontakt
sahəsinin hazırlanmasını tələb edəcək və ola bilsin dartılma sınağı və Çarpi V
üsulu ilə kəsikli sınaq nümunəsi aparmağa sınaq qaynaq istehsalını tələb
edəcəkdir.

15.1.2 Elektrod örtükləri

Elektrod məfilləri daha çox C-Mn elektrodları üçün istifadə olunur və bəzi aşağı
ərintili polad elektrodlarında çox aşağı C polad* vardır və qoyulan qaynaq
metalın tərkibini və elektrodun əməliyyat xarakteristikalarını müəyyənləşdirən
örtüyün tərkibidir.

(* tipik olaraq ~ 0.06%K, ~0.5%Mn)

Flyüsla örtülmüş elektrod istehsal prosesinə kömək və qaynaq zamanı funksiyların

sayını təmin etmək üçün hazırlanmışdır.

Qaynağın əsas funksiyaları bunlardir:

▪ Qövsün yanmasını/yenidən yanmasını asanlaşdırmaq və qövsün

stabilləşməsini etmək
▪ Qövsün və ərinmiş metalın hava çirkləınməsindən qorunması üçün qaz
yaratmaq

▪ Ərimiş metal qaynaq tikişininin təmizlənməsi/emal edilməsi üçün oksiddən

təmizləmə və şlakda flyüs qatışıqlarını etmək üçünərimiş qaynaq metalın
qarşılıqlı əlaqəsi

▪ Hava çirklənməsindən isti qaynaq metalının qorunması üçün şlak yaratmaq

▪ Qaynaq metala tələb olunan mexaniki xüsusiyyətləri vermək üçün

elementlərlə təmin etmək

▪ Qaynaq metalın bərkimə temperaturundan yuxarı temperaturlarda donan şlak

yaradıcıları vasitəsilə mövqeli qaynaq yaratmalı

15.1.3 ƏQQ qaynaq materialları üçün Təftiş yerləri

1. Ölçü: Məftilin diametr və uzunluğu

2. Vəziyyəti: Çat, qopuqlar və konsentriklik

 3. Növü (spesifikasiya): Düzgün spesifikasiya/kod

Yoxlamalar həmçinin əsas elektrodların düzgün istifadədən əvvəl prosedura

əməl etmələri üşün aparılmalıdır.

Qaynaqçılara verilməzdən əvvəl düzgün temperaturda (tipik olaraq 300-350°C)

1 saatərzində bişirilir və sonra 150°Cdərəcədəsobadasaxlanılaraq
termopenallarda təhvil verilir.

Flyüs örtüklü elektrodun çoxu nəmişlik olduqda tez xarab olur və saxlanma
qurğularının (anbarların) lazımı qaydada quru olmasını və bütün elektrodların
nəzarət olunan temperatur və nəmişlikdə olmasını təmin etmək üçün diggətlə
yoxlanılmalıdır.

15.2 Sellüloz polimer elektrodlar

Sellüloz polimer elektrodun bu növündə xüsusi materialdır və tipik olaraq flyüs

komponentlərinin ~ 40% -ni əhatə edir.

Sellüloz polimer pambıq və yun kimi orqanik materialdir (təbii yaranır) , lakin
elektrod örtüklərinin istehsalında istifadə olunan sellüloz polimerin əsas mənbəyi
ağac kütləsidir.

Sellüloz polimer elektrodların əsas xarakteristikaları bunlardır:

▪ Sellüloz qaynaq zamanı parçalanır və karbon monoksid, dioxide və hidrogen

yaradır.

▪ Hidrogen qazdan qorunma funksiyasını yerinə yetirir və nisbətətn yüksək

qövs gərginliyi verir.

▪ Yüksək qövs gərginliyi eektroda yaxşı daxil olma/ərimə qabiliyyəti ilə möhkəm
və güclü qövs verir

▪ Yaranan şlak həcmi nisbətən kiçikdir.

▪ Sellüloz polimer elektrodlar istehsal zamanı və yaxud qaynaqdan əvvəl bişirilə

bilməzlər, çünki bu selluloz polimeri məhv edər; istehsal proseduru örtüyü
qurutma ilə (tipik olaraq 70-100ºC) möhkəmlətməkdir.

▪ Yüksək hidrogen səviyyələri səbəbindən hər zaman bəzi H çatlaması riski

vardır, bu səbəbdən hidrogenin cəld çıxmasını asanlaşdıran qaynağın isti
keçidi kimi nəzarət tədbirlərini tələb edir.
 ▪ H çatlaması riski səbəbindən poladların istifadə oluna biləm qüvvəsi/quruluşu
və qalınlığında hədd vardır (elektrodlar E60xx, E70xx, E80xx və E90xx
siniflərində istehsal olunurlar, lakin hər iki aşağl qüvvə dərəcələr daha çox
istifadə olunmaya meyl edirlər).

▪ Aşağı temperaturlarda yüksək dözümlülük bu növ elektroddan müntəzəm

olaraq əldə etmək olmur (tipik olaraq yalnız təxminən -20ºC-dən aşağı).

15.2.1 Sellüloz polimer elektrodların tətbiqi

Cellulosic electrodes have characteristics that enable them to be used forvertical-

down welding at fast travel speed but with low risk of lack-of-fusionbecause of
their forceful arc.

Sellüloz polimer elektrodlaronların güclü qövs səbəbindən əriməmək riskinin aşağı

olması ilə cəld hərəkət sürətində şaquli aşağı qaynaq üçün istifadə olunma
xarakteristikaları vardır

Bu növ elektrod üçün oyuq açılması tətbiqi quruda boru xəttləri üçün geniş
diamterli polad boruların həlqəvari tikişlə qaynağıdır (Transco(BGAS) P2, BS 4515
və API 1104 tətbiqləri). Heç bir digər elektrodun yüksək sürətdə tikiş kökünün
qaynağına imkan vermə qabiliyyəti yoxdur və kökdə olan aralıq (boşluq) ideal
ölçüdən az olan zaman hələ də kökə yaxşı nüfuz edə bilir.

Bu elektrodların nüfuzetmə qabiliyyəti səbəbindən onlar neft saxlanma

rezervuarlarında tətbiq olunmuşdur- Onlar, yuxarı/nazik futerlənmə layının şaquli
və köndələn qaynaqlarda istifadə olunurlar. Bu qaynaqlar üçünqaynaq tikişinin
ustündə kənarın kütləşməsi və yaxud kvadrat kənarların hazırlanmaları istifadə
olunur.

15.3 Rutil elektrodlar

Rutil təxminən 90%-i titan dioksiddən (TiO2) ibarət olan mineraldir və C və C-Mn
polad rutil elektrodlarda tipik olaraq~50%-dir.

Rutil elektrodların xarakteristikaları bunlardır:

▪ Onların çox rahat və stabil qövsü vardır və çıxarılması asan olan nisbətən
nazik şlak örtük istehsal edir

▪ Onlar hamaq qaynaq profili verirlər.

▪ Onlar ən çox müxtəlif elektrod növlərinin birgə istifadəçisi kimi hesab
olunurlar.

▪ Onların nisbətən yüksək birləşmiş nəmşlik tərkibi vardır və onların tərkibində

tipik olaraq ~10%-ə kimi selluloz olduğuna görə bişirilə bilmir və nəticə
etibarilə aşağı H ərimiş metal vermir.

▪ Çatlama riski olduğundan onlar yüksək müqavimətliqaynaq və yaxud qalın

polad kəsimi üçün hesablanmaışdır.

▪ (Baxmayaraq ki elektrodlar E60xx, E70xx, E80xx siniflərində istehsal olunurlar

E60xx dərəcəsindən daha çox istifadə olunur).

▪ Onlar aşağı temperaturlarda yüksək dözümlülük göstərmir (tipik olaraq yalnız

-20ºC-dən aşağı)
 Yuxarıda siyahida verilən xarakteristikalar bildirir ki, bu növ elektrod sadə, aşağı
müqavimətli poladlarda nisbətən nazik bölmələrdə ümumi məqsəd üçün istifadə
olunur (tipik olaraq ≤ ~13mm).

15.3.1 Rutil elektrod variantları

Məhsuldarlığı genişləndirmək məqsədilə örtüyə dəmir toz əlavə etməklə qalın-

örtüklü elektrodlar diapazonu istehsal edilmiş olur.

Belə elektrodlar ~135 arasında çəkisi olan və elektrod məftilinin 190% çəkisində
olan ərimiş metal verir və beləliklə yüksək reduksiya olunan elektrodlar və yaxud
daha spesifik olan məsələn 170% reduksiya (bərpa olunan) olunan elektrod
adlanır.

Belə elektrodlardan olan ərimiş metal nisbətən geniş və axıcı ola bilər və bu
qaynağın aşağı mövqedə qaynağa və yüksək reduksiya dərəcələri ilə elektrodlara
şaquli künc qaynağı mövqeyinə məhdudiyyət qoyur

Bütün digər hallarda bu elektrodların standart rutil elektrodlar üçün verilən

xarakteristikaları vardır.

15.4 Əsas elektrodlar

Əsas elektrodlarkalsium karbonat (CaCO3), maqnezium karbonat (MgCO3) və

kalsium florid (CaF2) kimi örtüyün yüksək əsas mineral/birləşmələr (qələvi
birləşməsi) ilə hazırlandığı üçün belə adlanır.

Tam əsas elektrod örtüyünün təxminən 60%-i bu əsas mineral/birləşmələrdən

hazırlanır.

Əsas elektrodların xarakteristikaları bunlardır:

▪ Əsas şlak örtük ərintilərin kükürd və forsfor kimi qarışıqlarla reaksiyaya

girərək yaranır və həmçinin dezoksidasiya vasitəsilə qaynaq metalın oksigen
tərkibini azaldır.

▪ Yerləşdirilən nisbətən təmiz qaynaq metal qaynaq metal dözümlülüyündə çox

əhəmiyyətli yaxşılaşma verir (C-Mn elektrodları Ni əlavəsi ilə -90°C-dən aşağı
yaxşı dözümlülük verə bilər).

▪ Onlar örtükdə olan hər hansı birləşmə məhv olmadan nisbətən yüksək
temperaturlarda bişirilə bilər, bu səbəbdən örtükdə aşağı nəmlik tərkibi və
qaynaq metalda aşağı hidrogen səviyyələri verir.

▪ Elektrodları aşağı hidogen vəziyyətində saxlamaq üçün onların nəm

almasından qorumaq lazımdır.

▪ İstifadədən əvvəl bişirmə vasitəsilə (tipik olaraq ~350°C-də), saxlama

sobasına keçirməli (tipik olaraq ~120°C-də) vəiş sahəsinə kiçik miqdarlarla
və/və yaxud termo-panellərdən (portativ sobalar) istifadə etmək (tipik olaraq
~70°C) aparmalı.

▪ İstifadədən əvvəl yenidən bişirilməyə ehtiyac olmayan vakkumla

qablaşdırılmış elektrodlardan istifadə etmək.

▪ Əsas şlak nisbətən yapışqanlı və qalındır bu o deməkdir ki, elektroddan

istifadə daha çox qabiliyyət tələb edir və məsaməliyin riskini munimuma
salmaq üşün qısa qövsdən istifadə etmək lazımdır.
 ▪ Əsas elektrodlardan qaynaq metalların profil səthi qabarıq olmağa meyl edir
və şlakın çıxarılması daha çox cəhd tələb edir.

Metal tozlu elektrodların tərkibində qaynağın cərəyan səviyyəsini maksimum

icazə verilən həddə artıran flyüs örtüyə əlavə metal tozu vardır. Beləliklə, verilmiş
elektrod ölçüsü üçün, metal qatının çəkilməsi dərəcəsi və effektivliyi (çəkilmiş
metalın faizi) örtüyündə heç bir dəmir tozu olmayan elektrodla müqayisədəartır.
Şlak adətən asanlıqla çıxarılır. Dəmir tozlu elektrodlar yüksək yerləşdirmə
dərəcələrində üstünlük əldə etmək üçün əsasən hamar və Şaquli/Üfüqi vəziyyətdə
istifadə olunur. Rutil və əsas elektrodlar üçün qövs xarakteristikalarının qeyd
olunmuş korlanması olmadan 130-140% qədər yüksək effektivliklər əldə etmək
olar lakin ərimiş metalın daxil olmasını azaldan qövs azqüvvətli olmağa meyl edir.

15.4.1 Əsas elektrodların tətbiqi

Əsas elektrodlar ~ -20°C-dən aşağı temperaturda sınmaya yaxşı dözümlülük

tələb edən bütün tətbiqetmələr üçün istifadə olunur.

Hidrogen çatlaması riskinin qaşısını almaq üçün əsas elektrodlar qaynaqda

möhkəmlənmiş poladlar üçün (daha çox C-Mn və bütün aşağı ərintili poladlar) və
birləşmə qalınlığı təxminən 15 mm-dən böyük olan daha çox poladlar üçün
işlədilməlidir.

15.5 Elektrodların təsnifatı

Qaynağa istifadə olunan elektrodlar üçün milli standartlar aşağıdakılardır:

▪ Sadə və xırda dənəli poladların əllə metal qövs qaynağı üçün örtülmüş
elektrodlar
▪ AWS A5.1 - Qövslə qorunmuş qaynaq üçün karbon polad elektrodlar üçün
spesifikasiya
▪ AWS A5.5 - Qövslə qorunmuş qaynaq üçün aşağı ərintili polad elektrodlar
üçün spesifikasiya

Elektrod təsnifatı örtük elektrodun hər bir növü ilə hazırlanmış ərimiş metal
standartı tərəfindən müəyyənləşmiş sınaqlara əsaslanır. Standartlar kimyəvi
analiz mexaniki sınaq tələb edir və elektrod istehsalçıları ikili təsdiq olunmuş
elektrodlara,mümkün olan tərzdə, Avropa və yaxud Amerika standatlarına meyl
edir.

15.5.1 BS EN ISO 2560

Sadə və xırda dənəli poladların əllə metal qövs qaynağı üçün örtülmüş
elektrodlar (bax Şəkil 15.1)

Bu istehsalçıların hər bir elektrodun üzərində asanlıqla müəyyənləşə bilməsi üçün

çap etdiyi göstəricidir. Təsnifat iki bölməyə bölünür:

Məcburi bölmə bura aşağıdakılar üçün simvol daxildir:

▪ Məhsulun növü
 ▪ Davamlılıq
▪ Zərbə xüsusiyyətləri
▪ Kimyəvi tərkub
▪ Örtülmüş elektrod növü

Məcburi olmayan (opsional) seçim:bura aşağıdakılar üçün simvol daxildir:

▪ Qaynaq metalın mənimsəməsi

▪ Cərəyan növü
▪ Qaynaq mövqeləri
▪ Hidrogen tərkibi

Təyinat, icbari (hər hansı yüngül qarışıq elementlər daxil olmaqla davamlılıq,
dözümlülük və örtük) elektrodda qeyd olunmalıdır, lakin opsional (vəziyyət,
hidrogen səviyyələri və s.) məcburi deyildir və bütün elektrodlarda göstərilməyə
bilər.

Sim Dartılmaya Axıcılıq Uzanma Simvol Qaynaq mövqeləri

vol müqavimət müqaviməti min%
N/mm2 min. N/mm2
35 440-570 355 22 1 Bütün mövqelər

38
470-600 380 20 2 Bütün mövqelər, şaquli aşağıdan başqa

42 500-640 420 20 3 Hamar calaq qayanq, hamar künc qaynağı, şaquli-üfiqi

künc qaynağı
46
530-680 460 20 4
Hamar calaq qaynaq, hamar künc qaynaq
50 560-720 500 18 5
Simvol 3-ə əsasən Şaquli aşağı və vəziyyətlər

Simvol Metalın istifadə koeffisenti Cərəyan növü

%

1 <105 AC+DC DC+DC

2
<105 DC
3
>105≤125 AC+DC DC+DC
4
>105≤125 DC DC
5

6 >125≤160 AC+DC DC+DC

7
>125≤160 DC DC
8
>160 AC+DC DC+DC

>160 DC

E 46 3 1Ni B 5 4 H5

Symvol Örtük növü

 A Turşu Symvol Hidrogentərkib
Əllə metal qövs qaynağı B Əsas ml/100g əridilmiş
üçün örtülmüş elektrod C Sellüloz metal, maks
R Rutil
RR Rutil (qalın örtüklü)
H5 5
RC Rutil-Sellüloz 10
RA Rutil-Turşu H10
15
RB Rutil-Əsas H15

Symvol Zərbə enerjisi Şarpi -V üsulu Temp 0

C üçün 47J dəq Simvol Bütün qaynaq metalın kimyəvi tərkibi , %

Mn Mo Ni
Z No requirements Tələb olunmur
A 20 Simvolyoxdur 2.0 -- --
O 0 Mo 1.4 0.3-0.6 --
2 -20 MnMo >1.4-2.0 0.3-0.6 --
3 -30
4 -40
1Ni 1.4 -- 0.6-1.2
5 -50 2Ni 1.4 -- 1.8-2.6
6 -60 3Ni 1.4 -- >2.6-3.8
Mn1Ni >1.4-2.0 -- 0.6-1.2
1NiMo 1.4 0.3-0.6 0.6-1.2
Z
Hər hansı digər razılaşdırılmış tərkib

*Əİərmüəyyənləşməmişdirsə Mo<0.2,Ni<0.3,Cr<0.2,V<0.05,Nb<0.05,Cu<0.3
Cədvəldə görsənəntəkdəyərlərmaksimumdəyərlərdeməkdir

Şəkil 15.1 BS EN ISO 2560-in elektrod təsnifatı sistemi.

15.5.2 AWS A5.1/5.1M: 2003

AWS A5.1/5.1M: 2003- Qövslə qorunan qaynaq üçün karbon metal elektrodlar
üzrə spesifikasiya

Bu spesifikasiya ƏMQ qaynağı üçün karbonlu polad millər ilə örtülmüş

elektrodların klassifikasiyası üçün olan tələbləri yaradır. Tələblərə qaynaq metalın
mexaniki xüsusiyyətləri; qaynaq metalın yararlılığı;və elektrodların yararlılığı
daxildir.

Qaynaq metaın kimyəvi tərkibinə aşağı hidrogenli elektrodların nəmişlik tərkibi,

standart ölçülər və uzunluqlar, markalanma, istehsal və qablaşdırma üzrə tələblər
də həmçinin daxildir.

Standartdan isifadə üzrə istiqamətləndirmə əlavədə verilmişdir. Yardımçı əlavə

tələblərə yaxşılaşdırılmış dözümlülük və plastiklik, aşağı nəmişlik tərkibləri və
diffuziya oluna bilən hidrogen həddləri daxildir.

AWS-nın klassifikasiya sisteminin vacib və opsional göstrəiciləri vardır və hər iki

vacib klassifikasiya göstəriciləri və hər hansı opsional göstıicilərin hər bir
elektrodun üzərində çap olunmasını tələb edir. Klasifikasiyanın vacib hissəsinin
son iki rəqəmi elektrod örtüyünün/ üzünün növünü göstərmək üçün istifadə
olunur və daha geniş istifadə olunan elektrodların bəzi nümunələri aşağıda
verilmişdir.

Cədvəl 15.1 AWS A5.1 ümumi istifadə olunan bəzi nümunələri.

AWS A5.1 Dartılma gərginliyi, Örtüyün növü

klassifikasiya N/mm2
 E6010 Selliloz
E6011 414 Selliloz
E6012 Rutil
E6013 Rutil
E7014 Rutil, dəmir tozu
E7015 Əsas
E7016 482 Əsas
E7018 Əsas dəmir tozu
E7024 Rutil yüksək koeffisent

AWS A5.1-ə tipik elektrod

Götərir: Göstərir: Dartılma Göstərir: Qaynaq vəziyyəti

Elektro gərginliyi (dəq) qaynaq örtüyün növü və cərəyan
metalın kvadrat düymünə növü
funt

Şəkil 15.2 Vacib klassifikasiya göstəriciləri

A5.1 / 5.5. Cədvəl 15.1 BS EN ISO 2560 və AWS-ə klassifikasiya olunan ümumi
elektrodlar

Ümumi tsvir BS EN ISO 2560 AWS A5.1 / 5.5

Sellüloz elektrodlar E 38 3 C 21 E6010

(Şaquli-aşağı qaynaq üçün E 42 3 Z C 21 E7010-G
boru xəttinin həlqəvari E 46 3 Z C 21 E8010-G
qaynağının"boru xəttinin bir E 42 3 C 25 E7010-P 1 *
qaynaqçı ilə qaynağı" E 46 4 1Ni C 25 E8010-P 1 *
* P = boru elektrodlarının xüsusi
göstricisidir
Rutil elektrodlar E 38 2 R 12 E6013
(Aşağı gərginlikli poladların istehsalının
E 42 0 R 12 E6013
ümumi məqsədi üçün- bütün
mövqelərdə istifadə oluna bilər şaquli-
aşağıdan başqa)

Ağır örtüklü rutil elektrodlar E 42 0 RR 13 E6013

(Dəmir-toz elektrodlar) E 42 0 RR 74 E7024
(aşağı gərginlikli poladların ümumi
istehsalı üçün yüksək məhuldarlıqlı
qaynaq- ümumi olaraq yalnız aşağı
qaynaq tikişi və yaxud şaquli
formada künc qaynağı istifadə
oluna bilər)
Əsas elektrodlar E 42 2 B 12 H10 E7016
( H çatlaması riski olan yüksək E 42 4 B 32 H5 E7018
gərginlikli poladlar, poladın daha E 46 6 Mn1Ni B 12 H5E 7016-G
qalın bölməsi üçün; bütün
E 55 6 Mn1Ni B 32 H5E8018-C1
tətbiqetmələr üçün yaxşı sınma
E 46 5 1Ni B 45 H5* E8018-G
dözümlülüyü tələb edir)
E9018-G
E10018-G
* Şaquli-aşağı istiqamətdə aşağı H elektrodları
15.6 VİQ qaynaq məftilləri

VİQ qaynağı üçün hazırlanan qaynaq məftillərin tərkibləri əsas materiallardakı

tərkibə çox oxşayırlar. Lakin, onların tərkibindəoksigen və nitrogenə birləşən
əlavələr ola bilər ki, hər hansı yaranmış çirklənməni üfləmə vasitəsi kimi əsas
materialın səthindən və ya atmosferdən çıxarıla bilərlər.

Əl VİQ üçün , məftillər BS EN ISO 14341-ə istehsal olunurlar və 1m uzunluğunda

təmin edilirlər (tipik olaraq 1.2, 1.6 və 2.4 mm diametrdə) və identifikasiya üçün
sonluğu hamarlaşdırılaraq məftil təyinatı (xüsusi standarta əsasən) və bəzi növlər
üçün partiya nömrəsi möhürlənir.

VİQ qaynaq materialları isdentifikasiyası məftilin sonunda möhür halında vurulur.

Boru calaq qaynaqları üçün (xüsusilə avtomatlaşdırılmış VİQ qaynağında) tikiş

kökünün ilkin keçidini etmək üçün əsas materialın və yaxud onunla uyğunlaşan
materialın eynisindən hazırlanan əriyən əlavələrdən istifadə oluna bilər.

Kiçik diametrli boru üçün əlavə həlqə ola bilər, lakin geniş diametrli boruya
formalı lent /məftildən olan uyğun diametrli əlavə hazırlanır, nümunələr aşağıda
verilmişdir.

15.6.1 VİQ qoruyucu qazları

 Təmiz arqon tətbiqetmələrin çoxunda istifadə olunan qoruyucu qazdır və poladın
VİQ qaynağı üçün üstünlük verilən qazdır və qoruma üçün qaz axma sürəti tipik
olaraq~8-12 litr /dəq-dir.

Qoruyucu qaz yalnız qövsü və qaynaq hovuzunu qorumur, lakin həmçinin asan
ionlaşdırmaqla stabil qövs yaratmaq üçün mühit tələb olunur. Stabil qövs açıq
havada yarana bilməz və nəticədə qaynaqçı qoruyucu qaz yanmasa qaynaq edə
bilməyəcəkdir.

İsti qövs lazım olduqda məsələn yüksək termal ötürücülüyü ilə qaynaq metallar
kimi, mis/mis ərintilər və yaxud daha qalın alüminum /alüminum ərintiləri kimi
Heliumla Arqon əlavəsi - tipik olaraq ~30%istifadə oluna bilər.

Bəzi hallar vardır ki, xüsusi qoruyucu qazlar sərfəlidir, məsələn:

Ar+3-5% H aystenit paslanmayan poladlar və Cu-Ni ərintiləri üçün

Ar+~3%N ikifazalı paslanmayan poladlar üçün

15.6.2 VİQ geri üfləmə

Materiallın çoxu üçün, qaynaq kök yastığının aşağı hissəsinin inert qazla (geri
üfləmə) qorunmasına ehtiyac vardır -tipik olaraq qaynaq zamanı ~6-8 lits/dəq.

For C steels and low alloy steels with total alloying additions ≤2.5% it may
notalways be necessary to use a back-purge but for higher alloyed steels and
mostother materials there may be excessive oxidation – and risk of lack of fusion
if itis not used.

Ümumi ərinti əlavələri ≤2.5% ilə C poladlar və aşağı ərintili poladlar üçün
üfləmədən istifadə etmək hər zaman vacib olmaya bilər, lakin yüksək ərintili
poladlar və digər materialların çoxunda həddindən artıq oksidləşmə ola bilər-
istifadə olunmadıqda ərinti azlığı riski ola bilər.

15.7 MİQ /MAQ qaynaq məftilləri

MIQ/MAQ üçün istehsal olunan möhkəm qaynaq məftillərinadətən xüsusi əsas

materiallar üçün hazırlanmış kimyəvi təkibləri vardır və məftillərin tərkibləri bu
əsas materialların tərkiblərinə oxşayır. Aktiv qoruyucu qazlarla qaynaq poladlar
üçün möhkəm məftillər manqan ilə deoksidləşir və məsaməliyin qarşısını almaq
üçün silikon olur. Həmçinin titan və alyüminum əlavələr ola bilər.

