‫ח׳מסה ח׳מסה ח׳מסה‪:‬‬

‫גלגולו של מוטיב באמנות ישראלית עכשווית‬

‫•••‬
‫خمسة‪ ،‬خمسة‪ ،‬خمسة‪:‬‬
‫تطور الخمسة في الفن اإسرائيلي المعاصر‬
 ‫מאגיה יהודית‪ :‬עקרונות‪ ,‬פעולות‪ ,‬السحر اليهودي‪ :‬المبادئ‪،‬‬
‫واأنشطة‪ ،‬واأهداف‬ ‫מטרות‬
‫يوفال هراري‬ ‫יובל הררי‬

‫السحر‬
‫بداية امناقشة العلمية عن السحر كنظام ثقاي‪ ،‬ومكانته‬
‫بالنسبة إى أنظمة أخرى لتفسر الواقع والعمل داخلها‪ ،‬مثل‬
‫الدين أو العلم –فمن امعتاد أن نرى أعال اأنروبولوجين‬
‫ي نهاية القرن التاسع عر وأوائل القرن العرين تلك‬
‫البدايات‪ .‬واعترت امدرسة التطورية الريطانية‪ ،‬التي كان‬
‫أبرز امتحدثن فيها جيمس فريزر(‪ ،)Frazer‬الشعوذة تعب ًرا‬
‫عن مرحلة مبكرة ي تطور البرية‪ ،‬وهو تطور كان ينظر‬
‫إليه عى أنه فكر منذ أساسه‪ .‬إن وجود أفكار وأعال سحرية‬
‫כאינטלקטואלית מיסודה‪ .‬נוכחותם של השקפות ומעשים‬
‫ي مجتمعات "متقدمة" (كا يقولون) كان حسب وجهة‬
‫מאגיים בחברות 'מפותחות' (כלשונם) הייתה בעיניהם שריד‬
‫نظرهم بقايا أفكار قدمة تتبع أقدم مرحلة من مراحل تطور‬
‫מאובן ומנוון של שלב קדום בהתפתחות האנושית‪ ,‬שאותו‬
‫اإنسان‪ ،‬وهو ما مثل الحقبة البدائية (كا يقولون) التي‬
‫بحثوها‪ .‬يقف عى رأس آباء البحوث النفسية الذين أعطوا‬
‫رأيهم ي السحر وربطوه ب"البدائية"‪ ،‬سيجموند فرويد‪،‬‬
‫وكذلك آخرين الذين رأوا بالسحر منظومة ثقافية مثل بداية‬
‫للتنمية البرية‪ .‬ي امقابل‪ ،‬يرى علاء اجتاع الدين مثل‬
‫إميل دوركهايم (‪ ،)Durkheim‬ومارسيل موس (‪،)Mauss‬‬
‫ودانيال أوكيف (‪ )O'Keefe‬وغرهم‪ ،‬قد اقرحوا رؤية العنر‬
‫السحري كأحد امركبات ااجتاعية والثقافية‪ ،‬حيث يعمل‬
‫السحر والدين الواحد إى جانب اآخر‪ .‬أشار أب اأنروبولوجيا‬
‫الحديثة‪ ،‬برونيساف مالينوفسي (‪ ,)Malinowski‬إى أن‬
‫من بن "اأصانين"‪ ،‬الذين بحثهم‪ ،‬تواجدت منظومة تفكر‬
‫علمية و(عقانية‪ ،‬كا نحب أن نسميها) إى جانب أنظمة‬
‫السحر والدين‪ ،‬وإن هذه اأنظمة قد أكملت بعضها البعض‪.‬‬
‫מאגיה‬
‫את ראשיתו של הדיון המדעי בכישוף (מאגיה) כמערכת‬
‫תרבותית‪ ,‬ובמקומו ביחס למערכות אחרות של פירוש‬
‫המציאות ושל פעולה בתוכה‪ ,‬כגון דת או מדע – נהוג‬
‫לראות בעבודותיהם של ה'אנתרופולוגים בכורסה' בסוף‬
‫המאה התשע־עשרה וראשית המאה העשרים‪ .‬האסכולה‬
‫ההתפתחותית (אבולוציוניסטית) הבריטית‪ ,‬שהדובר הבולט‬
‫בה היה ג'יימס פרייזר (‪ ,)Frazer‬ראתה בכישוף ביטוי לשלב‬
‫קדום בהתפתחות האנושות‪ ,‬התפתחות שנתפסה על ידיהם‬
‫ייצגו החברות ה'פרימיטיביות' (כלשונם) שבחנו‪ .‬אף אבות‬
‫המחקר הפסיכולוגי שנתנו דעתם לכישוף וקשרו אותו בנפש‬
‫ה'פרימיטיבית'‪ ,‬ובראשם זיגמונד פרויד‪ ,‬ראו בו מערכת‬
‫תרבותית המייצגת את ראשית ההתפתחות האנושית‪.‬‬
‫לעומתם‪ ,‬סוציולוגים של הדת כגון אמיל דורקהיים‬
‫(‪ ,)Durkheim‬מרסל מוס (‪ )Mauss‬דניאל אוקיף‬
‫(‪ )O'Keefe‬ואחרים‪ ,‬הציעו לראות בכישוף מרכיב במערכת‬
‫חברתית־תרבותית משוכללת‪ ,‬שבה מאגיה ודת מתפקדות זו‬ ‫פרופ' יובל הררי הוא מרצה במחלקה‬
‫לצד זו‪ .‬אבי האנתרופולוגיה המודרנית‪ ,‬ברוניסלב מלינובסקי‬ ‫למחשבת ישראל וראש החטיבה‬
‫ללימודי פולקלור באוניברסיטת בן‬
‫(‪ ,)Malinowski‬הצביע על כך שבקרב ה'ילידים' שאותם‬
‫גוריון בנגב‪.‬‬
‫חקר‪ ,‬פעלה גם מערכת חשיבה־פעולה מדעית (רציונלית‪ ,‬כפי‬
‫الروفيسور يوفال هراري هو محار ي‬
‫שאנו נוהגים לכנות זאת) לצד המערכות הדתית והמאגית וכי‬
‫الفكر اليهودي ورئيس قسم الفولكلور ي‬
‫שלוש המערכות הללו השלימו זו את זו בתפקודן‪.‬‬
‫جامعة بن غوريون ي النقب‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫ي نهاية القرن التاسع عر‪ ،‬انضم الفيلسوف وعام ااجتاع‬ ‫בסופה של המאה התשע־עשרה הצטרף הפילוסוף‬
‫الفرني لوسيان ليفي – بروهل (‪ )Bruhl–Lévi‬إى مناقشة‬ ‫והסוציולוג הצרפתי לוסין לוי־ברול (‪Lévi‬־‪ )Bruhl‬לדיון‬
‫مسألة السحر ومكانته ي "تطور" البرية‪ .‬مثل اآخرين‪ ،‬فعل‬ ‫בשאלת המאגיה ומקומה ב'התפתחות' האנושית‪ .‬אף הוא‪,‬‬
‫ذلك عى أساس امقارنة بن ثقافة "الوحوش"‪ ،‬كا ُوصفوا‬ ‫כאחרים‪ ,‬עשה זאת על בסיס השוואה בין תרבותם (‪)culture‬‬
‫اأصانيون ي أفريقيا وامستعمرات اأخرى‪ ،‬وثقافة "الغرب‬ ‫של ה'פראים'‪ ,‬כפי שכונו הילידים חסרי הכתב באפריקה‬
‫امتحر"‪ .‬وكان موقفه مثرا لاهتام بشكل خاص؛ كان يعتقد‬ ‫ובקולוניות אחרות‪ ,‬ובין תרבות ה'מערב' (‪.)civilization‬‬
‫עמדתו הייתה מעניינת במיוחד; הוא סבר שהניסיונות להבין‬
‫أن محاوات فهم العقلية "البدائية" عى أساس التفكر الغري‬
‫את המנטליות ה'פרימיטיבית' על בסיס חשיבה מערבית –‬
‫–"ماذا أسلك هكذا إذا كنت ي مكانهم؟" – فهذا أمر ا أساس‬
‫'מדוע אני הייתי פועל כך לו הייתי במקומם?' – מופרכים‬
‫له من الصحة‪ .‬ووفقًا لحجته‪ ،‬فإن التفكر الخاص هو داما‬
‫מיסודם‪ .‬לטענתו‪ ,‬חשיבה פרטית היא לעולם תולדה של‬
‫نتيجة مجموعة من التمثيات العقلية واللغوية الجاعية التي‬ ‫מערך הייצוגים המנטליים והלשוניים הקולקטיבי שמטרים‬
‫تجر الشخص وتُديره منذ لحظة وادته‪ .‬وتخلق ااختافات‬ ‫את האדם וכפוי עליו מרגע לידתו‪ .‬הבדלים בין מערכים‬
‫بن هذه النظم ي مجتمعات مختلفة اختافات بن وجهات‬ ‫כאלה בחברות השונות מכוננים הבדלים בין תפיסות העולם‬
‫النظر وامفاهيم لدى أفرادها‪ .‬مكن تقسيم جميع امجتمعات‬ ‫של חבריהן‪ .‬את כלל החברות האנושיות‪ ,‬טען לוי־ברול‪ ,‬ניתן‬
‫البرية‪ ،‬وفقا ل ليفي–بارول‪ ،‬وفقًا أماطها العقلية امميزة‬ ‫לחלק‪ ,‬בהתאם לדפוס המנטלי האופייני להן‪ ,‬לשני סוגים‬
‫إى فئتن رئيسيتن‪ :‬البدائية والثقافية‪ .‬ويستند التفكر الثقاي‬ ‫עיקריים‪ :‬פרימיטיביות ותרבותיות‪ .‬החשיבה התרבותית‬
‫(الغري) عى الفئة امنطقية العلمية‪ ،‬ي حن أن التفكر البداي‬ ‫(המערבית) מושתתת על הקטגוריה הלוגית־המדעית‪ ,‬ואילו‬
‫يقوم عى فئة أخرى‪" :‬الخارق"‪" ،‬ما قبل امنطقية"‪" ،‬والسحر‬ ‫החשיבה הפרימיטיבית מושתתת על קטגוריה אחרת‪' :‬על־‬
‫الديني"‪ .‬يكشف هذه الصنف من التفكر عن القبول الكبر‬ ‫'פרה־לוגית'‪' ,‬מאגית־דתית'‪ .‬קטגוריית חשיבה‬ ‫טבעית'‪ֶ ,‬‬
