§0.

TẬP HỢP - SOÁ PHÖÙC

(Sets – Complex numbers)
Trong baøi naøy, baïn seõ hoïc:
 Khaùi nieäm taäp hôïp
 Caùch bieåu dieãn taäp hôïp - Giaûn ñoà Venn
 Caùc pheùp toaùn taäp hôïp
 Löïc löôïng cuûa taäp hôïp– Taäp höõu haïn, taäp voâ haïn vaø taäp ñeám ñöôïc
 Tính toaùn treân taäp höõu haïn
 Haøm lieân thuoäc cuûa taäp hôïp
 Caùch thöïc hieän caùc pheùp toaùn taäp hôïp döïa vaøo haøm lieân thuoäc
 Khaùi nieäm veà taäp soá phöùc, taäp soá phöùc laø môû roäng cuûa taäp soá thöïc.
 Caùc daïng soá phöùc: Hình hoïc, ñaïi soá, löôïng giaùc, muõ.
 Caùc pheùp toaùn soá phöùc: Coäng , tröø, nhaân , chia, luõy thöøa , khai caên, vaø quan heä
baèng nhau.
 Maët phaúng phöùc, moät soá khaùi nieäm trong maët phaúng phöùc.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
1 - Khaùi nieäm taäp hôïp
Ta noùi taäp hôïp caùc coâng daân cuûa nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam, taäp hôïp caùc
haønh tinh trong heä maët trôøi, taäp hôïp caùc thaùng trong naêm, taäp hôïp caùc ngaøy trong tuaàn, taäp
hôïp caùc soá töï nhieân nhoû hôn 100.… Moät caùch tröïc giaùc, ta coù theå hieåu taäp hôïp laø sưu taäp
goàm nhöõng vaät theå hay ñoái töôïng baát kyø (goïi laø phaàn töû cuûa taäp hôïp),… maø ta coù theå lieät keâ ra
ñöôïc hoaëc laø chuùng ñöôïc xaùc ñònh bôûi moät soá tính chaát naøo ñoù. Chuùng coù theå laø caùc soá, ñieåm,
danh saùch, chöông trình, töø ngöõ, tröôøng hoïc, sinh vieân, ñoäng vaät, caây coû, hoa laù, ñaát ñai, nuùi
löûa, soâng suoái, bieån, ñaïi döông, haønh tinh, … Ñaây khoâng phaûi laø ñònh nghóa maø chæ laø moät
khaùi nieäm (veà taäp hôïp), moät trong nhöõng khaùi nieäm quan troïng nhaát cuûa toaùn hoïc. Toùm laïi
taäp hôïp laø moät khaùi nieäm khoâng ñöôïc ñònh nghóa (khaùi nieäm nguyeân thuûy) trong heä thoáng
caùc khaùi nieäm cuûa toaùn hoïc, vaø laø moät trong nhöõng khaùi nieäm neàn taûng quan troïng nhaát
ñeå töø ñoù ta xaây döïng neân caùc khaùi nieäm khaùc.
Taäp hôïp thöôøng ñöôïc kyù hieäu bôûi caùc chöõ caùi in hoa nhö A, B, X, Y,… vaø caùc phaàn töû taäp hôïp
thöôøng ñöôïc kyù hieäu bôûi caùc chöõ thöôøng nhö a, b, c, x, y, z,…
Chuùng ta coù theå vieát (noùi) goïn taäp A, taäp B, taäp X, …thay cho taäp hôïp A, taäp hôïp B, taäp hôïp
X,…

Ñeå chæ phaàn töû x thuoäc taäp X, ta kyù hieäu x  X; phaàn töû y khoâng thuoäc taäp X, ta kyù hieäu
yX. Taäp hôïp khoâng coù phaàn töû naøo goïi laø taäp roãng hay taäp troáng (empty set), kyù hieäu .

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 1

Moät ñöôøng cong kín, phaúng, khoâng töï caét maø caùc ñieåm beân trong ñöôøng cong ñöôïc
hieåu töông öùng vôùi caùc phaàn töû cuûa moät taäp hôïp goïi laø giaûn ñoà Venn cuûa taäp hôïp ñoù.
Taäp hôïp thöôøng ñöôïc bieåu dieãn baèng caùch lieät keâ caùc phaàn töû, neâu tính chaát caùc phaàn
töû (moâ taû), duøng giaûn ñoà Venn.
Neáu moïi phaàn töû x thuoäc taäp A ñeàu thuoäc taäp B ta noùi taäp A laø taäp con (subset) cuûa
taäp B. Caùc kyù hieäu A  B hay B  A duøng ñeå chæ taäp A laø taäp con cuûa taäp B. Taäp A
goïi laø taäp con thöïc söï (proper subset) cuûa taäp B neáu A  B vaø A  B, kyù hieäu A B
hay A  B.
Neáu taäp A laø taäp con cuûa taäp B vaø taäp B cuõng laø taäp con cuûa taäp A, thì ta noùi taäp A
baèng taäp B , kyù hieäu A = B.
Caùc taäp hôïp thöôøng gaëp trong toaùn hoïc:
 = Taäp caùc soá töï nhieân = 0, 1, 2, 3, 4, … (caùc soá nguyeân khoâng aâm)
+ = Taäp caùc soá nguyeân döông = 1, 2, 3, 4, …
 = Taäp caùc soá nguyeân =  …, -4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, …
 = Taäp caùc soá höõu tyû
 = Taäp caùc soá thöïc
 = Taäp caùc soá phöùc = a + ib: a, b, i2 = -1