Yumşaq polad qaynaq məftillər ilə birgə ikili və yaxud üçqat deoksidləşmiş
məftillər kimi tanınan müxtəlif səviyyəli deoksidantlar vardır. Daha çox
deoksidləşmiş məftillər daha çox bahalı olurlar, lakin plitənin səth vəziyyətində
daha tolerant olurlar, məsələn ikinci yanıq dəmir, səthin pası, yağ, boya və toz.Bu
səbəbdən qaynaqdan əvvəl poladın təmizlənmə miqdarında azalma ola bilər.

Bu bərpaedici əlavələr ərimiş qaynaq metalın səthinə şüşəyə oxşar şlakın kiçik
miqdarını verir, ümumi olaraq silikat qel (kvars) ərintilərinə aid olunur. Bu kişik
şlak çökəkləri yüngül şetka ilə asanlıqla götürülür; lakin qaynaqdan sonra
qalvanizə etdikdə və yaxud boyadıqda şırnaqla doğrayaraq təmizləmədən istifadə
etmək lazımdır.

Qaynaq zamanı, bu kişik adacıqların üzərində qaynaq praktikası aparmaq adidir,

belə ki, onlar qalın şlak təqdim etmirlər və qaynaq yastığının sıxılması zamanı
 adətən sınırlar. Lakin, çox keçidli qaynaqda, şlak səviyyəsi qaynaq defektlərinə və
etibarsız qövs başlamasına səbəb olan qəbul olunmayan səviyyəyə çata bilər.

Polad məftillərin cərəyanı götürməni yaxşılaşdırmaq və məftilin saxlanma

müddətinin uzadılması üçün misdən xırda örtüyü vardır. Lakin mis örtük hərdən
laylana bilər və tıxacın və xüsusilə Əİər məftil verən sistem düzgün
tənzimlənməyibsə qaynaq məftili verən mexanizmin içinə girə bilər. Bu
çirklənməyə və məftil verilməsində səhvin olmasına səbəb olar.

Cərəyanverici müştüklərin mis-örtüklü məftillər kimi yaxşı olmamasına və

cərəyanverici müştüyün əməliyyat temperaturunun yüksək ola biləməsinə
baxmayaraq, örtüksüz məftillər alternativ kimi mövcuddurlar.

Polad məftil materiallaının spesifikasiyası üçün bəzi tipik Standartlar bunlardır:

BS EN ISO 14341

Qaynaq materialları- xırda dənli və qarışıqsız poladların qazla qorunan metal qövs
qaynağı üçün məftil elektrodları və ərintiləri -Klassifikasiya

BS EN ISO 16834

Qaynaq materialları- yüksək davamlı poladların qazla qorunan metal qövs

qaynağı üçünməftil elektordları, məftillər,millər və ərintilər-Klassifikasiya.

Məftil ölçüləri tipik olaraq 0.6-2.4 mm diametr diapazonunda olurlar, lakin daha
çox işlənən ölçülər 0.8, 1, 1.2 və 1.6mm-dir və müntəzəm işlətmək üçün bobin
dolama qatında verilir.

Bobinlər məftilin klasifikasiyasını və onun diametrini göstərmək üçün yarlıqla

işarələnir.

Toz məftil və metal tozlu məftillərdən də həmçinin geniş istifadə olunur,

baxmayaraq ki proses bu zaman TMQQ (toz məftillə qövs qaynağı) və MEQQ
(metal elektrodla qövs qaynağı) aid olur.

15.7.1 MİQ /MAQ qaz qoruyucusu

Əlvan metallar və onların ərintiləri (Alyüminum, Nikel və Mis kimi) üçün təsirsiz
qoruyucu qaz istifadə olunmalıdır. Bu adətətn ya təmiz arqon və yaxud helium
əlavəsi olan arqonla zəngin qaz olur.

Tam təsirsiz (inert) qazdan istifadə olunması səbəbindən bu prosesə MİQ (metal
inertlı qaz) qaynağı deyilir və terminalogiyanın dəqiq istifadəsi üçün bu addan
yalnız əlvan metalların qaynağına aid edilərkən istifadə olunalıdır.

Arqona bəzi helium əlavəsi qövs plazması daxilində daha çox vahid istilik
konsentrasiyası verir və bu qaynaq yastığı profilinin formasına təsir edir. Arqon-
helium qarışıqları effektiv sürətdə daha isti qövs verir və beləliklə onlar yüksək
termal keçiriciliyi olan qalın əsas metalın qaynağı üçün daha faydalı olurlar
məsələn mis və alüminium.

Poladların qaynağı-bütün növlər, paslanmayan poladlar daxil olmaqla- stabil qövs

yaratmaq və yaxş damcı nəmləndirməsi vermək üçün oksigen və yaxud karbon
dioksid əlavəsinə nəzarət etməyə ehtiyac vardır. Bu əlavələrin ərimiş metalla
reaksiyaya girdiyindən onlar aktiv qazlara aid olurlar və bu səbəbdən MAQ
qaynağı (metal aktiv qaz) adı texmiki termin olaraq poladların qaynağına istinad
olunarkən istifadə olunur.
Karbon dioksidin (CO2) faizi və yaxud oksigen qaynaq olunacaq poladın növündən
və aşağıda bildirildiyi kimi istifadə olunacaq metal ötürməsi metodundan asılıdır.

• 100%CO2
Aşağı karbonlu polad daha dərin daxil olmavermək (Şəkil 15.3) və cəld
qaynaq üçün bu qaz dənəvər kiçik damcının ötürülməsini aktivləşdirir və
yüksək səviyyəli sıçrama və qaynaq tüstüsü verir.
• Arqon + 15 to 25%CO2
• Karbon və bəzi kiçik ərintili poladlar üçün geniş istifadə olunur (və
paslanmayan poladlarınTMQQ-ı)
• Arqon + 1 to 5%O2
▪ Paslanmayan poladlar və bəzi aşağı ərintili poladlar üçün geniş istifadə olunur.

ARQON ARQON-HELİUM HELİUM KARBON DİOKSİD

Şəkil 15.3 Qaynaq nüfuzetməsi və profilində qoruyucu qaz strukturunun təsirləri

Material qalınlığı (mm)

Qısa qapanmalarla ötürülmə

Arqon-CO2 qarışıqları

Şpreylə transfer
Arqon-CO2 qarışıqları

Arqon-CO2 qarışıqları

İmpulsla transfer
Arqon-CO2 qarışıqları

Şəkil 15.4 Karbon, karbon manqan və aşağı ərintili poladların MAQ qaynağı üçün
aktiv qoruyucu qaz

Mavi qaz qarışığının soyuducusudur; qırmızı isti qarışıqdır.

Qaz qarışıqları- arqon yerində helium daha isti qövs, daha duru qaynaq vannası
və daha yaxşı qaynaq profili verir. Bu dördqat qarışıqlar yüksək qaynaq
sürətlərinə imkan verir, lakin nazik bölmələr üçün uyğun olmaya bilər.

Paslanmayan poladlar

Ausentik paslanmayan poladlar spreylə ötürülmə (qövs vasitəsi ilə) üçün arqon
CO2/O2qarışıqlarla və yaxud bütün digər ötürülmənövləri üçün arqon-helium-
CO2qarışıqlarlatipik olaraq qaynaq olunur. Qövsü stabilləşdirmək məqsədilə, lakin
korroziya göstəricisinə minimum təsir qöstərməklə, qarışıqların oksidləşmə
potensialı minimumda saxlanır (2-2.5% maksimum CO2 tərkib). Ausentik
poladların yüksək termiki keçiriciliyi olduğundan, helium əlavəsi ərimə
defektlərinin çatışmamazlığını aradan qaldırmağa kömək edir və yüksək istiliyin
materialda yayılmasına imkan vermir. Helium əlavələri karbon və aşağı ərintili
poladlar üçün istifadə olunan ~25% qarışıqlarla müqayisədə 85%-ə qədərdir.
Potensial karbonun götürülməsinə imkan verməmək üçün CO2tərkibli
birləşmələrdən istifadədə bəzən imtina edilir.

Material qalınlığı (mm)

Ausentik və ferrit
Arqon-Helium- 0.5-2%CO2

və ya kimi
Arqon-O2/CO2qarışıqlar
(yalnız spreylə ötürülmə)

Şəkil 15.5 Paslanmayan poladların MAQ qaynağı üçün aktiv qoruyucu qaz
qarışıqları

Mavi rənq dah soyuq qaz qarışığı; qırmızı daha isti qarışıqdır.

Marten və iki fazalı paslanamayan poladlar üçün, mütəxəssis məsləhəti

alınmalıdır. İkifazalı paslanmayan polad qaynağı üçün bəzi təkibində 2.5%N2
kimiolan Ar-He qarışıqları mövcuddur.

Yüngül ərintilər məsələn alüminium və manqan və mis və nikel və onların

ərintiləri

Inert gases are used for light alloys and alloys that are sensitive to oxidation.
Welding grade inert gases should be purchased rather than commercial purity
to ensure good weld quality.

İnert (təsirsiz) qazlar oksidləşməyə həssas olan yüngül ərintilər və ərintilər üçün
istifadə olunur. Qaynaq keyfiyyətini təmin etmək üçün qaynaq dərəcəsi üçün inert
qazları alınmalıdır (texniki təmizlik önəmli faktor deyil).

Arqon

Arqon alüminium üçün istifadə oluna bilər, çünki qövsü stabilləşdirməyə səthdə
kifayət qədər oksid vardır. Titan və nikel ərintiləri kimi oksigenə hssas olan
materiallar üçün bəzi tətbiqetmələrdə inert qazları ilə qövs stabilliyini əldə etmək
çətin ola bilər.
Arqonun sıxlığı havadan təxminən 1.4 dəfədən çoxdur. Bu səbəbdən, aşağı
vəziyyətdə nisbətən ağır arqon sıxlaşdırılmış havada çox effektlidir. Bağlı zonada
işlərkən narahatçılq ondan ibarətdir ki, arqonun təhlükəli səviyyəyə qalxmaq və
qaynaqçını boğma riski vardır

Arqon -helium qarışıqları

Arqon daha çox yüngül ərintilərin MİQ qaynağı üçün istifadə olunur, lakin helium
və arqon/helium qarışıqlarından istifadə edərək bəzi üstünlük əldə etmək olar.
Heliumun arqona nisbətən yüksək termik keçiriciliyi vardır. Daha isti qaynaq
vannası yaxşılaşdırılmış nüfuzetmə və / və yaxud qayanq sürətində artımı yaradır.
Yüksək helium tərkibləri dərin geniş nüfuztemə profili verir, lakin yüksək sıçrama
səviyyələri yaradır. 80% dən az arqonla, əsl sprey ötürülməsi mümkün deyildir.
Dənəvər növlü ötürülmə ilə, qaynaqçı sıçramanı minimuma salmaq üçün
"yüklənmiş" qövsdən istifadə etməlidirlər.

Qövs stabiliyi heliumda və arqon-helium qarışıqlarında problemli ola bilər, beləki,

helium qövs gərginliyini artırır, və bu səbəbdən qövs uzunluğu ilə əlaqəsi olan
qövs gərginliyində geniş dəyişmə vardır. Eyni dərəcədə qaz qoruması təmin
etmək məqsədi ilə Helium qarışıqları arqon qoruması ilə müqayisədə yüksək axın
sürətləri tələb edir .

Arqon-helium qarışıqlarından istifadə edərkən xüsusilə qalın alüminium

bölməsində ərimə defektinin olmaması riski azolur. Ar-He qaz qarışlqları 3mm
qalınlıqdan yüksək olan materialda yüksək isti səpələnməsini balanslaşdıracaqdır.

Material qalınlığı (mm)

Arqon

Arqon-Heliumqarışıqları

Şəkil 15.6 Alüminium, maqnezium, titan, nikel və mis ərintilərin MİQ qaynağı
üçün İnert qoruyucu qaz qarışıqları

Mavi daya soyuq qaz qarışığının; qırmızı isti qarışıqdır.

Müxtəlif əsas materiallar üçün istifadə olunan qoruyucu qazlar və qarışıqların

yekun cədvəli Cədvəl 15.2-də verilmişdir.

Yekun

Cədvəl 15.2 MİQ/MAQ qaynağə üçün qoruyucu qaz qarışıqları-yekun

Metal Qoruyucu qaz Reaksiya Xarakteristikaları

əlaməti
Karbon Arqon- Yüngül CO2 tərkibin artması isti qövs, yaxşılaşdırılmış
polad CO2 oksidləşir qövs stabilliyi, dərin nüfuzetmə, barmaq-
növündən kasa-şəkilli nüfuzetmə profilinə
keçmə, yaxşı islanma ilə hamar qaynaq tikişi
verən daha çox duru qaynaq vannası, artmış
səpələnmə səviyyələri, CO2-dən daha yaxşı
dözümlülük verir.
 Ox istiqamətində şırnaq keçməsi üçün min 80%
arqon. Qarışığın ümumi məqsədi
Arqon-10-15% CO2.
Argon- Slightly Ar-CO2 qarışıqlarından sərt qövs şırnaqla
O2 Oxidising keçmə metoduna uyğunlaşan kəsilməni
Yüngül minimuma salır, Ar-CO2 qarışıqlarından daha
oksidləşir aşağı daxil olması var, "barmaq" növlü qaynaq
tikişinin daxil olması yüksək cərəyan
səviyyəsindədir. Qarışığın ümumi məqsədi:
arqon-3% CO2.

Argonhelium- Yüngül Arqon üçün heliumun əvəz olunması Ar- CO2

CO2 oksidləşir qarışığı ilə müqayisədə daha isti qövs, yüksək
qövs gərginliyi, daha çox duru qaynaq hovuzu,
hamar qaynaq tikişi, daha çox kasa şəkilli və
dərin nüfuzetmə profili və yüksək qaynaq sürəti
verir.
Yüksək qiymət.
CO2 Oksidləşir 2-3 V qövs gərginlikləri Ar-CO2 qarışığından
daha yüksəkdir, daha yaxşı nüfuzetmə, yüksək
qaynaq sürətləri, qısa qapanma ilə keçmə və
yaxud yalnız yüklənmiş qövs avadanlığı, dar iş
diapazonu, yüksək sıçrama səviyyələri, aşağı
qiymət

Paslanmayan He-Ar- Yüngül Korroziyaya davamlılıqda (karbon çıxarılması)

Polad CO2 oksidləşir minimum təsirlə yaxşı qövs stabilliyi, yüksək
helium tərkibləri qısa qapanma keçməsi üçün
müəyyənləşmişdir, aşağı helium tərkiblər
impuls və şırnaq keçməsi üçün
müəyyənləşmişdir. Ümumi-məqsəd qaz: Ar-40-
60%He-2%CO2.

Argon- O2 Yüngül Yalnız sprey ötürülmə, ağır bölmələrdə

oksidləşir kəsməni minimuma salır, yaxşı tikiş profili verir
Alüminium, Argon Inert Yaxşı qövs stabilliyi, aşağı sıçrantı, və ümumi
mis, nikel, mqsədli qaz. Havanın çirklənməsinin qarşısını
titan, almaq üçün titan ərintiləri inertli qaz altlığı və
ərintilər hərəkətli qazla qaynaq avadanlığı tələb edir.
Argon-helium Inert Daha yüksək istilik verilməsi qalın sahələrdə
istiliyin yayılmasını balanslaşdırır, ərinti
çatışmamazlığının aşağı riski, yüksək çiləmə və
arqona nisbətən daha çox xərcə başa gəlir.

15.8 FQQ (flüs altında qövs qaynağı) qaynaq məftilləri

FQQ üçün qaynaq məftilləri AWS və EN standartlarına əsasən olmuşdur vədaha

çox işlənən ölçülər 2.4, 3.2, 4 və 5 mm diametrindədir. Onlar poladların geniş
diapozonlu qaynağı və bəzi əlvan tətbiqetmələr üçün mövcuddur və onların
tərkibləri əsas materiala oxşardır.Lakin bununla yanaşı, sertifakt standartları,
analiz və sınaq üçün tələb olunan flyüs/məftil qaynaq metal ərintisinin
hazırlanmasını tələb edir.

15.8.1 FQQ flyüs növləri

Flyüslar iki növdə kateqoriyaya bölünür, ərimiş və iriləşdirilmiş (iriləşdirilmiş

flyüslara bəzən keramik flyüslar deyilir-xüsusilə ABŞ-da).

Ərimiş flyüslar

Bu növlər müəyyən mineral/qatışıqları qarışdıraraq, bir yerdə əridərək, və sonra

xüsusi ölçü diapazonunda dənə (qranula) çıxarmaq üçün bərk kütləni əzib ələkdən
keçirərək istehsal olunur.

Ərimiş flyüsların aşağıdakı xarakteristikaları/xüsusiyyətləri vardır:

▪ Tərkibində yüksək hissəli silisium oksidi vardır (~60%-ə kimi) və beləliklə
flyüs dənələri görünüşcə əzilmiş şüşəyə oxşayır- qeyri düzgün formalı və
möhkəm-və səthi hamar, və yüngülcə parlaqdır.

▪ Yenidən sirkulyasiya zamanı onların xırda hissələr sınmağa qarşı yaxşı

müqaviməti vardır- xırda hissələrə aiddir

▪ İstehsal olunduqda çox aşağı nəmişlik tərkibi vardır və təsir zamanı nəmişliyi
özünə çəkmir və beləliklə onlar hər zaman aşağı hidrogen qaynaq metalı
verməlidirlər.

▪ Qaynaq tikişini yaxşı tamamlanmış səthlə və profillə verir və şlak asanlıqla

çıxarılır.

Ərimiş flyüsların əsas çatışmamazlığı deoksidləşmə verən birləşmələrin əlavə

oluna bilməməsidir, buna görə qaynaq tikişlərinin yüksək oksigen tərkibi vardır və
polad qaynaq metalın sıfırdan aşağı temperaturlarda yaxşı dözümlülüyü yoxdur.

İriləşdirilmiş flyüslar

Bu xırda tozlu minerallar/birləşmələri qarışdıraraq, nəm bağlayıcı əlavə edərək və

sonradan lazımi ölçüdə flyüs dənəsi yaratmaq üçün qarışdıraraq istehsal edirlər.
Onlar son istifadəçiyə göndəriləndə aşağı hidrogen vəziyyətində olduğuna əmin
olmaq üçün nəmliyin çıxarılması məqsəsi ilə qururdulur/bişirilir, ələkdən keçirilir
və bağlanmış konteynerlərə qablaşdırılırlar.

Bu flyüslarda istifadə olunan mineralların/birləşmələrin bəzisi ərimiş flyüs etmək

üçün yüksək temperaturlara məruz qala bilmirlər, çünki onlar sına bilərlər və
qaynaq zamanı lazım olan xüsusiyyətlərini itirə bilərlər.

İriləşdirilmiş flyüsların aşağıdakı xarakteristikaları vardır:

▪ Dənələr daha çox kürə formalı və tutqun/parıltısız olurlar

▪ Dənələr xırda tozlardan ibarətdir, zəif halda bir yerdə olurlar və beləliklə
kifayət qədər yumşaq və istifadə etdikdə/yenidən dövr zamanı asanlıqla xırda
tozlara sına bilər.
▪ Birləşmələrin və bağlayıcının özü, Əİər açıq qalarsa atmosferdən nəmişliyi
çəkməyə meyllidir və istifadədə nəzarət proseduru vacibdir.
▪ Şlak ərimiş flyüslar tərəfindən yaranmışlara nisbətən az durudur və qaynaq
tikişi profili daha çox qabarıq olmağa meyllidir və şlakı çıxarmağa daha çox
səy tələb olunur.

* İriləşdirilmiş flyüslar əsas örtüklü elektrodlar üçün istifadə olunan flyüslara

oxşayır vəonalr soyuq olduqda və açıq qaldıqda nəmişliyi almağa həssasdırlar.

Tipik nəzarət olunan istifadə praktikası flyüsu istehsalçının barabanından isidilmiş

silosa (~120-150°C) keçirməkdir. Bu fəaliyyətlər əsas elektrodlar üçün sobanın
saxlanmasına bənzəyir.
 İsti flyüslar maşında flyüs bunkerinə keçirilir (adətən isidilməmiş) və növbənin
sonunda və ya qaynaqda dayanma olmalı olduqda, bunkerdə olan flyüs silosa
keçirlir.

İriləşdirilmiş flyüsların xüsusi üstünlüyü qaynaq metallara aşağı oksigenli tərkib

verə bilmə qabiliyyətidir və bu polad qaynaq metalı yaxşı sıfırdan aşağı
dözümlülüklə istehsal etməyə imkan verir.

15.8.2 FQQ flyüsün əsas göstəricisi

Flyüslar çox zaman müəyyən əsaslar və yaxud əsaslarindeksinə aid olurlar (Əİ)

Əİ əsas birləşmələrin turşü birləşmələrə olan nisbətinə əsasən və flyüs/qaynaq

reaksiyasiyasının göstıricisini verməyə istifadə olunan flyüs formulasını göstərir
və aşağıdaki kimi izah edilir:

• Əİ= 1-in ilə flyüsun əsas və turşu birləşmələrinə bərabər nisbəti vardır və
beləliklə nə əsas və nə də turşudur, lakin neytral* deyilir.
• Əİ>1-in ilə flyüsunəsas xarakteristikaları vardır;tam əsas flyüsların ~3-~3.5-
inƏİ vardır
• Əİ<1 ilə flyüsun turşu xarakteristikası vardır.
• Əridilmiş və iriləşdirilmiş flyüslar qarışdırılaraq yarım-əsas adlandırılacaq flyslar
istehsal olunur.

* ABŞ-da elementlərin flyüsdan qaynaq vannasına tərkibdə flyüsun əhəmiyyətli

təsirinin olmamasını göstərərək və flyüsun bəzi elementləri keçirməmyi göstərəmək
üçün neytral terminini işlətmək adidir .

Əridilmiş flyüsların turşu xarakteristikaları və iridilmiş flyusların əsas xarakteristikaları

vardır.

Baxamyaraq ki, flyüs klassifikasiyası üçün EN və AWS standartalrı vardır, istehsalçı

adından flyusların sifarişində və bu adın QPS-da istifadə etməkdə BK praktikasi adidir
.
 Bölmə 16
MAQ Qaynağı
16 MAQQaynağı

16.1 Proses
ABŞ-da qaz metal qövs qaynağı (QMQQ) kimi tanınır. MİQ/MAQ qaynaq prosesi
bir çox metal materiallarda həm nazik lövhə həm də qalın bölməli komponentlər
üçün əlverişli olan çoxşaxəli metoddur.

Bu proses zamanı məftil elektrodun sonluğu və detal arasında qövs işə salınaraq
hər ikisini qaynaq vannası yaratmaq üçün əridir. Məftil istilik mənbəyi (məftilin
ucunda qövs vasitəsi ilə) və birləşmə üçün ərinti metalı kimi xidmət edir.

Məftil, ona qaynaq cərəyanını ötürən qurğuşunlu cərəyanverici borucuq

(cərəyanverici mundştuk kimi də adlanır) vasitəsi ilə qidalanır. Qaynaq vannası
məftilin ətrafında olan kanal vasitəsi ilə verilən qoruyucu qaz tərəfindən ətraf
atmosferdən mühafizə olunur.

Qoruyucu qazın seçilməsi qaynaq olunan material və tətbiqdən asılıdır. Məftil

motorlu ötürücü ilə tənzim olunan katuşka tərəfindən təmin olunur. Qaynaqçı və
ya mexanizm birləşmə xətti boyunca qaynaq tapançasını hərəkət etdirir.

Proses yüksək məhsuldarlığı təklif edir və istifadə olunan məftil davamlı olaraq
verildiyindən sərfəlidir. Prosesin diaqramı Şəkil 16.1-də göstərilmişdir. MİQ/MAQ
prosesi yarımavtomatik, mexanikləşdirilmiş və avtomatik avadanlığı istifadə edir.
Yarımavtomatik qaynaq zamanı məftil verilmə səviyyəsi və qövsün uzunluğu
avtomatik olaraq nəzarət olunur, lakin gediş sürəti və məftilin mövqeyi əl
nəzarəti altında olur.

Mexanikləşdirilmiş qaynaqda, bütün parametrlər avtomatik nəzarət altında olur,

lakin onlar əl ilə dəyişdirilə bilərlər, məsələn, qaynaq başlığının yönəldilməsi və
məftil verilmə sürəti və qövsün gərginliyinin nizamlanması.

Avtomatik avadanlıla qaynaq zamanı əl ilə müdaxilə olmur.

Şəkil 16.2 MİG/MAG prosesi üçün tələb olunan avadanlığı göstərir.
 Cərəyanverici borucuq

Sərf olunan elektrod

borucuq
Qaz kanalı
Qaz mühafizəsi

Qövs

Detal Qaynaq vannası Qaynaq metalı

Şəkil 16.1 MİQ/MAQ qaynağı.

WIS10-30816
Məftil elektrodun Qoruyucu qaz
təchizatı nizamlayıcısı və
axın sayğacı

Kabel yığımı

Enerji
mənbəyi

Qaynaq tapançası
və ya məşəli

Soyutma bloku Qoruyucu qazın

(seçimdən asılı olaraq) verilməsi
Təhlükəsiz
torpaqlama
SƏTƏM təlimatına
1. Geri qayıdan məftil 5. Kanalda olan məftil elektrodu
müraciət edin
2. Qaynağın cərəyan kabeli 6. İlkin verilən qüvvə
3. Girən və çıxan soyuducu su 7. Tapançanın keçirici zənciri
4. Silindrdən olan qoruyucu qaz

MAG Welding
16-1 Copyright © TWI Ltd
Şəkil 16.2 MİQ/MAQ qaynaq avadanlığı.