‫للتناقضات ويشكل عام ًا مختلفًا ما ًما أفراد امجتمعات‬ ‫זו מגלה‪ ,‬לדבריו‪ ,‬סובלנות רבה כלפי סתירות ומכוננת לבני‬
‫البدائية‪ ،‬وغريب مام للغربين‪ ،‬ولذلك‪ ،‬ا يوجد أي منطق ي‬ ‫החברות הפרימיטיביות עולם שונה לחלוטין מזה של בני‬
‫الحكم عى التفكر "البداي" معاير الغرب‪.‬‬ ‫המערב‪ .‬לפיכך‪ ,‬אין טעם לשפוט את החשיבה ה'פרימיטיבית'‬
‫על פי אמות המידה של זו המערבית‪.‬‬
‫وبعد بضع عرات من السنن‪ ،‬ذهب عام اأنروبولوجيا‬ ‫כמה עשרות שנים מאוחר יותר‪ ,‬יצא האנתרופולוג הבריטי‬
‫الريطاي إدوارد إيفانز – بريتشارد (‪)Pritchard–Evans‬‬ ‫אדוארד אוונס־פריצ'רד (‪Evans‬־‪ )Pritchard‬לסוּדן כדי‬
‫إى السودان لفحص صحة هذه الفرضية بن أفراد قبيلة‬ ‫לבחון את תוקפה של השערה זו בקרב בני שבט האזנדה‪.‬‬
‫اأزاندا‪ .‬وأظهرت أبحاثه أن التفكر السحري للقبيلة ا يحل‬ ‫מחקרו הראה כי החשיבה המאגית של בני השבט אינה‬
‫محل النظرة "الواقعية" للعام وااعتبارات العقانية للنوع‬ ‫מחליפה תפיסת עולם 'מציאותית' ושיקולים 'רציונליים' מן‬
‫الذي ميز الثقافة الغربية بل يصاحب ذلك‪ ،‬وأنه يقوم عى‬ ‫הסוג המאפיין את בני תרבות המערב אלא מתלווה אליהם‪,‬‬
‫منطق داخي‪ ،‬عمي وعمي‪ .‬وهو بذلك قام بوضع حد مسألة‬ ‫וכי היא מושתתת על היגיון פנימי מחשבתי ומעשי כאחד‪.‬‬
‫عقانية امتوحشن‪ .‬وكان استنتاجه أن اافراضات اأساسية‬ ‫בכך הוא סתם למעשה את הגולל על שאלת הרציונליות של‬
‫للشعوب غر امكتوبة فيا يتعلق بالواقع والطريقة التي‬ ‫ה'פראים'‪ .‬מסקנתו הייתה שהנחות היסוד של העמים חסרי‬
‫تجري بها تولد امعتقدات واأفعال الفطرية التي هي عقانية‬ ‫הכתב בנוגע למציאות ולאופן שבו היא מתנהלת‪ ,‬מולידות‬
‫مثل الثقافة الغربية‪ .‬هذا ااستنتاج ينطبق أيضا عى اماي‬ ‫אמונות ומעשים מאגיים שהם רציונליים ממש כמו אלה של‬
‫اليهودي والحار‪.‬‬ ‫בני תרבות המערב‪ .‬מסקנה זו תקפה גם למאגיה היהודית‬
‫בעבר ובהווה‪.‬‬
‫السحر اليهودي‬
‫מאגיה יהודית‬
‫يستند السحر اليهودي عى ااعتقاد ي قوة اإنسان للتأثر‬ ‫המאגיה היהודית מושתתת על אמונה בכוחו של האדם‬
‫وتغير العام من خال الكلات والطقوس‪ .‬وهكذا هي ا‬ ‫להשפיע על העולם ולשנותו באמצעות מילים וטקסים‪ .‬בכך‬
‫تختلف جوهريًا عن النهج امعياري اليهودي (الدينية)‪ ،‬الذي‬ ‫היא אינה שונה בעיקרה מן ההשקפה הנורמטיבית (הדתית)‬
‫يضع الصاة ي مركز العبادة‪ .‬كا أنهم يشاركون ي مفهوم‬ ‫היהודית‪ ,‬המעמידה במוקד הפולחן את התפילה‪ .‬זו גם זו‬
‫يهودي شامل يؤمن بقوة الخلق للغة‪َ " :‬وق ََال اللهُ‪« :‬لِيَ ُك ْن‬ ‫נוטלות חלק בתפיסה יהודית כוללת המאמינה בכוח הבריאה‬

‫‪19‬‬
‫نُو ٌر»‪ ،‬فَكَا َن نُو ٌر" (سفر التكوين ‪ )3 :1‬وإمكانية استخدامه‬ ‫של הלשון‪' :‬וַ ּי ֶ‬
‫ֹאמר ֱאל ִֹהים‪ ,‬יְ ִהי אוֹ ר וַ יְ ִהי אוֹ ר' (בראשית א‪ ,‬ג)‬
‫من قبل اإنسان‪ .‬كا أنها تستخدم الطقوس والكلات‬ ‫ובאפשרות השימוש בו גם בידי האדם‪ .‬זו גם זו משתמשות‬
‫للتوجه للكائنات الخارقة القوية التي تسيطر عى العام‬ ‫בטקסים ובמילים על מנת לפנות לישויות על־טבעיות רבות‬
‫وتؤثر عى ما يحدث فيه‪ ،‬إحداث بعض التغير‪.‬‬ ‫עוצמה השולטות בעולם ומשפיעות על המתרחש בו‪ ,‬כדי‬
‫להשיג שינוי כלשהו‪.‬‬
‫إن اللغة السحرية هي إذًا لغة أدائية؛ والغرض منه ليس‬
‫השפה המאגית היא אפוא שפה ביצועית (‪;)performative‬‬
‫تقديم امعلومات بل العمل من خال الكام لتغير الواقع‪.‬‬ ‫תכליתה אינה למסור מידע כי אם לפעול באמצעות הדיבור‬
‫ومع ذلك‪ ،‬فإن له جان ًبا إعام ًيا بارزًا‪ .‬ووفقا للرأي اليهودي‬ ‫לשינוי המציאות‪ .‬עם זאת‪ ,‬יש בה היבט תקשורתי בולט‪ .‬על‬
‫السائد‪ ،‬فإن الواقع يسكنه كيانات قوية ومختلفة ذات تأثر‬ ‫פי התפיסה היהודית הרווחת‪ ,‬המציאות מאוכלסת בישויות‬
‫كبر عى العام بشكل عام وعى اإنسان بشكل خاص‪ .‬أواً‬ ‫נעלמות ורבות עוצמה‪ ,‬בעלות השפעה רבה על העולם‬
‫وقبل كل يء هو الله‪ .‬هناك عدد ا يحى من امائكة إى‬ ‫בכלל ועל האדם בפרט‪ .‬ראש וראשון להן הוא האל; לצדו‬
‫جانبه (يُأمَ رون به)‪ ،‬فضا عن النجوم واأبراج‪ ،‬والتي تعتر‬ ‫שוכנים ברקיע אינספור מלאכים הסרים לפקודתו (ולפקודת‬
‫أحيانا كائنات‪ .‬أما عى اأرض‪ ،‬جنبًا إى جنب مع امجتمع‬ ‫ראשיהם) וכן כוכבים ומזלות‪ ,‬שאף הם נתפסים לעתים‬
‫البري وأحيانًا قريبة ج ًدا منه‪ ،‬وهناك عدد ا يحى من‬ ‫כישויות‪ .‬על הארץ‪ ,‬לצד החברה האנושית ולעתים בקרבה‬
‫الشياطن‪ ،‬وعى هامشها نضيف اموى‪ .‬كل هذه الكيانات‬ ‫ממש‪ ,‬רוחשים אינספור שדים‪ ,‬ובשוליה מוסיפים להתקיים‬
‫هي الوسيط التي يتوجه إليها السحرة اليهود بانتظام‪ ،‬من‬ ‫המתים‪ .‬כלל הישויות הללו הן הגורם המתווך שאליו פונים‬
‫أجل تجنيدهم للعمل ي العام لصالح شخص أو آخر‪ .‬وهم‬ ‫מפעילי הכשפים היהודים דרך קבע‪ ,‬על מנת לגייסן לפעול‬
‫يفعلون ذلك عن طريق استخدام القوة القرية‪ ،‬امغلفة‬ ‫בעולם לטובת אדם זה או אחר‪ .‬הם עושים זאת באמצעות‬
‫הכוח הכופה‪ ,‬הגנוז בהשבעות ובשמות הקדושים ובסימנים‬
‫بالقسم وأساء القديسن والطاسم والرموز السحرية التي‬
‫המאגיים השזורים בהן‪ ,‬כוח שאותו הם מוציאים אל הפועל‬
‫تتشابك فيها‪ ،‬والقوة التي يستخدمونها ي الكتابة أو الكام‪،‬‬
‫בכתב או בדיבור‪ ,‬בדרך כלל במסגרת טקסית מוקפדת‪.‬‬
‫عادة كجزء من طقوس معمول عليها بدقة وعناية‪.‬‬
‫השבעות‪ ,‬שמות‪ ,‬חפצים‬
‫القسم‪ ،‬اأسماء‪ ،‬اأغراض‬
‫'השבעה' נגזר מן השורש שב"ע המציין קשר של‬ ‫ּ‬ ‫המונח‬
‫إن امصطلح "الق ََسم" مشتق من الجذر "قسم" والذي يشر‬ ‫חובה שתוקפו עז במיוחד‪ .‬בצורת המקור בבניין הפעיל –‬
‫عاقة ملزمة وقوية‪ .‬هو أمر ملزم بن كيان خارق (أو بعض‬ ‫'להשביע' – הוא מציין קשירה וחיוב של ישות על־טבעית‬
‫الكيانات) كتلك امذكورة أعاه‪ .‬ملك الق ََسم اليهودي بنا ًء‬ ‫כלשהי (או ישויות אחדות) מאלה שנזכרו למעלה‪ .‬להשבעות‬
‫خاصا‪( .‬عى سبيل امثال‪" ،‬أقسم لك وأمامك"‪ ،‬بداً‬ ‫המאגיות היהודיות יש מבנה ומרכיבים לשוניים אופייניים‪.‬‬
‫لغويًا ً‬
‫לרוב הן מנוסחות בגוף ראשון (למשל‪' ,‬משביע אני עליך';‬
‫من الصاة الرسمية التي صيغت ي صيغة الجمع وتنظر‬
‫בניגוד לתפילה הרשמית שמנוסחת בלשון רבים ומבקשת‬
‫احتياجات امجتمع)‪ ،‬وا تتوجه تلك الصلوات إى الخالق‬
