13>o.

ROMANO GUARDINI

EL OCASO
DE LA
EDAD MODERNA

U N IN T EN T O D E O R IEN T A C IO N

SEGUNDA EDICION

Y
/fs.
L O S L IB R O S D E L M O N O G R A M A
I
 P u b lic ó e s te lib r o c o n e l títu lo

D A S E N D E D E R N EU Z EIT

W e r k b u n d - V e r la g, d e W ü r z b u r g, en 1950, 7 .a ed . 1961.

* * *

L o t r a d u j o d e l a le m á n

JOSE GABRIEL MARISCAL

E p ílo g o d e l

P. ALFONSO LOPEZ QUINTAS

C O N L I C E N C I A E C L E S I A S T I C A

D e p ó sit o Le g a l: M . 1 4 .71 9.- 1 9 62 . N °. R g t r o .: 666- 62

© C o p y r ig h t b y

EDICIONES GUADARRAMA, S. L. - MADRID, 1963

Im p reso en E sp a ñ a p o r

T a lle r e s G r á fic o s d e E d ic io n e s C a st illa , S. A . - M a d r id

>

ii

J
 C R I S T I A N I S M O

H O M BR E A C T U A L

D ir e c t o r

P. JOSE MUÑOZ SENDING

 EL OCASO
DE LA
EDAD MODERNA
i

Γ
í

I
A M I HERM ANO M A R IO
I
Γ

<

(
C O N T E N ID O
A d v e rt e n c ia p r e l i m i n a r ............................... ......... 15

Se n t im ie n t o d e la e x ist e n c ia e im a g e n d e l m u n ­
d o e n la E d a d M e d i a ...................................... 19

G é n e sis d e la im a ge n d e l m u n d o e n l a E d a d
M odern a ...................... .. . ............................ 49

L a im a g e n d e l m u n d o d e la E d a d M o d e r n a se
d e sin t e gr a y su r g e o t r a n u e v a ...................... 75

# ❖ ❖

P . A lfo n so L ó p e z Q u i n t a s: R o m an o G m r d in i,
h erald o d e u n a n u e v a e r a ................................ 147
I

I
I

I
I

I
I

I
I
I
 A D V E R T E N C IA P R E L IM IN A R

L o s t re s cap ít u lo s d e e st a ob ra t e n ían co m o f in alid ad

o rigin aria serv ir d e in t rod u cción a u n cu rso so b re las
id eas d e P asc al acerca d e l m u n d o y d e l h o m b re . D u ­
ran t e m i largo co n t act o con e l p e n sam ie n t o d e l e m i­
n en t e f ísico , p sic ó lo go y f iló so f o d e la e x ist e n cia cris­
t ian a h e lle gad o a v e r con clarid ad lo sin g u lar d e su
p osición en la E d ad M o d e rn a. Pe rt e n e ce al gru p o d e
aq u e llo s h o m b re s q u e con su p e n sam ie n t o y su v id a
realiz an la sit u ació n d e e sa é p o ca; p e ro m ie n t ras, p o r
e je m p lo , u n D e sc art e s — e l gran coet án eo y ad v e rsa­
rio d e Pascal -— q u e d a t o t alm e n t e ab so rb id o p o r e lla,
é st e la d esb ord a, y n o so lam e n t e p o rq u e p ie n sa con ­
cep t os y llev a a la p ráct ica f o rm as d e co n d u c t a q u e
t an só lo e n n u e st ra é p o c a h ab ían d e re v elar t o d o su
sign if ic ad o , sin o p o rq u e en p le n o p eríod o d e e st ru c­
t u ración d e la E d ad M o d e rn a ad o p t a u n a ac t it u d
crít ica f re n t e a e lla.
De aq u í b ro t ab an lo s sigu ie n t e s in t e rro gan t e s:
¿C ó m o f u e la é p o ca e n q u e é l v iv ió ? ¿Q u é su c e d ió
cu an d o la E d ad M e d ia se v in o ab ajo y su rg ió la E d ad
M o d e r n a? Y ¿c ó m o p u d o orien tarse P asc al e n m e d io

15
<¿e e st e f in al d e u n a E d ad y e l co m ie n z o d e otra
n u e v a?
P ara d ar re sp u e st a a e st as p re gu n t as h e in t e n t ad o
prim ero· d e scrib ir a gran d e s rasgo s la e se n cia d e la v i­
sió n m e d ie v al d e l m u n d o ; lu e go , e l t rán sit o h acia las
co n cep cion es y f o rm as d e p e n sam ie n t o d e la E d ad
M o d e r n a, y , p o r ú lt im o , la im age n d e la e x ist e n cia
q u e d e ah í b rot a. L a p o sib ilid ad d e llev ar e st o a cab o
p are cía t an t o m ay o r cu an t o q u e en lo e se n cial la E d ad
M o d e r n a t oca a su f i n : ah o ra bien , la e st ru c t u ra d e
u n a é p o ca so lam e n t e se h ace p at e n t e en su t o t alid ad
cu an d o e sa é poca se h u n d e . E x ist e e n t on ce s la p ro b a­
b ilid ad d e p o d erla d e scrib ir e n f re n t án d o se con ella
sin ad m iració n n i p re ju icio s.
E st o lle v ab a e sp o n t án e am e n t e a in t e n t ar la lab or,
m ás e x t e n sa, d e lan z ar u n a m irad a a la é p o ca v e n id e ­
ra, aú n d e sco n o c id a; d e m ost rar cu án p ro f u n d am e n t e
v a gan an d o t erren o la t ran sfo rm ació n q u e se e st á op e­
ran d o en t od o s los asp e ct o s, y q u é d e b e re s n acen de
t od o e llo . A h o ra b ien , en t an t o q u e D e sc art e s m e p a­
re cía n o ten er p u e st o algu n o en esa é poca f u t u ra, creí
v e r q u e P asc al se v in cu lab a a ella e n f o rm a v iv a e in ­
clu so com o e le m e n t o au x iliar d e la m ism a.
E st o su p u e st o , n o v oy a h ab lar aq u í d e P asc al. Y
au n q u e p u d ie ra ju z garse in o p o rt u n o p re se n t ar com o
algo in d e p e n d ie n t e lo q u e , en m i in t e n ción , h ab ía de
co n st it u ir la in t ro d u cción a u n cu rso so b re é l, co m a
am igo s y o y e n t e s eran d e la op in ión d e q u e t am b ié n
así p o d ía p re st ar u n serv icio, y o sigo su corn ejo.
C o n t od o, q u isie ra su b ray ar q u e se t rat a d e u n a
t e n t at iv a d e orien t ación en m ed io d e la sit u ació n com ­
p le ja y t od av ía p le n am e n t e f lu c t u an t e d e n u e st ro tiem -

16
po. D e ab í q u e las re f le x io n e s co n t e n id as e n e st e li­
bro t e n gan , b ajo t o d o s lo s co n cep t o s, e l Carácter d e
p ro v isio n ales.
H e d e ad v e rt ir t am b ié n q u e , p e se al t rab ajo q u e
p o st e rio rm e n t e le s b e d e d icad o , h e co n se rv ad o la
f o rm a in t ern a o rigin aria. P o r co n sigu ie n t e , e l le ct o r
n o e n co n t rará e n e st a o b ra t rat ad o algu n o , sin o u n a
serie d e leccion e s p ro n u n c iad as p rim e ram e n t e e n la
U n iv e rsid ad d e T u b in g a, en e l se m e st re d e in v ie rn o
d e 1 9 4 7 - 4 8 , y lu e go en la d e M u n ic h , en e l v eran o
de 1 9 4 9 .
A ú n q u isie ra h acer h in cap ié e n e l h ech o d e q u e .
los p e n sam ie n t o s q u e aq u í se of re ce n gu ard an re lación
con lo s d esarro llad o s en las o b ras Br ie fe vom ' C o m e r
S e t (C art as d e l L ag o d e C o m o ) ( 1 9 2 7 ) , W e l t u n d
P e r so n * (M u n d o y P e rso n a ) ( 1 9 3 7 ) , F r e ih e it , G n a ­
de, Sc h ic k sa l (L ib e rt ad , G racia, D e st in o ) ( 1 9 4 8 ) ,
D ie M ach t * ( E l p o d e r) ( 1 9 5 4 ) , D er u n v o llst ä n ­
d ig e M e n sc h u n d d ie M a c h t ( 1 9 5 6 ) y D i e K u l t u r
a ls W e r k u n d G e fä h r d u n g ( 1 9 5 7 ) **.

* P r ó x im o a a p a r e c e r e n E d ic io n e s G u a d a r r a m a .
** E st a s d o s ú lt im a s o b r a s h a n a p a r e c id o y a e n E d ic io ­
n e s G u a d a r r a m a c o n lo s t ít u lo s E l h o m b re in co m p le t o y e l
p o d e r y L a c u lt u ra co m o o b ra y c o m o rie sg o .

17
2
I

I
I

(
 S E N T IM IE N T O D E L A
E X IST E N C IA E IM A G E N D E L M U N D O
E N L A E D A D M E D IA
 I

P a r a d e sc r ib ir la im a g e n q u e e l h o m b r e m e d ie v a l
t ie n e d e l m u n d o t a l v e z c o n v e n g a e m p e z a r h ac ie n d o
r e fer e n cia a a q u e lla c ir c u n st a n c ia q u e e s c o m ú n a él
y a l h o m b r e a n t i g u o : a m b o s car e ce n d e la id e a, fa m i ­
liar p a r a n o so t r o s, d e u n t o d o in fin it o lig a d o e n el
e sp a c io y e n e l t ie m p o . A m b o s v e n e l m u n d o y — lo
q u e e s a ú n m á s im p o r t a n t e — lo sie n t e n c o m o u n a
e st r u c t u r a lim it a d a , c o m o u n a fig u r a m o d e la d a ; d i­
c h o e n t é r m in o s g r á fic o s: c o m o u n a e sfe r a.
D e n t r o d e e st a se m e ja n z a ap a r e ce n , sin e m b a r go ,
d ife r e n c ias im p o r t a n t e s.

E l h o m b r e a n t ig u o n o t r ascie n d e lo s lím it e s d e l
m u n d o . Su se n t im ie n t o d e la v id a , su s im á ge n e s y
su s p e n sa m ie n t o s se m a n t ie n e n d e n t r o d e la e st r u c ­
t u r a d e a q u é l y p a sa n p o r a lt o la c u e st ió n d e si ac aso
p u d ie r a e x ist ir a lg o fu e r a o p o r e n c im a d e l m ism o .
A e llo le in clin a e n p r im e r lu g a r u n a a u t o lim it a -
ció n in st in t iv a , q u e t e m e t r asp a sa r u n a s fr o n t e r a s d e ­
t e r m in a d a s; u n a v o lu n t a d , p r o fu n d a m e n t e a r r a iga d a
e n e l e t h o s a n t ig u o , d e p e r m a n e ce r d e n t r o d e lo se-

21
Sa la d o . P e r o , a d e m á s y so b r e t o d o , e l h e c h o d e q u e
fu e r a d e l m u n d o car e ce d e l fu n d a m e n t o só lid o q u e
n e ce sit ar ía p a r a lle v ar a c a b o e sa t e n t at iv a . P a r a é l e l
m u n d o e s sim p le m e n t e e l T o d o ; ¿e n q u é ib a a a p o ­
y a r se e n t o n ce s e sa su p e r ac ió n d e é l ?
L a r e sp u e st a p u d ie r a ser la si g u i e n t e : e n la e x p e ­
r ie n c ia d e u n a r e a lid a d d iv in a q u e t r asce n d ie r a e st e
T o d o y q u e , p o r c o n sigu ie n t e , e st u v ie se “ fu e r a ” d e l
m ism o , o fr e c ie n d o a sí u n p u n t o d e a p o y o fr e n t e a l
m u n d o a a q u é l q u e c r e y e se e n e lla. A h o r a b ie n , e l
h o m b r e a n t ig u o ign o r a u n a r e a lid a d d e t a l n a t u r a­
le za.
P o r su fe r e lig io sa co n o ce , p o r su p u e st o , u n su p r e ­
m o “ P a d r e d e lo s d io se s y d e lo s h o m b r e s” ; p e r o
é st e p e r t e n e ce a l m u n d o , lo m ism o q u e la b ó v e d a ce ­
lest e , d e la c u a l e s el N u m e n . Sa b e q u e e l p o d e r d e l
h a d o d o m in a a t o d o s, in clu so a lo s d io ses m á s a lt o s;
c o n o ce u n a ju st ic ia r e c t o r a y u n o r d e n r a c io n al q u e
r e g u la n y d ir ige n t o d o aco n t e ce r . Si n e m b a r g o , t o d o s
e st o s p o d e r e s o m n ím o d o s n o so n a lg o c o n t r a p u e st o
a l m u n d o , sin o q u e c o n st it u y e n su o r d e n su p r e m o .
En cu an to filó so fo , el h o m b r e a n t ig u o in t e n t a,
c ie r t a m e n t e , co n ce b ir u n A b so lu t o - D iv in o lib r e d e t o ­
d a im p e r fe c c ió n . P e r o n i siq u ie r a a sí lo g r a sa lir d e l
m un do; m á s a ú n , e n e l fo n d o n o q u ie r e h ace r lo
d e n in gú n m o d o ; m e jo r d ich o , n o p u e d e q u e r e r lo,
p u e s p a r a e llo h u b ie r a t e n id o q u e in iciar y a p r e v ia­
m e n t e e sa su p e r a c ió n , l o c u a l n o su c e d ió . A sí , p o r
e je m p lo , el Se r p u r o d e P a r m é n id e s, q u e ap ar e n t e ­
m e n t e e st á d e sv in c u la d o d e t o d o lo c o n c r e t o c ó sm ic o ,
c o n st it u y e u n a r e d u cc ió n d e la m u l t ip lic id a d d e lo s
h e c h o s d e la e xp e r ie n c ia a u n p r in c ip io p e r m a n e n t e ;

22
es u n a n t íd o t o c o n t r a e l p o d e r d e la fu g a c i d a d , q u e
t an p r o fu n d a m e n t e a n g u st ia b a al h o m b r e g r ie g o . A
p e sa r d e l p o d e r o so e m p u je d e su p e n sa m ie n t o , el
Bie n q u e P la t ó n d e sc u b r e , t o d a v ía m á s a llá d e la s
I d e a s, c o m o v e r d a d ú lt im a , n o e s in d e p e n d ie n t e d e l
m u n d o , sin o q u e sig u e sie n d o e l e le m e n t o e t e r n o d e
é st e ; u n m á s allá d e n t r o d e l T o d o r a d ic al. E l M o t o r
I n m ó v il d e A r ist ó t e le s, q u e , p e r m a n e c ie n d o in m u t a ­
b le , o p e r a t o d a s la s m u t a c io n e s d e l m u n d o , so la m e n ­
t e t ie n e se n t id o e n r e la ció n co n e l ser u n iv e r sa l d e
e st e m ism o m u n d o q u e se e n c u e n t r a e n p e r m a n e n t e
m u t a c ió n . Y el Su p e r - U n o d e P lo t in o , r e su lt a d o d e
u n e sfu e r z o su p r e m o p o r salir d e l m u n d o d e la s co ­
sa s y d e l h o m b r e , p e r m a n e c e a p e sa r d e t o d o e n r e­
la c ió n in in t e r r u m p id a co n ese m ism o m un do, ya
q u e e s la fu e n t e d e la q u e m a n a e n fo r m a n e c e sar ia
la m u lt ip lic id a d d e lo e x ist e n t e y , a su v e z , la m e t a
a la q u e e sa m u lt ip lic id a d r e t o m a a t r av é s d e l eros y
d e la p u r ific a c ió n .
A sí , p u e s, e l h o m b r e a n t ig u o n a d a sa b e d e lu g a r
a lg u n o e xt e r io r a l m u n d o . P o r e llo , t a m p o c o p u e d e
lle v ar a ca b o n in g ú n in t e n t o d e c o n t e m p la r lo y d a r le
fo r m a d e sd e t al p u n t o e xt e r io r , sin o que, por el
co n t r ar io , v iv e e n é l co n su se n t im ie n t o y su s im á ­
ge n e s, su acció n y su s cr e acio n e s. T o d o s su s m o v i­
m ie n t o s, in clu id o s lo s m á s a u d ac e s, lo s q u e c o n d u c e n
a lo s c a m p o s m á s r e m o t o s, se d e se n v u e lv e n d e n t r o
d el m u n d o .
T a l v e z se o b je t e q u e , p ar a p o d e r c o n c e b ir e st e
m u n d o co m o u n a fig u r a m o d e la d a , e s p r e ciso h a b e r ­
lo c o n t e m p la d o p r e v ia m e n t e , lo q u e p r e su p o n d r ía u n
lu g a r q u e p r o p o r c io n a se la p e r sp e c t iv a n e ce sar ia p a r a

23
e llo . P e r o , sa lv o e r r or p o r m i p a r t e , e st o n o e s e xa c t o
p o r lo q u e a l h o m b r e a n t ig u o r e sp e ct a. N o c o n t e m ­
p l a e l m u n d o “ d e sd e fu e r a ” , en n in gú n se n t id o d e l
c o n c e p t o , sin o ú n ic a m e n t e “ d e sd e d e n t r o ” . L a im a ­
g e n q u e d e é l se fo r m a e s e l r e su lt a d o d e u n a a u t o li-
m it a c ió n q u e r e c h a z a lo ca ú t ico - in fin it o y r e n u n c ia
a lo q u e su p e r a t o d a m e d id a , y d e u n se n t im ie n t o d e
a r m o n ía q u e p e r c ib e lo e x ist e n t e c o m o u n “ c o sm o s” ,
c o m o a l g o e st é t ic a m e n t e o r d e n ad o .

P o r e st a r a z ó n e l h o m b r e a n t ig u o t a m p o c o in t e n t a
lle v ar a ca b o a q u e llo q u e es c a r act e r íst ico d e la v o ­
lu n t a d m e d ie v a l: e lab o r a r u n a c o n st r u c c ió n c o m p le ­
t a d e l m u n d o c o m o u n t o d o , y se ñ a la r e n e lla a ca d a
in d iv id u o u n l u g a r d e a lg u n a m a n e r a n e c e sa r io . P o r
e l co n t r ar io, la v id a c o n se r v a su lib e r t a d d e m o v i­
m ie n t o s.
, E st o se v e , so b r e t o d o , e n la e sfe r a d e lo r eli­
gio so .
E l m u n d o se e x p e r im e n t a c o m o a lg o d iv in o . N a c e
d e u n a ¿p y ji, d e u n p r in c ip io in t e r n o , y r e co r r e e l ca ­
m in o q u e e l o r d e n y el d e st in o le se ñ a la n ; p e r o p r in ­
c ip io , o r d e n y d e st in o so n in t r ín se co s a é l. E l m u n ­
d o lo e s t o d o y lo lle n a t o d o , e s la r e a lid a d sin m á s,
no só lo d e n a t u r a le z a e m p ír ic a o h ist ó r ica , sin o ,
so b r e t o d o , d e n a t u r a le z a d iv in a . L o d iv in o e s el e le­
m e n t o p r im a r io y m ist e r io so d e l m u n d o . P e r o e l h o m ­
b r e e st á en el m u n d o y e l m u n d o e st á e n e l h o m b r e ;
la e x p e r ie n c ia y la a fir m a ció n d e e st o c o n st it u y e n la
r e lac ió n r e lig io sa fu n d a m e n t a l.
T a m b i é n so n d iv in a s la s d iv e r sas r e a lid a d e s y p o ­
d e r e s d e l m u n d o . D e e st a e xp e r ie n cia b r o t a el m it o .

24
L o s m it o s so n fo r m a s y a c o n t e c im ie n t o s q u e dan . u n a
e x p lic a c ió n d e l m u n d o y d e su s e le m e n t o s, e igu a l­
m e n t e d e l h o m b r e , e l c u a l se co n t r ap o n e a l m u n d o
e n v ir t u d d e su e sp ír it u , y , a p e sar d e e llo , p e r t e n e ce
t a m b ié n al m u n d o . P o r e st o los m it o s o fr e ce n al
h o m b r e la p o sib ilid a d d e o r ie n t ar se e n la e xist e n cia .
E st o s m it o s c o n st it u y e n , sin d u d a , u n a u n id a d , p e ­
ro n o d e orden sist e m át ico - r acio n a l, sin o d e o r d e n
v it a l. P e r m a n e c e n e n c o n st a n t e m o v im ie n t o ; se d e ­
sa r r o lla n , se d e sp la z a n , se fu n d e n u n o s c o n o t r os,
c a m b ia n d e a sp e c t o .
C o n e l t ie m p o e l se n t im ie n t o r e ligio so se sep ar a
d e su fu n d a m e n t o m ít ic o y se a so c ia c o n m o t iv o s fi­
lo só fico s y c o n o b je t iv o s é t ic o s, p e r o c o n se r v a u n c a ­
r á ct e r d e in d e p e n d e n c ia . N o a b r iga p r e t e n sió n a lg u ­
n a d e t o t a lid a d n i d e ser a lg o d e fin it iv o . Se g ú n sea
e l p u n t o d e p a r t id a d e l p e n sa m ie n t o , r e cib e u n a co n ­
figu r a c ió n d ife r e n t e . L a r e lig io sid a d d e E m p é d o c le s e s
d ist in t a d e la d e lo s P it a g ó r ic o s; la d e P a r m é n id e s,
d iv e r sa d e la d e Só c r a t e s. P la t ó n y A r ist ó t e le s, la
E st o a y P lo t in o : t o d a n u e v a o r ie n t ació n e x p r e sa sin
d u d a u n a c o n v icc ió n , p e r o d e ja a b ie r t a la p u e r t a a
o t r as, d e t a l m a n e r a q u e se t ie n e la im p r e sió n d e q u e
e l e sp ír it u r e lig io so in t e n t a r e a liz a r se e n la s d ist in t a s
p o sib ilid a d e s q u e el e sp ír it u filosó fico le a b r e p o r m e ­
d io d e a m p lia c io n e s d e h o r izo n t e s sie m p r e n u e v o s.
E n e l e sfu e r z o c ie n t ífic o se d a la m ism a m o v ilid a d .
E l e sp ír it u g r ie g o v iv e e n u n a in t e r r o gac ió n co n s­
t an t e . Q u ie r e sa b e r c ó m o e s e l m u n d o . N a d a t ie n e
car áct e r d e fin it iv o ; t o d o p e r m a n e c e p e n d ie n t e d e so ­
lu ció n . T o d a p e r sp e c t iv a e s p o sib le y p u e d e co m ­
p e t ir co n o t r a c u a lq u ie r a , sie m p r e q u e n o lo p r o h íb a n

25
d e t e r m in a d a s lim it a c io n e s q u e v ie n e n d a d a s con. e l
c a r ác t e r fu n d a m e n t a l d e l a p o lis; sir v a n d e e je m p lo
e l p r o c e so d e A n a x a g o r a s, o el d e Só c r a t e s. D e e st e
m o d o , b u sc a e in v e st iga . H a c e e x p e r ie n c ia s co n lo s
p r e su p u e st o s m á s d iv e r so s, h a st a q u e , al fin , n o só lo
o b t ie n e u n g r a n n ú m e r o d e c o n o cim ie n t o s, sin o q u e
ll e g a a e lab o r a r u n a t ip o lo gía d e p o sib le s a c t it u d e s y
fo r m a s d e p e n sa r .
A l g o a n á lo g o se d e ja v e r en la v id a so cial y p o lí­
t ica.
E n lo s d ist in t o s E st a d o s gr ie go s su r g e n la s in st it u ­
cio n e s m á s v a r ia d a s a t e n o r d e su p u e st o s ge o gr á fic o s
y é t n ic o s p r o p io s. E l in d iv id u o t ie n e su p u e st o ló gic o
y n a t u r a l e n la p o lis, p e r o a e llo se u n e u n agó n ,
igu a lm e n t e o b v io , d e am b ic ió n p o lít ic a . U n a r iv ali­
d a d y u n a lu c h a c o n st an t e s h ace n su r g ir la s fo r m a s
lat e n t e s e n lo s p u n t o s d e a r r a n q u e h ist ó r ico s, p e r o e s
p a r a a go t a r se r á p id a m e n t e e n e se e sfu e r z o . E l h e ch o
cie r t o d e q u e lo s gr ie go s n o c o n sigu ie se n fo r m a r u n a
u n id a d p o lít ic a c o n la t o t alid a d d e la H é l a d e , m á s
a ú n , e l q u e e n el fo n d o t a l v e z n o lo d e se a r a n e n m o ­
d o a lg u n o , n i siq u ie r a c u a n d o e n e llo r a d ic a b a la
ú n ica p o sib ilid a d d e p e r v iv e n cia h ist ó r ica , sin o q u e se
d e st r u y e se n e n lu c h as a b su r d a s h a st a q u e lo s se m i­
b á r b ar o s m a c e d o n io s e st ab le cie r o n u n a e sp e c ie d e u n i­
d a d , c o n st it u y e u n a o b je ció n a su fo r m a d e e x ist e n c ia
q u e n o h a sid o t o m a d a co n la su ficie n t e se r ie d ad d e ­
b id o a la a d m ir a c ió n q u e e sa fo r m a d e e x ist e n c ia su s­
cit a.
P o d r ía n a d u c ir se a ú n o t r o s m u c h o s e je m p lo s, y
sie m p r e a p a r e ce r ía el m ism o c u a d r o : u n a lib e r t a d d e
m o v im ie n t o s, t a n fe c u n d a co m o p e lig r o sa , e n la act i-

26
v id a d h u m a n o - c u lt u r a l, lib e r t a d que t ie n e co m o
ar ran q u e y pu n to d e a p o y o fe n ó m e n o s o r igin a r io s
d e ca r á ct e r e x ist e n c ia l e id e o ló gico .
Só lo r e sp e c t o a u n a c r e ació n a n t ig u a — e l E st a d o
R o m a n o — se se n t ir ía u n o t e n t ad o a h a b la r d e u n a
c o n c e p ció n c o m p le t a d e la e x ist e n c ia. R o m a se p r o ­
p u so r e a lm e n t e la e m p r e sa d e o r g a n iz a r e l orb t s t erra-
m m . P e r o e l e sp ír it u r o m an o e s t an r e a list a , t a n p o c o
a m i g o d e t o d o lo t e ó r ico , t an a b so lu t a m e n t e h o st il
a t o d o lo m e t a físic o , y , sin e m b a r go , t a n lib e r a l r e s­
p e c t o d e la v id a, a p e sa r d e su r igo r e n el c a m p o d e
las n e c e sid a d e s p o lít ic a s, q u e n i siq u ie r a e n la e sfe r a
d e su in flu e n cia q u e d ó a n u la d a la a n t ig u a lib e r t a d
d e m o v im ie n t o s.

27
 II

E n la E d a d M e d i a se t r a n sfo r m a n r a d ic a lm e n t e la
a c t it u d y la im a g e n d e l m u n d o .
E l ¡h o m b r e cr e e e n la R e v e la c ió n b íb lic a . E st a le
p r o p o r c io n a la c e r t e z a d e u n a R e a lid a d D iv in a q u e
e st á fu e r a y por e n c im a d e l m u n d o . C ie r t a m e n t e
D i o s e st á t a m b ié n en e l m u n d o , p u e s é st e h a sid o
c r e a d o p o r E l , q u e lo c o n se r v a y lo l le n a ; p e r o E l
n o p e r t e n e ce a l m u n d o , sin o q u e e s so b e r a n o r e s­
p e c t o d e é st e . E st a in d e p e n d e n cia r a d ic a en su ca ­
r á c t e r a u t é n t ic a m e n t e a b so lu t o y e n q u e e s v e r d a d e r a
p e r so n a . E l D io s P e r so n a l y A b so l u t o n o p u e d e ca ­
b e r e n m u n d o a lg u n o , sin o q u e e x ist e e n sí, Se ñ o r
d e sí m ism o . A m a al m u n d o , p e r o n o d e p e n d e d e
é l. L a s d iv in id a d e s m ít ic a s v iv e n y m ueren den tro
d e l á m b it o d e l m u n d o q u e d o m i n a n ; lo s se r e s a b so ­
lu t o s d e l a filo so fía , d e n t r o d e la t o t a lid a d d e l u n i­
v e r so ; D io s, e n c a m b io , n o n e c e sit a d e l m u n d o e n
n in g ú n a sp e c t o . E x i st e e n sí y se b a st a a sí m ism o .
E st a so b e r a n ía se m a n ifie st a fu n d a m e n t a lm e n t e
p o r l a cr e ació n . E l c o n c e p t o a u t é n t ic o d e u n a a c t i­
v id a d cr e a d o r a q u e , sin n in g u n a n e c e sid a d in t e r n a n i
e le m e n t o s e x t e r n o s d a d o s p r e v ia m e n t e , co n su lib r e

28
o m n ip o t e n c ia sa c a e l m u n d o d e la n a d a y l e d a ser p o r
e l im p e r a t iv o d e su V e r b o , so la m e n t e se e n c u e n t r a
d e n t r o d e l á m b it o d e la Bib lia . E n t o d a s la s d e m ás
co n ce p cio n e s la im a g e n d e la c o n st it u c ió n d e l m u n d o
t ie n e car áct e r m ít ic o : el N u m e n p r im ig e n io se t r an s­
fo r m a e n m u n d o , o b ie n u n a fu e r z a d iv in a co n figu r a-
d o r a d a fo r m a a u n c a o s ig u a lm e n t e d iv in o . P o r e l
co n t r ar io , se g ú n la R e v e la c ió n b íb lic a e l m u n d o e s
c r e ad o p o r D io s, q u e p o r su p a r t e n o n e c e sit a n i d e l
m u n d o n i d e e le m e n t o c ó sm ic o a lg u n o e n n in gú n
se n t id o : n i p a r a se r , n i p a r a o b r ar .
C r e e r sign ific a e n t o n ce s co n fiar en· l a au t o - r e v e la­
ció n d e e st e D io s y o b e d e ce r la, a c e p t a r su lla m a m ie n ­
t o, q u e c r e a la c u a lid a d d e p e r so n a fin it a , y r e fe r ir a
E l la p r o p ia v id a .
'C o n e llo n a c e u n n u e v o fu n d a m e n t o d e l a e x is­
t e n c ia, a l q u e n o se p u e d e lle g a r n i a p a r t ir d e l m it o
n i a p a r t ir d e la filo so fía . E l v ín c u lo m ít ic o d e l h o m ­
b r e co n é l m u n d o q u e d a r o t o . S e a b r e n lo s h o r iz o n t e s
d e u n a n u e v a lib e r t a d . U n n u e v o e in é d it o d ist a n c ia -
m ie n t o fr e n t e a l m u n d o p e r m it e la n z a r so b r e él u n a
m ir a d a y t o m a r r e sp e c t o d e l m ism o u n a a c t it u d , co n
in d e p e n d e n c ia d e l t a le n t o y d e l e st a d o d e la c u lt u r a ,
m ir a d a y a c t it u d q u e n o fu e r o n c o n c e d id a s a l h o m ­
b r e a n t ig u o . P e r o c o n e st o se h a c e t a m b ié n p o sib le
a lg o e n lo q u e n o se h a b ía p o d id o p e n sa r a n t e s: u n a
c o n figu r ac ió n c o m p le t a d e la e x ist e n c ia .