2- Caùc pheùp toaùn taäp hôïp: (set operations)

a/ Pheùp hôïp (union)
Hôïp cuûa hai taäp hôïp A vaø taäp hôïp B laø taäp hôïp bao goàm taát caû caùc phaàn töû thuoäc A hay
thuoäc B, kyù hieäu AB.

ÑN A OR B
AB   x: x A hay xB

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 2

b/ Pheùp giao (intersection)
Giao cuûa hai taäp hôïp A vaø taäp hôïp B laø taäp hôïp bao goàm taát caû caùc phaàn töû thuoäc A vaø thuoäc
B, kyù hieäu AB.
ÑN
AB   x: x A vaø xB
A AND B

c/ Pheùp tröø (difference)

Pheùp tröø cuûa taäp hôïp A cho taäp hôïp B laø taäp hôïp bao goàm taát caû caùc phaàn töû thuoäc A vaø
khoâng thuoäc B, kyù hieäu A\B hay A-B, goïi laø hieäu cuûa A cho B.
ÑN
A\B   x: x A vaø xB = A  B

d/ Pheùp tröø ñoái xöùng( symmetric difference)

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 3

Hieäu ñoái xöùng cuûa hai taäp hôïp A vaø taäp hôïp B laø taäp hôïp caùc phaàn töû thuoäc A\B hay thuoäc
B\A, kyù hieäu AB.
ÑN
AB   x: x (A\B) hay x(B\A)
= (AB) \ (AB)

A B

e/ Tích Ñeà-caùc cuûa taäp hôïp (Cartesian product, product set)

Tích Ñeà-caùc cuûa hai taäp hôïp A vaø B laø taäp hôïp bao goàm taát caû caùc caëp thöù töï (a,b). vôùi aA vaø bB, kyù hieäu AxB.

ÑN
AxB  (a,b): aA vaø b B
ÑN
Töông töï A1A2.....An   (a1,a2,....,an) : ai Ai , i= 1,2,.....,n
Ví duï 1
Cho caùc taäp hôïp A = a, b, c; B = b, d, f . Khi ñoù ta coù:
AB = a, b, c, d, f; AB = b ; A\B = a, c; AB =a, c, d, f
AxB = (a, b), (a, d), (a, f), (b, b), (b, d), (b, f) , (c, b), (c, d), (c,f)

g/ Pheùp laáy phaàn buø ( complement - phaàn buø cuûa moät taäp hôïp)
Cho A  U, phaàn buø cuûa A trong U, kyù hieäu CU
A
hay A hay A C , laø taäp hôïp caùc phaàn töû
thuoäc U vaø khoâng thuoäc A.

CU = x: xU vaø xA= U\A = A

A

Ví du 2
Cho A = a, b, d, U = a, b, c, d, e, f, thì CU
A
= c, e, f = U\A

Ñònh lyù: Cho A, B, C laø caùc taäp con baát kyø cuûa taäp X . Ta coù:
i) Luaät giao hoaùn: (commutative laws)

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 4

 AB = BA
AB = BA
AB = BA
ii) Luaät keát hôïp: (associative laws)
(AB)  C = A(BC) = ABC
(AB)  C = A(BC) = ABC
iii) Luaät phaân phoái: (distributive laws)
A (BC) = (AB)(AC)

A (BC) = (AB)(AC)
iv) Luaät ñoái ngaãu DeMorgan:(De Morgan’s laws)
X\(AB) = (X\A)(X\B)
X\(AB) = (X\A)(X\B)

v) Luaät thoáng trò :(boundary laws)

A = 
A = A
AX = X

3 - Löïc löôïng cuûa taäp hôïp (cardinality of set)

3.1 Ñònh nghóa (definition)
Löïc löôïng cuûa moät taäp hôïp A laø soá caùc phaàn töû phaân bieät cuûa A, kyù hieäu Ahay Card(A).

