PASKUDA I STRZYGA. IRANSKIE DEMONY W SWIECIE SEOWIAN? Kinga Maciuszak (Krakow) I, PASKUDA Koniczac swe rozwagania na temat pochodzenia stowiaiskiego wyrazu paskuda w pracy poswieconej najstarszym stowiafisko-iraiskim stosunkom jezykowym Jézef Reczek stwierdza: ,,Jesli sie przygladniemy uwaznie cytowanym formom z réznych jezyk6w, to przekonamy sig jak zupelnie bezpodstawna jest “iraiiska’ etymologia slo- wiariskiej paskudy. Dowodu w dalszym ciagu nie ma’. Proby objasnienia tego cieka- wego wyrazu na gruncie slowiariskim byly podejmowane wielokrotnie przez slawi- st6w. Badano zaréwno rodzimy stowiariski jak i obey, tzn. irafski trop. Pierwsza oso- ba, ktdra wskazala na mozliwe pokrewienstwo stowiatiskie} paskudy z iratiska demo- niczna istota o podobnie brzmiace| nazwie (pasky) ~ skrzydlaty pies osetyjskiego epo- su) byla K. W. Trewer”. Etymologie te zaakceptowat m.in. R. Jakobson’, Preeciwko taczeniu tych form wystapit natomiast wybitny iranista W. B. Henning’, domagajac sie dowodu, 2e nie jest to zwykly rosyjski appelatiw paskuda ‘potwornose’ (jedno- czesnie czyniac zastrzezenie, ze nie dysponuje potrzebnymi materiatami), jak i Reczek sugerujacy, ze etymologia ta (,podana przez archeolozke”) jest oparta wylacznie na dalekim podobieristwie déwiekowym’. Jednakze podobieristwo déwiekowe nie jest ani tak dalekie, ani jedyne. Wobec braku przekonujacych dowoddw (dane jezykowe nie- zwykle skape) dalsze badania utkwily w martwym punkcie. ‘Na gruncie stowiafskim wyraz paskuda wystepuje zasadniczo w jezykach wschod- niostowiafiskich (gléwnie ukraifskim, rosyjskim, bialoruskim), oraz zachodniosto- wiariskich (w polskim, dialektalnie w czeskim i stowackim). Wielu badaczy sktania sig ku opinii, iz jest to wschodnia pozyezka w Swiecie Stowian zachodnich® (wobec braku poswiadezonych form w jezykach poludniowostowiafiskich), choé sq i tacy, Kt6rzy te hipoteze odrzucaja’. Znaczenia slowianskie} paskudy i licznych derywatow podaje za najnowszym Sfownikiem etymologicenym jezyka polskiego pod red. W. Borysia (SEP 2005: 415). J, Reczek, Najstarsze slowiarisko-irariskie stosunki jezykowe, Krakow 1985, s. 42. K. W. Trewer, Sénmury-Paskyj, Leningrad 1937. ? R. Jakobson, While reading Vasmer’s Dictionary, Selected Writings, vol II, The Hague-Paris 1971, s. 636. 4 W. B. Henning, ‘Two Manichaean Magical Texts with and Excursus on the Parthian Ending -Endéh’, {w:} BSOAS, 1947, ss. 39-66; oraz [w:] Selected Papers II, Acta Iranica 15, Leiden 1977, ss: 273-300. * Reezek 1985: 41. ® Bafkowski (SEJP 2000: 11 510). 7 Zob. F. Slawski (Jezyk polski XXXVI, 1956: 72); W. Borys: ,Polskie paskuda rodzime, za ezym przemawia doskonale poswiadezenie calej rodziny wyrazowe} w gwarach: -u- prawdopodobnie ze stare} obocznosci *p /* u” (Borys SEJP 2005: 415). v66 KINGA Maciuszak Pol. paskuda (od XVII w., ale w XV w. nazwa osobowa Paskuda®) ‘zlo, szkoda’, daw. ‘nieczystosei, brudy’, dial. ‘potwér; ezlowiek zly, niedobry; ezlowiek wyrzadza- jacy szkode; zlodziej, diabel’, ‘tzecz brzydka, paskudztwo’, ‘szkoda’, ‘niepogoda, slota, szaruga’, paskudy mn ‘Smieci’, robié na paskude ‘popetniaé sprosnosé’, wyrzq- dza¢ paskude ‘dokuczaé’, tez paskud ‘wydzielina z wrzodu, ropa’, paskudzié (od XV w.) ‘zanieczyszezaé, brudzié’; ‘robié cos