P a r a la a c t it u d e sp ir it u a l d e la E d a d M e d i a fu e
t a m b ié n d e g r a n im p o r t a n c ia la ir r u p c ió n d e l m o d o
d e ser ge r m á n ic o . D e sd e n u e st r o p u n t o d e v ist a , e s
e sp e c ia lm e n t e c a r a ct e r íst ic o d e e st e ú lt im o su d in a m is-

29
m o in t e r n o , su t e n d e n c ia h a c ia lo ¿lim it a d o , q u e t ie n e
su e xp r e sió n , d e sd e e l p u n t o d e v ist a r e ligio so , e n e l
ca r á ct e r d e la m it o lo g í a n ó r d ic a y , d e sd e e l h ist ó r ico ,
e n la s in ce sa n t e s m igr a c io n e s y e x p e d ic io n e s m ilit a ­
res d e lo s ge r m a n o s. E st a t e n d e n c ia se m a n ifie st a
t a m b ié n d e n t r o d e la fe cr ist ian a , y a sí se r e a liz a el
fo r m id a b le m o v im ie n t o m e d ie v a l h a c ia la su p e r ac ió n
del m u n do.
E st e m o v im ie n t o n o p u e d e e xp lic a r se ú n ic a m e n t e
p o r la s r e lac io n e s c r ist ia n as c o n D io s, p u e s e n lo s p r i­
m e r o s siglo s n o e s a ú n co n o cid o . E n e so s sig lo s sig u e
e st a n d o e n v ig o r la a u t o lim it a c ió n c a r a c t e r íst ic a d e l
h o m b r e a n t ig u o , y e llo h ac e q u e la e xp e r ie n c ia d e la
r e a lid a d su p r a m u n d a n a d e D io s se e x p r e se m á s b ie n
e n la fo r m a d e u n a lib e r t ad in t e r n a y d e u n sen t i­
m ie n t o d e r e sp o n sa b ilid a d fr e n t e a la e x ist e n c ia . So ­
la m e n t e d e sp u é s q u e , e n el t r an sc u r so d e la in v asió n
d e lo s b á r b ar o s y d e lo s siglo s in m e d iá t a m e n t e p o st e ­
r io r e s, el fe r m e n t o ge r m á n ic o se ap o d e r ó d e l e sp acio
e u r o p e o , a d q u ir ió in d e p e n d e n c ia la n u e v a a c t i t u d ;
é st a c o n sist e e n a sc e n d e r h a c ia D io s salie n d o d e l m u n ­
d o , p a r a d e sd e A q u é l v o lv e r se n u e v a m e n t e h a c ia el
m u n d o y d a r le fo r m a .
A e st o se a ñ a d e l a fu e r t e t e n d e n c ia , ig u a lm e n t e
ge r m á n ic a , h a c ia lo u n iv e r sa l y t o t a l ; la v o lu n t a d d e
a b a r ca r y p e n e t r a r e l m u n d o . A s í se c o m p r e n d e có ­
m o p u d o n ace r la c o n st r u c ció n d e la E d a d M e d i a , e l
sist e m a d e su s ó r d e n e s c ó sm ic o y e x ist e n c ia l. V a m o s
a e x a m in a r a h o r a é st o s d e sd e v ar io s p u n t o s d e v ist a .

L a im a g e n d e l c o sm o s e xt e r n o sig u e sie n d o la v ie ja
im a g e n p t o le m a ic a , si b ie n so m e t id a a u n a a m p lia y

30
p r o fu n d a r e v isió n . P e r o l a d o c t r in a b íb lic a so b r e la
so b e r a n ía, e je m p la r id a d , p o d e r cr e a d o r y go b ie r n o d i­
v in o s d e l m u n d o le d a u n c a r á c t e r n u e v o , a sí c o m o
n u e v o s v alo r e s sim b ó lic o s, m e t a físic o - r e ligio so s.
L a t o t a lid a d d e l c o sm o s a p a r e c e c o m o u n g lo b o .
E n su c e n t r o e st á sit u a d a l a t ier r a, d e fo r m a a sim is­
m o e sfé r ic a . A lr e d e d o r d e é st a g ir a n la s e sfe r as, e n o r ­
m e s r e c ip ie n t e s d e su st a n c ia in c o r r u p t ib le , q u e so st ie ­
n e n a la s e st r e llas. E st o s r e cip ie n t e s so n n e c e sar io s,
p o r q u e n i la E d a d A n t i g u a n i l a E d a d M e d i a sa b e n
una so la p a la b r a d e la s le y e s gr a v it a t o r ia s, y por
e llo n o pu eden c o n c e b ir un m o v im ie n t o lib r e de
lo s c u e r p o s c ó sm ic o s e n el e sp acio . H a y n u e v e e s­
fe r a s; la ú lt im a , e l prim u rn m ob ile, p o n e t é r m in o a l
m u n do.
A lr e d e d o r d e e st a s e sfe r a s se e n c u e n t r a e l E m p í ­
r eo, q u e a r d e y le s d a lu z . N o e s p o sib le r e p r e se n t ar ­
lo , p o r q u e “ e l m u n d o ” c o n st it u y e l a t o t a lid a d d e lo
cr e ad o . P e r o , p o r o t r a p a r t e , e st e m u n d o e s fin it o ,
d e fo r m a q u e h a d e e x ist ir a lg o q u e “ lim it e ” c o n
é l. A sí , l a im a g e n a st r o n ó m ic a se t r a n sfo r m a e n u n a
n o - im a ge n r e lig io sa , o, d ic h o m á s e x a c t a m e n t e , e n
u n a n o - im a ge n c o n d ic io n a d a r e lig io sa m e n t e : e l E m ­
p ír e o es e l l u g a r d e D io s. E n e st a a fir m a c ió n n o se
p u e d e n c o m p r o b a r n i e l e le m e n t o “ l u g a r ” n i e l e le ­
m e n t o “ D i o s” ; sin e m b a r g o , l a c o n c ie n c ia r e ligio ­
sa d e b e p r e st a r a se n t im ie n t o fir m e a a m b o s.
A sí com o el E m p ír e o c o n st it u y e el “ lu g a r de
D i o s” , e x t e r n o y su p e r io r , la t r a sc e n d e n c ia q u e e st á
m á s a llá d e l m u n d o , d e ig u a l m o d o su p o lo o p u e st o
es e l c e n t r o d e la t ie r r a, su p u n t o in t e r io r m á s p r o fu n ­
do. T a m b ié n e st e e le m e n t o a d q u ie r e un car áct e r
r e ligio so . E st o pu ede su c e d e r de fo r m a n e g a t iv a ,
v in c u lá n d o se e l c e n t r o d e la t ie r r a a la s a n t ig u a s im á ­
g e n e s d e l av e r n o , a lo s se n t im ie n t o s d e p e r d ic ió n y
d e t er r o r , y e n t o n c e s e s el lu g a r d e op osición · a D io s,
e l in fie r n o (v é ase , p o r e je m p lo , l a D iv in a C o m e d ia ,
d e D a n t e ) ; o b ie n d e fo r m a p o sit iv a , y e n t o n c e s n o
e s e m p la z a d o e n e l c o sm o s físic o , sin o en la in t im id a d
d e l ih om b r e, e n la e sfe r a d e l co r azó n ·: e n e st e ca so
e s e l “ fo n d o d e l a lm a ” .

T a m b i é n e st e lu g a r ín t im o d e D io s e s in im a g in a ­
b le , y e llo a p a r e ce co n c la r id a d c u a n d o e l e sp ír it u
p e n e t r a h a st a e l n ú cleo d e e st e p e n sa m ie n t o , e s d e c ir ,
h a st a la s fr o n t e r a s d e la “ fin it u d in t e r io r ” . D i c h a fi­
n í t u d e s e n sí t a n im p e n sa b le c o m o la fin it u d d e la
e x t e n sió n o d e la a lt u r a ; p e r o , u n a v e z a fir m a d a ,
c o m o lo h ac e la im a ge n m e d ie v a l d e l m u n d o , e x ig e
d e l e sp ír it u q u e é st e p ie n se t a m b ié n e n a q u e llo q u e
e st á sit u a d o “ a l o t r o lad o ” , e s d e c ir , h a c ia e l in t e r io r :
a l g o q u e n o es n a d a y q u e , sin e m b a r g o , e s a l g o : e l
p a so al in t e r io r d e l m u n d o , e s d e c ir , la in m a n e n c ia .
T a m b i é n a q u í “ h a b it a ” D io s. E n e l E m p ír e o D i o s
o b r a se g ú n lo s c á n o n e s d e la so b e r a n ía ; e n e l fo n d o
d e las a lm a s sig u e la s n o r m a s d e la in t im id a d . U n o
y o t r o so n “ lu g a r e s” d e a r r o b a m ie n t o y é x t a sis, q u e
r e b a sa n lo s p o lo s d e la e x ist e n c ia , t a n t o h a c ia e l in ­
t e r io r c o m o h a c ia l a a lt u r a *.

E n t r e e st o s d o s p o lo s e st á su p e n d id o e l m u n d o , q u e
t a n t o e n su t o t a lid a d c o m o e n c a d a u n o d e su s ele-

* V é a se R. G u a r d in i, W elt u n d Person ( M u n d o y per­

so n a ), p á g s. 1 y ss. (p r ó x im o a a p a r e c e r e n Ed . G u ad a­
r r a m a ).

i2
t n e n t o s e s im a g e n d e D io s. L a je r a r q u ía d e c a d a e n t e
se h a lla d e t e r m in a d a p o r e l v alo r y e l g r a d o d e se m e ­
ja n z a q u e t e n g a co n E l . L a s d ist in t a s c a t e go r ía s d e
e n t e s e st á n a su v e z e n r e lació n m u t u a , y c o n st it u y e n
a sí el o r d e n d e l se r : m undo in a n im a d o , p la n t a s,
a n im a le s. E n e l h o m b r e y e n su v id a se co n c e n t r a e l
u n iv e r so p a r a d e sar r o llar u n n u e vo o r d e n : e l d e l m i ­
cr o c o sm o s, c o n su p le n it u d d e gr a d o s y sig n ific a c i o ­
n es. T o d a e st a c o n c e p c ió n e s in a d m isib le d e sd e e l
p u n t o d e v ist a a st r o n ó m ic o , p e r o e x p r e sa la im a ge n
d e la v isió n in m e d ia t a , y p o r e llo t ie n e u n a fu e r z a
sim b ó lic a p r o fu n d ísim a y e s sie m p r e e x a c t a d e sd e e l
p u n t o d e v ist a e x ist e n c ia l.

¿Q u é sig n ific a n p a r a la E d a d M e d i a e l co n o ci­

m ie n t o y su r e su lt a d o , l a t e o r ía ?
U n a v e z m á s es d e c isiv o a q u í e l h e c h o d e q u e
fu e r a y p o r e n c im a d e t o d o s lo s d a t o s d e la e xist e n c ia
c ó sm ic a h a y u n p u n t o d e a p o y o a b so l u t o : la R e v e la ­
ció n . E s la I g le sia q u ie n la fo r m u la en e l d o g m a , y
c a d a in d iv id u o la r e c ib e p o r la fe . L a a u t o r id a d , la
I g le sia , sig n ific a u n a v in cu lac ió n , p e r o , p o r o t r a p a r ­
t e , h a c e t a m b ié n p o sib le e l e le v ar se p o r e n c im a d e l
m u n d o y d e l p r o p io y o h a c ia u n a v isió n lib r e d e d i­
fic u lt a d e s, q u e so la m e n t e d e e st a m a n e r a p u e d e a l­
c a n z a r se . L a v e r d a d c o n t e n id a e n la R e ve la ció n e s
o b je t o d e r e fle x ió n y d e d e sar r o llo p o r m e d io d e u n a
ló g ic a d e d ist in c io n e s y co n ju n cio n e s, h a st a a lc a n z a r
u n a m a g n a a r m o n í a : e l sist e m a t e o ló gic o .
L a E d a d M e d i a a p e n a s t ie n e id e a d e u n a in v e st i­
g a c ió n c ie n t ífic a d e l m u n d o e n se n t id o m o d e r n o . T a m ­
b ié n e n e st e a sp e c t o c o n st it u y e el p u n t o d e p a r t id a
u n a a u t o r i d a d : las o b r a s d e la A n t ig ü e d a d , y , so b r e
t o d o , las d e A r ist ó t e le s. L a s r e lac io n e s d e la E d a d
M e d i a co n la A n t i g ü e d a d so n d e ca r á ct e r e x t r e m a d a ­
m e n t e v iv o , p e r o d e d ist in t a n a t u r a le z a q u e la s d e l
R e n a c im ie n t o . L a s r e lacio n e s d e e st a ú lt im a é p o ca
so n r e fle ja s y r e v o lu c io n a r ia s: e l R e n a c im ie n t o n e ­
c e sit a a fir m a r la A n t ig ü e d a d co m o m e d io p a r a a p a r ­
t ar se d e la t r ad ic ió n e in d e p e n d iz a r se d e la a u t o r id a d
d e la I gle sia . P o r e l co n t r ar io , las r e la cio n e s d e la
E d a d M e d i a so n e sp o n t á n e a s y c o n st r u c t iv a s. V e e n
la s o b r a s a n t ig u a s la e x p r e sió n in m e d ia t a d e la v e r ­
d a d n a t u r a l, d e sa r r o lla su c o n t e n id o y r e fle x io n a so ­
b r e é l, 'h acién d o lo p r o gr e sa r . T o d a v ía h a c ia fin e s d e l
sig lo x ii , y e n la p r im e r a p ar t e d e l sig lo x m , se sien ­
t e n fu e r t e m e n t e la s co n t r a d icc io n e s e n t r e e sa s o b r as
y l a R e v e la c ió n ; p e r o d e sp u é s q u e se h a p e r d id o la
d e sc o n fia n z a in ic ia l, se co n sid e r a lo d ic h o p o r lo s
filó so fo s a n t ig u o s c o m o a lg o sim p le m e n t e “d ad o” .
A p a r e c e c o m o e l se r v id o r n at u r a l d e la R e v e lac ió n ,
a l i g u a l q u e la n a t u r a le z a ; se p r e se n t a c o m o u n a n a­
t u r a le z a d e se g u n d a c a t e go r ía , p o r d e cir lo así. C u a n d o
D a n t e lla m a a C r ist o so m m o G io v e h ac e lo m ism o q u e
la lit u r gia c u a n d o é st a v e e n É l e l so l salu t is. Se
t r a t a , p u e s, d e a lg o t o t a lm e n t e d ist in t o a lo q u e h a c e
un e scr it o r d e l R e n a c im ie n t o c u a n d o d e sig n a fi g u ­
r a s c r ist ia n a s c o n n o m b r e s d e la m it o lo g ía a n t ig u a .
E st o e s sig n o de una d ist in c ió n in su fic ie n t e en ­
t r e c r ist ia n ism o y m it o lo g ía , o d e u n e sc e p t ic ism o
in t e r n o ; a q u e llo , e x p r e sió n d e la c o n c ie n c ia d e q u e
e l ¡m u n d o e s p a t r im o n io d e los q u e t ie n e n fe e n e l
C r e a d o r d e l m ism o . L a s d isc r e p a n c ia s q u e p r e se n t a n
e n t r e sí las a fir m ac io n e s a n t ig u a s, a sí cor n o la s q u e

34
se d a n e n t r e é st a s y l a R e v e la ció n , q u e d a n su p e r a ­
d a s 'm e d ian t e u n a exp licació n , co n ciliad o r a .
T o d o e st o e n c u e n t r a su e x p r e sió n e n las sín t e sis
— S u m as — >e la b o r ad a s p o r la a c t iv id a d c o gn o sc it iv a d e
la E d a d M e d i a , e n la s c u a le s se u n e n t e o lo g ía y filo ­
so fía , d o c t r in as so b r e la so c ie d a d y so b r e la v id a in d i­
v id u a l. E st a s S u m as so n co n st r u c cio n e s p o d e r o sa s,
q u e c a u sa n u n a im p r e sió n e x t r a ñ a a l e sp ír it u m o­
d e r n o h a st a q u e é st e lle g a a c o m p r e n d e r su in t e n ­
c ió n m á s p r o fu n d a . E st a n o c o n sist e e n in v e st ig a r
e m p ír ic a m e n t e lo q u e se d e sco n o ce d e l m u n d o , n i e n
e sclar e ce r su s fe n ó m e n o s co n m é t o d o s r a c io n ale s, sin o
e n c o n st r u ir “ el m u n d o ” , p a r t ie n d o p o r u n la d o d e l
c o n t e n id o d e la R e v e la ció n , y p o r o t r o d e lo s p r in ci­
p io s y c o n o c im ie n t o s d e la filo so fía a n t ig u a . E l c o n ­
t e n id o d e t a le s S am as e s u n m u n d o e r ig id o p o r e l
p e n sa m ie n t o , un u n iv e r so c u y a in fin it a d ife r e n c ia ­
ció n y g r a n d io sa u n id a d p u e d e n c o m p a r a r se c o n la
im a ge n d e la s c a t e d r a le s, e n la s q u e t o d o t ie n e c a ­
r á ct e r sim b ó lic o a d e m á s d e su se n t id o r e a l in m e d ia t o ,
p r o p o r c io n a n d o al h o m b r e la p o sib ilid a d d e u n a v id a
y d e u n a v isió n r e ligio sa s.
L a e x p o sic ió n p r e c e d e n t e ac e n t ú a , c o m o es n a t u r a l,
a q u e llo s a sp e c t o s q u e in t e r e san d e sd e el p u n t o d e v ist a
d e e st a s r e fle x io n e s, y n o d e b e ser e n t e n d id a e r r ó n e a­
m e n t e . N o q u e r e m o s d e c ir q u e la E d a d M e d i a h a y a
t r a b a ja d o ú n ic a m e n t e c o n m at e r ia l id e o ló g ic o a je n o ,
o q u e n o h a y a t e n id o p r e o cu p ac ió n p o r u n sa b e r r ig u ­
r oso. E n p r im e r lu g a r , e n la v isió n a n t ig u a d e l m u n d o
e x ist e u n c o n t e n id o d e v e r d a d a u t é n t ic a c u y a a p r o ­
p iació n c o n st it u y e y a u n sab e r . Y u n a v e z q u e lo h a
h e ch o su y o , e l p e n sa m ie n t o lo e lab o r a y t r a n sfo r m a

35
p o r su s p r o p io s m e d io s. T a m b i é n e l p e n sa d o r m e d ie ­
v a l, a l r a z o n ar , se sit ú a a n t e lo s fe n ó m e n o s m ism o s
q u e le v ie n e n d a d o s p o r la e x p e r ie n c ia d e l a s c o sa s y
la c o n t e m p la c ió n d e l m u n d o , p o r la sit u a c ió n v it a l y
la s r e la cio n e s e x ist e n ciale s. D e e st e m o d o o b t ie n e u n
a ce r v o d e c o n o c im ie n t o s v á lid o s a ú n h o y e n d ía . L a
a n t r o p o lo gía d e la E d a d M e d i a , c o n sid e r a d a t a n t o e n
su s p r in c ip io s c o m o e n su c o n ju n t o , es su p e r io r a la
d e la E d a d M o d e r n a ; su d o ct r in a é t ic a y m o r a l co n ­
sid e r a u n ser m á s c o m p le t o y c o n d u c e a r e a liz a cio ­
n es m á s e l e v a d a s; el d e r e ch o y la so c io lo gía m e d ie v a le s
a b a r c a n y o r d e n a n la v id a c o m u n it a r ia q u e se r e a liz a
en su é p o ca y co n t ie n e n im p o r t a n t e s c o n o c im ie n t o s
fu n d a m e n t a le s.
A h o r a b ie n , lo q u e fa lt a a l p e n sa d o r m e d ie v a l e s
e l d e se o d e lle g a r a u n c o n o c im ie n t o d e la r e a lid a d
e m p ír ic a m e n t e e xa ct o . P o r e llo , a l co lo c ar se b a jo la
d ir e c ció n d e la s a u t o r id a d e s a n t ig u a s, co r r e e l p e ­
ligr o d e r e p r o d u c ir id e as se r v ilm e n t e . P o r o t r a p a r t e ,
e n c a m b io , e st o le d a u n a s p o sib ilid a d e s d e c o n st r u c­
c ió n m e n t a l d e sc o n o c id as p a r a la in d iv id u a list a E d a d
M o d e r n a , t a n t o m á s si se t ie n e e n c u e n t a q u e e sa su ­
m isió n a la s a u t o r id ad e s a n t ig u a s n o só lo se d a e n e l
p e n sa d o r in d iv id u a l, sin o q u e se r e fie r e t a m b ié n a la s
r e la cio n e s e n t r e e sc u e la y t r ad ició n . E n e st o r a d ic a n
la s p o sib ilid a d e s d e a h o n d a m ie n t o y d e p u r a c ió n , c a ­
p a c e s d e a lc a n z a r e l g r a d o d e lo p e r fe c t o .
P o r lo q u e se r e fie r e a las in st it u c io n e s d e la v id a e n
c o m ú n , es d e cir , a l E st a d o y a la so c ie d a d , h a y d o s
gr a n d e s id e as q u e las d o m i n a n : la I g le sia y e l I m p e ­
r io , e n c ar n ad o s r e sp e c t iv a m e n t e e n e l P a p a y e l E m ­
p e r ad o r . T a m b i é n e sas in st it u c io n e s se a p o y a n e n su -

36
p u e st o s su p r a m u n d a n o s, e s d e cir , e n la gr a c ia e in st i­
t u ció n d iv in a s, y c o n fig u r a n a p a r t ir d e e llo s la v id a
e n e l m u n d o . E l P a p a c iñ e la t r ip le co r o n a y t ie n e las
lla v e s d e P e d r o e n su m a n o ; e l E m p e r a d o r v ist e e l
m a n t o a z u l t ac h o n a d o d e e st r e llas, q u e sim b o liz a la
b ó v e d a c e le st e , y lle v a e l g lo b o im p e r ia l, sím b o lo d e
la t ie r r a.
C o n r e la ció n a la s ga r a n t í a s t r asce n d e n t e s e n u n cia­
d a s, e st a s in st it u c io n e s d e la v id a e n c o m ú n so n t a m ­
b ié n c o m p le t a y m in u c io sa m e n t e o r g a n iz a d a s, d e ar r i­
b a a b a jo y d e a b a jo ar r ib a , e n lo q u e á sím b o lo s, ca r ­
g o s y fu n c io n e s, sit u a c io n e s y a c o n t e cim ie n t o s v it a ­
le s se r e fier e .
P o r e n c im a d e a m b a s e st r u ct u r a s t e r r e n ales, t a n t o
d e la c o m u n id a d c o m o d e l c o n ju n t o d e l m u n d o , e st á
el o r d e n c e le st e d e lo s se r e s p u r a m e n t e e sp ir it u a le s:
lo s á n g e le s. O r d e n c e le st ia l y t e r r e st r e , y , d e n t r o d e
e st e ú lt im o , I g le sia y E st a d o , se r e la cio n an p o r m ú l­
t ip le s c o n c o r d a n c ia s y c o n st it u y e n id e a lm e n t e u n a
g r a n u n i d a d : la je r a r q u ía .
E n t r e la I g le sia y e l E st a d o a c t ú a n p o d e r o sa s t en ­
sion e s ; t o d a la h ist o r ia d e la E d a d M e d i a se h alla con ­
fig u r a d a p o r e llas. Sin e m b a r g o , la lu c h a e n t r e el P a p a
y e l E m p e r a d o r t ie n e u n se n t id o m á s p r o fu n d o d e l
q u e ap ar e ce a p r im e r a v ist a . E n e lla e st á e n ju e g o n o
so la m e n t e e l p o d e r p o lít ic o e x t e r n o (a l fin a l n i si­
q u ie r a se p ie n sa e n e st o ), sin o la u n id a d d e l o r d e n
d e la e x ist e n c ia. L o s E m p e r a d o r e s in t e n t a n so m e t e r
a su p o d e r a la I g le sia m e d ia n t e e l d e r e ch o d e in v e s­
t id u r a , y , a l p r in c ip io , b a jo la p r e sió n d e l c a o s a ú n
v ig e n t e d e sd e la s in v asio n e s, lo c o n sig u e n . L o s P a ­
p as d e d u c e n d e la n a t u r a le z a d e la a u t o r id a d e sp ir it u a l

37
la p r im a c í a d e la m ism a , e x ig e n la su m isió n d e la
a u t o r id a d im p e r ial, y p o r b r e ve t ie m p o , b a jo G r e g o ­
r io V I I e .In ocen cio I I I , la u n id a d se e st a b le c e d e
h e ch o so b r e e st a b a se . U n a t er cer a t e o r ía sa c a su s
co n c lu sio n e s p a r t ie n d o d e e st as e xp e r ie n c ia s h ist ó r ic as
y fu n d a m e n t a , la e st r u c t u r a t o t a l so b r e d o s p r in c ip io s,
t e m p o r a l y e sp ir it u a l, q u e so lam e n t e c o n v e r g e n e n la
a u t o r id a d su p r e m a d e D io s. N o o b st a n t e , en el fo n d o
d e t o d a s e st a s t e n t a t iv a s ap ar e ce la m ism a i d e a : la
e st r u c t u r a g lo b a l d e la e x ist e n c ia h u m a n a t ie n e q u e
fu n d a m e n t a r se e n la so b e r a n ía su p r at e r r e n a d e D i o s
y ser c o n fig u r a d a a p a r t ir d e e lla.

L a s je r a r q u ía s d e la I gle sia y d e l E st a d o , so b r e las

c u a le s e st á la d e lo s á n g e le s, o r d e n an la m u lt ip lic id a d
d e la e x ist e n c ia al m o d o d e u n a c o n st r u c c ió n a r q u i­
t e ct ó n ic a . M a s t a m b ié n e n e l c u r so d e la h ist o r ia
e x ist e u n o r d e n . D ic h o o r d e n e st á c o n t e n id o e n la
id e a d e lo s p e r ío d o s d e l m u n d o , t a l c o m o la d e s­
ar r o lló so b r e t o d o Sa n A g u st í n e n su C h i t a s D e i,
p a r t ie n d o d e la s id e a s d e l A n t i g u o T e st a m e n t o (v é a­
se l a P ro f e cía d e D an ie l, 7- 12). L a E d a d M e d i a r e c o g e
su s t e o r ías y las d e sar r o lla c o n m a y o r a m p lit u d .
U n a v e z m á s ap a r e c e la im a ge n fu n d a m e n t a l d e
u n u n iv e r so c ie r t a m e n t e v a st o , p e r o lim it a d o , a l q u e
la R e v e la c ió n p e r m it e c o n t e m p la r , p u e s p r o p o r c io ­
n a al c r e y e n t e u n l u g a r y u n ó r g a n o v isu a l q u e le
p o sib ilit a n e l sit u a r se p o r e n c im a d e la e x ist e n c ia
in m e d ia t a . E st e u n iv e r so se in icia e n e l p r im e r m o ­
m e n t o d e la cr e ación , c u lm in a e n la E n c a r n a c ió n d e l
H i jo d e D io s — la “ p le n it u d d e lo s t ie m p o s” — y
t e r m in a c o n e l F in d e l M u n d o y e l Ju ic io . L o q u e
v a d e sd e e l p r im e r m o m e n t o h a st a e l ú lt im o se d iv id e
e n p e r ío d o s — e d a d e s d e l m u n d o — , q u e a su vez
t ie n e n u n p a r a le lism o c o n lo s d ías d e la se m a n a d e la
C r e ac ió n . N u e st r o p e r ío d o , el ú lt im o , c o m ie n z a co n
e l N a c i m ie n t o d e C r ist o y e st á lle n o d e la e sp e r a n z a
d e su Se g u n d a V e n id a y d e su Ju ic io .
E st a s co n c e p c io n e s, e st u d ia d a s sist e m á t ic a m e n t e e n
e scr it o s t e ó r ico s, c o m o la s C o n sid e racio n e s so b re la
ob ra d e lo s se is d ías , d e Sa n Bu e n a v e n t u r a , e n c u e n ­
t r an su e x p o sic ió n p r á c t ic a e n m u lt it u d d e c r ó n ica s.
E st a s ú lt im a s in c lu y e n d e n t r o d e e se g r a n c o n ju n t o
lo s a c o n t e cim ie n t o s h ist ó r ico s, d e sd e lo s m á s a n t ig u o s
q u e se r e cu e r d an h a st a lo s d e la é p o c a d el c r o n ist a . D e
a q u í n ace u n ca r act e r íst ico se n t im ie n t o d e l a c o n t e c e r :
é st e q u e d a d e lim it a d o p o r u n c o m ie n z o c la r o y u n
fin a l p r e ciso , so m e t id o e n cie r t o m o d o a la p r e sió n
d e e so s lím it e s, y e st r u c t u r a d o a p a r t ir d e e llo s. D e
e st e m o d o se e x p e r im e n t a q u e e l m o m e n t o p r e se n t e
d e la e x ist e n c ia t ie n e su p u e st o e x a c t o e n la t o t a lid a d
d e l t ie m p o d e l m u n d o , p u e st o t a n t o m á s im p o r t a n t e
c u a n t o q u e en la v id a d e c a d a r e d im id o a c t ú a la E n ­
c a r n a ció n d e D io s, c o n la c o n e x ió n d e e t e r n id a d y
t ie m p o q u e su p o n e t a l M ist e r io , c o n v ir t ie n d o la sim ­
p le sit u a c ió n p r e se n t e e n u n “ in st a n t e ” d e c isiv o p a r a
la e x ist e n c ia .