ÑN
A  soá phaàn töû phaân bieät cuûa A ; = 0

Taäp hôïp A ñöôïc goïi laø höõu haïn neáu A= n, vôùi n laø moät soá nguyeân khoâng aâm naøo ñoù. Moät
taäp hôïp khoâng höõu haïn goïi laø taäp voâ haïn. Taäp hôïp A goïi laø ñeám ñöôïc neáu A coù höõu haïn
phaàn töû hoaëc coù moät song aùnh töø taäp caùc soá nguyeân döông Z+ vaøo A. Moät taäp hôïp voâ haïn maø
khoâng phaûi laø taäp ñeám ñöôïc thì goïi laø taäp khoâng ñeám ñöôïc.
Ví du 3
a) Neáu A laø taäp caùc ngaøy trong tuaàn thì A= 7 .
b) Neáu B laø taäp caùc thaùng trong naêm thì B = 12 .
c) Neáu C laø taäp caùc ngaøy trong thaùng gieâng thì C = 31.
d) Neáu D laø taäp taát caû caùc haït caùt Soâng Haèng thì D= Haèng Haø sa soá.
e) Taäp caùc soá töï nhieân N , taäp caùc nguyeân Z , taäp caùc soá höõu tyû Q laø caùc taäp hôïp voâ haïn
ñeám ñöôïc.
f) Taäp caùc soá thöïc R , taäp caùc soá phöùc C laø caùc taäp voâ haïn khoâng ñeám ñöôïc.

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 5

 Nhaän xeùt :
i) Taäp hôïp con cuûa moät taäp ñeám ñöôïc thì ñeám ñöôïc.
ii) Taäp hôïp chöùa moät taäp con khoâng ñeám ñöôïc thì khoâng ñeám ñöôïc.

3.2 - Ñònh lyù Cho A, B, C laø caùc taäp hôïp höõu haïn. Ta coù:
 AB = A+B - AB
 ABC = A+B+C - AB - AC - BC+ ABC
 AB  A + B
 AB  min A, B
 A\B  A - B
 AB = A+B - 2AB = AB - AB
 Neáu A = n thì P(A) = 2n.
Ví duï 4
a/ Trong moät lôùp hoïc coù 50 sinh vieân, coù 26 sinh vieân ñaït ñieåm A trong moân thi thöù nhaát, coù
21 sinh vieân ñaït ñieåm A trong moân thi thöù hai. Hoûi neáu coù 17 sinh vieân khoâng ñaït ñieåm A
trong moân thi naøo caû thì coù bao nhieâu sinh vieân ñaït ñieåm A trong caû hai moân thi ?
b/ Bieát soá löôïng sinh vieân ñaït ñieåm A trong caû hai moân thi laø baèng nhau, toång soá sinh vieân
ñaït ñieåm A chæ trong moät moân thi laø 40 vaø coù 2 sinh vieân khoâng ñaït ñieåm A trong moân thi
naøo caû. Haõy xaùc ñònh soá sinh vieân ñaït ñieåm A trong moân thi thöù nhaát, soá sinh vieân ñaït ñieåm
A trong moân thi thöù hai, vaø soá sinh vieân ñaït ñieåm A trong caû hai moân thi.

Giaûi

a) Ñaët : A =  Caùc sinh vieân ñaït ñieåm A trong moân thi thöù nhaát.
B =  Caùc sinh vieân ñaït ñieåm A trong moân thi thöù hai.
Suy ra: AB = Caùc sinh vieân ñaït ñieåm A trong caû hai moân thi
AB = Caùc sinh vieân ñaït ñieåm A ít nhaát trong moät moân thi.
A  B = Caùc sinh vieân ñaït ñieåm A chæ trong moät moân thi.
A = 26, B = 21, AB = 33,
AB = A+B - AB = 26 + 21 – 33 = 14
Vaäy coù 14 sinh vieân ñaït ñieåm A trong caû hai moân thi.
b) Töông töï theo ñeà baøi ta coù: A = B , A  B = 40 , AB = 50 – 2 = 48
AÙp duïng  ta coù : A  B = A+B - 2AB = AB - AB
Suy ra: AB = AB - A  B = 48 – 40 = 8

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 6

 2A = 2B = A  B +2AB = 40 + 2.8 = 56  A = B = 28.
Vaäy soá sinh vieân ñaït ñieåm A trong moân thi thöù nhaát laø 28, soá sinh vieân ñaït ñieåm A
trong moân thi thöù hai laø 28, soá sinh vieân ñaït ñieåm A trong caû hai moân thi laø 8.

4- Haøm lieân thuoäc cuûa cuûa taäp hôïp: (soá hoùa ñeå deã nghieân cöùu, tính toaùn )
(relationship functions, membership functions, characteristic functions)
4.1- Ñònh nghóa
Haøm lieân thuoäc ( hay haøm ñaëc tröng, haøm thaønh vieân) cuûa taäp hôïp A kyù hieäu laø  A (x) (
hoaëc IA(x) , A(x) ) vaø ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:
1 neáu x  A
 A (x ) = 
0 neáu x  A
Nhö vaäy  A (x) chæ nhaän moät trong hai giaù trò hoaëc baèng 1 hoaëc baèng 0.

 Taäp hôïp X thoûa  X (x) = 1 vôùi moïi x, ñöôïc goïi laø taäp neàn (hay khoâng gian
neàn).
 Taäp hôïp A coù daïng : A = x  X x thoûa moät soá tính chaát naøo ñoù thì ta noùi taäp A coù taäp
neàn laø X hay A ñöôïc ñònh nghóa treân taäp neàn X.
Ví duï 5 Cho X laø taäp caùc thaùng trong naêm.
Taäp A = x  X x laø thaùng trong naêm coù 31 ngaøy- laø taäp hôïp coù taäp neàn laø X.