Zle, partaczyé’; stp. XV w. ‘cudzolozyé’; paskudnik od XVII w. ‘cztowiek paskudny’ (dial. ‘narosl na oku Konia’, ‘choroba zwierzeca’, wadecie’, kasz. ‘czarownik’); paskudztwo od XVIII w. ‘cos budzacego wstret, odraze; nieczystosci, brady’; paskudny (od XVIII w.) ‘odrazajacy, okropny, brzydki; lichy; zly, przykry, nieznosny, niebezpieczny’; paskudnik (od XVII w.) ‘eztowiek paskudny, brzydki, brudny, niecny’, dial. ‘narosl na oku konia’, ‘choroba zwierzeca, wzdecie”; paskudztwo (od XVIII w.) ‘cos budzacego wstret, odraze, obrzy- dliwosé; nieczystosei, brudy’. Z pol. > kasz. paskuda ‘partacz; eztowiek brzydki, odra~ zajacy, czlowiek zly, przykry, nieznosny; tlusta Swinia; uosobienie snu’; paskuzéc *partaczyé’, paskudnik *czarownik’, a takze czeski dial. paskuda ‘szkoda; psota’, ‘swawolnik, wiercipigta’, ‘smakolyk, przysmak’, paskudit / paSkudit *psué; dokazy- waé, psocié; delektowaé sie’, slow. paskuda ‘ktos odrazajacy, kreatura’, Ukr. paskiida swazetecznik, Swintuch, obrzydliwiec’, paskildyty ‘paskudzié, brudzié, psué’, ros. dial. piskiida ‘cos wstretnego, odrazajqcego’, ‘psucie’, paskitdnyj ‘szkaradny, tajdacki’, biatoruski pot. paskitda “brzydki, ohydny, niesumienny cztowiek’, dial. ‘cos wstretne- g0, odrazajacego’, paskitdzic’ ‘brudzié, psué, szkodzi¢”. Slawisci uwazaja, ze jest to stowo rodzime, ktérego etymologig mozna wyprowa- dzié z pierwiastka *skgd-/*sked- (Briickner SEJP 1927 /1993/: 398; podobnie Reczek 1985: 42, Borys 2005: 415). Ten ostatni rekonstruuje prastowiarska dialektalng forme: *paskoda | *paskuda na bazie przedrostkowego czas. "poskoditi / *poskuditi z przy- puszezalnym znaczeniem ‘uczynié ubogim, biednym, lichym, bardzo mamym, zepsué, uszkodzié* (por. stp. wyjatkowe XV w. poskundzié sie ‘zniestawic, zhafbié’ w Biblii Krélowej Zofii'®, wskazujace chyba na *poskadzié), z wymiana czasownikowego przyr, *po- na rzeczownikowy *pa-. Podstawowy czas. *po-skoditi zwigzany etymolo- gicznie z pst. *skode ‘biedny, ubogi’ (ros. skldnyj), nalezacym do rodziny pst. *Séediti *szezedzié’. Watpliwosci ma Bafkowski (SEJP 2000: II 510): ,,niejasne, z powodow semantyeznych nie przekonuje *pa-skoda (*po-skoditi, p. szczedzié), wige chyba *pas- kuda, por. st.rus. kuditi, ros. dial. pro-kiidite, proktida”. Wspétezesne znaczenie tego wyrazu bedacego okresleniem zla, szkody, a potocznie takze cztowieka brzydkiego, budzacego wstret i odraze, nie wzbudza natychmiasto- wych skojarzen z zadnq prototypowa mityczna postacia. Istota o nazwie Paskuda nie wystepuje w panteonie starostowiariskich béstw, trudno tez ja odnalezé wsréd innych nadprzyrodzonych stworzen. Jednakze w niektérych regionach wschodniej Polski nie- grzecane dzieci straszone sq uprowadzeniem przez latajgca Paskude: ,.Jak bedziesz niegrzeczny, to przyleci Paskuda i cig zabierze”. Mozna wige zalozyé, iz naszym przodkom znana byta postaé mityeznego skrzydlatego potwora (prawdopodobnie im- portowanego ze wschodnich podai), ktéry wzbudzal strach i odrazg. Niestety mitolo- gia i stara religia pogariska Slowian jest dziedzina szczeg6lnie stabo udokumentowana historycznie, stad funkcje i cechy latajacej paskudy pozostaja blize| nieznane. ® Nazwy osobowe Paskuda w Malopolsce i na Mazowszu (Baftkowski SEJP 2000: TI 510). ® Podobne znaczenie w folklorze gruzifiskim (zob. nizej). Ciekawie w tym kontekscie wyglada tez archaicany juz nwpets. pask, pask ‘a disease in horses” (Steingass: 250). '© Brickner (SEJP 1927 /1993/: 398): ,poskundzila (zamiast a!) imig otca = “zelzyla’ u Leopoli- tyPASKUDA I STRZYGA. IRANSKIE DEMONY W SWIECIE SLOWIAN? 