‫اربعین؛ "تولد خدمات اجتماعی قدسی" یا "توسعه مفهومی امر مقدس به خدمات اجتماعی"‬

‫‪2‬‬
‫عباس عالی زاده‪ 1‬مریم عالی زاده‬

‫چکیده ‪:‬‬

‫اربعین به عنوان یک پدیده اجتماعی‪ ،‬بیش از یک دهه است که از زوایای مختلف مورد مطالعه قرار گرفته‪ .‬از جمله زوایای محتمل‬
‫مورد مطالعه این مناسک جمعی برجسته‪ ،‬جایگاه تمدنی آن خصوصا در نسبت با انقالب اسالمی ایران است‪ .‬پژوهش حاضر می کوشد‬
‫در چارچوب این افق کالن‪ ،‬به پاسخ این پرسش بپردازد که پدیده اجتماعی اربعین را بایستی در یک گسست از منابع فرهنگی پیشین و‬
‫تولد امری جدید فهم کرد یا در یک پیوستار و بمثابه توسعه ی مفهومی پدیده های فرهنگی پیشین‪ .‬در این راستا‪ ،‬نخست با جرح و‬
‫تعدیل ایده فوکو و تلفیق آن با "قطبی شدن" انتظاری‪"،‬زیست سیاست قطبی" به عنوان ابزار تحلیل نظری معرفی می شود‪ .‬ابزاری نظری‬
‫که پدیده ها را در گسست و امری از جنس تولد فهم می کند‪ .‬در اینجا تمرکز بر چهار محور ‪.1‬مفاهیم و ادبیات نظری تبیین کننده‬
‫‪.2‬ساختارهای عینی و ذهنی ‪ .3‬نظامات علمی و آگاهی و ‪ .4‬قطب ها خواهد بود‪ .‬در واقع پدیده اجتماعی اربعین‪ ،‬در کانون تحلیل از‬
‫چهار منظر مذکور قرار خواهد گرفت‪ .‬و تمرکز اصلی بر ماهیت "خدمت قدسی" در مناسک اربعین خواهد بود‪.‬‬

‫در گام دوم‪ ،‬پدیده ی اربعین با سرمشق نوربرت الیاس مطالعه می شود‪ .‬در اینجا تاکید بر ماهیت فرایندی ظهور و پدیدار شدن پدیده‬
‫اجتماعی ا ربعین خواهد بود‪ .‬مقوله مهم دیگر الیاس‪ ،‬نگاه او به انگاره مرگ در جوامع است‪ .‬از منظر الیاس‪ ،‬نوع تصور جامعه از مرگ‪،‬‬
‫بر نوع تعامالت انسان ها با یکدیگر در جامعه مذکور نسبت دارد‪ .‬با این سرمشق‪ ،‬خدمات ارائه شده در اربعین‪ ،‬نسبت وثیقی دارد با نوع‬
‫نگاه انسان های حاضر در پدیده مذکور‪ ،‬به مرگ‪ .‬وجود مقدس ساالر شهیدان بر بلندای مقام شهادت و مرگ مقدس‪ ،‬هویت بخش‬
‫خدمات اجتماعی ارائه شده در اربعین است‪.‬‬

‫پژوهش حاضر‪ ،‬پدیده فراملی اربعین را گونه ای توسعه ی فرایندی انقالب اسالمی و ذیل نظریه قطبی شدن فهم می کند و نه مقوله ای‬
‫از ج نس تولد و گسست‪ .‬در واقع تولد و گسست اصلی و بنیادین را بایستی انقالب اسالمی دانست و پدیده ای چون اربعین را از‬
‫مصادیق توسعه و گسترش انقالب اسالمی فهم کرد‪.‬‬

‫در مرحله بعد‪ ،‬پدیده اربعین با تکیه بر نگاه امام موسی صدر به عنوان متفکر مسلمان و فعال اجتماعی با تاکید بر مفهوم "خدمت" و‬
‫ماهیت اجتماعی آن مورد تحلیل قرار می گیرد‪ .‬به نظر می رسد اربعین و خدمات ارائه شده در آن هنوز تمام ظرفیت معنائی ماهیت‬
‫خدمت در زیست جهان انقالب اسالمی را شکوفا نکرده است‪ .‬در این عمق معنائی مد نظر و مستخرج از نگاه امام موسی صدر‪ ،‬خدمت‬
‫به نوع بشر‪ ،‬هدف زندگی روزمره انسان متدین قرار می گیرد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫دانشجوی دکتری جامعه شناسی فرهنگی دانشگاه عالمه طباطبائی تهران‬
‫‪2‬‬
‫دانشجوی دکتری دانش اجتماعی مسلمین دانشگاه باقرالعلوم علیه السالم قم‬
 ‫کلمات کلیدی‪:‬‬

‫خدمات اجتماعی قدسی‪ ،‬اربعین امام حسین ع ‪ ،‬قطبی شدن‪ ،‬امام موسی صدر‬

‫مقدمه و بیان مسئله‬

‫از بدو تاریخ بشر تاکنون پدیده ای(پیاده روی مذهبی مردم نهاد) با این گستره‪ ،‬گزارش نشده است(معینی پور‪،‬‬
‫‪ )135 :1398‬و به عنوان پدیده ای کامال استثنائی در دنیای مدرن‪ ،‬بدیلی برای آن نمی شناسیم(معینی پور‪:1398 ،‬‬
‫‪ .)28‬برخی قائلند که اربعین را بایستی به عنوان یک جنبش اجتماعی عظیم (غفاری‪ )1397 ،‬به رسمیت شناخت‪.‬‬
‫برخی نیز اربعین را محور شکل گیری امت اسالمی خوانده اند(معینی پور‪ .)203 :1398 ،‬به تعبیر بابایی‪ ،‬اربعین مقدمه‬
‫ی شکل گیری تمدن اسالمی است که قرآن از تعبیر امت برای آن بهره برده است(معینی پور‪ .)236 :1398 ،‬یکی از‬
‫زوایای قابل تامل جهت فهم این مناسک جمعی‪ ،‬جایگاه تمدنی آن خصوصا در نسبت با انقالب اسالمی ایران است‪.‬‬
‫انقالب ایران‪ ،‬همچون انقالب فرانسه‪ ،‬انقالبی کبیر به شمار می رود زیرا جهان پس از خود را تحولی اساسی داد با‬
‫این وجه ممیزه که انقالب ایران بازگشت دین به تاریخ حیات جمعی بشر بود(کچوئیان‪ .)67 :1391،‬از این روی‬
‫انقالب اسالمی ایران‪ ،‬به عنوان یک انقالب تمدنی کبیر‪ ،‬ظرفیت تبیین بسیاری از پدیده های اجتماعی‪-‬فرهنگی رخ‬
‫داده بعد از خود را دارد‪ .‬کچوئیان بر این باور است که با انقالب اسالمی‪ ،‬مدرنیته دچار بحران در فلسفه تاریخ خود‬
‫گردید چرا که بر خالف ایده ی ترقی‪ ،‬نوسازی و توسعه‪ ،‬تمامی ادیان متاثر از انقالب اسالمی ایران‪ ،‬به احیای‬
‫گسترده ی خود پرداختند و جنبش های دینی مختلف در سرتاسر جهان و حتی غرب‪ ،‬توسعه ی سریع و قوی یافتند‬
‫و این کامال در تناقض با فلسفه ی تاریخ تجدد مبنی بر پایان حضور اجتماعی دین بود(کچوئیان‪ .)19 :1386 ،‬میشل‬
‫فوکو بر مبنای همین ویژگی احیای مذهب در انقالب اسالمی بود که ادعا کرد انقالب ایران جنبشی است که نفس‬
‫مذهبی در آن دمیده شده و در عین حال نخستین قیام بزرگ بر ضد نظام جهانی‪ ،‬مدرن ترین و دیوانه وارترین‬
‫صورت شورش است(فوکو‪ .)65 :1386 ،‬ده سال بعد از انقالب اسالمی و با فروپاشی شوروی‪ ،‬اندیشمندان لیبرال‬
‫سکه ی پایان تاریخ را به نام خود ضرب کردند‪ .‬به عنوان نمونه فوکویاما می نویسد‪":‬آنچه ما شاهد آن هستیم‪ ،‬تنها‬
‫پایان جنگ سرد یا عبور از یک مرحله ی ویژه ی تاریخی نیست‪ ،‬بلکه ما شاهد پایان تاریخی هستیم که نقطه عطف‬
‫آن تکامل ایدئولوژیک و جهان شمولی دموکراسی لیبرال غربی به عنوان آخرین دولت بشری است"‬
‫(‪ .)f.fukuyama.1989.pp3-18‬با این حال انقالب اسالمی کماکان با دستاوردهای فرهنگی‪-‬سیاسی قابل‬
‫توجهش انگاشته ی غرب گرایان در پایان تاریخ را به چالش کشیده است‪ .‬بر این مبنا مقاله ی حاضر می کوشد تا با‬
 ‫بهره گیری از آثار دو جامعه شناس برجسته ی معاصر‪ ،‬نوربرت الیاس و میشل فوکو‪ ،‬مدلی نظری ارائه کند‪ .‬مدل‬
‫مذکور متکفل تعیین نسبت پدیده های اجتماعی‪-‬فرهنگی در جامعه ی ایران پسا انقالبی با انقالب اسالمی است‪ .‬به‬
‫بیان دقیق تر‪ ،‬این مدل نظری می کوشد به گونه ای روشمند پاسخ دهد که پدیده های اجتماعی‪-‬فرهنگی نوظهور‬
‫در جامعه ی ایران‪ ،‬ثمره ی توسعه ی مفهومی‪-‬میدانی باورداشت های مبتنی بر انقالب اسالمی اند یا ثمره ی تولد‬
‫یک نگاه جدید‪ .‬در چارچوب این افق تحلیلی کالن‪ ،‬پرسش اصلی مقاله عبارت است از اینکه ‪:‬‬