‫על צורכי הכלל); ופונות בתביעה ללא לשונות בקשה (כגון‬
‫عما‬ ‫بلغة (مثل "من فضلك"‪" ،‬رجا ًء"‪ ،‬الخ‪ ،‬وتطلب من الله ً‬
‫'נא'‪' ,‬אנא'‪' ,‬יהי רצון' וכדומה) אל הישות הנמענת‪ ,‬בדרישה‬
‫محد ًدا‪ ،‬ويًد َعم كامهم واستخدامهم لهذه اأساء باسم‬ ‫לפעולה מוגדרת‪ .‬דרישה זו מגובה בהצהרה שהדברים‬
‫كائنات أعى وأقوى‪ :‬الله نفسه‪ ،‬وري‪ ،‬وغرها‪ ،‬حيث تتجسد‬ ‫נאמרים 'בשם' ישויות נעלות וחזקות עוד יותר‪ :‬האל עצמו‪,‬‬
‫صفاته ي كل من اسائه‪ :‬امائكة العالية وملوك الشياطن‬ ‫שכול יכולתו מגולמת בכל אחד משמותיו; מלאכים רמי דרג;‬
‫والحراس الشخصين للموى‪ ،‬وما إى ذلك‪ .‬بعض أساء هي‬ ‫מלכי השדים; שומרי עצמות המתים וכדומה‪ .‬יש ששמות‬
‫مزيج من هذه اأساء‪ ،‬مثل يهودوي‪ ،‬وبعضها يخرج من‬ ‫הישויות הללו נזכרים כשלעצמם‪ ,‬כגון 'יה'‪' ,‬אדני'‪' ,‬שדי'‪,‬‬
‫اأساء الريحة وفقًا لطريقة معينة‪ ،‬مثل رفع حرف واحد‪"،‬‬ ‫'אהיה'‪' ,‬מיכאל'‪' ,‬גבריאל'‪' ,‬סמאל' וכדומה; ויש שהשמות‬
‫الرب إلهنا الرب"‪ ،‬وأحيانا أنها تأي من اأحرف اأوى أو‬ ‫הפועלים הם צירופים של שמות אלה‪ ,‬כגון 'יאהדונהי'; יש‬
‫النهايات من أي آية‪ ،‬أو من أي تركيبات بينها‪ ،‬مثل ااسم‬ ‫שהם יוצאים מן השמות המפורשים על פי שיטה כלשהי‪ ,‬כגון‬
‫الذي ينبثق من اآيات الثاث ي سفر الخروج ‪،21–19 :14‬‬ ‫בהעלאת אות אחת 'כוזו במוכסז כוזו' = 'יהוה אלהינו יהוה'‬
‫والتي يحتوي كل منها عى ‪ 72‬حرفًا‪.‬‬ ‫(י=כ‪ ,‬ה=ו וכן הלאה); ויש שהם יוצאים מראשי התיבות של‬
‫פסוק כלשהו או מסופן‪ ,‬או מצירופים כלשהם ביניהן‪ ,‬כגון‬

‫‪20‬‬
‫وهناك بعض مجموعات القسم التي ليست معروفة‪ ،‬مثل‬ ‫'ע"ב שמות' היוצאים משלושת הפסוקים בשמות יד‪ ,‬יט־כא‪,‬‬
‫"الخطيئة"‪ .‬جنبا إى جنب مع اأساء التي هي أيضا عامات‬ ‫שבכל אחד מהם ‪ 72‬אותיות‪ .‬יש שהם נבנים על פי עיקרון‬
‫برية مختلفة‪ ،‬والتي ينظر إليها أيضا عى أنها قوية‪ ،‬ويرز‬ ‫מבני כלשהו‪ ,‬כגון 'אזבוגה' (שם של שמיניות‪ ,‬שבו כל זוג‬
‫بينها "الكاركارترس" (‪ )charactêres‬وهي رموز سحرية‬ ‫אותיות עולה בגימטרייה ‪ ;)8‬ויש שהם צירופי אותיות שפשרן‬
‫تتألف من مجموعات مختلفة من خطوط قصرة مع الدوائر‬ ‫לא ידוע‪ ,‬כגון 'חטועע'‪ .‬לצד השמות שלובים בהשבעות גם‬
‫فضا‬
‫ي أطرافها‪ .‬اخرقت هذه العامات السحر اليهودي‪ً ،‬‬ ‫סימנים ויזואליים שונים‪ ,‬הנתפסים אף הם כרבי כוח‪ .‬בראש‬
‫عن السحرين اإسامي وامسيحي‪ ،‬من العام اليوناي الروماي‬ ‫קט ֶרס (‪– )charactêres‬‬‫ובראשונה בולטים ביניהם הכַ ַר ֶ‬
‫واستقر هناك بشكل دائم‪.‬‬ ‫סימנים מאגיים המורכבים מצירופים שונים של קווים קצרים‬
‫שעיגולים בקצותיהם‪ .‬סימנים אלה חדרו למאגיה היהודית‪,‬‬
‫منذ العصور الوسطى فصاع ًدا نجد ااستخدام السحري‬ ‫כמו גם למאגיה המוסלמית והנוצרית‪ ,‬מן העולם היווני־‬
‫للمربعات السحرية والحروف النصية –وهي عامات تبدو‬ ‫הרומי והשתכנו בה דרך קבע‪.‬‬
‫وكأنها معلقة عى طول خيط أو تقف عليه‪ ،‬والتي نشأت ي‬ ‫מימי הביניים ואילך אנו מוצאים שימוש מאגי גם בריבועי‬
‫العام اإسامي؛ (نجمة مع ستة رؤوس)‪ ،‬وي خاتم سليان‬ ‫קסם ובאותיות מיתר – סימנים הנראים כתלויים לאורכו‬
‫(نجمة خاسية)‪ ،‬وي أنظمة مختلفة من الرموز التخطيطية‬ ‫של חוט או ניצבים עליו‪ ,‬ומקורם בעולם המוסלמי; וכן‬
‫تسمى اأختام (ملوك الشياطن) أو كوموسن (امائكة)‪.‬‬ ‫ב'מגן דויד' (כוכב בעל שישה קודקודים)‪ ,‬ב'חותם שלמה'‬
‫تضاعفت ي الكتابات السحرية منذ بداية العر الحديث‬ ‫(כוכב בעל חמישה קודקודים) ובמערכות שונות של סימנים‬
‫فصاع ًدا‪ ،‬كا تضاعف استخدام السحر ي "شجرة السيفروت"‪.‬‬ ‫סכמטיים המכונים בשם 'חותמות' (של מלכי השדים) או‬
‫ي كثر من اأحيان ُد ِم َجت أساء مقدسة داخل عامات‬ ‫'קולומסין' (של מלאכים)‪ .‬בכתבים מאגיים מראשית העת‬
‫وقوالب كهذه‪ ،‬كا ي امثال الشائع ي نجمة داود والتي ي‬ ‫החדשה ואילך‪ ,‬התרבה גם השימוש המאגי בתבנית 'אילן‬
‫رؤوسها الستة نجد َ‬
‫حروف ااسم "طفطافيا" أو قالب امجاات‬ ‫הספירות'‪ .‬לעתים קרובות משולבים שמות קדושים בתוך‬
‫شجرة هسفروت امد َم َجة فيها أساء ساوية اأخرى‪.‬‬ ‫הסימנים והתבניות הללו‪ ,‬כמו בדוגמה הרווחת של מגן דויד‬
‫שבששת קודקודיו כתובות אותיות השם 'טפטפיה'‪ ,‬או‬
‫وعادة ما تكون اأشياء التي تكون فيها نقوش القسم‪،‬‬ ‫תבנית אילן הספירות שמשובצים בה שמות הספירות או‬
‫واأساء‪ ،‬والعامات مكتوبة بطريقة ا مكن مييزها –‬ ‫שמות אלוהיים אחרים‪.‬‬
‫وهي قطعة من الورق أو الرق أو امعدن –والغرض منها‬ ‫החפצים שבהם רשומים השבעות‪ ,‬שמות וסימנים אלה‪,‬‬
‫هو تنفيذ القوة الخفية ي الكتابة‪ .‬ومع ذلك‪ ،‬فإنها ي بعض‬ ‫הם לרוב חסרי ייחוד – מצע נייר‪ ,‬קלף או מתכת כלשהי –‬
‫شكا من أشكال اأداء‪ :‬دائرة‪ ،‬نجمة داود‪،‬‬
‫اأحيان تقرض ً‬ ‫ותכליתם היא הוצאה לפועל של הכוח הגנוז בכתיבה‪ .‬ואולם‪,‬‬
‫مفتاح‪ ،‬سكن‪ ،‬وأكر من ذلك‪ .‬اكتسبت "الخمسة" بن اليهود‬ ‫לעתים הם לובשים צורה בעלת חשיבות ביצועית‪ :‬עיגול‪ ,‬מגן‬
‫ي امنطقة اإسامية‪– ،‬شكل كف بأصابعه تعلق –شعبية‬ ‫דויד‪ ,‬מפתח‪ ,‬סכין ועוד‪ .‬בקרב יהודי המרחב המוסלמי זכתה‬
‫كبرة للحاية الخاصة‪ .‬نرى أن اليهود الذين تبنوا هذا‬ ‫הח׳מסה – צורת כף יד שאצבעותיה צמודות – לפופולריות‬
‫الرمز من محيطهم اإسامي وه ّودوه‪ ،‬ومن ثم دمجوه مع‬ ‫רבה כחפץ בעל סגולה להגנה‪ .‬היהודים‪ ,‬שאימצו סמל זה‬
‫مامهم ي قالبها الجديد والخاص‪ .‬عى مر السنن‪ ،‬أصبحت‬ ‫מסביבתם המוסלמית וייהדו אותו‪ ,‬שילבו אותו בקמעותיהם‬
‫"الخمسة" النمط اأكر شعبية بن التائم امطبوعة‪ .‬ي كثر‬ ‫ואף יצרו קמעות בתבניתה‪ .‬במרוצת השנים הפכה הח׳מסה‬
‫من اأحيان‪ ،‬أُضيفَت عنار برية إضافية‪ ،‬وخاص ًة العن‬ ‫לתבנית הרווחת ביותר של קמעות שנוצרו בדפוס מעוצב‪.‬‬
‫واأساك‪ ،‬للحاية من العن الريرة‪ .‬أما التائم العامة (أي‬ ‫לעתים קרובות נוספו לה מרכיבים ויזואליים נוספים‪,‬‬
‫ובראשם העין והדג‪ ,‬שנועדו להגן מפני עין רעה‪ .‬ח׳מסות‬
‫أنها م تنشئ لغرض محدد وهو روري لشخص معن‪ ،‬بل‬
‫וקמעות גנריים (כלומר שלא נוצרו לתכלית מוגדרת הנחוצה‬
‫استخدامها حسب الحاجة من قبل الجمهور وحتى من أجل‬