MİQ/MAQ prosesinin üstünlükləri

▪ Davamlı məftil təminatı.
▪ Qövs uzunluğunun avtomatik özünü-nizamlaması.
▪ Yüksək ərinti məhsuldarlığı və stop/start-ların minimal miqdarı.
▪ Yüksək effektivli qaynaq materialı.
▪ 0.1-2.0kJ/mm həddlərində istiliyin verilməsi.
▪ Aşağı tərkibli hidrogen potensialı prosesi.
▪ Qaynaqçı qaynaq vannasının və birləşmə xəttinin yaxşı görünüşü olur.
▪ Qaynaqdan sonra kiçik və ya heç bir təmizlənmə tələb olunmur.
▪ Bütün mövqelərdə istifadə oluna bilər(metalın qısa qapanma ilə keçirilməsi).
▪ Prosesə yaxşı nəzarət mümkünlüyü.
▪ Geniş diapazonlu tətbiq.

Çatışmamazlıqlar
 ▪ Qaynaq metal əlavəsinə müstəqil nəzarət olmur.
▪ Çiləmə səviyyələrini minmuma endirmək üçün optimum parametrlərin qurmaq
çətindir.
▪ Daha qalın qaynaq konstruksiyalarında metalın qövsdən keçirilməsi zamanı
ərinti çatışmamazlığı.
▪ Avadanlığın yüksək səviyyəli texniki xidməti.
▪ Verilən kiçik istilik yüksək möhkəmlik kəmiyyətlərinə gətirib çıxarda bilər.
▪ ƏMQ (əl ilə metal qövs) qaynağı ilə müqayisədə daha yüksək avadanlıq
xərcləri.
▪ Sahə qaynağı qaz mühafizəsinə mənfi təsir göstərə bilən hava axınlarını
çıxartmaq üçün xüsus ehtiyat tədbirlərin görülməsini tələb edir.
▪ Birləşmə və hər hansı hissəsinə giriş ƏMQ və ya TİG qaynağı kimi yaxşı deyil.
▪ Əsas metalın şlaq emalının təmizliyi daha böyük zibilləməni qarşısını ala bilər.
WIS10-30816
MAG Welding 16-2 Copyright © TWI Ltd
16.2 Texnoloji parametrlər

MİQ/MAQ qaynağında texnoloji parametrlər bunlardır:

▪ Qaynaq cərəyanı/məftilin verilmə sürəti.

▪ Gərginlik.
▪ Qazlar.
▪ Gediş sürəti və elektrodun istiqamətlənməsi.
▪ İnduktivlik.
▪ Mundştukdan ərinti nöqtəsinə məsafə.
▪ Odluğun ucundan komponentə olan məsafə.
▪ Mühafizə edən qaz ucluğu.
▪ Metalın qövsdən keçirilmə növü.

16.2.1 Qaynaq cərəyanı/məftilin verilmə sürəti

MİQ/MAQ qaynaq aparatlarında qaynaq cərəyanının qurulması üçün nəzarət

yoxdur. Qaynaq aparatının elektrik xaraketeristikası (mail və ya sabit gərginlik
növü) davamlı qövs uzunluğunu əldə etmək üçün məftil verilmə sürətinin
qurulması məqsədi ilə avtomatik olaraq qaynaq cərəyanını dəyişikliklərlə əvəz
edir.

Məftil verilməsini artırılması, bununla da cərayanı, məftilin yanmasını, çöküntü

sürəti və nüfuzetməni artırır.

Bəzi tozlu məftillərin daha yaxşı nəticələr üçün DC-ve tələb etdiyinə baxmayaraq,
cari növ demək olar ki, həmiş DC+ve-dir.

16.2.2 Gərginlik

Gərginlik davamlı olaraq normal qaynaq şəraitləri yaratmaq üçün qurulur və

məftilin verilmə sürəti artdıqca gərginlik də ona uyğun olaraq ümumən artır.

Gərginliyin artması qaynaq enini artırır və nüfuzetməni azaldır.

16.2.3 Gediş sürəti və elektrodun istiqamətlənməsi

Gediş sürətli olduqca daha az nüfuzetmə, daha dar ərinti genişliyi və daha yüksək
ərinti kəsiyi olur.
 ▪ Artan gediş sürəti
▪ Qısaldılmış nüfuzetmə və en, kökaltı kəsik

Şəkil 16.3 Gediş sürətinin effekti.

Gedişin istiqaməti

Dartıcı Şaquli Aparıcı

Nüfuzetmə Dərin Orta Dayaz

Artıq qaynaq metalı Maksimum Orta Minimum
Kökaltı kəsik Böyük Orta Minimum

Şəkil 16.4 Məşəl bucağının effekti.

16.2.4 Müştüklə ərinti nöqtəsi arasında məsafənin (MƏNM) effekti

MƏNM-in elektrod uzanmasında istilik müqavimətinə görə qaynaq cərəyanına

təsiri vardır (Şəkil 16.4). Elektrodun tələb olunan sürətdə (məftil verilmə sürətinə
uyğunlaşmaq üçün) əritmək üçün tələb olunan qaynaq cərəyanı MƏNM artdıqda
azalır. Uzun elektrod uzanmaları natamam nüfuzetməyə səbəb ola bilər, məsələn,
dar aralıq birləşmələrində və qaynaq tapançasının zəif manipulyasiyası ilə. Əksinə
olaraq MƏNM azaldığı zaman qaynaq cərəyanı artır.
 Cərəyan verən
müştükün ucluğu

Qaz forsunkası

Müştüyün çıxıntı
yeri

Elektrodun Müştükdən ərinti

Forsunkadan ərinti çıxışı nöqtəsinə
nöqtəsinə məsafə məsafə
Qövs uzunluğu

Detal

Şəkil 16.5 Müştükdən ərinti nöqtəsinə məsafə; elektrodun çıxışı və forsunkadan

ərinti nöqtəsinə məsafə.
WIS10-30816

Artırılmış çıxış
M AG
In Welding 16-4 Copyright © TWI Ltd
Şəkil 16.6 Elektrod çıxışının artırılmasının effekti.

Qaynaq şəraitləri yaradılan və yeni müştükün (cərəyanverici borucuq) qurulması

zamanı elektrod çıxışı yoxlanılmalıdır. Bir qayda olaraq, müştükdən detala kimi
ölçü aparılan zaman (Şəkil 16.5) əsas metalın ötürülmə rejimləri üçün təklif
olunan MƏNM-lər aşağıdakılardır:

Metalı ötürülmə (qövsdən keçməklə) MƏNM, mm

rejimi
Endirmə 10-15

Sprey 20-25

İmpuls 15-20

16.2.5 Forsunkadan ərimə nöqtəsinə məsafənin effekti

 Forsunkadan ərimə nöqtəsinə məsafənin (bax Şəkil 16.4) qazla mühafizənin
effektivliyinə kifayət qədər təsiri vardır; sütünun sərtləşməsinə təsiri olan azalma
kimi. Forsunkadan ərimə nöqtəsinə olan məsafə bir qayda olaraq 12-15mm-dir.
MƏNM eyni zamanda qısaldığı halda, verilən cərəyanla ərinti məhsuldarlığı aşağı
düşür və görmə ilə qəbulolunma təsirə məruz qalır və beləliklə, praktik olaraq,
kompromis vacibdir. İstifadə olunan metal ötürülməsi rejimi üçün aşağıdakılar
təklif olunur

Metalı ötürülmə (qövsdən Müştük ucluğunun forsunka ilə

keçməklə) rejimi müqayisədə mövqeyi

Endirmə 2mm çıxış üçün 2mm daxilə

Sprey 4-8mm daxilə

Sprey (alminium) 6-10mm daxilə

16.2.6 Qoruyucu qaz forsunkası

Qoruyucu qaz forsunkasının məqsədi qaynaq vannasının atmosfer

çirklənməsindən qorumaq üçün laminar qaz axınını istehsal etməkdir.
Forsunkanın ölçü həddləri 13-22mm diametrindədir. Forsunkanın diametrik
qaynaq vannasının ölçüsünə əsasən dəyişilməlidir.

16.2.7 Metal ötürülmə növləri

Batırmaqla ötürmə Spreylə ötürmə

Keçid regionu
İridamlalı ötürülmə
İşçi həddlər

Şəkil 16.7 Qövsün xarakterik əyrisi.

1 Batırmaqla ötürmə:
Əsas xarakteristikalar:
▪ Məftilin batırılması və ya qısa qapanma ilə metalın qaynaq vannasına
ötürülməsi.
▪ Nisbətən aşağı istilik verilmə prosesi.
▪ Qaynaq vannasının aşağı dərəcədə mayeliyi.
▪ 0.8-dən yuxarı və tipik olaraq 3.2mm-dən aşağı ölçüdə nazik təbəqəli metal,
daha qalın bölmələrdə mövqe qaynağı və açıq calaq birləşmələrində kök
tikişləri üçün istifadə olunur.
▪ Zəif nizamlandığı təqdirdə prosesin stabilliyi və sıçramalarda problem ola bilər.
▪ Zəif qurulduğu və tətbiq olunduğu təqdirdə ərinti çatışmamazlığı riski ola bilər.
▪ Qeyri-dəmir metal və ərintilər üçün istifadə olunmur.
 Batırmaqla ötürmə prosesində məftil qısa qapanma ilə qövsü saniyədə 50-200-
dəfə yaradır. Bü növ ötürmə bir qayda olaraq, CO2 və ya CO2 ilə arqon qazının
qarışığı + aşağı amperaj və qaynaq gərginlik < 24V ilə əldə olunur.

Şəkil 16.8 Batırmaqla ötürmə.

WIS10-30816
MAG Welding 16-6 Copyright © TWI Ltd
2 Sprey ötürülmə:
Əsas xarakteristikalar:

▪ Azad-uçuşlu metal ötürülməsi.

▪ Yüksək istililk təminatı.
▪ Yüksək ərinti məhsuldarlığı.
▪ Hamar, stabil qövs.
▪ 6mm qalınlığında poladlar və 33mm qalınlıqdan çox aliminium ərintilərində
istifadə olunur.

Sprey ötürülmə yüksək cərəyan və yüksək gərginlik olduqda baş verir. Keçid
cərəyanından başqa bu da qeyd olunmalıdır ki, metal ötürülməsi kiçik sıçramalar
ilə qövsdə keçməsi layihələndirilən kiçik damcıların kiçik damcılı axını formasında
olur. Yüksək qaynaq cərəyanı güclü elektromaqnit qüvvələrini yaradır (pinç effekti
kimi tanınan). Bu qüvvələr kiçik damcıları dəstəkləyən filamentlərin
boyuncuğunun əyiləməsinə səbəb olur. Kiçik damcılar məftil ucunda aralanaraq
qövs boşluğundan sürətlə hərəkət edirlər.

Poladlarla bu metod calaq və H/V künc qaynaqları üçün yalnız əl ilə həyata
keçirilə bilər, lakin bununla belə, batırmaqla ötürmə rejimi ilə müqayisədə daha
yüksək ərinti məhsuldarlığı, nüfuzetmə və əriməni verə bilər. Aliminium
ərintilərdə bu bütün mövqelərdə istifadə oluna bilər.

3 İmpulsla ötürülmə:
Əsas xarakteristikaları:
▪ Bütün işçi diapazonu üzrə qısa qapanma olmadan azad-uçuşlu kiçik damcıların
ötürülməsi.
▪ Çox aşağı səviyyədə sıçramalar.
▪ Sprey ötürülmə ilə müqayisədə daha aşağı istilliyin verilməsi.
▪ Batırma ilə ötürülmədən fərqli olaraq daha az ərinti çatışmamazlığı riski.
▪ Dinamik yüklənən hissələr üçün ərinmiş qata nəzarət.
▪ Prosesə nəzarət/çeviklik.
▪ Daha böyük diametr, daha nazik plitələrlə daha ucuz məftillərin istifadə
etməsinə mümkün edir.
▪ Rahat şəkildə təchiz olunur (aliminium qaynağında xüsusi üstünlük var).
WIS10-30816
MAG Welding 16-7 Copyright © TWI Ltd
Qaynaq cərəyanın impulslaşdırılması qısa qapanmalarla ötürülmədən sprey
ötürülməyə təbii keçid ilə müqayisədə kifayət qədər aşağı səviyyədə spreylə
ötürülmə əhatəsini genişləndirir. Bu, hamar, sıçraması olmayan sprey
ötürülməsinin keçid səviyyəsindən (məs. 50-150A) aşağı olan cərəyanın orta
kəmiyyətində və daha az istilik verilməklə əldə oluna bilər.
 Tipik impuls dalğa forması və əsas impuls qaynaq rejimi parametrləri Şəkil 16.10-
da göstərilmişdir. İmpuls ötürülməsi 50-300 impuls/san. arasında tezlikdə qövs
boşluğundan içindən tək metal damcılarının buraxılması üçün cərəyanın
impulslarını istifadə edir. İmpuls ötürülməsi nəzarət olunan istilik verilməsi, yaxşı
ərinti və yüksək məhsuldarlığı ilə müşaiyət olunan poladların mövqe qaynağı
bacarığını təmin edən sprey ötürülmənin sonrakı inkişafıdır. Ondan >1mm bütün
polad lövhə qalınlıqları üçün istifadə oluna bilər. Lakin əsasən >6mm poladların
mövqe qaynağı üçün istifadə olunur.

1/Tezlik

Pik
Cərəyan, A

vaxtı

Pik cərəyanı

Baza cərəyanı

Qalx Düşmə Vaxt, ms

ma vaxtı
vaxtı

Şəkil 16.10 İmpulslu qaynağın dalğa forması və parametrləri.

4 Damla formalı ötürülmə:

Əsas xarakteristikaları:

▪ Qeyri-requlyar metal ötürülməsi.

▪ Orta dərəcəli istiliyin verilməsi.
▪ Orta ərinti məhsuldarlığı.
▪ Sıçrama riski.
▪ BK-də geniş şəkildə istifadə olunmur; orta mexanikləşdirilmiş qaynaq üçün
istifadə oluna bilər.
▪ Qalın poladlar (tipik olaraq 3-6mm) horizontal vəziyyətdə.

Damlaformalı ötürmənin diapazonu azad uçuş və tam qısa qapanma ötürülməsi

arasında qövs gərginliyinin keçid diapazonunu əhatə edir. Qeyri-requlyar damla
transferləri və qövsün qeyri-stabilliyi, xüsusi ilə keçid sərhəddində işləyən zaman,
normal haldır. Damla transferdə elektrod diametrindən bir neçə dəfə böyük olan
damlalar qaynaq ucluğunu formalaşdırırlar. Cazibə qüvvəsi tədricən damla
damlanın ağırlığının səthin dartılma üstün gəldiyi zaman onu ayırır və transfer çox
vaxtı həddən artıq çiləmə ilə baş verir.

Çiləmə səviyyəsini minimuma endirmək üçün çox qısa qövs uzunluğu ilə işləmək
ümumi qəbul olunan təcrübədir və bəzi hallarda, basdırılmış qövs metodu tətbiq
olunur. Damla transfer yalnız horizontal vəziyyətdə istifadə oluna bilər və çox
hallarda, qeyri-requlyar transfer və qövs yayılmasına görə nüfuzetmə
çatışmamazlığı, ərinti defektləri və qeyri-hamar qaynaq vannası ilə nəticələnə
bilər
WIS10-30816
MAG Welding 16-8 Copyright © TWI Ltd
16.2.8 Induktivlik

İnduktivlik nə edir?
 MİQ qaynağı batırma transfer rejimində olduqda, qaynaq elektrodu qaynaq
vannasına toxunaraq qısa qapanmaya səbəb olur. Qısa qapanma zamanı qövs
gərginliyi sıfıra yaxın olur. Sabit gərginliyin enerji təminatı dərhal işə düşdüyü
halda, qaynaq zənçirindən dərhal çox yüksək cərəyan axmağa başlayacaqdır.
Cərəyanın tez şəkildə yüksək kəmiyyət səviyyəsinə qalxması partlayış gücü ilə
qısa qapanan eletrodu əridəcək və bununla da qaynaq metalını yayaraq kifayət
qədər çiləməyə səbəb olacaqdır.

İnduktivlik elektrik dövrənin cərəyan qalxma sürətini aşağı salan bir

xüsusiyyətidir (Şəkil 16.11). İnduksiya katuşkasından keçən cərəyan maqnit
sahəsini yaradır. Bu maqnit sahəsi qaynaq cərəyanına əks olan qaynaq zəncirini
yaradır. İnduktivliyin artırılması həmçinin qövs vaxtını artırır və qısa qapanmanın
tezliyini azaldır.

Hər bir elektrodun qidalanma sürəti üçün optimal inductivlik kəmiyyəti

mövcuddur. Çox aşağı induktivlik artıq çiləmə ilə nəticələnir. Həddən artıq çox
induktivlik istifadə olunduğu təqdirdə cərəyan çox tez qalxmayacaq və elektrodun
ərimiş ucluğu kifayət qədər isinmədiyindən əsas metalda ilişəcək. Müasir elektron
elektrik mənbələri avtomatik olaraq hamar qövs və metal transferini təmin etmək
eçen induktivliyi qurur.

İnduktivlik yoxdur
İnduktivlik yoxdur

İnduktivlik əlavə olundu

Vaxt
Şəkil 16.11 İnduktivlik və cərəyan qalxması arasında əlaqə.

16.3 Qaynaq materialları

16.3.1 Bütov məftillər

Adətən 0.6-1.6mm diametr ölçülərində hazırlanan bu məftillər qoşulacaq

materiallara uyğun gəlməsini analiz olunması ilə istehsal olunur. Polad məftillərə,
xüsusi ilə de-oksidant və digər əlavə elementlər əlavə olunur. C-Mn və aşağı
ərinti tərkibli polad məftillər adətən paslanma riskini azaltmaq və daha yaxşı
elektrik kontaktını yaratmaq üçün qurğuşun ilə üzlənirlər.
WIS10-30816
MAG Welding 16-9 Copyright © TWI Ltd
16.3.2 Flyus özəkli məftillər

Özəkli məftil tərkibində dənəvər flyus olan metal örtükdən ibarətdir. Bu flyus ƏMQ
elektrodlarında bir qayda olaraq istifadə olunan elementlərdən ibarət ola bilər və
beləliklə, proses çox geniş diapazonlu tətbiqlərə malikdir.

Buna əlavə olaraq, biz həmçinin bura qaz istehsal edən element və qarışıqları
flyusa əlavə edə bilərik və beləliklə, bir çox sahə tətbiqlərində adi MİQ/MAQ
 qaynağından istifadə olunmasını qadağan edən proses ayrıca qaz mühafizəsindən
müstəqil olacaq. Bir çox məftillər mexaniki və hermetic olaraq bir çox birləşmə
formaları ilə kipləşdirilmişlər. Özəkli məftil qaynağının təftişi zaman məftilin
birləşməsi diqqət yetirilən məqamlardan biridir, çünki, nəmişlik rahat şəkildə
zədələnmiş və ya zəif tikişə daxil ola bilər. Ən çox istifadə olunan məftil növləri
bunlardır:

▪ Rutil – yaxşı mövqe imkanları verir.

▪ Əsas – həmçinin mövqelidir lakin “çirkli” materialda yaxşıdır.
▪ Metal özəkli – yüksək keyfiyyət və kök qaynaq tikişində əla bacarıqlar.
▪ Özünü mühafizə - xaricdən qaza ehtiyac yoxdur.

Özəkli məftillərin qurudulması effektiv deyildir və məftil tərkibində çirklənmiş

flyusun əvvəlki vəziyyətinin qaytarılması üçün heç bir xeyri yoxdur.

Qeyd: ƏMQ elektrodlarından fərqli olaraq potensial hydrogen səviyyəsi və rutil

məftilli qaynağın mexaniki xüsusiyyəti əsas növlərin xüsusiyyətlərinə bərabər ola
bilər.

16.4 MİQ/MAQ qaynağı zamanı vacib təftiş məqamları/yoxlanışları

1 Qaynaq avadanlığı
Qaynaq avadanlığın yaxşı vəziyyətdə olmasını təmin etmək üçün visual baxış
keçirilməlidir.

2 Elektrod məftili
Məftilin diametri, spesifikasiyası və keyfiyyəti təftişin əsas məqamlarıdır. Məftilin
de-oksidləşmə səviyyəsi vacib amildir və məftillər tək, ikiqat və üçqat de-
oksidləşdirilməlidirlər. Məftilin de-oksidləşdirmə səviyyəsi nə qədər yüksək olsa,
qaynaqda məsaməliyin olaması ehtimalı bir o qədər az olar. Məftilin dolaması,
qurğusun örtüklənməsi və temperləmə də həmçinin məftil verilməsi probləmlərini
minimuma endirən vacib amillərdən biridir.

Məftil dolamasının keyfiyyəti və artan xərclər

_____________________________________

(a) Nizamsız dolama. (b) Qatla dolama. (c) Dəqiq qatla dolama.

3 Ötürücü baraban və yönəldici kanal

Aparıcı barabanların məftil üçün düzgün ölçüdə olmasını və təzyiqin yalnız əl ilə
yerinə yetirildiyini və ya məftili aparmaq üçün kifayət etdiyini yoxlayın. Hər hansı
artıq təzyiq məftilin formasının dəyişilərək onun ovulyar formaya salacaqdır. Bu
məftili kanaldaxili aparmağı çox çətin edəcək və cərəyanverici müştükdə
qövsləşmə və onun və kanalın həddən artıq yeyilməsi ilə nəticələnə bilər.

Kanalın məftil üçün dəqiq növ və ölçüdə olmasını yoxlayın. Kanalın ölçüsü
ümumən məftilin 2 ölçüsünə uyğun gəlir, misal üçün(0.6 və 0.8) (1.0 və 1.2) (1.4
və 1.6)mm diametrində. Polad kanallar polad məftillər üçün istifadə olunur və
Teflon kanalları alüminium məftillər üçün istifadə olunur.
MAG Welding 16-10 Copyright © TWI Ltd
4 Cərəyanverici müştük
Aparılan məftil üçün cərəyanverici müştüyün düzgün ölçüdə olmasını yoxlayın və
yeyilmə miqdarını tez-tez yoxlayın. Məftil ilə cərəyanverici müştük arasında hər
hansı kontaktın itkisi cərəyan verilmə prosesinin effektivliyini aşağı salacaqdır. Bir
çox polad məftillər mislə örtüklənmişlər ki, cərəyanverici müştükdə 2 mis səth
arasında kontaktla cərəyanın ötürülməsini maksimum dərəcədə artırsın. Bu
 həmçinin korroziya prosesini saxlayır. Cərəyanverici müştük mütəmadi olaraq
dəyişdirilməlidir.

5 Əlaqələr
MİQ/MAQ qaynağında elektrik qövsün uzunluğu gərginliyin nizamlanması ilə
nəzarət olunur. Buna, avandanlığın içində sabit gərginlik volt/amp
xaraketeristikasını istifadə etməklə nail olmaq olar. Qaynaq zəncirində hər hansı
zəif əlaqə elektrik qövsünün növünə və stabilliyinə təsir edəcək və bu hal, təftiş
zamanı əsas diqqət yetirilən məqamlardan biridir.

6 Qaz və qaz axın sürəti

MİQ/MAQ qaynağı üçün istifadə olunan qazın növü, eyni ilə silindirdən olan axın
sürəti kimi, həddən artıq vacib məsələdir, çünki, oksidləşmə və məsaməliyə yol
verməmək üçün metalın bərkləşməsi və əridilməsinə fəaliyyət zonasını təmin
etmək üçün müvafiq olmalıdır.

7 Digər dəyişən qaynaq parmetrləri

Düzgün məftil verilmə sürəti, gərginlik, keçid sürəti və təsdiq olunmuş qaynaq
prosedurunda göstərilən prosesin digər vacib dəyişənləri yoxlanılmalıdır.

8 Təhlükəsizlik yoxlanışı
İcazə verilən cərəyan yükü və ya avadanlığın iş rejimi və elektrik izolyası
yoxlanılmalıdır. Ozon və tüstüyə məruz qalmamaq üçün düsgün ekstraksiya
sistemi istifadə olunmalıdır.

Tətbiq olunan prosedura əsasən qaynaq işlərinin aparılması üçün qaynaqçının

kifəyət qədər kvalifikasiyalı olduğuna əmin olmaq üçün hər zaman yoxlanış
həyata keçirilməlidir.

Tipik qaynaq çatışmamazlılıqları:

1 Silisium oksidli daxilolmalar, (yalnız ferritik poladlarda) zəif daxili

təmizləmənin nəticəsi olaraq.

2 Qalın hissənin şaquli aşağı mövqedə qaynaq edən zaman yan

divarlarları ərintisinin olmaması

3 Məsaməlikqaz mühafizəsinin itkisi və çirkləndirici maddələrin buraxılmasının

nəticəsidir.

4 Yandırılma metal təbəqədə düzgün olamayan metal transferinin istifadə

olunmasından irəli gəlir.
WIS10-30816
MAG Welding 16-11 Copyright © TWI Ltd
WIS10-
 Section 17
ƏMQ Qaynağı
17 ƏMQ Qaynağı

17.1 Əl ilə metal qövs/metal elektrodla örtülən qövs qaynağı (ƏMQ/MÖQQ)

Qaynaq prosesinin istismar baxımından müxtəlifliyi ilə seçilən əl ilə metal qövs
(ƏMQ) qaynağı müxtəlif həddlərdə qalınlıqlarda dərmir qara və əlvan metalların
çoxusunun qaynağı üçün əlverişlidir. ƏMQ qaynaq prosesi müvafiq asan istifadə
və nisbətən iqtisadi cəhətdən sərfəli olaraq bütün mövqelərdə istifadə oluna bilər.
Son qaynaq keyfiyyəti əsasən qaynaqçının səriştəsindən asılıdır.