‫‪ -‬به لحاظ هویتی‪"،‬پدیده اجتماعی اربعین" را بایستی در یک گسست تاریخی از پدیده های اجتماعی‪-‬‬
‫فرهنگی پیشین و همچون تولد یک نگاه جدید فهم کرد یا در یک پیوستار تاریخی و تداوم یک سنت‬
‫فرهنگی پیشین(انقالب اسالمی) تفسیر کرد؟‬

‫وجه اهمیت این تحلیل نظری و ارزش افزوده ی پاسخ به این پرسش برای علوم اجتماعی در ایران‪ ،‬تعیین نسبت‬
‫پدیده ی اربعین با انقالب اسالمی است‪ .‬نقطه ی ثقل و کانونی در این مقاله‪ ،‬مقوله ی "خدمات اجتماعی" در پدیده‬
‫ی اربعین است‪ .‬به بیان دقیق تر پژوهش حاضر می کوشد به این پرسش بپردازد که خدمات اجتماعی داوطلبانه ی‬
‫ارائه شده در راهپیمائی اربعین‪ ،‬پدیده ای از جنس "تولد" امر جدید است‪ ،‬آنچنانکه به عنوان مثال فوکو در تحلیل‬
‫پدیده های مدرن همچون درمانگاه‪ ،‬زندان و تیمارستان تبیین نمود یا در مقابل پدیده ای از جنس یک توسعه‬
‫مفهومی و امری در حال صیرورت است آنچنانکه نوربرت الیاس تحوالت اجتماعی تمدن مدرن را فهم و تبیین کرد‪.‬‬

‫چارچوب مفهومی‬

‫فرایند تحلیلی حاکم بر روند مقاله‬

‫پژوهش حاضر‪ ،‬مبتنی بر دو بخش توصیف و تفهم صورت بندی شده است‪ .‬در بخش نخست‪ ،‬گفتگوئی نظری میان‬
‫فوکو و الیاس ترتیب داده شده و سعی می گردد تا ماهیت "خدمات اجتماعی قدسی" در مناسک اربعین‪ ،‬در نسبت‬
‫با انقالب اسالمی به عنوان گسست یا توسعه ی مفهومی توصیف شود‪ .‬در واقع نشان داده می شود که جهت توصیف‬
‫مناسک اربعین و خصوصا خدمات اجتماعی در اربعین‪ ،‬دستگاه نظری فوکو کارآمد تر است یا الیاس‪ .‬الزم بذکر‬
‫است مفهوم قدسی در عبارت "خدمات اجتماعی قدسی در اربعین"‪ ،‬در برابر مفهوم "عرفی" استعمال گردیده و‬
‫مقصود از آن هویت "فراعرفی" خدمات مذکور است‪ .‬آنکه خدمت را ارائه می کند و آنکه خدمت را دریافت می‬
‫کند‪ ،‬در چرخه ای فرامادی و غیر درونماندگار بلکه در چرخه ای متعالی به تقسیم کار و تبادل مبادرت می ورزند‪.‬‬
‫این خدمت‪ ،‬قوام یافته از امر قدسی است و در عین حال قوام بخش آن در بستر تاریخ است آنچنانکه کچوئیان‪،‬‬
‫اربعین را "جای پای خدا در تاریخ" خواند‪:‬‬

‫اربعین جایی است که یک نیروی قدسی شونده و قدسی کننده و غیرسکوالر در آن ظاهر می شود و در هر سال به‬
‫تناوب ظهور پیدا می کند‪ .‬این را می فهمیم که تجربه ای که اتفاق می افتد از جنس تجربه هایی است که گویی پای‬
‫خدا را در تاریخ باز می کند(معینی پور‪.)178 :1398 ،‬‬

‫در گام نخست از بخش توصیف‪ ،‬با جرح و تعدیل ایده فوکو در سه اثر "پیدایش کلینیک"‪" ،‬تاریخ جنون" و‬
‫"مراقبت و تنبیه" و نیز با بهره گیری از نظریه قطبی شدن انتظاری(انتظاری‪ )1391،‬و تفسیر منجمی از روش فوکو در‬
‫سه اثر مذکور(منجمی‪ )1398 ،‬و نیز زیست سیاست فوکو(منجمی‪ ،)1400 ،‬مدل "زیست‪-‬سیاست قطبی" به عنوان‬
‫ابزار تحلیل نظری ارائه می گردد‪ .‬ابزاری نظری که پدیده "موکب" یا تعین خدمات قدسی موجود در اربعین را در‬
‫گسست و امری از جنس "تولد" فهم می کند‪ .‬در اینجا تمرکز بر چهار محور ‪.1‬مفاهیم و ادبیات نظری تبیین کننده‬
‫‪.2‬ساختارهای اجتماعی عینی و ذهنی ‪ .3‬نظامات علمی و آگاهی و ‪ .4‬قطب های فراملی خواهد بود‪ .‬در واقع پدیده‬
‫اجتماعی اربعین‪ ،‬در کانون تحلیل از چهار منظر مذکور قرار گرفته و در این میان‪ ،‬تمرکز اصلی بر ماهیت "خدمات‬
‫اجتماعی موکب" در مناسک اربعین خواهد بود‪ .‬خصوصا اینکه در صورت تحلیل موکب به مثابه ی ثمره و مولد‬
‫یک نگاه جدید چه داللت های جامعه شناختی قابل عرضه خواهد بود‪.‬‬

‫در گام دوم از بخش توصیف‪ ،‬نگاه پیشین(زیست سیاست قطبی)‪ ،‬در مقایسه با نگاه صیرورت بینانه و تحلیل فرایندی‬
‫الیاس از پدیده های اجتماعی مورد مقایسه قرار می گیرد‪ .‬در اینجا تاکید بر ماهیت فرایندی ظهور و پدیدار شدن‬
‫موکب به عنوان نمادی از خدمات قدسی ارائه شده در اربعین خواهد بود‪ .‬یکی از مقوالت مهم در فرایند تحوالت‬
 ‫تمدن مدرن‪ ،‬افزایش یا کاهش تشریفات است که الیاس آنرا در کتاب "در باب فرایند متمدن شدن"‪ ،‬تبیین کرده‬
‫است‪ .‬زدودن تشریفات مدرن خصوصا در موکب های مردمی‪ ،‬از این منظر قابل توجه است‪ .‬مقوله مهم دیگر الیاس‪،‬‬
‫نگاه او به انگاره مرگ در جوامع است‪ .‬از منظر الیاس‪ ،‬نوع تصور جامعه از مرگ‪ ،‬اوال خصلتی تمدنی و نشانگر‬
‫مرحله ای از توسعه تمدنی جامعه مد نظر است و ثانیا با نوع تعامالت انسان ها با یکدیگر در جامعه مذکور نسبت‬
‫دارد‪ .‬از این منظر‪ ،‬خدمات ارائه شده در موکب های اربعین‪ ،‬نسبت وثیقی دارد با نوع نگاه انسان های حاضر در‬
‫پدیده مذکور پیرامون مرگ‪ .‬وجود مقدس ساالر شهیدان بر بلندای مقام شهادت و مرگ مقدس‪ ،‬هویت بخش‬
‫خدمات اجتماعی ارائه شده در موکب های اربعین است‪ .‬در عین حال ایده ی قطبی شدن انتظاری در اینجا نیز در‬
‫سازگاری با تحلیل فرایندی اربعین قابلیت تلفیق دارد و فرایند قطبی ظهور موکب های اربعین را تبیین می کند‪.‬‬

‫در بخش دوم یا همان بخش تفهم‪ ،‬سعی بر آن است که به موازات بازاندیشی توصیفی با تکیه بر نظریات جامعه‬
‫شناسی که در مقام نخست صورت گرفت‪ ،‬روایتی بومی‪ ،‬همدالنه و تفهمی از ماهیت "خدمات اجتماعی قدسی"‬
‫موجود در موکب های اربعین‪ ،‬ارائه گردد‪ .‬بدین منظور‪ ،‬با تکیه بر فعال مدنی در حوزه ی خدمات اجتماعی و‬
‫مجتهد برجسته ی نواندیش جهان اسالم‪ ،‬امام موسی صدر‪ ،‬الیه های عمیق ماهیت "خدمات اجتماعی در اسالم"‬
‫مورد واکاوی قرار می گیرد‪ .‬امام موسی صدر یا به تعبیر روزنامه الحیات‪" ،‬عالمه مصلح" ‪ ،‬فعال اجتماعی برجسته‬
‫لبنان خصوصا در حوزه خدمات اجتماعی و از جمله تاسیس "جمعیت احسان و نیکوکاری" بود‪ .‬ایشان‪ ،‬همزمان می‬
‫کوشید جهت تبلیغ فعالیت های اجتماعی اش‪ ،‬مبانی دینی و اجتهاد خودشان از مبانی اسالمی خدمات اجتماعی را‬
‫در سخنرانی ها تبیین کند‪ .‬از این منظر نگاه امام صدر به فهم ماهیت خدمات اجتماعی موجود در ایام اربعین‪،‬‬
‫راهگشاست‪.‬‬

‫روش گردآوری و تحلیل داده ها‬

‫در مقاله حاضر جهت گردآوری داده ها از روش مطالعه اسنادی و کتابخانه ای و نیز مشاهده ی میدانی و حضور در‬
‫راهپیمائی اربعین و ثبت مشاهدات بهره گیری شده است‪ .‬به منظور تحلیل داده ها نیز در مقام توصیف از دو مدل‬
‫نظری زیست سیاست قطبی و مدل تحلیل قطبی‪-‬فرایندی تمدن بهره گیری شده است‪ .‬در مقام تفهم نیز از چارچوب‬
‫"الهیات خدمت" امام موسی صدر جهت تحلیل داده های گردآوری شده استفاده شده است‪.‬‬
 ‫بخش اول؛ توصیف‬