4.2- Haøm lieân thuoäc vaø pheùp toaùn taäp hôïp (relationship functions and set operations)
i) Tính khoâng giaûm: A  B   A (x)   B (x) vôùi moïi x thuoäc taäp neàn X cuûa A vaø B.

ii) Hieäu cuûa hai taäp hôïp :  A \ B (x) =  A (x) -  A (x)  B (x)

iii) Giao cuûa hai taäp hôïp :  A  B (x) =  A (x ) .  B (x)

 A  B (x) = min   A (x) ,  B (x) 

Hai coâng thöùc naøy laø töông ñöông nhau.

iv) Hôïp cuûa hai taäp hôïp :  A  B (x) =  A (x) +  B (x) -  A (x) .  B (x)

 A  B (x) = max   A (x) ,  B (x) 

Hai coâng thöùc naøy laø töông ñöông nhau.
v) Hieäu ñoái xöùng :  A  B (x) =  A (x) +  B (x) - 2  A (x) .  B (x)

0 neáu x  A
vi) Buø cuûa moät taäp hôp :  (x) = 1 -  A (x) = 
A 1 neáu x  A
vii) Tích Ñeà-caùc taäp hôïp :  A  B (x, y) =  A (x)  B (y)
Vôùi  A (x) ,  B (y) laàn löôït laø hai haøm lieân thuoäc cuûa A vaø B.

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 7

Ví duï 6 Giaû söû taäp neàn laø taäp soá thöïc R vaø hai taäp A = ( -, 2) , B = (0, +).
1 neáu x  2 1 neáu x  0
Khi ñoù :  A (x) =  ,  B (x) = 
 0 neáu x  2  0 neáu x  0
1 neáu x  0
  A \ B (x) =  A (x ) -  A (x )  B (x) = 
 0 neáu x  0
 1 neáu 0x2
  A  B (x) =  A (x) .  B (x) = 
0 neáu x  0 hay x  2
  A  B (x) =  A (x) +  B (x) -  A (x) .  B (x) = 1 vôùi moïi x thuoäc R.

 0 neáu 0x2
  A  B (x) =  A (x) +  B (x) - 2  A (x ) .  B (x) = 
1 neáu x  0 hay x  2

5. Tập số phức
Baïn ñoïc ñaõ quen thuoäc taäp soá thöïc  cuøng vôùi caùc pheùp toaùn coäng, tröø, nhaân, chia,….
vaø nhöõng tính cuûa chuùng nhö giao hoaùn, keát hôïp, phaân phoái……. Veà maët hình hoïc,
taäp caùc soá thöïc ñöôïc bieåu dieãn bôûi caùc ñieåm treân ñöôøng thaúng, goïi laø truïc soá thöïc (
truïc 0x) nhö hình veõ sau

Vôùi moãi a, a ñöôïc bieåu dieãn töông öùng vôùi moät ñieåm treân truïc 0x caùch goác 0
moät ñoaïn a , naèm veà phía beân phaûi cuûa goác 0 neáu a > 0, naèm veà phía beân traùi cuûa
goác 0 neáu a< 0. Moãi soá thöïc töông öùng vôùi moät ñieåm treân truïc 0x vaø ngöôïc laïi.

Laáy truïc soá thöïc 0x ñaët vaøo maët phaúng vôùi heä truïc toïa Ñeà-caùc Oxy sao cho truïc thöïc
0x truøng vôùi truïc 0x cuûa maët phaúng Oxy (caùch laøm naøy goïi laø pheùp nhuùng).
y

b (a,b)

0 a x

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 8

Baây giôø, xeùt maët phaúng vôùi heä truïc toïa ñoä Oxy thì moãi soá thöïc a töông öùng vôùi moät
ñieåm coù toïa ñoä (a,0) naèm treân truïc 0x. Sau ñaây, chuùng ta seõ môû roäng taäp caùc soá thöïc
( truïc 0x) sang taäp caùc soá phöùc ( maët phaúng 0xy).

5.1. Ñònh nghóa soá phöùc ( complex numbers)

Treân taäp hôïp  := z= (a,b)  a, b 2 maø quan heä baèng nhau, pheùp coäng,
pheùp nhaân, pheùp ñoàng nhaát nhöõng caëp soá ñaëc bieät vôùi soá thöïc ñöôïc ñònh nghóa nhö
sau: (a,b), (c,d) .
a  c
i) Quan heä baèng nhau: (a,b) = (c,d)  
b  d
ii) Pheùp coäng : (a,b) + (c,d) = (a+c , b+d)
iii) Pheùp nhaân : (a,b).(c,d) = (ac-bd, ad+bc)
iv) Pheùp ñoàng nhaát : (a, 0)  a ( moãi soá naèm treân truïc thöïc 0x xem nhö moät soá thöïc)

Taäp  vôùi caùc pheùp toaùn ñònh nghóa nhö treân taïo thaønh moät tröôøng soá goïi laø

tröôøng soá phöùc. Trong tröôøng soá phöùc , ta coù:

 Phaàn töû ñoái cuûa z = (a, b) , kyù hieäu –z, laø –z = (-a,-b).
 Phaàn töû zeâro laø (0,0)  0. ( coù theå söû duïng daáu “=” thay cho daáu “” )
 a b 
 Phaàn töû nghòch ñaûo cuûa z = (a,b)  0, kyù hieäu z-1, laø z-1 =  2 , 2 .
 a  b a  b2 
2

 Phaàn töû ñôn vò thöïc laø (1,0) = 1.

