UNGGAH-UNGGUH BASA JAWA

MAKALAH
Kanggo nggenapi tugas SMAN 7
Pendidikan Basa Daerah

Dheweke:
Kelompok (1)

1. Umi nabila / 34
2. Selvi dwi o /32
3. I Gusti Putu Andhika Aria D.A. / 14
4. Muhammad farid /22

SMAN 7 SURABAYA
AGUSTUS 2023

TULADHA PANGAPUJI
Syukur lan puji kang sami maturake dhateng Gusti Allah SWT amargi ing rahmat lan
karuniane, kula sampun bisa ngrembaka Makalah sing kaluwihan 'Unggah-Ungguh
Basa Jawa'. Makalah iki ana kanggo inovasi nglakoni pamahaman kang dhuwur lan
semoga bisa kedah muni kang padha siswa ing umum.
Kami uga saged mangerteni yen makalah iki masih durung komplit, sabab iku kita
duwekna butuh kritik lan sarana kang rasa mejeng lan sajerning intine kanggo
nganyari kekurangan-kekurangan supados ing masa sing bakal akeh maneh apik.
Kang nggih sampun rampungaken ngrembaka makalah iki, maringi ucapan matur
nuwun kang akeh-akeh
Semoga kanthi drembaka makalah iki, bisa nambahi pangelaran lan wawasan kita ing
nggumun ilmu.

Suroboyo, Agustus 2023

Penulis

DAFTAR ISI
PANGANTHUK
DAFTAR ISI
BAGIAN I PANGANTHUK
1.1 Wontene
1.2 Rumusan Masalah
1.3 Tujuan
BAGIAN II WACANAN
2.1 Ngenteni tingkat tutur basa Jawa
2.2 Ngenteni penggunaan tingkat tutur basa Jawa
BAGIAN III NGAGETI
3.1 Kesimpulan
3.2 Saran

BAGIAN 1

PANGANTHUK
1.1 Wontene
 Manungsa diwangun minangka makhluk individu lan makhluk sosial.
Minangkasosial manungsa kudu miwiti interaksi karo manungsa liyane
kanggo ngisi kebutuhane, inggih punika kagungan basa kanggo ngomongake
apa sing ana ing pikirane. Ing jagad, ana sawetara basa kang bisa dipakaké
manungsa kanggo interaksi. Sak negara uga duwe basa kang khas masing-
masing, lan ing Indonesia sendiri ana pirang-pirang suku kang kabèh suku
punika duwe basa daerah ing masing-masing. Contone, suku Jawa duwe basa
Jawa. Basa Jawa yaiku salah siji basa sing digunakaké kanggo ngomong ing
lingkungan etnis Jawa. Basa iki yaiku basa ibu lan basa omah-omahan kanggo
masyarakat Jawa, khususé ing wilayah Jawa Tengah, Yogyakarta, Jawa
Timur, lan wilayah ing ngisoré. Nanging para remaja saiki luwih seneng
ngrungokaké basa asing lan nglampahi basa Jawa minangka basa kang kuna.
Maka saking kuwi, nalika ngomong karo wong tuwa sering ana salah ing
nganggo basa Jawa, uga sinau antara basa Jawa lan basa Indonesia. Kabèh iku
amba kurangé pangertèn tentang unggah-ungguh basa Jawa. Kadosan, kita
bakal ngupaya ngomongaké dhuwuré babagan unggah-ungguh basa Jawa
supaya nambah pangertèn babagan penggunané unggah-ungguh basa Jawa.
1.2 Rumusan Masalah
1. Apa aja tingkat tutur basa Jawa?
2. Kepriye ngetokake tingkat tutur basa Jawa kaya apa?

1.3 Tujuan
1. Ngelu kuwiwara tingkat tutur basa Jawa
2. Ngelu penggunaan tingkat tutur basa Jawa.

BAGIAN II
WACANAN
2.1 Ngèntèni tingkat tutur basa Jawa

Tingkat tutur yaiku variasi basa sing beda, ditentukan déning

perbedaan sikap santun kang ana ing raga juru bicara marang lawan
omongané. Ingkang jumenenging tutur kawijakan kados alon-alon sosial ing
masyarakat. Faktor sing mènjèngaké perbedaan tingkat sosial iku amarga
 perbedaan kondisi badan, kekuwatan ékonomi, kekuwasaan politik, aliran
kajerabatan, perbedaan umur, jinis kelamin, kekuwatan magis, lan sebagainé.
Kanggo jumenengé perbedaan rasa hormat utawa trep-trep sing nglirwak
marang tipe wong sing beda-beda iki sering keblèg pada basa kang
dipigunakaké masyarakat. Ing umumé tingkat tutur iku basa sing wis kedah
diwènèhi nganggepake tembung ganti kang beda-beda kang nulisaké
perbedaan rasa hormat iki. Misalé tembung aku, kula, dalem, kawula. Kowe,
sampeyan, panjenengan. Tingkat tutur iku antarane:

BASA

NGOKO NGOKO KRAMA KRAMA

NGOKO KRAMA
ALUS LUGU ALUS LUGU

Kalimatan-kalimatan sing ora terlalu langsung, wonten sawisé sekawanipun

dipigunakaké ing basa Jawa. Contone seseorang sing pangkaté luwih dhuwur
kawintunan sesuatu "Wah, pisange apik-apik tenan, Pak Budi" dawuh Pak Bupati.
Kalimat kaya iki uga cukup jelas kanggo Pak Budi sing tanggap ing sasmita lan
sadurung Pak Bupati ngandika omongane, kanthi cekatan nawaraken pisang sing
kepengin kanggo Pak Bupati.