‫گام نخست؛ تبیین پدیده "خدمات اجتماعی قدسی در جریان مناسک اربعین" و تعین آن‪ ،‬موکب‪ ،‬مبتنی بر مدل‬
‫"زیست سیاست قطبی"‪.‬‬

‫مدل تحلیلی زیست سیاست قطبی‪ ،‬پدیده های اجتماعی را در کانون تبیین از ‪ 4‬منظر مختلف قرار می دهد‪.‬‬

‫‪.1‬محور نخست تحلیل زیست سیاست قطبی عبارت است از "مفاهیم‪ ،‬ادبیات نظری و نظام آگاهی" ‪:‬‬

‫نخست ادبیات مفهومی‪:‬‬

‫در این محور‪ ،‬ادبیات مفهومی و اصطالحاتی مورد واکاوی قرار می گیرد که نسبتی وثیق با نگاه(تعبیر فوکو برای‬
‫آنچه متولد شده است) جدید دارد‪ .‬در اینجا می توان به منظور فهم بهتر فوکو و سرمشق گرفتن از او‪ ،‬مواردی را‬
‫ذکر نمود‪ .‬فوکو در پیدایش کلینیک‪ ،‬در این محور تحلیلی‪ ،‬بر مفاهیم "بیمار" و "معنای بیماری" و نیز نظام آگاهی‬
‫ای که پس از پیدایش‪ ،‬پزشکی بالینی خوانده می شود و نیز دانش پزشکی پیشامدرن توجه می کند‪ .‬همچنین می‬
‫توان گفت که فوکو در تاریخ جنون‪ ،‬در این محور تحلیلی بر مفهوم جنون و مجنون(دیوانه) و یا نظام آگاهی مدرن‬
‫و شاخه های روان شناسی و روان کاوی که متکفل تعیین مصادیق جنون هستند‪ ،‬تاکید می ورزد‪ .‬او در مراقبت و‬
‫تنبیه بر مفهوم زندانی و مجرم و ظهور علوم تربیتی و جرم شناسی تاکید می ورزد‪ .‬حال با بهره گیری از این سرمشق‪،‬‬
‫می توان گفت که در جریان مناسک اربعین و خدمات اجتماعی قدسی جاری در آن که در "موکب" متعین می‬
‫گردد‪ ،‬طیفی از مفاهیم و انگاره ها را می توان برشمرد که قوام بخش و همچنین قوام یافته با این مناسک اند ‪:‬‬

‫‪ .1 -1‬زیارت؛ زائر‪-‬مجاور‪ ،‬زائر‪-‬خادم ‪:‬‬

‫"انگاره ی زیارت" و ادبیات مفهومی مرتبط آن قوی ترین و گسترده ترین معنای پوشش دهنده ی کنش های‬
‫جاری در "موکب اربعین" است‪ .‬ستون فقرات این انگاره نیز امام معصوم ع است‪ .‬آنکه خدمتی ارائه می دهد‪ ،‬به‬
‫"زوارالحسین ع" ارائه ی خدمت می کند و آنکه خدمتی دریافت می کند‪ ،‬شایستگی این دریافت خدمت را به دلیل‬
‫قرار گرفتن در مقام زیارت امام حسین ع می یابد‪.‬‬

‫‪ .2 -1‬امام – ماموم ‪:‬‬

‫زیارت‪ ،‬یک سفر معمولی یا سیاحت نیست‪ .‬در الهیات شیعی‪ ،‬زائر با مالقات مزار امام‪ ،‬می کوشد تا خود را به‬
‫درکی معنوی و تجربه ای شهودی و وحدت و "بیعت" با امام برساند‪ .‬در یک سطح‪ ،‬زیارت‪ ،‬سنخی از بیعت است و‬
 ‫به همین جهت در عمده ی زیارت نامه ها‪ ،‬فرد در بدو ورود به حرم‪ ،‬مقامات امام را مطابق معارف شیعی مرور می‬
‫کند و بر آن ها صحه می گذارد و تاییدشان می نماید‪.‬‬

‫در سطحی عمیق تر‪ ،‬زیارت تالشی برای چشیدن از چشمه ی وجودی امام معصوم در حد وسع زائر است‪ .‬او می‬
‫کوشد با قرار گرفتن در روضه ی مطهر‪ ،‬روح را در چشمه ی وجودی مزار امام طهارت بخشد‪ .‬در نتیجه امام معصوم‬
‫علیه السالم و خصوصا امام حسین ع یکی از مفاهیم کلیدی در قوام یافتن زیارت اربعین است‪ .‬به عنوان نمونه بایستی‬
‫بر توصیه امام حسن عسگری ع بر زیارت اربعین به عنوان یکی از نشانه های مومن اشاره کرد که توسط مبلغان و‬
‫مشوقان راهپیمائی اربعین بطور مکرر بدان اذعان می شود‪ .‬از این گذشته وجود مقدس سید الشهداء که حرم ایشان‬
‫در انتهای راهپیمائی قرار گرفته و مناسک راهپیمائی با زیارت ایشان در چهلمین روز شهادت شان به پایان می رسد‪.‬‬

‫‪ .3 -1‬نزاع حق و باطل در قالب واقعه ی عاشورا ‪:‬‬

‫اصوال راهپیمائی اربعین‪ ،‬در متون الهیاتی و نیز در اذهان کنشگران به عنوان بخشی از مناسک شهادت امام سوم‬
‫شیعیان شناخته می شود‪ .‬در نتیجه تمامی مناسک اربعین در هم تنیده با مفاهیم عاشورائی چون حق خواهی و عدالت‬
‫جوئی نیز هست‪.‬‬

‫‪ .4 -1‬مرجع‪-‬مقلد‪:‬‬

‫راهپیمائی اربعین عرصه ی معرفی و بازشناسی و تبلیغات مراجع و خصوصا مراجع عراقی نیز هست‪ .‬ایرانی ها با عمق‬
‫عالقه ی عامه ی شیعیان عراق به مراجع آشنا می شوند و نسبت مرجع‪-‬مقلد خصوصا در قامت آیت اهلل سیستانی‬
‫خود را بیشتر نشان می دهد‪.‬‬

‫‪ .5 -1‬شیعه‪-‬سنی‬

‫راهپیمائی اربعین برای طیفی حداقلی از علمای شیعه و پیروان آنان عرصه ی خودنمائی و مانور شیعه در برابر اهل‬
‫سنت و فرصتی برای برجسته کردن سنی ستیزی و روشن کردن تنور منازعات است‪ .‬از برجسته ترین آن ها می توان‬
‫به بیت آیت اهلل سیدصادق شیرازی اشاره کرد که در این ایام در کربال و نجف فعالیت محسوسی دارد‪.‬‬
 ‫‪ . 6 -1‬مستضعفین‪-‬مستکبرین‬

‫در مقابل طیف پیشین‪ ،‬و علمای سنی ستیز‪ ،‬ادبیات هویتی انقالب اسالمی راهپیمائی اربعین را عرصه ی مانور‬
‫مستضعفان در برابر مستکبران تبیین و تفسیر می کند و به جای ایجاد شکاف شیعه سنی‪ ،‬بر تحقیر و منازعه با کفار‬
‫تاکید می ورزد‪.‬‬

‫‪ . 7 - 1‬سنت‪-‬مدرنیته‬

‫گرچه در متن و حوزه ی خودآگاه جاری در موکب‪ ،‬دعوی و تاکیدی بر گسل سنت‪-‬مدرنیته دیده نمی شود‪ ،‬اما‬
‫شرایط عینی و اقتضائات واقعی برپائی موکب در جریان راهپیمائی اربعین‪ ،‬تجربه ای متمایز از زندگی شهری مدرن‬
‫برای زائران فراهم می آورد‪ .‬زائر‪ ،‬سفر خود را با طلوع و غروب خورشید هماهنگ می کند و زمان او بیش از پیش‬
‫با طبیعت تناسب می یابد‪ .‬خصوصا زائرانی که از مسیرهای روستائی همچون طریق العلماء تردد می کنند‪ .‬حتی برای‬
‫آنان که پیاده روی از حاشیه اتوبان نجف‪-‬کربال را بر می گزینند‪ ،‬طی کردن ‪ 80‬کیلومتر با پای پیاده و خوابیدن در‬
‫چادر و تجربه ی زندگی روستائیان عراقی که هنوز چندان عرصه ی تاخت و تاز مدرنیته نشده ‪ ،‬تمایز زندگی در‬
‫متن سنت و مدرنیته به ادراک در می آید‪.‬‬

‫نظام آگاهی و دانش های دخیل در موکب ‪:‬‬

‫فوکو در پیدایش کلینیک بر دانش پزشکی و طب تمرکز داشت‪ ،‬در تاریخ جنون به روانکاوی مدرن و در مراقبت و‬
‫تنبیه‪ ،‬به جرم شناسی و علوم تربیتی می پرداخت‪.‬‬