 Phaàn töû ñôn vò aûo, kyù hieäu i, laø i = (0,1) ; ta ñöôïc i2 = (0,1)(0,1) = (-1,0) = -1.
(0.1)
i  (0,1) và i 2  1

Moãi soá phöùc z = (a,b) coù theå xem nhö moät ñieåm hay moät veùctô coù toïa ñoä laø (a,b)
trong maët phaúng 0xy. Caùc tính chaát cuûa caùc pheùp toaùn soá phöùc hoaøn toaøn töông töï caùc
tính chaát cuûa caùc pheùp toaùn soá thöïc.
5.2. Daïng ñaïi soá cuûa soá phöùc
5.2.1. Daïng ñaïi soá
Moïi soá phöùc z = (a, b) ñeàu coù theå vieát ñöôïc döôùi daïng z = a+ib, vaø goïi laø daïng ñaïi
soá cuûa soá phöùc.
Thaät vaäy, z = (a,b) = (a,0) + (0,b) = (a,0) + (0,1)(b,0) = a+ ib.
 a goïi laø phaàn thöïc cuûa soá phöùc z, kyù hieäu Rez.

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 9

 b goïi laø phaàn aûo cuûa soá phöùc z, kyù hieäu Imz.
Vaäy z = (a, b) = a+ib = Rez +i Imz (0.2)

5.2.2. Caùc pheùp toaùn soá phöùc vieát daïng ñaïi soá

Vôùi moïi z1 = a +ib, z2 = c +id  

i) Pheùp coäng: z1 + z2 = (a+ c) +i(b + d)

ii) Pheùp tröø: z1- z2 = (a- c) +i(b - d)
iii) Pheùp nhaân: z1. z2 = (ac –bd ) + i(ad +bc)
z1 a  ib (a  ib)(c  id )
iv) Pheùp chia:   = z1 z 21 , vôùi z2  0.
z 2 c  id c d
2 2

a  c
v) Quan heä baèng nhau: z1 = z2  
b  d
 Nhaän xeùt:
 Khi coäng (tröø) hai soá phöùc daïng ñaïi soá, ta coäng ( tröø) phaàn thöïc vôùi phaàn thöïc vaø
phaàn aûo vôùi phaàn aûo.
 Khi nhaân hai soá phöùc daïng ñaïi soá, ta aùp duïng tính phaân phoái bình thöôøng nhö soá
thöïc vaø nhôù thay i2 = -1.
 Khi chia hai soá phöùc daïng ñaïi soá, ta nhaân caû töû vaø maãu vôùi löôïng lieân hieäp cuûa
maãu soá.
1  2i
Ví duï 7 Tìm phaàn thöïc vaø phaàn aûo soá phöùc: z =  4  6i
2  3i
Giaûi
Ta coù
(1  2i )(2  3i ) 2  6i 2  7i 4  7  48 85
z=  4  6i =  4  6i =   4   i  6  = i
2 2  32 i 2 13  13   13  13 13
48 85
Vaäy Rez = , Imz = . 
13 13

5.3. Soá phöùc lieân hôïp (conjugate)

Soá phöùc lieân hôïp cuûa soá phöùc z = a + ib , kyù hieäu z , vaø ñònh nghóa nhö sau

z := a - ib (0.3)

 Moät soá tính chaát: Vôùi moïi z1, z2 , z  

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 10

i) z1  z 2  z1  z 2 ; z1  z 2  z1  z 2

ii) z1 .z 2  z1 . z 2 ; zk  z  k , k  
z  z
iii)  1   1 , vôùi z2  0.
 z2  z2
iv)    ,  

v) z  z
Ví duï 8 Cho ña thöùc baäc n heä soá thöïc f(z) = anzn + an-1zn-1+....+a1z + ao

Töùc laø ak, k = 0,1,2,...,n vaø an  0. Giaû söû f(zo) = a+ib, haõy tính f( z o ).
Giaûi
Ta coù an z on + an-1 z on1 +...+a1zo + ao = f(zo) = a+ib

 n +a zo n1 +….+ a

f( z o ) = an z o n-1 1 zo + ao

= a n z on  a n 1 z on1 +….+ a1 z o + a 0 (do tính chaát (ii) vaø (iv) )

= a n z on  a n 1 z on 1 +…+ a1 z o + a 0 (do tính chaát (ii) )

= a n z on  a n 1 z on 1  ....  a1 z o  a o  a  ib = a – ib (do(i) vaø giaû thieát) 

 Nhaän xeùt

Cho phöông trình baäc n heä soá thöïc anzn + an-1zn-1+....+a1z + ao = 0 (1) , an  0.
 Khi a  ib  0 thì a  ib  0 . Do ñoù, neáu z o laø nghieäm cuûa phöông trình (1) thì z o
cuõng laø nghieäm phöông trình (1).
 Neáu n leû thì phöông trình (1) luoân coù ít nhaát moät nghieäm thöïc.