Qövs örtüklü elektrod ilə komponent arasında yandırıldıqda elektrod və

komponentin səthi qaynaq vannasını formalaşdırmaq üçün əriyirlər. Qövsün orta
temperaturu əsas metalı, qaynaq materialı olan elektrod məftil və flyuslu
örtüyünü əritmək üçün kifayət edən təxminən 6000°C olur. Flyus ətraf
atmosferdə qaynaq vannasını oksigen və nitrogendən qoruyan qaz və şlakı
formalaşdırır. Ərinmiş şlak bərkiyəndən və soyuyandan sonra qaynaq tikişi üçün
gediş başa çatdıqdan sonra (və ya növbəti qaynaq keçidi edilməmişdən qabaq)
qaynaq qatından götürülməlidir. Proses yeni elektrodun tutacağa daxil
edilməsindən qabaq yalnız qısa uzunluqlu qaynağın istehsalına imkan verir.
 Horizontal xəttə 75-800
–də elektrodun bucağı

sərf olunan elektrod

qaynaq metalının özəyi

flyus örtük Elektrodun istiqamət

sərf olunan elektrod

bərkimiş şlaq qövs

qazlı mühafizə

ərinmiş qaynaq vannası

əsas metal

qaynaq metalı

Şəkil 17.1 Əli ilə metal qövs qaynaq prosesi.

WIS10-30816
MMA Welding 17-1 Copyright © TWI Ltd
17.2 ƏMQ qaynağı üçün əsas avadanlıq tələbləri

1 Enerji mənbəyinin transformatoru/rektifikator(sabit cərəyan növü).

2 Davamlı soba (150°C temperatura kimi davamlıdır).
3 Enerji mənbəyinin invertoru (daha kompakt və portativ).
4 Elektrodu saxlayan (müvafiq cərəyan nominalı).
5 Enerji kabeli(müvafiq cərəyan nominalı).
6 Qaynaqdan qoruyan maska (dəqiq cərəyan nominalı və prosesi ilə).
7 Enerjinin qayıtma kabeli (müvafiq cərəyan nominalı).
 8 Elektrodlar(müvafiq növ və cərəyan nominalı).
9 Elektrod soba(350°C-də elektrodları qurudur).
10 Nəzarət paneli(işə salma\söndürmə/cərəyan gücü/qütblülük/ADG).

Şəkil 17.2 ƏMQ qaynağı üçün əsas avadanlıq.

17.3 Elektrik cərəyanı üzrə tələblər

Əl ilə metal qövs qaynağı sabit (DC) və ya dəyişən cərəyanı (AC) istifadə etməklə
yerinə yetirilə bilər. DC qaynaq cərəyanı ilə müsbət (+ve) və ya mənfi (-ve)
qütblülük istifadə oluna bilər, beləliklə cərəyan bir istiqamətdə axır. AC qaynaq
cərəyanı mənfidən müsbətə axır və iki istiqamətlidir. ƏMQ qaynağı üçün elektrik
təminatı trasformatorlar (AC elektrik şəbəkəsini qaynaq üçün münasib AC-yə
transformasiya edir), transformator – rektifikator (AC-ni DC-yə rektifikasiya edir),
dizel və ya kerosinlə işləyən generatorlar (sahə işi üçün daha əlverişlidir) və ya
invertorlardır (qaynaq cərəyan mənbələrinə ən yaxın zamanlarda edilmiş
əlavələr). ƏMQ qaynağı üçün sabit cərəyan (düşən) çıxışının xarakteristikası
istifadə olunmalıdır.
1
Enerji mənbəyi aşağıdakıları təmin etməlidir:
▪ 50 və 90V arası qövsə başlamaq üçün Açıq sxem gərginliyi (ASG)
▪ Qaynaq zamanı qövsü saxlamaq üçün 20 və 30V arası qaynaq gərginliyi.
▪ Müvafiq cərəyan həddi, tipik olaraq 30-350A.
▪ Stabil qövs. Qövsün tez şəkildə bərpası və ya zərbə cərəyanı olmadan yenidən
yandırılması.
▪ Sabit qaynaq cərəyanı. Qövsün uzunluğu qaynaq zamanı dəyişə bilər, lakin
elektrodun davamlı yanma sürəti və qaynaq nüfuzetmə xarakteristikalar
qaynaq ərzində saxlanılmalıdır.

17.4 Qaynaq parametrləri

ƏMQ qaynağının son keyfiyyətinə təsir edən digər amillər və ya qaynaq
parametrlər bunlardır:
▪ Cərəyan (gücü)
▪ Gərginlik. İstiliyin verilməsinə təsir edir
▪ Gediş sürəti.
▪ Qütblülük.
▪ Elektrodun növü.

17.4.1 Cərəyan (gücü)

Cərəyan gücü yanma sürətini və dərin nüfuzetməyə nəzarət edir. Qaynağın

cərəyan səviyyəsi elektrodun ölçüsü və qaynaq mövqeyi ilə müəyyən olunur.
İstehsalçılar normal istismar həddi və cərəyanı tövsiyə edirlər.

Cərəyan gücünün qeyri-dəqiq quraşdırılması ƏMQ istifadə edən zaman

aşağıdakılara səbəb ola bilər:

Cərəyan gücü çox aşağıdır

Zəif ərinti və ya nüfuz etmə, qeyri-müntəzəm qaynaq ərinti forması, şlak
daxilolmaları qeyri-stabil olan qövs, məsaməlik, potensial qövs yanmaları, çətin
işə düşmə.

Cərəyan gücü çox yuxarıdır

Həddən artıq nüfuzetmə, yanma, kökaltı kəsik, çiləmə, məsaməlik, dərin katerlər,
həddən artıq istiliyə görə elektroda zədə, mövqe qaynağını çətin edən yüksək
ərinti.
17.5 Gərginlik
Açıq sxem gərginliyi (ASG) qaynaq zəncirindən heç bir cərəyan keçməyəndə
enerji mənbəyinin terminalları arasında ölçülən gərginlikdir.

Təhlükəsizlik səbəblərindən bu gərginlik 100V keçməli deyil və adətən 50-90V

arasında olur.

Qövs gərginliyi qaynaq zamanı qövsün normal iş rejimini saxlamaq üçün tələb
olunan gərginlikdir və adətən 20–30V arasında olur. Qövs gərginliyi qövs
gərginliyinin bir funksiyası olduğu üçün qaynaqçı qövs uzunluğuna və deməli,
qövs gərginliyinə nəzarət edir. Qövs gərginliyi qaynaq vannasının mayeliyinə
nəzarət edir.
WIS10-30816
MMA Welding 17-3 Copyright © TWI Ltd
Düzgün olmayan qövs gərginliyinin təsirləri aşağıdıkılardır:

Qövs gərginliyin çox aşağıdır

Zəif nüfuzetmə, elektrodda qövsün olmaması, ərinti çatışmamazlığı defektləri,
qövs zərbələri potensialı, şlak daxilolmalar, qeyri-stabil qövs vəziyyəti, qeyri-
normal qaynaq ərinti forması.

Qövs gərginliyi çox yuxarıdır

Həddən artıq çiləmə, məsaməlik, qövsün dolaşması, qeyri-normal qaynaq ərinti
forması, şlak daxilolmalar, mövqeli qaynağı çətin edən mayeli qaynaq vannası.

17.5.1 Gediş sürəti

Qaynaq sürəti qaynağı qaynaq tikişinin valiki və ya qaynaq qoyulma metodundan

asılıdır. Çox hallarda gedişin uzunluğu (GU) yəni, bir standart elektroddan olan
ərintinin uzunluğu, prosedurlarda müraciət olunur, nəinki sürət. Çünki qaynaqçı
üçün bunu vizulyizasiya etmək daha asandır.

Gediş sürəti daha tezdir

Dar nazik qaynaq ərintisi, tez soyuma, şlak daxilolmaları, kökaltı kəsik, zəif
ərinti/nüfuzetmə.

Gediş sürəti çox aşağıdır

Yığıntı (qaynaq tikişində əlavə metal), əlavə qaynaq ərintisi, qeyri-normal ərinti
forması, kökaltı kəsik.

17.6 Cərəyanın növü və qütblülük

Qütblülük qaynaq qövsündə istilik enerjisinin paylaşdırılmasını müəyyən edəcək.

ƏMQ sistemində üstünlük verilən qütblülük istifadə olunan elektrod və qaynağın
arzuolunan xüsusiyyətləridir.

▪ Sabit cərəyan. Müsbət elektrod (DCEP / DC+).

Adətən ən böyük nüfuzetmə lakin kiçik ərinti məhsuldarlığı ilə nəticələnir.
Bəzi standartlarda qayıdış qütblülüyü kimi tanınır.
▪ Sabit cərəyan. Mənfi elektrod (DCEN / DC-)
Adətən az nüfuzetməsi və daha böyük ərinti məhsuldarlığı ilə nəticələnir.
Bəzi standartlarda birbaşa qütblülük kimi tanınır.
Sabit cərəyanı istifadə edən zaman qövs kənaraçıxma ilə üzləşə bilər.
Maqnetik qüvvələrin təsirindən qövsün kənaraçıxması normal prosesdir.
▪ Dəyişən cərəyan (AC)
İstilik enerjisinin qövsdə bərabər şəkildə paylaşır.
▪ İstismar faktorları (İ/F)
 Vaxt üzrə qövsün faiz nisbəti (%) verilən vaxt intervalında olur.

Yarım-avtomatik qaynaq prosesləri ilə müqayisə olunanda ƏMQ qaynaq

proseslərinin aşağı, təxminən 30%-lik İ/F olduğu halda, Əl ilə yarım-avtomatik
MİQ/MAQ İ/F 60%, tam avtomatik MİQ/MAQ reqionda 90% İ/F olur. Qaynaq
prosesinin O/F birbaşa məhsuldarlıq ilə əlaqəli ola bilər.

İstismar Faktoru iş rejimi temini ilə qarışdırılmalı deyil. İş rejimində

keçiricininin cərəyanı daşıya biləcəyi vaxt %-i və 10 dəqiqənin cərəyanın
sıxlığı 60 və 100% (yəni, 350A 60% və 300A 100%) kimi göstərilmiş
təhlükəsizlik kəmiyyətidir.
WIS10-30816
MMA Welding 17-4 Copyright © TWI Ltd
17.7 İstifadə olunan elektrodların növü
ƏMQ qaynağı üçün 3 əsas flyus növləri vardır:
Rutil, əsas, sellüloz
Bü növlər haqqında ətraflı məlumatlar bu təlimatın digər hissələrində verilmişdir.

17.8 Tipik qaynaq defektləri

1 Şlaq daxilolmalarzəif qaynmaq metodları və ya kifayət qədər yaxşı olmayan
təmizlənmə səbəbindən ola bilər.

2 Məsaməliknəm və ya zədələnmiş elektroddan istifadə və ya qaynaq zamanı

çirklənmiş və natəmiz materildan istifadə olunması səbəbindən yaranır.

3 Kökdə ərintinin və ya nüfuzetmənin çatışmamazlığı cərəyan gücünün

düzgün qurulmaması, kök boşluğu və səth eni səbəbindən ola bilər.

4 Kökaltı kəsikmövqe üçün çox yüksək cərəyan gücü və ya zəif qaynaq metodu,
mis. Gediş sürət çox sürətlidir və çox aşağıdır, artıq qaynaq yeridilmə zamanı
qövs uzunluğu (bununla da gərgiginlik) müxtəliflikləri səbəbindən yarana bilər

5 Qövs zərbələri düzgün olmayan qövs zərbə proseduruna və ya səriştəsizlik

səbəbindən baş verə bilər.
Bu həmçinin düzgün olmayaraq quraşdırılan/təmin olunan qidalanmanın geriyə
qayıdış məftilinin sıxaclarına görə baş verə bilər.

6 Hidrogen çatlarıdüzgün olmayan elektrod növündə istifadə və ya düzgün

olmayan isitmə proseduruna/və ya əsas üzlənmiş elektrodlara düzgün olmayan
nəzarət səbəbindən baş verə bilər.
 Bölmə 18
Flyus altında Qövs Qaynağı
18 Flyus altında Qövs Qaynağı

18.1 Proses

Qısa olaraq FQQ adlandırılan bu qaynaq prosesində qövs davamlı izolyasiya

olunmayan məftil və əsas plitə arasında yandırılır. Qövs, elektrodun sonluğu və
ərinmiş qaynaq vannası toplanmış və ərinmiş flyusa batırılır, öz növbəsində,
qövsün istiliyinə məruz qalan zaman aşağı qatlarında qaz və şlaka çevriliri və
bununla da, qaynağı çirklənmədən qoruyur.

Məftil elektrodu qövsün sabit uzunluğunu təmin etmək üçün adətən gərginliyinə
nəzarət olunan motorla hərəkət gətirilən mexanizm tərəfindən davamlı olaraq
qidalandırılır. Flyus qaynaq başlığına bərkidilmiş maqazindən qidalanır və
maqazindən olan borucuq nəzərdə tutulan qaynaq xəttiboyunca və kifayət qədər
dərinlikdə qövsün qarşısında flyusu davamlı olaraq uzadılmış tökmə ilə yayır.
Məqsəd qövsü elə batırmaqdır ki, sıçrama olmasın, qaynaq atmosferdən mühafizə
olunsun və orada ultra-bənövşəyi və ya infra-qırmızı radiasiya təsirləri olmasın
(aşağı bax).

Əriməmiş flyus istifadə olunması üçün yenidən emal edilir. Tozlu flyusun istifadəsi
prosesi hamar və horizontal – şaquli qaynaq mövqeləri ilə məhdudlaşdırır.
 Avtomatik məftil verilməsi

Enerji mənbəyi Flyus maqazini

Flyus
Möhkəm şlaq Çıxarıla bilən
Qaynaq metal plitə

Birləşdirici
Qaynaq Əsas
məftili
metal
Çıxarıla bilən
plitə Gediş

Flyus altında qövs qaynağı flyusun xüsusiyyətləri və funksiyalarıına görə yüksək

qaynaq cərəyanlarını sərf etmək bacarıqları üçün qeyd olunur. Belə cərəyanlar
dərin nüfuzetmə və yüksək qaynaq məhsuldarlığını verir. Ümumiyyətlə DC
elektrodun mütbət qütblülüyü dərin nüfuzetmə istehsal etdiyiniə görə 1000A-ə
yaxın sərf olunur. Bəzi tətbiqlərdə, (məs. üzləmə əməliyyatları) nüfuzetməni və
həllolmanı azaltmaq üçün DC mənfi elektrod tələb olunur. Daha yüksək
cərəyanlarda və ya çoxsaylı elektrod sistemlərində qövsün kənara çıxması
probleminə yol verməmək üçün daha çox AC-yə üstünlük verilir (çoxsaylı elektrod
sistemləri ilə istifadə olunduğu zaman DC müsbət elektrodu aparıcı qövs və AC isə
daşıyıcı qövs üçün istifadə olunur). -30816
Submerged Arc Welding 18-1 Copyright © TWI Ltd
Enerji mənbələri sabit cərəyan və ya sabit gərginlik olmaqla hər biri 1000A-dən
çox gücə malik ola bilərlər.

Flyusun kölgəsalma effektinə görə bəzən qaynağın əvvəlcədən müəyyən olunmuş

xəttlə uyğun gəlməsində çətinliklər yaranır. İmkan olan yerlərdə, birləşmə
hazırlıqlarında istifadə olunan yönləndirici təkər və ya stilus (iynə) qaynaq başlığı
və ya flyus maqazini qarşısında yerləşdirilir və ya alternative olaraq lazer izləmə
sistemindən istifadə olunur. Flyus altında qövs qaynağından geniş şəkildə
gəmilərin, təzyiq kameraların, xətt boruları, dəmiryol vaqonları hazırlamaq üçün
və ümumiyyətlə, uzun qaynaqlar tələb olunan hər yerdə istifadə olunur. Bundan
1.5mm və ondan çox qaynaq qalınlığı üçün istifadə oluna bilər.

Materialların birləşdirilməsi

▪ Karbon poladların qaynaq edilməsi.

▪ Aşağı qatışıqlı poladların qaynaq edilməsi (məs. xırda dənəvari və istiyə
davamlı).
▪ Paslanmayan poladların qaynaq edilməsi.
▪ Nikel ərintilərin qaynaq edilməsi.
 ▪ Yeyilmə və korroziyaya müqaviməti artırmaq üçün əsas metalların üzlənməsi.

18.2 Prosesin parametrləri

Dəyişdirildiyi zaman qaynağın görünüşü və mexaniki xüsusiyyətlərinə təsiri ola

bilən bir neçə parametrlər var:
▪ Qaynaq cərəyanı.
▪ Flyusun növü və tozun paylaşması.
▪ Qövs gərginliyi.
▪ Gediş sürəti.
▪ Elektrodun ölçüsü.
▪ Elektrodun uzanması.
▪ Elektrodun növü.
▪ Flyus təbəqəsinin eni və dərinliyi.
▪ Elektrodun bucağı (aparıcı, dartıcı).
▪ Qütblülük.
▪ Tək-, ikiqat- və ya çoxsaylı-məftil sistemi.

18.2.1 Qaynaq cərəyanı

Qaynaq cərəyanı qaynaq profilinə təsir edir (2.4mm elektrod diametri, 35V qövs
gərginliyi və 610mm/dəq. gediş sürəti)

▪ Həddən artıq yüksək cərəyan dərin yanma tendensiyası ilə nüfuzetməyə, kökaltı
kəsik və ya yüksək, bərkimiş çata meylli olan dar qaynaq tikişi.
▪ Həddən artıq aşağı cərəyan qeyri stabil qövs, nüfuzetmə çatışmamazlığı və ərinti
çatışmamazlığı mümkünlüyü.

WIS10-30816
Submerged Arc Welding 18-2 Copyright © TWI Ltd
18.2.2 Qövs gərginliyi

Qövs gərginliyinin tənzimlənməsi elektrod və ərinmiş qaynaq metalının arasında

uzunluğu dəyişdirir. Qövs gərginliyi artdığı halda, qövs uzunluğu artır və əksinə.
Prinsipcə gərginlik köndələn kəsik qaynaq vannasının formasını və onun xarici
görünüşünü müəyyənləşdirir.

Qövs gərginliyi qaynaq profilinə təsir edir (2.4mm elektrodun diametric, 500A
qaynaq cərəyanı və 610mm/dəq gediş sürəti).
Qövs gərginliyinin artırılması aşağıdakılara səbəb olacaqdır:
 ▪ Daha hamar və daha geniş tikiş (bir keçidli).
▪ Flyus sərfiyyatının artması.
▪ Poladın üstündə pas və ya ərpin nəticəsində yaranmış məsaməni azaltmaq
meylliyi.
▪ Qaynaq hazırlığı zəif olduqda kökün artıq açılmasını bağlamağa kömək edir.
▪ Mövcud olduğu halda flyusdan ərinmə elementlərin götürülməsinin artırılması.

Həddən artıq qövs gərginliyi aşağıdakıları edəcəkdir:

▪ Geniş tikiş formasını yaradacaq ki, bununla da bərkimiş çata məruz
qalacaqdır.
▪ V-formalı qaynaqlarda şlakların götürülməsini çətin edir.
▪ Batıq formalı künc qaynağını yaradır ki, bu da çatlamaya gətirib çıxardır.
▪ Künc qaynaqlarının sonluğu boyu kökaltı kəsik.
▪ Flyus vasitəsi ilə qaynaq metalında həddən artıq ərinti.

Sabit cərəyan və gediş sürəti ilə qövs gərginliyinin azaldılması aşağıdakılara

səbəb olacaqdır:
▪ Daha sıx qövsü istehsal edəcək ki, dərin V-formalı qaynağa nüfuzetməsi
yaxşılaşdıracaq və qövsün kənara çıxmasına müqavimət göstərəcəkdir.

Çöx aşağı qövs gərginliyi aşağıdakılara səbəb olacaqdır:

▪ Yuksək, dar tikişi istehsal edəcək.
▪ Qaynaq dabanları boyu şlakların götürülməsini çətin edir.
WIS10-30816
Submerged Arc Welding 18-3 Copyright © TWI Ltd
18.2.3 Gediş sürəti
Gediş sürəti artırıldığı halda:
▪ Qaynağın hər uzunluq vahidinə verilən istilik azalır.
▪ Qaynağın hər uzunluq vahidinə daha az ərinti metalı tətbiq olunur və bunun
nəticəsində daha az artıq qaynaq metalı olur.
▪ Nüfuzetmə azalır və beləliklə qaynaq daha az olur.

Gediş sürəti qaynaq profilinə təsir edir (2.4mm elektrod diametric, 500A qaynaq
cərəyanı və 35V gərginlilk).

18.2.4 Electrodölçüsü
Electrod ölçüsü aşağıdakılara təsir edəcəkdir:

▪ Verilən cərəyanda qaynaq ərintisinin forması və nüfuzetmənin dərinliyi: yüksək

cərəyan sıxlığı əsas metala daxil olan sıx qövs ilə nəticələnəcək. Əksinə olaraq,
eyni ölçülü elektrodda olan daha az cərəyan sıxlığı daha az daxil ola bilən yumşaq
qövslə nəticələnir.

▪ Ərinti məhsuldarlığı: cərəyan güçünün verilmiş quraşdırmalarında, kiçik diametrli

elektrod daha yüksək cərəyan sıxlığına malik olacaqdır və daha böyük diametrli
elektrodla müqayisədə daha yüksək ərinti məhsuldalığı olacaqdır. Bununla bilə,
daha böyük diametrli elektrod daha kiçik elektrodla müqayisədə daha çox cərəyan
daşıya bilər. Beləliklə, daha böyük elektrod son olaraq yüksək cərəyan gücü ilə
daha yüksək ərinti məhsuldarlığı verə bilər.
 Elektrodun ölçüsü qaynaq profilinə təsir edir (600A qaynaq cərəyanı, 30V qövs
gərginliyivə760mm/dəq gediş sürəti).

WIS10-30816
Submerged Arc Welding 18-4 Copyright © TWI Ltd
18.2.5 Elektrod uzanması

Elektrod uzanması elektrodun davamlı olaraq cərəyanverici müştükdən kənar

çıxan məsafəsidir. Yüksək cərəyan sıxşıqlarında, cərəyanverici müştük ilə qövs
arasında elektrodun elektrik istiliyi elektrodun ərinmə məhsuldarlığını (25-50%-ə
qədər) artırmaq üçün istifadə oluna bilər. Uzanma uzun olduqca, istiliyin səviyyəsi
yüksək olacaq və ərinmə məhsuldarlığı da daha yüksək olacaq (aşağı bax).

18.2.6 Elektrodun növü

Paslanmayan polad kimi aşağı elektrod keçiriciliyi olan elektrod normal elektrod
çıxışı ilə daha bötük cərəyan istiliyi verə bilər. Beləliklə, eyni ölçülü elektrod və
cərəyanla paslanmayan paladin ərinti məhsuldarığı karbon polad elektrodundan
yüksək ola bilər.

18.2.7 Flyusun eni və dərinliyi

Dənəvari flyusun təqəbqəsinin eni və dərinliyi başa çatmış qaynağın və həmçinin

qaynaq prosesinə təsir edir. Dənəvari təbəqə çox dərin olduğu halda, qövs çox
məhdud çərçivədə olur və çox güman ki, bu hal kəndirə oxşar görünüşlə
nəticələnə bilər. Həmçinin bunun nəticəsində, səthdə yerli hamar ərazilər yarana
bilər ki, çox hallarda onlara qaz hamar sahələr kimi adlandırırlar. Qaynaq zamanı
yaranan qazlar dərhal çıxa bilmirlər və ərinmiş qaynaq metalının səthi qaydasız
olaraq korlanır. Dənavari qat çox dayaz olduğu halda, qövs tam olaraq flyusa
daxil ola bilmir. Parıldama və çiləmə baş verir. Qaynaq çox natamam görünüşə
malik olacaq və məsaməliyi əlamətlərini göstərə bilər.

18.3 İstifadə olunan materialların saxlanması və onlar qayğı

FQQ üçün təmin olunan flyuslar xüsusi diqqət və qayğı göstərmək lazımdır. Onlar
qablaşdırılan zaman quru olduqlarına baxmayaraq saxlanılma zamanı yüksək
nəmişlik ola bilər. Belə hallarda, onlar istifadədən qabaq istehsalçının
tövsiyyələrinə uyğun olmalıdır. Əks halda bu məsaməlik və ya çatla nəticələnə
bilər. Nəmişlik yaranmış flyusların yenidən qurulması çox nadir hallarda praktik və
iqtisadi cəhətdən sərfəli olur.

Davamlı olaraq elektrodların verilməsi üçün təmin olunan dəmir məftil katuşkaları
adətən mislə örtüklənirlər. Bununla bəzi korroziya müdafiəsi, yaxşı elektrik
kontaktları təmin olunur və yaxşı qidalanmaya kömək edir. Pas və mexaniki zədə
bilə məhsullarda yol verilməməlidir. Çünki onların hər ikici normal elektrod
qidalanmasına mane olacaqlar. Pas hidroskopik material olduğundan (nəmişliyi
saxlaya və hopdura bilər) ümumən qaynaq keyfiyyəttinə ziyanlı ola bilər və
beləliklə hydrogen çatlamasına gətirib çıxarda bilər.

Yağ, sürtkü, boya və sürtkü məhlulu kimi tərkibində karbon ola materialların
çirklənməsi qara metallarlar üçün xüsusi ilə zərərlidir. Qaynaq metalında
karbonun olması keyfiyyətdə görsənən və arzuolunmaz dəyişikliklərə səbəb ola
bilər. Belə çirklənmələr həmçinin qaynaq vannasına hidrogenin hopmasi ilə
nəticələnə bilər.

Qaynaqçılar hər zaman istehlak materiallarının saxlanılması və istifadəsi üzrə

istehsalçıların tövsiyyələrinə riayət etməlidirlər.