E n el c u lt o su r g e u n a o r d e n ació n t o t a l d e la e x ist e n ­
cia d e sd e u n p u n t o d e v ist a d ir e c t a m e n t e r e ligio so .
P o r m e d io d e fó r m u la s sim b ó lic a s e l c u lt o r e n u e v a e n
c a d a m o m e n t o h ist ó r ico e l a c o n t e cim ie n t o sa lv a d o r
e t e r n a m e n t e v á lid o .
Su fo r m a a r q u it e c t ó n ic a y e sp a c ia l es el tem -

19
 p ío, so b r e t o d o e l d e la sed e e p isc o p a l — la c a t e d r a l— ,
q u e e st á en· u n a r e lació n d e su p e r io r id ad y p r im a c ía
r e sp e ct o d e la s r e st a n t e s igle sia s d e l o b isp a d o . E st a s
a su v e z e xt ie n d e n h a cia a fu e r a su r a d io d e a c c ió n
m e d ia n t e c e m e n t e r io s, c a p illa s, cr u c e r o s, e t c ., y c r e a n
e l c o n ju n t o d e la t ie r r a sa n t ific a d a . P o r lo q u e h a c e a l
t e m p lo m ism o , e l r it o d e su c o n sa gr a c ió n m a n ifie st a
q u e a q u é l sim b o liz a e l m u n d o e n su t o t a lid a d . P e r o
in c lu so d e n t r o d e l t e m p lo , t o d o , d e sd e la o r ie n t ac ió n
d e su e je h a st a e l ú lt im o d e su s acce so r io s, e st á lle n o
d e sim b o lism o s e n lo s q u e im á ge n e s fu n d a m e n t a le s d e
la e x ist e n c ia se u n e n a la s d e la R e d e n c ió n . A e st o se
a ñ a d e n la s in n u m e r a b le s r e p r e se n t a cio n e s p lá st ic a s d e
las fig u r a s y su c e so s h ist ó r ico s d e la R e d e n c ió n m e ­
d ia n t e e scu lt u r a s, p in t u r a s y v id r ie r as. D e t o d o e llo
su r g e u n c o n ju n t o q u e p o n e a n t e lo s o jo s d e l q u e lo
c o n t e m p la e l m u n d o d e l a r e a lid a d d e la fe .
L o m ism o o cu r r e co n la su c e sió n d e la s fie st a s y
“ t ie m p o s” d e l A ñ o Lit ú r g ic o . E st e v in c u la e n u n a
u n id a d d e in a go t a b le r iq u e z a e l a ñ o so la r c o n su s
r it m o s, e l a ñ o d e la v id a c o n su s e st ac io n e s, y la v id a
d e C r ist o , q u e es e l ciclo d e l so l salt áis. E s a u n id a d
a u m e n t a t o d a v ía su r iq u e z a al a ñ a d ir a las fe st iv id a d e s
d e C r ist o las d e lo s Sa n t o s, e n la s q u e se r e su m e h a st a
cie r t o p u n t o la h ist o r ia cr ist ian a . E st e c o n ju n t o se h a c e
r e a lid a d a ñ o t r as a ñ o e n la lit u r gia d e c a d a t e m p lo y
c o n st it u y e e l r it m o t e m p o r a l d e la c o m u n id a d . Y e n
la m e d id a e n q u e lo s ac o n t e cim ie n t o s d e l a v id a f a ­
m ilia r e in d iv id u a l — e l n a cim ie n t o , e l m a t r im o n io y
la m u e r t e , e l t r a b a jo y el d e sca n so , las lab o r e s h u m a n a s
d e c a d a é p o c a d e l a ñ o , la s se m a n a s y lo s d ía s— se
a r t ic u la n t a m b ié n e n el cu r so d e l A ñ o Lit ú r g ic o , la

40
e st r u c t u r a d e é st e a c t ú a h a st a e n lo s ú lt im o s m o v i­
m ie n t o s d e la v id a .
A d e m á s d e e st a fo r m a e sp a c ia l y t e m p o r a l, e l c u lt o
t ie n e t a m b ié n u n a fo r m a lit e r ar ia. E s a u t o r it a r io y d e
e st ilo e le v a d o e n e l P o n t ific a l y e l R it u a l, en e l M i ­
sa l y e n e l B r e v ia r io ; y e s p o p u la r e n lo s d iv u lga d ísi-
m o s lib r o s fa m ilia r e s co m o , p o r e je m p lo , la L e y e n d a
áu rea.

L o s d ife r e n t e s d o m in io s d e l m u n d o y d e la v id a c o n
su s e st r at o s y fa se s e st á n ín t im a m e n t e u n id o s p o r re­
lac io n e s d e a n a lo g ía a m p lia m e n t e d e sa r r o lla d a s se ­
g ú n su o r ige n p r im e r o y su r e p e t ic ió n , su fu n d a m e n -
t a ció n y su d e sar r o llo , su p u n t o d e p a r t id a y su
m eta; e st a s r e la cio n e s, a su vez, se r e fie r e n a lo
e t e r n o , d e t a l fo r m a q u e la e x ist e n c ia e n su t o t a lid a d
e st á in fo r m a d a p o r u n sim b o lism o u n iv e r sa l.
E st a p le n it u d d e l m u n d o c o n st it u id o e n u n id a d e n ­
c u e n t r a t a l v e z su e x p r e sió n m á s gr a n d io sa e n la D i ­
v in a C o m e d ia, d e D a n t e . F u e e scr it a a l fin a l d e la
P le n a E d a d M e d i a , e n u n m o m e n t o e n q u e la ín t im a
e st r u c t u r a d e é st a c o m ie n z a a d e b ilit a r se . D e a q u í q u e
d ic h a c o n fig u r a c ió n u n it a r ia se a c o n c e b id a c o n cla­
r id a d t a n t o m a y o r , se a a m a d a co n t a n t o m á s a r d o r
y p r e se n t a d a c o n gr a n d e z a t a n t o m á s r e sp la n d e cie n t e .

41
 m

P a r a d e sc u b r ir l a v e r d a d e r a e se n cia d e l a E d a d M e ­
d ía es n e ce sa r io p r e sc in d ir d e a q u e lla s v a lo r a c io n e s d e
t ip o p o lé m ic o q u e , h ab ie n d o su r g id o e n e l R e n a c i­
m ie n t o y e n la I lu st r a ció n , d e fo r m a n su im a g e n in ­
c lu so e n n u e st r o s d ía s. T a m b i é n se h a n d e d e ja r a u n
lad o , p o r su p u e st o , lo s p an e gír ic o s d e l R o m a n t ic ism o ,
q u e d a n a la E d a d M e d i a lo q u e p o d r ía m o s l la m a r u n
c a r ác t e r e je m p la r , y h a n im p e d id o a m á s d e u n o lle ­
g a r a e st a b le c e r u n c o n t a c t o lib r e d e p r e ju ic io s c o n e l
m o m e n t o a c t u a l.
Si se e n ju ic ia t o m a n d o c o m o p u n t o d e p a r t id a e l
se n t im ie n t o q u e d e l m u n d o t ie n e la E d a d M o d e r n a ,
fá c ilm e n t e a p a r e ce la E d a d M e d i a c o m o u n a m e z c la
d e p r im it iv ism o y fa n t a sía , d e c o ac ció n y fa lt a d e
in d e p e n d e n cia . Sin e m b a r g o , u n a im a g e n d e e st e t ip o
q u e d a d e sm e n t id a p o r e l sab e r h ist ó r ico . E l ú n ic o
p a t r ó n p a r a v a lo r a r c o n a cie r t o u n a é p o c a e s p r e g u n ­
t ar h a st a q u é p u n t o se d e sar r o lla y a lc a n z a e n e lla su
a u t é n t ic o sign ific a d o l a p le n it u d d e la e x ist e n c ia h u ­
m a n a , t e n ie n d o e n c u e n t a el c a r ác t e r p e c u lia r y las
p o sib ilid a d e s d e d ic h a é p o ca. E n la E d a d M e d i a se

42
-dio e st o e n u n a m e d id a t al, q u e h ac e -de e lla u n o d e
lo s p e r ío d o s m á s su b lim e s d e la h ist o r ia.

V a m o s a p o n e r d e r e lie v e d e u n m o d o e sp e c ia l, e
in c lu so p o r se g u n d a v e z e n lo q u e se r e fie r e a cie r ­
t o s asp e c t o s, a lg u n o s r a sgo s d e su im a g e n ge n e r a l.
L a E d a d M e d i a e st á lle n a d e u n a r e lig io sid a d t a n
p r o fu n d a c o m o r ic a, t an p u ja n t e c o m o d e lic a d a , t an
se n c illa en lo fu n d a m e n t a l co m o o r ig in a l y p o li­
facé t ica en su s r e a liz ac io n e s in d iv id u a le s. A s í se c o m ­
p r e n d e sin m á s e l h e c h o d e q u e se a p r e c isa m e n t e e n la
so lid e z y e sp o n t a n e id a d d e la v id a r e lig io sa d o n d e re­
sid a n t a m b ié n la s p o sib ilid a d e s m á s d iv e r sa s d e d a r
p a so s er r ó n e o s y e m p r e n d e r e v o lu cio n e s fa lsa s.
E s im p o sib le e st im a r e n su a lt ísim o v a lo r la ir r a­
d iac ió n r e lig io sa d e lo s n u m e r o so s m o n a st e r io s *, a sí
c o m o l a in flu e n c ia q u e e je r ce n so b r e l a c o n c ie n c ia
d e la é p o c a t a n t a s p e r so n a s d e o r ació n , t a n t o s p e n i­
t e n t e s y m íst ic o s. D e e st a s fu e n t e s b r o t a u n t o r r e n t e
c o n t in u o d e e xp e r ie n c ia , sa b id u r ía y c e r t e z a r e lig io sa s,
q u e a c t ú a d e n t r o d e t o d a s la s fo r m a s y e st r a t o s d e la
v id a.

A l h o m b r e m e d ie v a l le a c o n go ja u n in t e n so a n h e lo
d e v e r d a d . A p e n a s h a y n in gu n a o t r a é p o c a — c o n e x-

* P o r t e n e r c ie r t a a n a lo g ía p o d e m o s h a c e r r e fe r e n c ia a
lo q u e r e p r e se n t a b a n p a r a la v id a g r ie g a l u g a r e s d e c u l t o
c o m o D e lfo s, D o d o n a , E p id a u r o , e t c . N u e s t r a é p o c a c a r e c e
d e u n lu g a r d e c u lt o r e c o n o c id o p o r t o d o s c o m o c e n t r o . N o
p o d e m o s i m a g i n a r lo q u e e st a fa lt a d e ir r a d ia c ió n r e lig io ­
sa su p o n e , t a n t o p a r a l a v i d a d e la c o le c t iv id a d c o m o p a r a
la d e l in d iv id u o .

43
ce p ció n t a l v e z d e la c u lt u r a c lá sic a c h in a — e n q u e
se h a y a d a d o al h o m b r e d e sab e r , al sa b io , t a n t a im p o r ­
t an cia c o m o la q u e se le co n ce d ió e n t o n c e s.
Si n e m b a r g o , e st e d e se o d e sa b e r n o t ie n e e l ca­
r á c t e r d e in v e st iga c ió n p r o p io d e la E d a d M o d e r n a .
N o v a t r as la r e a lid a d d e la n a t u r a le z a o d e la h ist o r ia
p a r a c o m p r o b a r la e n fo r m a e m p ír ic a y d o m in a r la p o r
m e d io d e la t e o r ía, sin o q u e , a b a se d e m e d it a c ió n ,
se a b ism a e n la v e r d a d p a r a c o n st r u ir d e sd e e lla u n a
co n c e p c ió n e sp ir it u a l d e la e xist e n c ia . L o s fu n d a m e n ­
t o s d e la v e r d a d e n c u a n t o t a le s le so n d a d o s e n fo r m a
a u t o r it a r ia : lo s d e la v e r d a d d iv in a , e n la s E sc r it u ­
r as y e n la D o c t r in a d e la I g l e s i a ; lo s d e la v e r d a d n a­
t u r a l, e n la s o b r a s d e la A n t ig ü e d a d . Se d e sa r r o llan
e st o s fu n d a m e n t o s, se in t e r p r e t a n y e n t ie n d e n los
d a t o s e x p e r im e n t a le s a p a r t ir d e e llo s, y se o b t ie n e así
u n a gr a n c a n t id a d d e sa b e r n u e v o . Si n e m b a r g o , n o
e x ist e a c t it u d d e v e r d ad e r a in v e st iga c ió n . A l l í d o n d e
e sa a c t it u d h ac e su a p a r ic ió n , se t ie n e fá c ilm e n t e la
se n sa c ió n d e q u e se t r a t a d e a lg o e x t r a ñ o , m á s aú n ,
in q u ie t a n t e . Es sin t o m á t ic o e l h e c h o d e q u e Sa n
A lb e r t o M a g n o , a u n q u e t e n id o p o r sa n t o , h a y a sid o
ju z g a d o c o m o u n m a g o p o r la v o z p o p u la r y la le-

A e st o h a y q u e a g r e g a r u n a c o n cie n cia e le m e n t a l
d el c o n t e n id o sim b ó lic o d e la e x ist e n c ia .
E l h o m b r e m e d ie v a l v e sím b o lo s e n t o d a s p a r t e s.
P a r a é l la e x ist e n c ia n o se c o m p o n e d e e le m e n t o s,
e n e r gía s y le y e s, sin o d e fo r m a s. E st a s so n sig n ific a ­
t iv as d e sí m ism a s, p e r o p o r e n c im a d e su p r o p io ser
r e v e lan a lg o d iv e r so , d e c a t e go r ía su p e r io r ; e n ú lt im o

44
t é r m in o , lo Su p r e m o y V e r d a d e r o , D i o s y la s c o sas
e t e r n a s. A sí , t o d a fo r m a se co n v ie r t e e n sí m b o lo ;
r e m it e a a lg o q u e la t r ascie n d e . Se p u e d e d e c ir t a m ­
b ié n , e in c lu so c o n m á s e x a c t it u d , q u e t ie n e su o r ige n
e n a lg o q u e e st á p o r e n c im a , m á s a llá d e e lla. E st o s
sím b o lo s se e n c u e n t r a n e n t o d a s p a r t e s: e n e l c u lt o
y e n e l ar t e , e n las c o st u m b r e s p o p u la r e s y e n l a v id a
so cial. R e p e r c u t e n in c lu so e n las t ar e as c ie n t ífic a s;
p o r e je m p lo , se p u e d e o b se r v ar , y n o co n c a r á c t e r e x ­
ce p cio n a l, q u e la e x p lic ac ió n d e u n fe n ó m e n o o el d e s­
ar r o llo d e u n a t e o r ía e st á n in flu e n c ia d o s p o r sím b o lo s
n u m é r ico s q u e n o se d e r iv an d e la m ism a r e a lid a d , sin o
d e l p r o c e so fo r m a l d e la d e m o st r a c ió n . L a s Su m a s
filo só fic o - t e o ló gica s n o c o n st it u y e n t an só lo sist e m a s
d e lo q u e lo e x ist e n t e “ e s” , sin o t a m b ié n d e lo q u e
lo e x ist e n t e “ sig n ific a ” . Y e st a sig n ific a c ió n n o re­
sid e so la m e n t e e n e l c o n t e n id o e x p r e so d e e sas Su ­
m a s, sin o t a m b ié n en las m ism a s fó r m u la s q u e e x p o ­
n en e se c o n t e n id o .

E n e st o se d e ja v e r y a u n c u a r t o fa c t o r d e la v o lu n ­
t a d fu n d a m e n t a l d e la E d a d M e d i a : e l fa c t o r ar t íst ico .
L a c o n fo r m a c ió n d e a lg o n o e s t a n só lo u n “ c ó m o ”
q u e se a ñ a d e a l “ q u é ” v e r d a d e r a m e n t e im p o r t a n t e , u n
“ c ó m o ” d e se a b le , sí, p e r o en ú lt im o t é r m in o a c cid e n ­
t a l ; p o r el co n t r ar io , la v o lu n t a d d e v e r d a d v a in d iso ­
lu b le m e n t e u n id a a la v o lu n t a d d e c o n fo r m a c ió n . U n a
q u ae st io e x a m i n a u n p r o b le m a . L a e st r u c t u r a d e la
m ism a c o n st it u y e u n a ga r a n t ía d e q u e e l a n á lisis es
clar o, d e q u e se ih an p e sa d o b ie n lo s p r o s y lo s con ­
t r as, y d e q u e se h a t e n id o e n c u e n t a c o n v e n ie n t e m e n ­
t e la co n e x ió n co n lo s r e su lt ad o s in t e le c t u a le s d e ép o-

45
c a s p r e c e d e n t e s. P e r o , a la v e z , e sa q u ae st io t ie n e
t a m b ié n u n v a lo r e st é t ico , c o m o lo t ie n e n u n so n e t o
o u n a fu g a . N o se t r at a so lam e n t e d e u n a v e r d a d
e n u n c ia d a , sin o d e u n a v e r d a d q u e h a a d q u ir id o fo r ­
m a . L a fo r m a en c u a n t o t a l d ice y a a lgo ace r ca d e l
m u n d o , a u n c u a n d o e se a lg o só lo se a q u e d e n t r o d e
e lla se p u e d e e xp r e sar la e se n cia d e l m ism o . P e r o e l
c o n ju n t o , q u e c o n st a d e art icu li , q u ae st io n e s y p art e s
— Ja S u m m a — , c o n st it u y e u n o r d e n e n e l q u e p u e d e
a lo ja r se e l e sp ír it u . L a S u m m a n o e s so la m e n t e u n
lib r o d o c t r in a l, sin o u n á m b it o e xist e n c ial, a m p lío ,
p r o fu n d o y o r d e n a d o , d e su e r t e q u e e l e sp ír it u h a lla
e n é l su p u e st o , p r a c t ic a la d isc ip lin a y se sie n t e a
salv o .

E n c u a n t o a la a u t o r id a d , n o so la m e n t e es gr a t u i­
to, sin o fa lso , h a b la r d e “ fa lt a d e lib e r t a d ” . E l se n ­
t im ie n t o q u e d i c t a e st e ju ic io t ie n e su o r ige n e n la
e xp e r ie n cia d e a u t o n o m ía d e la E d a d M o d e r n a , q u e
h a d e se n c ad e n a d o u n a lu ch a sin c u a r t e l co n t r a la m e n ­
t a lid a d a u t o r it a r ia m e d ie v a l. P e r o p r o c e d e t a m b ié n
d e l r e se n t im ie n t o d e la m ism a E d a d M o d e r n a , co n o ­
ce d o r a d e q u e e n e lla la r e v o lu ció n h a lle g a d o a co n s­
t it u ir u n e st a d o p e r m an e n t e . E n e fe ct o , c o m o l a a u t o ­
r id a d e s u n e le m e n t o fu n d a m e n t a l n o só lo d e la m i­
n o r ía d e e d a d d e l h o m b r e , sin o d e c u a lq u ie r e d a d d e l
m ism o , in c lu so d e la m á s m a d u r a ; c o m o n o só lo e s u n
a u x ilio p a r a lo s d é b ile s, sin o t a m b ié n l a e n c ar n ació n
e se n cial d e l p o d e r , la d e st r u cció n d e la a u t o r id a d t ie n e
q u e o r igin a r su ca r ic a t u r a, e s d e cir , la v io le n c ia .
M ie n t r a s e l se n t im ie n t o d e la e x ist e n c ia d e l h o m ­
b r e m e d ie v a l c o n se r v a su u n id a d , é st e n o co n sid e r a r á

46
la a u t o r id a d c o m o u n a t r ab a , sin o c o m o r e fe r e n c ia
a l A b so l u t o y c o m o p u n t o d e a p o y o e n e l m u n d o .
E l l a le co n fie r e la p o sib ilid a d d e cr e ar u n c o n ju n t o
d e e st ilo gr a n d io so , d e fó r m u la s d e n sa s y d e e st r u c ­
t u r a s v it a le s m ú lt ip le s, e n c o m p a r a c ió n c o n e l c u a l
n u e st r a e x ist e n c ia le p ar e c e r ía p r o b a b le m e n t e a lg o
m u y p r im it iv o .
Si n e m b a r go , t o d o e st o c a m b ia d e c a r á c t e r t a n p r o n ­
t o c o m o se m o d ific a e l se n t im ie n t o d e la v id a e n la
se g u n d a m it a d d e l sig lo Xiv y e n e l x v . E n t o n c e s se
d e sp ie r t a e l a n h e lo d e lib e r t a d in d iv id u a l d e m o v i­
m ie n t o s, y co n é l la se n sació n d e e st a r c o a r t a d o p o r la
a u t o r id a d .

47
mmm
G EN ESIS D E LA IM A G E N D EL M U N D O
EN LA ED A D M O D ER N A

4
 I

L a e st r u c t u r a m e d ie v a l d e l m u n d o , a l ig u a l q u e
la a c t it u d h u m a n a y c u lt u r a l q u e e lla im p lic a , e m p ie ­
z a n a d e sc o m p o n e r se e n e l sig lo x iv . E l p r o c e so se
r e a liza a lo la r g o d e lo s siglo s x v y x v i, y e n el x v n
c r ist a liz a e n u n a im a g e n c lar a m e n t e d e fin id a .
P a r a e n t e n d e r c ó m o se p r o d u c e e st a e v o lu c ió n , fi­
je m o s u n a v e z m á s n u e st r a m ir a d a e n las d ist in t a s e sfe ­
r as d e la v id a y d e la a c t iv id a d . P o r su p u e st o q u e , a l
h acer lo, n o p o d e m o s co n sid e r a r u n o d e su s e le m e n t o s
co m o “ c a u sa ” y d e d u cir d e é l lo s r e st an t e s, a sí c o m o
t am p o c o p u d im o s o b r a r d e e st e m o d o e n la a n t e r io r
e x p o sic ió n d e la im a ge n m e d ie v a l d e l m u n d o . Se t r a ­
t a , p o r e l co n t r ar io , d e u n c o n ju n t o e n e l c u a l c a d a e le ­
m e n t o im p lic a y d e t e r m in a a t o d o s lo s d e m á s; se
t r a t a d e la e xist e n c ia, e s d e cir , d e l se n t im ie n t o , la
in t e lige n c ia y la c o n figu r a c ió n d e la m ism a .

T a l v e z se a lo m e jo r p a r a n u e st r o p r o p ó sit o c o m e n ­
zar p o r e l o r ige n d e l a c ie n c ia d e la E d a d M o d e r n a .
C o m o y a h e m o s e x p lic a d o , p a r a el h o m b r e m e d ie ­
v al c ie n c ia sig n ific a e n d e fin it iv a a b ism a r se e n lo q u e
la s fu e n t e s d e a u t o r id a d le p r e se n t an c o m o v e r d a d .

51
 Y a e n la se g u n d a m it a d d e l sig lo Xiv, y d e c id id a ­
m e n t e e n el sig lo x v , se in icia u n a t r a n sfo r m a c ió n . E l
an h elo d e c o n o c im ie n t o v a d ir e c t a m e n t e a la r e a lid a d
d e las co sas. E l h o m b r e q u ie r e v e r c o n su s p r o p io s
o jo s, c o m p r o b a r c o n su p r o p io e n t e n d im ie n t o y lle g a r
a u n ju ic io fu n d a m e n t a d o e n fo r m a c r ít ic a , in d e p e n ­
d ie n t e m e n t e d e e sq u e m a s p r e v io s.
E st o o cu r r e e n lo q u e r e sp e c t a a la n a t u r a le z a , n a ­
cie n d o a sí el ¡m o d er n o e xp e r im e n t o y la t eor ía r acio ­
n al. Su c e d e lo m ism o p o r l o q u e h ace a la t r ad ició n ,
o r igin á n d o se d e e st e m o d o la cr ít ica h u m a n ist a y la
h ist o r io gr a fía b a sa d a e n la s fu e n t e s. T a m b i é n se p r o ­
d u c e r e sp e ct o d e la v id a e n so c ie d a d , y su r ge c o m o
co n se cu e n c ia la d o ct r in a d e la E d a d M o d e r n a so b r e e l
E st a d o y el D e r e c h o . L a c ie n c ia, c o n v e r t id a e n e sfe ­
r a c u lt u r al a u t ó n o m a , se se p ar a d e a q u e lla u n id a d d e
v id a y o b r a q u e la r e ligió n h a b ía im p u e st o , y se e n ­
cie r r a e n sí m ism a .

L o m ism o su c e d e e n la v id a e c o n ó m ic a . E s m á s, e l
p r o c e so d e q u e h a b la m o s se in icia a q u í an t e s q u e e n
n in g ú n o t r o á m b i t o ; e n I t a lia a p a r e ce y a h acia fin e s
d e l siglo x ili. H a s t a e n t o n ce s la v id a m e r c a n t il e st u ­
v o v in c u la d a a la c o n d ic ió n so c ia l y a las o r d e n a n ­
z a s gr e m ia le s, y la p r o h ib ic ió n c a n ó n ic a d e l p r é st a m o
a in t e r é s h a b ía h e c h o im p o sib le e l su p u e st o p r e v io d e
la a c t iv id a d e c o n ó m ic a e m p r e sar ial, es d e c ir , l a in s­
t it u c ió n d e l cr é d it o ; ah o r a, e n c a m b io , la a c t iv id a d
m e r c a n t il co b r a lib e r t a d y a d q u ie r e se n t id o en sí m is­
m a . Su s ú n ic o s lím it e s c o n sist e n y a e n cier t a m o r a l
¡m u y e lá st ic a y e n la s p r e scr ip c io n e s d e u n o r d e n a­
m ie n t o ju r íd ic o q u e a d m it e la c o m p e t e n c ia e c o n ó m ica .

52
 N a c e e l sist e m a e co n ó m ico c a p it alist a, e n e l q u e a
c a d a c u a l se le p e r m it e p o se e r t o d o c u a n t o p u e d a a d ­
q u ir ir sin q u e b r a n t a r la s n o r m a s ju r íd ic a s v ig e n t e s.
Su s r e su lt a d o s, t a n t o e n la p r o d u cc ió n c o m o e n la
d ist r ib u c ió n d e b ie n e s, so n im p o n e n t e s. L a p r o p ie d a d
h ac e sa lt a r lo s e st r at o s so ciale s aú n v ige n t e s y ab r e
e l ac ce so a c la se s y o fic io s q u e h a st a e n t o n c e s e s­
t a b a n r e se r v ad o s a lo s p r iv ile gia d o s. Se d e sa r r o lla u n a
n u e v a r a m a c u lt u r a l a u t ó n o m a , d o t a d a d e le y e s p r o ­
p ia s: l a E c o n o m ía .