‫با این سرمش‪ ،‬موکب به مثابه ی تعین خدمات اجتماعی قدسی جاری و ساری در پیاده روی اربعین با کدام نظام‬
‫دانش و آگاهی‪ ،‬بده بستان دارد؟ در باب نظام های آگاهی که اربعین از آن ها قوام می گیرد و چه بسا به آن ها قوام‬
‫می بخشد‪ ،‬می توان علوم مدرسی را اشاره کرد‪ .‬خصوصا حدیث که در مقام تبلیغ و تشویق این مناسک رونق دارد‪.‬‬
‫به جهت ذکر احادیث بیان کننده ی ارزش زیارت امام حسین ع یا بطور مشخص زیارت اربعین‪ .‬گذشته از علم‬
‫حدیث‪ ،‬کالم نیز در فرایند و خصوصا در مباحث چالش زا و منازعات وارد می شود‪ .‬به عنوان نمونه می توان به نزاع‬
‫میان شیعیان وحدت گرا و شیعیان موسوم به تبرائی(که بر لعن دشمنان اهل بیت ع علنی تاکید دارند) و مباحث‬
‫کالمی میان روحانیون و علمای دو طیف بر سر مباحثی همچون لعن علنی یا قمه زنی اشاره کرد‪ .‬نزاع کالمی دیگر‬
‫میان فرقه ی حسن البصری و پیروانش با مخالفان است‪.‬‬
 ‫یکی از نزاع های قابل توجه علمی در حاشیه اربعین‪ ،‬در ایام کرونا صورت گرفت‪ .‬بخشی از این نزاع میان پزشکی‬
‫مدرن و پزشکی سنتی بر سر زیارت و راهپیمائی اربعین بود‪ .‬به عنوان نمونه ی برجسته آن می توان به سخنرانی های‬
‫حجت االسالم پناهیان در باب اجتماعات کربال و ارجاعات ایشان به پزشکان بیمارستان های کربال اشاره کرد‪.‬‬

‫پدیده ی اربعین در علوم اجتماعی نیز بستر اختالف و تبادل آراء بوده است و نشست ها و همایش های گوناگون با‬
‫هدف تحلیل اربعین که گاه خود این نشست ها و همایش ها‪ ،‬موضوع بحث و محل نقد و نظر واقع می شود‪ .‬نمونه ی‬
‫آن اظهارات انتقادی حسام مظاهری پیرامون این نشست ها و واکنش طیف مذهبی علوم اجتماعی به اوست‪.‬‬

‫گذشته از موارد فوق‪ ،‬احتماال ضخیم ترین قشر حامالن آگاهی در موکب و در جریان خدمات اجتماعی قدسی‬
‫اربعین را مداحی های فارسی‪ ،‬عربی‪ ،‬ترکی و اردو تشکیل می دهند‪ .‬سرتاسر مسیر نجف تا کربال مملو از موکب و‬
‫مداحی است‪ .‬مداحی هائی که ابیات زبان های مذکور را در فضا پراکنده می کنند و زائر در تمام طول مسیر با آن ها‬
‫انس دارد‪.‬‬

‫موکب در درجه ی اول در هم تنیده با مداحی است و بعد از آن روضه و در مرحله سوم منبر و سخنرانی‪ .‬در نتیجه‬
‫اندیشه ی مسلط بر موکب‪ ،‬در دست مداح است و روضه خوان و خطیب منبری‪ .‬با این حال‪ ،‬خصوصا در جامعه‬
‫عراق‪ ،‬مداح و روضه خوان و خطیب منبری‪ ،‬خود را ذیل مرجعیت تعریف می کنند و تا حدی بازوها و دنباله ی‬
‫مرجعیت به شمار می روند‪ .‬اصلی ترین کانون مرجعیت در عراق آیت اهلل سیستانی است‪ ،‬اما بالمعارض هم نیست‪.‬‬
‫در تحلیل نهائی‪ ،‬و در الیه ای عمیق تر فقه و اصول است که محل اتکای موکب است‪.‬‬

‫دومین محور تحلیل زیست سیاست قطبی؛ ساختارها و نهادها ‪:‬‬

‫محور قابل توجه دیگر در این فرایند و در تحلیل ظهور و پیدایش به تعبیر فوکو‪ ،‬نگاه جدید‪ ،‬و در اینجا آنچه موکب‬
‫را تعین می بخشد‪ ،‬ساختارها هستند‪ .‬فوکو در پیدایش کلینیک بر بیمارستان‪ ،‬در تاریخ جنون‪ ،‬بر تیمارستان و در‬
‫مراقبت و تنبیه‪ ،‬بر زندان تمرکز داشت‪ .‬با این سرمشق‪ ،‬می توان جهت تحلیل "خدمات اجتماعی قدسی" جاری در‬
‫اربعین‪" ،‬موکب" و سایر ساختارها و نهادهای حاضر در پدیده اربعین را مرور کرد‪.‬‬

‫در مناسک اربعین‪ ،‬ساختارهای خردی همچون خانواده و قبیله(خصوصا در میان عرب ها) حضور دارند‪ .‬کالن‬
‫ساختارها همچون دولت(خصوصا ایران و عراق) حضور دارند‪ .‬سازمان های نظامی همچون ارتش ایران و عراق‪،‬‬
‫سپاه‪ ،‬نیروی انتظامی و پلیس راهور‪ ،‬پلیس شهری عراق و سازمان های شبه نظامی بسیج در ایران و حشدالشعبی در‬
 ‫عراق‪ ،‬همکاری دارند‪ .‬هیئات مردمی ایرانی‪ ،‬عراقی و تُرک حضور دارند‪ .‬نهاد مرجعیت‪ ،‬حاضر است‪ .‬اما می توان‬
‫قائل شد که در حد وسط و مفصل اتصال ساختارهای خرد و کالن مذکور‪ ،‬موکب به عنوان یک ساختار متوسط‬
‫مقیاس و نیز میانی‪ ،‬حضور دارد‪ .‬موکب از یک سو در تعامل با خانواده ها‪ ،‬قبائل‪ ،‬هیئات و حتی تشکل های‬
‫اجتماعی‪-‬فرهنگی‪-‬سیاسی است و از سوی دیگر در تعامل با ساختارهای کالن تر همچون فرمانداری و استانداری و‬
‫گاه وزارت خانه ها است‪.‬‬

‫در یک تقسیم بندی‪ ،‬ساختارهای خدمت دهنده در اربعین را می توان به "سیال" و "مستقر" تقسیم کرد‪ .‬در واقع‬
‫خدمات ارائه شده توسط ساختارهای سیال‪ ،‬همچون "موکب" منحصر به ایام اربعین است و فقط همین یک بار در‬
‫سال چنین ارائه خدمتی را تجربه می کنند‪ .‬در حالیکه ساختارهای مستقر‪ ،‬اصوال خدمات سابق و همیشگی خود را‬
‫ارائه می دهند‪ .‬به عنوان مثال وزارت خارجه ی دو کشور ایران و عراق‪ ،‬در ایام اربعین به لحاظ ماهوی کار متفاوتی‬
‫انجام نمی دهد اما خانواده ها و قبایل عراقی یا هیئات داوطلب و موکب ها‪ ،‬در این ایام خدماتی ارائه می دهند که‬
‫در سایر ایام سال‪ ،‬بی نظیر(در مورد خانواده ها و قبائل) یا کم نظیر(در مورد هیئات) است‪ .‬از این جهت‪ ،‬انگاره ی‬
‫موکب‪ ،‬نمونه ی آرمانی مناسبی از "ساختار سیال قدسی" موجود در ایام اربعین است‪.‬‬

‫این تمایز میان ساختارهای سیال و مستقر در اربعین‪ ،‬از اهمیت قابل توجهی برخوردار است‪ .‬در واقع‪ ،‬عمده ی‬
‫ساختارهای هویت بخش خدمات قدسی اربعین ‪ ،‬ساختارهای سیالند و نه مستقر‪ .‬موکب یک چنین ساختاری است و‬
‫در عین حال‪ ،‬نماد چنین ساختارهایی‪ .‬این تفکیک‪ ،‬در تحلیل نهائی و در داوری میان مدل فوکو و الیاس در باب‬
‫ماهیت موکب در نسبت با انقالب اسالمی‪ ،‬تعیین کننده است‪ .‬در عین حال می توان از کالن‪-‬ساختاری سخن گفت‬
‫که بر سایر ساختارهای موجود در مناسک اربعین‪ ،‬احاطه دارد‪.‬‬

‫امام معصوم علیه السالم‬

‫نواب امام(والیت فقیه‪ /‬مرجعیت‪ /‬علما‪ /‬روحانیون)‬

‫امت(زائر‪-‬مجاور‪ ،‬خادم‪-‬مخدوم)‬
 ‫سومین محور تحلیل زیست سیاست قطبی؛ تعامل کنشگران ‪:‬‬

‫فوکو در سه گانه ها(تاریخ جنون‪ ،‬مراقبت و تنبیه‪ ،‬پیدایش کلینیک) نشان می دهد که چگونه نسبت بین کنشگران‬
‫در "نگاه" جدید‪ ،‬به گونه ای سوبژکتیو قوام می یابد‪ .‬در هر سه سنخ‪ ،‬کنشگری‪ ،‬به مثابه سوژه ی مدرن‪ ،‬با تکیه بر‬
‫ساختار و نیز نظام آگاهی مدرن که در فرایندی اقتضائی و نه انتزعی‪ ،‬خصلتی سوبژکتیو یافته‪ ،‬کنشگر دیگری را ابژه‬
‫ی خود قرار می دهد‪ .‬در مناسک اربعین و خصوصا در حوزه ی خدمت دهی‪ ،‬شاهد سنخ خاصی از تعامل میان ارائه‬
‫دهنده و گیرنده ی خدمات هستیم که سوبژکتیو نیست‪ .‬در موکب‪ ،‬ارائه دهندگان خدمت‪ ،‬درخواست و گاها‬
‫التماس می کنند تا خدمات شان مورد پذیرش واقع شود و چشمداشتی مادی ندارند‪ .‬افراد با سطوح مختلف توان‬
‫اقتصادی می کوشند و می شتابند جهت ارائه خدمت‪ .‬از پخت غذا تا در اختیار قرار دادن خانه و سرپناه برای زائران‬
‫بصورت رایگان‪ .‬در مسیر موسوم به "طریق العلماء" کشاورزی تهی دست دیده شد که تُرُب را از زمین کشاورزی‬
‫خودش در می آورد‪ ،‬همسرش آنرا می شست و در سبدی در کنار نان می گذاشت و به رهگذران التماس می کرد‬
‫تا از او بپذیرند‪.‬‬