‫לאדם מסוים אלא לשם שימוש על פי הצורך בידי הרבים ואף‬
‫الفرهرسيا (الحيز العام))‪ ،‬ي الرق والغرب‪ ،‬فغالبا ما تم‬
‫להצגה בפרהסיה) מן המזרח והמערב כאחד‪ ,‬עוצבו לעתים‬
‫تصميمها بعناية واستخدامها كمجوهرات‪.‬‬ ‫קרובות בהקפדה יתרה ואף שימשו כתכשיטים‪.‬‬
‫بالكاد تظهر صور عى اأجسام السحرية‪ ،‬إا ي طاسات الهمس‬ ‫דמויות של ממש כמעט שאינן מופיעות על חפצים מאגיים‪,‬‬
‫امكتوبة ي العراق بن القرنن الخامس والسابع؛ من أجل طرد‬ ‫למעט בקערות לחש שנכתבו בבבל בין המאות החמישית‬
‫الشياطن والحاية منهم‪ .‬اعتاد مؤلفو هذه الطاسات (حواي‬ ‫לשביעית‪ ,‬לשם גירוש שדים והגנה מפניהם‪ .‬כותבי הקערות‬

‫‪21‬‬
‫ألف وخمسائة منهم يهودي) إضافة اأصفاد والساسل‪.‬‬ ‫הללו (בהן כאלף וחמש מאות שמוצאן יהודי) נהגו להוסיף‬
‫وبهذا‪ ،‬سعوا إى تعزيز السلطة التنفيذية أداء القسم‪ ،‬الذي‬ ‫ללשון ההשבעה ציורים איקוניים של שדים הכבולים באזיקים‬
‫يحيط الشخصيات الشيطانية كا دوامة ويغلق عليهم‪،‬‬ ‫ובשרשראות‪ .‬בעשותם כן ביקשו להעצים את כוחה הביצועי‬
‫حتى من خال اللغة البرية التي تهدف إى نفس الغرض‪:‬‬ ‫של ההשבעה‪ ,‬הסובבת את הדמויות הדמוניות כספירלה‬
‫السيطرة عى الشياطن‪ ،‬وربطها وإزالتها‪ .‬ي امخطوطات‬ ‫וסוגרת עליהן‪ ,‬גם באמצעות הלשון הוויזואלית שכוונה‬
‫לאותה מטרה‪ :‬השתלטות על השדים‪ ,‬קשירתם וסילוקם‪.‬‬
‫اأوروبية منذ بداية العر الحديث‪ ،‬والتي تليها‪ ،‬ي كتاب‬
‫בכתבי יד אירופיים מראשית העת החדשה‪ ,‬ובעקבותיהם‬
‫اماك رازيئيل (طبع أول مرة ي عام ‪ )1701‬ناد ًرا ما نجد فيه‬
‫גם בספר רזיאל המלאך (נדפס לראשונה ב־‪ ,)1701‬אנו‬
‫شخصيات بارزة من امائكة‪ .‬ومن بن تلك الشخصيات البارزة‬
‫מוצאים לעתים רחוקות דמויות איקוניות של מלאכים‪ .‬בין‬
‫من امائكة "سنوي"‪ ،‬سانسنوي" و"سامنجاف"‪ ،‬امعروفة‬ ‫אלה בולטות דמויותיהן של המלאכים סנוי‪ ,‬סנסנוי וסמנגלף‪,‬‬
‫من قصة ُمنع فيها قتل نساء وأطفال ي أي مكان يتم ذكره‬ ‫הארכי־שדה לילית שלא‬
‫ֵׁ‬ ‫הידועים מן הסיפור על שבועתה של‬
‫أسائهم‪ .‬تظهر هذه الصور‪ ،‬جنبا إى جنب مع أسائهم أحيانًا‬ ‫להרוג יולדות ותינוקות בכל מקום שבו יוזכרו שמותיהם‪.‬‬
‫عى التائم مكتوبة لحاية امرأة الوالدة‪.‬‬ ‫דמויות אלה‪ ,‬ולצדם שמותיהם‪ ,‬מופיעים לעתים גם על‬
‫קמעות שנכתבו לשם הגנה על יולדת ועוללה‪.‬‬
‫الشياطين‪ ،‬المائكة‪ ،‬الموتى‬
‫שדים‪ ,‬מלאכים‪ ,‬מתים‬
‫توصف ي التلمود البابي الشياطن بأنها كائنات بن اإنسان‬
‫בתלמוד הבבלי מתוארים השדים כישויות שבין אדם ומלאך‪.‬‬
‫واماك‪ .‬فهي أقوى من اانسان‪ ،‬ومكن ارتداء وخلع صورة أو‬
‫הם חזקים מן האדם‪ ,‬יכולים ללבוש ולפשוט צורה‪ ,‬טסים‬
‫شكل‪ ،‬وتطر من طرف العام إى اى الطرف اآخر‪ ،‬وتختفي‬
‫'מקצה העולם ועד קצהו' ובעיקר נעלמים מן העין‪ .‬הם‬
‫عن النظر‪ .‬فهي تتواجد عى حافة الثقافة وما وراءها –ي‬ ‫שוכנים על גבול התרבות ומאחוריו – במדבריות‪ ,‬בבארות‪,‬‬
‫الصحاري‪ ،‬وي اآبار‪ ،‬وال ِخ َرب‪ ،‬وامراحيض‪ ،‬وأيضً ا بن الناس‬ ‫בחורבות‪ ,‬במחראות‪ ,‬אבל גם בקרב בני האדם ואפילו בתוכם‬
‫وحتى داخلهم ما ًما‪ .‬ي بعض اأحيان‪ ،‬كا هو الحال ي‬ ‫ממש‪ .‬לעתים‪ ,‬כמו בסיפור המפורסם 'מעשה ירושלמי'‪,‬‬
‫القصة الشهرة "عمل أورشليمي"‪ ،‬يتزوج الشياطن من الناس‬ ‫הם מתחתנים עם בני אדם ומולידים צאצאים משותפים‪,‬‬
‫ويُنجبون أطفااً مشركن‪ ،‬وأحيانًا‪ ،‬كا هو الحال ي التقليد‬ ‫ולעתים‪ ,‬כמו במסורת המסועפת על לילית ובתה נעמה‪,‬‬
‫اموسع عن ليليث وابنتها نعمة‪ ،‬تنام الشياطن اإناث مع‬ ‫השדות עם גברים בשנתם ומתעברות מהם‪ .‬לשדים‬ ‫שוכבות ׁ ֵ‬
‫الرجال النامن وتلد لهم ذرية‪.‬‬ ‫מבנה חברתי דומה לזה האנושי‪ :‬יש בהם זכרים ונקבות‪ ,‬זקנים‬
‫וצעירים‪ ,‬רמים ונקלים‪ ,‬ואף שרים ומלכים‪ .‬עיקר העניין‬
‫ملك الشياطن بنية اجتاعية ماثلة لإنسان‪ :‬لديهم الذكور‬ ‫המאגי בהם כרוך בתכונתם לפגוע באדם ובעמלו‪ .‬הם נתפסים‬
‫واإناث‪ ،‬امسنن والشباب‪ ،‬طويلة القامة والنحيلة‪ ،‬وحتى‬ ‫כגורמים לאסונות‪ ,‬למחלות ולמוות; הם תוקפים את האדם‪,‬‬
‫الوزراء واملوك‪ .‬تنطوي معظم الفائدة السحرية فيها عى‬ ‫מכים אותו או משתלטים עליו ומחריבים את עולמו‪ .‬כיוון‬
‫قدرتها عى اإرار بشخص وعمله‪ .‬وينظر إليها عى أنها‬ ‫שאין הם חלק ממציאות החומר הנגלית לעין‪ ,‬הדרך היחידה‬
‫تسبب الكوارث واأمراض واموت؛ تواجه الشياطن الشخص‪،‬‬ ‫להתמודד עמם היא באמצעים מאגיים‪ .‬ואכן‪ ,‬מאות מרשמים‬
‫تربه أو تستوي عليه وتدمر عامه‪ .‬وما أنها ليست جز ًء‬ ‫וקמעות המיועדים למאבק בשדים‪ ,‬מתעדים פעילות מאגית‬
‫من واقع امواد التي امكشوفة للعن وملموسة‪ ،‬فإن الطريقة‬ ‫אנטי דמונית עקבית ועיקשת בקהילות המזרח והמערב גם‬
‫الوحيدة للتعامل معها هي من خال الوسائل السحرية‪.‬‬ ‫יחד‪ ,‬למן העת העתיקה ועד ימינו‪ .‬לפעילות זו מטרה כפולה‪:‬‬
‫والواقع أن هنالك امئات من الوصفات والتائم امصممة‬ ‫למנוע את כניסת השדים למרחב האנושי; ולסלקם ממנו‪ ,‬אם‬
‫مكافحة الشياطن توث ِق نشاطًا ثابتًا ومستم ًرا ضد الشياطن‬ ‫נסיבות החיים או מצבו הגופני־נפשי של האדם מעידים על‬
‫ي امجتمعات الرقية والغربية‪ ،‬من العصور القدمة وحتى‬ ‫פעילותם המזיקה בתוכו‪.‬‬
‫الوقت الحار‪ .‬هذا النشاط له غرض مزدوج‪ :‬منع الشياطن‬ ‫על אף הסכנה הגלומה בשדים‪ ,‬השליטה בהם צופנת בחובה‬
‫من دخول الفضاء البري؛ وإبعادها عنه‪ ،‬إذا كانت ظروف‬ ‫יתרונות רבים‪ .‬כושר התנועה שלהם‪ ,‬עוצמתם והיותם‬
‫حياته أو الحالة الجسمية والنفسية للشخص تشهد عى‬ ‫סמויים מן העין‪ ,‬עושים אותם שליחים רבי עוצמה בשירות‬
‫نشاط ضار للشياطن بداخله‪.‬‬ ‫האדם‪ .‬ואכן‪ ,‬במקומות רבים אנו נתקלים בשאיפה לקבץ‬
‫שדים ולשלחם למשימות שונות‪ .‬עוד אנו מוצאים בספרות‬

‫‪22‬‬
‫عى الرغم من الخطر الكامن ي الشياطن‪ ،‬فالسيطرة عليها‬ ‫המאגית הצעות לזַ מנם בהקיץ ובחלום כדי להיוועץ בהם‬
‫فيها العديد من امزايا‪ .‬قوتها ي الحركة وكونها غر مرئية‪،‬‬ ‫וללמוד מפיהם נסתרות‪ .‬בעניין זה דומים השדים למתים‪,‬‬
‫رسا أقوياء ي خدمة اإنسان‪ .‬ي الواقع‪ ،‬نواجه ي‬