5.4. Daïng löôïng giaùc cuûa soá phöùc (trigonometric form or polar form)
y

rsin =b (a,b) = a+ib = z

r

0 a= rcos x

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 11

Chuùng ta thaáy raèng moãi soá phöùc z = a+ib = (a,b) töông öùng vôùi moät vectô coù goác laø
goác toïa ñoä vaø ngoïn laø ñieåm coù toïa ñoä (a,b). Ñeå ñôn giaûn ta goïi veùctô naøy laø vectô z.
Goïi r laø moâñun veùctô z vaø  laø goùc giöõa truïc 0x vaø veùctô z. Töø nhaän xeùt naøy chuùng ta
seõ thieát laäp daïng löôïng giaùc (daïng cöïc) cuûa soá phöùc nhö sau.
5.4.1- Moâ-ñun cuûa soá phöùc (modulus or absolute value)

Cho soá phöùc z = a + ib . Moâ-ñun cuûa z, kyù hieäu z vaø ñònh nghóa bôûi

(0.4)
z := a2  b2 = r

Ví duï 8 Vôùi z  4  3i thì z  42  (3) 2 = 5

Vôùi w  2  8i thì w  (2) 2  82  68 

 Moät soá tính chaát: z, z1, z2  

i) z  0 ; z = 0  z = 0 iv) z1.z2 = z1.z2

ii) z1  z2  z1 + z2 (BÑT tam giaùc) z1 z1
v)  , z2  0
iii) z1 - z2  z1  z2 z2 z2

5.4.2- Argument cuûa soá phöùc Cho soá phöùc z = a + ib  0, r= z

 Giaù trò chính cuûa argument cuûa soá phöùc z laø goùc  (- <   ) thoûa
z  r(cos + isin), kyù hieäu Argz . Cuï theå Argz ñöôïc tính nhö sau:
 b
arctg a khi a  0, b  R
 b
  arctg khi a  0 vaø b  0
 a
 b
Arg z =    arctg khi a  0 vaø b  0 (0.5)
 a
 
khi a  0 vaø b  0
2
 
 khi a  0 vaø b  0
 2
 Argument cuûa z, kyù hieäu argz:

argz := Argz + k2, k   (0.6)

 Chuù yù

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 12

  Moät soá taøi lieäu duøng argz ñeå kyù hieäu giaù trò chính vaø Argz ñeå kyù hieäu
argument.

 Coù theå qui ñònh giaù trò chính cuûa argument trong khoaûng [0; 2).
5.4.3 - Daïng löôïng giaùc cuûa soá phöùc Cho soá phöùc z = a + ib  0

  = argz (hay  = Argz)

y  a = rcos
 b = rsin
rsin= b z = a + ib


0 a= rcos x

Khi ñoù z = r ( cos + i sin ) (0.7)

goïi laø daïng löôïng giaùc cuûa soá phöùc. ª

 Chuù yù Chuùng ta thöôøng tìm daïng löôïng giaùc cuûa soá phöùc z = a + ib  0 qua hai
böôùc sau:

Böôùc 1 Tính r  a 2  b 2  z

 a
cos   r
Böôùc 2 Tìm moät goùc  thoûa 
b
 sin  
 r
Khi ñoù daïng löôïng giaùc cuûa z laø : z  r (cos   i sin  )

Ví duï 9 Vieát soá phöùc z = 1+i 3 ñöôùi daïng löôïng giaùc.

Giaûi
2 2
Modun r = z = 1  ( 3 ) =2
 1
 cos   2 
  chọn  
sin   3 3
 2
 
Vaäy z = 2(cos + isin ) 
3 3

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 13

5.5. Luõy thöøa baäc n soá phöùc- Coâng thöùc Moivre

Cho caùc soá phöùc

z1 = r1(cos1+ isin1); z2 = r2(cos2+isin2),…, zn = rn(cosn +isinn).