‫در نجف‪ ،‬مردی به چند جوان ایرانی التماس می کرد که شبی را میهمانش باشند و چون جوانان قصد حرکت به‬
‫سوی کربال را نداشتند نپذیرفتند‪ ،‬ناراحت شد و به سرگروه گفت کریم(بخشنده) نیستی بلکه بخیلی‪ .‬در واقع کرامت‬
‫و بخشندگی را در پذیرفتن خدماتش می دید‪ .‬شجاعی زند در باب این سنخ تقسیم کار رایج در اربعین بر این باور‬
‫است که در اینجا شاهد نوع جدیدی از همبستگی اجتماعی هستیم که به مراتب پایدارتر‪ ،‬بادوام تر و موثرتر از‬
‫همبستگی دورکیمی است(معینی پور‪ .)193 :1398 ،‬از نظر او بعد از همبستگی مکانیکی و ارگانیکی دورکیمی‪ ،‬این‬
‫سومین نوع همبستگی اجتماعی است که در آن بده بستان به معنای تقسیم کار دورکیمی معنا ندارد بلکه همه در آن‬
‫ارائه دهنده هستند و در عین حال هر دهنده ای از گیرنده محتاج تر است‪ .‬طرفین بر خالف همبستگی دینامیکی‪،‬‬
‫یکدیگر را نمی شناسند و احتمال اینکه دوباره یکدیگر را ببینند نیست اما عامل همبستگی‪ ،‬طرف سوم(امام شهید)‬
‫است که طرفین‪ ،‬بواسطه ی محبت به او‪ ،‬به یکدیگر محبت می ورزند‪.‬‬

‫چهارمین محور تحلیل زیست سیاست قطبی؛ قطب ها‬

‫بطور کلی در جریان مناسک اربعین و بطور خاص در فرایند خدمات اجتماعی قدسی جاری در موکب‪ ،‬دوقطب‬
‫اصلی درگیر و یک نیروی اجتماعی فرعی را می توان مشاهده کرد‪.‬‬

‫قطب نخست‪ ،‬قطب نیروهای انقالب اسالمی است که با تعابیری چون اسالم ناب ومحور مقاومت از آن یادمی شود‪:‬‬
 ‫بطور مصداقی‪ ،‬از بُعد فراملی و در جریان مناسک اربعین‪ ،‬می توان جمهوری اسالمی‪ ،‬مجلس اعالی انقالب‬
‫اسالمی عراق‪ ،‬حشد الشعبی و رسانه های محور مقاومت را از مصادیق این گروه بر شمرد‪.‬‬

‫دوم‪ ،‬قطب جهان نما ؛ متشکل از آمریکای شمالی و اروپای غربی و متحدان منطقه ای اش‪ ،‬است‪ .‬قطب مذکور در‬
‫جریان مناسک اربعین به دو طریق اعمال نفوذ می کند‪ .‬یکی از طریق بازوهای منطقه ای و نیروهای موسوم به اسالم‬
‫آمریکائی و دیگری از طریق رسانه های خود‪ .‬بی بی سی فارسی‪ ،‬ایران اینترنشنال‪ ،‬دوئیچه وله آلمان‪ ،‬صدای‬
‫آمریکا‪ ،‬منو تو و ‪ ...‬می کوشند به طرق ممکن این پدیده ی بی نظیر فراملی شکفته در غرب آسیا را نادیده بگیرند یا‬
‫تحقیر کرده و کوچک جلوه دهند‪ .‬و یا با ایجاد منازعات و درگیری بین ملت ها‪ ،‬امکان تداوم مناسک فراملی‬
‫اربعین را از بین ببرند‪.‬‬

‫سوم‪ ،‬نیروی موسوم به اسالم آمریکائی ؛ در ادبیات تحلیلی امام خمینی ره‪ ،‬اسالم آمریکائی‪ ،‬یک رکن اساسی تحلیل به‬
‫شمار می رود‪ .‬اسالم آمریکائی به بیان اجمالی عبارت است از نیروئی که گرچه ظاهرا مسلمان و چه بسا بسیار اهل‬
‫مناسک هم باشد‪ ،‬اما در تحلیل نهائی‪ ،‬کنشگری اش در راستای منافع استکبار و خصوصا آمریکا و به بیان مدل‬
‫زیست سیاست قطبی‪ ،‬قطب جهان نماست‪.‬‬

‫در مناسک اربعین نیز شاهد این نیروی موثر هستیم‪ .‬بیت موسوم به مرجعیت انگلیسی و رسانه های منسوب به بیت‬
‫مذکور را می توان از آن جمله بر شمرد‪ .‬همچنین جریانات انحرافی همچون حسن بصری که ظاهرا دینی اند اما در‬
‫نهایت امر‪ ،‬نهاد دین انقالبی‪ ،‬پویا و اجتماعی را تضعیف می کنند‪.‬‬

‫جمع بندی گام نخست‪:‬‬

‫در مقام تحلیل "موکب" یا همان "خدمات اجتماعی قدسی جاری در ایام اربعین" با بهره گیری از مدل زیست‬
‫سیاست قطبی‪ ،‬می توان از "زایش موکِب" سخن گفت‪ .‬در اینجا "خدمات اجتماعی قدسی" موجود در مناسک‬
‫اربعین‪ ،‬پدیده ای جدید و به تازگی تولد یافته فهم می شود‪ .‬بستر ساختاری این پدیده ی جدید "موکب" بوده و‬
‫نظام آگاهی غالب در آن عبارت است از مداحی و ادبیات و اشعار آئینی‪ ،‬متون مقاتل‪ ،‬علم خطابه و منبرگردانی‪،‬‬
‫کالم‪ ،‬فقه و اصول و نهایتا فلسفه و عرفان است‪.‬‬
 ‫نوربرت الیاس و تحلیل فرایندی از تحوالت تمدنی‬

‫‪ ‬ایده ی فرایندی بودن تحوالت‬

‫بطور کلی یک وجه تشابه و نیز یک وجه تمایز برجسته میان روش تحلیلی فوکو و الیاس در باب مطالعات جامعه‬
‫شناختی پدیده های تمدنی وجود دارد‪ .‬وجه تشابه آن دو این است که تحوالت تمدنی و خصوصا پیدایش تمدن‬
‫مدرن را امری دارای عقالنیت نمی بینند بلکه به مثابه ی یک تحول کور فهم می کنند(الیاس‪( )289 :1392 ،‬الیاس‪،‬‬
‫‪ .)109 : 1399‬وجه تمایز آن ها این است که فوکو الاقل در سه گانه ها‪ ،‬تحوالت مدرن را در گسست فهم می کند‬
‫و در هر سه مورد از تولد یک نگاه جدید سخن می گوید‪.‬‬

‫اما نزد الیاس‪ ،‬پدیده ها‪ ،‬فرایندی فهم می شوند‪ .‬الیاس‪ ،‬به جای عقالنیت‪ ،‬آنگونه که وبر به آن قائل بود‪ ،‬از عقالنی‬
‫شدن یاد می کند و آنرا یک فرایند می بیند(الیاس‪ .)18 :1399 ،‬این شیوه ی تحلیل الیاس را الاقل در دو اثر "در باب‬
‫فرایند تمدن"و "تنهائی دم مرگ" به خوبی می توان دید‪.‬‬

‫‪ ‬ایده مرگ و تاثیر آن بر کنشگران(شهادت‪-‬سیدالشهدا‪-‬ایثار‪-‬خدمت)‬

‫همچنان که ذکر شد الیاس رساله ای دارد تحت عنوان "تنهائی دم مرگ" که به مطالعه ی این مقطع پایانی حیات‬
‫انسان در جهان مدرن از منظر جامعه شناسی می پردازد‪.‬‬

‫از جمله آموزه های نظری مهم الیاس در این رساله آن است که ‪:‬‬

‫‪ -‬اوال باورداشت انسان ها پیرامون مرگ‪ ،‬امری اجتماعی و نه فردی است (الیاس‪)30 : 1399 ،‬‬

‫‪ -‬ثانیا باور هر جامعه ای در باب مرگ‪ ،‬ویژگی آن جامعه و نشانگر جایگاه آن در فرایند توسعه تمدنی خود است‬
‫(الیاس‪)39 :1399 ،‬‬

‫‪ -‬ثالثا تصور مرگ با تعامل انسان های قائل به چنین تصوری نسبت مستقیم دارد(الیاس ‪) 31 : 1399،‬‬

‫اعمال این سه فرض مهم تحلیلی بر خدمات اجتماعی قدسی جاری در اربعین‪ ،‬داللت های قابل توجهی دارد‪ .‬به بیان‬
‫صریح تر‪ ،‬کنشگران حاضر در اربعین در جهانی اجتماعی سیر می کنند که در قله ی آن سیدالشهداء علیه السالم قرار‬
‫گرفته و مرگ سرخ و شهادت را برای اصالح جامعه الگو قرار داده است‪ .‬اربعین یا همان چهلم شهادت امام حسین‬
 ‫ع‪ ،‬در نسبق وثیق با انگاره ی شهادت‪ ،‬شهید و ساالر شهیدان است و از این جهت ایثار نفس(‪ )self‬برای احیای‬
‫حقیقت در اجتماع و اصالح امت یک سلوک محوری و مورد تاکید در این ایام به شمار می رود‪.‬‬