Bölmə 19
VİQ Qaynağı
19 VİQ Qaynağı (volfram inert qaz)
19.1 Prosesin xarakterstikaları

ABŞ-da VİQ prosesi həmçinin volframlı elektrodla qövs qaynağı (VEQQ) adlanır.
VİQ qaynağı əriməyən volfram elektrodu və məhsul arasında elektrod yanması
ilə isidilmə vasitəsilə ərimənin yaranması prosesidir.

İnert qazı volfram elektrodunun oksidləşməsinin və qaynağın və doldurucu isti

məftilin (aşağıda göstərildiyi kimi) atmosfer çirklənməsindən qarşısını almaq üçün
elektrod və qaynaq zonasını qorumaq üçün istifadə olunur
 Cərəyan
ötürücüsü

Qaynaq odluğu
Qoruyucu qaz
(başlığı, qızdırıcı)

Qaynaq uluğu Cərəyan

ötürücü boru
Əriməyən volfram
elektrod

Qaynaq məftili Qazaoxşar qoruyucu

Opsional mis altlıq

Qaynaq metal Qövs

Şəkil 19.1 Əllə VİQ qaynağı

Digər başqa adi metaldan kifayət qədər yüksək olan volframın ərimə nöqtəsi
3370°C-də olduğundan ondan istifadə olunur.

Enerji mənbəyi müntəzəm cərəyan növüdür.

19.2 Texnoloji parametrlər

VİQ qaynağın əsas parametrləri aşağıdakılardır:

▪ Qaynaq cərəyanı
▪ Cərəyan növü və qütblülük
▪ Hərəkət sürəti
▪ Volfram elektrod ucluğu forması və təpədə bucaq
▪ Qoruyucu qazın axın sürəti

Bu parametrlərin hər biri ətraflı süurətdə aşağıdakı yarım -bölmələrdə verilmişdir.

19.2.1 Qaynaq cərəyanı

▪ Qaynağın daxil olması birbaşa qaynaq cərəyanına aiddir

▪ Əgər qaynaq cərəyanı çox aşağıdırsa, elektrod ucluğu lazımı qaydada

isidilməyəcəkdir və qeyri stabil qövslə nəticələnə bilər.

▪ Əgər qaynaq cərəyanı çox yüksək quraşdırılıbsa, elektrod ucluğunun

həddindən artıq çox isti və əriyərək qaynaq tikişinin metalına volframın daxil
olmasına gətirib çıxardacaq.
19.2.2 Cərəyan növü və ziddiyyət

▪ Poladlarda mənfi DC elektrod istifadə olunur.

▪ Çətin əriyən oksidləri olan materiallar məsələn alyüminum və yaxud

maqnezium oksid qatını kəsə bilən AC (dəyişən cərəyan) və yaxud DC (sabit
cərəyan) müsbət elektrodla qaynaq olunur

▪ Müsbət DC ilə birləşən elektrodla, istilik elektrod ucluğunda cəmləşir və bu

səbəbdən əgər volframın həddindən artıq qızmasının qarşısı alınmalıdırsa DC
mənfidən istifadəyə nisbətən müsbət DC qaynağı üçün elektrodun daha böyük
diametrdə olması lazımdır. Əgər müsbət DC-dən istifadə olunursa, su ilə
soyudulmuş odluq tövsiyyə olunur.

▪ DC müsbət elektrod həcmi daşıyan cərəyan mənfinin onda biridir və bu

səbəbdən qaynağın nazik bölmələrdə olması məhdudur.

19.2.3 Hərəkət sürəti

▪ Hərərkət sürəti qaynaq eni və nüfuzetməyə təsir edir lakin enə olan təsir
nüfuzetmədən daha çox vurğulanır.
▪ Hərəkət sürətinin artması nüfuzetmə və eni azaldır.
▪ Hərəkət sürətinin azalması nüfuzetmə və eni artırır.

19.2.4 Volfram elektrodların növü

Müxtəlif tətbiqetmələrə uyğun olan müxtəlif növ volfram elektrodları istifadə

oluna bilər.

▪ Təmiz volfram elektrodlar nadir istifadə olunur.

▪ Toriumlu volfram elektrodları qövs başlamasını yaxşılaşdırmaq üçün tipik
olaraq 2%, torium oksidi ilə əridilir. Onların təmiz volfram elektrodlarına
nisbətən daha yüksək cərəyan daşıma imkanı vardır və iti ucluğu daha çox
saxlayır. Təəsüf ki, torium yüngül olaraq radioaktivdir (αradiasiyasını verir) və
ucluğun cilalanması zamanı yaranan tozla nəfəs alınmamalıdır. Torium volfram
cilalanması üçün istifadə olunan elektrod cilalayan maşınlarda toz tutan
sistem quraşdırılmalıdır.

▪ Serit və lantan elektrodlar torium elektrodlarda olduğu eyni səbəb kimi

serium və lantan oksidlərlə əridilir. Onlar DC və AC ilə uğurlu fəaliyyət
göstərir, lakin serium və lantan radioaktiv olmadığından, bu növlər torium
elektrodlarının əvəzediciləri kimi işlədilmişlər.

▪ Sirkon elektrodlar sirkonium oksid ilə əridilir. Bu elektrodların fəaliyyət

xarakteristikaları torium növləri və təmiz volfram arasına düşür. Lakin, onlar
qaynaq zamanı kürəşəkilli sonluğu saxlamağa qabil olduqlarından, onlardan
AC qaynağında istifadə etmək tövsiyyə olunur. Həmçinin, onların çirklənməyə
qarşı yüksək müqaviməti vardır və beləliklə onlardan qaynaq metalına
volframın daxil olmasının qarşısını almaq üçün yüksək etibarlı qaynaq tikişləri
üçün istifadə olunurlar.

19.2.5 Volfram elektrod ucluğunun forması

▪ Mənfi DC elektrodla, torium, serium və lantan volfram elektrodlar ucu

müəyyən bucaq altında cilalanaraq istifadə olunur (elektrod ucunun bucağı və
yaxud yüksəklikdə bucaq-aşağıda göstərilmişdir).
 ▪ Ümumi qayda olaraq, elektrod ucunun cilalanma hissəsinin uzunluğu elektrod
diametrinin təxminən 2-2.5 dəfəsinə bərabər uzunluq olmalıdır.
▪ Elektrod ucu qövs başlarkən və yaxud qaynaq zamanı (aşağıda göstərilmişdir)
ucun sınma riskini minimuma salmaq üçün hamar şəkildə cilalanır.
▪ Yüksəklik bucağı artıqca, nüfuzetmə artır.
▪ Yüksəklikdə bucaq azaldıqca, dar qaynaq tikişi genişlənir.
▪ AC qaynağı üçün, təmiz və yaxud sirkon volfram elektrodlar istifadə olunur.
▪ Bunlardan yarısferik ("kürəşəkilli") sonluq ilə (aşağıda göstərildiyi kimi)
istifadə olunur.
▪ Kürəşəkilli sonluq yaratmaq üçün elektrod cilalanır, qövs yandırılır və elektrod
ucu əriyənə kimi cərəyan artır.

Elektrod uc bucağı Hamar sonluqla elektrod Kürəformalı sonluqla

(və ya yüksəklikdə bucaq) ucu elektrod ucu

Şəkil 19.2 Elektrod uclarının nümunələri

19.3 Doldurucu məftillər və qoruyucu qazlar

Bunlar qaynaq olunacaq materialların əsasında seçilmişlər. Bu qeydlərdə uyğun

fəsillərə bax.

19.4 Qaynaq tikişinin metalına volframın daxil olması

Qaynağa daxil olan volframın kiçik hissələri hər zaman radioqramda

görsənəcəkdir (bu metalın nisbətən yüksək sıxlığı səbəbindən) və bir çox
tətbiqetmələr üçün qəbul olunmayacaqdır.

Volframa istilik zərbəsi kiçik hissələrin qaynaq hovuzuna daxil olmasına səbəb
olur ki, bu da qaynaq tikişin metalına volframın daxil olması adi haldır və bu
səbəbdən müasir enerji mənbələrinin bu riski minimuma salmaq üçün cərəyanın
tənzimlənməsi qurğusu vardır.

Bu qurğu qısa müddət ərzində cərəyann quraşdırılmış dəyərə qalxmasına imkan

verir və beləliklə volfram daha yavaş və sakit qızır.

19.5 Krater çatlaması

Krater çatlaması bərkidilmiş çatlamanın bir formasıdır və bəzi ərinti metallar buna
həssas ola bilər.

Müasir enerji mənbələrinin cərəyanın tənzimlənməsi qurğusu vardır, beləliklə

qaynağın sonunda qaynaqçı cərəyanı söndürdükdə cərəyan tədricən azalır və
qaynaq vannası kiçilir və dayazlaşır.

Bu o deməkdir ki, o nəhayət bərkidikdə qaynaq vannasının daha əlverişli forması

olur və krater çatlamasının qarşısı alına bilir.

19.6 VİQ prosesinin ümumi tətbiqetmələri

 Bura ştamplama dəzgahlarında nazik divarlı boru və borucuqlarda, paslanmayan
poladlarda və digər ərintilərdə uzununa qaynaq tikişlərin avtogen qaynağı
daxildir.

Doldurucu məftillərdən istifadə edərək, VİQ kimyəvi, neft və enerji yaradan

müəssisələr üçün ağır ölçü borusu və borucuqlara yüksək keyfiyyətli birləşmələr
etmək üçün istifadə oulnur.

O həmçinin təyyarə karkasları və raket mühərrikinin korpusu kimi hissələr üçün

aviakosmiok sənayedə istifadə olunur.

19.7 VİQ prosesinin üstünlükləri

▪ O çox aşağı səviyyəli diffuziyalı hidrogen ilə yüksək keyfiyyətli qaynaq yaradır
və beləliklə soyuqdan çatlamanın az təhlükəsi vardır.

▪ O qaynaq sıçrantısı və şlak daxil olması vermir, bu da onu yüksək dərəcəli

təmizlik tələb edən tətbiqetmə üçün xüsusilə yararlı edir (məs ərzaq və içki
sənayesi üçün boru işləri, yarım-keçiriciliki istehsal və s).

▪ O ərinti metal ilə və xırda bölmələrdə ərintisiz istifadə oluna bilər; nisbətən
yüksək sürətdə qaynaq yarada bilər.

▪ Qaynaq dəyişmələrinə dəqiq nəzarət etməyə imkan verir və qaynağın bütün

vəziyyətlərində qaynaq kökünə nüfuzetməsinə nəzarət üçün xüsusilə yaxşıdır.

▪ O demək olar ki, bütün qaynaq oluna bilən metalların, kompozit tikişlər də
daxil olmaqla qaynaq olmasında istifadə oluna bilər, lakin aşağı ərimə
nöqtələri olan qurğuşun və qalay kimi metallar üçün istifadə olunmur. Bu
metod stabil oksidləri olan məsələn alüminum, maqnezium, titan və sirkonium
kimi reaktiv metalların qaynağında xüsusilə yararlıdır.

▪ İstilik mənbəyi və ərinti metal əlavələri müstəqil nəzarət olunur və beləkliklə

xırda əsas metalların birləşməsində çox yaxşıdır.

19.8 VİQ prosesin çatışmamazlıqları

▪ O digər qövs qaynaq prosesləri ilə müqayisədə aşağı ərinti məhsuldarlığı verir.
▪ MİQ/MAQ və yaxud ƏMQ qaynağa nisbətən qaynaqçının yüksək səriştəlik və
koordinasiyasına ehtiyac var.
▪ ~10mm dən qalın bölmələr üçün ƏMQ və ya MİQ/MAQ -a nisbətən daha az
sərfəlidir.
▪ Hava cərəyanı şərtlərində qaynaq zonasını tam qorumaq çətindir və
sahədə/açıq yerdə qaynaq üçün münasib deyildir.

▪ Elektrodun qaynaq vannası ilə kontaktına icazə verildiyi halda qaynaq metala
volframın daxil olması baş verə bilər.
▪ Prosesin hər hansı təmizləmə fəaliyyəti yoxdur və beləliklə əsas metallarda və
ya ərintidə çirklənmələrə aşağı müqaviməti vardır.
 Bölmə 20
Qaynaq Təmirləri

20 Qaynaq Təmirləri

Qaynaq təmirləri iki xüsusi sahəyə bölünür:

1 İstehsalat təmirləri
2 Istismar təmirləri

Təmir etmək üçün səbəblər çox və müxtəlifdir. Bir qayda olaraq, onlar istehsalat
zamanı yaranan qaynaq defektlərinin çıxarılmasından istehsalat zavodunda
məhsulun tez və cari təmirinə kimi dəyişir. Bu şərtlərdə, həmçinin qaynaq
təmirlərinin mövzusu geniş və müxtəlifdir və çox zaman texniki xidmət və təmir
işinin nə zaman planlaşdırıla bilməsi ilə qarışdırılır.

Planlaşdırılmış texniki xidmət və təmir ilə, istehsalat təzyiqləri olmadan

tapşırıqların yerinə yetirilə bilməsi üçün kifayət qədər vaxt verilə bilər. Əksinə
olaraq, təmirlər adətən planlaşdırılmış olmur və istehsalat proqramının davam
etməsinə imkan verən vaxtın azalması ilə nəticələnə bilər. Bu səbəbdən,
istehsalçıya məsləhət olunur ki, təmir üzrə təsdiqlənmiş siyasəti və təmir üzrə
metod və prosedurları olsun.

Əllə nəzarət olunan qaynaq prosesləri, xüsusilə əgər yerli və yaxud sahədə
aparılan təmirdirsə, istifadə üçün ən asanıdır. Çox güman ki, bu proseslərdən ən
çox istifadə olunan əllə metal qövs (ƏMQ) qaynağıdır, belə ki, o çox fünksiyalıdır,
portativdir və hazır qaynaq materiallarının geniş assortimenti səbəbindən bir çox
ərintilərə asan tətbiq olunur. Təmirlər demək olar ki, hər zaman yüksək qalıq
gərginlikləri ilə və ilk qaynaq tikişı ilə müqayisədə artmış defektlərlə nəticələnir.
Karbon-manqans və aşağı/orta ərinti poladlarla, əvvəlcədən isitmə və qaynaq
sonrası istilik emalların tətbiqi tələb oluna bilər.

Hər hansı bir təmir işinə başlamazdan əvvəl bir çox amillərin nəzərə alınması
lazımdır.

Bunlardan ən vacibi onların maliyyə cəhətdən məqsədə uyğun olmaları üzrə

mühakimə yürütməkdir. Bu qərarın verilməsindən əvvəl, istehsalçı aşağıdakı
suallara cavab verməlidir:

1 Əgər məhsul təmir olunarsa struktur bütövlüyü əldə oluna bilərmi?

2 Qaynaq üçün hər hansı bir alternativ vardırmı?
3 Defektə nə səbəb olmuşdur və yenidən yarana bilərmi?
4 Defekt nece aradan qaldırılmalı və hansı qaynaq prosesindən istifadə
olunmalıdır?
5 Defektin tam aradan qaldırılması üçün hansı qeyri -dağıdıcı sınaq (QDS) tələb
olunur?
6 Qaynaq prosedurlarına təsdiqlənmə/yenidən təsdiqlənmə tələb olunurmu?
7 Qaynaq defektinin və qalıq gərginliyin təsiri necə olacaqdır?
8 Termik emalı tələb olunacaqmı?
9 Hansı QDS tələb olunur və təmirin qəbul oluna bilməsi necə nümayiş oluna
bilər?
10 Təmirin təsdiqi tələb olunurmu-əgər hə, necə və kim tərəfindən?

Qaynaq tikişinin təmiri nisbətən asan iş ola bilməsinə baxmayaraq, bir çox
hallarda, o kifayət qədər çətin ola bilər və daha uğurlu nəticə əldə etmək üçün
müxtəlif mühəndis sahələrinin iştirakı tələb oluna bilər.

K/N şöbəsi tərəfindən defekt növlərinin yaranma səbəbini aydınlaşdırmaq üçün

müntəzəm olaraq analizin aparılması tövsiyyə olunur, (Material/proses və yaxud
onunla bağlı bacarıq).

Ümumi şəkildə, qaynaq təmirinə daxildir:

1 Defektin ağırlığını müəyyənləşdirmək üçün ətraflı dəyərləndirmə. Bura səth və

yaxud səth altı QDS metordlarının istifadəsi daxil ola bilər.

2 Təmir sahəsinin təmizlənməsi, (qəliz sürtkü yağının təmizlənməsi və s).

3 Qazıntı yeri təyin edildikdən sonra aydın şəkildə müəyyənləşməli və

nişanlanmalıdır.
 4 Qazıntı proseduru tələb oluna bilər (istifadə olunan metod yəni cilalama, hava-
qövs yonması, əvvəlcədən isitmə tələbləri və s).

5 Defektin yerini müəyyənləşdirmək üçün QDS istifadə olunmalıdır və onun

götürülməsini təsdiqləməlidir.

6 Uyğun* qaynaq prosesi ilə qaynaq təmir proseduru/işlərin görülmə metodu,

qaynaq materialı, texnika, nəzarət olunan istiliyin daxil olması və laylar arası
temperaturlar və s. təsdiqlənməlidir.
7 Təsdiqlənmiş qaynaqçılardan istifadə
8 Qaynağın hazırlanması və son vizual görünüş
9 Defektin uğurla çıxarılıb təmir olunmasını təmin etmək üçün QDS
proseduru/texnikası hazırlanır və yerinə yetirilir.
10 Hər hansı təmirdən sonra termiki emalı tələbləri.
11 Termiki emal tələblərindən sonra son QDS prosedur/texnikanın hazırlanması
və yerinə yetirilməsi.
12 Qoruyucu vasitələrin tətbiqi (tələb olunduğu kimi boya və s).
(*Uyğun" sözü təmir olunası ərintilər üçün yararlı deməkdir və xüsusi
vəziyyətlərdə tətbiq olunmaya bilər).

20.1 İstehsalat təmirləri

Təmirlər adətən istehsalat təftişi zamanı müəyyənləşə bilər və dəyərləndirmə

hesabatları adətən Qaynaq Təftişçisi və ya QDS operatoru tərəfindən yerinə
yetirilir. Qaynaqlarda qırıqlar tətbiq olunan norma və yaxud standartla icazə
verilən diapazondan kənarda olduqda, yalnız defekt kimi klassifikasiya olunur.

Təmir başlamazdan əvvəl, bir sıra elementlərin yerinə yetirilməsi lazımdır.

20.1.1 Analiz

Bu defekt səthin sınması olduğundan və ərimə səthində baş verdiyindən problem

çatlama və yaxud yan divarın əriməsinin çatışmamazlığıdır. Əgər defektin çatlama
olması aşkar olarsa, səbəb material və yaxud qaynaq proseduru ilə əlaqəli ola
bilər, lakin əgər defekt yan divarın ərimə çatışmamazlığı olarsa, bu qaynaqçının
bacarıqsızlığına aid ola bilər.

20.1.2 Qiymətləndirmə

Bu xüsusi halda defekt səthdə açıq olduğundan, defektin ucunluğunu ölçmək üçün
toz maqnit defektoskopiyası (TMD) və yaxud rəngli defektoskopiyadan (RD)
istifadə oluna bilər və ultrasəs sınağı (U/S) dərinliyi ölçməyə istifadə olunur.

Oxşar defekt aşağıda göstərilmişdir:

Defektə yuxarıdan görünüş

20.1.3 Yonma

Əgər yonmanın termik metodu istifadə olunmuşsa,(yəni, hava qövs yonması),

prosedurun təsdiqlənməsi tələb oluna bilər, beləki, yaranan istilik metallurji
struktura təsir edə bilər ki, bu da qaynaq və yaxud əsas materialda çatlama riski
ilə nəticələnər.

Çatlamanın qarşısını almaq üçün əvvəlcədən isitmə tətbiq etmək lazım ola bilər.

Dərinliyin enə nisbəti 1(dərinlik) 1(en)-dən az olmalı deyil, ideal olaraq 1-in 1.5
nisbəti tövsiyyə olunur (nisbət: dərinlik 1-in en 1.5-ə).

Yüngül yarım səthin defektinin yonmasının yan görünüşü.

Dərin defekt üçün yonmanın yan görünüşü

Tam kökün təmiri üçün yonmanın yan görünüşü

20.1.4 Yonmanın təmizlənməsi

 Bu mərhələdə karbonun qaynaq metal/əsas metala dolması riski səbəbindən
təmir sahəsinin cilalanması vacibdir.

O adətən parlaq metalın 3-4 mm-ə kimi cilalanmalıdır.

Yonmanın təsdiqi

Bu mərhələdə defektin həmin sahədən tamamilə çıxarılmasını təsdiq etmək üçün

QDS istifadə olunmalıdır.

20.1.5 Yonmanın yenidən qaynaq olunması

Yonmanın yenidən qaynaq olunmasından əvvəl ətraflı təmir qaynaq

proseduru/metod təlimatı təsdiq olunmalıdır.

Qaynaq təmirinin tipik yan görünüşü

20.1.6 Uğurlu təmirin QDS təsdiqi

Yonma qaynaq materialı ilə doldurulduqdan sonra, ilkin təmir üçün əvvəl istifadə
olunan eyni QDS texnikasından istifadə edərək tam yenidən sınaq olunur, bu
təmir qaynaq prosesi zamanı əlavə defektlərin yaranmadığına əmin olmaq üçün
yerinə yetirilir. QDS həmçinin hər hansı əlavə qaynaqdan sonra termik emalın
yerinə yetirilməsi üçün tələb oluna bilər.

20.2 İstismar vaxtı təmirlər

İstismar vaxtı təmirlərin çoxu çox mürəkkəb təbiətli ola bilər, beləki, komponent
çox güman ki, istehsalat zamanı olduğundan müxtəlif qaynaq vəziyyətində və
şərtində ola bilər. O həmçinin zəhərli və yaxud yanıcı məhlullarla əlaqədə ola
bilər, bu səbəbdən hər hansı bir işi yerinə yetirməzdən əvvəl işə icazə alınmalıdır.
Təmir qaynaq proseduru bu elementlərdə dəyişikliklər səbəbindən əsas istehsalat
prosedurundan fərqli ola bilər.

Komponentin hər hansı ətraf sahələrinə həmçinin istiliyin təsiri kimi digər amillər
də nəzərə alınmalıdır, yəni elektrik komponentlər və yaxud təmir proseduru
nəticəsində zədələnmiş olan materiallar. Bura həmçinin hər hansı bir tələb olunan
qaynaqdan əvvəl və yaxud sonra termik emalların yerinə yetirilməsində və təmir
olunası sahəyə girişin mümkün məhdudiyyəti olan çətinlik daxildir. Geniş
istehsallar üçün təmirin həmçinin sahədə və əməliyyatlar dayanmadan yerinə
yetirilməlidir ki, bu da digər elementlərin istifadəsinin vacibliyinə gətirə bilər.

İstismar zamanı defektlərin təmiri bu və bir çox digər amillərin nəzərə alınmasını
tələb edə bilər və bunlar ümumiyyətlə istehsalat təmirlərinə nisbətən daha
mürəkkəb hesab olunurlar.

Birləşmə texnologiyaları çox zaman struktruların təmir və texniki xidmətində

vacib rol oynayır. Hissələr əvəz oluna bilər, sıradan çıxan və yaxud korroziya
olunan hissələr yenidən düzəldilə və çatlar təmir oluna bilər.

Təmir tələb olunduqda iki şeyi müəyyənləşdirmək vacibdir: birinci, uğursuzluğun

səbəbi və ikinci komponent faktiki olaraq təmir oluna bilərmi? İkinci məsələ nəticə
çıxarır ki, material növü məlumdur. Metallar üçün, xüsusilə qaynaq oluna bilənlər
üçün kimyəvi tərkib çox vacibdir. Uğursuz formalar çox zaman sabit təmir etməyi
tələb edən yanaşmanı göstərir. Səbəb-nəticə əlaqələrinin analizi olarkən, nə
qədər sadə olmasına baxmayaraq, sona kimi başa çatdırılmır. Çox vaxt olur ki,
təmir təhlükəsiz olmur və hərdən faciəvi olur.

Bir çox hallarda, struktur konstruksiyasını vermək üçün istifadə olunan Standart
və ya Norma yerinə yetirilə bilən təmir növünü müəyyən edir və həmçinin əməl
olunmalı olan metodlara istiqamətlənmə verir. Standartlar təxmin edir ki, yeni
məhsulun konstruksiyası və yaxud istehsalını edərkən texniki xidmət rejimi və
təmir proseduralarını nəzərə almaq vacibdir. Təmirlər istehsal zamanı tələb oluna
bilər və bu vəziyyət həmçinin nəzərə alınmalıdır.

Normal olaraq, təmir etməyin bir yoldan daha çox yolu vardır. Məsələn, çuqunda
olan çatlar bir yerdə saxlanmalıdır və yaxud təmir olunmalıdır: ştiflə birləşmə,
boltla bağlanma, pərçimlənmə, və yaxud möhkəm lehimlə lehimləmək. Seçilmiş
metod amillərdən asılıdır, belə ki, uğursuzluğun səbəbi, material tərkibi və
təmizlik, ətraf mühit və komponentin ölçü və formasıdır.

Sadə və mürəkkəb olmayan qaynaq işlərinin təmir və texniki xidmətinin fəaliyyət

kimi hesab olunmaması çox vacibdir. Bir çox hallarda təmir tələb olunmayan
kimi görünə bilər. lakin onun qeyri-düzgün istifadəsinin nəticələri katastrofik
uğrusuzluqla ağır nəticələrə gətirə bilər.

Qaynaq etmə təmirin ən yaxşı metodudur?