P o r lo q u e h a c e a la p o lít ic a , se t r a n sfo r m a n t an t o
las a c t it u d e s e se n ciale s q u e le sir ven d e b a se c o m o los
co n c e p t o s q u e la d e t e r m in an . L a p o lít ic a fu e sie m p r e
lu ch a e n t r e u n id a d e s h ist ó r ic as d e fu e r z a , c o n q u ist a y
o r g a n iz a c ió n de poder. A sim ism o , sie m p r e e st u v o
v in c u la d a a la in ju st ic ia . Si n e m b a r go , e n la E d a d
M e d i a se h a lla e n c u ad r a d a d e n t r o d e l o r d e n ge n e r a l
é t ico - r e ligio so , d e n t r o d e la a r m o n ía d e I m p e r io e
I g le sia , sie n d o c o n sid e r a d o s é st o s c o m o l a s r íos fo r ­
m a s e n q u e se e n c ar n a la a u t o r id a d d iv in a. D e e st e
m o d o , la acció n p o lít ic a e st a b a su b o r d in a d a a la s v a­
lor acio n e s e st a b le c id a s p o r a q u é llo s, y , si se c o m e t ía
u n a in ju st ic ia , se h a c ía c o n t r a e l d ic t a d o d e la co n ­
cien cia. T a m b ié n e n e st e c a m p o se p r o d u jo u n a t r a n s­
fo r m ació n .
A h o r a , c a d a vez. m á s, la a c c ió n p o lít ic a se p r e se n ­
t a c o m o a lg o q u e t ie n e su s le y e s ú n ic a m e n t e e n sí
m ism a . L a m e t a q u e se p r o p o n e , t a n t o e n e l o r d e n
p r ác t ico c o m o e n e l d e lo s p r in c ip io s, e s la c o n q u ist a ,
d e fe n sa y e x p lo t a c ió n d e l p o d e r . L a s in ju st ic ia s q u e
se co m e t e n a su se r v icio n o só lo se r e a liz a n c o n la

53
c o n cie n cia t r a n q u ila , sin o c o n u n a c u r io sa c o n v ic ció n
d e c u m p lir u n “d e b e r ” . E l p r im e r o q u e a fir m a e st e
c a r ác t e r m o r a l d e la p o lít ic a e s M a q u ia v e lo , y d e s­
p u é s d e é l lo h ac e n o t r o s. T h o m a s H o b b e s, coe­
t á n e o d e P a sc a l, c o n st r u y e u n a t e o r ía d e l E st a d o q u e
co loca a é st e c o m o se ñ o r y ju e z a b so lu t o p o r e n c im a
d e la v id a h u m a n a , la c u a l e s c o n c e b id a a su v e z c o m o
u n a lu c h a d e c a d a u n o c o n t r a t o d o s lo s d e m á s.
L o s fu n d a m e n t o s p r á c t ic o s d e e st a s id e as lo s c o n s­
t it u y e n las gu e r r a s in t e r m in a b le s e n t r e la s so b e r an ías
n ac io n a le s q u e b r o t an p o r t o d a s p a r t e s y a p a r t ir d e
la s cu a le s v a n fo r m á n d o se p a u la t in a m e n t e lo s E st a ­
d o s n ac io n a le s m o d e r n o s. L a v it a lid a d n a t u r a l d e lo s
p u e b lo s y su co n cie n cia d e la in d iv id u a lid a d y m isió n
p r o p ia s lo gr a n im p o n e r se fr e n t e a la s a n t ig u a s e s­
t r u c t u r a s u n iv e r sa le s, y la n u e v a m a n e r a d e p e n sa r
e n e l a sp e c t o p o lít ic o e s e n t a n t a m e d id a in st r u m e n ­
t o d e e st e p r o c e so c o m o r e su lt a d o d e l m ism o .

L a t r a n sfo r m a c ió n q u e se p r o d u c e t a n t o e n la s co n ­
ce p cio n e s c o sm o ló gic a s c o m o e n la im a g e n d e l u n i­
v e r so a lc a n z a p r o fu n d id a d se m e ja n t e .
Se g ú n la im a g e n a n t ig u a , e l m u n d o e r a u n a m a g ­
n it u d l i m i t a d a ; sin e m b a r go , su lim it a c ió n e n c u a n t o
a la e xt e n sió n t e n ía la c o n t r a p a r t id a d e u n a ilim it a ­
ció n in t e n siv a , si se n o s p e r m it e h a b la r a sí, e s d e cir ,
d e u n c o n t e n id o sim b ó lico a b so lu t o q u e r e sp la n d e cía
e n t o d a s p a r t e s. E l m u n d o c o m o t o t a lid a d t e n ía su
a r q u e t ip o e n e l L o g o s. C a d a u n a d e su s p a r t e s r e ali­
z a b a u n a sp e c t o e sp e cífic o d e e st e a r q u e t ip o . L o s d is­
t in t o s e le m e n t o s sim b ó lico s e st a b a n e n r e la ció n m u ­
tu a y co n st it u ían , un orden a m p lia m e n t e ar t icu -

54
lad o . L o s á n ge le s y b ie n a v e n t u r a d o s e n la e t e r n id a d ,
las e st r e lla s en. e l e sp a c io c ó sm ic o , la s co sas d e la
n a t u r ale z a e n la t ie r r a, e l h o m b r e y su e st r u c t u r a in ­
t e r n a, a sí c o m o la so c ie d a d e n su s d ist in t o s e st r a t o s y
fu n c io n e s, t o d o e llo se p r e se n t a b a c o m o u n sist e m a d e
sím b o lo s d o t a d o s d e sign ific a c ió n e t e r n a . U n o r d e n
ig u a lm e n t e sim b ó lic o d o m in a b a la h ist o r ia y su s d i­
v e r sas fa se s, d e sd e su c o m ie n z o a u t é n t ic o , la C r e a ­
c ió n , h a st a su fin ig u a lm e n t e a u t é n t ic o , el Ju ic io .
L o s d ife r e n t e s ac t o s d e e st e d r a m a — la s é p o c a s d e la
h ist o r ia — se r e la cio n a b a n e n t r e sí, y d e n t r o d e c a d a
é p o c a t o d o su c e so t e n ía u n se n t id o p r o p io .
A h o r a e l m u n d o c o m ie n z a a d ila t a r se y a h ac e r
sa lt a r su s co n t o r n o s. Se d e scu b r e su e x p a n sió n in d e fi­
n id a e n t o d a s d ir e ccio n e s. L a a n t ig u a v o lu n t a d d e
u n m u n d o lim it a d o , v o lu n t a d q u e , e n o t r o t ie m p o ,
d e t e r m in a b a e l ca r áct e r d e la v id a y e l d e t o d a ac­
t iv id a d h u m a n a , d e sa p a r e ce , y su l u g a r lo o c u p a u n a
v o lu n t a d n u e v a, q u e o t o r ga se n c illa m e n t e a e sa e x­
p a n sió n u n se n t id o d e lib e r ación . L a a st r o n o m ía d e s­
c u b r e q u e la t ier r a gir a alr e d e d o r d e l so l ; p o r co n si­
g u ie n t e , la t ier r a d e ja d e ser el c e n t r o d e l u n iv e r so .
G ia r d a n o Br u n o e x p o n e e n su s fo g o so s e scr it o s la
filo so fía d e u n u n iv e r so in fin it o , m á s a u n , d e u n
n ú m e r o in fin it o d e u n iv e r so s, y p o n e e n t e la d e ju ic io
la im p o r t an c ia ú n ic a q u e c o r r e sp o n d ía a l u n iv e r so
dado.
A h o r a b ie n , lo s r e su lt a d o s d e la n u e v a a st r o n o m ía
so n d e t a l im p o r t a n c ia y e st án e n t a n ló gic a r e lació n
c o n lo s d e l r e st o d e la in v e st iga c ió n d e la n a t u r ale z a ,
q u e p e r m it e n a la p e r so n a e n t e r a d a t e n e r la co n v ic­
c ió n d e q u e se h a e lim in a d o t o d a fa n t a sía y se h a

55
 c o n st r u id o u n a im a g e n d e l m u n d o a ju st a d a so lam e n t e
a la r e a lid a d .

L o m ism o su c e d e e n lo r e la t iv o a la im a g e n d e la
h ist o r ia. S e c o n sid e r a d isc u t ib le la d o c t r in a b íb lic a
so b r e u n c o m ie n z o d e t e r m in a d o y u n fin igu a lm e n t e
d e t e r m in ad o . S e a b r e p a so la c o n c e p c ió n d e u n a ev o ­
lu ció n h ist ó r ic a p r o c e d e n t e d e u n p a sa d o q u e c a d a
v e z e s m á s a m p lio y e n c u r so h a c ia u n fu t u r o c a d a
v e z m á s r e m o t o . E l e st u d io d e las fu e n t e s, m o n u m e n ­
t o s y r e st o s c u lt u r a le s p o n e a la v ist a u n a c e r v o e n o r ­
m e d e fe n ó m e n o s y a c o n t e c im ie n t o s; la in v e st iga c ió n
d e la s c a u sa s y e fe ct o s, y l a p e n e t r a c ió n e n la e s­
t r u c t u r a d e l a e x ist e n c ia h u m a n a p o n e n a l d e sc u ­
b ie r t o r e la cio n e s q u e v in c u la n a c a d a c o sa c o n t o d o
lo d e m á s. Si n e m b a r g o , p o r lo q u e a c a d a su ce so
sin g u la r se r e fie r e , é st e p ie r d e su im p o r t a n c ia , d e b id o
al n ú m ero in c a lc u la b le d e a c o n t e c im ie n t o s y a la
d u r a c ió n ilim it a d a d e l cu r so d e l t ie m p o . D ad a la
e n o r m e a b u n d a n c ia d e a c o n t e cim ie n t o s, c a d a u n o d e
e llo s t ie n e la m ism a im p o r t a n c ia q u e e l o t r o , p o r ­
q u e n in g u n o e s im p r e sc in d ib le . Si la r e a lid a d e s in ­
c o n m e n su r a b le , se d e sv a n e c e n a q u e llo s e le m e n t o s e n
q u e se a p o y a b a la co n ce p ció n ¡m ed ieval d e u n o r d e n :
p r in c ip io y fin , c o n t o r n o y c e n t r o . A c o n se c u e n c ia
d e e llo d e sap a r e c e n lo s gr a d o s y r e la c io n e s je r á r q u i­
c a s q u e se d e sa r r o lla n e n t r e e so s p o lo s, a sí c o m o lo s
m a t ic e s sim b ó lic o s b a sa d o s e n d ic h o s g r a d o s y r e la­
c io n e s. Su r g e u n c o n ju n t o q u e se p r o lo n g a h a st a e l
in fin it o e n t o d o s su s a sp e c t o s y qu e, si p o r u n a
p a r t e p r o p o r c io n a e sp a c io lib r e , p o r o t r a p r iv a a l a
e x ist e n c i a h u m a n a d e u n p u n t o d e a p o y o o b je t iv o .

56
E st a r e c ib e u n a m p lio e sp a c io p ar a su s m o v im ie n t o s,
p e r o a la v e z q u e d a d e sa r r a iga d a .

L a v iv e n c ia d e ilim it a c ió n c ó sm ic a se e x t ie n d e in ­
c lu so a l á m b it o d e la t ier r a. M ie n t r a s an t e s el h o m b r e
se h a b ía d a d o p o r sa t isfe c h o co n lo s t e r r it o r io s co ­
n o c id o s, es d e cir , en t é r m in o s ge n e r a le s, lo s que
c o r r e sp o n d ía n a la a n t ig u a E c u m e n e , ah o r a y a n o
c o n sid e r a co m o a l g o p r o h ib id o e l ac ce so a la s z o n a s
d e sc o n o c id as q u e le r o d e an . P a r a D a n t e , la e m p r e sa
q u e a c o m e t e U l i se s d e sa lir a l m a r lib r e p a sa n d o las
C o lu m n a s d e H é r c u le s, e s d e c ir , e l E st r e c h o d e G i-
b r a lt a r , es u n sa c r ile gio q u e l e o ca sio n a la r u in a
(D iv . C o m ., I n f. 2 6 , 9 4 - 1 4 2 ). P a r a e l h o m b r e d e los
t ie m p o s m o d e r n o s, e n c a m b io , lo in e x p lo r a d o c o n st i­
t u y e a l g o se d u c t o r . L e a g r a d a la e x p lo r a c ió n . C o ­
m ie n z a a d e sc u b r ir y c o n q u ist a r n u e v a s z o n a s d e la
t ie r r a. S e sie n t e c o n p o sib ilid a d e s d e a v e n t u r a r se p o r
e l m u n d o ilim it a d o y d e d o m in a r lo .

Sim u lt á n e a m e n t e a p a r e c e l a co n c ie n c ia d e la p e r ­
so n a lid a d , p r o p ia d e la E d a d M o d e r n a . E l in d iv id u o
se co n v ie r t e e n a l g o in t e r e san t e p a r a sí m ism o . L a
o b se r v ac ió n y e l a n á lisis p sic o ló gic o se c e n t r a n so­
b r e é l.
D e sp ie r t a e l se n t im ie n t o d e lo q u e e s e xt r ao r d in ar io
d e n t r o d e la c a t e g o r ía d e lo h u m a n o . E l c o n c e p t o d e
ge n io a lc a n z a u n a im p o r t a n c ia d e c isiv a . E st e con ­
c e p t o se u n e a l se n t im ie n t o d e la ilim it a c ió n d e l
m u n d o y d e la h ist o r ia , q u e se v a a b r ie n d o p a so , y
c o n st it u y e el p a t r ó n p o r e l q u e se m id e e l v a lo r d e l
h om bre.

57
 C o m o h e m o s d ic h o y a , e st o se v iv e d e d o s m a n e r a s.
A l p r in cip io, c o m o lib e r t ad d e m o v im ie n t o s y de
actu ación p e r so n a l. N a c e e l h o m b r e q u e a c t ú a , e m ­
pren de y cr ea e n fo r m a au t o cr á t ica, e l -h om b r e a p o ­
y ad o en su in ge n w m , co n d u cid o p o r la f o rt u n a, r e ­
com p en sad o p o r la f am a y la glo ria.
P er o p r e cisam e n t e p o r e llo p ie r d e e l h o m b r e e l
p u n t o d e ap o y o o b je t iv o d e q u e g o z a b a su e x ist e n ­
cia en la im a ge n a n t ig u a d e l m u n d o , y le in v a d e
un sen t im ien t o d e e st a r d e sa m p ar a d o , in c lu so a m e n a ­
zad o. Se d e sp ie r t a la a n g u st ia d e l h o m b r e d e la E d a d
M od e r n a, q u e e s d ist in t a d e la d e l h o m b r e m e d ie ­
val. T a m b ié n é st e se n t ía a n g u st ia , p o r q u e e l sen ­
tirla es a lgo q u e p e r t e n e ce al h o m b r e en c u a n t o t a l,
y el h om b r e la sen t ir á sie m p r e , a u n c u a n d o p a r e z c a
q u e la cien cia y la t é cn ica le p u e d e n d a r u n a se g u ­
r id ad m u y gr a n d e . Si n e m b a r go , la c a u sa y e l ca ­
rácter d e la a n g u st ia so n d ist in t o s e n c a d a é p o ca
La an gu st ia d e l h o m b r e m e d ie v a l n acía, sin d u d a ,
del p eso d e la lim it ac ió n có sm ic a fr e n t e a l ím p e t u
exp an sivo d el a lm a , ím p e t u q u e e n c o n t r a b a la c a lm a
en ese co n st an t e t r asce n d e r a u n m u n d o su p e r io r . P o r
el con t r ar io, la a n g u st ia d e la E d a d M o d e r n a p r o ce d e
en n o p e q u e ñ a p a r t e d e la co n cie n cia d e n o t en e r
n i u n p u n t o d e a p o y o sim b ó lico , n i u n r e fu g io q u e
ofr ezca se gu r id a d in m e d ia t a ; n ace d e la e x p e r ie n c ia
r en ovad a c o n st a n t e m e n t e d e q u e e l ¡m u n d o n o p r o ­
p or cion a al h o m b r e u n l u g a r d e e xist e n c ia q u e sat is­
faga de m o d o co n v in ce n t e las e x ige n c ia s d e su es­
pír itu .

58
 II

C u a n d o n o s p r e g u n t a m o s c u á le s so n lo s e le m e n t o s
fu n d a m e n t a le s d e la n u e v a im a ge n d e la e x ist e n c ia ,
p ar e c e q u e se e sb o z a n lo s sigu ie n t e s * :
A n t e t o d o , e l c o n ce p t o d e n a t u r a le z a p r o p io d e la
E d a d M o d e r n a . Se e n t ie n d e p o r t a l lo d a d o d e u n
m o d o in m e d ia t o ; la t o t a lid a d d e las c o sa s c o n a n t e ­
r io r id ad a t o d a acció n d e l h o m b r e so b r e e l l a s; el
c o n ju n t o d e e n e r gía s y m a t e r ias, d e se r e s y le y e s.
E st e c o n ju n t o es c o n sid e r a d o c o m o p r e su p u e st o de
la e xist e n c ia in d iv id u a l y , a la v e z , c o m o t ar e a p a r a
e l c o n o c im ie n t o y la a c t iv id a d p r o p io s.
P e r o la “ n a t u r a le z a ” c o n st it u y e t a m b ié n u n c o n ­
cep to v a lo r a t iv o , es d e c ir , la n o r m a — o b liga t o r ia
p a r a t o d o co n o ce r y o b r a r — d e lo r e ct o , b u e n o y p e r ­
fe c t o : ju st a m e n t e lo “ n a t u r a l” . D e é l se d e d u c e n lo s
cr it e r io s d e la e x ist e n c ia v á lid a — el h o m b r e n a t u r al,
la so c ie d a d n a t u r a l, la fo r m a de E st a d o n a t u r a l,
la e d u c a c ió n y la co n d u cta n a t u r a le s— que h an

* M e p e r m it o r e m it ir a m is e x p lic a c io n e s e n W e lt an d
V e r so n , p á g s . 1 y ss.

59
t e n id o e ficacia d e sd e e l siglo XVI ih asta e l sig lo x x
in clu siv e . Sir v a n d e e je m p lo e l co n c e p t o d e l h on n et e
h om rn e d e lo s siglo s XVI y x v n , e l h o m b r e n at u r al
d e R o u sse au , e l r a cio n alism o d e la I lu st r ació n , la b e­
lle za n a t u r a l d e l N e o c la sic ism o .
E l c o n ce p t o “ n a t u r ale z a” e xp r e sa , p o r t a n t o , a l g o
ú lt im o q u e n o p u e d e ser t r asce n d id o . Se co n sid er a
d e fin it iv o t o d o lo q u e d e él p u e d a d e r iv ar se . E st á ju s­
t ifica d o t o d o aq u e llo d e lo q u e p u e d a p r o b a r se q u e se
fu n d am e n t a e n lo “ n a t u r al” .

E st o n o q u ie r e d ecir q u e la n a t u r a le z a e n c u a n t o
t a l p u e d a ser c o m p r e n d id a ; a n t e s b ie n , p o se e e l ca­
r á ct e r m ist e r io so p r o p io d e la c a u sa p r im e r a y d e l
fin ú lt im o . E s “ n at u r aleza- d io s” y o b je t o d e v en er a­
ción r e ligio sa. E s e n sa lz ad a c o m o sa b id u r ía y b o n d a d
cr e ad o r a. E s la “m a d r e n at u r a le z a ” , a la c u a l se e n ­
t r e ga e l h o m b r e co n c o n fian za c ie g a . D e e st e m o d o lo
n a t u r a l es a l m ism o t ie m p o lo sa n t o y r e ligio so .
E st e se n t im ie n t o e n cu e n t r a u n a e xp r e sió n p e r fe ct a
e n e l fr a gm e n t o t it u la d o L a N at u rale z a, d e l T ierf u r-
t er Jo u rn al, de G o e t h e , d e l añ o 1 7 8 2 :

“ ¡N a t u r a l e z a ! N o s r o d e a y n os e n v u e lv e , sin q u e
p o d am o s salir d e ella y sin q u e se am o s c a p a c e s d e
p e n e t r ar la m á s a fo n d o . Si n in v it a ció n n i av iso , n os
a r r e b a t a e n e l t o r b e llin o d e su d a n z a y sig u e ju g a n d o
co n n oso t r os h a st a q u e q u e d a m o s r e n d id o s y c a e m o s
en su s b r az o s.
’’C r e a co n st an t e m e n t e fo r m as n u e v a s; lo q u e e xis­
t e , n u n c a e xist ió a n t e s; lo q u e h a e xist id o , n o v u e lve
a e xist ir . T o d o es n u evo y , n o o b st an t e , sie m p r e e s
lo m ism o .

60
 ’’V iv im o s e n m e d io d e e lla y , sin e m b a r gó , som o s
e xt r añ o s a e lla. C o n v e r sa sin ce sar co n n o so t r o s, p e r o
n o n o s r e v e la su m ist e r io . A c t u a m o s co n st an t e m e n t e
e n e lla y , sin e m b a r go , n o t en e m o s p o d e r a lgu n o so ­
br e e l l a ...

’’U n ic a m e n t e v iv e en su s h ijo s; p e r o la m ad r e ,
¿ d ó n d e e st á ? E s la ar t ist a sin igu a l, t a n t o e n su s e le ­
m e n t o s m á s sim p le s c o m o e n lo s co n t r ast e s m ás n o t a­
b le s, sin q u e p ar e z c a t e n e r d ific u lt a d p a r a alca n z ar
la p e r fe cció n m á acab ad a, p a r a lle gar a la p r e cisión
m á s e xa ct a, d o t a d a sie m p r e d e cier t a fle xib ilid a d .
C a d a u n a d e su s ob r as t ie n e su car áct er p e c u liar , c a d a
u n o d e su s fe n ó m e n o s r e sp o n d e a las id e as m ás in d e­
p e n d ien t e s, p e r o t o d o c o n st it u y e u n a u n id a d ...

’’Sie m p r e h a p e n sa d o y r e fle xio n a sin c e sa r ; pero

n o a la m an e r a d e l h o m b r e , sin o co m o n a t u r ale za . Se
h a r e se r v ad o u n se n t id o p e cu lia r y o m n ico m p r e n siv o ,
q u e n a d ie p u e d e c a p t a r ...

’’Sa c a su s cr iat u r as d e la n ad a y n o le s h ice d e

d ó n d e v ie n e n n i a d ó n d e v an . E st a s só lo h a n d e ca­
m in a r ; e l r u m b o lo sab e e lla.

”E n ella t o d o es p r e sen t e . N o c o n o ce p a sa d o m
fu t u r o . Su p r e se n t e e s e t e r n id a d . E s b u e n a . Y o la ala­
b o c o n t o d a s su s o b r as. E s p r u d e n t e y c a lla d a . N o se
le p u e d e ar r an car e xp licació n a lgu n a , n i o b t e n e r d e
e lla ñ o n d e n in gu n a clase , si e lla n o lo d a v o lu n t a r ia­
m en t e. E s sa g a z , m á s p a r a fin e s b u e n o s, y lo e s
e sp e cialm e n t e p a r a n o d e ja r t r aslu cir su sa g a c id a d ...

’’E l l a m e h a in t r o d u c id o a q u í, e lla t a m b ié n m e sa­

car á. Y o m e co n fío a ella. P u e d e d isp o n e r d e m í co m o

61
gu st e . E lla n o ab or r ecer á su o b r a . Y o n o ¡h ab lo de
e lla ; ¡n o !, t o d o lo h a d ich o e lla, lo q u e es v e r d a d y
lo q u e es falso . T o d a s las co sa s le so n d e u d o r a s, t o d o
es m é r it o d e e lla ” * .*

A la v iv e n c ia d e la n at u r ale z a se u n e la d e la A n ­
t igü e d a d . E st a co n st it u y e la e xp r e sió n h ist ó r ica, p e r o
v á lid a p a r a sie m p r e , d e c ó m o d e b e ser la e xist e n cia
h u m a n a . E l co n ce p t o d e lo clásico , co n sid e r a d o co m o
fo r m a c u lt u r a l, en cier r a u n se n t id o a n á lo go al d e lo
n at u r al.

T a n t o la co n ce p ció n d e la n a t u r a le z a m á s ar r ib a
e x p u e st a , c o m o t a m b ié n la d e la A n t ig ü e d a d , se en ­
fr e n t an a la R e v e lació n co n u n a a c t it u d t o t alm e n t e
d ist in t a d e la d e las co r r e sp o n d ie n t e s co n ce p cio n e s
m e d ie v ale s. P a r a la E d a d M e d ia la n a t u r a le z a e r a la
cr iat u r a d e D io s, y la A n t ig ü e d a d a lgo así c o m o u n a
p r ecu r so r a d e la R e v e la ció n ; p a r a la E d a d M o d e r n a
a m b a s v ie n e n a ser e n a m p lia m e d id a m e d io s p a r a se­
p ar ar d e la R e v e lació n la e x ist e n c ia y p a r a d e m o st r a r
q u e la R e v e lació n es a lgo ir r eal, m á s aú n , h o st il a la
v id a *» .

* N at u rw isse n sc h af t lic h e Sc h rif t e n , l (E sc r it o s so b r e la s

C ie n c ia s N a t u r a l e s), 'Le ip z ig, I n se lv e r la g , p á g s. 9 y ss. P o ­
d e m o s p r e sc in d ir a q u í d e a n a liz a r la c u e st ió n d e si e l t e x t o
es d e l m ism o G o e t h e , o si é l lo t o m ó d e o t r a p a r t e .

** Sin e m b a r g o , n o p o d e m o s o lv id a r q u e e x ist e t a m b ié n
u n a r e la c ió n d e t ip o c r ist ia n o t a n t o c o n la n a t u r a le z a c o m o
c o n la A n t ig ü e d a d , r e lac ió n c u y a e fic a c ia su b si st e a lo la r g o
d e t o d a la E d a d M o d e r n a h a st a e l m o m e n t o a c t u a l. L o
q u e o c u r r e e s q u e se t r a t a d e u n a r e lac ió n sile n c io sa y n o
se im p o n e a la c o n c ie n c ia d e la ge n e r a lid a d c o m o se i m p o ­
n e n la s o t r as.

62
 E l h o m b r e m ism o p er t e n e ce , e n c u a n t o a su ser
p r im e r o , cu e r p o y a lm a, a la n a t u r a le z a ; m a s cu an ­
d o d e sc u b r e e st e h e ch o y c u e n t a co n é l, r o m p e su
v in cu lac ió n a la n a t u r a le z a y se sit ú a fr e n t e a ella.
E st a e xp e r ie n cia d a o r ige n a u n se gu n d o e le m e n t o
fu n d a m e n t a l d e la in t e r p r e t ació n de la e xist e n cia
p r o p ia d e la E d a d M o d e r n a : la su b je t iv id a d .
E st e co n ce p t o e n su se n t id o e sp e cífico e s d e sco n o ­
c id o p a r a la E d a d M e d ia , lo m ism o q u e el d e n a­
t u r ale z a. E st a ú lt im a sig n ific a p ar a a q u é lla la t o t a­
lid a d d e la s co sas, o r d e n a d a s y u n ific a d a s; p e r o n o
e n t e n d id a co m o e l T o d o a u t ó n o m o , sin o co m o o b r a
d e l D io s so b e r an o . D e l m ism o m o d o , e l su je t o co n s­
t it u y e p a r a e lla la u n id a d d e l in d iv id u o h u m a n o y
e l so p o r t e d e la v id a e sp ir it u a l d e é st e , p e r o e n cu an ­
t o cr iat u r a d e D io s y c u m p lid o r d e Su v o lu n t a d .
A l d e clin ar la E d a d M e d ia , y so b r e t o d o e n e l R e n a­
c im ie n t o , ap ar e ce u n a n u e va v iv e n cia d el y o . E l h o m ­
br e se co n v ie r t e e n a lg o im p o r t a n t e p a r a sí m ism o ;
el y o , so b r e t o d o el e xt r ao r d in ar io , e l ge n ia l, vien e
a co n st it u ir la n o r m a p a r a m e d ir el v alo r d e la v id a.
L a su b je t iv id a d se p r e se n t a , an t e t o d o , co m o “p e r ­
so n a lid a d ” , c o m o fo r m a h u m an a qu e se d esar r o­
lla p o r su p r o p ia c a p a c id a d e in iciat iva. A l ig u a l q u e
la n a t u r ale za , e s t a m b ié n a lgo p r im a r io y q u e n o se
p on e e n t e la d e ju icio . E sp e c ia lm e n t e la p e r so n a lid a d
d e st ac a d a d e b e ser c o m p r e n d id a d e sd e sí m ism a , y
su act u ació n q u e d a ju st ific a d a p o r p r o ce d e r in m e d ia­
t am e n t e d e t al p e r so n a lid a d . F r e n t e a é st a , las n or ­
m a s é t ica s p r e se n t a n u n car áct e r r e lat iv o . C o n v e r t id o
e l h o m b r e e xt r a o r d in ar io e n n o r m a, se ap lica e st a
n o r m a a los h o m b r e s en ge n e r al, y e l e t h o s d el b ien

63
y d e la v e r d a d o b je t iv o s q u e d a su st it u id o p o r e l d e
la a u t e n t ic id a d y la sin ce r id ad .
A s í c o m o el c o n ce p t o d e p e r so n a lid a d su r g e d e
la o r igin a lid a d d e l ser in d iv id u al v iv o , a q u e llo a
q u e é st e a lu d e r e cib e e xp r e sió n fo r m a l en· e l c o n c e p t o
d e “ su je t o ” . E l su je t o c o n st it u y e el so p o r t e d e lo s ac­
t o s a d m it id o s co m o v á lid o s y e s igu a lm e n t e la u n id a d
d e las c a t e go r ía s q u e d et er m in an , e sa v a lid e z , e n con ­
t r a n d o su d e fin ició n m á s e n é r gica en la filo so fía d e
K a n t . E n e lla el su je t o ló gic o , ét ico , e st é t ic o e s a lg o
p r im ar io , y m á s allá d e ese su je t o n ad a p u e d e alca n ­
z ar se c o n e l p e n sa m ie n t o . T ie n e car áct e r au t ó n o m o ,
e x ist e e n sí m ism o y fu n d a m e n t a e l se n t id o d e la
v id a d e l e sp ír it u .
E n e l m o m e n t o e n q u e algo p u e d e d e d u c ir se d e la
p e r so n a lid a d , o b ie n d e l su jet o , ad q u ie r e car áct e r d e fi­
n it iv o ; u n a c o n d u c t a q u e d a ju st ific a d a d e sd e e l m o ­
m en to en q u e se d e m u e st r a su ad e cu ació n co n la
p e r so n a lid a d . E st o e st á e n co r r e sp o n d e n cia c o n lo
q u e m á s ar r ib a se h a d ich o so b r e e l co n o cim ien t o
d e r iv ad o d e la n a t u r a le z a y el v alo r n o r m a t iv o d e lo
n at u r al.
P o r o t r a p ar t e , e st o n o im p lic a la a fir m a c ió n d e
q u e p e r so n a lid a d y su je t o sean a su v e z co m p r e n si­
b le s; n o lo so n , c o m o n o lo e s l a n a t u r a le z a . Sin
e m b a r go , t o d o lo q u e se p u e d a co m p r e n d e r y fu n d a ­
m e n t a r a p ar t ir d e e llo s e st á en r e gla. D e e st e m o d o ,
t a m b ié n la p e r so n a lid a d t r an scie n d e al t e r r e n o r eli­
gio so . E l ge n io ap ar e ce co m o a lgo m ist e r io so y es
a so c ia d o c o n la im a g e n d e lo s d io se s. E n e l co n ce p t o
id e alist a d e l e sp ír it u la su b je t iv id a d d e l in d iv id u o
e st á u n id a a la d e l T o d o , E sp ír it u u n iv e r sal, y se p r e-

64
se n t a co m o e xp r e sió n d e ést e . E s G o e t h e q u ie n h a j
p r e go n ad o co n e l m a y o r é n fasis e l car áct e r in m e d iat o ¡
y la p le n it u d , la c e r t e z a in t e r n a y la fe lic id a d d e la J
p e r so n a lid a d ; n o t e n e m o s q u e h ace r sin o r eco r d ar
los v er so s d e l W e st - östlich e r D iw an :

E l p u e b lo y los sierv os y los señ ores ¡

h an recon ocid o en t od o t iem p o
q u e la m ay o r f e licid ad d e los seres h u m an o s \'
e s la p e rson alid ad .