‫برای احیای این سلوک است که زائر‪ ،‬در ایام اربعین‪ ،‬سختی راه را به جان می خرد و پیاده طی طریق می کند‪ .‬در‬
‫سوی دیگر‪ ،‬خادم یا موکب دار نیز برای احیای این سلوک از ورای زنده نگه داشتن ذکر سیدالشهداء با جان و دل‬
‫به زائر خدمت می کند‪.‬‬

‫شهادت یا ایثار نفس‪ ،‬اوج خدمت انسان برای حفظ ارزش های االهی و در واقع حفظ جامعه دینی است‪ .‬به بیان‬
‫الیاسی‪ ،‬نوع انگاره ی کنش گران در باب مرگ که اینجا در قامت شهادت حاضر شده است‪ ،‬نوع تعامل با کنشگران‬
‫در ایام اربعین را تعین بخشیده‪ .‬بیان دیگری نیز از نسبت میان خدمت و شهادت می توان داشت که به روشن تر شدن‬
‫این نسبت میان مرگ اندیشی حسینی و خدمات قدسی رایج در اربعین کمک خواهد کرد و در بخش بعد و ضمن‬
‫اظهارات امام موسی صدر ذکر خواهد شد‪.‬‬

‫‪ ‬مرحله خاص از توسعه تمدنی (و در اینجا تمدن اسالمی)‬

‫(قابل مقایسه با “اقتصاد صلواتی” در مراحل پیشین توسعه تمدنی انقالب اسالمی)‬

‫همچنانکه ذکر شد می توان از منظر الیاس‪ ،‬باورداشت جامعه پیرامون مرگ را به عنوان ویژگی و خصوصیت جامعه‬
‫در این مقطع از فرایند توسعه تمدنی اش به شمار آورد‪.‬‬

‫با این سرمشق‪ ،‬خدمات اجتماعی قدسی موجود اربعین به عنوان پدیده ای اجتماعی‪ ،‬نه تنها متناسب با نگرش خاصی‬
‫به مرگ(شهادت‪ ،‬خصوصا در نسبت با ساالر شهیدان) است بلکه در عین حال ویژگی مرحله ای خاص از فرایند‬
‫توسعه تمدنی جوامع مشارکت کننده در مناسک اربعین نیز به شمار می رود‪ .‬برخی نظریه پردازان‪ ،‬انقالب اسالمی را‬
‫مبدا زایش دیگرباره ی تمدن اسالمی می دانند‪ .‬از این زاویه دید و موضع نظری‪ ،‬می توان نوع نگاه به مرگ در قالب‬
‫شهادت که بنیان پدیده اجتماعی اربعین است و به جهت تکریم ساالر شهیدان متولد شده و خدمات اجتماعی قدسی‬
‫موجود در بستر اربعین را بخشی از فرایند توسعه تمدنی انقالب اسالمی دید‪ .‬اگر سعی شود که با روش الیاس‪،‬‬
‫اربعین را به مثابه توسعه ی یک پدیده ی اجتماعی دیگر فهم کرد می توان از "اقتصاد صلواتی" نام برد‪" .‬اقتصاد‬
‫صلواتی" تعبیری است که سید مرتضی آوینی‪ ،‬جهت ترسیم تعامالت موجود در جبهه های دفاع مقدس به کار برد و‬
‫اقتصاد رایج در جبهه های جنگ تحمیلی را اقتصاد صلواتی نام نهاد و آنرا نمادی از آینده ی مطلوب انقالب اسالمی‬
‫خواند(آوینی‪ .)123 :1381،‬مردم با ارسال کمک های خود به جبهه ها پشتوانه ی این تعامالت اقتصادی خاص در‬
 ‫جبهه ها و درمیان رزمندگان شدند که پول را از تعامالت حذف کرده بود‪ .‬رزمندگان با ایثار جان خود در جبهه ها‬
‫حضور می یافتند و مردم پشت جبهه ها‪ ،‬به ایثار مال می پرداختند تا رزمنده توان مبارزه داشته باشد‪ .‬نیاز به تفصیل‬
‫نیست که در اقتصاد صلواتی نیز آنکه خدمتی ارائه می کرد و آنکه خدمتی دریافت می کند با نیت جلب رضای‬
‫پروردگار و یا جلب رضایت ائمه علیهم السالم کنش خود را انجام می دادند‪.‬‬

‫جمع بندی نگاه الیاس ‪:‬‬

‫تمایز اصلی کاربست مدل الیاس با مدل فوکو در تحلیل "موکب"(یا همان خدمات اجتماعی قدسی جاری در‬
‫اربعین)‪ ،‬در فرایندی دیدن پیدایش موکب به مثابه توسعه ی یک پدیده ی اجتماعی‪-‬تمدنی دیگر است‪ .‬از قضا‬
‫همین ظرفیت نظری الیاس محل اتکای مقاله حاضر جهت تحلیل موکب به مثابه ی توسعه "اقتصاد صلواتی" جاری‬
‫در جبهه های دفاع مقدس و جنگ تحمیلی ‪ 8‬ساله و به بیان دیگر "توسعه مفهومی خدمت قدسی" احیاء شده در‬
‫انقالب اسالمی است‪ .‬این گسترش عرصه ی معنایی‪ ،‬و خدمات رسانی قدسی‪ ،‬هم بُعدی کمی دارد و هم کیفی‪ .‬به‬
‫لحاظ کمی‪ ،‬از جبهه های دفاع مقدس فراتر رفته و یک راهپیمائی ‪ 10‬میلیونی را شامل می شود‪ .‬به لحاظ کیفی نیز‬
‫دیگر صرفا شامل رزمندگان نمی شود بلکه همه زائران حرم امام حسین علیه السالم در ایام اربعین را در بر می گیرد‪.‬‬

‫بخش دوم؛‬

‫تفهم "موکب؛ به مثابه تعین خدمات اجتماعی قدسی جاری در اربعین"‬

‫فهم انگاره "خدمت اجتماعی مقدس" از منظر امام موسی صدر‬

‫وجه انتخاب امام موسی صدر از میان متفکران مسلمان معاصر‪ ،‬جایگاه ایشان در حوزه مددکاری و خدمات‬
‫اجتماعی است‪ .‬امام صدر در شهر صور لبنان جمعیت "احسان و نیکوکاری" را بنا نهاد و به مقابله با فقر و بیکاری و‬
‫کمک به مستمندان و فقرا شتافت‪ .‬به همین جهت روزنامه الحیات او را عالمه مصلح نام نهاد(ادیان در خدمت انسان‪،‬‬
‫‪ .)66 :1401‬او در سخنرانی هایش می کوشید مبانی این سنخ فعالیت هایش را تبیین و تقویت کند که یکی از منابع‬
‫مهم در حوزه "الهیات خدمت" به شمار می رود‪ .‬در جریان مناسک اربعین‪ ،‬همچون سایر عرصه های اجتماع‪،‬‬
‫کنشگران بر مبنای معنای ذهنی خود عمل می کنند‪.‬‬

‫این معنامندی‪ ،‬طیفی از امور را در بر می گیرد‪ .‬از هستی‪ ،‬کیهان‪ ،‬انسان و مرگ گرفته تا امور روزمره فب المثل‬
‫درگیر با مناسک اربعین؛ پیاده طی طریق کردن‪ ،‬پذیرفتن سختی های مسیر‪ ،‬خوابیدن روی زمین در موکب و ‪. ...‬‬
‫یکی از منابع مهم یکپارچه کننده و سازنده ی معانی ذهنی کنشگران‪ ،‬دین و حوزه الهیات است‪ .‬در جریان مناسک‬
‫اربعین‪ ،‬قشر ضخیم تری از معنای کنش ها توسط دین و حوزه الهیات تامین می شود‪ .‬از این جهت فهم معنای‬
‫الهیاتی خدمات اجتماعی‪ ،‬به تفهم بهتر کنش کنشگران حاضر در مناسک اربعین اعم از زائر و خادم خواهد انجامید‪.‬‬

‫امام موسی صدر در مجموعه سخنرانی که در کتاب "ادیان در خدمت انسان"‪ ،‬گردآوری شده‪ ،‬هدف از ادیان را‬
‫خدمت به انسان می خواند (ادیان در خدمت انسان‪ )66 :1401 ،‬و نقطه ی انحراف در ادیان را زمانی می داند که این‬
‫رسالت محوری خود را فراموش می کنند و در نتیجه اختالف ها بروز می کند‪ .‬بنابر این محور وحدت ادیان‪،‬‬
‫خدمت انسان خواهد بود‪.‬‬

‫مبتنی بر اجتهاد امام صدر از ماهیت دین و از جمله اسالم‪ ،‬ایمان دارای دو ساحت آسمانی و زمینی است‪ .‬ساحت‬
‫آسمانی ایمان با مناسک عبادی مصطلح همچون نماز و مناجات در ارتباط است و ساحت زمینی ایمان‪ ،‬با خدمت به‬
‫انسان تحقق می یابد‪ .‬او معتقد است که در اسالم ‪ ،‬هماهنگی بین درون و بیرون انسان و به بیان دیگر هماهنگی بین‬
‫کیهان و انسان برقرار است‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬به تناسب رشد انسان و تعالی او‪،‬تعاملش با سایر انسان ها و افراد اجتماع نیز‬
‫متناسب تر و هماهنگ تر خواهد شد‪ .‬هدف از عبادت به معنای مصطلح‪ ،‬حفظ ایمان است‪ .‬با این حال از نظر ایشان‬
‫ایمان و عمل با یکدیگر نسبتی وثیق دارند و یکدیگر را تقویت می کنند‪ .‬بنابر این دین‪ ،‬به عمل زمینی انسان ها نیز‬
‫هدف از اعمال اجتماعی‪ ،‬زمینی و روزمره انسان‪ ،‬انسانیت است یعنی حفظ انسان و خدمت به او(ادیان در‬ ‫توجه دارد‪.‬‬
‫خدمت انسان‪ .)48 :1401 ،‬اوج این هماهنگی زمانی بهتر خود را نشان می دهد که امام صدر با استناد به حدیث قدسی‬
‫"الخلق عیالی" خدمت به خلق و نوع انسان را خدمت به خدا و عبادت می خوانند(ادیان در خدمت انسان‪ .)48 :1401 ،‬تالش‬
‫امام صدر جهت برجسته ساختن مفهوم خدمت به انسان ها در دین اسالم‪ ،‬به میزان فوق محدود نمی شود‪ .‬ایشان‬
‫حرکت امام حسین ع را نیز در بافت خدمت به بشریت تفسیر می کنند ‪:‬‬