2.2 Ngenteni Penggunaan Tingkat Tutur Basa Jawa

Ana kalawarta penting kang kudu diinget nalika nemtakokake tingkat tutur sing bakal
dipigunakake. Kanggo dhatenging tingkat formalitas hubungan lan sing kaloro kang
kadue iku status sosial sing dipungini dening juru bicara lan lawan omongane.
1. Ngoko Lugu yaiku basa kang pirang-pirang kosakata kang nggunakake basa
ngoko. Biasane dipigunakake kanggo:
 Ngobrol karo teman seperjuangan sing cukup dekat
 Ngobrol karo wong sing derajate ing ngisor kita
 Orang tua marang anak sign luwih adhine
 Digunakake nalika ngomong marang diri sendiri
Contone kalimat:

 Doni nyutri sepeda anyar tansah esuk ing pasar

 Lestari nyutri sega pecel
 Adhik wis rampung ngombe obat.
2. Ngoko Alus (Ngoko Andhap) yaiku basa kang nggunakake campuran antara
basa ngoko lan krama alus. Biasane dipigunakake kanggo:
 Orang tua marang wong sing adhine, sing kudu dihormati
 Wong adhine marang wong sing liwih adhine
 Adhine marang wong sing diwaca marang wong kaping
telu
Contone kalimat:

 Bapak mriksa sepedha anyar tansah esuk ing peken

 Budhe Rahayu mriksa sega pecel
 Ibu wis rampung ngluncur obat
 Bapak wis condhong saka kantor, sinuwun ibu malah
adhedhasar arisan

3 Krama Lugu (Madya) yaiku basa sing nggunakake basa karama kabeh
nagging ora kembar karo krama alus/krama inggil. Krama lugu duwe kadar
kehalusan paling endah, nagging luwih halus saka ngoko alus. Bisasane
dipigunakake kanggo:

 Digunakake kanggo njangkep diri sendiri

 Orang tua marang wong adhine sing pangkate luwih duwur
 Wong anyar kenalan
 Bawahan marang pimpinane
Cara memperhatikan:

Awal Perubahan
Ater-ater di dipun
e ipun
Penambang
ake aken
aku, lan, kowe, lan ater-ater, dak,
Kata kula, lan, sampeyan
ko
Contone:
 Kula badhe nyambut buku gadhahan sampeyan, amargi gadhahan kula ical
 Mbah Warno mirengaken radio
 Adhik sampun nedha
4. Krama Alus/Inggil yaiku basa kang paling apik kanggo ngethokaké
hormat. Krama alus kanggo nambah tata tentrem utawa ngethokaké wong
sing diajak omong. Biasane dipigunakaké kanggo:

 Ngethokake wong liyane

 Wong adhine marang wong sing adhine luwih tua
 Bawahan marang pimpinane
 Siswa marang gurune
 Prambuan marang tuanne
 Teman sing duurng karib
Contone:
 Bu Darwati nate ngendika, panjenenganipun boten badhe kondur
menawi dereng purna pakaryanipun.
 Manawi Ibu badhe dhahar, ngersakaken dhaharan punapa, mangga
kula ladosi!
 Simbah badhe tindak dhateng Jakarta nitih kreta, bidhalipun mangke
tabuh sekawan sonten.

Kata krama inggil sing kawit iki, kita weruh yen cara wong Jawa ngethokake
won liyane yaiku:

 Nyuluk rasa dhateng wong sing kadadosan, ngulamur rasa dhateng

tindakan-tindakané, aset-aseté, lan kawisudané; lan

 Nyethel rasa datheng dirine wonten ing dhadapan wong liyane sing diajak
ngomong.
 Tabel perbandingan

No. Ngoko Madya/Krama Krama inggil

1. Lunga Kesah Tindak
2. Mangan Nedha Dhahar
3. Tuku Tumbas Mundhut
4. Kandha Sanjang Ngendika
5. Nggawa Mbeta Ngasta
6. Adus - Siram
7. Waras Saras Dhangan
8. Nonton Ningali Mirsani
9. Teka Dugi Rawuh
10. Mripat Paninggal Soca
 BAGIAN III
NGAGETI
3.1 Kesimpulan
1. Tingkat tutur yaiku variasi basa sing beda, ditentukan déning
perbedaansikap santun kang ana ing raga juru bicara marang lawan
omongane. Tingkat tutur ana 2:
 Ngoko digawe 2, yaiku: ngoko luga lan ngoko alus2
 Krama digawe 2, yaiku: Krama lugu dan Krama alus2.
2. Ana 2 hal sing kudu diinget kanggo nemtokaké tingkat tutur sing
dipigunakaké. Pertama tingkat formalitas hubungan pribadi lan sing kaloro
kang kadué iku status sosial sing dipunungi dening juru bicara lan lawan
omongane.
3.2 Saran
Semoga karo diwontenaké makalah iki, kita luwih ngerti nggunakaké
basa Jawa sing apik lan bener. Minangka wong Indonesia sing ngrungu ing
daerah Jawa, kita wajib njaga lan nglestaraké basa Jawa supaya ora ilang
nilai-nilai kesopanan kang ageng.