Sin e m b a r go , d e é l p r o ce d e n t a m b ié n lo s m á s v i­
vos t e st im o n io s d e la e xp e r ie n cia d e l U n o - T o d o . j!¡
E n t r e la n a t u r a le z a y e l su je t o - p e r so n alid ad se si- 'j
t ú a el m u n d o d e lo s act o s y o b r a s h u m a n o s, q u e t ie n e
co m o p o lo s eso s d o s e lem e n t o s, p e r o g o z a d e p r o p ia '|i
au t o n o m ía fr e n t e a e llo s. E x p r e sió n d e e st e m u n d o ¡
es u n t er cer c o n c e p t o , p r o p io d e la E d a d M o d e r n a : ¡j'
el co n ce p t o d e “ c u lt u r a ” . j¡ |
L a E d a d M e d ia cr eó co sas m a gn ífic a s y d io r eali- ;i|
d a d a in st it u cio n e s d e v id a h u m a n a c o m u n it a r ia p e r - |
fe c t a s; p r o d u jo , p o r co n sigu ie n t e , u n a c u lt u r a d e l !j
m á s alt o r a n go . Sin e m b a r go , t o d o ello e r a c o n sid e r a d o ;1
c o m o ser v icio a la cr e ació n d iv in a. O b r a y o p e r ar io s
r ecib en e n el R e n a c im ie n t o u n se n t id o n u e v o . A t r a e n
h a cia sí el sen t id o q u e an t e r io r m e n t e e r a p r o p io d e la j
o b r a d e D io s. E l m u n d o d e ja d e ser c r e a ció n y se
co n v ier t e e n “ n a t u r a le z a ” ; la o b r a h u m a n a n o e s y a
ser vicio e x ig id o p o r la o b e d ien cia a D io s, sin o “cr e a­
c ió n ” ; e l h o m b r e , an t e s ad or ad o r y ser v id o r , se con ­
v ier t e e n “c r e ad o r ” . ¡'
En la m e d id a e n q u e e l h o m b r e co n sid e r a e l m u n d o j

65 ■
5 ¡'
 c o m o “ n a t u r ale za ” , lo co n v ie r t e e n a lg o ce r r ad o en
sí m ism o ; e n la m e d id a e n q u e a d q u ie r e co n cie n cia
d e su “ p e r so n a lid a d ” , se e r ig e e n se ñ o r d e su p r o p ia
e x ist e n c ia ; e n e l d e se o d e “ c u lt u r a ” , e m p r e n d e la
t ar e a d e co n st r u ir la e xist e n c ia c o m o o b r a su y a .
E l o r ige n d e e st e c o n c e p t o co in cid e c o n l a fu n d a-
m e n t a c ió n <le lo s p r in c ip io s d e la cie n cia d e la E d a d
M o d e r n a . D e esa c ie n c ia n a c e la t é cn ica, q u e e s el
c o n ju n t o d e a q u e llo s p r o c e d im ie n t o s m e d ia n t e lo s
c u a le s e l h o m b r e p u e d e se ñ a lar se su s m e t a s a d iscr e ­
ció n . C ie n c ia , P o lít ic a , E c o n o m ía , A r t e , P e d a g o gía
se se p ar a n , c a d a v e z co n m a y o r co n cie n cia, d e las
t r a b a s d e la fe , p e r o t a m b ié n d e u n a é t ica d e v alid e z
u n iv e r sal, y se e st r u ct u r a n a u t ó n o m a m e n t e se g ú n su
r e sp e ct iv o car áct e r . Si b ie n d e e st e m o d o c a d a esfe r a
p a r t ic u la r q u e d a fu n d a m e n t a d a e n sí m ism a , e l con ­
ju n t o d e e llas c o n st it u y e u n a u n id a d id e al q u e se cr e a
a p a r t ir d e las m ism a s y a la v e z la s su st e n t a . E se
c o n ju n t o es la “ c u lt u r a ” c o m o e n car n ació n d e la ob r a
h u m an a in d e p e n d ie n t e fr e n t e a D io s y Su Reve­
lació n .
T a m b ié n e st a c u lt u r a a d q u ie r e car áct e r r e ligio so .
E n e lla se r e v e la e l m ist e r io c r e a d o r d e l m u n d o . M e ­
d ia n t e e lla el e sp ír it u u n iv e r sa l lle ga a a d q u ir ir co n ­
cie n cia d e sí m ism o , y se d e sc u b r e a l h o m b r e el
se n t id o d e la e xist e n cia. E n Z ah m e X e n ie n (E p ig r a ­
m a s .b en ign os), d e G o e t h e , se d i c e : “ Q u ie n p o se e
cie n cia y ar t e, t ie n e t a m b ié n r e ligió n .”

A la p r e g u n t a d e cu á le s so n la s fo r m a s en q u e se
p r e se n t a lo e xist e n t e , la co n cie n cia m o d e r n a r e sp o n ­
d e : la n a t u r ale za , e l su je t o - p e r so n alid ad y la c u lt u r a .

6 6
 E st o s t r es fe n ó m e n o s so n c o r r e la t iv o s: se co n d i­
cio n an y c o m p le m e n t a n r e cíp r o cam e n t e . Su e st r u c­
t u r a r e p r e sen t a u n fin su p r e m o q u e n o p u e d e ser so­
b r e p asad o , q u e n o n e ce sit a d e ju st ific a c ió n a lgu n a
e xt e r io r a sí m ism o , n i t o ler a n o r m a a lg u n a so b r e sí.

67
 III

E n la e xp o sició n p r e ce d e n t e h e m o s a p u n t a d o y a b r e­
v e m e n t e lo q u e h a sign ific a d o , d e sd e el p u n t o d e v is­
t a r e ligio so , la t o t al t r an sfo r m a ció n d e la e xist e n cia
q u e se p r o d u ce en el t r án sit o d e la E d a d M e d i a a la
E d a d M o d e r n a ; p e r o el p r o b le m a e x ige a ú n u n a res­
p u e st a m á s p r e cisa.
D u r a n t e im ás d e u n m ile n io la d o ct r in a d e la I gle ­
sia fu e la n o r m a d e lo v e r d ad e r o y de lo falso , d e lo
ju st o y d e lo in ju st o . C o n la d e sin t e gr a c ió n d e la
E d a d M e d ia h ace su ap ar ició n u n or d en d e v alo r e s
p u r a m e n t e p r o fa n o ; su r ge u n a a c t it u d n u e v a , h o st il,
o p o r lo m e n o s in d ife r e n t e , r e sp e ct o d e la R e v e lació n
cr ist ian a, y q u e co n d icio n a en gran , m e d id a la e v o lu ­
ción c u lt u r al. A e st o se h a d e a ñ ad ir q u e e n la lu ch a
en t r e lo n u e vo y lo v ie jo q u e e st a ev olu ció n im p lic a,
est o ú lt im o in cu r r e en er r or es co n d u ce n t e s a sit u acion e s
d e ap ar e n t e e n e m ist ad e sp ir it u al.
D e e st e m o d o la fe cr ist ian a se v e o b lig a d a , ca d a
v e z m ás im p e r io sam e n t e , a a d o p t a r u n a a c t it u d d e ­
fen siv a. A l p ar ecer , u n a ser ie d e d o g m a s e st án e n
co n flict o co n los r e su lt ad o s, r e ales o h isp o t ó t ico s, d e

68
la filo so fía o d e la cie n cia — p e n se m o s, p o r . e je m p lo ,
e n el m ila gr o , e n la cr eación d el m u n d o , en el g o ­
b ier n o d el m u n d o p o r D io s— ; n ace a sí la A p o lo g é t i­
c a d e la E d a d M o d e r n a co m o gé n e r o lit e r ar io y c o m o
a c t it u d e sp ir it u a l. A n t e s la R e v e lació n y la fe co n s­
t it u ían in d iscu t ib le m e n t e la b ase y a t m ó sfe r a d e la
e xist e n c ia; ah o r a t ie n e n q u e ju st ific a r su p r e t e n sió n
d e v e r d ad . P e r o in clu so e n aq u e llo s a sp e c t o s e n q u e
se m a n t ie n e fir m e , p ie r d e la fe su t r a n q u ila n a t u r a­
li d a d : est á t e n sa, a ce n t ú a, e sfu e r z a su v o z . Sie n t e
q u e y a n o v iv e d e n t r o d e u n m u n d o q u e le p e r t e n e ­
ce, sin o d e n t r o d e un. m u n d o e xt r añ o e in c lu so h o st il.
E l h e ch o d e q u e la im a ge n lim it a d a d e l m u n d o
se co n v ier t a e n ilim it a d a h ace su r gir u n a p r o b le m á t ic a
r e ligio sa e sp e cial. D ic h o co n e x a c t i t u d : D i o s p ie r d e
su p u e st o , y co n E l p ie r d e el h o m b r e el su y o .
A n t e s el l u g a r d e D io s e st ab a e n la s a lt u r a s, en
e l E m p ír e o , e n e l “ cie lo” . I n c lu so h o y se m e z c la n
e n e st a ú lt im a p a la b r a la sign ific a ció n a st r o n ó m ic a y
la r e ligio sa. P e r o ¿c ó m o p u e d e ser e so así, si y a n o
e xist e n n i alt u ras n i arrib a ? Se p o d r ía d e c ir q u e é st e
es u n p e n sa m ie n t o m at e r ialist a , p u e s D i o s e s e sp ír it u
y n o e st á en lu g a r a lgu n o . Sin e m b a r go , e st o só lo ser ía
cier t o en el o r d en a b st r a c t o ; p ar a la v id a r e ligio sa con ­
cr e t a D io s e st á, d e sd e lu e go , en a lg ú n l u g a r ; a sa b e r :
e n a q u é l en q u e le sit ú a el “ glo r ia a D i o s e n las a lt u ­
r as” d e la Bib lia . L a s alt u r as de los cie los so n la e x p r e ­
sión c o sm o ló gic a in m e d iat a p a r a in d ica r la so b e r a n ía
d e D io s y la r e aliz ació n p le n a de la e xist e n cia h u m a n a
e n E l. P e r o si ah o r a y a n o e xist e n t ales “ a lt u r a s” p o r
e n c im a d el m u n d o , y a q u e ést e car ece e n a b so lu t o d e
co n t o r n o , e n t o n ce s ¿ “d ó n d e ” e st á D i o s?

69
 T a m b ié n lo co n t r ap u e st o a la m a je st a d d e D i o s
y a la b ie n av e n t u r a n z a d e l h o m b r e , e l lu g a r d e l od io
y d e la p e r d ició n , t e n ía an t e s su e xp r e sió n c o sm o ló ­
g ic a d ir e ct a. E st a b a sit u a d o e n lo m á s a le ja d o d e l
E m p ír e o , e n e l ce n t r o d e la t ier r a, allí d o n d e e l h o m ­
b r e a n t igu o sit u a b a el m u n d o su b t e r r á n e o , e l H a d e s.
P e r o si e l in t e r io r d e la t ie r r a es m a t e r ia c o m p a c t a ,
e n t o n c e s n o h a y e n él n ad a se m e jan t e . ¿D ó n d e e st á,
p u e s, el lu g a r d e p e r d ició n ?

P e r o t a m b ié n so b r e el h o m b r e flo t a la m ism a in ­
t e r r o ga c ió n : ¿D ó n d e e st á su p u e st o ? No só lo su
p u e st o in m e d iat o , n at u r al, c o m ú n a t o d a s las co sas
co r p o r ales, sin o su p u e st o e xist e n cial.
L a E d a d M e d i a r e p o n d ió q u e e n la t ie r r a, y q u e
é st a e s e l c e n t r o d e l m u n d o . Con e llo e xp r e sa b a
la p o sic ió n d e l h o m b r e d e n t r o d e la t o t a lid a d d e l
ser , su d ign id a d y su r e sp o n sab ilid ad . P e r o lo s n u e v o s
c o n o cim ie n t o s ast r o n ó m ico s d e sp laz a r o n de su po­
sición a la t ier r a. P ie r d e , e n p r im e r lu ga r , la c a t e go ­
r ía d e ce n t r o y se co n v ie r t e e n u n p la n e t a q u e gir a
alr e d e d o r d e l s o l ; lu e go , e l m ism o sist e m a so la r q u e d a
su m e r g id o en l a in m e n sid ad d e l u n iv e r so , y la t ier r a se
co n v ie r t e en a lg o q u e , d e sp u é s d e t o d o , y a n o se
co n sid e r a e sen cial e n el o r d e n có sm ico . E n t o n c e s,
¿ ‘‘d o n d e ” e xist e el h o m b r e ?
D e t e n g á m o n o s u n in st an t e e n e st a p r e g u n t a , p u e s
e s m u y in st r u ct iv a . L a E d a d M e d ia h a b ía c o n t e m ­
p la d o al h o m b r e d e sd e u n d o b le p u n t o d e v i s t a : p o r
u n a p ar t e , e r a c r ia t u r a d e D io s, so m e t id o a É l, y e s­
t a b a t o t alm e n t e e n su s m a n o s; p e r o , p o r o t r a , e r a im a ­
g e n d e D io s, e st a b a in m e d iat am e n t e o r d e n ad o a É l

70
y t e n ía u n d e st in o e t e r n o . E r a a b so lu t a m e n t e in fe ­
rior a D io s, p e r o su p e r io r d e u n m o d o t e r m in an t e a
las r e st an t e s cr iat u r a s. E st a p o sició n d e l h o m b r e d e n ­
t r o d e l ser e n co n t r ó su e xp r e sió n e n e l lu g a r q u e o cu ­
p a b a d e n t r o d e l sist e m a có sm ico . Se h a lla b a e n t o d o s
lo s asp e ct o s b a jo la m ir a d a d e D io s, p e r o e je r cía t a m ­
b ié n e n t o d o s lo s a sp e ct o s e l se ñ o r ío e sp ir it u al so b r e
el m u n d o . L a t r an sfo r m a c ió n d e la im a ge n d e l m u n ­
d o p u so e n t e la d e ju ic io el p u e st o d e l h o m b r e e n e l
c o sm o s, y e l h o m b r e m ism o se h alló co n v e r t id o en
ser c o n t in ge n t e , h a b it a n t e d e “ c u a lq u ie r lu g a r ” .
L a E d a d M o d e r n a se e sfu e r z a t a m b ié n p o r ar r an ­
car a l h o m b r e d e l ce n t r o d el ser . P a r a e lla e l h o m b r e
n o e st á y a so m e t id o e n t o d o s lo s a sp e ct o s a la m i­
r a d a d e D io s — el c u a l e n v u e lv e el m u n d o — , sin o
q u e e s au t ó n o m o , t ie n e lib e r t ad d e acció n y d isp o n e
de su s m o v im ie n t o s; p ero ya no c o n st it u y e el
ce n t r o d e la C r e ac ió n , sin o q u e e s u n a p a r t e m á s d e l
m u n d o . P o r un · lad o , la co n ce p ció n d e la E d a d M o ­
d e r n a e xa lt a a l h o m b r e a co st a d e D io s, co n t r a D i o s ;
p o r o t r o la d o t ie n e u n a in clin a ció n e r o st r át ica * a
co n v e r t ir le e n u n fr a gm e n t o d e la n a t u r ale za , q u e n o
se d ife r e n cia e se n cialm e n t e d e l a n im a l n i d e la p la n t a .
A m b o s a sp e ct o s fo r m a n u n a u n id a d y e st án e n c o ­
n e xión e st r e ch a co n la t r an sfo r m a ció n d e la im a ge n
del m u n do.
E st o ar r o ja t am b ié n lu z so b r e u n fe n ó m e n o c o m o
el p r o ce so c o n t r a G a lile o . D e sd e lu e g o , n o se d e b e

* D e E r o st r a t o , in c e n d ia r io d el t e m p lo d e D ia n a e n E fe -
so . Con e se in ce n d io p r e t e n d ió in m o r t a liz a r su n om bre
( N . d e l T .) .

71
. d iscu lp ar e l asp e ct o n e ga t iv o d e l m ism o ; p e r o igu a l­
m e n t e cier t o e s t a m b ié n e l h e ch o d e q u e t al p r o ce so
n o fu e so lam e n t e u n a m an ife st ac ió n d e l o b scu r a n t is­
m o e clesiást ico . Su o r ige n m á s h o n d o h a y q u e b u s­
car lo en la p r e o cu p ació n p or lo s fu n d a m e n t o s v it a le s
d e la e xist e n cia, e s d e cir , e n la p r e o cu p ació n t an t o
por e l lu g a r d e D io s c o m o p o r el d e l h o m b r e . C o n ­
ce d am o s q u e e st o s “ lu ga r e s” so n sím b o lo s; ah or a
bien , u n sím b o lo es t an r eal c o m o p u ed an · ser lo u n a
su st an c ia q u ím ic a o u n ó r gan o co r p o r al. L a p sic o ­
lo gía d e n u e st r o d ías lo h a d e scu b ie r t o y co n ello
in icia d e n u e v o la r e cu p e r ación d e u n sab e r e v id e n t e
p ar a e l h o m b r e m e d ie v al. A sí , p u e s, p o d e m o s p r e ­
gu n t a r p e r fe c t am e n t e si h e m o s su p e r ad o y a la p e r t u r ­
b ació n q u e su p u so p ar a la e xist e n cia h u m a n a aq u e lla
t r an sfo r m a ció n d e la im a ge n d e l m u n d o . P ar e ce q u e
n o ; la im a ge n cie n t ífica d e l u n iv e r so h a lle ga d o a ser
m á s e xa c t a , p e r o n o d a la im p r e sió n d e q u e el h o m b r e
se h alle e n é l co m o d e r e gr e so en su m o r ad a, a sí c o ­
m o t am p o c o sie n t e e l h o m b r e e sp o n t án e am e n t e q u e
en d ich o u n iv e r so D io s se e n cu e n t r a d e n u e v o e n su
d o m icilio.

T a m b ié n lo q u e h e m o s d ich o so b r e los e lem e n t os

d e la im a ge n d e l m u n d o p r o p ia d e la E d a d M o d e r n a
p la n t e a p r o b le m as p ecu liar e s a la fe cr ist ian a.
¿Q u é d e cir d e D io s y d e su sob e r an ía, si la e x p e ­
r ien cia d e lib e r t ad d e l h o m b r e d e la E d a d M o d e r n a
t ien e la r a z ó n d e su p ar t e ? ¿Q u é d e la e xige n cia
h u m a n a d e au t o n o m ía, si D io s es D io s p o r e se n c ia ?
¿ O b r a D io s r e a lm e n t e si e l h o m b r e p o se e la in iciat i­
v a y el p o d e r cr ead o r q u e le a d ju d ic a la E d a d M o -

72
cier n a? Y , p o r fin , ¿p u e d e el h o m b r e a c t u a r y cr e ar
si D io s a c t ú a ?
Si el m u n d o es lo q u e la cien cia y la filo so fía v e n
e n él, ¿p u e d e D io s in t e r v e n ir e n la h ist o r ia ? ¿P u e d e
e jer ce r su P r o v id e n c ia y ser el Se ñ o r d e la G r a c ia ?
¿■ Puede ir r u m p ir en la h ist o r ia y e n c a r n ar se ? ¿P u e d e
fu n d a r en e lla u n a in st it u c ió n ·— la I gle sia — q u e se
p r e se n t a an t e las co sas h u m a n as co n au t o r id ad d iv i­
n a? T o d a v ía m á s : ¿P u e d e el h o m b r e t e n e r r e la­
cio n e s au t é n t ic as c o n D io s si la I gle sia r ige p ar a t o ­
dos ?
E st o s y o t r o s p r o b le m a s se m e ja n t e s r e p e r cu t e n e n
la v id a r e ligio sa d e la é p o ca.
E st a r e p e r cu sió n e s an t e t od o in t e r n a. Se e sfu m a
la p o sib ilid ad de sab e r a q u é at e n e r se y d e ac ab a r con
el p r o b le m a t ism o d e la e xist e n c ia, p o sib ilid a d q u e e s
e fect o d e la fir m e z a d e u n a co n ce p ció n có sm ic a h o m
d a m e n t e t r ad icio n al. E l h o m b r e se e st r e m e ce , se d e ­
b ilit a , se h a c e v u ln e r a b le fr en t e a lo s p r o b le m a s
d e la e xist e n cia. C o m o su ce d e sie m p r e en las é p o cas
d e t r an sició n , su fr e n u n a sacu d id a lo s ú lt im o s e st r a­
t o s d e l ser h u m a n o . D e sp ie r t a n con m a y o r fu e r z a las
p asio n e s p r im it iv a s: l a a n g u st ia , la v io le n cia, e l a n ­
sia d e b ie n e s, la r eacción co n t r a e l o r d e n . L a s p a ­
lab r as y lo s ac t o s a d q u ie r e n un t o n o p r im it iv o e
in q u ie t an t e . T a m b i é n las e n e r gías r e ligio sa s fu n d a ­
m e n t ale s d a n se ñ a le s d e v id a . F u e r a y d e n t r o se t ie­
n e la e xp e r ien cia in m e d ia t a d e los p o d e r e s n u m in o -
sos, q u e , si b ie n so n fu e n t e d e fe c u n d id a d , t am b ié n
d e sco n cier t an y a n iq u ila n . E n est e a m b ie n t e , lo s p r o ­
b le m as d el se n t id o d e la e xist e n cia, d e la salvació n
y d e la co n d e n ació n , d e las d e b id a s r e lacio n e s co n

73
D io s, d e la o r d e n ació n co r r e ct a d e la v id a — p r o b le ­
m a s d e p e r e n n e a c t u a lid a d — , c o b r a n n u e v o v igo r .
Se e xp e r im e n t a n co n m ay or u r g e n c ia la s co n t r a­
d iccio n e s e x ist e n t e s e n la in t e r io r id ad d e l h o m b r e
e n t r e e l d e se o d e v e r d ad y la r e sist e n c ia a e lla, en ­
t r e el b ie n y e l m a l. Se sie n t e t o d o e l p r o b le m a t ism o
•h u m an o.
P ero la t e n sió n in t e r n a se la n z a t a m b ié n h acia
afu e r a, h a cia la e sfe r a d e lo h ist ó r ico , y e n t o n ce s se
o r igin an la s gr an d e s c o n m o cio n e s r e ligio sas, p r in ci­
p alm e n t e a q u é lla s q u e d e sign a m o s c o n lo s n o m b r e s
d e R e fo r m a y C o n t r a r r e fo r m a . A m b a s v an liga d a s,
a n t e t o d o , a p r o b le m a s t e oló gic o s, a a n q u ilo sam ie n -
t o s d e l sist e m a e cle siást ico , a a n o m a lía s d e t ip o m o ­
r a l; p e r o sign ific a n t am b ié n q u e la t r a n sfo r m a c ió n
ge n e r a l operad a d en tro del ser cr ist ia n o p reten de
ab r ir se b r e ch a y e xp an sio n ar se .
LA IM A G E N D EL M U N D O D E LA ED A D
M O D ER N A S E D E SIN T E G R A Y SU R G E
O TRA N U EV A
I

I
!

I
I
Í

(
 i

L a im a ge n d e l m u n d o p r o p ia d e la E d a d M o d e r n a
e s, a m u y gr a n d e s r a sgo s, t a l co m o la a c a b a m o s d e
e xp o n e r . N u e st r a v isió n d e la m ism a t ie n e p o sib ilid a ­
d es d e ser m á s p r e cisa, y a q u e , co m o la E d a d M o d e r ­
n a t o ca a su fin , n o so t r o s d iv isa m o s su s fr o n t e r as.
L o s t r es e le m e n t o s q u e h e m o s d e st a c a d o e n e sa
im a ge n fu er o n c o n sid e r a d o s h ast a h a c e p o co co m o in ­
d e le b le s. L a e xp o sic ió n o r d in ar ia d e la h ist o r ia d e l
e sp ír it u e u r o p e o h a co n sid e r ad o la n at u r a le z a su b ­
sist e n t e en sí m ism a , e l su je t o - p e r so n alid ad a u t ó n o ­
m o y la c u lt u r a q u e cr ea a p ar t ir d e su s p r o p ias n or ­
m a s, co m o id e as c u y o d e sc u b r im ie n t o y r e alizació n
cad a vez m á s p le n a c o n st it u y e la fin a lid a d de la
h ist o r ia. P er o e st o fu e u n e r r o r ; y h a y m u c h a s se ñ a­
le s d e q u e e st as id e as e m p ie z an a p e r d e r su v alor .

Est a, so sp e ch a n a d a t ien e q u e v e r co n se n t im e n t a­
lism o s b ar at o s d e q u e t o d o se h u n d e y el m u n d o se
ac a b a . T a m p o c o p e n sa m o s e n r e n u n c ia r a l fr u t o le­
g ít im o d e la e x p e r ie n c ia y d e l t r a b a jo d e la E d a d
M o d e r n a e n n o m b r e d e u n a E d a d M e d i a r o m án t ica-

77
m e n t e t r a n sfigu r a d a , n i d e u n fu t u r o e n sa lz a d o u t ó ­
p ic am e n t e . E se fr u t o e s d e u n a im p o r t an c ia in cal­
c u la b le t an t o p o r el co n o c im ie n t o d e l m u n d o c o m o
p a r a su d o m in io . Y , p o r m u y fu n e st a s q u e p u e d a n
ser las a t r o fia s, in clu so los e st r a go s, q u e 'h a su fr id o
e l ser h u m a n o e n la E d a d M o d e r n a , n ad ie n e gar á
q u e e n e lla h a a lca n z ad o u n a m a d u r e z d e c o n se cu e n ­
cias m u y fe c u n d as.
P o r c o n sigu ie n t e , a q u í n o t r at a m o s d e c o n d e n a r
n ad a n i d e h ace r p an e gír ico s, sin o d e sa b e r q u é se­
ñ ales r e v e lan el ocaso d e la E d a d M odern a y de
d e sc u b r ir lo q u e e m p ie z a a ge st a r se d e la é p o ca fu ­
t u r a, n o d e sig n a d a a ú n p o r la cie n cia h ist ó r ica con
t ít u lo a lgu n o .

78
 II

A la p r e g u n t a <Ie q u ié n h a lle v ad o a su p le n it u d
y c lar id ad c lá sic as la im a ge n d e la n a t u r a le z a p r o p ia
d e la E d a d M o d e r n a , r e sp o n d e m o s e sp o n t án e am e n ­
t e c o n e l n o m b r e d e G o e t h e . C o n o c e m o s y a e l t e xt o
e n e l q u e d ic h a im a ge n a lca n z a u n a e xp r e sió n v ig o ­
r o sísim a. P e r o el h o m b r e ac t u a l, o, d ic h o co n m a y o r
e xa c t it u d , a q u é l c u y a v id a y fo r m a c ió n t ie n e n su s
r aíce s m á s acá d e la p r im e r a gu e r r a m u n d ia l, ¿co n si­
d e r a r ía ese t e x t o c o m o e xp r e sió n d e su s p r o p ia s r e la­
cio n e s con· la n a t u r a le z a ? C o n e st o n o h a g o r efer en ­
cia a si es c a p a z o n o d e se n t ir la n a t u r a le z a co n e l
fe r v o r y la gr a n d e z a d e G o e t h e , sin o m á s b ie n p r e ­
gu n t o si la c a lid a d d e su se n t im ie n t o se r ía se m e ja n t e
a la e xp r e sa d a p o r e l se n t im ie n t o d e G o e t h e ; si re­
co n o ce r ía e n las p a la b r a s d e l T ie fu rt e r Jo u rn al la
fo r m a e xt r a o r d in ar ia d e a q u e llo q u e é l m ism o v iv e
e n fo r m a m á s p e q u e ñ a y v u lga r . Y o cr eo q u e n o.