‫تجعلهم ً‬ ‫שאף הם עוררו חשש ובה בעת נמצאו מועילים‪ .‬במסורת‬
‫العديد من اأماكن الرغبة ي جمع الشياطن وإرسالها لتنفيذ‬ ‫המאגית היהודית‪ ,‬השימוש במתים נדיר יחסית ומצומצם‬
‫مهام مختلفة‪ .‬كا أننا نجد ي اأدب السحري مقرحات‬ ‫ומסתכם בדרישה בהם‪ .‬בהקשר זה מלמדים ספרי המרשמים‬
‫המאגיים על עניין לא מבוטל במתים ובידע שברשותם‪ ,‬ועל‬
‫لدعوتهم لليقظان والحام من أجل استشارتهم والتعلم منها‬
‫מגוון אמצעים טקסיים לשם זימונם בהקיץ ובחלום לשם‬
‫ااختباء‪ .‬وي هذا الصدد‪ ،‬تشبه الشياطن اموى‪ ،‬ما يجعلها‬
‫רכישת מידע נחוץ מפיהם‪.‬‬
‫مخيفة‪ ،‬ولكن ي الوقت نفسه نجد أنها مفيدة‪ .‬ي التقليد‬
‫السحري اليهودي‪ ،‬استخدام اموى نادر نسبيًا ويقتر عى‬ ‫בניגוד לשדים השוכנים בארץ‪ ,‬מקומם של המלאכים ברקיע‪.‬‬
‫طلب يء ما منهم‪ .‬وي هذا السياق‪ ،‬فإن الكتب تعلمنا عى‬ ‫כבר בעת העתיקה התפתחה ביהדות ההשקפה שלפיה‬
‫الوصفات السحرية عن اموى وامعرفة التي ملكونها‪ ،‬وعن‬ ‫הרקיע נחלק לשבעה רקיעים הסדורים זה מעל זה‪ .‬רקיעים‬
‫אלה מאוכלסים באינספור מלאכים שבראשם שרים‪ .‬חיבורים‬
‫مجموعة متنوعة من التدابر ااحتفالية من أجل استدعاء‬
‫אחדים מתקופת בית שני ומקורות אזוטריים מן האלף הראשון‬
‫اليقظان والحام من أجل اكتساب امعلومات الازمة منهم‪.‬‬
‫לספירה (ספרות ההיכלות והמרכבה)‪ ,‬מתארים בהרחבה את‬
‫خافًا للشياطن التي تسكن ي الباد‪ ،‬فإن مقر امائكة هو‬ ‫העולם השמימי‪ ,‬את השוכנים בו ואת ההתרחשות הבלתי‬
‫ي الساء‪ .‬فقد تطور ي اليهودية القدمة الرأي القائل بأن‬ ‫פוסקת בתוכו‪ .‬ספר הרזים‪ ,‬החיבור המאגי הקדום ביותר‬
‫الساء انقسمت إى سبعة ساوات امرتبة واحدة فوق‬ ‫המצוי בידינו (אמצע האלף הראשון לספירה) נוטל אף הוא‬
‫اأخرى‪ .‬تسكن هذه الساوات عد ٌد ا يحى من امائكة‬ ‫חלק בתיאורים אלה אך הוא מוסיף להם היבט ייחודי‪ ,‬מאגי‪.‬‬
‫על פי חיבור זה‪ ,‬סדורים גדודי המלאכים ברקיעים במעלות‬
‫برئاسة وزراء‪ .‬تصف بعض امقاات من فرة الهيكل الثاي‬
‫על פי תחומי אחריותם‪ ,‬ושוטרים נתונים בראשיהם‪ .‬הספר‬
‫وامصادر الباطنية من األفية اأوى العام الساوي عى‬
‫עוקב אחר סידור זה מעלה אחר מעלה‪ ,‬מפרט את אופיים של‬
‫نطاق واسع‪ ،‬سكانه‪ ،‬واأجداث الجارية ي داخله‪ .‬إن كتاب‬
‫המלאכים‪ ,‬את תחומי פעולתם ואת שמות שוטריהם‪ ,‬ומציע‬
‫"سيفر هَرزيم" (الخفايا) وهو أقدم كتاب سحري لدينا‬ ‫בכל מקרה ומקרה טקסים והשבעות לשם הפעלתם‪ .‬חיבור‬
‫(منتصف األفية اأوى من امياد) يشارك أيضً ا ي هذه‬ ‫אחר‪ ,‬חרבא דמשה‪ ,‬שנכתב כמה מאות שנים מאוחר יותר‪,‬‬
‫اأوصاف‪ ،‬لكنه يضيف جان ًبا سحريًا فري ًدا من نوعه‪ .‬وفقًا‬ ‫מכפיף את כל שרי המלאכים ברקיעים לשר הגדול הממונה‬
‫لهذه اادبيات‪ ،‬يتم ترتيب كتائب امائكة ي الساوات‬ ‫על ממלכה זו כולה‪' ,‬אהיופסקתיה' שמו‪ ,‬שהשבעתו די בה‬
‫بدرجات وفقًا مناطق مسؤوليتها‪ ،‬ورجال الرطة عى رأسها‪.‬‬ ‫לשם אחיזה בכל נתיניו‪.‬‬
‫يتتبع الكتاب هذا الرتيب صعو ًدا وهبوطًا‪ ،‬تفاصيل طبيعة‬ ‫האנגלולוגיה (תורת המלאכים) היהודית התפתחה במהלך‬
‫امائكة‪ ،‬مجاات نشاطها وأساء رجال الرطة‪ ،‬ويقرح ي‬ ‫הדורות בכיוונים שונים‪ .‬בין כה ובין כה נותרו המלאכים‬
‫كل حالة ااحتفاات أداء القسم من أجل تشغيلها‪ .‬ونجد ي‬ ‫בבחינת קבוצה פעילה הממצעת בין העולם והאל‪ .‬מצד‬
‫نص أدي آخر "حربه دموى" (سيف موى) والذي كُتب‬ ‫אחד הם ממונים על הנעשה בעולם ופועלים בו‪ ,‬כל אחד‬
‫بعد بضع مئات من السنن‪ ،‬يرأس جميع وزراء امائكة ي‬ ‫בתחומו‪ ,‬על פי פקודת האל; מצד אחר‪ ,‬הם מעלים לאל‬
‫الساء الوزير العظيم امسؤول عن هذه امملكة بأكملها‪،‬‬ ‫את תפילותיהם של ישראל ומכניסים אותן לפניו‪ .‬תפקידם‬
‫"أهيوفسكاتيا"‪ ،‬الذي يكفي أدى القسم أمام امائكة وهذا‬ ‫כממונים שמימיים השולטים בהיבטים השונים של המציאות‬
‫يجعله ماسكًا زمام اأمور عى جميع رعاياه‪.‬‬ ‫וכוחם העצום לפעול בה‪ ,‬מציבים אותם במוקד הפעילות‬
‫המאגית האנושית‪ ,‬בבחינת ציר מרכזי בהעברת כוח מן הארץ‬
‫وقد تطور علم امائكة اليهودي عر اأجيال ي اتجاهات‬ ‫לרקיע (השבעה אנושית) ומן הרקיע לארץ (פעולה מלאכית)‪.‬‬
‫مختلفة‪ .‬عى أي حال‪ ،‬ظلت امائكة مجموعة نشطة بن‬ ‫השבעה אופיינית‪ ,‬אם אינה ממוענת לשדים לשם סילוקם‪,‬‬ ‫ּ‬
‫العام والله‪ .‬فمن ناحية‪ ،‬هم مسؤولون عا يحدث ي العام‬ ‫פונה למלאכים ותובעת את התגייסותם לפעולה לטובת‬
‫ويعملون هناك‪ ،‬كل ي مجاله الخاص‪ ،‬وفقا أمر الله؛ من‬ ‫מוטב המעשה המאגי‪ .‬תביעה זו יש בה משום עזות פנים‬
‫ناحية أخرى‪ ،‬فإنها ترفع صاة بني إرائيل إى الله ووضعها‬ ‫כלפי מעלה והיא צופנת בחובה סכנה רבה‪ .‬אם יודע האדם את‬
‫أمامه‪ .‬الرؤساء الساوية إن عملها ودورها ي تنظيم مختلف‬ ‫ההשבעה ואת השמות הקדושים לאשורם ומסוגל להוציאם‬
‫جوانب الواقع‪ ،‬وضعها ي مركز النشاط السحري لدى البر‪،‬‬ ‫לפועל במסגרת הטקסית הנדרשת‪ ,‬עז כוחו לפעול בעולם‬

‫‪23‬‬
‫وكونها محو ًرا ينقل القوة والسلطة من اأرض إى الساء‬ ‫שכן המלאכים מחויבים לשרתו‪ .‬אולם אם יטעה וייכשל‪,‬‬
‫(القسم اإنساي)‪ ،‬ومن الساء إى بني إرائيل (العمل‬ ‫ימשוך עליו את זעמם והם יעשו בו שפטים‪ .‬ואכן‪ ,‬במקרים‬
‫امائي)‪ .‬فالقسم النموذجي‪ ،‬إن م يكن موج ًها إى الشياطن‬ ‫רבים נלוות להצעות הפעולה המאגיות גם אזהרות חמורות‬
‫إزالتها‪ ،‬يتحول إى امائكة ويطالب بتجنيدهم للعمل لصالح‬ ‫מפני שימוש לא אחראי בהן‪.‬‬
‫أفضل أعال السحر‪ .‬هذا اادعاء يحمل أوج ًها مكنها التسبب‬
‫بخطر كبر‪ .‬لو عرف اإنسان القسم واأساء امقدسة لفهم‬ ‫אלוהים‪ ,‬תפילה‪ ,‬תורה‬
‫ما ًما ومكنه اأمر من القيام بها كجزء من الطقوس امطلوبة‪،‬‬ ‫ככלל‪ ,‬התפיסה המאגית היהודית מחריגה את האל מהשפעת‬
‫وقوته عى العمل ي العام أن امائكة ملزمة بخدمته‪ .‬ولكن‬ ‫הכישוף האנושי‪ .‬נדירים מאוד הכתבים המלמדים על פנייה‬
‫إذا ارتكب خطًأ وفشل‪ ،‬وقال انه سوف يواجه غضب امائكة‬ ‫ישירה אליו בלשון השבעה‪ .‬עיקר נוכחותו בשיח הכישוף‬
‫عليه‪ ،‬وأنها سوف تخلق له ر ًرا‪ .‬والواقع‪ ،‬وي حاات كثرة‪،‬‬ ‫מתבטא בשני היבטים‪ :‬מבחינה עקרונית‪ ,‬הוא נתפס כמקורו‬