Əgər, komponentin lokal bərabərsizliyi və yaxud kiçik defekti olduğundan təmir

tələb olunarsa, istənilən defektlərin cilalanması və hamar konturla qarışması
qəbul olunan ola bilər. Əgər poladın pis qaynaq olma qabiliyyəti varsa və yaxud
yorulma yükü ağırdırsa mütləq bu metoda üstünlük veriləcəkdir. Çox zaman
kövrək materialda defektləri yaratmaq, gərginliyin cəmləşməsi və qalıq
gərginlikləri ilə riskə uğratmaqdansa, belə adlanan təhlükəsizlik amilini yüngülvari
azaltmaq daha yaxşıdır.
Faktiki olaraq tərkibində bəzi poladların, o cümlədən çuqunların, daxil olduğu
(xüsusilə qalın bölmələrdə) kövrək materiallar, xüsusilə əgər çatlamanın
başlaması üçün gərginlik konsentrasiyalarını saxlayan defektlərin hamısı
çıxarılmayıbsa, ağır qaynaq təmirlərinin nəticəsində yaranan qalıq gərginliklərinə
davam gətirə bilmir.

Təmir həqiqətən ilkin təmirlərə oxşayır?

Təmirlərin bir növü ola bilsin çox illər mütamədi olmuşdur. Bu vacibdir, lakin
yoxlanıldıqda sonrakı növ çox da fərqlənmir. Məsələn, bölmə qalınlığı daha böyük
ola bilər; təmir olunası polad müxtəlif ola bilər və daha az qaynaq oluna bilər və
yaxud saxlaması yüksək ola bilər. Əgər hər hansı şübhə varsa, qalan suallara
cavab verin.

Əsas metalın tərkibi və qaynaq oluna bilmə qabiliyyəti nədir?

Orijinal konstruksiya adətən polad üzrə bəzi məlumat verir, lakin müəyyən
edilmiş həddlər daha az ciddi ola bilər və spesifikasiya kömək edə biləcək kifayət
qədər struktur məlumatları verməyə bilər. Əgər söhbət kükürd tərkibli avtomat
poladdan gedirsə, bu qaynaq zamanı isti çatlama problemləri verə bilər.

Əgər tərkib üzrə şübhə varsa, kimyəvi analiz aparılmalıdır. Qaynaq olunma
qabiliyyətinə təsir edən bütün elementlərin (Ni, Xr, Mo, Mis, V, Niobium və Bor)
həmçinin müəyyən olunmuşların (C,S, P, Si və Mn) analizi vacibdir.

A small cost spent on analysis could prevent a valuable component being

ruinedby ill-prepared repairs or, save money by reducing or avoiding the need
forpreheat if the composition were leaner than expected. Once the composition
isknown, a welding procedure can be devised.

Analizə sərf olunan kiçik xərc, dəyərli komponenti səhv təmirlərdən məhv
olmasının qarşısını ala bilər və yaxud əgər tərkib gözlənildiyindən daha kompakt
olarsa əvvəlcədən isitməyə olan zərurətdən qaçmaqla və yaxud azaltmaqla pula
qənaət etmək olar. Tərkib müəyyən olduqda, qaynaq proseduru hazırlana bilər.

Təmirdən hansı gərginlik təlıb olunur?

Qaynaq metalın axıcılıq həddi yüksək olduqca, qaynağın tamamlanmasında qalıq

gərginlik səviyyəsi böyük olacaqdır, çatlama riski böyük olacaqdır, defektin
qarşısını almaq üçün sıxac daha böyük olacaqdır və qaynaq prosedurunu izah
etmək daha çətin olacaqdır. Hər bir halda, standart polad qaynaq metalların
axıcılıq həddi üçün praktik məhdudiyyət təxminən 1000N/mm2-dir.

Əvvələcədn isitməyə yol verilirmi?

Not only does a high level of preheat make conditions more difficult for
thewelder; the parent steel can be damaged if it has been tempered at a
lowtemperature. In other cases the steel being repaired may contain items,
whichare damaged by excessive heating. Preheat levels can be reduced by
usingconsumables of ultra-low hydrogen content or by non-ferritic weld metals.
Ofthese, austenitic electrodes may need some preheat, but the more
expensivenickel alloys usually do not. However, the latter may be sensitive to
high sulphur and phosphorus contents in the parent steel if diluted into the
weldmetal.

Qaynaqçı üçün daha çətin şəraitləri yaradan yalnız yüksək səviyyəli əvvəlcədən
isitmə deyildir; əsas polad aşağı temperaturda temperlənənmiş olduğu halda,
zədələnə bilər. Digər hallarda təmir olunan poladın tərkibində artıq isitmədən
zədələnə bilən maddələr ola bilər. Əvvəlcədən isitmə səviyyələri ultra-aşağı
hidrogen tərkibli və yaxud rəngli qaynaq metallardan olan qaynaq materiallardan
istifadə edərək azaldıla bilər. Bunların, ausentik elektrodlara bir qədər əvvəlcədən
isitmə tələb oluna bilər, lakin daha bahalı nikel ərintilərinə lazım deyildir. Bununla
belə, nikel ərintiləri qaynaq metalda həll olunduğu təqdirdə, əsas poladda yüksək
kükürd və fosfor tərkiblərə çox həssasdır.
Termik təsir zonasının (TTZ) yumşaldılması və yaxud bərkidilməsinə yol
verilirmi?

TTZ-nin yumşaldılması, xüsusilə əgər aşağı temperaturda temperlənmişdirsə çox

yüksək müqavimətli polalarda olur. Bu cür yumşalmanın qarşısı alına bilməz, lakin
onun həcmi minimuma salına bilər. Möhkəm TTZ-lar gərginlik korroziyasına
aparan xidmət şərtlərində xüsusilə həssasdırlar. H2S (hidrogen sulfid) tərkibli
həlledicilər 248 Vikers Möhkəmliyi (22HRC)-dən aşağı möhkəmlənmə tələb edə
bilər, baxmayaraq ki, təmiz havalanmış dəniz suyu təxminən 450VM-nə kimi
dözür. Həddindən artıq möhkəm TTZ bu səbəbdən onları yumşaltmaq üçün lakin
çatlamanın qarşısı alınmması şərtilə qaynaqdan-sonra istilik emalı (QSTE) tələb
edə bilər

QSTE mümkündürmü?

Baxmayaraq ki, bu arzuolunandır, QSTE əvvələcədən isitmənin mümkün olmadığı

bəzi səbəblərdən mümkün olmaya bilər. Böyük struktrular üçün, yerli QSTE
mükün ola bilər, lakin uyğun kodların istifadəsinə əməl etmık lazımdır, çünki
bunlar hamısı QSTE-nin qeyri düzgün yerinə yetirdiyi yeni qalıq gərginliklərini
təqdim etmək çox asandır.

QSTE lazımdırmı?

QSTE bir neçə səbəblərdən biri üçün lazım ola bilər və səbəbi onun qarşısının
alına bilməsini nəzərə almazdan əvvəl bilmək lazımdır.

Təmirin yorğunluq müqaviməti adekvat olarmı?

Əgər təmir yorğunluq səbəbindən yüksək dərəcədə gərginliyə uğrayan

sahədədirsə və xüsusilə cəhd olunan təmir yorğunluq çatıdırsa, qaynaq səthi
cilalanmamışdırsa və səthdə heç bir defekt qalmamışdırsa, aşağı yorğunluq
müddəti gözlənilə bilər. Yüksək yorğunluq gərginliyi olan sahələrdə qaynaq kökü
hamar olmayan künc qaynaqlar dözümlü olmurlar.

Təmir ətraf mühitə davam gətirirmi?

Korroziyadan başqa, istismar zamanı korroziya gərginliyi, korroziya yorğunluğu,

termik yorğunluq və oksidləşməni nəzərə almaq vacibdir.

Korroziya və oksidləşməyə müqavimət adətən doldurucu metalın tərkibinin ən azı

əsas metal kimi nəcib və yaxud oksidləşməyə davamlı olmasını tələb edir.
Korroziya yorğunluğuna müqavimət üçün təmir olunan qaynaq profilinin
hamarlanması lazım ola bilər.

Gərginlik korroziyasına müqavimət göstərmək üçün düzgün mikrostrukturu bərpa

etməyə, möhkəmliyi azaltmağa və təmirdən qalmış qalıq gərginliyi azaltmağa
QSTE lazım ola bilər.

Təmir təftiş və sınaq oluna bilərmi?

Çətin xidmətlər üçün, çox zaman radioqrafiya və/və ya ultrasəs yoxlaması

arzuolunandır, lakin problemlər, çox güman paslanmayan poladdan və yaxud
nikel ərintilərindən olan dolduruculardan istifadə edərkən baş verir; bundan
başqa, belə təmirlər maqnit tozu ilə yoxlama vasitəsilə qiymətləndirilə bilmir.
Belə hallarda, çatlama riskinin olmaması və qaynaqdan yaranan ciddi defektlərin
olmaması üçün təmirə xüsusilə kritik prosedur sınaqları vacibdir.
Əslində, bütün qaynaq təmirləri üçün, qaynaqçıların düzgün motivasiyalı olması
və diqqətlə nəzarətdə olması vacibdir.

Qaynaq tikişlərinin təmirləri

Əsas qaynağın termiki emala məruz qalmadan QSTE-sız təmiri əlbəttə ki,
normaldır, lakin bəzi ərinti poladlar və bir çox qalın-bölməli komponentləri
dözümlülük səviyyəsi, korroziyaya müqavimət və s. əldə etmək üçün QSTE tələb
edir. Lakin, istismarda komponentlərin QSTE-i çox zaman asan deyildir və yaxud
mümkün deyildir və yerli QSTE bəzi asan strukturları çıxmaqla həll etməkdənsə
bir çox problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər.
 Əlavə 1
Ev tapşırıqları

Baş Qaynaq Təftişi: Müxtəlif Seçimli Suallar

Vərəq 1

Adı: ……………………………….…………………………. Tarix: ……………………

1 25 mm qalınlığı olan calaq qaynaqda yan divarın əriməsinin defektini göstərmək
üçün hansı ən yaxşı dağıdıcı sınaqdan istifadə olunur?

a Nick break. 2 kəsikli qaynaq nümunəsinin çəkic zərbəsi ilə dağılması

b Yan tərəfin əyilməsi
c Charpy impact.Şarpi təsiri
d Xarici tərəfin tikişinin dartılması ilə əyilmə sınağı

2 Aşağıda bildiriləndən hansı kiçik miqdarda kəsiklə künc qaynaqlarını yoxlarkən

istehsal standartlarının çoxunun qəbul etməməsinə səbəb ola bilər?

a Dərinlik
b Uzunluq
c En
d Sərtlik

3 Ərimə nəticəsində yaranan tikişin vizual yoxlanması QDM (Qeyri-Dağıdıcı

Müayinə) üçün Avropa Standartları aşağıdakıdır:

a BS EN ISO 15614.
b BS EN ISO 2560.
c BS EN 287.
d BS EN ISO 17637.

4 When visually inspecting the face of a finished weld which of the following
flawswould be considered the most serious: Tamamlanmış qaynağın səthini vizual
olaraq yoxlarkən aşağıdakı defektlərdən hansı daha çox ciddi hesab olunur:

a Həddindən artıq qaynaq metal hündürlüyü

b Məsaməliyin başlanması
c Sıçrantı
d Qövs qığılcımları

5 Aşağıdakılardan hansı hamar defektdir?

a Yan divarda ərimənin olmaması

b Şlakın daxil olması
c Xətti məsaməlik
d Qaynaq tikişinin kökündə batıqlıq

6 Künc qaynağının faktiki qaynaq tikişinin eni 8 mm və katet həcmi 7 mm-dir,

artıq qaynaq metal hansıdır?

a 2.1mm.
b 1.8mm.
c 3.1mm.
d 1.4mm.

7 BS EN ISO 17637 vizual təftiş üçün böyüdücü şüşədən istifadə etməyə icazə
verir, lakin böyüdücünün aşağıdakı kimi olmasını tövsiyyə edir:

a x2.
b x2 to x5.
c x5 to x10.
d x20-dən böyük olmamalıdır
8 C-Mn poladları qaynaq edərkən QPS individual qaynaq yastıqları (toxuma eni)
üçün maksimum eni müəyyən edə bilər. Əgər en artıqdırsa aşağıdakına səbəb ola
bilər:

a Yastıq arası əriminənin olmaması

b İTZ dözümlülüyündə azalma
c Yan divarda ərimənin olmaması
d Ərimınin məhsuldarlığı çox aşağıdır

9 VİQ qaynağında cərəyanın kənara çıxması qurğusu azaldır:

a Volfram sıçrantısını
b Kraterdə çatlama riskini
c Qövs qığılcımları riskini
d Lay arası temperatur

10 Bəzi materialların boru kanalları VİQ qaynağı ərzində və ondan əvvəl

üfürülməlidir:

a Xətti məsaməliyin qarşısını almaq

b Yanmanın qarşısını almaq
c Qaynaq yastığının kökündə oksidləşmənin qarşısını almaq
d Qaynaq yastığının kökündə nəmişliyi götürmənin qarşısını almaq

11 AWS A2.4-ə əsasən digər tərəf üçün qaynaq işarəsi yerləşməlidir:

a Punktirli xəttdən yuxarı

b Punktirli xəttdən aşağı
c Tam xəttin üstündə
d Tam xəttin aşağısında

12 Aşağıdakı elementlərdən hansı polada qalxmış istismar temperaturlarında

metal axıcılığına müqavimət vermək üçün qatılır

a Nikel
b Manqan
c Molibden
d Alyüminum

13 Mürəkkəb qaynaqlar
a Hər zaman tam daxil olma ilə olan calaq qaynaqlar
b Müxtəlif qaynaq proseslərindən yaranan qaynaq kombinasiyaları olan
birləşmələr.
c İki müxtəlif qaynaq növü arasında kombinasiyalar
d Bütün yuxarıda bildirilənlər

14 Qaynaq müfəttişləri

a Normal olaraq qaynaqçılara nəzarət edir

b Normal olaraq qaynaq proseduru yazmaq istənilir
c Bəzən qaynaqçılara kvalifikasiya vermək xahiş olunur
d Bütün yuxarıda bildirlənlər

15 Qövs qaynağı prosesində, bir dəqiqəyə ərimiş metalın miqdarı üçün istifadə
olunan düzgün termin hansıdır?

a Doldurma koeffisenti
b Ərimə məhsuldarlığı
c Qaynaq əriməsi
d Qaynaq dövriyyəsi

16 19mm-lik künc qaynağının qaynaq tikişinin qalınlığı?

a 27.5mm.
b 24mm.
c 13.3mm.
d 12.5mm.

17 Polad üçün əvvəlcədən isitmə artacaqdır əgər:

a Material qalınlığı azalır

b Daha yüksək qaynaq sürətləri
c Daha geniş qaynaq elektrodu
d Əsas materialda karbon tərkibin azalması

18 Əgər norma aşağıdakını bildirirsə, 8 mm olan material üçün maksimum icazə

verilən xətti kənarlaşma hansıdır "Əgər maksimum ölçü t-nin maksimum 2mm
kimi 10%ni keçmirsə xətti kənarlaşmaya icazə verilir"?

a 0.8mm.
b 2mm.
c 8mm.
d Yuxarıdakından heç biri kifayət qədər məlumat vermir.

19 BS EN ISO 17637:

a Vizual təftiş üçün tələb olunan minimum işıqlandırma 350 luksdur

b Vizual təftiş üçün tələb olunan minimum işıqlandırma 500 luksdur
c Vizual təftiş üçün tələb olunan minimum işıqlandırma 30°-dan az olmayan
600 luksdur
d Vizual təftiş üçün heç bir görmə şərtləri müəyyənləşmir.

20 Nikel və onun ərintilərinin VİQ qaynağı üçün aşağıdakı elektrod və cərəyan

növlərindən hansı istifadə oluna bilər?

a Serium elektrod DC- mənfi həcm

b Sirkon elektrod AC
c Torium elektrod DC + müsbət həcm
d Yuxarıda bildirilənlərin hamısı istifadə oluna bilər.

21 MIQ/MAQ qaynaq prosesini nəzərə alarkən aşağıda bildirilən hansı metal

keçirilməsi metodu PƏ-də (prosesə əminlik) plitə qalınlığı 25 mm-dən çox olan
qaynağa daha çox uyğun gələr.

a Qısa qapanma ilə metalın keçirilməsi

b İmpuls keçirilməsi
c Spreylə keçirilmə
d Kürə ilə keçirilmə

22 Hidrogeni nəzərə alarkən, aşağıda bildirilən hansı qaynaq prosesləri

tamamlanmış qaynaqda ən aşağı səviyyələri istehsal edər? (nəzarət altında olan
şərtlər)

a ƏMQ
b FQQ
c VİQ
d TMQQ

23 Polad bu elementlə möhkəmliyə böyük təsir edir:

a Xrom
b Manqan
c Karbon
d Nikel

24 Kövrək sınmalar:

a Poladlarda həssaslıq xırda dənəvər strukturun yaranması ilə artır

b Poladlarda həssaslıq istismarda temperaturun sıfırdan aşağı şərtində azalması
ilə artır
c Poladlarda həssaslıq asta soyuma sürəti ilə arta bilər.
d Bütün yuxarıdakılar

25 Aşağıdakı poladlardan hansı maqnitsiz hesab olunur?

a 18%Cr, 8%Ni.
b 2.25Cr 1Mo.
c 9%Cr,1Mo.
d 9%Ni.

26 Köndələn dartılma sınağında kövrəklik müəyyənləşir əgər:

a Sınma vəziyyətində köndələn kəsikdə azalma vardır

b Sınma səthi hamar və əhəmiyyətsizdir lakin kobud səthi vardır.
c Sınma qaynaq metalda baş verir
d Sınma səthi korroziya boşluğunu göstərir

27 QKAS sınağı ölçülmək üçün istifadə olunur:

a Qaynaq olunmuş birləşmənin dartılmaya müqaviməti

b Calaq birləşmələrdə qalıq gərginliyin səviyyəsi
c İTZ-ın sınma dözümlülüyü
d Polad plitənin qalınlığı istiqamətində plastiklik (Z istiqaməti)

28 Makrobölmə xüsusilə göstərməyə yaxşıdır:

a İTZ mikrostrukturunun qaynaq metalı

b Üst-üstə düşmə
c Birləşmə möhkəmliyi
d Sıçrama

29 Alyüminum QMQQ üçün yararlı qaz/qaz qarışığı

a 100%CO2.
b 100% Arqon
c 80% arqon + 20% CO2.
d 98% arqon + 2% O2.

30 Qaynaq yastığının mərkəzi boyu gedən çata səbəb ola bilər:

a Nəm flyusdan istifadə

b Əvvələcədən isitmənin olmaması
c Qövs gərginliyinin həddindən yüksək olması
d Qaynaq yastığı çox dərindir və çox dardır
Baş Qaynaq Təftişçisi: Müxtəlif Seçimli Suallar
Vərəq 2

Adı:……………………………….…………………………. Tarix:……………………

1 Poladın İTZ -da maksimum möhkəmlik artar əgər:

a İstiliyin daxil olması artmışdır
b KED artmışdır
c Birləşmə qalınlığı azalmışdır
d Əsas elektrodlar istifadə olunmuşdur.

2 Yüksək sürətli qığılcımdan istifadə edən VİQ qövsünün başlamasına icazə

verilməyə bilər:

a Tez-tez volfram daxil olmalarına səbəb olar

b Elektron avadanlığı zədələyə bilər
c Elektrik təhlükəsizliyinə təhlükə
d Məsaməliyin dayanması/başlanmasına tez tez səbəb olar

3 Birləşmə baş verdikdə kontakt sətində metalın friksion qaynağı təsvir

olunmuşdur:

a Məhlul vəziyyətində
b Böhran arası vəziyyət
c Plastik vəziyyət
d Elastik vəziyyət

4 Hidrogenin təsirindən soyuq çatlama yaratmağa lazım olan dörd kriteriya

hansıdır?

a Hidrogen, nəmişlik, martensit dənəvər struktur və istilik

b Hidrogen, pis qaynaq profilləri, 200 C-dən yuxarı temperaturlar və yavaş
o

soyuma sürəti
c Hidrogen, çatlamaya həssas olan dənəvər struktur, gərginlik və 300oC-dən
aşağı temperatur.
d Hidrogen, mövcud qaynaq defektləri, gərginlik və çatlamaya həssas dənəvər
struktur.

5 Austenit paslanmayan poladlar ferrit poladlarla müqayisədə defekt yaranmasına

daha çox həssasdır çünki:

a Termik genişlənmənin yüksək koeffisenti, aşağı termik keçiricilik

b Termik genişlənmənin yüksək koeffisenti, yüksək termik keçiricilik.
c Termik genişlənmənin aşağı koeffisenti, yüksək termik keçiricilik.
d Termik genişlənmənin aşağı koeffisenti, aşağı termik keçiricilik.

6 Köndələn dartılma sınağı:

a Birləşmənin dartılmaya müqavimət həddini ölçmək üçün istifadə olunur

b Materialın dartılmasını ölçmək üçün istifadə olunur
c Materialın axıcılıq qüvvəsini ölçmək üçün istifadə olunur
d Bütün yuxarıda bildirilənlər

7 Ausentik paslnamayan poladların qaynağında, elektrod və plitə materialları çox

zaman aşağı karbon tərkiblə müəyyənləşirlər. Buna səbəb aşağıdakıdır:

a İTZ-da çatların yaranmasının qarşısını almaq

b Karbid xromların yaranmasının qarşısının alınması
c Qaynaqda çatlamanın qarşısının alınması
d Defektin minimuma salınması

8 Əsas parametrlər:

a QPS-da qaynağın xüsusiyyətlərini dəyişə bilər

b QPS-da vizual qəbula təsir edə bilər.
c QPS-da qaynaq prosedurunun yenidən təsdiq olunmasını tələb edə bilər
d Bütün yuxarıda bildirilənlər

9 Bütün qaynaq metalın dartılma sınağında, orijinal sınaq nümunəsinin uzunluğu

50 mm-dir.
Sınaqdan sonra nümunənin iş uzunluğu 72 mm artmışdır, uzanma faizi hansıdır?

a 44%.
b 144%.
c 69.4%.
d 2.27%.

10 ƏMQ qaynaq prosesinidən istifadə edən qövs uzunluğu dəyişərkən aşağıda

bildiriləndən hansı daha çox dəyişir?

a Elektrik gərginliyi
b Amper
c Polyarlıq
d a və b-nin hər ikisi

11 Alyüminum oksidin qalığının arzu olunmayan xüsusiyyəti aşağıda bildiriləndən

ibarətdir:

a Vəziyyətdə qaynaq edərkən problemlər yaradır ( şaquli, üfüqi,yuxarı).

b Alyüminumla müqayisədə əriməyə daha çox istilik tələb edir.
c Qaynaq vannasının mayeliliyini artırır
d Qaynaq vannasının mayeliliyini azaldır

12 PG vəziyyətində kvalifikasiya olunan qaynaqçı normal olaraq qaynaq etmək

üçün kvalifikasiyalı olur:

a Borunun bütün diametrləri

b PA, PC, PG və PF qaynaq vəziyyətləri
c Yalnız PG vəziyyətində
d Bütün boru divar qalınlığında

13 İstehsal dabanların cilalanma ilə qarışmasını tələb edir. Buna mümkün olan
səbəb aşağıdakıdır....

a Qaynağı məhlul (rəng) penetrant müayinəsi üçün hazırlamalı

b Yorulma müddətini yaxşılaşdırmalı
c Qalıq gərginlikləri azaltmaq
d Qaynaqların ümumi görünüşünü yaxşılaşdırmalı

14 0.48% karbon ekvivalenti:

a Karbon polad üçün yüksəkdir və 100 C-dən yuxarı əvvəlcədən isitmə

o

temperaturu tələb edə bilər

b Karbon polad üçün əhəmiyyətsizdir və əvvəlcədən isitmə tələb olunmaya bilər.
c İstiliyin daxil olma formulasından hesablanır
d Əvvələcədn isitmə temperaturlarının müəyyənləşməsi üçün nəzərə alınmır

15 Aşağıdakı fikirlərdən hansı düzdür?

a ƏMQ elektrodun məftil milinin tərkibində hər zaman əriyən elementlər vardır.
b Əsas elektrodlara məsaməsiz qaynaqlar müəyyənləşən vəziyyətlərdə yerinə
yetirilən qaynaqlarda üstünlük verilir.

c Rutil elektrodların tərkibində hər zaman geniş proposiyalı dəmir tozu vardır.

d Selliloz elektrodlar qaynaq metalın hər 100 q-na əlavə 90 ml hidrogen yığa
bilər.

16 Əvvəlcədən isitmə:

a Hər zaman poladlarda yerinə yetirilməlidir

b Əgər qaynaqdan sonra isitmə olunacaqsa yerinə yetirilməməlidir
c Hər zaman qaz alovlarından istifadə edərək yerinə yetirilir
d Yuxarıda bildirləndən heç biri

17 Ümumi korroziyaya qarşı müqavimətə hansı elementin daha çox təsiri vardır?

a Manqan
b Xrom
c Karbon
d Nikel

18 Əgər amper 350, volt 32 və hərəkət sürəti 310 mm/dəqiqədirsə, aşağıda

bildirləndən hansı düzgün qövs enerjisidir

a 2.16 kJ(kilocoul)/mm.
b 0.036 kJ (kilocoul)/mm.
c 2.61 kJ(kilocoul)/mm.
d 0.36 kJ(kilocoul)/mm.