E l h e ch o d e q u e n u e st r as r e lacio n e s co n l a n a t u ­
r a le za — -así c o m o t a m b ié n co n la p e r so n a lid a d y la
cu lt u r a.— se m u e v a n e n u n á m b it o d ist in t o q u e las

79
d e G o e t h e c o n st it u y e cier t am e n t e el m o t iv o m á s im ­
p o r t a n t e d e la cr isis q u e se h a m a n ife st a d o r ecien t e­
m e n t e r e sp e ct o a su o b r a *. E st á clar o q u e la ob r a d e
ést e n o p u e d e sign ifica r p ar a el fu t u r o -— n i siq u ie r a
y a p ar a u n b u e n se ct o r de la a c t u a lid a d — lo q u e h a
sign ific a d o p ar a la é p o ca an t er ior a la p r im e r a gu e ­
rr a m u n d ia l. E l G o e t h e q u e h a st a e n t o n ce s se h ab ía
t o m ad o e n co n sid e r ación e st ab a e st r e c h a m e n t e v in cu ­
lad o a lo s e le m e n t o s cit ad o s d e la s r e lacio n e s co n e l
m u n d o , t al co m o la s h ab ía e n t e n d id o la E d a d M o d e r ­
n a, y p e r t e n e ce al p a sa d o , lo m ism o q u e e sa v in cu ­
lació n . A h o r a b ie n , el G o e t h e q u e lle ga r á a ser a lg o
im p o r t an t e p ar a la é p o ca v e n id e r a n o h a sid o , p o r
su p u e st o , d e scu b ie r t o t o d a v ía con c lar id ad . T o d a o b r a
gr an d e p a sa p o r u n a cr isis d e e st e t ip o . L a s p r im e r as
r elacion es co n u n a o b r a son las r e lacio n e s in m e d iat as,
q u e t ie n e n su fu n d a m e n t o en la c o m u n id a d d e su ­
p u e st o s h ist ó r ico s. L u e g o é st os se d e sv an e ce n y las
r elacio n es se in t e r r u m p e n . So b r e v ie n e u n p e r ío d o d e
d ist a n cia m ie n t o , in clu so d e r e p u d io ·— t an t o m á s en co ­
n ad o s c u a n t o m á s d o gm á t ic a h ay a sid o la p r im e r a
afir m ació n — , h a st a q u e u n a é p o ca p o st e r io r , p ar t ie n ­
d o d e su s n u e vo s su p u e st o s, d e scu b r e n u e v as r elacio­
n e s co n el h o m b r e y su ob r a. A h o r a b ie n , e l q u e se
p r o d u z ca e st a r e v alo r izació n , la fr e cu e n c ia con q u e
acon t ece y la e xt e n sió n d e lo s p e r ío d o s h ist ó r ico s
e n q u e d u r a su v ige n c ia en cad a caso , d e t e r m in an e l
ca u d al d e v alo r h u m a n o q u e la o b r a p o see .

* N . d e l T . G u a r d i n í se r efier e al se g u n d o c e n t e n a r io
d e l n a c im ie n t o d e G o e t h e (19 4 9 ).

80
 Si n o m e e n ga ñ o , d e sd e h ace a lg ú n t ie m p o — q u i ­
zá d e sd e lo s añ os t r e in t a— se a c u sa u n a m o d ificació n
d e las r e lacio n e s d el h o m b r e co n la n a t u r a le z a . E l
h o m b r e n o sie n t e y a a é st a c o m o la r iq u e z a m a ­
r avillosa, e l co n t o r n o ar m ó n ico , el o r d e n sab io , la
d o n a n t e b o n d a d o sa a la q u e p u e d e e n t r e gar se c o n fia ­
d a m e n t e . Y a n o h ab la r ía d e u n a “ m a d r e n at u r ale ­
z a ” ; an t e s b ie n , é st a se le p r e se n t a c o m o a lg o e xt r a­
ñ o y p e ligr o so .
El h om bre de n u e st r o t ie m p o tam p oco ad op ta
fr e n t e a la n at u r a le z a a q u e llo s se n t im ie n t o s r eli­
gio so s q u e h acen · su ap ar ició n clar a y t r a n q u ila m e n t e
en G o e t h e , co n a p a sio n am ie n t o en los r o m á n t ico s, y
en t é r m in o s d it ir ám b ico s e n H ö ld e r lin . H a su fr id o
u n a d e silu sió n . E st o t al v e z t e n g a r e lació n co n la p é r ­
d id a d e l se n t im ie n t o d e ilim it a ció n p r o p io d e la E d a d
M o d e r n a . V e r d a d es q u e la cie n cia se a b r e p a so h a­
cia h o r iz o n t e s c a d a v e z m á s am p lio s, t a n t o en e l m a ­
cr o co sm o s co m o en e l m ic r o c o sm o s; p e r o e st o s h or i­
z o n t e s n u n ca d e jan d e ser d e c id id a m e n t e lim it a d o s, y
d e e st a fo r m a se les ju z g a . E l m o t iv o d e esa p é r d id a
r ad ica en qu e la “ ilim it a c ió n ” de qu e h a b la b a n
G io r d an o Br u n o o el id e alism o a le m án n o e r a ú n ica­
m e n t e u n co n c e p t o c u a n t it at iv o , sin o t a m b ié n , y a n t e
t od o, cu a lit at iv o . H a c í a alu sió n al ser p r im e r o , in a go ­
t ab le y t r iu n fan t e , al car áct er d iv in o d e l m u n d o . L a
v iv e n cia d e e st a ilim it ació n se e st á h a c ie n d o c a d a
v e z m á s r ar a. L o q u e , p o r el co n t r ar io, d e t e r m in a la
n u e va e xp e r ie n cia p ar e ce ser p r e c isa m e n t e l a lim it a ­
ción d e l m u n d o ; ah o r a b ien , n o e s p o sib le q u e é st a
p r o v o q u e la e n t r e ga m á s a r r ib a a n a liz a d a .
E st o n o q u ie r e d e cir q u e n o e xist a n y a se n t im ie n -

81
e
eos r e ligio so s r e sp e ct o d el m u n d o . T a m p o c o el car ác­
t er fin it o a q u e a p u n t a la e xp e r ie n cia ac t u a l se r e­
fier e ú n ica m e n t e a la lim it ació n d e m e d id a , sin o
q u e im p lic a algo r e lat iv o al c o n t e n id o : lo e xist e n t e ,
q u e es t an sólo fin it o, cor r e r ie sgo s, se e n cu e n t r a en
p e ligr o , p e r o es p o r est o m ism o p r e cio so y m a gn ífic o .
D e e st e m o d o n ace, r e sp e ct o d e lo e xist e n t e , u n sen ­
t im ie n t o d e p r e o cu p ació n , d e r e sp o n sa b ilid ad , in clu ­
so d e in t e r é s afe ct ivo , q u e e st á igu a lm e n t e p e n e t r ad o
d e m ist e r io : co m o si est o, q u e n o es sin o lim it ad o ,
n o s h iciese u n lla m a m ie n t o ; co m o si e n e llo se p r e p a­
r ase a lg o in e fa b le q u e t u v ie r a n e ce sid ad de n osot r os.

E s d ifícil d e sc u b r ir u n a lín ea u n it ar ia en lo s m o ­
v im ie n t o s r e ligio so s d e n u e st r a é p o ca, lo s cu ale s, p o r
o t r a p a r t e , t o d av ía h o y so n fr e cu e n t e m e n t e co n t r a­
d ict o r io s. E s d ifícil e n t e n d e r , p o r e je m p lo , ad o n d e
v a el sen t im ie n t o r e ligio so d e l R ilk e d e ú lt im a h or a
y c ó m o se r elacio n a co n el r ie sgo d e la e xist e n cia
en la filo so fía e x ist e n c ia l; q u é t e n d e n cias in t er n as se
d e ja n v e r e n la r e v alor izació n m o d e r n a d e l m it o y en
la r e v e lació n d e los ú lt im o s e st r at o s a n ím ic o s; q u é
se p er cib e a t r av és d e la d e sap asio n a d a gr an d io sid a d
d e las t e or ías físicas e igu a lm e n t e a t r av és d el t it an is-
m o t écn ico - p o lít ico d e n u e st r o s d ías, t an lle n o d e p o ­
sib ilid ad e s c o m o d e p e ligr o s, et c.
Se a lo q u e fu er e, lo cier t o e s q u e el h o m b r e n o con ­
sid e r a y a e l m u n d o co m o su lu ga r d e r e fu gio . E st e
m u n d o se h a co n v e r t id o e n a lg o d ife r e n t e , y alcan za
sign ificació n r e ligio sa p r e cisam e n t e en cu an t o q u e es
d ife r e n t e .
 M á s au n , la a c t it u d q u e v a h acie n d o su ap ar ición
— ¡m ejor d ich o , a lg u n o d e lo s e lem e n t o s d e ella— - p a ­
r ece n o co n ce d e r a la n a t u r a le z a n i siq u ie r a lo q u e
G o e t h e p u so e n el ce n t r o d e las r e lacio n es p a r a co n
e lla, e s d ecir , la v e n e r a ció n o, m e jo r d ich o , a q u e lla
fo r m a d e v e n e r ació n que él e xp e r im e n t ó . Se d e ja
v e r e st o e n e l c o n ju n t o d e co n o cim ie n t o s y co n ce p t o s
fo r m a le s, a p t it u d e s y p r o ce d im ie n t o s q u e d e sign a ­
m o s co n la p a la b r a “ t é cn ica” , la c u a l se d esar r o lló
le n t am e n t e en el t r an scu r so d el siglo x ix , p e r o d u ­
r a n t e m u c h o t ie m p o fu e p a t r im o n io d e u n t ip o d e
h o m b r e s n o t é cn ico s. P ar e c e c o m o si e l h o m b r e a d e ­
c u a d o a e lla h u b ie se su r g id o e n las ú lt im a s d é ca d as,
y e n su fo r m a d e fin it iv a , e n la p a sa d a gu e r r a. E st e
h o m b r e n o sie n t e la n a t u r ale z a c o m o n o r m a v á lid a
y m e n o s au n c o m o r e fu gio v iv ie n t e .
L a ve sin p r e ju ic io s, o b je t iv a m e n t e , c o m o lu g a r y
o b je t o d e u n a t ar ea en la q u e se ar r o ja t o d o , sié n d o le
in d ife r e n t e lo q u e d e ello r e su lt e ; d e u n a t ar e a d e ca ­
r á ct e r p r o m e t e ico , en la q u e e st án en ju e g o el ser y
e l n o ser.

L a E d a d M o d e r n a gu st a b a d e c im e n t a r las m e d i­
d a s d e la t é cn ica e n su u t ilid a d p ar a e l b ie n e st a r d e l
h o m b r e . A s í e n c u b r ía lo s e st r a go s q u e o casio n ab a la
fa lt a d e e scr ú p u lo s d e la m ism a . Y o cr eo q u e e l fu ­
t u r o h a b la r á d e o t r o m o d o . E l h o m b r e q u e p o se e la
t écn ica sab e q u e , e n e l fo n d o , é st a n o se d ir ige n i a
la u t ilid a d n i al b ie n e st ar , sin o al d o m in io , al d o m i­
n io en el se n t id o m á s e xt r e m o de la p a la b r a , e l cu a l
est á h allan d o su exp r e sió n e n u n a n u e v a e st r u ct u r a
d el m u n d o . E l h o m b r e in t e n t a c o n t r o lar t an t o los

83
elem en t os d e la n at u r ale z a co m o lo s d e la e x ist e n c ia
h u m a n a . E llo su p o n e p o sib ilid a d e s in calcu lab les d e
acción p o sit iv a , p e r o t am b ié n d e d e st r u cció n , sob r e
t o d o en a q u e llo s asp e ct o s en q u e e n t r a en ju e go el ser
h u m a n o , q u e se en cu en t r a m u c h o m e n o s fir m e y
se gu r o d e sí d e lo q u e ge n e r a lm e n t e se p ie n sa. E l p e li­
gr o a u m e n t a d e u n m o d o d e sen fr e n ad o d e sd e e l m o ­
m e n t o e n q u e es el an ó n im o “ E st a d o ” e l q u e e je cu t a
la o p e r ació n d o m in ad o r a. E st o su p u e st o , las r elacio­
n es co n la n a t u r a le z a r ev ist en e l car áct e r d e u n a o p ­
ción su p r e m a : o c o n sigu e el h o m b r e llev ar a ca b o con
acie r t o su o b r a d e d o m in ació n , r e su lt an d o é st a gr an ­
d io sa, o t o d o t oca a su fin *.
T a m b ié n a q u í p ar e ce v islu m b r a r se u n e le m e n t o d e
•tipo r e ligio so , p er o n ad a t ien e q u e v e r y a co n la d e­
voción a la n at u r aleza p r o p ia d e G io r d an o Br u n o o
de G o e t h e . L a r e ligio sid ad ac t u a l e st á en r e lació n con
la m a g n it u d d e la o b r a y d e su p e ligr o p a r a el h o m ­
b r e y p ar a la t ier r a. Su car áct er p e cu lia r p r o v ie n e d e
u n se n t im ie n t o d e p r o fu n d a so le d ad d e l h o m b r e e n
m e d io d e t o d o aq u e llo q u e lla m a m o s “ m u n d o ” ; b r o­
t a d e la co n cie n cia d e h ab e r lle ga d o an t e las ú lt im as
a lt e r n a t iv a s; d e la r e sp o n sab ilid ad , la se r ied ad y el
valor .

V é a se so b r e e st o lo q u e d e c im o s en la p á g . 117 y ss.

84
 III

A l p ar ecer , en la s r elacion es con la p e r so n a lid a d

y e l su je t o se h a p r o d u c id o u n a t r an sfo r m a c ió n se ­
m e ja n t e .
A n t e s la e se n cia d e e sas r elacion es c o n sist ía e n q u e
el in d iv id u o se se n t ía lib r e d e las t r ab as m e d ie v a le s
y se ñ o r d e sí m ism o , e n u n a act it u d d e a u t o n o m ía .
E st a a c t it u d h alló su exp r e sió n filosó fica e n la t e o r ía
q u e h a c e d e l su je t o el fu n d am e n t o d e t o d a in t e ligi­
b ilid a d ; su e xp r e sió n p o lít ic a, en la id e a d e las lib e r ­
t ad e s c ív ic a s; su e xp r e sió n v it al, en la co n ce p ció n
d e q u e e l in d iv id u o h u m a n o lle v a en sí u n a e st r u c ­
t u r a in t e r n a la c u a l t ie n e ca p a cid ad y o b lig a c ió n d e
d e sar r o llar se d e sd e d e n t r o y d a r r e alid a d a u n a e x is­
t en cia e x c lu siv a m e n t e p r o p ia.
A h o r a b ie n , e st a id e a est á v in cu lad a, al p a r e c e r , a
u n a e st r u ct u r a so cio ló gica d e t e r m in a d a : la e st r u c ­
t u r a b u r gu e sa , e n t e n d ie n d o e l co n ce p t o d e “ b u r g u é s”
e n su m á s a m p lio sen t id o , q u e ab ar ca t a n t o a l h o m ­
b r e o r ie n t ad o h a c ia la clar id ad r acio n al, d e se o so d e
ce r t eza, co m o a su p o lo o p u e st o , e l r o m án t ic o y b o h e ­
m i o ; t an t o al h o m b r e m e d io com o al e xc e p cio n a l, a l

85
ge n io . E n co n e xió n co n la t é cn ica h ace ah o r a su a p a­
r ición u n a e st r u c t u r a d e t ip o d ife r e n t e , p a r a la c u a l
la id e a d e la p e r so n a lid a d cr e ad o r a q u e se h ace a
a sí m ism a , o se a, el su je t o au t ó n o m o , y a n o co n st i­
t u y e e v id e n t e m e n t e u n cr it er io n o r m at iv o .

E st o se v e clar a m e n t e e n la fo r m a m á s e xt r e m ad a­
m e n t e o p u e st a a e sa id e a d e la p e r so n a lid a d cr ead or a,
e s d ecir , en el h o m b r e - m a sa. E st a p a la b r a n o in d ica
a q u í a lg o d e sp r o v ist o d e v alo r , sin o q u e d e sign a u n a
e st r u c t u r a h u m a n a v in c u la d a a la t é cn ica y a la p la­
n ificació n . Com o aú n car ece d e toda t r ad ició n , e
in c lu so se v e o b lig a d a a ab r ir se c a m in o e n co n t r a d e
la t r ad ició n v ig e n t e h a st a e l p r e se n t e , h ace su ap ar i­
ció n , d e sd e lu e go , co n el m á s clar o car áct e r n e gat iv o ;
p e r o en su e sen cia c o n st it u y e u n a p o sib ilid a d h ist ór i­
ca lo m ism o q u e o t r as. N o d a r á la so lu ció n al p r o b le ­
m a d e la e xist e n cia, n i t am p o co co n v e r t ir á la t ier r a
e n u n p a r a íso ; p e r o e n t r añ a e n sí el fu t u r o p r ó xim o ,
q u e d u r ar á h a st a q u e ot r o p e r ío d o le su ce d a.
C ie r t a m e n t e t a m b ié n an t e s h a n e x ist id o e n gr an
n ú m e r o los q u e , e n c u a n t o m u c h e d u m b r e am o r fa, se
d ist in gu ía n d el in d iv id u o a lt a m e n t e d e sa r r o lla d o ; p er o
la e x ist e n c ia d e a q u é llo s p o n ía d e m a n ifie st o q u e , allí
d o n d e é st e co n st it u ía la n o r m a d e v alor e s, h ab ían de
e xist ir , co m o fo n d o y t er r en o e n q u e el in d iv id u o
h in c a b a su s r aíces, lo s ser es o r d in ar ios at ad o s a la co-
t id ian e id ad . Sin e m b a r go , t a m b ié n é st o s in t e n t ab an
co n v e r t ir se en in d iv id u o s y cr ear se su v id a p r o p ia.
L a m a sa , e n e l sen t id o ac t u a l, es o t r a co sa. N o co n s­
t it u y e u n a p lu r a lid a d d e in d iv id u o s n o d e sar r o llad o s,
p e r o cap ace s d e h ace r lo, sin o q u e su e st r u ct u r a e s

86
d ife r e n t e d esd e el p r in c ip io : e st á so m e t id a a la ley
d e la n o r m alizació n , su je t a a su v ez a la fo r m a fu n ­
cio n al d e la m á q u in a . E st a car act e r íst ica se d a t a m b ié n
e n su s in d iv id u o s gr a n d e m e n t e d esar r o llad o s. E s m á s,
e st os ú lt im o s t ien en co n cien cia e xp r e sa d e e llo , con fi­
gu r a n su e th o s y lo co n v ie r t e n en p r o p io e st ilo. P e r o ,
p or o t r a p ar t e , t am p o co la m a sa , en el se n t id o in d i­
ca d o , es u n fe n ó m e n o n e ga t iv o y d e ca d e n t e , c o m o ,
p o r e jem p lo , la p le b e d e la a n t ig u a R o m a, sin o u n a
e st r u ct u r a h ist ó r ica y h u m a n a fu n d am e n t a l q u e p u e d e
alca n z ar u n d esar r ollo p e r fe ct o t an t o en su ser c o m o
en su s o b r as, su p u e st o , e v id e n t e m e n t e , q u e n o se
p o n ga co m o b a se d e e st e d esar r o llo la n o r m a d e la
E d a d M o d e r n a , sin o la a d e cu ad a a su p r o p ia n a t u r a­
leza.
Con r e sp e ct o a e st e t ip o d e h o m b r e n o p u e d e
h ab lar se y a d e p e r so n a lid a d y su b je t iv id a d en el se n t id o
e xp u e st o an t e r io r m e n t e . C a r e c e en a b so lu t o d e la v o ­
lu n t a d d e p o see r u n a fo r m a p e cu liar y d e ser o r igin a l
e n su co n d u ct a, a sí co m o d e cr ear se u n m e d io a m ­
b ie n t e q u e sea t o t alm e n t e ad e cu ad o a é l y en lo p o ­
sib le sólo a él. A n t e s b ie n , ac e p t a lo s o b je t o s d e u so
y las fo r m a s d e v id a t al c o m o le son im p u e st o s p o r
la p la n ifica c ió n r acio n al y p o r los p r o d u c t o s fab r icad o s
e n ser ie, y , en co n ju n t o , ac t ú a así c o n e l se n t im ie n t o
d e q u e e so es lo r acio n al y lo ace r t ad o . D e l m ism o
m o d o , car ece e n a b so lu t o d e l d e se o d e v iv ir se g ú n su
in iciat iv a p r o p ia. A l p ar e ce r , n o t ie n e el se n t im ie n t o
e sp o n t án e o d e q u e la lib e r t ad d e m o v im ie n t o s e xt e r ­
n os e in t er n os e s u n v alo r . A n t e s b ie n , lo e v id e n t e
p a r a é l es la in se r ció n e n la o r gan iza ció n , q u e es la
fo r m a d e la m asa , a sí c o m o la o b e d ie n cia a u n p r o­

87
g r a m a , q u e c o n st it u y e el m o d o d e o r ien t ació n d e l
“.h om b r e sin p e r so n a lid a d ” . E s m á s, la t en d e n cia
n at u r al d e e st a e st r u ct u r a h u m a n a n o es a so b r e salir
com o in d iv id u o , sin o p r e cisam e n t e a p e r m an e ce r
e n e l an ó n im o , ca si co m o si e l ser o r igin a l co n st it u ­
y e se la fo r m a fu n d am e n t a l d e t o d a in ju st icia y el
p r in cip io d e t o d o p e ligr o .
Se p o d r ía o b je t a r q u e la p e r so n a lid a d ap ar ece en
lo s d ir ige n t e s — n u e va r a z a d e d o m in ad o r e s y for m a-
d or es d e h o m b r e s— q u e d a n a lu z e st e t ip o h u m a n o .
P e r o e st o — h e m o s a lu d id o y a a ello — n o su c e d e
así, p u e s, al p ar e ce r , lo ca r act e r íst ico d e l d ir ige n t e
— o r d en ad o , c o m o e st á, a la m a sa —- co n sist e p r e ci­
sam e n t e en q u e n o t ien e p e r so n a lid a d cr ead o r a e n e l
se n t id o an t igu o , n i u n a fo r m a in d iv id u al q u e se d e s­
ar r olle b a jo co n d icio n e s exce p cio n ale s, sin o q u e e s e l
c o m p le m e n t o d e la m u lt it u d ; con fu n cio n e s d ist in ­
t as d e las d e é st a, p e r o id é n t icas en ese n cia.

C o n lo q u e h e m o s d ich o e st á r e lacio n ad a o t r a cosa,

y e s q u e el se n t im ie n t o d e q u e e l h o m b r e p o see u n
ser y u n a e sfe r a p r o p io s, an t e s fu n d a m e n t o d e t od a
r e lació n so cial, se d e sv an e ce ca d a d ía m ás. L o s h a m ­
b r es so n t r at ad o s co m o o b jet os ca d a v e z con m ay o r
n at u r alid a d , e n u n a ga m a q u e v a d e sd e las in n u m e r a­
b les fo r m a s d e “co m p r e n sió n ” e st ad íst ico - a d m in ist r a­
t iv a h a st a las o p r e sio n e s in co n ce b ib le s d e l in d iv id u o ,
d e gr u p o s, e in clu so de p u e b lo s en t e r o s. Y e st o n o
só lo e n sit u acion e s e xce p cio n ales y e n e l p ar o x ism o d e
la gu e r r a , sin o, co m o fo r m a n o r m al d e go b ie r n o y ad ­
m in ist r ación .

88
 Sin e m b a r go , p ar e ce q u e n o se ap r e cia ju st a m e n t e
e st e fe n ó m e n o si lo co n sid e r am o s t a n só lo d e sd e e l
p u n t o d e v ist a d e la fa lt a d e r e sp e t o p o r e l h o m b r e , o
b ie n d e la fa lt a d e e sc r ú p u lo s en el e m p le o d e la
v io len cia. Si n d u d a est o es v e r d a d ; p e r o e st o s d e fe c t o s
ét icos n o se d a r ía n en la m ism a m e d id a , n i ser ían
t oler ad os t an fá c ilm e n t e p o r lo s in t e r e sad o s, si t o d o el
p r o ceso n o h u b ie se t e n id o su b ase en u n a m o d ific a ­
ción e st r u ct u r al d e la v iv e n cia d el p r o p io y o , a sí c o m o
de su r e lació n co n el y o d e l ot r o.

T o d o e st o p u e d e sign ific a r u n a d e e st as d o s c o s a s :
o e l in d iv id u o es ab so r b id o p o r las co le c t iv id a d e s y
se co n v ie r t e e n u n a m e r o e n c ar gad o d e fu n c io n e s,
p e ligr o q u e p o r t o d a s p a r t e s se a lz a a m e n a z a d o r a
ju z g a r p o r lo s a c o n t e cim ie n t o s; o b ie n se a d a p t a , sí,
a las gr a n d e s e st r u ct u r as d e v id a y d e t r ab ajo y re­
n u n c ia a u n a lib e r t ad d e m o v im ie n t o s y d e fo r m a ­
ció n in d iv id u a le s — lib e r t ad q u e y a n o r e su lt a p o ­
sib le— , p e r o t o d o p a r a co n ce n t r ar se sob r e su s r aíce s
y salv ar en p r im e r lu ga r lo e sen cial.
N o car ece d e im p o r t an cia el h ech o d e q u e la p a la ­
b r a “ p e r so n a lid a d ” v a y a d e sap ar e cie n d o n o t ab le m e n t e
d el u so o r d in ar io y sea su b st it u id a p o r la p ala b r a “ p e r ­
so n a” . E st a ú lt im a t ien e u n car áct e r c a si est o ico . N o
a p u n t a al d e sp lie gu e , sin o a la d e fin ic ió n ; n o a a l g o
a b u n d a n t e , e in c lu so ext r ao r d in ar io , sin o a a lg o e sc a ­
so y seco, p e r o q u e p u e d e ser co n ser v ad o y d e s­
ar r o llad o en t o d o in d iv id u o h u m a n o ; ser íala a a q u e lla
u n ic id a d q u e n o p r o v ie n e d e la s co n d icio n e s e sp e cia­
les y d el car áct e r fav o r ab le d e la sit u ació n , sin o d e l
llam am ie n t o d iv in o , y c u y a afir m ació n y r e alizació n

89
n o sign ific a n cap r ich o o p r iv ile gio , sin o fid e lid ad a l
d e b e r h u m a n o fu n d a m e n t al. E n la p e r so n a se p r o t e ­
g e el h o m b r e con t r a el p e ligr o q u e le am e n a za t an t o
d e l la d o d e la m a sa c o m o d e l d e las co lect iv id ad e s,
p ar a salv ar an t e t o d o a q u e l m ín im o sin e l c u a l n o
p u e d e se g u ir sien d o h o m b r e en m o d o a lgu n o . D e ah í
t e n d r á q u e p r o ce d e r la n u e va c o n q u ist a d e la e xist e n ­
cia, c o n q u ist a q u e h a d e ser r e a liz a d a p o r e l h o m b r e
y en fav o r de lo h u m a n o , y q u e c o n st it u y e la t ar ea
d e l fu t u r o .