‫مصحوبة تلك اأفعال بتحذيرات شديدة من ااستخدام غر‬ ‫של הידע המאגי ולעתים אף כפטרון הכישוף האנושי‪ .‬הדבר‬
‫נזכר באופן המפורש ביותר בחרבא דמשה‪ .‬בחיבור זה נכרכת‬
‫امسؤول لها‪.‬‬
‫הורדת הידע המאגי לארץ בעליית משה לשם קבלת התורה‪,‬‬
‫ומפורש צו האל למלאכיו לכבד את שמותיו ולהישמע לכל‬
‫ه‪ ،‬الصاة‪ ،‬التوراة‬
‫מי שמשביע אותם באמצעותם (וכן האיום כי אם לא יעשו כן‪,‬‬
‫ישרוף אותם)‪ .‬מבחינה מעשית‪ ,‬האל הוא מושאן הישיר של‬
‫كقاعدة عامة‪ ،‬فإن امفهوم السحري اليهودي ميز الله عن‬
‫'תפילות השבעה'‪ ,‬ז'אנר המשלב תחינות ובקשות אישיות‬
‫تأثر السحر البري‪ .‬نادرة ج ًدا هي الكتابات التي تشر إى‬
‫עם מרכיבים לשוניים בעלי כוח כופה – השבעות ושמות‬
‫توجه مبار له ي لغة القسم‪ .‬ويتم التعبر عن وجود الله‬
‫קדושים‪.‬‬
‫الرئيي ي الخطاب السحري ي جانبن‪ :‬من حيث امبدأ‪،‬‬
‫ينظر إليه عى أنه مصدر امعرفة السحرية‪ ،‬وأحيانًا حتى أنه‬ ‫'תפילת השבעה' היא ז'אנר מאגי 'רך' יחסית‪ ,‬המעיד היטב‬
‫راعي السحر البري‪ .‬وهذا اأمر مذكور بوضوح ي "حربا‬ ‫על הקשר ההדוק בין תפילות והשבעות‪ .‬ואמנם‪ ,‬לא רק‬
‫תפילות אישיות הועצמו במרכיבים לשוניים של השבעות;‬
‫دامشا" (سيف موى)‪ .‬يتم إناطة هذه امعلومات حول‬
‫גם לשונותיה של תפילת הציבור הקנונית נוכסו לעתים על‬
‫السحر من خال صعود موى إى الساء وتلقيه التوراة‪،‬‬
‫ידי מאגיקונים לשימוש פרטי‪ .‬הדוגמה הבולטת ביותר היא‬
‫وعى وجه التحديد حن أمر الله امائكة تكريم من ري‬ ‫החיבור המכונה 'שימוש יח ברכות'‪ ,‬שנוסחים מוקדמים שלו‬
‫الله عنهم من خاله (والتهديد أنه إذا م يفعلوا ذلك‪ ،‬فسوف‬ ‫מצויים בגניזת קהיר‪ .‬חיבור זה מציע שימוש שיטתי בברכות‬
‫يحرق امائكة)‪ .‬ومن الناحية العملية‪ ،‬فإن الله هو حامي‬ ‫תפילת העמידה‪ ,‬כל אחת לתכלית הקשורה לנוסח הברכה‪:‬‬
‫صاة ااسرضاء‪ ،‬واأدعية الله‪ ،‬وكذلك الدعوات التي تجمع‬ ‫ברכת 'מחיֵ ה' (גבורות) – להעמיד המת מקברו; ברכת‬
‫بن الطلبات الشخصية مع العنار اللغوية مع قوة قاهرة –‬ ‫'הרוצה בתשובה' (תשובה) – להחזיר מי שהשתמד; ברכת‬
‫القسم وأساء القديسن‪.‬‬ ‫'חונן' (חונן הדעת) – לשיפור הלימוד והזיכרון; ברכת 'אוהב‬
‫צדקה' (השיבה שופטינו) – לניצחון במשפט; ברכת 'מכניע‬
‫صاة القسم هو نوع من السحر اللن نسب ًيا‪ ،‬والذي يُرز‬
‫זדים' (המינים) – לפגיעה ביריב; וכן הלאה‪ .‬מטרות אלה ניתן‬
‫التواصل الوثيق بن الصلوات والقسم‪ .‬ي الواقع‪ ،‬م يتم‬ ‫לממש על ידי אמירת הברכה‪ ,‬המועצמת באמצעות השבעות‬
‫تعزيز الصلوات الشخصية فقط من قبل امكونات اللغوية‬ ‫ושמות קדושים‪ ,‬שמונה־עשרה פעמים (כמספר הברכות‬
‫للقسم؛ كا أن لغات الصاة العامة امرعة كانت تستخدم‬ ‫בנוסח הארצישראלי של תפילת העמידה) במסגרת טקסית‬
‫أحيانا من قبل السحرة لاستخدام الخاص‪ .‬وأبرز مثال عى‬ ‫מפורטת ומוקפדת‪.‬‬
‫ذلك هو ااتصال امعروف باسم "استخدام "يح بْراخوت"‪،‬‬
‫כתבים מקודשים נוספים נתפסו אף הם כנושאי כוח ביצועי‪.‬‬
‫التي توجد له إصداراته امبكرة ي ُج ّني َز ِة القاهرة‪ .‬يقدم هذا‬ ‫בראש ובראשונה המקרא‪ ,‬שפסוקים ממנו רווחים מאוד‬
‫الربط استخدا ًما منهج ًيا لصاة الوقوف‪ ،‬ولكل منها غرض‬ ‫בהשבעות‪ .‬פסוקי מקרא שובצו בנוסחאות השבעה ונכתבו‬
‫متصل بصياغة الدعاء‪ :‬دعاء "الرزق" (جيفوروت) –لوضع‬ ‫על חפצים ביצועיים כבר בתקופה מוקדמת מאוד‪ .‬למעשה‪,‬‬
‫اميت ي قره‪ .‬دعاء التائب‪ ،‬إعادة شخص ما تم إماتته إى‬ ‫הם מופיעים על הקמעות היהודיים המוקדמים ביותר‬
‫الحياة‪ .‬دعاء (حونان دعات) –لتحسن التعلم والذاكرة‪ .‬دعاء‬ ‫הידועים לנו – שני קמעות כסף מכתף הינום בירושלים‬
‫"أوهيف تزداكة" حيث بُطلَب عودة الحق ي امحاكمة‪ .‬دعاء‬ ‫שיוצרו בראשית תקופת בית שני ושעליהם נחקקו‪ ,‬בין‬

‫‪24‬‬
‫(اأصناف) –إيذاء الخصم‪ ،‬وهلم جرا‪ .‬ومكن تحقيق هذه‬ ‫השאר‪ ,‬גם פסוקי ברכת כהנים (במדבר ו‪ ,‬כד־כו)‪ .‬לרוב שולבו‬
‫اأهداف من خال قراءة الدعاء‪ ،‬ومكينها عن طريق القسم‬ ‫פסוקי המקרא בהשבעות על יסוד עקרון הדוֹ מוּת (כשם ש‪...‬‬
‫وأساء القديسن مانية عر مرة (كا عدد اأدعية ي نسخة‬ ‫כך‪ ,)...‬מתוך כוונה לקשור בין תוכן הפסוק או מילה מתוכו‬
‫أرض إرائيل من صاة الوقوف) ي طقوس مفصلة ودقيقة‪.‬‬ ‫ובין התכלית המבוקשת (למשל‪' ,‬וְ ֵה ִסיר ה' ִמ ְּמ ָך ָּכל חֹלִ י'‬
‫[דברים ז‪ ,‬טו] בקמע לסילוק מחלות ונגעים)‪ .‬עיקרון זה מצוי‬
‫نصوص مقدسة أخرى تُف َهم عى أنها قوة ٍ‬
‫تنفيذ‪ .‬أوا وقبل كل‬ ‫גם ביסוד אזכורי דמויות מקראיות בהשבעות‪ ,‬שמבקשים‬
‫يء‪ ،‬الكتاب امقدس‪ ،‬الذي يُظهر اآيات التي تتناول القسم‪.‬‬ ‫לזמן למעשה ההשבעה משהו ממהותן או מקורות חייהן‬
‫نرى أيضً ا كيف تم دمج آيات الكتاب امقدس ي الصيغ السبعة‬ ‫(למשל‪' ,‬כשם שנח מצא חן בעיני ה' [בראשית ו‪ ,‬ח] כן ימצא‬
‫وكتبت عى أغراض التنفيذ ي فرة مبكرة جدا‪ .‬ي الواقع‪ ،‬هي‬ ‫פלוני חן בעיני כל רואיו')‪ .‬אירועים מקראיים נרמזים אף‬
‫تظهر عى التائم اليهودية امعروفة لدينا –وفيها ميمتان‬ ‫הם לאותה תכלית בלשונות השבעה‪ ,‬בדרך כלל באמצעות‬
‫من الفضة امصنوعة من الكتف "هنوم" ي القدس ي بداية‬ ‫סיפורם מחדש בתבנית תמציתית (למשל‪' :‬משביע אני‬
‫عهد الهيكل الثاي والتي تم سنها‪ ،‬من بن أمور أخرى‪ ،‬آيات‬ ‫עליכם‪ ...‬אתם שהכיתם את אנשי סדום ועמורה בסנורים‬
‫"بركات كوهانيم" سفر العدد ‪ .)16–15‬وي الكثر من الحاات‬ ‫[בראשית יט‪ ,‬יא]‪ ...‬שתכו האנשים האלה בסנורים שלא יראו‬
‫אותי')‪ .‬אף פסוקים בעלי השתמעות כוחנית‪ ,‬ובמיוחד כאלה‬
‫تم دمج آيات الكتاب مع الطاسم مع نية لربط محتوها بآية‬
‫המבטאים את כוחו של האל וגדולתו‪ ,‬משולבים בהשבעות‬
‫أو كلمة والغرض امطلوب كالتائم التي تسعى إزالة اأمراض‬
‫לשם העצמתן‪.‬‬
‫واآفات‪ .‬هذا امبدأ هو أيضا أساس شخصيات الكتاب امقدس‬
‫فيا يخص القسم‪ ،‬حيث يذكر الطلب اافتتاحي بذكر ي ٍء‬ ‫מעבר לתכנים ספציפיים‪ ,‬נתפסה התורה כשלעצמה כטקסט‬
‫من مصادر أو جوهر حياتها (عى سبيل امثال‪" ،‬كا يحب‬ ‫בעל כוח‪ .‬ספר שימושי תורה‪ ,‬המציע שימושים מאגיים‬
‫בשמות היוצאים מפסוקיה‪ ,‬הוא עדות נאה לכך‪ .‬מזמורי‬
‫الله نوح" [سفر التكوين‪ .]7 ،‬يُستخدم القسم أيضً ا ي أحداث‬