67 Szezesliwie w przypadku mitologii wschodnich sytuacja wyglada o wiele lepiej: podobnie brzmigce imig demonicznego gryfa jest poswiadczone w kilku jezykach: gruzitiskim, ormiariskim, swariskim, a takze aramejskim, srednioperskim i partyjskim. Formy te badat juz na poczatku XX wieku N. Ya. Marr'' oraz wspomniana wezeéniej archeolozka K. W. Trewer. W folklorze ormiafiskim p’ask’ué (hav) i gruzifiskim P'ask'ungi (p‘asgungi, p'ask'ugi, p‘Skund, p'Sgund) jest przedziwnym. stworzeniem miksozoomorficznym, skrzydlatym Iwem z glowa, dziobem i tapami orta. Jego imie Pojawia sig m.in. w praekladzie Septuaginty, gdzie tlumaczy grecki yp69 ‘ery? (nieczysty ptak, ktérego migsa nie wolno spozywaé: Pwt 14, 13)". W érédlach ormiat- skich znajduje sie wzmianka, Ze stwor ten Zyje w Indiach (co wskazywaé moze na jego wschodnie pochodzenie)'®. Wediug tekstéw gruzifskich p‘ask’ungi (> swanski P'aysgué) jest tak wielki i silny, ze moze przenosié stonie, a ponadto powoduje choro- by u kon"! (por. pol. dial, paskudnik ‘naros| na oku konia’, ‘choroba zwierzecia, wadecie’, pers. pask, pask ‘choroba koni’). Gruzifiski p‘asgungi w sredniowiecznych przekladach Sahndme pojawia sie takze Jako odpowiednik perskiego Simorga, mityeznego ptaka, totemicznego opiekuna Zala i jego syna Rostama, oraz jego demonicznego odpowiednika, wielkiego jak gora prze- noszacego pantery i stonie (w Sahndme nosi on to samo imig), a takze ptaka Sinama i Simira z basni ormiariskich i kurdyjskich. Podobny skrzydlaty pies wystepuje w eposie osetyjskim. Abaev, nie znajdujac pa- ralel w innych jezykach irafiskich sugeruje, 2e Sw oset. pokongy / pagynsy (pask'ondi) ‘basniowy ptak’ jest pozyczka z gruzifiskiego'’. Faktycznie wyraz ten jest niezwykle adki w Swiecie iranskim. Henning spotkal go w dostepnych mu Zrédlach w nastepu- Jacych jezykach: raz w manichejskim srednioperskim, raz w partyjskim i raz w tekscie pahalwijskim'®. O ile jednak faktycznie Zrédia irafiskie, poza odnalezionymi przez Henninga przyktadami, nie poswiadczaja nazwy skrzydlatego psa (alter ego dobrego Simorga'’?), to jednak sama miksozoomorficzna postaé (glowa i lapy psa, cialo po- kryte rybig fuska, skrzydla, pawi lub Koguci ogon) jest dosé popularnym motywem w sztuce scytyjskiej i sasanidzkiej (reliefy, naczynia, tekstylia). Podobnie przedstawiony Jest gryf sen w literaturze zoroastryjskiej. Ptak ten zostal stworzony jako pierwszy "N, Ya. Marr, Ossetica-Japhetica, [w:] /evestijya Rossijskoi Aakademii Nauk, 1918, ss. 2069- 2100, 2307-2310. Ibid 2083. § Moise de Khoréne, History of Armenia (Abaey, Istoriko-etimologideskij slovar'..., vol. Il, 1973, s. 236) ¥ Sulkhan-Saba 1928: 352 (Abaev, Istoriko-erimologiceskij slovar’..., vol. Il, 1973, s. 236). © Abaey, [storiko-etimologiceskij slovar'..., vol. Il, 1973, 8. 