P e r o n o se p u e d e h a b la r so b r e la im asa sin p r e gu n ­
t ar t a m b ié n p o r su se n t id o p o sit iv o . E st á clar o t od o
lo q u e t ien e q u e p e r e ce r p ar a sie m p r e , si la fó r m u la
d e t e r m in a n t e d e lo h u m a n o n o es y a el in d iv id u o d e
fo r m a ció n e lev ad a, sin o los m ie m b r o s u n ifo r m e s d e
la m u lt it u d . D e c ir qu é p o sib ilid a d e s h u m a n a s se
a b r e n co m o co n se cu e n cia d e e st e h ech o e s, en ca m ­
b io , m u c h ísim o m á s d ifíc il. E n e st e p u n t o e l in d i­
v id u o h a d e t e n e r p r e se n t e q u e n o p u e d e p a r t ir d e su
se n t im ie n t o e sp o n t án e o, cu y o s cr it er ios e st á n t od av ía
fr e cu e n t e m e n t e an clad o s en el p a sa d o ; an t e s b ien ,
t ien e q u e su p e r ar se co n d e cid id o e sfu e r zo y ab r ir se a
a q u e llo q u e t a l v e z le a m e n a z a a é l m ism o e n su ese n ­
c ia fo r m a d a p o r la h ist o r ia.
A n t e todo, ¿e n q u é co n sist e el h e ch o h u m a n o
e se n c ia l? E n ser p e r so n a : e n h ab e r sid o lla m a d o p o r
D io s, y ser , p o r ello, c a p a z d e r e sp o n d e r d e sí m ism o
y d e in t e r v e n ir e n la r e alid a d m o v id o p o r u n p r in cip io
in t e r n o d e e n e r gía. E st o h ace q u e ca d a h o m b r e sea
ú n ico , n o e n el se n t id o d e q u e su s p r o p ia s cu a lid a d e s
sean so lam e n t e su y as, sin o e n el sen t id o clar o y ab -

90
so lu t o d e q u e ca d a u n o , e n cu a n t o su b sist e en sí m is­
m o, es in a lie n ab le , ir r e m p laz ab le e in su st it u ib le .
A h o r a b ie n , si e st o es así, co n v ie n e q u e esa u n icid a d
se d é co n fr e c u e n c ia ; co n v ie n e q u e h a y a m u ch o s h o m ­
b r e s y q u e en cad a u n o d e e llo s se ab r a n e st as p o sib i­
lid ad e s d e la cu a lid ad d e p er so n a. Lo s r e p ar o s q u e se
o fr e ce n a est o so n e v id e n t e s. E st á clar o sin n ecesid ad
d e e xp licacio n e s el se n t id o en q u e p u e d e d ecir se q u é
c ie n h o m b r e s so n m e n o s q u e u n o , y q u e los gr an d e s
v alo r e s e st á n sie m p r e v in c u lad o s a las m in o r ías. Sin
e m b a r go , e n e st o se e n cier r a u n p e l ig r o : e l de d e jar
a u n lad o lo q u e p r e t e n e ce a la p e r so n a e n sen t id o
e st r ict o p ar a d e slizar se al c a m p o d e la o r igin a lid a d y
d e l t alen t o , d e lo b e llo y d e lo q u e c u lt u r alm e n t e e s
d e p r im e r a calid a d .
So b r e est e p u n t o la fr ase “ ¿D e q u é sir ve al h o m ­
b r e gan a r t o d o el m u n d o si p ie r d e su a l m a ?” t ien e
a lgo im p o r t an t e q u e d e cir . E l “ ga n a r e l m u n d o ” e n ­
cier r a t o d o s los v alo r e s cu lt u r ale s h u m a n o s e xist e n ­
t e s: p le n it u d v it a l, r iq u e z a d e la p e r so n a lid a d , “ ar t e
y cie n cia” en t o d a s su s fo r m a s. F r e n t e a e st o se p o n e
la p e r d ición o salv ació n d e l “ a lm a ” , y co n e llo se
h ace r e fer en cia a la d e cisió n p e r so n a l, a la m a n e r a
d e r e sp o n d e r e l h o m b r e al llam a m ie n t o d iv in o q u e
le co n v ie r t e en p e r so n a. A n t e e st o se d e sv an e ce “ t od o
el m u n d o ” .
P o r c o n sigu ie n t e , ¿p o d e m o s, e n ju st ic ia , d e d u cir
d e la lim it ació n q u e e l cr e cim ie n t o d e la m a sa v a a
im p o n e r a t od os lo s v alo r es d e la p e r so n a lid a d y d e
l a c u lt u r a, u n a r gu m e n t o d e cisiv o e n co n t r a d e la
m ism a ? ¿A c a so t e n e m o s d er ech o a d e cir q u e n o d e­
b e r ían n acer m il ser es h u m a n o s, sin o so lam e n t e d ie z ,

91
 p o r e l h e ch o d e q u e e l n iv e l c u lt u r al d e m il h a y a d e
ser in fe r io r al d e d i e z ? L a v e n t a ja d e ser p e r so n a , ¿n o
e s a lg o ab so lu t o fr e n t e a lo c u a l d e b e n d e se st im a r se
o t r as co n sid e r a cio n e s? H e a q u í u n a co y u n t u r a q u e
a p r e m ia al h o m b r e in d iv id u a list a d e la E d a d M o d e r n a
a p r e g u n t a r se en q u é m e d id a h a o t o r ga d o u n v alo r
ab so lu t o a su s co n d icio n e s p e r so n ales d e e xist e n c ia, a
c u y a d e fe n sa t ien e, p o r su p u e st o , d e r e ch o .
P o r lo t an t o , e n v e z d e p r o t e st a r e n n o m b r e d e
u n a c u lt u r a su st e n t ad a p o r p e r so n a lid a d e s co n t r a la
m a sa q u e v a h acie n d o su ap ar ició n , ser ía m e jo r p r e ­
gu n t a r se d ó n d e r ad ican lo s p r o b le m as h u m a n o s d e
e st a m a sa . P u e s b ie n , r ad ican en la d isy u n t iv a d e si
la u n ifo r m id a d q u e se im p o n e co n la m ay o r ía c o n d u ­
ce so lam e n t e a la p é r d id a de la p e r so n a lid a d , o t a m ­
bién a la d e la p e r so n a. L o p r im e r o es t o le r a b le ; n u n ­
ca lo se gu n d o .
E st o su p u e st o , a la p r e gu n t a d e c u á l es e l m o d o
d e q u e las p o sib ilid a d e s d e la p e r so n a lid a d p e r m a n e z ­
c a n ab ie r t as en la m a sa , y d e có m o la p e r so n a lid a d
p u e d e in c lu so lle gar a ser a lgo e sp e cialísim a m e n t e
a p r e m ian t e en ella, n o se p u e d e r e sp o n d e r c o n los
cr it e r ios d e la a n t ig u a cu lt u r a d e la p e r so n a lid a d , sin o
q u e se h a d e r e sp o n d e r co n los d e la m ism a m a sa . Y
e n t o n ce s cie r t am e n t e se p u e d e a d m it ir q u e , al r e n u n ­
ciar al c a u d a l, r ico y lib r e, de la cu lt u r a d e la p e r so n a­
lid ad , se p o n d r á d e r elieve, co n u n a fir m e z a e sp ir it u a l
q u e a n t e s n o p o d ía d a r se , lo q u e v e r d a d e r a m e n t e co n s­
t it u y e la “p e r so n a ” : e l e st ar fr e n t e a D io s, la d ign id a d
in a lie n ab le , la r e sp o n sab ilid ad in su st it u ib le . P o r m u y
e x t r a ñ o q u e p u e d a p ar e ce r , la m ism a m a sa q u e en cie r r a
e n sí el p e ligr o d e ser d o m in ad a y u sad a d e fo r m a ab-

92
so lu t a e n t r añ a t am b ié n la p o sib ilid a d de · que la
p e r so n a alcan ce su m a y o r ía d e e d ad . T o d o e st o im ­
p o n e , sin d u d a , t ar e a s d e st in a d a s a c o n se gu ir u n a li­
b e r ació n in t e r n a, u n r o b u st e cim ie n t o co n t r a la s fu e r z a s
im p e r so n ales q u e cr e ce n e n fo r m a c a d a v e z m á s g i ­
gan t e sc a , t ar e as q u e t o d a v ía ap e n as e st a m o s c a p a cit a ­
d o s siq u ie r a p a r a so sp e ch ar .
A e st o h a y q u e a ñ ad ir o t r a co n sid e r ación . Si n o
q u e r e m o s co n t e m p la r lo s aco n t e cim ie n t o s d e lo s ú lt i­
m o s siglo s ú n ica m e n t e co m o p a so s h a cia la d e ca d e n ­
cia, t e n e m o s q u e d e sc u b r ir e n e llo s u n se n t id o p o si­
t iv o . E st e se n t id o co n sist e en la t ar e a q u e in e lu d ib le ­
m e n t e n o s h a sid o e n c o m e n d a d a d e d o m in a r e l m u n ­
d o # . L a s e xige n c ias d e e st a t ar e a v a n a ser t a n en or ­
m es, q u e n o h a y fo r m a d e sat isface r las co n las p o si­
b ilid ad e s d e la in iciat iv a in d iv id u a l y d e la u n ió n
de p ar t icu lar e s fo r m a d o s en el in d iv id u a lism o . Se r e­
q u e r ir án u n a r e u n ió n d e fu e r z as y u n a u n id a d d e d i­
r ección q u e so lam e n t e p u e d e n su r gir d e u n a a ct it u d
d ife r e n t e . A h o r a b ie n , é st a es p r e cisam e n t e la a ct it u d
q u e se d e ja v e r en la n at u r alid ad con q u e el h o m b r e
d e la é p o ca n acie n t e r en u n cia a sin gu la r id a d e s y ace p ­
t a u n a fo r m a d e ser c o m ú n , a sí c o m o t a m b ié n e n la
n at u r alid ad co n q u e ab an d o n a la in iciat iv a in d iv id u al
y se su b o r d in a al o r d e n . E st e p r o ce so se r e aliza h o y
co n t al d e gr a d ac ió n y op r esión d e l h o m b r e , q u e c o ­
r r e m o s p e ligr o d e n o ver su se n t id o p o sit iv o . Si n
e m b a r go , e se se n t id o e xist e , y se e n c u e n t r a e n la
gr a n d e z a d e la t ar ea m i sm a ; a e lla co r r e sp o n d e cier t a
gr a n d e z a d e la a c t it u d h u m a n a , e s d e cir , u n a solid ar i-

- *· V é a se la p á g . 1 1 7 y ss.

93
d a d p e r fe c t a t an t o r e sp e ct o d e la t ar e a c o m o r e sp e ct o
d e l co m p añ e r o d e t r ab ajo . E n u n c o lo q u io e n t or n o
a l p r o b le m a d e q u é es lo q u e la fo r m a c ió n é t ica d el
jo v e n a c t u a l p o d ía d a r p o r su p u e st o co m o r e alid ad
in m e d iat a, se o b t u v o p o r r e su lt ad o u n a ú n ic a r e sp u e s­
ta: la cam ar ad e r ía. E st a p u d ie r a ser e n t e n d id a co m o
e l r e sid u o fo r m a l q u e se salv a cu a n d o t o d o s lo s v a­
lo r e s d e co n t e n id o e st á n e n q u ie b r a ; p e r o t am b ié n
p u e d e ser e n t e n d id a — y a m i ju icio , d e b e se r lo—
c o m o sín t o m a d e lo q u e se e st á in c u b an d o . Se t r at a
d e u n a ca m a r ad e r ía en e l or d en d e la e x ist e n c ia : en
la t ar ea y e n el r ie sgo h u m a n o s d e l fu t u r o . Si se lle ga
a co n ce b ir esa ca m a r ad e r ía p o n ie n d o e n su b a se la
p e r so n a , c o n st it u ir á e l g r a n e lem e n t o h u m a n o - p o sit iv o
d e la m a sa . C o n e st a cam ar ad e r ía p o r b a se , y siem p r e
b a jo la s n u e v a s co n d icio n e s q u e cr ea la m a sa , p u e d e n
ser r e co n q u ist a d o s lo s v alor e s h u m a n o s d e la b o n d a d ,
el sa b e r y la ju st icia.
T a m b ié n d e sd e est e á n gu lo , p o r su p u e st o , se h an
de r e v isar los t an d iscu t id o s v alo r e s d e m o cr át ico s.
T o d o el m u n d o t ie n e e xp e r ien cia d e la p r o fu n d a cri­
sis q u e les afect a. L a cr isis se d er iva d e q u e e so s v a­
lor es h a n r e cib id o su cu ñ o h ist ó r ico e n la at m ó sfer a
d e la c u lt u r a d e la p e r so n a lid a d y e xp r e san la p r e t e n ­
sión q u e t ien e la m ay o r ía d e q u e cad a u n o d e su s
m ie m b r o s h a de p o d e r lle ga r a alca n z ar e sa p e r so n a­
lid ad . P e r o p r e cisam e n t e p o r ello p r e su p o n e n la e xis­
t e n cia d e u n a p o b la ció n r e lat iv am e n t e p e q u e ñ a . P or
c o n sigu ie n t e , se v e t am b ié n q u e u n e sp ír it u au t é n t i­
ca m e n t e d e m o cr á t ic o en e st e se n t id o sólo e s p o sib le
en p a íse s p e q u e ñ o s; y , si lo es e n gr a n d e s p aíse s, so ­
la m e n t e e n aq u é llo s q u e t e n ga n aú n m u ch ísim o cam -

94
p o lib r e. A h o r a b ie n , la so lu ció n al p r o b le m a d e l
p or ven ir de lo s v alo r e s d e m o cr át ico s e st á en sab e r si
ser án r e p e n sad o s y v iv id o s t o m an d o c o m o p u n t o d e
p a r t id a e l car áct e r est r ict o y r igu r o so d e la e xist e n cia
d e la p e r so n a q u e fo r m a p ar t e d e la m asa.
E n ca so d e q u e n o se r ealice e st o , t en d r á lu ga r la
se g u n d a y t er r ib le a lt e r n a t iv a : el h o m b r e su c u m b ir á
an t e las fu e r z as an ó n im as.
A ú n h e m o s d e co n sid e r ar o t r a co sa. A p ar t ir d e
u n a fe ch a r e m o t a d e la E d a d M o d e r n a lo s co n ce p t o s
r ect or es de la e xist e n cia h u m a n a se h a n ap o y ad o en
la im a ge n d e l “ h o m b r e h u m a n o ” (h u m an ). T e n g a ­
m o s p r e se n t e q u e e st e t é r m in o n o co n t ien e u n ju ic io
m o r a l, sin o q u e h ace r efer en cia a u n a e st r u ct u r a su s­
c e p t ib le d e d e t e r m in ació n t an t o p o sit iv a co m o n e ga ­
t iv a. E n el cu r so d e la e v o lu ció n h ist ó r ica e st a e st r u c ­
tura se p r e se n t a c o n d ife r e n t e s c o n figu r ac io n e s, a
sa b e r : co m o h o m b r e d e la A n t ig ü e d a d , d e la E d a d
M e d ia , d e la E d a d M o d e r n a . E st e ú lt im o e st á e n
v ig o r h a st a u n m o m e n t o p o st e r io r al fin a l d e siglo ,
m o m e n t o q u e n o e s fácil p r e cisar . D ic h a s c o n figu r a ­
cio n es se d ist in gu e n en t r e sí p r o fu n d a m e n t e ; sin e m ­
b a r go , t ie n e n a lg o d e c o m ú n : p r e cisam e n t e lo q u e
in d ica el c o n ce p t o d e lo “ h u m a n o ” (d as H u m an e ).
T a l v e z p u e d a d e fin ir se e st o co m o el h ech o d e q u e
la e sfe r a d e a c t iv id a d d e d ich o t ip o d e h o m b r e co in ci­
d ía co n la e sfe r a d e su s v iv e n cias. E n r e alid ad lo q u e
él c a p t a b a er an , en lo e se n cial, las co sas d e la n at u r ale ­
z a , t al y co m o é l p o d ía v er las, oír las, t o car las co n su s
se n t id o s. La s co sas q u e r ealizó fu e r o n fu n d a m e n t a l­
m e n t e las p r o d u cid as p o r su s ó r gan o s, a m p lia d a s y
r o b u st e cid as m e d ia n t e aq u e llo s e le m e n t o s au x ilia r e s

95
q u e lla m a m o s in st r u m e n t o s, c u y o e fect o d e am p lifi­
cació n fu e a v e ce s m u y gr an d e . Y a la A n t ig ü e d a d
y la E d a d M e d i a con ocier on p r in cip io s m e cán ico s, y
la E d a d M o d e r n a co m en zó en el ac t o a d e sar r o llar los
cie n t ífica y t é cn icam e n t e . A p e sa r d e e llo , h a st a m u y
av an z ad a la E d a d M o d e r n a e st e e fect o d e am p lifica­
ción n o fu e u n fen ó m e n o e se n cial q u e lle ga r a a m o ­
t iv ar u n c a m b io t o t al d e a c t it u d m á s allá d e la e sfer a
d e lo q u e e l h o m b r e p o d ía ab ar car con su s fa c u lt a d e s
sen sit iv as, r e p r esen t ar se co n su im a gin ac ió n y e xp e ­
r im e n t ar co n su se n t im ien t o . A s í su q u e r e r y su p o d e r
e st a b a n e n co n so n an cia co n su e st r u ct u r a p sico física.
O t r o t a n t o o cu r r ía con la n a t u r a le z a q u e é l v e ía y
p a lp a b a , p u e st o q u e lo q u e h iz o fu e e xp lo t a r su s
e n e r gías, u t iliz a r su s e le m e n t o s y d e sar r o llar su s
fo r m a s, p e r o d e jan d o in t act o en lo e sen cial lo r e lat iv o
a su co n t e n id o . E l h o m b r e d o m in a b a la n at u r a le z a
e n la m e d id a e n q u e se in ser t ab a e n ella.
E st a co r r e sp o n d e n cia, m u y e lást ic a n at u r alm e n t e ,
e st a co n so n a n cia d e lo q u e r id o y p o d id o co n el d a t o
in m e d iat o , e st a p o sib ilid ad n o só lo de sab e r y d e o b ­
t en er r e su lt ad o s, sin o in clu so d e v iv ir p le n a m e n t e lo
co n o cid o y lo alcan zad o , co n st it u y e la cu a lid ad a q u e
a q u í h ace m o s r efer en cia con la p ala b r a “ h u m a n o ” .
M á s t ar d e e st a r elación se m o d ific a. E l c a m p o d e l
co n o cer , d e l q u e r e r y d e l o b r ar h u m a n o s su p e r a e l
d o m in io d e su e st r u ct u r a in m e d iat a, p r im e r o en caso s
a islad o s, lu e g o cad a v ez con m á s fr e cu e n cia y , p o r
fin , d e u n m o d o co n st an t e . A h o r a el h o m b r e co n o ce
e n fo r m a cie n t ífica e in t e lect u al m u c h o m á s d e lo q u e
p u e d e v e r sen so r ialm e n t e , e in clu so d e lo q u e ú n ica­
m e n t e p u e d e im a gin ar . P e n se m o s e n el o r d e n d e m a g -

96
n it u d e s d e la ast r o n o m ía. E s c a p a z d e p la n e a r y llev ar
a la p r á c t ic a a c t iv id a d e s q u e y a n o p u e d e n i siq u ie r a
se n t ir . R e co r d e m o s las p o sib ilid a d e s t é cn icas ab ier t as
p o r la física .
A co n se cu e n cia d e e st o , su s r e lacio n e s co n la n a­
t u r ale z a se m o d ific a n . P ier d e n su car áct e r in m e d ia t o ;
se h ac e n in d ir e ct as, m e d ia t iz a d a s p o r e l cá lc u lo y e l
ap a r at o . P ie r d e n su car áct e r c o n cr e t o ; se t o r n an a b s­
t r act as y fo r m a le s. P ie r d e n la p o sib ilid a d d e ser a l g o
v iv e n c ia l; se h ace n p o sit iv a s y t é cn icas.
P e r o t am b ié n su fr e n u n a t r an sfo r m a ció n , a co n se ­
cu e n cia d e lo d ich o , las r elacion es d e l h o m b r e c o n
su o b r a. E st a , igu a lm e n t e , se h ace e n a m p lia m e d id a
in d ir e ct a, ab st r a ct a y o b je t iv a. E l h o m b r e n o p u e d e
y a , en gr a n p a r t e , v iv ir la, sin o sólo so m e t e r la a cá lc u ­
lo y co n t r o l. D e a q u í b r o t an gr av e s p r o b le m a s. E n
e fe c t o , el h o m b r e es, d e sd e lu e go , lo q u e é l v iv e ;
p e r o ¿q u é es e l h o m b r e si e l co n t e n id o d e su o b r a n o
p u e d e co n v e r t ir se e n v iv e n cia su y a ? L a r e sp o n sa b i­
lid a d su p o n e , cie r t am e n t e , ca r ga r co n la s co n se cu e n ­
cias d e lo q u e se h a c e ; co n st it u y e e l t r á n sit o d e la o b ­
je t iv id a d d e c a d a aco n t e cim ie n t o a su ap r o p iació n
é t ic a ; p e r o ¿e n q u é co n sist e la r e sp o n sa b ilid a d si e l
aco n t e cim ie n t o n o t ien e y a fo r m a a lg u n a co n cr e t a, sin o
q u e se p r e se n t a a t r av é s d e fó r m u las y a p a r a t o s?
A l h o m b r e q u e v iv e d e e st e m o d o le d e n o m in a m o s
“ n o h u m a n o ” . D e l m ism o m o d o q u e el t é r m in o “ h u ­
m a n o ” n o im p lic a u n ju icio m o r al, t a m p o c o e st á ú lt i­
m a e xp r e sió n lo im p lica , sin o q u e h ace r e fer e n cia a
u n a e st r u ct u r a a p a r e cid a e n la h ist o r ia y qu e cad a
v e z se ace n t ú a co n m a y o r fu e r z a : la e st r u c t u r a e n la
c u a l la e sfe r a d e las v iv e n cias d e l h o m b r e ser á r e b a-

97
7
sa d a r a d icalm e n t e p o r su e sfe r a d e co n o cim ie n t o y d e
acció n *.

A h o r a b ie n , co n t o d o e st o se m o d ific a t am b ié n
— y r e cu r r im o s u n a v e z m á s a lo y a a n alizad o — la
im a ge n d e la n a t u r a le z a m ism a. T a m b i é n la p o sib i­
lid ad d e acce so a e lla, d e im a gin a r la y d e v iv ir la, es
cad a v e z m e n o r .
G io r d a n o Br u n o y M o n t a ig n e , R o u sse a u y Sp in o ­
z a , G o e t h e y H ö ld e r lin , in clu so los m a t e r ia list a s de
fin a le s d el siglo XIX e n t e n d ie r o n co n l a p a la b r a “ n a­
t u r ale z a” e l c o n ju n t o d e co sas y ac o n t e cim ie n t o s q u e
el h o m b r e e n c o n t r ab a alr e d e d o r d e sí y q u e , a p ar t ir
d e él, se d ila t ab a n e n co n e xio n e s c a d a v e z m á s am ­
p l i a s; la e st r u c t u r a d e su s fo r m a s y p r o ce so s in m e ­
d iat am e n t e d a d o s, q u e se h alla b a n r e sp e ct o d e él en·
u n a r elación d e m e d id a ar m ó n ica. E sa s c o sa s y ac o n t e ­
cim ie n t o s, fo r m a s y p r o ce sos e st a b a n allí, acce sib les y
co n p o sib ilid ad d e o r igin a r u n a e xp e r ie n cia v it a l;
ah o r a t o d o h u y e a la z o n a de lo in a se q u ib le . P o r su ­
p u e st o q u e la n a t u r a le z a en el se n t id o an t e r io r er a
t a m b ié n “m ist e r io sa ” in c lu so e n “ p le n o d í a ” ; sin e m ­
b a r go , su m ist e r io e r a e n t al m e d id a c o n t in u a ció n d e l
m ist e r io h u m a n o , q u e se la p o d ía ca lificar d e “m a d r e
n a t u r a le z a ” . E r a u n m ist e r io en el q u e se p o d ía v iv ir ,

* L a d e n o m in a c ió n n o e s m u y fe liz , y las o b je c io n e s h e ­
c h a s a las d o s p r im e r a s e d ic io n e s d e e st a o b r a h a n c o r r o b o ­
r a d o m is t e m o r e s, so b r e t o d o d e q u e “ n o h u m a n o ” p u d ie r a
se r e n t e n d id o c o m o “ in h u m a n o ” . Sin e m b a r g o , n o e n c u e n ­
t r o p a l a b r a m e jo r , y , p o r e llo só lo m e q u e d a r o g a r a l le ct o r
q u e se d ig n e e n t e n d e r d ic h a d e n o m in a c ió n d e n t r o d el c o n ­
t e x t o d e e st a s p á g in a s.

98
a u n c u a n d o el h o m b r e n o so lam e n t e e n con t r ar a e n é l
n a cim ie n t o y d esar r o llo, sin o t am b ié n d o lor y m u e r ­
te. A h o r a la n at u r ale z a se h a co n v e r t id o e n a lgo d e c i­
d id a m e n t e e x t r a ñ o y n o co n ce d e y a p o sib ilid ad p ar a la
m e n o r r elación in m e d iat a. P o r o t r a p ar t e , n o p u e d e
ser y a p e n sa d a d e m o d o in t u it iv o , sin o so lam e n t e
e n fo r m a ab st r act a. Se co n v ier t e c a d a v ez m á s e n u n a
c o m p le ja e st r u c t u r a d e r e lacio n e s y fu n c io n e s q u e
sólo p u e d e ca p t ar se p o r m e d io d e sím b o lo s m a t e m á ­
t ico s, y q u e se ap o y a en algo c u y a d e sign ac ió n u n í­
v oca n o es y a p o sib le.

D e l m ism o m o d o , e st a n at u r ale z a n o p u e d e ser y a

se n t id a en gr a n p ar t e sin o con sen t im ie n t o s m u y re­
m ot o s, con se n t im ie n t o s, p or así d ecir lo, lí m it e s;
co m o a lg o a b so lu t a m e n t e e xt r a ñ o a n u e st r as ex­
p e r ie n cias e in v o cacio n e s. C o n t o d o , q u iz á a q u í es
p r eciso ser pru d en te. P r o b a b le m e n t e se en cie r r an
t a m b ié n en e llo p o sib ilid ad e s y t ar e as c u y o sign ific a ­
d o p u d ie r a ser el d e scu b r im ie n t o d e q u e e l u m b r a l d e
la e xp e r ie n cia v iv e n cial se h a d ilat a d o y d e q u e , p o r
e llo , lle g a n a ser o b je t o d e e sa e xp e r ien cia cie r t as m a g ­
n it u d e s de las co sas y r e alizacio n e s q u e an t e s le e r an
in a se q u ib le s. P e r o p u d ie r an sign ific a r a d e m á s e l d e s­
ar r o llo d e u n a fo r m a d e sen t im ie n t o in d ir e ct o q u e
in t r o d u ce e n la v id a p r o p ia lo q u e h a st a ah o r a só lo
p o d ía p e n sar se en fo r m a ab st r a ct a *. A h o r a b ie n , fr e n ­
t e a e st a n at u r ale z a h ab r á d e ad o p t ar se e n t o d o ca so

*. T a l v e z se a b r e a q u í u n a v ía d e ac ce so al a r t e a b st r a c ­
t o e n la m e d id a e n q u e e s r e a lm e n t e “ a r t e ” y n o m e r o e x ­
p e r im e n t o o c u lt iv o d e la fo r m a .

99
u n a a c t it u d d e v igilan cia y d e ser ia r e sp o n sa b ilid a d ,
q u e e st á n e n co n exió n co n los p r o b le m a s d e la p e r ­
so n a lid a d a q u e an t es h e m o s a lu d id o y so b r e lo s cu a­
le s d e b e m o s h ab lar aú n .
E st a n a t u r a le z a n o es y a — p o r se g u ir u t iliz a n d o
la c a lific ac ió n e le gid a p ar a el h o m b r e — la “ n at u r a­
leza n a t u r al” (d e la cu al t r ae su o r ige n el co n ce p t o
d e lo “ n a t u r a l” e n t e n d id o c o m o lo in m e d ia t am e n t e
e v id e n t e , lo q u e se c o m p r e n d e d e p o r sí), sin o la
“ n at u r ale z a n o n at u r al” , t o m an d o t a m b ié n e st a d en o­
m in ac ió n n o co m o e xp r e sió n d e u n ju ic io , sin o c o m o
r ecu r so d e scr ip t iv o .
E v id e n t e m e n t e , la flo r co locad a so b r e la m e sa co n ­
t in ú a sie n d o b e lle za fr esca y p e r fu m a d a , c o m o lo
er a a n t e s; el jar d ín e s sie m p r e el á m b it o d e la es­
p o n t a n e id a d e d u c a d a sit u a d o en las p r o x im id a d e s d e l
h o m b r e ; la m o n t a ñ a , el m a r y e l fir m a m e n t o e st r e lla­
d o salen t a m b ié n ah o r a al en cu e n t r o d e la sen sib ilid a d
co n la gr a n d io sid a d lib e r ad o r a d e su s r e sp e ct iv as im á­
ge n e s. C o n t o d o , t a m b ié n en e st e p u n t o h an d e t e­
n er se p r e sen t e s las r e alizacio n e s d e la “ t é c n ic a” , t o­
m a n d o e st a p a la b r a en su se n t id o m á s a m p lio , e n
cu an t o ab ar ca la e xp lo t a c ió n d e las a gu a s, las co m u ­
n icacion e s, e l t u r ism o y la in d u st r ia r e cr e at iv a, y al­
can za a t o d o a q u e llo q u e h ace d e sap ar e ce r p o r d o ­
q u ie r a la n a t u r a le z a en su se n t id o o r igin ar io .
E v id e n t e m e n t e lo s e sfu e r z o s p o r v o lv e r a alca n z ar
la “c o n fo r m id a d con la n at u r ale za ” e n la fo r m a d e
v iv ir , a sí co m o e n la t e r ap é u t ica, e n la e d u cació n y e n
(a fo r m a ció n , co n se r v an t o d o su sen t id o . D e l m ism o
m o d o el h o m b r e , en v ir t u d d e su d e r e ch o d é le gít im a
d e fe n sa , t ien e q u e asp ir ar a r e co n q u ist a r el car áct e r
o r igin a r io d e su ser co r p ó r e o y e sp ir it u a l, a r e cu p e r ar
e n el m u n d o p e r d id o d e los sím b o lo s la car t a d e n a­
t u r ale za , y a t o d o a q u e llo q u e e n lo s e sfu e r z o s d e
la s ú lt im a s d é cad as se h a e v id e n c iad o co m o e x ig e n ­
c ia in e lu d ib le .
P e r o t od o a q u é l q u e se p r e o cu p a d e e st o s p r o b le ­
m as se e n c u e n t r a a n t e la alt e r n at iv a sig u ie n t e : o
b ie n lo s ab o r d a r o m á n t ica m e n t e , co m o r e t o r n o a u n a s
r elacion es co n la n a t u r ale z a y a in e xist e n t e s, o b ie n
les h ace fr e n t e co n r e alism o , c o n t e m p lán d o lo s en r e­
lació n c o n el fu t u r o , y est o d e t al fo r m a q u e el car ác­
t e r d e n at u r alid a d n o sólo se salve , c o m o su ce d e p r e ­
c isam e n t e e n las d ife r e n t e s “ r e for m as d e v id a ” c o n st i­
t u id a s p o r a islam ie n t o s est é r ile s, sin o q u e t r iu n fe e n la
m ism a sit u a ció n n u e v a y se d e sar r o lle p a r t ie n d o d e
ella. So n t ar e as é st a s q u e e st án en r e lació n e st r e c h a
co n las q u e h ace n r e fe r e n cia a la p e r so n a lid a d , y q u e
h e m o s d e scu b ie r t o al h a b la r d e ella.
E st o s d o s fe n ó m e n o s -— e l d el h o m b r e n o h u m a n o y
el d e la n a t u r a le z a n o n at u r al— c o n st it u y e n u n p u n ­
t o d e r e fe r e n cia fu n d a m e n t a l, so b r e e l q u e b a sa r á
su s co n st r u ccio n e s la fu t u r a fo r m a d e e xist e n c ia, e s
d e cir , aq u e lla fo r m a d e e xist e n cia e n la c u a l el h o m ­
b r e t e n d r á c a p a c id a d p a r a lle v ar h a st a su s ú lt im a s con ­
secu e n cias su d o m in io so b r e el m u n d o , p r o p o n ié n d o se
Sus o b jet iv o s sin p r e ju icio s, r e so lv ie n d o e l p r o b le m a
d e la r e alid ad in m e d ia t a d e las co sas y u t iliz a n d o los
e le m e n t o s de e sa r e alid a d in m e d iat a p a r a lle v ar a c a b o
su s fin e s. T o d o e llo sin t en er en cu e n t a n a d a q u e
p u d ie r a co n sid e r ar se in t an gib le se g ú n la im a g e n d e l
h o m b r e y d e la n at u r a le z a p r o p ia d e la é p o ca p r e ­
ce d e n t e .