‫תהלים נודעו אף הם כבעלי סגולה ביצועית‪ .‬כבר בעת‬
‫الكتاب امقدس عادة من خال إعادة القصة مرة أخرى‬
‫העתיקה יוחס כוח אנטי־דמוני לתהלים ג‪ ,‬ו־צא‪ .‬בגניזת קהיר‬
‫وبشكل موجز كا ي أحداث سدوم وعاموراه‪ .‬حتى اآيات‬
‫אנו מוצאים עותקים אחדים של שימוש תהלים – מדריך‬
‫ذات امعاي القوية‪ ،‬وخاصة تلك التي تعر عن قوة وعظمة‬ ‫שיטתי המפרט על פי הסדר‪ ,‬לְ מה יועיל כל מזמור ומזמור‬
‫الله‪ ،‬يتم دمجها ي القسم من مكينها وتقويتها‪.‬‬ ‫ובאיזו מסגרת טקסית יש להוציאו לפועל לשם כך‪.‬‬
‫باإضافة إى مضامن معينة‪ ،‬كان ينظر إى التوراة نفسها عى‬
‫أنها نص قوي‪ .‬فكتاب "سيفر شيموشيه تورا"‪ ،‬الذي يقدم‬ ‫מרשמים‪ ,‬מעשים‪ ,‬מטרות‬
‫ااستخدامات السحرية أساء أولئك الذين يركون آياته‪ ،‬هو‬ ‫כאמור‪ ,‬על פי התפיסה היהודית‪ ,‬עיקר כוחו של מעשה‬
‫شهادة جيدة عى هذا‪ .‬مزمور امزامر كان معروفا أيضا أن‬ ‫הכישוף גנוז בלשון והוא ממומש באמצעות הוצאה אל‬
‫يكون قوي اأداء والتنفيذ‪ُ .‬عزيت ي العصور القدمة القوة‬ ‫הפועל בעל פה או בכתב של השבעות ושמות קדושים‪.‬‬
‫امضادة للشيطانية للمزامر ‪ 3‬و‪ .6‬نجد ي جنيزة القاهرة‬ ‫מכל מקום‪ ,‬דבר זה אינו נעשה כלאחר יד‪ .‬על כך מעידים‬
‫عدة نسخ من تهيليم –كدليل منهجي يرح الرتيب‪ ،‬وما‬ ‫אלפי המרשמים הפזורים במאות כתבי יד ודפוסים מן העת‬
‫העתיקה ועד ימינו‪ ,‬המפרטים בדקדקנות את מעשי הטקס‬
‫هي أهمية كل مزمور من امزامر‪ ،‬وي أي إطار طقوس‬
‫הנחוצים בכל מקרה ומקרה‪ .‬הוראות הפעולה המפורטות‬
‫ينبغي أن تنفذ لهذا الغرض‪.‬‬
‫בספרות ההנחיה המאגית‪ ,‬נוגעות לכלל היבטיו של המעשה‪:‬‬
‫ההכנה הריטואלית הנדרשת (היטהרות‪ ,‬הימנעות מבשר‬
‫اأحجبة‪ ،‬اأعمال السحرية‪ ،‬اأهداف‬
‫וממאכלים חריפים‪ ,‬הינזרות מאישה‪ ,‬לבישת בגד לבן‬
‫וכו')‪ ,‬המקום והמועד שבהם יש לבצע את הטקס‪ ,‬החומרים‬
‫كا ذكر‪ ،‬فوفقًا للرأي اليهودي‪ ،‬فإن القوة الرئيسية لعمل‬
‫והחפצים שבהם יש להשתמש‪ ,‬הפעולות הנדרשות במהלך‬
‫الشعوذة مخفية ي اللغة وتتحقق عن طريق التنفيذ اللفظي‬
‫הטקס ואופן היציאה מן המרחב המאגי והחזרה לשגרת‬
‫أو امكتوب من القسم وأساء القديسن‪ .‬عى أي حال‪،‬‬ ‫החיים‪ .‬התשתית המטריאלית של מעשה הכישוף מגוונת‬
‫هذا ا يتم عرضً ا‪ .‬ويشهد عى ذلك اآاف من الوصفات‬ ‫מאוד‪ .‬משמשים בה חומרים מן החי‪ ,‬הצומח‪ ,‬הדומם והאדם‬
‫امنترة ي مئات امخطوطات وامطبوعات من العصور‬ ‫(ולעתים נדירות אף המת)‪ .‬חלקם שגורים‪ ,‬כגון שלוש אבנים‪,‬‬
‫القدمة حتى الوقت الحار‪ ،‬والتي تفصل بدقة الطقوس‬ ‫עלי פטרוזיליה‪ ,‬שבר חרס‪ ,‬ביצה‪ ,‬גופרית‪ ,‬סכין‪ ,‬צינור נחושת‪,‬‬

‫‪25‬‬
‫الازمة ي كل حالة‪ .‬إن اإجراء امستخدم وامحدد ي توجيه‬ ‫לוח כסף וכדומה; וחלקם אינם שגורים כלל‪ ,‬כגון לב גור אריה‪,‬‬
‫أدبيات السحر‪ ،‬تلمس كل جوانب العمل‪ :‬طقوس إعداد‬ ‫ראש כלב שחור‪ ,‬שליית חתולה‪ ,‬זרע אדם‪ ,‬מים שלא ראו אור‬
‫امطلوبة (التطهر‪ ،‬وتجنب اللحوم واأطعمة‪ ،‬واامتناع عن‬ ‫יום‪ ,‬אצבע של מת ועוד‪ .‬חלקם‪ ,‬כגון מנעול‪ ,‬מסמר מאדם‬
‫النساء‪ ،‬وارتداء مابس بيضاء‪ ،‬الخ) وامكان والتاريخ الذي يتم‬ ‫צלוב או עפר מן הקבר‪ ,‬טעונים במשמעות שאמורה לשרת‬
‫فيه تأدية امراسم‪ ،‬وامواد واأشياء استخدامها‪ ،‬واإجراءات‬ ‫את המעשה (על פי עקרון הדומוּת)‪ .‬אחרים‪ ,‬בעיקר כאלה‬
‫שמקורם בגוף האדם (דם‪ ,‬זיעה‪ ,‬שיער‪ ,‬ציפורניים)‪ ,‬שבאו‬
‫امطلوبة خال الحفل‪ ،‬وكيفية الخروج من الفضاء السحري‬
‫עמו במגע (שרשרת‪ ,‬בגד) או שמייצגים אותו (תמונה‪ ,‬בובת‬
‫والعودة إى الحياة الطبيعية‪ .‬البنية التحتية امادية من فعل‬
‫שעווה שעליה נכתב שמו) – משמשים לרוב לשם קשירה‬
‫الشعوذة متنوعة جدا‪ .‬ويستخدم الحيوان‪ ،‬والخضار‪ ،‬الجاد‪،‬‬
‫והכנעה של קורבן המעשה‪ .‬כאן משמשים יחדיו עקרון המגע‬
‫والبرية (وأحيانًا حتى اميت)‪ .‬بعض تلك ااستخدامات‬ ‫(‪ ,)principle of contact‬שלפיו דברים שהיו במגע זה‬
‫الشائعة‪ ،‬مثل الحجارة الثاثة‪ ،‬أوراق البقدونس‪ ،‬قطع الفخار‪،‬‬ ‫עם זה מוסיפים לפעול זה על זה גם לאחר שהופרדו‪ ,‬ועקרון‬
‫البيض‪ ،‬الكريت‪ ،‬السكن‪ ،‬أنبوب النحاس‪ ،‬اللوح الفي وما‬ ‫הדומות (‪ ,)principle of similarity‬שלפיו דברים דומים‬
‫شابه ذلك؛ ولكن بعضها ليس شائ ًعا عى اإطاق‪ ،‬مثل قلب‬ ‫זה לזה או שיש ביניהם יחסי ייצוג‪ ,‬משפיעים זה על זה‪.‬‬
‫شبل اأسد‪ ،‬رأس كلب أسود‪ ،‬شلية القط‪ ،‬الحيوانات امنوية‬ ‫עקרונות סימפתטיים אלה מאפיינים מערכי מעשה וחשיבה‬
‫البرية‪ ،‬اماء الذي م ير نور النهار‪ ،‬أصابع شخص ميت وأكر‬ ‫מאגיים בתרבויות רבות ואף ביהדות יש להם מהלכים ניכרים‪.‬‬
‫من ذلك‪ .‬بعضها‪ ،‬مثل القفل‪ ،‬امسار من شخص صلب أو‬ ‫האופי הדקדקני המאפיין את המרשמים המאגיים מעורר‬
‫اأوساخ من القر‪ ،‬تُف َهم عى أن لها معنى وأنه من امفرض أن‬ ‫רושם שכל פרט ופרט הוא בעל חשיבות עליונה וכי הקלה‬
‫تخدم العمل (وفقا مبدأ التشابه)‪ .‬أما اأشياء اأخرى‪ ،‬وخاصة‬ ‫שבסטיות מהוראות הביצוע תכשיל את המעשה כולו‪ .‬זהו‬
‫تلك امستمدة من جسم اإنسان (الدم‪ ،‬والعرق‪ ،‬والشعر‪،‬‬ ‫אכן הדימוי הרווח של הכישוף‪ .‬אולם השוואת גרסאות‬
‫واأظافر)‪ ،‬أو (صورة‪ ،‬سلسال كتب عليه اسمه) –غال ًبا ما‬ ‫מקבילות של מרשמים‪ ,‬בחינה של חפצים ביצועיים (קערות‬
‫تستخدم ي ترتيب الربط لضحية العمل‪ .‬هنا‪ ،‬يتم استخدام‬ ‫מאגיות או קמעות) שנכתבו באותה יד‪ ,‬או השוואה בין‬
‫مبدأ ااتصال (‪ ،)principle of contact‬حسبه فإن اأمور‬ ‫מרשמים מאגיים וחפצים ביצועיים שנוצרו בהשראתם‪,‬‬
‫التي كانت عى اتصال مع بعضها البعض ا تزال تعمل عى‬ ‫מלמדות שלא כך נתפסה המלאכה בידי המאגיקונים עצמם;‬
‫بعضها البعض حتى بعد فصلها‪ ،‬ومبدأ التشابه (‪principle‬‬ ‫הם הפעילו יצירתיות מקצועית מזה ופרגמטיזם מזה‪ ,‬בניסיון‬
‫‪ ،)of similarity‬والذي حسبه فإن اأشياء التي تشبه بعضها‬ ‫לדלות מידע רלוונטי ממאגר הידע שברשותם ולהתאימו‬
‫البعض أو التي لها عاقات متبادلة أيضً ا هي مستخدمة ي‬ ‫באופן המועיל ביותר למקרים המיוחדים שבהם טיפלו‪ .‬איננו‬
‫هذا سياق هذا العمل‪ .‬هذه امبادئ امتعاطفة هي سمة من‬ ‫יודעים הרבה על המאגיקונים היהודים לאורך ההיסטוריה‪,‬‬