236. '® Henning podaje takze jedna forme z Talmudu babiloniskiego (w jezyku aramejskim): pusgansa [pwsqns'] jest wielka ptaszyca siedzqca na drzewie i pozerajaca weza (metafora nadejscia pory de: czowe) ~ waz. symbolizuje susze). Wedlug Schmidta przypowiesé ta jest talmudycana wersja hist irafskiego (awestyjskiego simorga — marayo saéna- ‘ptaka Saéna’, skr. syend-): “Talmudic commen- tators identify the bird as a gigantic raven. In an illustration in the Gerona manuscript of Beatus’s commentary on the Book of Revelation, the picture of Senmurw opposite that of an eagle is found with the subscript: corvus ef aquila in venatione ‘raven and eagle on the hunt’, This evidence shows that the Snmurw took different shapes in different cultures and that the same name was used for real birds and fabulous composites as well as for benevolent and malevolent beasts.” H-P. Schmidt, haslo: Simorg, Encyclopaedia Iranica (ed. Yarshater), 2003. '7 A. M. Kempitiski podaje, 2e badacze we wschstow. demonic Simargle widza wariant irafskiego Simurga, traktowany w sferze bojarskiej i grodowej jako miksozoomorficzny symbol odwracajgey zie moce, w folklorze znany jako Paskudd (A. M. Kempitiski, Encyklopedia mitologit ludéw indoeuro- pejskich, Warszawa-Poznaé 2001, s, 400).68 KINGA MACIUSZAK spoéréd istot latajgeych; jest najwiekszym z ptak6w; ma trzy pazury, i podobnie jak nietoperz, potréjna nature; lata noca i karmi wlasnym mlekiem swoje mlode: (Bundahign 14. 23-24): Stworzeri latajaeych jest 110 rodzajéw. Sposréd nich dwa maja mle- ko, kt6rym karmia swe mlode: gryf Sén Murw i nietoperz latajacy noca. Powiadaja, 2e nie- toperz zostal stworzony z 3 gatunkOw: psa, ptaka i pizmaka, jako ze lata jak ptak, ma zeby jak pies, i mieszka w dziuplach i norach jak szezur pizmowy. (Bundahign 24.11): Jako pierwszy z ptakéw zostal stworzony gryf Sen o potréjne} naturze, Nie zostat on stworzony dla tego swiata. Jedynym tekstem Srednioperskim, w ktérym pojawia sig nawiazanie do zefiskiego gryfa jest manichejski fragment o tresci magiczne|". Jest to zaklecie przeciwko Idrze du- chowi febry. Demon ten ma réwnie2 potrdjna nature, skrzydia jak paskiz"” i gnieddzi sig w koSciach i czaszce ludzkiej: Afsn T tab ud wad 1... Ud xunthéd *idra 6-§ *se pahikirb ast, 0-8 parr ée’on paskiiz [piqwe]. Ud andar astag nisidéd, ud andar mastayrag 1 mardohmiin. Ud xunihed tab tir. Af saythéd pad ab... royén ud adurestar 6-8 abar afsa) Zaklecie przeciw goraczce i wiatrowi ... a nazywaja go Idra o potréjnej naturze, ma skrzydta jak paskiz siedzi w kosciach i czaszkach Iudzi, nazywaja go wielka goraczka. Moana go ‘wypedzié przy pomocy wody ... miedzi i popiolu; w ten spos6b mozna go zaklaé. Henning na podstawie zebranych danych konkluduje, 2e formy ormiafiska i gruzifiskie moga pochodzié ze érir. *pasku/n/é/j, chot -sk- jest dziwne (?). Trudno jest objasnié stp. paskitz / paskaié [pSqwc] / baskué [bskw¢] ‘winged monster, griffin’ (Boyce 1977: 74, McKenzie CPD 1971: 17) na gruncie perskim. Najprosciej byloby skojarzyé je ze arp. SkOh [Skwh] 1.