19 Kövrəkliyin miqdar ölçüsünü aşağıdakı mexaniki sınaqlardan hansı verə bilər?

a Dartılma sınağı
b Əyilmə sınağı
c Kəsiklə nümunənin zərbə sınağı
d a və b hər ikisi

20 Yorulmadan çatlamaya aşağıdakılardan hansı tətbiq oluna bilər?

a Kobud qaydasız parçalanaraq sınmış səth, başlanma nöqtəsi və sınma işarələri

b Hamar sınmış səth, başlanma nöqtəsi və sınma işarələri
c Sınma işarələri, pilləkən görünüşlü və defektin ikinci forması
d Bütün yuxarıda bildirlənlər

21 Aşağıda bildirilən qaynaq işarələrindən hansı BS EN ISO 2553-ə əsasən digər

tərəfdə olunan künc qaynağı təqdim edir?
22 Poladda qırış nədir?

a Formaya salma və yaxud rulon etmə zamanı poladda yaranan büküm

b Poladın gücünə təsir edə bilən səth altı laylara ayrılma
c Əsas materialda yaranan çat növü
d Qeyri metalın daxil olması

23 BS EN ISO 2553-ə əsasən aşağıda bildirlən işarələrdən hansı daha yaxşı ikiqat
J calaq qaynağı təqdim edir?

24 Aşağıda bildirlən qaynaq işarələrindən hansı BS EN ISO 2553-ə əsasən

dərinliyə daxil olmanı göstərir?

25 Siz EN/ISO qaynaq işarəsi ilə AWS qaynaq işarəsi arasında olan fərqi necə
deyə bilərsiniz?

a EN/ISO qaynaq işarəsi hər zaman dayaq xəttinin yuxarı hissəsində qaynağı oxla
göstərir.
b EN/ISO işarəsinin göstərici xəttində sabit dayaq xəttinin yuxarı və yaxud
aşağısında göstərilən digər tərəfdə qaynağı göstərmək üçün qaynaqların ilkin
işarəsi vardır .

c EN/ISO işarəsinin "a" hərfi ilə müyyənləşən künc qaynağının katet uzunluğu
vardır.
d EN/ISO işarəsinin "z" hərfi ilə müəyyənləşən künc qaynağının tikiş qalınlığı
vardır

26 BS EN ISO 2553-ə əsasən dayaq xəttinin sonunda yerləşən 141 nömrəsi

qaynaq işarəsində nəyi göstərir?

a QDS tələbləri
b FAQ qaynaq prosesi
c ƏMQ qaynaq prosesi
d VİQ qaynaq prosesi
27 BS EN ISO 2553-ə əsasən dayaq xəttinin sonunda yerləşən 136 nömrəsi
qaynaq işarəsində nəyi göstərir?

a ƏMQ qaynaq prosesi

b MİQ qaynaq prosesi
c TMQQ qaynaq prosesi
d MAQ qaynaq prosesi

28 Normativ sənəd termini nə deməkdir?

a Standartlar, spesifikasiyalar və s əhatə etmək üçün ümimi termin

b Tələbləri yerinə yetirilməli olan hüquqi sənəd
c Konsesus vasitəsilə tanınmış orqan tərəfindən təsdiqlənən sənəd
d Verilmiş proses üçün bütün əsas parametrlərin yazılı izahı

29 Qaynaq işarələri üçün AWS standartında aşağıdakılardan hansı düzdür?

a İlkin qaynaq işarəsi hər zaman sahədə qaynağı göstərmək üçün dayaq xəttinin
aşağı hissəsində yerləşir.

b İlkin qaynaq işarəsi hər zaman ox tərəfdə qaynağı göstərmək üçün dayaq
xəttinin yuxarı hissəsində yerləşir.

c İlkin qaynaq işarəsi hər zaman digər tərəfdə qaynağı göstərmək üçün dayaq
xəttinin yuxarı və yaxud aşağı hissəsində yerləşir.

d İlkin qaynaq işarəsi hər zaman ox tərəfdə qaynağı göstərmək üçün dayaq
xəttinin aşağı hissəsində yerləşir.

30 Zərbə sınağı:

a Is a destructive test used to measure weld zone hardness. Qaynaq zonası

möhkəmliyini ölçmək üçün dağıdıcı sinaqdan istifadə olunur

b Qaynağın sürünməyə müqavimətini müəyyən etmək üşün mexanki sınaqdan

istifadə olunur

c Statik dözümlülüyü ölçmək üçün istifadə olunan dinamik sınaq

d Yuxarıda bildirlənlərin hamısı.

Baş Qaynaq Təftişçisi:Müxtəlif Seçimli Suallar

Vərərq 3

Adı:……………………………….…………………………. Tarix:……………………

1 Əgər karbon poladda qövs qığılcımı aşkar olunarsa (0.5% karbon ekvivalenti),
hansı arzu olunmayan dənəvər struktur ola bilər?

a Perlit
b Martensit
c Ferrit
d Yuxarıda bildirilənlərin hamısı konstruksiya poladlarında arzu olunmayan
dənəvər strukturlardır.

2 Şarpi nümunəsinin udduğu enerjini ifadə etmək üçün aşağıda bildirilən hansı
vahidlərdən istifadə olunur?

a Coul
b Nyuton
c Meqa Paskal
d a və c-nin hər ikisi

3 E7010 AWS A5.1-nin klassifikasiya etdiyi elektrodda 70 nəyi göstərir?

a 70 N/mm2 minimum DMH

b 70 N/mm2 minimum zərbə qüvvəsi
c 70.000 k.i.f (kvadrat inçə olan funt) minimum DMH
d 70.000 k.i.f. minimum axıcılıq həddi

4 6 mm diametrli elektroddan istifadə edən aşağı ərintili poladda olunan çox

istifadəli ƏMQ calaq qaynaq 5 keçiddən ibarətdir, eyni materialda 4mm diametrli
elektrod istifadə edən eyni birləşmədə olan 12 keçidli qaynaq olacaqdır;

a Aşağı istiliyin daxil olması və yüksək dərəcədə dənənin xırdalanması olacaqdır

b Aşağı istiliyin daxil olması və kobud dənə strukturu olacaqdır

c Aşağı miqdarda defekt və yüksək dərəcədə dənənin xırdalanması olacaqdır.
d Yüksək miqdarda defekt və aşağı dərəcədə dənənin xırdalanması olacaqdır.

5 Aşağıdakının hansının martensit dənə strukturunu gözləyirsiniz?

a Dözümlülükdə artım və möhkəmlikdə azalma

b Möhkəmlikdə artım və plastiklikdə azalma
c Plastiklikdə artım və dözümlülükdə azalma
d Döyülmə qabiliyyətində artım və möhkəmlikdə artım

6 Qövsün üfürməsini azaldan imkanlar hansılardır?

a AC cərəyandan DC cərəyana dəyişmə

b DC cərəyandan AC cərəyana dəyişmə
c DC elektrod +ve (müsbət kəmiyyət) dən DC elektrod -ve (mənfi kəmiyyətə )
dəyişmə
d DC elektrod -ve (mənfi kəmiyyətdən) DC elektroda dəyişmə

7 Əgər hər vahid üçün istiliyin daxil olması həddindən artıq yüksəkdirsə
aşağıdakılardan hansı K-Mn poladda olan qaynağın mexaniki xüsusiyyətlərinə
daha çox təsir olur?

a Dartılmaya müqavimət həddi

b Plastiklik
c Dözümlülük
d Genişlənmə

8 Aşağıdakı sınaqlardan hansının qaynaqçının kvalifikasiya sınağında yerinə

yetirilmsini gözləməzdiniz?

a Radioqrafiya
b Dartılma sınağı
c Makro
d Əyilmə sınağı

9 Radioqrafiya təsvirlərinin hansı iki aspekti normal olaraq ölçülür?

a Sıxlıq və ziddiyyət
b Həssaslıq və müəyyənləşmə
c Sıxlıq və həssaslıq
d Ziddiyyət və müəyyənləşmə

10 MTD (Maqnit tozlu defektoskopiya) və yaxud QSİ (qaranlıq sahədə işıqlanma)

sınağından istifadə edərək sınaq nümunələrini nəzərdən keçirmək üçün işıq
qüvvəsini ölçmək üçün hansı vahidlərdən istifadə olunur?

a Tesla
b Lyuks
c Hertz
d Qrey

11 Əgər 10 mm qalınlığı olan polad materialın radioqrafiyasına tələb olarsa,

aşağıdakı izotoplardan ən çox hansı tətbiq etmə və keyfiyyət baxımından uyğun
olar?

a Se 75.
b Tm 170.
c Yb 169
d Co 60.

12 İkiqat V formalı calaq qaynağını (35° kənarın əyilmə bucağı) yerinə yetirərkən,
aşağıda bildirilən QDS metodlarından hansı daha çox qaynaq kökünün sahəsində
yan divar əriməsinin çatışmamazlığını aşkar etmək üçün uyğundur?

a Ultrasəs Yoxlaması
b Radioqrafik yoxlama
c Maqnit Toz Yoxlaması
d Dye Penetrant Inspection. Rəngli Defektoskopiya

13 Hansı QDS metodunu alətlərlə əlaqələndirərsiniz?

a Ultrasəs Yoxlaması
b Radioqrafik yoxlama
c Maqnit Toz Yoxlaması
d Rəngli Defektoskopiya

14 Qaranlıq sahədə işıqlanma apardıqda, aşağıdakılardan hansı kritik fikirlərdir?

a Komponentin qalınlığı sınaq olunmuşdur

b Qaynağın hazırlanma detalları
c Komponentlərin sınaq temperaturu
d Bütün yuxarıda bildirilənlər

15 Qaranlıq sahədə işıqlanma (QSİ) üçün ən az effektiv olan material hansıdır?

a Karbon Manqan poladlar

b 316 L polad
c Çuqun
d a və c-nin hər ikisi
16 MTD (maqnit tozlu defektoskopiya) apardıqda nəyə görə Dəmir tozu istifadə
olunmalıdır?

a Əgər sınaq olunan komponent adi mürəkkəblər üçün həddindən artıq genişdirsə
istifadə olunur
b Su altında olan komponentlərin yoxlanması zamanı
c İsti komponentlərin yoxlanması zamanı
d Yüksək həssaslığın əldə olunması və asan tətbiqetmə səbəbindən adi MTD-dən
Dəmir tozuna üstünlük verilir.

17 Kontrast mürrəkəblərdən istifadə edən MTD yoxlanması zamanı, EN

standartlarına əsasən minimum işıq intensivliyi tələbləri hansılardır?

a Eyni ilə vizual yoxlama üçün tələb olunduğu kimi

b minimum 350 lyuks, 500 lyuks tövsiyyə olunur
c 500 lyuks
d Müəyyənləşməmişdir, QDS mexanikinin qərarından asılıdır

18 MTD-nin əsas çatışmamzlığı:

a 3mm-dən artıq olan materialda istifadə oluna bilər

b Yalnız səth defektlərini müəyyən edə bilər
c Yalnız qara metallarda istifadə oluna bilər
d b və c-nin hər ikisində

19 Radiqrafiyadan istifadə edərkən TKG-nin (Təsvirin Keyfiyyət Göstəricisi) əsas

məqsədi nədir?

a Həssaslığın defektini ölçmək

b Aşkar oluna bilən ən kiçik defekti dəyərləndirmək
c Radiqrafiya həssaslığını ölçmək
d Bütün yuxarıda bildirilənlər

20 Geri pilləli qaynaqdan azaltmaq üçün istifadə olunur?

a Defekt
b Gərginlik altında korroziyadan çatlama
c Yorulmadan sınma
d Bərkimiş çatlama

21 İstiliyin daxil olması, material qalınlığı və s. nəzərə alaraq aşağıdakı

materiallardan hansı defektin geniş miqdarını göstərir?

a Yüksək dartılma yükü (qüvvəsi) C/Mn poladı

b Yumşaq polad
c 316L polad
d yaxşılaşdırılmış polad

22 HYSÇ aşağıdakı səbəblərdən hansında baş verə bilər?

a Nəm elektrodlar
b Əvvəlcəədn istiliyin olmaması
c Kükürdün olması
d a və b-nin hər ikisi

23 Karbon polad qaynaqda hidrogen çatlaması azala bilər:

a E6010 və ya E6011 elektrodların istifadəsi

b Əvvəlcədən isitməni minimumda saxlamaq
c Minimum istilik daxil olmasın saxlmaq
d Yuxarıdakılardan heç biri

24 Defekt azala bilər:

a Kənarın geniş əyilmə bucağından istifadə
b əsas örtüklü elektrodlardan istifadə
c kiçik dimaterli elektordlardan istifadə, qaynaq keçidlərini maksimum etmək.
d Geniş diametrli elektrodlardan istifadə, qaynaq keçidlərin sayını minmuma
salmaq

25 Baş Qaynaq Təftişçisinin normal olaraq etmədiyi iş:

a Gələn materialların yoxlanması

b İstifadə olunan materialın yoxlanması və nəzarəti və saxlanması
c Sazlama sertifikatlarının yoxlanması
d Qalıq gərginliyin ölçülməsi və nəzarəti

26 MİQ/MAQ qaynaq prosesindın istifadə edərkən qaynaq zəncirinə induktivliyin

daxil olması

a Qısa qapanma ilə metalın ötürülməsində qığılcım dərəcəsinə nəzarət

b Şırnaqla metalın ötürülməsində qığılcım dərəcəsinə nəzarət
c Qaynaqçıya yüksək cərəyan dərəcəsində qaynaq etməyə imkan verir
d a və b-nin hər ikisi

27 "Qaynaq tikişinin korroziyası" nədir?

a OQ (Özünü Qoruma)-da kükürd və xromun birləşməsindən xrom tərkibin lokal

azalması

b ÖQ-da dəmir və xromun birləşməsindən xrom tərkibin lokal azalması

c ÖQ-da karbon və xromun birləşməsindən xrom tərkibin lokal azalması

d ÖQ-da ümumiyyətlə komponentin uğursuzluğuna aparan müntəzəm yük altında

artmış temperaturlarda fəaliyyət göstərən materialın dartılma qüvvəsində azalma.

28 Qaynaq zamanı istiliyin daxil olmasının həddindən artıq az olmasının mümkün

təsirləri hansıdır?

a Aşağı dözümlülük, saxlanmış hidrogen və aşağı möhkəmlik

b Yüksək möhkəmlik, ərimənin olmaması və saxlnamış hidrogen
c Saxlanmış hidrogen, aşağı dözümlülük və yüksək plastiklik
d Ərimənin olmaması, aşağı dözümlülük və plastiklikdə azalma

29 Aşağıdakı izotoplardan hansı 25 mm qalınlığnda olan polad borunun DWSI

qaynaq borusuna istifadə etmək olar (BS EN ISO 17636-1-ə əsasən)?

a Ir 192.
b Co 60.
c Se 75.
d Yb 169.

30 QPS-nı təsdiq etmək məqsədi üçün sınaq nümunəsinin qaynağı zamnaı

aşağıdakı parametrlərə qeydiyyata alınmışdır: Amper 300, Volt 32, ROL 210 mm,
vaxt 1 dəqiqə. Qövs enerjisinin dəyəri hansıdır?
a 4.1 KJ/mm.
b 7.38 KJ/mm.
c 6.4 KJ/mm.
d 2.74 KJ/mm.

Baş Qaynaq Təftişçisi Müxtəlif seçimli suallar

Vərəq 4

Adı:……………………………….…………………………. Tarix: ……………………

Maqnit tozlu defektoskopiya (MD)

1 Aşağıdakı hansı materiallar MD-dən istifadə edərək sınaq oluna bilərlər?

a Kobaltin
b Nikel
c Karbon polad
d Latun

2 Məhlulda maqnit hissələrinin kənarlaşmasının aşağıdakı üstünlükləri vardır:

a Eyni miqdarda aşkarlama vasitəsini davam etdirir

b Hissənin hərəkətinin yaxşılaşması
c Korroziyanın qarşısının alınması
d Kontrastın yaxşılaşması

3 Maqnit mürəkkəbində istifadə olunan maqnit hissələr hazırlanır:

a Oksid dəmir
b Sulfat dəmir
c Alyüminum oksid
d Xüsusi yüksək nikel

4 MD-da maksimum həssaslığa nail olunur:

a Defekt cərəyanın istiqamətinin sağ bucağındadır

b Defekt maqnit flyüsa paraleldır
c Defekt maqnit flyüsun sağ bucağındadır
d Cərəyan maqnit flyüsun sağ bucağındadır

5 MTD parlayan boya ilə yerinə yetirildikdə, ağ işıqla işıqlanmanın maksimum

səviyyəsi təftiş altında olan sahədə olmalıdır:

a 50 lyüks
b 500 lyüks
c hər kvadrat millimetrə 2000 mikrovat
d 20 lyüks

6 Aşağıdakı fikirlərdən hansı MD üçün daimi maqnitin istifadəsi düzgündür?

a Onlar heç bir elektrik təminatı tələb etmir

b Onlar quru maqnit hissələri ilə istifadəyə ideladir
c Səthin sınma defektləri üçün ən gözəl həssaslığı təmin edir.
d Onlar maqnit polyusları birləşdirən xəttə paralel olan uyğunsuzluqların açıq
göstəricilərini verir.

7 Maqnit qüvvəsinin olduğu daimi maqnit yaxınlığında olan sahədə və yaxud

cərəyanı keçirən avadanlıq adlanır:

a Maqnit zənciri
b Maqnit sahəsi
c Sızma sahəsi
d Maqnit polyusu

8 MD-də istifadə olunan sadə qurğuya verilən ümumi ad sahənin gərginliyi və

istiqamətini müəyyənləşdirir:

a Flyüs göstəricisi
b Flyüksmetr
c Maqnetometr
d Gücölçən
9 Həlledici məhlulun yanma nöqtəsi:

a Həlledici məhlulun buxarının öz-özünə alışma təhlükəsi olan yuxarı temperatur.

b Qaynayan nöqtə.

c Həlledici məhlulun buxarının öz-özünə alışma təhlükəsi olan aşağı temperatur.

d Həlledici məhlulun suda həlledici olduğu yuxarı temperatur.

10 Ferromaqnit materialın qeyri maqnit olduğu yuxarı temperatur adlanır:

a Dağılma nöqtəsi
b Kyüri nöqtəsi
c İti nöqtə
d Dönmə nöqtəsi

Penatrant Sınağı (PS)

11 Penetrantla qüsur aşkarlanmasının çatışmamazlığı:

a Yalnız səthin uyğunsuzluğunu aşkar edə bilər.

b Yorulma çatlar kimi xırda çatlarda istifadə oluna bilmir
c Hissələr yenidən sınaq oluna bilər
d Rəngli materiallarda istifadə oluna bilmir

12 Penetrantla qüsur aşkarlanmasının üstünlükləri ibarətdir:

a Ferromaqnit olmayan materiallarda istifadə oluna bilər

b Geniş hissələrin açıq sahədə sınağı üçün flyuoresent penetrant məhlulu istifadə
oluna bilər.
c Hissənin temperaturu nəzərə alınmalıdır.
d Rənglənmiş hissələr tez sınaq olunmalıdır.

13 Avropa milli kod və standartları normal olaraq hansı temperatur

diapozonundan kənarda penetrant metodunun istifadəsinə icazə vermir?

a 10-55 C.
b 15-50 C.
c 10-50 C.
d 5-60 C.

14 Kontrast rəng penetrantların flyuoressent penetrantlar qarşısında üstünlüyü

ondan ibarətdir ki:

a Çox həssadırlar, çünki göstəriciləri görmək çox asandır

b Xüsusi çıxarıcılar tələb etmir
c Hamar səthlər üçün çox uyğundur
d Elektrik enerjisi təminatı tələb etmir

15 Tipik olaraq, fluoresent penetrantlar istifadə olunan zaman:

a Təftişçi təftişə başlamazdan bir neçə dəqiqə əvvəl gecə görünüşünün

aydınlaşmasına icazə verməlidir
b Ağ işığın təftiş kabinəsində miqdarı təxminən 20 lyüksa məhdudlaşmalıdır.
c Artıq penetratın çıxarılmasına UB-A işığı altında nəzarət olunmalıdır
d Bütün yuxarıda bildirlənlər
16 Aşağıdakı uyğunsuzluqlardan hansını penetrant metoddan istifadə edərək
aşkar etmək mümkün deyil?

a Döymə dairəsi
b Cilalama çatları
c Metal olmayan daxili daxil olmalar
d Krater çatları

17 Hansı penetrant sistemin istifadə olunmasını seçərkən aşağıdakı hansı amillər

nəzəzrə alınmalıdır?

a Komponentin səthinin tamamlanması

b Tələb olunan həssaslıq
c Penetrantın təftiş altında olan material ilə uyğunluğu
d Bütün yuxarıda olunanlar nəzərə alınmalıdır.

18 Məhlul penetrant sınağına aid olan aşağıdakı fikirlərdən hansı düzdür?

a Flyuoresant penetrantlar ağ uyğunsuzluq göstəricilərinə qarşı qırmızı istehsal

edəcək
b Qeyri- Fluoressent penetrantlar qara ışıqlardan istifadəni tələb edir.
c Sarı-yaşıl fluoressent göstəricilər asan görünüş və izah üçün parlayır.
d Flyuoressent penetrantlar UB-A işıqlanma altında sarı yaşıl göürnən işıq yaradır.

19 Aydınlaşdırma vaxtına təsir edir:

a İstifadə olunan penetrant növü

b İstifadə olunan ferromaqnit tozu
c Sınaq olunan materialın temperaturu
d Bütün yuxarıda bildirlənlər.

20 Penetrantın sürətinə təsir edən amillər:

a Səthin tempereraturu
b Səthin vəziyyəti və təmizliyi
c Yapışqanlıq
d Bütün yuxarıda bildirilənlər

Ultrasəs Sınağı (US)

21 Alət və yaxud qurğunun starndartla müqayisə prosesinə deyilir:

a Qurulma
b Kalibrasiya
c Atenyüasiya
d Korrelasiya

22 Ultrasəs dalğası yaratmaq üün vibrasiya edən sınaqda olan pyezoelektrik

material adlanır:

a Altlıq material
b Lyusit prizma
c Transdüser elementi və ya kristal
d Kontakt məhlulu

23 Sınaq səthi üzrə sensorun əllə və ya avtomatik olaraq hərəkəti aiddir:

a Skanlaşdırma
b Attenyuasiya
c Fırlanma
d Rezonans yaratmaq

24 Kontakt məhlulun məqsədi:

a Nümunədən arzuolunmayan refleksiyaları filtrdən keçirmək

b Transdyüseri düzgün işləmə tezliyinə sazlamaq
c Nümunə daxilində attenyüasiyanı azaltmaq
d Ultrasəs dalğalarını transdyüserdən nümunəyə keçirmək

25 Kontakt məhlulu ola bilər:

a Su
b Yağ
c Qliserin
d Yuxarıdakıların hamısı

26 İstinad blokunun ilk məqsədi:

a Operatora maksimum geri refleksiya əldə etmək üçün yardım etmək

b Alətdən mümkün qədər yüksək həssaslıq əldə etmək
c Ümumi uyğun istinad standartı əldə etmək
d Yuxarıdakılardan heç biri düzgün deyil

27 Material vasitəsilə ultrasəs vibrasiyasının hərəkəti kimi tədricən enerji itkisi

belə adlanır:

a Diqqət
b Gözləmə
c Buxarın soyuma prosesi
d Attenyüasiya

28 İmpuls exo sınağında ultrasəs refleksiyasına səbəb olan hər hansı vəziyyət aid
ola bilər:

a Tozlandırıcı
b Uyğunsuzluq
c Attentyüator
d Refraktor

29 V formalı kənarı olan (kənarların açılma bucağı 60° daxildir) calaq qaynaq
qapağı tam penetrant, hamar 0 dərəcə sıxılma sensoru yararlıdır:

a Yan divarın əriməsinin çatışmamazlığını müəyyən edir

b Qaynaq kökünün əriməsinin çatışmamazlığını müəyyən edir
c Assessing excess penetration.Artıq penetrantı dəyərləndirir
d Bütün yuxarıda bildirilənlır

30 Ausentik paslanmayan poladda qaynaq:

a Ultrasəs metodları vasitəsilə asan sınaq olunur

b Qaynaq əriməsnin kobud dənə sturkturu səbəbindən ultrasəs metodu ilə sınaq
etmık çətindir
c Əsas materialın yüksək attenyüasiya səbəbindən ultrasəs metodları ilə sınaq
etmək çətindir.
d b və c hər ikisi düzgündür.
Radioqrafiya sınağı (RS)

31 Radioqrafın həssaslığına ən çox təsir edən iki amil bunlardır:

a Sıxlıq və qeyri kəskinlik

b En və dənə ölçüsü
c Sıxlıq və en
d Kontrast və müəyyənləşmə

32 Lent sıxlığını ölçmək üçün istifadə olunan alət adlanır

a Densitometr
b Fotometr
c Radiometr
d Proporsional sayğac

33 Şərti ultrasəs sınağı ilə müqayisə olunarkən lent radioqrafiyasının bir

üstünlüyü :

a Ucuzdur
b Daimi qeydiyyat birbaşa aparılır
c Ərimə çatışmamazlığı asanlıqla müəyyən olunur.
d Bütün yuxarıdakıların əhəmiyyətli üstünlükləri vardır.