‫حسینی بودن یعنی اینکه انسان به اوج فداکاری و بخشش و وفاداری و خدمت برسد‪ ،‬بیشترین خدمت و عطا و بخشش از او به دیگران‬
‫برسد‪ ،‬به باالترین مرتبه عفو و گذشت برسد‪(.‬سفر شهادت‪) 69 :1399 ،‬‬

‫داللت های قطبی نگاه امام موسی صدر‬

‫یکی از نکات کانونی اندیشه امام موسی صدر در این حوزه‪ ،‬بحث مقاومت در برابر قطب جهان نماست‪ .‬امام موسی‬
‫صدر همزمان در دو جبهه تقویت جامعه شیعه لبنان و نیز مقابله با تهاجمات صهیونیستی تبلیغ و فعالیت می کند‪.‬‬
‫تفسیر او از ارکان دین نیز در این دو حوزه داللت های قابل توجهی می یابد‪ .‬در جامعه ی شیعه ی جنگ زده ی‬
 ‫جنوب لبنان که هیچ حامی خارجی ندارد‪ ،‬شخصیتی چون امام صدر مجبور است بر روحیه جهاد و شهادت طلبی‬
‫تاکید کند‪ .‬در عین حال شیعیان جنوب لبنان فقیر و ناتوان هستند و بایستی روحیه خدمت به هم نوع و تفسیر اعمال‬
‫روزانه به مثابه عبادت که در تعالیم اسالم و تشیع است مورد تاکید قرار گیرد‪ .‬کنش گری دو وجهی امام صدر در‬
‫آن مقطع زمانی الگوی جذابی برای قطب انقالب اسالمی در برابر هجمه ی قطب جهان نماست‪.‬‬

‫از منظر ایشان‪ ،‬شهادت نوعی خدمت به بشریت است‪ .‬شهادت و مرگ مقدس از منظر امام صدر‪ ،‬منبع تحوالت‬
‫اجتماعی است و می کوشد جامعه شیعه را از این مهم آگاه سازد و آنان را متنبه سازد که در محاسبات سیاسی‪-‬‬
‫اجتماعی خود به آن توجه کنند و صرفا به تحلیل های مادی اکتفا نکنند ‪:‬‬

‫تمامی معادالت موجود و مبتنی بر نیروی نظامی و محاسبات برد و باخت‪ ،‬با ورود عاملی با عنوان شهادت‪ ،‬رنگ می بازد‪ .‬شهادت‪ ،‬فرد را به سالحی‬
‫شکست ناپذیر مبدل می سازد و شهید را به چشمه ای جوشان تبدیل می کند که همگان را متحول می کند و وجدان و اندیشه و نیروی انسان را به‬
‫حرکت در می آورد‪(.‬سفر شهادت‪)183 : 1399 ،‬‬

‫در اینجا‪ ،‬شهادت‪ ،‬عامل حیات بخش به جامعه دینی است‪ .‬از نظر امام موسی صدر‪ ،‬جامعه در واقع مجموعه ی‬
‫پیوندهای افراد با یکدیگر است(انسان آسمان‪ )112 : 1401 ،‬و در نتیجه ماهیت جامعه به ماهیت این پیوند افراد با‬
‫یکدیگر وابسته است‪ .‬بنابر این همانطور که انسان مومن و کافر و منافق داریم‪ ،‬هر جامعه نیز بر مبنای اینکه پیوند میان‬
‫افراد آن‪ ،‬ایمانی است یا منافقانه یا کفرآمیز‪ ،‬واجد این صفت و ویژگی می شود‪ .‬عالمه صدر در اینجا طرح می کنند‬
‫که زندگی در جامعه غیر توحیدی برای مومنان سخت است و در منابع دینی برای آن تمثیل در دست نگاه داشتن‬
‫زغال افروخته ذکر گردیده‪ .‬راهکار منابع دینی در این شرایط تشکیل جوامع کوچک ایمانی است‪( .‬انسان‬
‫آسمان‪ )115 : 1401،‬مطابق تفسیر امام صدر از اسالم‪ ،‬بزرگ ترین نیروی ممکن موجود در دل جامعه زمانی آزاد‬
‫می شود که نیروی افراد و جامعه توسط والیت بسیج شود(انسان آسمان ‪ .)116 ،1401:‬چنین رویکردی وقتی به‬
‫مناسک اربعین اعمال شود‪ ،‬در تلفیق با ایده قطبی شدن انتظاری‪ ،‬داللت های قابل توجهی می یابد‪ .‬در واقع مناسک‬
‫اربعین در دل تمدنی سکوالر سربرآورده و سنخ خاصی از ارائه ی خدمت را به منصه ظهور نشانده‪ .‬راهپیمائی‬
‫اربعین‪ ،‬یک پیوند مومنانه ی در مقیاس فراملی است که ماهیت خود را از اطاعت ولی و امام معصوم ع می گیرد‪.‬‬

‫از این جهت مطابق دستگاه نظری شهید صدر‪ ،‬پدیده مناسک اربعین و از جمله خدمات قدسی رایج در اربعین را می‬
‫توان آزادسازی بخشی از نیروی افراد دانست که در نتیجه بسیج نیروها توسط والیت صورت می گیرد‪.‬‬
 ‫جمع بندی دیدگاه امام موسی صدر‬

‫با سرمشق گرفتن از امام موسی صدر در تحلیل مناسک اربعین‪ ،‬می توان الهیات خدمات اجتماعی و انگیزه های‬
‫معنوی کنشگران خدمت دهنده را بهتر درک کرد‪ .‬از این گذشته با توجه به اینکه اربعین در واقع گرامی داشت‬
‫چهلمین روز شهادت امام حسین علیه السالم است‪ ،‬نسبت وثیقی میان خدمات قدسی در اربعین و انگاره ی شهادت‬
‫وجود دارد که از زاویه دید امام موسی صدر خصوصا تفسیر شهادت به مثابه خدمت به بشریت و نیز نسبت میان‬
‫خدمت به بشر و عبادت‪ ،‬بهتر می توان آن را درک کرد‪ .‬در عین حال این نگاه دارای داللت های قطبی نیز هست که‬
‫شرح آن رفت‪.‬‬