‘majestat; strach’, 2. ‘biedny’ (por. stpers. skau6i- ‘biedny, staby’ < *shucta- “ponizenie, obraza’ (Av. kutaka- ‘maly’, skr. kavatni- “unizony’) < PIE *()kew-/(s)kou- (cf. OHG honen ‘obrazac’; Mayrhofer, EWA: 326). Stad np. *pa(d)- skii(h) ‘strach’ > ‘ze strachem’ > ‘siejacy strach’ (pad ‘do, przy, 2’; czeste w zloze- niach: pad-gdhr *z klejnotami, ozdobiony’)’. Tutaj pod wzgledem semantyeznym pa- sowalby prast. *poskoditi | *poskuditi z sugerowanym przez Borysia znaczeniem ‘uczynié ubogim, biednym, lichym’, oraz stpol. (XV w.) poskundzié sie “zniestawié, zhaibié’ w Biblii Krolowej Zofii. Etymologia ta jednakze jest bardzo watpliwa. W jezyku sogdyjskim (w ktorym takze spisano wiele tekst6w manichejskich) nazwa podobnego ptaka nie jest poswiadczona. Zdumiewajaco podobnie brzmia jednak sog- dyjskie okreslenia braydoty i osbb, rzeczy wywotujacych strach: paéxod [pexw5] ‘sowa’ (lac. srtix) > ‘latajacy demon, kobieta-sowa’ (strzyga), byé moze wygladal inaczej: ‘samica’ (ir. *stri-ka) > ‘ptaszyca; sowa’ (strix ‘ptak 0 twarzy podobnej do ludzkiej’) > ‘demon’. W jezykach irafiskich *sri- zachowal znaczenie neutralne ‘samica’ (pogardliwe w odniesieniu do kobiety), i co ciekawe, zniknal (tabu?) z jezykéw zachodnioirafskich. Tak wigc i grecka oxpty6, =y76¢, otptyhoc i laciriska strix nie koniecznie musza byé wyrazami onomatopeicznymi (pozyezka irariska — *stri-ka ‘ptak o ludzkiej twarzy'?). Ponadto greckie *otptya, o«p- iyya,, z ktérego wiekszosé etymologdw wywodzi lac. strix, nie byto nigdy nazwa po- spolita sowy (por. yAavé, yhavKéc), lecz wlasnic demonicznego ptaka nocnego, ktéry zywil sig krwiq dzieci. W takiego ptaka zostala zamieniona m.in. Polyfonte, matka bliéniat-ludozercow Agriosa i Oriosa, ktérych powila ze zwiazku z niedzwiedziem. Synowie zostali zamienieni_w ztowrdzebne drapiezne ptaki, Polyfonte zas w sowe strix, kt6ra placze po nocach”® (Antoniusz Liberalis, Transfor., 21). Pliniusz w Historii naturalnej (xi. 232) pisze, Ze choé niewiele mu wiadomo na temat samej natury striges, to imig ich uzywano jako przekleristwa. Slyszat takze podania o tym jakoby siriges karmily mlekiem swoje mlode. Pliniusz uwaza, Ze jest to niemozliwe, poniewaz spo- 6d znanych mu ptakéw (!) tylko nietoperz. karmi swoje mlode. Pliniusz oczywiscie nie styszat o irariskim Simorqu... Niezwykle sugestywne opowiesci o strzygach przetrwaly az do Sredniowiecza””. Do dzi§ w podaniach i legendach rdznych ludéw potudniowe} Europy latajace czarownice nazywane sq ‘strzygami’: rum. strigoaicd (por. strig ‘sowa’), wl. sirega, ft. strige, stryge, alb. shtriga. Polskie strzygi, nawet jesli sq krewnymi striges (jak pisze Kempii- ski: ,,vyobrazenia o nich w niejasny sposdb przeszly do zach. Stowian”), to jest to pokrewienstwo wtére. Wydaje sig, ze faktycznie postaci lacifiskich striges mogly nalozyé sie na przedstawienia znanych zachodnim Stowianom strzyg (eriskich krew- nych Strigla) prowenienoji wschodniej; na wschodzie zas rodzime strzygi mogly zostaé »Wwyparte” przez latajace paskudy, 25 Tir. #(H2)striH- nicht sicher ermittelt (EWA 763), Das Binzelwort stri- + av. stiri ‘Frau, ‘Weib(cheny’ lieSe sich zwar lautlich auf **ffs-trfh;- zurtickfihren, doch scheint auf dieser Grundlage keine plausible etymologische Deutung méglich zu sein. (E. Tichy, Die Nomina agentis auf -tar- im Vedischen, Heidelberg 1995, s. 43). °S W starozytnej Babilonii krzyk sowy w nocy rozumiano jako krzyk kobiety placzace} po swym dzicoku 2 [ydor z Sewilli Etymologiarum libri (Ks. 12, r. 7.42). Zob. tez S.G. Oliphant, “The story of the Strix: Ancient’, {w:] Transactions and Proceedings of the American Philological Association, vol. 44, 1913, ss. 133-149.