‫ובעיקר לא עד ראשית העת החדשה‪ ,‬שבה התרחבה תופעת‬
‫اأعال السحرية من الفكر والفكر ي العديد من الثقافات‪،‬‬
‫'בעלי השם' והתרחב התיעוד שלה‪ .‬מכל מקום‪ ,‬מחקרי‬
‫وحتى ي اليهودية لديها إجراءات هامة‪.‬‬
‫שדה מן העשורים האחרונים מלמדים כי בקרב ה'מטפלים‬
‫إن طبيعة الرامة التي ميز الوصفات السحرية يثر اانطباع‬ ‫בכתיבה' הפועלים בימינו‪ ,‬ניתן להבחין בין טיפוסים אחדים‬
‫حول كمية التفاصيل كونه ذو أهمية قصوى‪ .‬هذا هو ي‬ ‫של בעלי לחש וסגולה‪ ,‬על פי תפיסתם את מקור כוחם‪ :‬יש‬
‫الواقع الصورة السائدة من الشعوذة كلها‪ .‬إن اأوعية أو‬ ‫הפועלים מכוח סגולה אישית וקרבה יתרה לאל וטוענים‬
‫السحر مكتوب بنفس اليد‪ ،‬مقارنة بن صفات أو أشياء‬ ‫שעצם ידם המברכת והכותבת היא הכלי להעברת כוח אלוהי‬
‫שהושפע עליהם ממרום; יש הפועלים מכוחה של 'בארכה'‬
‫سحرية تم إنشاؤها من وحي التنفيذي‪ ،‬يشر إى أن كان‬
‫העוברת בירושה במשפחתם ושוכנת בהם; יש הפועלים‬
‫ينظر إليه من قبل السحرة أنفسهم؛ وقد مارس السحرة‬
‫מכוח התגלותו בחלום של צדיק שמלווה ומנחה אותם כיצד‬
‫اإبداع امهني من جهة والراغاتية من جهة أخرى‪ ،‬ي‬ ‫לפעול; ויש שכוחם מושתת על ידע מקצועי כתוב שאותו‬
‫محاولة استخراج امعلومات ذات الصلة من قاعدة معارفهم‬ ‫אספו ולמדו‪ .‬אלה ואלה נבחנים בסופו של דבר על ידי‬
‫وتكييفها مع الحاات اأكر فائدة‪ .‬نحن ا نعرف الكثر عن‬ ‫לקוחותיהם במבחן ההצלחה‪ .‬כשאר בעלי מקצוע‪ ,‬יוקרתם‬
‫وخصوصا أولئك من أوائل‬
‫ً‬ ‫السحرة اليهود عى مر التاريخ‪،‬‬ ‫נגזרת מיכולתם לענות על הצרכים שלשמם פונים אליהם‪,‬‬
‫العر الحديث‪ ،‬حيث توسعت ظاهرة "امقابلن"‪ ،‬مع اتساع‬ ‫והללו רבים ומגוונים‪.‬‬
‫ظاهرة توثيقها‪ .‬عى أي حال‪ ،‬فقد أظهرت الدراسات اميدانية‬

‫‪26‬‬
‫من العقود اماضية أن من بن فاحي الكتابة‪ ،‬والذين‬ ‫המאגיה‪ ,‬בבחינת פרקטיקה קדם־מדעית‪ ,‬מציעה את‬
‫يعملون ي الوقت الحار‪ ،‬من اممكن التمييز بن امتميزين‬ ‫שירותיה בטווח רחב מאוד של תחומים‪ .‬למעשה‪ ,‬אין כמעט‬
‫بينهم وفقًا لتصورهم مصدر قوتهم‪ :‬هناك العاملون موجب‬ ‫פינה בחיי האדם שאין היא נוגעת בה‪ .‬מקורה נתפס אמנם‬
‫الشخصية الساحرة وامتقرب إى الله وامحافظة عى الركات‬ ‫כשמימי‪ ,‬אך מקומה בעולם הזה ואף תכליותיה אנושיות‬
‫اإلهية‪ ،‬وآخرون يترفون بحكم "الركة" اموروثة ي أرهم‬ ‫ומוגבלות כמעט תמיד לחיי היום־יום‪ .‬הספרות המאגית היא‬
‫על כן מפה גלויה של תקוות וחרדות‪ ,‬פחדים ושאיפות‪ ,‬צרכים‬
‫وتسكنهم؛ وبعضهم يعمل بحكم الوحي الص ّديق الذي‬
‫ומצוקות‪ .‬אלה פרושׂ ים בה לאורכה ולרוחבה כשלעצמם‪,‬‬
‫يرافق ويوجهم بكيفية الترف‪ .‬وبعضهم يقوم عى امعرفة‬
‫ללא שיפוט‪ ,‬מנותקים כמעט לחלוטין משיקולים של הלכה‬
‫امهنية امكتوبة التي ُجمعت وتعلموها‪ .‬هؤاء أو آخرون هم‬
‫ומוסר‪ ,‬כאבנים בפסיפס החיים‪ .‬המאגיה היהודית צומחת מן‬
‫ي نهاية امطاف متعلقون بنجاحات أو فشل يقررها زبائنهم‪.‬‬ ‫החיים האנושיים ומכוונת עצמה אליהם בפרגמטיזם יוצא‬
‫مثل غرهم من امهنين‪ ،‬تُستمد هيبتهم من قدرتهم عى‬ ‫דופן‪ .‬ברובם המוחלט של המקרים היא מציעה למשתמשים‬
‫تلبية ااحتياجات التي تو َجه إليهم هي كثرة ومتنوعة‪.‬‬ ‫בה סיוע במה שיכולים היו להשיג גם בלעדיה‪ :‬רפואה‪ ,‬הגנה‬
‫يقدم السحر‪ ،‬ي مارسته ما قبل العلمي خدماته ي‬ ‫מאויבים ומאסונות‪ ,‬הצלחה כלכלית וחברתית‪ ,‬אהבה ומין‪,‬‬
‫שיפור הלימוד‪ ,‬שררה‪ ,‬שמירת הרכוש‪ ,‬היחלצות ממצוקות‪,‬‬
‫مجموعة واسعة من امجاات‪ .‬ي الواقع‪ ،‬ا يوجد تقريبًا أي‬
‫פגיעה בזולת וכולי‪ .‬על אלה יש להוסיף מטרות שאינן שגורות‬
‫ركن ي حياة الشخص ا يتم مسه من ِقبل السحر‪ .‬وينظر‬
‫כגון קיצור מרחקים (קפיצת הדרך)‪ ,‬גירוש וזימון שדים וכן‬
‫إى أصله عى أنه ساي‪ ،‬ولكن مكانه ي هذا العام وأغراضه‬ ‫פרקטיקות שונות לידיעת הנסתר‪ ,‬שאף הן מעוגנות בסופו‬
‫هي داما حول حياة اإنسان وتقتر عى أموره اليومية‪.‬‬ ‫של דבר בצורכי החיים‪ .‬כמעט שאין למצוא בספרות המאגית‬
‫ولذلك فإن اأدبيات السحرية هو خريطة مفتوحة لآمال‬ ‫שאיפות פנטסטיות מן הסוג הרווח בסיפורים המאגיים נוסח‬
‫والقلق وامخاوف والتطلعات وااحتياجات والضيق‪ .‬وهي‬ ‫'אלף לילה ולילה'‪.‬‬
‫منفصلة ما ًما عن اعتبارات الريعة اليهودية واأخاق‪،‬‬
‫המאגיה היהודית‪ ,‬כפי שהיא משתקפת בכתבים המאגיים‬
‫إنها كالحجارة ي فسيفساء الحياة‪ .‬ينمو السحر اليهودي‬
‫עצמם‪ ,‬אינה פנטסטית; היא מערכת טכנית ממוסדת למדי של‬
‫من حياة اإنسان ويهدف إى منحهم براغاتية غر عادية‪.‬‬ ‫פעולות לחש וטקס‪ ,‬המיועדות לשפר את חיי היום־יום של‬
‫الغالبية العظمى من الحاات‪ ،‬ويقدم للمستخدمن منصة‬ ‫האדם‪ ,‬גברים ונשים כאחד‪ ,‬ואת רווחתם בעולם‪ .‬עקרונותיה‬
‫التي مكن أن تساعدهم عى تحقيق أمور كانوا بدونها‬ ‫מושתתים על אמונה עזה בקיום ישויות על־טבעיות וכוחות‬
‫قادرين عى الحصول عليها؛ كالحاية من اأعداء والكوارث‪،‬‬ ‫נעלמים רבי־עוצמה בעולם וביכולתו של האדם להכניעם‬
‫والنجاح ااقتصادي وااجتاعي‪ ،‬الحب والجنس‪ ،‬وتعزيز‬ ‫ולכוונם לפעולה כרצונו‪ .‬תכליותיה כמעט שאינן חורגות‬
‫التعلم‪ ،‬والطاقة‪ ،‬وتوفر اممتلكات‪ ،‬والهروب من امتاعب‪،‬‬ ‫משגרת המציאות הארצית שחיי האדם נטועים בה‪.‬‬
‫ٌ‬
‫أهداف‬ ‫إيذاء اآخرين‪ ،‬وهلم جرا‪ .‬وعليه يجب أن تُضاف‬
‫غر مرتبطة مثل تقصر امسافات‪ ،‬إبعاد واستدعاء الشياطن‪،‬‬
‫ومارسات مختلفة معرفة الغيب‪ ،‬والتي هي متواجدة‬
‫ضمن احتياجات الحياة‪ .‬يكاد يكون من امستحيل أن تجد‬
‫ي اأدبيات السحرية طموحات فانتازية من النوع السائد ي‬
‫الحكايات السحرية مثل "ألف ليلة وليلة"‪.‬‬
‫كا يتجى ي النصوص السحرية ذاتها‪ ،‬فإن السحر اليهودي‪،‬‬
‫قصصا فانتازية‪ ،‬بل هو نظام فني راسخ ضمن أنشطة‬
‫ليست ً‬
‫همس وطقوس تهدف إى تحسن حياة الشخص اليومية‬
‫ورفاهيته ي العام‪ .‬وتستند مبادئه عى ااعتقاد القوي ي‬
‫وجود كائنات خارقة للطبيعة وقوى قوية غيبية ي العام‪ ،‬وي‬
‫قدرة اإنسان عى إخضاعها وتوجيهها إى العمل وفق إرادته‪.‬‬
‫وبالكاد تتجاوز أهدافها روتن الواقع الدنيوي الذي تتجذر‬
‫فيه حياة اإنسان‪.‬‬

‫‪27‬‬