‫جمع بندی و نتیجه گیری‬

‫فهم خدمات قدسی رایج در اربعین را بایستی ذیل فهم کلی تر پدیده ی اربعین جای داد‪ .‬مقاله ی حاضر مناسک‬
‫اربعین را در بستر جهان قطبی می بیند‪ .‬در حالیکه برخی همچون افروغ بر این باورند که جهانی شدن محقق شده و‬
‫ماهیتی استثماری دارد(افروغ ‪ ،)1381 :‬انتظاری بر این باور است که جهانی شدن محقق نشده و در واقعیت عینی با‬
‫جهان قطبی شده مواجه ایم(انتظاری‪ .)18 :1389 ،‬شجاعی زند بر این باور است که در چنین جهانی (به تعبیر افروغ‪،‬‬
‫استثمار جهانی شده و به تعبیر انتظاری جهان قطبی شده)‪ ،‬ایدئولوژی جهانی گرائی‪-‬و به تعبیر انتظاری قطب جهان‬
‫نما‪ -‬و دین اسالم حادترین منازعات را تجربه خواهند کرد(شجاعی زند‪ .)471 :1394 ،‬اربعین را بایستی در بستر‬
‫چنین منازعاتی تحلیل کرد‪ .‬مقاله ی حاضر با تکیه بر نگاه قطبی انتظاری به پدیده های اجتماعی و تحلیل جامعه به‬
‫مثابه امری فراملی‪ ،‬اربعین را شکوفائی تمدنی انقالب اسالمی در جهت خالف تمدن غرب و خصوصا قطب جهان‬
‫نما می بیند‪ .‬فوکو زمانی با مشاهده انقالب اسالمی گفته بود که اسالم این قابلیت و خطر را دارد که به یک انبار‬
‫مهمات عظیم با توان و ظرفیت صدها میلیون انسان تبدیل شود(فوکو‪ .)32 :1384 ،‬اربعین یک تعین این ظرفیت‬
‫فراملی و قطبی انقالب اسالمی است‪ .‬انقالب اسالمی در سازوکاری برنامه ریزی نشده‪ ،‬اقتضائی و طبیعی‪ ،‬از ظرفیت‬
‫های موجود‪ ،‬جهت گسترش قطب خود در برابر قطب جهان نما بهره می گیرد‪ .‬و اربعین یکی از این ظرفیت هاست‪.‬‬
‫اما در باب خدمات قدسی جاری در اربعین‪ ،‬با توجه به دو مدل توصیفی مورد استفاده در بخش نخست مقاله یعنی‬
‫مدل زیست‪-‬سیاست قطبی(حاصل تلفیق زیست سیاست و قطبی شدن) و مدل قطبی‪-‬فرایندی شکل گیری‬
‫تمدن(حاصل تلفیق تحلیل فرایندی الیاس و قطبی شدن)‪ ،‬به نظر می رسد که خدمات اجتماعی قدسی جاری در‬
‫مناسک اربعین را بایستی بخشی از فرایند تمدنی انقالب اسالمی و نه پدیده ای اساسا نوظهور به شمار آورد‪ .‬در واقع‪،‬‬
‫مدل حاصل از تلفیق قطبی شدن و ایده ی الیاس‪ ،‬توان بیشتری جهت تبیین پدیده اربعین دارد‪ .‬عمده دلیل اینکه نمی‬
‫توان پدیده ی اربعین و خدمات اجتماعی قدسی جاری در آن را یک گسست از پدیده های فرهنگی پیشین و تولد‬
‫نگاهی جدید به شمار آورد این است که در اربعین ساختارهای ثابت مختص اربعین متولد نشده اند‪ .‬موکب‬
‫ساختاری سیال است و مقطعی بر خالف ساختارهایی که فوکو بر تولد آن ها دست گذاشت‪ .‬در حالیکه پدیده ی‬
‫بنیادین که مبنای اربعین به شمار می رود‪ ،‬انقالب اسالمی است که ساختارهای متناسب خود را متولد ساخته؛ سپاه‪،‬‬
‫بسیج‪ ،‬در مقطعی جهاد سازندگی‪ ،‬نهضت سواد آموزی‪ ،‬ستاد اجرائی فرمان امام و در ادامه نیز تدریجا ساختارهای‬
‫مدرن را در جمهوری اسالمی مورد استفاده قرار می دهد و در صورت لزوم به بازتعریف و مصادره آن می پردازد‪.‬‬
‫بنابر این پژوهش حاضر‪ ،‬پدیده فراملی اربعین را گونه ای توسعه ی فرایندی انقالب اسالمی و ذیل نظریه قطبی شدن‬
‫فهم می کند و نه مقوله ای از جنس تولد و گسست‪ .‬در واقع به نظر می رسد تولد و گسست اصلی و بنیادین را‬
‫بایستی انقالب اسالمی دانست و پدیده ای چون اربعین را از مصادیق توسعه و گسترش انقالب اسالمی فهم کرد‪.‬‬
‫ماهیت خدمات موجود در اربعین نیز از همین قرار است‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬فرهنگ اقتصادی رایج در ایام اربعین را می‬
‫توان گونه ی توسعه یافته از اقتصاد صلواتی(تعبیر شهید آوینی) رایج در جبهه های دفاع مقدس خواند‪.‬در جریان‬
‫دفاع مقدس‪ ،‬طبقات مختلف مردم‪ ،‬به جبهه ها کمک اقتصادی کردند و در جبهه ها گونه ی خاصی از تبادالت‬
‫اقتصادی رواج یافته بود که رزمندگان به ازای ذکر صلوات یا شریک کردن اهداکنندگان کاال در ثواب عمل خود‪،‬‬
‫کاالهای اهدائی مردم را دریافت می کردند و به همین جهت سید مرتضی آوینی این سنخ تبادالت اقتصادی را‬
‫"اقتصاد صلواتی" خواند‪ .‬در جمع بندی نهائی‪ ،‬مقاله ی حاضر‪ ،‬اربعین را بستر توسعه ی مفهومی امر قدسی به‬
‫خدمات اجتماعی می داند که پیش از آن و متاثر از انقالب اسالمی‪ ،‬در مقیاس های کوچک تر تجربه شده بود‪.‬‬

‫گذشته از پاسخ به پرسش اصلی مقاله‪ ،‬نکته ی مهم دیگر نسبت مقوله ی شهادت و خدمات قدسی رایج در اربعین‬
‫است‪ .‬همچنانکه امام موسی صدر اشاره می کند‪ ،‬شهادت اوج ایثار و از خود گذشتگی و خدمت به بشریت است‪.‬‬
‫قله ی شهادت‪ ،‬سید الشهداء هستند و اربعین در دامنه ی این قله گسترانیده شده و خدمات قدسی جاری در موکب‬
‫در چنین بستری امکان ظهور یافته‪ .‬در این بافت معنائی زائر و خادم‪ ،‬هر دو بواسطه ی عشق و ارادت به ساالر‬
‫شهیدان به تعامل و تبادل خدمات مبادرت می ورزند‪ .‬باز هم به تعبیر الیاس نوع نگاه انسان ها به مرگ بر نوع تعامل و‬
‫کنش آنان با یکدیگر موثر است‪ .‬در عین حال به نظر می رسد اربعین و خدمات ارائه شده در آن‪ ،‬هنوز تمام ظرفیت‬
‫معنائی ماهیت "خدمت" در زیست جهان انقالب اسالمی را شکوفا نکرده است‪ .‬موکب‪ ،‬موقفی از توسعه ی تمدنی‬
 ‫انقالب اسالمی است و هنوز نقطه ی اعالی آرمان انقالب اسالمی تعین نیافته است‪ .‬در این عمق معنائی مد نظر و‬
‫مستخرج از نگاه امام موسی صدر‪ ،‬خدمت به نوع بشر‪ ،‬هدف زندگی روزمره انسان متدین قرار می گیرد‪.‬‬

‫منابع ‪:‬‬

‫آوینی‪ ،‬سید مرتضی‪ ،‬توسعه و مبانی تمدن غرب‪ ،‬نشر ساقی‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ سوم‪.1381 ،‬‬

‫الیاس نوربرت‪ ،‬تنهائی دم مرگ‪ ،‬ترجمه امید مهرگان و صالح نجفی‪ ،‬انتشارات گام نو‪،‬چاپ هفتم‪ ،1399 ،‬تهران‪.‬‬

‫الیاس نوربرت‪ ،‬در باب فرایند تمدن‪ ،‬ترجمه غالمرضا خدیوی‪ ،‬انتشارات جامعه شناسان‪ ،‬چاپ اول‪ ،1392 ،‬تهران‪.‬‬

‫انتظاری‪ ،‬علی‪ ،‬قطبی شدن به منزله جایگزینی برای مفهوم جهانی شدن‪ ،‬نشریه مجموعه مقاالت دانشگاه عالمه‬
‫طباطبائی‪ ،‬سال ‪ ،1391‬شماره ‪ :285‬صص ‪.158 - 129‬‬

‫شجاعی زند‪ ،‬علی رضا؛ دین در زمانه و زمینه ی مدرن‪ ،‬پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ‬
‫اول‪.1394 ،‬‬

‫صدر‪ ،‬سید موسی‪ ،‬انسان آسمان(جستارهائی درباره امیرالمومنین ع)‪ ،‬موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر‪،‬‬
‫چاپ هفتم‪،1401،‬تهران‪.‬‬

‫صدر‪ ،‬سیدموسی‪ ،‬سفر شهادت(گفتارهائی درباره واقعه عاشورا)‪ ،‬موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر‪ ،‬چاپ‬
‫هشتم‪ ،1399،‬تهران‪.‬‬

‫صدر‪ ،‬سید موسی‪ ،‬ادیان در خدمت انسان(جستارهائی درباره دین و مسائل جهان امروز)‪ ،‬موسسه فرهنگی تحقیقاتی‬
‫امام موسی صدر‪ ،‬چاپ هشتم‪ ، 1401،‬تهران‪.‬‬

‫فوکو‪ ،‬میشل‪ ،‬انبار باروتی به نام اسالم‪ ،‬ترجمه ی محمدباقر خرمشاد‪ ،‬تهران ‪ :‬مرکز بازشناسی ایران و اسالم‪.1384 ،‬‬

‫فوکو‪ ،‬میشل‪ ،‬ایرانیان چه رویائی در سر دارند‪ ،‬ترجمه ی حسین معصومی همدانی‪ ،‬نشر هرمس‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ چهارم‪،‬‬
‫‪.1386‬‬

‫کچوئیان‪ ،‬حسین‪ ،‬نظریه های جهانی شدن ‪ :‬پیامد چالش های فرهنگ و دین‪ ،‬نشر نی‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ اول‪.1386 ،‬‬
 ‫کچوئیان‪ ،‬حسین‪ ،‬انقالب اسالمی ایران و انفتاح تاریخ‪ ،‬سوره مهر‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ اول‪.1391 ،‬‬

‫معینی پور‪ ،‬مسعود‪ ،‬اربعین جهانی دیگر‪ ،‬انتشارات سوره مهر‪ ،‬تهران‪ ،‬چاپ اول‪.1398 ،‬‬

‫‪F.Fukuyama.the end of History.the National interest.1989.pp3-18‬‬

‫افروغ‪ ،‬عماد‪ ، 1381 ،‬جهانی شدن و چالش های فرهنگی در ایران‪ ،‬خراسان‪ ،‬شماره ‪15019‬‬

‫غفاری هشجین‪ ،‬زاهد و محمد آقائی‪ ،‬پیاده روی اربعین حسینی به مثابه جنبش اجتماعی‪ ،‬دوفصلنامه علمی‪-‬پژوهشی‬
‫دانش سیاسی‪ ،‬شماره اول‪ ،‬پیاپی ‪ ،27‬بهار و تابستان ‪ ،1397‬صص‪.21-1‬‬

‫منجمی‪ ،‬علیرضا‪ ،‬دانش ها و نهادها در ساختار همه گیری‪ :‬تحلیل زیست سیاسی پاندمی کرونا‪ ،‬دو فصل نامه فلسفه‬
‫علم‪ ،‬پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‪ ،‬سال یازدهم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار و تابستان ‪.232-213 ،1400‬‬