Khi ñoù z1z2 = r1.r2[(cos1 cos2 - sin1sin2) + i(sin1 cos2+ cos1 sin2)]

= r1.r2[cos(1+2) +isin(1+2)]

z1 r1
Töông töï  [cos(1-2) +isin(1-2)] , vôùi z2  0.
z 2 r2

 Suy ra : z1z2 …zn = r1r2…rn[cos(1+2 +…+n) + isin(1+2 +…+n)]

Neáu z1 = z2 = … = zn = z = r( cos + i sin ) ta ñöôïc coâng thöùc luõy thöøa baäc n soá phöùc

(0.8)
z n = r(cos  isin )n = rn( cosn + i sinn ) , n 

Khi r = 1 ta coù Coâng thöùc Moivre

(cos  isin ) n = cosn + i sinn , n (0.9)

Ví duï 10 Tính vaø vieát keát quaû döôùi daïng ñaïi soá phöùc (1+i 3 )2017 .
Giaûi
 
Ñaët z = 1+i 3 = 2(cos + isin ) . Khi ñoù
3 3
 2017 2017 
(1+i 3 )2017 = z2017 = 22017  cos  i sin  =
 3 3 
   1 3
= 22017  cos  i sin  = 22017   i  = 22016(1+i 3 ) 
 3 3 2 2 

5.6. Khai caên baäc n cuûa soá phöùc ( n th roots of a complex number)
Caên baäc n cuûa soá phöùc z , kyù hieäu n
z , laø soá phöùc w thoûa maõn w n  z .
Deã thaáy n 0  0 .
Ñaët caùc soá phöùc z = r(cos + isin)  0, w = (cos + isin). Ta coù
n(cosn + isinn) = [(cos + isin)]n = wn = z = r(cos + isin)
ρ n  r ρ n  r

     2kπ
nθ    2kπ, vôùi k   θ  , vôùi k  
n

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 14

Neáu goïi r laø caên baäc n duy nhaát (döông) cuûa soá thöïc döông r, ta ñöôïc:
n

  k 2   k 2 n  k 2  k 2
n
z  w  n r [cos  i sin ] = r [cos(  )  i sin(  )] , k   .
n n n n n n
Do caùc haøm cos, sin tuaàn hoaøn chu kyø 2 neân ta ñöôïc

  k 2   k 2
n
z  n r (cos  i sin ); k = 0,1,2,..., n-1; n  + (0.10)
n n
(chæ caàn laáy n giaù trò nguyeân lieân tieáp cuûa k)
 Nhaän xeùt Caên baäc n cuûa moät soá phöùc z = r(cos + isin)  0 coù taát caû n giaù trò,
chuùng coù bieåu dieãn hình hoïc laø n ñænh cuûa moät ña giaùc ñeàu n caïnh noäi tieáp
ñöôøng troøn taâm 0 baùn kính laø n r .
Ví duï 11 Khai caên baäc 4 soá phöùc z = -1 + i 3 vaø bieåu dieãn caùc keát quaû leân maët
phaúng phöùc.

Giaûi
 2
Moñun r = z = (1) 2  ( 3 ) 2 = 2 , Argz =  + arctg(- 3 ) = - =
3 3
  2   2 
2 2    2 k    2 k  ñaët
3
Suy ra z = 2(cos + isin 4
)  z = 2 cos 4    i sin 3   z k ,
3 3   4   4 
  
    
vôùi k = 0, 1, 2, 3. Bieåu dieãn hình hoïc caùc keát quaû nhö sau:

5.7. Coâng thöùc Euler- Daïng muõ cuûa soá phöùc

 Coâng thöùc Euler: cos + isin = ei (0.11)

 Daïng muõ cuûa soá phöùc: z = r(cos + isin) = rei (0.12)

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 15

 i 1 i 2
Cho z1 = r1 e , z2 = r2 e .
z1 r1 i (1  2 )
Khi ñoù z1 z 2  r1 r2 .e i (1  2 ) ;  .e
z 2 r2
2
2 2 i
Ví duï 12 a) z = -1 +i 3 = 2(cos + isin ) = 2e 3
3 3
b) ei ( π  2 kπ )  cos(π  2kπ )  i sin(π  2kπ )  1 

 Tính chaát: e e  e
z1 z2 z1  z 2

e
e z1
 
; z 2  e z1  z 2 ; e z1
z2
 e z1 z 2

5.8. Ñònh lyù cô baûn cuûa ñaïi soá

Cho ña thöùc baäc n heä soá phöùc f ( z ) = anzn + an-1zn-1+....+a1z + ao (töùc laø ak,
k = 0,1,2,...,n vaø an  0 , n  1) . Khi ñoù, phöông trình f ( z )  0 luoân coù nghieäm.
 Heä quaû: Moïi ña thöùc baäc n heä soá phöùc f ( z ) = anzn + an-1zn-1+....+a1z + ao ñeàu coù
theå vieát daïng f ( z )  an ( z  z1 )....( z  zn ) , trong ñoù z1 ,..., zn laø caùc nghieäm (khoâng nhaát
thieát phaân bieät) cuûa phöông trình f ( z )  0 .