34 Aşağıda bildirİlən qaynaq defektlərinin hansının radiqrafiya vasitəsilə daha

çox etibarlı sürətdə müəyyənləşir?

a Məsaməlilik
b Daxili ərimənin olmaması
c Qaynaq kökünün əriməsinin olmaması
d İstiliyin təsir zonasının çatı

35 Aşağıda bildirlən qaynaq defektlərinin hansının radiqrafiya vasitəsilə

müəyyənləşməsinə daha az etibar olunur?

a Məsaməlilik
b Şlakın olması
c Penetrasiyanın çatışmamazlığı
d İstiliyin təsir zonasının çatı

36 Radiqrafiya müəyyənləşmə üçün etibarlı metoddur:

a Həcmli çatlar
b Hamar çatlar
c Hamar və həcmli çatların hər ikisi
d Bükülmüş polad məhsullarda laylanma

37 Xarici diametrli DWDI radiqrafiya adətən boruda həqəvari qaynaqlarla

məhdudlaşır:

a 75 mm və ya az
b 80 mm və ya az
c 85 mm və ya az
d 100 mm və ya az

38 Radiqrafiya ən çox uyğun gəlir:

a Xaç formalı birləşmələr

b Müxtəlif materialların qaynağı
c T formalı calaq qaynaq
d Birləşmə vasitəsilə qurulan

39 Şüanın təsiri zamanı radiqrafiya lentində yaranan təsvirin düzgün termini:

a Əks olunan təsvir

b Gizli təsvir
c Açıq təsvir
d Dəqiq təsvir

40 Radiqrafiyanın kəsilməsi ilə müəyyən olunarsa:

a Qaynaq qapağının kənarına paralel gedən çox nazik, davamedici və ya qırıq-

qırıq, düz qara xətt

b qaynaq təsvirin mərkəzinə doğru geniş düz kənarlı təsvir

c Qaynaq və əsas materialı arasında dəyişən eni olan qara xətt, davamedici və ya
qırıq-qırıq və konturdan sonra qaynaq qapağı və yaxud qaynaq kökünün kənarı

d Qara qeyri-müntəzəm təsvir, qaynaq təsviri daxilində, davamedici və ya qırıq-

qırıq, dəyişən en və əsasən qaynaq oxuna paralel lent qalınlığı.
 Əlavə 2
Təlim Hesabatları

CSWIP 3.2 TƏLİM HESABATI MT 01

TƏFTİŞ ŞİRKƏTİ: TWI NDT HESABAT NÖMRƏSİ:01 LAYİHƏ

NÖMRƏSİ 1970
MÜŞTƏRİ: Tramcar WELD NUMBER: 48 QAYNAQ
NÖMRƏSİ :48
SPESİFİKASİYA : TWI QDS spesifikasiyası QAYNAQ MƏLUMATLARI: Tək V
formalı qaynaq qaynaq
nömrəsi
METOD 132/T
 SƏTHİN VƏZİYYƏTİ: Qaynaq
olunduğu kimi
PROSEDUR NÖMRƏSİ: 132 QAYNAQ PROSESİ:111
İMTAHAN TARİXİ: 4.8.15 HAZ TƏFTİŞİN DİAPAZONU:
qaynağın 100%-i və İTZ
Prenton Park emalatxanası PROSES ETAPI: QSİE -dan sonra
MATERİAL ASTM 182 QALDIRICI SINAQ
TAMAMLANMIŞDIR: BƏLİ @
5.4 KG
QAYNAQ MATERİALLARI İSTEHSALÇI Növü PARTİYA
NÖMRƏLƏRİ
Həlledici məhlul əsaslı boya Maqnaflaks 7HF 120514
Kontrast Boya Maqnaflaks WCP‐2 150415
Həlledici Məhlul Çıxarıcısı Maqnaflaks SKC‐S 140905
YOXLAMA METODU: AC
TEMPERATUR: Ətraf mühit
İŞIQ SƏVİYYƏLƏRİ: sınaq səthində >350 Lyuks
SINAQ HƏSSASLIĞI: 3 göstərici, Burmah kastrol
lenti
CƏRƏYAN NÖVÜ: DC
POLYUS ARASINDA MƏSAFƏ: 50mm
SINAQ NƏTİCƏLƏRİ:
Defekt aşkar olunmamışdır
Hesabat göstəriciləri aşkar olunmamışdır

FƏALİYYƏT
Heç bir fəaliyyət yoxdur
OPERATOR ADI: S Jones
OPERATORLARIN İMZASI: S Jones
HESABAT TARİXİ: 4.8.15
OPERATORLARIN KVALİFİKASİYASI: CSWIP
Səviyyə 2 MPI

CSWIP 3.2 TƏLİM HESABATI PT 01

HESABAT NÖMRƏSİ: 0011

TƏFTİŞ ŞİRKƏTİ: TWI QDS LAYİHƏ NÖMRƏSİ: 1970
MÜŞTƏRİ: Tramcar QAYNAQ NÖMRƏSİ: 69
SPECİFİKASİYA: CSWIP QAYNAQ MƏLUMATLARI: TƏK V
formalı Calaq qaynaq birləşməsi
METOD 132/PT SƏTHİN VƏZİYYƏTİ: Qaynaq
olunduğu kimi
PROSEDUR NÖMRƏSİ: 132 QAYNAQ PROSESİ: 141
İMTAHAN TARİXİ: 8.4.15 TƏFTİŞ DİAPAZONU: 100%
YERİ: Prenton Park emalatxanası PROSES MƏRHƏLƏSİ:
Tamamlnamışdır
MATERİAL: 316 SS NƏZƏRDƏN KEÇİRMƏ
VƏZİYYƏTLƏRİ: >500Lyuks
QAYNAQ İSTEHSALÇI NÖVÜ PARTİYA
MATERİALLARI NÖMRƏLƏRİ
Həlledici Məhlul Maqnaflaks 7HF 120514
Penetrant Maqnaflaks SKL‐SP2 150415
İndikator məhlulu
Ferro-maqnit toz Magnaflou SKC‐S 140905

TƏTBİQETMƏ: Fırça
GÖZLƏMƏ MÜDDƏTİ: 20 dəqiqə
AYDINLAŞMA VAXTI: 10 dəqiqə
SINAQ TEMPERATURU: 5‐10 oC
SINAQ NƏTİCƏLƏRİ

HƏRƏKƏTLƏR

İMZA: D Pennar HESABAT TARİXİ: 8.4.15

ADI: Dye Pennar KVALİFİKASİYA: CSWIP LT2 PT

(ISO 9712)

SJ Training PT1

CSWIP 3.2 TƏLİM HESABATI RT 01

TƏFTİŞ TARİXİ: 4.8.15 TƏFTİŞ ŞİRKƏTİ :TWI QDS

HESABAT NÖMRƏSİ: 1970
QAYNAQ PROSESİ: MMA 111
BİRLƏŞMƏ GEOMETRİYASI
MÜŞTƏRİ: Tramcar
QAYNAQ İSTİNADI: 47
SƏTHİN VƏZİYYƏTİ: MMA 111 qaynaq olunduğu
kimi
131 SINAQ PROSEDURU: 131
SINAQ MƏRHƏLƏSİ: QSİE-dən sonra
TƏFTİŞ DİAPAZONU: 100%
 MATERİAL: C-Mn
Defekti ilk aşkar etmə
Mənbə Gücü: 60 Kyüri qurğusu/qablaşdırma
defektinin sıxlığı
‐ əyilmə bucağı 30o + 5o, ‐ 0o DAQ/QDS 150 mm
‐ Qaynaq kökündə boşluq 2.5mm.
KV: Tətbiq olunmur mA's: Tətbiq olunmur
‐ Plitə qalınlığı 30 mm
‐Qaynaq Uzunluğu
Ekran növü:Qurğuşun Təsir: 4 Ki dəq
Fokal ləkə Mənbə Ölçüsü: 2x2
PLYENKA NÖVÜ AGFA D4 Həssalıq Etalonu: Dəmir
AYDINLAŞMA VAXTI: 4 dəq @ 20oC əllə BƏRKİDİCİ VƏZİYYƏTLƏR 6 dəq @ 20oC
RADİQRAFİYA METODU: TETG Tək en tək
giriş
SINAQ NƏTİCƏLƏRİ
PLYENKA HƏSSASLIQ% SIXLIQ QEYDLƏR FƏALİYYƏT
İDENTİFİKASİYA
1‐2 2% 2‐3 Defekt aşkar olunmamışdır Qəbul olundu
2‐3 2% 2‐3 Defekt aşkar olunmamışdır Qəbul olundu
3‐4 2% 2‐3 Defekt aşkar olunmamışdır Qəbul olundu
4‐5 2% 2‐3 Defekt aşkar olunmamışdır Qəbul olundu
5‐6 2% 2‐3 Qaynaq kökünə daxil olmada Qəbul olunmadı
çatışmamazlıq

SINAQ MƏHDUDİYYƏTLƏRİ

SINAQ OPERATOR: Sjones HESABAT TARİXİ: 4.8.15

İMZA: Sjones OPERATORLARIN KVALİFİKASİYASI: CSWIP L2

RT(EN ISO9712)

SJ Training RT01

CSWIP TƏLİM HESABAT UT01

TƏFTİŞ HESABATI: TWI QDS Müştəri : Tramcar
LAYİHƏ NÖMRƏSİ: 267 HESAB NÖMRƏSİ: 256 QAYNAQ NÖMRƏSİ:
24
LAYİHƏ YERİ: Prenton Emalatxanası TƏFTİŞ TARİXİ: 4.8.15
BİRLƏŞMƏ GEOMETRİYASI TƏFTİŞ DİAPOZONU: 100%
MATERİAL: Alyüminum 5083
ÖLÇÜLƏR: 700 MM L FORMA: Plitə
SƏTH VƏZİYYƏTİ: Qaynaq olunduğu kimi
QPS:0069 QVEQ TEMPERATURU:Ətraf
mühit
 SINAQ PROSEDURU: 14
DETEKTOR:ƏBM
SERİYA NÖMRƏSİ: 6754
Əlaqələndirici maddə: Sonagel
KALİBRASİYA BLOKLARI: V1,V2

− Qaynaq Kökündə Boşluq 2mm

-Qaynaq kökü sonrakı qaynaq keçidinə başlamazdan əvvəl
MY (Maqnit tozu ilə yoxlama) vasitəsilə yoxlanmalıdır.
SENSORLAR ÖLÇÜ HƏSSASLIQ SKAN ETMƏ
10 mm Oxşar Kristal Dibin əks sədası 80% T.E.H Həssaslıq sınağında
5 MHz 0 Sıxılma
O
Sınaqda dərinlik
4 MHz 45 Tərpənmə
O
10 mm Oxşar Kristal 80% T.E.H 1.5 mm Dəlik Həssaslıq sınağında
4 MHz 60 Tərpənmə
O
10 mm Oxşar Kristal 80% T.E.H 1.5 mm Dəlik Həssaslıq sınağında

4 MHz 70 Tərpənmə
O
10mm Oxşar Kristal 80% T.E.H 1.5 mm Dəlik Həssaslıq sınağında

SINAQ NƏTİCƏLƏRİ: BS EN ISO 17640:2010

1. Kökün yerləşməsindn aşkar olunan 60 köndələn dalğanın skanlaşdırmasında göstəricilərə oxşar çatlar
o

2. 45 köndələn dalğanın skanlaşdırması ilə müəyyənləşən şlak daxil olmaları

o

QƏBUL OLUNMA: TWI QDS SPESİFİKASİYASI

Qəbul olunmamışdır
ADI: M Rogers İmza
KVALİFİKASİYA SƏVİYYƏSİ: CSWIP L2 UT EN ISO HESABAT TARİXİ: 4.8.15
9712

SJ training UT01

Baş Qaynaq Təftişçisi: Təlim Hesabatı Sualları

Adı:……………………………….…………………………. Tarix:……………………

MS 01 SUALLAR

1 Qaldırma sınağı MS 01-də göstərilmişdir

a Əgər sınaq həssaslığı qeydiyyata alınmışsa tələb olunmur

 b Spesifikasiyaya uyğun yerinə yetirlir və ümumi praktikadır
c Qaldırma sınağı yalnız daimi maqnit üçündür
d Spesifikasiyaya uyğun yerinə yetirilmir.

2 Göstərilən skanlaşdırma şablonu nəzərə alırsınızmı?

a Düzdür və tam prosedura uyğundur

b Elektromaqnit qısqacın hər bir məsafəsi üçün ölçülər yoxdur
c Düzgün deyildir və spesifikasiyaya uyğun gəlmir
d Bu növ skanlaşma yalnız AC üçün tətbiq olunandır

3 M01-də bildirilən işıq səviyyələrinə dair, düzgün qeyd olunmuşdurmu və düzgün

fikir hansıdır?

a Bəli, nə qədər ki sizin düzgün göz sınağınız var və səriştə yoxamasını

tamamlamısınız
b Bəli, minimum 350 Lyuks bildirir, lakin 500 lyuks tövsiyyə edir
c Xeyr, 350 lyuks qara işıq üçündür , ağ işıq üçün deyil
d Xeyr, 500 Lyüks minimum icazə verilən işıq intensivliyidir.

4 Aşağıdakı fikirlərdən hansı düzgündür?

a Qütb məsafəsi minimum 300 mm

b Qütb məsafəsi maksimum 300 mm
c Qütb məsafəsi maksimum 150 mm
d Qütb məsafəsi elektromaqnit qısqacın gücündən asılıdır

5 Aşağıdakı fikirlərdən hansı düzgündür?

a Yalnız AC maşalar qeydiyyata alınır

b DC maşalar bütün vəziyyətlərdə istifadə olunur
c TWI spesifikasiyasına əsasən DC TWI qaynaqlarında deyil xam
materiallarda istifadə olunur
d Daimi maqnitlər fəaliyyətdə olan qurğularda istifadə olunur və AC fəalliyyətdə
olmayan qurğularda istifadə olunur.

PS (Penetrant sınaq) Suallar

6 TWI spesifikasiyasına əsasən, aşağıda bildirilən temperaturlardan hansı rəngli

defektoskopya yoxlamasnına icazə verir

a 1°C və10°C arasında

b 5°C və 10°C arasında
c 5°C və 50°C arasında
d 25°C və 40°C arasında
7 RD01-də göstərilən aydınlaşma vaxtını düşünürsünüz

a TWI spesifikasiyasına qəbul olunandır beləki maksimum qeyd

olunmayıbdır
b TWI spesifikasiyasına qəbul olunmayıbdır
c Uyğun müddət gözləmə vaxtının tamamlanmasıdır
d Bütün varinatlar səhvdir

8 TWI Spesifikasiyasına əsasən material növü RD01-də qeyd olunmuşdur

a Bəli qəbul olunandır

b Xeyr, yalnız rəngli metallar əsasında materialları RD vasitəsilə yoxlamaq
olar
c Bu material TWI Spesifikasiyasında müəyyənləşməmişdir beləki mən
qəbul edirəm
d Xeyr, Dupleks və alyüminum qəbul olunandır, lakin qeyd olunan material
qəbul olunan deyildir

9 TWI Spesifikasiyasına əsasən RD01-də qeyd olunduğu kimi nəzərdən keçirmə

şərtləri qəbul olunandır

a Vektor Maqnitometr kalibrasiyasından istifadə olunarsa qəbul olunandır

b Bəli əgər şərtlər qəbul olunandırsa
c Xeyr şərtlər qəbul olunan deyildir
d Fluoressent edərkən qəbul olunandır

10 TWI Spesifikasiyasına əsasən qaynaq materialları istehsalçıları TWI

spesifikasiyasına qəbul olunandırmı

a Bəli, onlar qəbul olunandır

b Xeyr, onlar qəbul olunan deyildir
c Ferromaqnit toz və penetrant yalnız spesifikasiyaya əsasən qəbul
olunandır
d Ferromaqnit tozu və məhlul yalnız spesifikasiyaya əsasən qəbul
olunandır.

RD 01 Suallar

11 Radiqrafiya Təftişi hesabatı RD01-də, operatorun kvalifikasiyası TWI

spesifikasiyasına qəbul olunandırmı?
a Bəli
b Xeyr
c Bu qəbul olunandır, əgər ISO 17636 kvalifikasiyası təsdiqlənmişdirsə
d Bu qəbul olunan deyildir çünki 2 səviyyəsi yalnız minimumdur

12 RD 01-də material qeyd olunubmu?

a TWI spesifikasiyasında qəbul olunan deyildir

b Keçmə qabiliyyəti olduğundan radiqrafiyaya mümkün deyildir
c Yüksək sıxlıq səbəbindən radiqrafiyaya mümkün deyildir
d Radiqrafiyaya tam uyğundur və TWI spesifikasiyasında qəbul olunur

13 RD 01-da qeyd olunan təftiş diapazonu TWI spesifikasiyasına qəbul

olunandırmı?

a Bunlar hamısı mümkündürsə o zaman bəli

 b Xeyr
c Spesifikasiya layihə 7690-da yalnız radiqrafiyanın 10%-ni tələb edir
d Bütün variantlar səhvdir

14 RD 01-də bildirlən fiksasiya şərtlərinə dair

a Göstərilən vaxt və temepratur düzgündür

b Vaxt düzdür, lakin temperatur çox yüksəkdir
c Temperatur düzdür lakin vaxt çox uzundur
d Bütün variantlar səhvdir

15 RD 01-də göstərilən Aydınlaşdırmaya dair

a Göstərilən vaxt və temperaturlar düzgündür

b Vaxt düzdür lakin temperatur çox azdır
c Temperatur düzdür lakin vaxt çox uzundur
d Bütün variantlar səhvdir

US 01 Suallar

16 US 01 -də göstərilən kalibrasiya TWI spesifikasiyası tələblərinə cavab veririmi?

a Spesifiaksiyada qeyd olunan etalon nümunəsi uyğundur

b Əgər icazə vermə yoxlanışı aparılırsa bloklar əhəmiyyət daşımır
c Göstərilən etalon kalibrasiya nümunələri spesifikasiyaya uyğun deyildir
d YALNIZ əgər kalibrasiya zamanı çarpazvarı yoxlama varsa spesifikasiya
bildirilən V1,V2 etalon kalibrasiya nümunələrinin istifadəsinə icazə verirmi
17 Qeyd olunan defekt 1 üçün US 01-də qeyd olunduğu kimi 60 tərpənmə o

sensorunun istifadəsi mümkündürmü?

a Xeyr
b Bəli
c Yalnız çata oxşar göstəricilər aşkar olunacaqdır
d Əgər sensor bucağına özünə 40 skan edirsinzisə mümkündür
o

18 TWI spesifikasiyasına əsasən, US 01 hesabatında qeyd olunan material

ultrasəs yoxlaması üçün qəbul olunandırmı

a Bəli heç bir xüsusi tələblər olmadan spesifikasiyaya qəbul olunandır

b Spesifikasiyada Alyüminum haqqında bildirilmir
c Bəli, ultrasəs sınağı Alyüminum qaynaqlarında tez tez istifadə olunur
d Əgər sönmə sınağı aparılmışdırsa o zaman bu material şirkətin təsdiqi ilə
US vasitəsilə yoxlana bilər.

19 In relation to the joint geometry stated on report UT 01 US 01 hesabatında

qeyd olunan birləşmə qeometriyasına dair

a Burada 6 dB düşməsinə istinad olunmalıdır

b Hesabat enmə bucağı/kənarın ayırma bucağını qeyd etməlidir
c Ultrasəs sınağını müvəffəqiyyətlə aparmaq üzrə kifayət qədər məlumat
vardır
d Təlim keçmiş opertor özünün şüa yolunu bilməlidir

20 TWI spesifikasiyasına əsasən 25 mm tək V formalı calaq qaynada nə qədər

sensor istifadə olunur?

a Bu birləşmə üçün yalnız sıfır dərəcə tələb oluna bilər

b 4 sensor tələb olunar
c 3 sensor tələb olunar
d Əgər birləşmənin hər iki tərəfinə keçid varsa bütün variantlar
mümkündür
Əlavə 3
Təlim Çertyojları
CWWIP 3.2 KONSTRUSKİYASINDA QAYNAQ İŞARƏLƏRİNİN TƏLİMİ

50 mm diametrli forsunka ilə 10 mm flans

600 mm forsunka ilə 40 mm flans

450 mm diametrli forsunka ilə

20 mm flans

2000mm diametr
 Əlavə 4
Spesifikasiya Sualları
Baş Qaynaq Təftişçisi: Spesifikasiya Sualları

Adı:……………………………….…………………………. Tarix:……………………

1. - İşarələr s və ≤ aiddir:

a) Plitə qalınlığı və ox tərəf

b) Nominal tikiş qalınlığı və daha az
c) Calaq qaynaq qalınlığı və daha az və bərabərdir
d) Tək tərəfli və armaturu çıxarılmış V formalı calaq qaynaq

2. Qara metalın ikirətəfli calaq qaynağında, ikinci tərəfin qaynağından əvvəl hansı
təftiş metodları istifadə oluna bilər

a) Rəngli Penetrant Müayinəsi və Maqnit Tozu ilə Defektoskopiya

b) x5 böyüdülmə altında yalnız vizual
c) Vizual və rəngli defektoskopiya
d) Vizual və Maqnit Tozu ilə Defektoskopiya

3. 12 mm qalınlığı olan plitədə əridilmiş künc qaynağın ən geniş katet uzunluğu

ölçüləri və ən kiçik qaynaq tikişinin qalınlığının ölçüsü nə olar?

a) 12mm katet uzunluğu, 8.4mm tikiş qalınlığı

b) 15mm katet uzunluğu, 10.5mm tikiş qalınlığı
c) 14mm katet uzunluğu, 9.8mm tikiş qalınlığı
d) 15mm katet uzunluğu, 8.4mm tikiş qalınlığı

4. Qövs qığılcımı cilalama vasitəsilə aradan qaldırılmışdır və təftişin qəbul

olunması təsdiqlənmişdir. Birləşmənin qalınlığı 25 mm və oyuq dərinliyi 1mm
dərinlikdir.
Bu qəbul olunandir?

a) 1mm ilə heç bir problem yoxdur beləki 2mm qəbulolunadır

b) Bu qəbul olunan deyil belə ki qalınlıqda heç bir azalmaya icazə verilmir
c) Qəbul olunmur, beləki 0.5 mm qalınlıqda maksimum azalmadır
d) Təftişin təsdiqlənməsi qəbul olunduğundan buna icazə verilir.

5. 15 m uzunluğunda İ şüa uzunluğunda arası kəsilməyən qövs qaynağı

istehsalatda yerinə yetirlmişdir. Hər bir İ şüasını tamamladıqdan sonra, təxminən
5 kq çəkisi olan yenidən emal olunan flyüsun əməliyyatın yenidən davam
etməsindən əvvəl digər 5kq yeni flyüs əlavə olunur. Buna icazə verilirmi?

a) Xeyr yalnız yeni flyüs istifadə oluna bilər

b) Bu tələb olunmur beləki sistemin qurulmuş filtr sistemi vardır
c) Bu yeni və istifadə olunmuşun qarışıq kombinasiyası adekvatdır
d) Bu əməliyyatın hidrogenlə nəzarət olunub olunmamasından asılıdır.

6. 200 mm diametr və 25 mm qalınlığı olan həlqəvari borunun calaq qaynağının

ultrasəs sınağı 180 mm uzunluqda ərimənin olmamasını aşkar etmişdir.
Podratçının təmir proseduru vardır və təmir etmək istəyir. Sizin fəaliyyətiniz necə
olacaqdır?

a) Əgər ilk təmirdirsə və prosedura əməl olunursa, buna icazə verilir

b) Əgər kvalifikasiyası təftişçi təmirə şahidlik edirsə buna icazə verilir
c) QDS-nın təkrar olmasına şahid olmayana kimi bunun baş verməsinə icazə
verməmlisiniz.
d) Siz tam kəsimə təkid etməlisiniz

7. Aşağıdakı parametrlər VİQ prosesindən istifadə edərək 12 volt, 180 amper və

hərəkət sürəti hər dəqiqəyə 40 mm olmaqla 10mm qalınlıqda olan ausentik
paslanmayan poladın calaq qaynağında istifadə olunmuşdur. Bu əməliyyata
şahidlik edərək, sizin fəaliyyətiniz nə olacaqdır?

a) İstiliyin daxil olması çox yüksəkdir beləki əməliyyat dayandırılsın

b) İstiliyin daxil olması çox aşağıdır beləki əməliyyat dayandırılsın
c) Qaynaq proseduruna əməl olunduğundan, əməliyyat davam etsin
d) Heç bir variant düzgün deyildir

8. Prosedur PF vəziyyətində 15 mm qalınlıqda C MN polada ƏMQ ilə əməl

olunmuşdur. Aşağıdakı sınaqlar aparılmışdır, möhkəmlik, makro, yan əyilmələr,
dartılma və zərbə. Aşağıdakı fikirlərdən hansı düzgündür?

a) Prosedur hər bir vəziyyətdə istifadə oluna bilər

b) Prosedur yalnız orijinal sınaq vəziyyətində istifadə oluna bilər
c) Prosedur PA, PB, PC və PF vəziyyətlərində istifadə oluna bilər
d) Prosedur PC, PF və PD vəziyyətlərində istifadə oluna bilər.

9. Tablanmış və temperlənmiş polad Qaynaqdan Sonra İstilik Emalına məruz

qalmalıdır. Aşağıdakılardan hansı düzgündür?

a) İstilik dərəcəsi 320°c, saxlanma temperaturu 590°c, soyuma dərəcəsi 320°c-

ə nəzarət olunur və termoelement 110°c-də çıxarılır

b) İstilik dərəcəsi 320°c-də nəzarət olunur, saxlanma temperaturu 580°c,

soyuma dərəcəsi 300°c-ə nəzarət olunur və termoelement 110°c-dən aşağıda
çıxarılır

c) İstilik dərəcəsi 220°c-də nəzarət olunur, saxlanma temperaturu 450°c, soyuma

dərəcəsi 220°c-ə nəzarət olunur və termoelement bu dərəcədə çıxarılır

d) İstilik dərəcəsi saxlanma temperaturunun 700°c-də nəzarət olunur, soyuma

dərəcəsi termoelementlərin bu dərəcədə çıxarıldığı ətraf mühitin soyuma
dərəcəsinə nəzarət olunur.

10. 40 mm qalınlığında olan tablanmış və temperlənmiş polad 100°c

temperaturda əvvələcədən isitmə nəzarət olunan 100°c keçid arası temperatura
nəzarət tələb edir, FQQ prosesi id istifadə olunmuşdur. İstiliyin daxil olması
nəzarət olunmalıdır. Aşağıdakılardan hansı uyğundur?

a) 28 volt, 450 amp, hərəkət sürəti dəqiqəyə 650mm

b) 32 volt, 650 amp, hərəkət sürəti dəqiqəyə 400mm
c) 32 volt, 620 amp, hərəkət sürəti dəqiqəyə 350 mm
d) 32 volt, 750 amp, hərəkət sürəti dəqiqəyə 800 mm

IS10-