BAØI TAÄP
1/ a) Cho A , B, C laø caùc taäp con cuûa U. Ñeå coù ñöôïc caùc ñaúng thöùc AB = AC vaø
A B = A C coù caàn ñieàu kieän B = C khoâng?
2/ Taïi moät cuoäc hoäi nghò quoác teá coù vöøa ñuùng 100 ñaïi bieåu , trong ñoù coù 75 ngöôøi bieát tieáng
Phaùp, 83 ngöôøi bieát tieáng Anh, coøn laïi 10 ngöôøi khoâng bieát tieáng Phaùp cuõng khoâng bieát tieáng
Anh. Hoûi coù bao nhieâu ngöôøi bieát caû hai thöù tieáng Anh vaø tieáng Phaùp?
3/ Coù bao nhieâu soá ñieän thoaïi goàm 7 chöõ soá baét ñaàu baèng 854 ñoàng thôøi chöùa ít nhaát moät soá 0
vaø moät soá 1?
4/ Moät lôùp hoïc coù taát caû 232 sinh vieân, coù 146 sinh vieân thi ñaït moân thöù I, 205 sinh vieân thi
ñaït moân thöù II. Hoûi coù bao nhieâu sinh vieân thi ñaït caû hai moân thi bieát raèng khoâng coù vieân
naøo thi rôùt caû hai moân?
5/ Trong moät khoùa hoïc coù 876 sinh vieân, coù 530 sinh vieân thi ñaït moân thöù I, 364 sinh vieân
thi ñaït thöù II, 287 sinh vieân thi ñaït moân thöù III. Coù nhieàu sinh vieân ñaõ thi ñaït hôn moät moân,
cuï theå coù 213 thi ñaït caû moân thöù I vaø moân thöù II, 164 sinh vieân thi ñaït caû moân thöù I vaø moân
thöù III, 116 sinh vieân thi ñaït moân thöù II vaø moân thöù III vaø coù 103 sinh vieân ñaõ thi ñaït caû 3
moân noùi treân. Hoûi coù bao nhieâu sinh vieân khoâng ñaït moät moân thi naøo caû trong 3 moân noùi
treân?
6/ Khaûo saùt 100 sinh vieân Khoa Coâng ngheä Thoâng tin ta ñöôïc keát quaû:
 82 sinh vieân thöôøng xuyeân ñoïc baùo Tuoåi Treû.
 74 sinh vieân thöôøng xuyeân ñoïc baùo Thanh Nieân.
 63 sinh vieân thöôøng xuyeân ñoïc baùo Tuoåi Treû vaø Thanh Nieân.

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 16

Hoûi coù bao nhieâu sinh vieân khoâng thöôøng xuyeân ñoïc tôø baùo naøo caû trong hai tôø baùo noùi treân?
Hoûi coù bao nhieâu sinh vieân thöôøng xuyeân ñoïc ñuùng moät tôø baùo trong hai tôø baùo noùi treân?
Baøi 7 Tìm phaàn thöïc vaø phaàn aûo soá phöùc
100
1 1 1 i   1  2i 
a) z = + e-i+3 b) z  (3  2i )  3
c) z     
1  5i 1  3i 1 i   3i 
10
d) Tìm phaàn thöï vaø phaàn aûo soá phöùc: z   i 2017  2e  6i
3i
Baøi 8 Chöùng minh:
2 2
1  z 
 1  z 

a) z  0 thì Rez = z ; Imz = z
2  z  2i  z 
2
b) z 1  z 2 + z1  z 2
2
 2
= 2 z1  z 2
2
 . Giaûi thích yù nghóa hình hoïc cuûa keát quaû naøy.
c) (cos  isin ) n = cosn  i sinn , n

Baøi 9 Vieát caùc soá phöùc sau ñaây döôùi daïng löôïng giaùc vaø daïng muõ.
a) z = -8i b) z = 1 - i 3 c) z = - 3 - i
1 3
d) z = 32 e) z = -2 + 2i f) z =  i
2 2
Baøi 10 Vieát caùc soá phöùc sau ñaây ñöôùi daïng ñaïi soá.
5 4
2  i 6  1  i 1 i 3
a) b) (1+i 3 ) c)   d)  
4  3i  1  i  1 i 
10
e) 3  i 3
4
1  i 3 
f)  
 g) (-1+i)7 h)  8  8 3 i 1
4

1  i 3 
Baøi 11
a) Biểu diễn các số phức sau đây trên cùng một mặt phẳng phức: 3  5i ,
 
1 1 i 1 i
2(3  5i) , (3  5i ) , (3  5i )e 3 , (3  5i )e 3 .
2 2 2
b) Biểu diễn các số phức sau đây trên cùng một mặt phẳng phức: a  ib ,
  
1 1 i i i
2(a  ib) , (a  ib) , (a  ib) e 3 , r (a  ib) , r (a  ib) e 3 , r (a  ib) e 3 , r (a  ib) e i
2 2
(với a  0, b  0, r  0) .
c) Với điều kiện a, b   và a 2  b 2  0 , xét biểu diễn hình học của các số phức (trên cùng
π 2π 3π
i i i
một mặt phẳng phức): zo  a  ib , z1  (a  ib)e 2
, z2  (a  ib)e 2
, z3  (a  ib)e 2
.

Baøi 12 Giaûi caùc phöông trình

a) z 3  2  2i b) e z  2 c) e z  2 d) e z  2018 e) e z  0

TOAÙN CAO CAÁP 1 …….……………………………..……………………….………………….………………………………… Trang 17