101
 IV

N o r e su lt ab a y a fác il h ab lar d e la t r an sfo r m a ció n

o p e r ad a en las r e lacio n e s co n la n a t u r ale z a y la
su b je t iv id a d t al co m o las e n t e n d ió la E d a d M o d e r n a ,
p u e st o q u e n os h allam o s e n m e d io d e e se p r o c e so ;
sin e m b ar go , aú n r e su lt ar á m á s d ifícil e xp r e sar lo q u e
ocu r r e co n la im a ge n d e la cu lt u r a.
T a m b ié n e n e st e t er r en o se p r o d u ce u n a t r an sfo r ­
m a c ió n ; é st a n o co n sist e sólo e n e l d e scu b r im ie n t o d e
o b je t o s y m é t o d o s n u e v o s, e n el d e sar r o llo d e p o ­
sib ilid ad e s y t ar e as, sin o q u e , a l p ar ecer , m o d ific a to­
t alm e n t e el ca r áct e r d e lo q u e lla m a m o s “ c u lt u r a” .
A n oso t r os, h o m b r e s ac t u a le s, n os r e su lt a d ifícil
v o lv e r a se n t ir lo q u e sign ific ó la a c t iv id a d c u lt u ­
r al p ar a lo s alb o r e s d e la E d a d M o d e r n a . C o n st it u y ó
el e st allid o d e u n a p r im a v e r a e xist e n cial p le t ò r ic a e
in co n t e n ib le m e n t e se gu r a d e su p o r v e n ir . L a m a t e ­
m át ica y las cie n cias n at u r ales h icie r o n r áp id o s p r o ­
gr e so s. Se d e scu b r ió la A n t ig ü e d a d , y la cie n cia h is­
t ó r ica in ició su in t e r m in ab le t ar ea. Se d e sp e r t ó el
in t e r é s p o r el h o m b r e , lo cu al h iz o q u e se o b ser v ase la
v ar ied ad d e su s m a n ife st ac io n e s, y que, d e b id o al

102
 ;'S S i p l Í ;s |

e sfu e r z o p o r an alizar lo y co m p r e n d e r lo, se cr ear an

las cie n cias d e n o m in a d a s an t r o p o lo gía y p sic o lo gía.
La cie n cia d e l E st a d o co n sid e r ó la co m u n id ad h u m a ­
n a c o m o u n gr an se r v iv o , in v e st igó su d e sar r o llo , la
v ar ied ad d e su s fo r m a s y las co n d icio n e s d e su e xis­
t en cia. L a filo so fía r o m p ió su v in cu lació n con el es­
t a d o eclesiást ico y se co n v ir t ió en u n a in t e r r o gació n
h e ch a d ir e ct am e n t e p o r e l h o m b r e a lo s fe n ó m e n o s d e l
m u n d o . E l ar t e e n t o d as su s m an ife st acio n e s — ar­
q u it e c t u r a , e scu lt u r a, p in t u r a , p o e sía, d r a m a — t om ó
a sim ism o el ca r áct e r d e u n a e sfe r a au t ó n o m a d e ac­
t iv id a d y d io a lu z u n n ú m e r o in m e n so d e cr e acion e s.
Se con figu r ar on , lo s E st a d o s n acion ales c o n su veh e­
m e n t e se n t im ie n t o d e p o d e r . C o n a u d ac ia ar r e b at a­
d o r a se t o m ó p o se sió n d e la t ier r a. Se d e scu b r ie r o n
m ar e s y t er r it or ios, y se o r gan iz ó el sist e m a co lon ial.
F in a lm e n t e se r e alizar o n t o d o s los d e scu b r im ie n t o s
y co n st r u ccio n e s, in co n ce b ib les p ar a c u a lq u ie r é p o ca
an t er ior , a los q u e n oso t r os lla m am o s t é cn ica y con
los cu a le s el h o m b r e d o m in a la n a t u r a le z a ; e llo s e s­
t án in d iso lu b le m e n t e v in cu lad o s a la e co n o m ía d e la
E d a d M o d e r n a , ca r act e r iz ad a p o r u n an sia de lu cr o sin
lím it e , q u e d a o r ige n al sist e m a c a p it alist a, d e co m ­
p le ja ar t icu lació n . T o d o est o e r a a lg o así c o m o la
ir r u p ció n d e e n e r gía s d e sco n o cid as, p r o ce d e n t e s d e
p r o fu n d id ad e s b a st a e n t o n ce s ce r r ad as. E l h om bre
t u v o u n a v iv e n cia t o t alm e n t e d ife r e n t e d el m u n d o , y ,
a t r av és d e ést e, d e sí m ism o . L e e m b ar gó la con ­
fian z a in co n t e n ib le d e q u e se in iciab a e n t o n ce s u n a
e r a e se n cial r e sp e ct o d e la cu al t o d o lo an t e r io r n o
h ab ía sid o sin o p r e p ar ació n u o b st ác u lo .

103
 E l h o m b r e d e la E d a d M o d e r n a e st á co n v e n cid o
d e q u e , p o r fin , se e n cu e n t r a fr e n t e a la r e alid ad .
A h o r a se le a b r ir á n las fu e n t e s d e la e xist e n cia. L a s
e n e r gías d e la n at u r ale z a d e scu b ie r t a se u n ir á n a las
d e su p r o p io ser , y la v id a se r e a liza r á e n t o d a su
p le n it u d . L a s d ist in t a s e sfer as d e l con ocer , a c t u a r y
cr ear se e st r u ct u r ar á n c a d a u n a se g ú n su s le y e s; c a d a
u n a se c o m p le t ar á con las d e m á s; su r gir á u n co n ju n ­
t o d o t a d o d e p le n it u d y d e u n id a d gr an d io sa s, “ la
c u lt u r a” p r e cisam e n t e , y e n é l alca n z ar á e l h o m b r e
su p le n it u d .
E x p r e sió n d e e st e m o d o d e p e n sa r es la fe d e la
E d a d M o d e r n a e n e l p r o gr e so q u e el car áct e r ló gic o
d e la n a t u r a le z a h u m a n a y d e su s ob r as h a d e e n ge n ­
d r ar co n t o d a se gu r id ad . L a s le y e s d e la n a t u r ale za , la
e st r u c t u r a p sic o ló g ic a y ló gic a d e la v id a h u m a n a ,
la s r e lacio n e s m u t u a s d e lo s in d iv id u o s a sí c o m o las
fo r m a s d e p r o ce d e r d e las c o le ct iv id ad e s so cio ló gica s,
t o d o e s d e t a l n at u r ale z a q u e t ie n d e c o n n e c e sid á d
in t e r n a h acia u n fu t u r o m e jo r .
N u e st r a a c t it u d y a n o es é st a. P o r el co n t r ar io, n o s
d a m o s cu e n t a , c a d a v ez co n m a y o r clar id ad , d e q u e
la E d a d M o d e r n a se h a e n ga ñ a d o .
N o q u e r e m o s d e cir q u e n oso t r os t r at e m o s d e cr i­
t ica r su s cr e acion es cu lt u r ales'; e st o se r e alizó y a con
an t e r io r id ad . E n el m o m e n t o e n q u e su ev o lu ció n
co n o ce u n é x it o t r iu n fal, t o d a s las fo r m a s d e la cr ít ica,
d e sd e la e d u c a t iv a y e sp e r a n z ad a h a st a la p e sim ist a
y e scé p t ica, se e je r ce n so b r e e lla. E n el m o m e n t o
c u lm in a n t e d e la e v o lu ció n e u r o p e a, c o n se gu id o con
e l R e n a cim ie n t o y e l Bar r o co , a fir m a R o u sse au q u e la
c u lt u r a, a p ar t ir d e un¡ lím it e m u y .ce r can o y t a n gib le ,

m
es e n t é r m in o s ge n e r a le s p e r ju d ic ia l, y a c o n se ja la
v u e lt a a la n a t u r a le z a , q u e e s lo ú n ic o a u t é n t ic o e
in o ce n t e . P e r o e st as ac t it u d e s sólo p r e t e n d e n m o d e ­
r ar y o r ie n t ar la t o t a lid a d d el p r o c e so , so b r e e l q u e
n o e xist e d u d a e n m o m e n t o a lg u n o . So la m e n t e la
cr ít ica cr ist ia n a p e n e t r a co n m a y o r h o n d u r a : co n o ce
p or la R e v e lació n el p e ligr o q u e cor r e e l h o m b r e d e
p er d e r se e n m e d io d e l m u n d o y d e l t r a b a jo ; sab e q u é
e s lo “ ú n ico n ece sar io ” , y p o r ello e st á c a p a c it a d a p a r a
d e scu b r ir el in t e r io r d e ese o p t im ism o p r o g r e sist a ,
e n t u siast a e n u n p r in cip io y d e sp u é s c o n v e r t id o e n
d o g m a . C o n o c e la fa lse d a d d e la id e a d e a u t o n o m ía
y sab e q u e u n a c u lt u r a q u e d e ja a u n la d o a D io s n o
p u e d e t en er é x it o , p o r la sen cilla r a z ó n d e q u e D i o s
e xist e . Sin e m b a r go , e st a d u d a y e st a c r ít ic a p r o ce d e n
d e la R e v e lació n , e s d ecir , d e a lg o e x t e r n o a la m i s­
m a c u lt u r a ; p o r e llo , si b ie n e st á n e n lo cier t o , n o
t ien en eficacia d e sd e e l p u n t o d e v ist a h ist ó r ico .
H o y la d u d a y l a cr ít ica p r o ce d e n d e la c u lt u r a
m ism a . Y a n o t e n e m o s c o n fian za e n e lla. N o p o d e ­
m o s a c e p t ar la, c u a l lo h iz o la E d a d M o d e r n a , c o m o
m a r c o e se n cial d e la v id a y com o e st r u c t u r a fie l y a u ­
t é n t ic a d e é st a . P a r a n oso t r os n o c o n st it u y e e n m o d o
a lg u n o , e n cu a n t o “ e sp ír it u o b je t iv o ” , e xp r e sió n d e la
v e r d a d e xist e n cial. P o r el con t r ar io, n o s e m b a r g a e l se n ­
t im ie n t o d e n o e st ar d e acu er d o c o n e lla. N o s v e m o s
o b ligad o s a co locar n o s e n act it u d d e p r e v e n ció n fr e n ­
t e a la c u lt u r a , y n o só lo p o r q u e e n cie r r e e r r o r e s o
h a y a sid o su p e r ad a en. el o r d e n h ist ó r ico , sin o p o r q u e
su v o lu n t a d fu n d a m e n t a l y su id e a l so n fa lso s; p o r ­
q u e , e n d e fin it iv a , n o se p u e d e c o n fia r e n la o b r a d e l
h o m b r e co n la c o n fia n z a q u e p u so en. e lla la E d a d

105
M o d e r n a . O t r o t a n t o d e b e m o s d e cir co n r e sp e ct o a la
n at u r ale z a.
Sin d u d a u n a cr ít ica d e e st e t ip o h a d e t en er con ­
cie n cia sie m p r e v iv a d e la s fu e n t e s d e su s p o sib le s
er r or es. P u d ie r a su ced er , en e fect o , q u e p o r su b o ca
h ab lase el p e sim ism o d e u n p u e b lo q u e d a v alo r a b ­
so lu t o a su h u n d im ie n t o ; o b ie n la v o z so m b r ía de
O c cid e n t e , q u e se sie n t e e n v e jecid o y cae e n la cu e n t a
d e q u e la d ir ecció n h a p a sa d o a p u e b lo s m á s jó v e n e s.
A p e sar d e ello, el d iagn ó st ico p ar e ce acer t ad o .
Se g ú n la co n ce p ció n d e la E d a d M o d e r n a la c u l­
t u r a es a lg o “ n a t u r al” . N o e n el se n t id o o b v io , p u e st o
q u e se fu n d a p r e cisam e n t e e n la a p t it u d d el e sp ír it u
p ar a in d e p e n d iza r se d e su c o n e xió n con la n a t u r ale za
y sit u ar se fr en t e a e lla ; sin o en el se n t id o d e la E d a d
M o d e r n a , se gú n el c u a l n a t u r a le z a y e sp ír it u co n s­
t it u y e n u n t o d o , el T o d o sim p le m e n t e , el u n iv e r so ,
q u e es n ece sar io y v e r d ad e r o p o r q u e en é l t od o t r an s­
cu r r e se gú n las le y e s d e l e sp ír it u . E st a co n v icción es
el so p o r t e d el o p t im ism o c u lt u r a l d e la E d a d M o ­
d er n a.

P e r o el cu r so d e la h ist o r ia h a d e m o st r a d o q u e
e st a su p o sició n er a er r ón ea. E l e sp ír it u h u m a n o es
lib r e lo m ism o p a r a ob r ar b ie n q u e p ar a o b r a r m a l ;
p a r a e d ificar co m o p ar a d e st r u ir . Y e st e a sp e ct o n e ­
gat iv o n o c o n st it u y e u n e le m e n t o an t it é t ico n ecesar io
d e n t r o d e l p r o ce so t o t al, sin o q u e es n e ga t iv o e n e l
e x a ct o se n t id o d e la p a l a b r a : se lle v a a cab o a u n q u e n o
se a n ece sar io h ace r lo, a u n c u a n d o se p u d ie se r e alizar
a lg o b u e n o . A h o r a b ie n , e st o e s lo q u e se h a r e a liz a d o
de la m an e r a m á s am p lia y e n p u n t o s fu n d a m e n t ale s.

106
La s co sas h an se gu id o u n cam in o falso , co m o lo d e ­
m u e st r a la sit u a ció n p r e sen t e . N u e st r a é p o c a lo sien ­
t e , y e x p e r im e n t a in q u ie t u d en su s e st r at o s m á s p r o ­
fu n d o s. Sin e m b a r go , en ello se e n cie r r a t am b ié n su
gr a n p o sib ilid a d d e e sca p a r al o p t im ism o d e la E d a d
M o d e r n a y p o d e r v e r la v e r d ad .
E st o se ad v ier t e e n m u c h o s asp e ct o s d e la sit u a­
ción a c t u a l; in d ica r e m o s a lgu n o s d e e llo s.
A h í e st á, e n p r im e r a lín ea, el h e ch o , c a d a v ez m ás
d e st acad o , d e q u e la c u lt u r a d e la E d a d M o d e r n a
— cie n cia, filoso fía, p e d a g o g ía , so cio lo gía, lit e r at u r a—
h a t e n id o u n a v isió n fa lsa d e l h o m b r e ; n o só lo en
cu a n t o a d e t alle s, sin o en su ap r e ciació n fu n d am e n t al
y , p o r co n sigu ie n t e , e n su t o t alid a d .
E l h o m b r e n o es t a l co m o lo p in t a n el p o sit iv ism o
y el m a t e r ialism o . P a r a é st o s e l h o m b r e “ e v o lu cio n a”
a p a r t ir d e la v id a a n im a l, q u e , a su v e z , p r o ce d e d e
c u a le sq u ie r a d ife r e n c ia cio n e s e n la m a t e r ia. P e r o e l
h o m b r e , a p e sar d e t o d o s su s v ín c u lo s co m u n e s co n
e l r e st o d e las co sas, es a lgo e se n cialm e n t e d ist in t o ,
p o r q u e e st á d e fin id o p o r el e sp ír it u ; é st e , p o r su
p ar t e , n o p u e d e t e n e r o r ige n en m at e r ia a lg u n a , y
o t o r ga a la t o t alid a d d e l ser h u m a n o un. sello e sp e ­
cial q u e lo d ist in gu e d e t od o s lo s d e m á s v iv ie n t e s.
E l h o m b r e n o es t a m p o c o t al co m o lo v e el id e alis­
m o. P o r su p u e st o , é st e ad m it e e l e sp ír it u , p e r o lo
id e n t ifica co n el E sp ír it u A b so lu t o y ap lica a est e
ú lt im o la cat e go r ía, d e la ev o lu ció n . E l p r o ce so d e l
E sp ír it u A b so lu t o c o n st it u y e el cu r so d el m u n d o , y
el h o m b r e fo r m a p ar t e de ese c u r so ; p o r c o n sigu ie n ­
te, n o p u e d e e xist ir p ar a él lib e r t ad a lg u n a en el r ect o
se n t id o de la p ala b r a , n i u n a au t é n t ic a d e cisió n q u e

107
t e n ga e n él su p u n t o <le p a r t id a . D e a q u í q u e t am ­
p o co p u e d a d ar se la h ist o r ia en e l v e r d ad e r o se n t id o
d e l t é r m in o , y q u e el h o m b r e q u e d e d e sp o ja d o d e l
á m b it o e xist e n cial p r o p io d e su ser . P e r o el h o m b r e
n o e s así. E s u n ser fin it o , p e r o au t é n t ica p e r so n a ;
su in d iv id u a lid a d n o le p u e d e ser ar r e b a t a d a, su d ig ­
n id a d es in alie n ab le, su r e sp o n sab ilid ad , ir r e e m p la­
z a b le . A d e m á s, la h ist o r ia n o flu y e d e acu e r d o co n
lo q u e le señ ala d e a n t e m a n o la ló gic a d e u n a esen cia
d e l m u n d o , sin o t al y co m o la d e t e r m in a e l h o m b r e
con su lib e r t ad .
P e r o e l h o m b r e t am p o c o es t a l c o m o lo v e e l
e x ist e n cialism o . Se g ú n é st e , car e ce d e t o d o p r e su ­
p u e st o , d e t o d a e se n cia y d e t o d a n o r m a. E s a b so lu t a ­
m e n t e lib r e y se d e t e r m in a a sí m ism o , n o só lo r es­
p e ct o d e su act iv id a d , sin o t am b ié n e n c u a n t o a l ser .
A r r o ja d o a u n a e xist e n cia car en t e de lu g a r y d e o r d en ,
n ad a t ie n e fu e r a d el p r o p io y o , y su v id a es r ad ical­
m e n t e p r o p io d e st in o . T a m p o c o es v e r d a d est o. E l
h o m b r e t ie n e u n a e sen cia q u e le d a la p o sib ilid a d d e
d e cir : So y est o y lo otr o. E x ist e u n o r d e n q u e le
p e r m it e d e c ir : E x ist o ah o r a y a q u í, y m e e n c u e n t r o e n
e st a d e t e r m in ad a co n e xió n co n las co sas. H ay un
m u n d o cir cu n d an t e — u n iv e r so v isib le y am b ie n t e —
q u e , si b ie n c o n st it u y e u n a am e n a za , t a m b ié n ac­
t ú a co m o p u n t o d e ap o y o .

A s í p o d ía m o s se g u ir c it a n d o o t r os m u c h o s ejem -

N a d i e q u e t e n g a co n cie n cia d e su c o n d ició n d e

h o m b r e d ir á h o y q u e se e n cu e n t r a a sí m ism o en la
im a ge n d e l h o m b r e q u e le o fr e ce la a n t r o p o lo gía d e la

108
E d a d M o d e r n a , se a d ich a a n t r o p o lo gía d e t ip o b i o ­
ló gico , p sico ló gic o , so cio ló gico o d e c u a lq u ie r o t r o or ­
d en . L o ú n ico q u e e n cu e n t r a sie m p r e e s a lg u n o d e
su s asp e ct o s e n fo r m a a isla d a : c u a lid a d e s, r e la cio n e s,
e st r u c t u r a s; ja m á s se e n cu e n t r a a sí m ism o e n fo r m a
ab so lu t a. Se h a b la d el h o m b r e , p e r o , e n r e a lid a d , n o
se le v e . H ay un m o v im ie n t o h a cia él, pero no
llega a alcan zar lo . Se o p e r a con é l, p e r o él n o se p o n e
a l alcan ce d e la m a n o . Se le so m e t e a e st a d íst ic a s, se
le in ser t a en o r gan iza cio n e s, se le e m p le a p ar a d iv e r ­
sas fin a lid a d e s, p e r o sie m p r e se p r o d u c e é l e sp e c t á c u lo
e xt r a ñ o y at r o z m e n t e gr o t e sco d e q u e t o d o e st o se
r e aliza con u n fan t a sm a . A u n c u a n d o el h o m b r e su fr a
la v io len cia, a u n q u e se ab u se d e é l, se le m u t ile y
d e st r o ce , a q u e llo c o n t r a lo q u e la v io len cia a se st a su s
go lp e s n o es e l h o m b r e .
E l h o m b r e t a l y co m o lo v e la E d a d M o d e r n a n o
e xist e . E st a in t e n t a c o n st an t e m e n t e e n c u a d r a r lo e n
ca t e go r ías a la s q u e él n o p e r t e n e c e : c a t e go r ía s m e ­
cán icas, b io ló gic a s, p sic o ló gic as, so c io ló gic a s, v a r ia n ­
t e s t o d as e llas d e la v o lu n t a d fu n d a m e n t a l d e con ­
v e r t ir lo e n u n a su st an c ia d e l o r d e n d e la “ n at u r ale ­
z a ” , a u n cu a n d o sea d el d e la n a t u r a le z a e sp ir it u a l.
Só lo h a y u n a co sa q u e la E d a d M o d e r n a n o v e y
q u e , sin e m b a r go , c o n st it u y e al h o m b r e an t e t o d o y
en a b so lu t o : la p e r so n a fin it a , q u e e xist e c o m o t al
a u n q u e n o lo q u ie r a , a u n q u e n ie g u e su p r o p io se r ;
q u e e s lla m a d a p o r D io s y e st á en co n t act o co n las
co sas y co n la s d e m á s p e r so n a s; q u e t ie n e la lib e r t ad
so b e r an a y t e r r ib le d e p o d e r co n se r v ar y d e st r u ir e l
m u n d o , m á s a ú n , d e p o d e r afir m ar se a sí m ism a y
alcan zar su p le n o d esar r ollo, o a b an d o n a r se y d e st r u ir -

109
se. Y est o ú lt im o n o c o m o u n e le m e n t o n ecesar io
d e n t r o d e u n p r o ce so su p r ap e r so n al, sin o c o m o a lg o
r e a lm e n t e n e gat iv o , e v it ab le y e n el fo n d o ab su r d o .
Si la c u lt u r a fu e se en r e alid a d t al co m o la h a co n ­
ce b id o la E d a d M o d e r n a , n u n c a h u b ie se p o d id o er r ar
d e t al fo r m a r esp ect o d el h o m b r e , n u n ca h u b ie se p o ­
d id o p er d e r lo de v ist a n i b o r r ar lo d e los d ist in t o s ór ­
d en es c o m o lo h a h e ch o .

L a m ism a co n clu sió n se d e d u ce d el p e ligr o , c a d a

v e z m a y o r y m ás in m in e n t e , q u e p r o ce d e de la cu l­
t u r a m ism a , y q u e a m e n a z a t a n t o a e lla c o m o al h o m ­
b r e q u e la su st e n t a.
E st e p e lig r o p r o ce d e d e d ist in t a s fu e n t e s, p e r o so ­
b r e t o d o d e aq u e llo q u e co n st it u y e el fu n d a m e n t o d e
t o d a cr eación cu lt u r al, es d e cir , d el p o d e r so b r e lo e xis­
t en t e. E l h o m b r e d e la E d a d M o d e r n a o p in a q u e
t o d o in cr e m e n t o d e l p o d e r co n st it u y e sin m ás un
“ p r o gr e so ” , u n a u m e n t o d e se gu r id ad , d e u t ilid a d ,
d e b ie n e st ar , d e e n e r gía v it a l, d e p le n it u d d e lo s v a­
lor es. A d e cir v e r d ad , e l p o d e r e s a lg o t o t a lm e n t e
a m b ig u o ; p u e d e o p e r ar el b ie n co m o el m a l, lo m is­
m o p u e d e co n st r u ir q u e d e st r u ir . Lo q u e d e h e ch o
r e su lt e d e p e n d e d e la in t e n ció n d e l q u e lo m a n e ja
y d e la m e t a a c u y a co n se cu ció n se a p liq u e . A h o r a
b ie n , u n an álisis r igu r o so p o n e d e m a n ifie st o q u e e n
e l t r an scu r so de la E d a d M o d e r n a el p o d e r so b r e lo
e xist e n t e — t an t o so b r e las c o sas c o m o so b r e lo s h o m ­
b r e s— cr ece cie r t am e n t e e n p r o p o r cio n e s c a d a v e z m á s
giga n t e sc a s, en t a n t o q u e el sen t im ie n t o d e r e sp o n ­
sab ilid a d , la clar id ad d e co n cien cia, la fo r t a le z a d e
car áct e r n o v an en ab so lu t o al c o m p á s d e ese in cr e­

110
m en tó; e st e an álisis r evela q u e e l h o m b r e m o d e r n o
n o e st á p r e p ar a d o p a r a u t iliz a r e l p o d e r con acie r t o ;
m á s a ú n , q u e en gr a n m e d id a in c lu so fa lt a la co n ­
cie n cia d e l p r o b le m a , o b ien se lim it a a cier t os p e ligr o s
e xt e r n o s, c o m o los q u e h an h e ch o su ap ar ició n e n la
g u e r r a y so n d isc u t id o s p o r la p r e n sa.
E st o su p o n e q u e la p o sib ilid a d d e q u e el h a m b r e
u t ilice m a l el p o d e r cr ece co n st an t e m e n t e . C o m o a ú n
n o e xist e u n a é t ica au t é n t ica y e fic az d e l u so d e l p o ­
d er , la t e n d e n cia a co n sid e r ar e st e u so co m o u n pr o­
ceso n at u r al, n o so m e t id o a n or m a a lg u n a r e gu lad o r a
d e la lib e r t ad , sin o ú n ica m e n t e a lo s su p u e st o s im p e ­
r at iv os d e la u t ilid a d y d e la se gu r id a d , es c a d a v e z
m ay o r .
A ú n m á s : e l d esar r ollo d e lo s ac o n t e cim ie n t o s p r o ­
d u ce la im p r e sió n d e q u e e l p o d e r se e st á o b je t iv a n d o ;
d e q u e , e n e l fo n d o , n o es y a p o se íd o y u t iliz ad o p o r
el h o m b r e , sin o q u e c o n t in ú a d e sar r o llán d o se y d et er ­
m in á n d o se a la acció n a u t ó n o m a m e n t e , se gú n e l p r o ­
ceso ló gic o d e lo s p r o b le m a s cie n t ífico s, d e la s c u e st io ­
n e s t é cn icas, d e las t e n sio n e s p o lít ic as.
E st o sign ifica , in clu so , q u e e l p o d e r se h ace d e m o ­
n íaco. E st e t é r m in o est á d e sv ir t u a d o p o r el u so or al y
escr it o, c o m o t o d a s las p a la b r a s im p o r t an t e s r e lat iv as
a la e xist e n cia h u m a n a ; p o r ello es p r eciso r eco r d ar
su v e r d a d e r o se n t id o an t e s d e u t ilizar lo . N a d a e xist e
sin d u e ñ o . Si lo e xist e n t e es n a t u r a le z a — e n t e n d ie n ­
d o e st a p a la b r a en el sen t id o d e la cr eación n o p e r so ­
n al— , p e r t e n e ce a D io s, cu y a v o lu n t a d se e xp r e sa en
las le y e s se g ú n la s cu a le s su b sist e d ic h a n a t u r a le z a.
Si h ac e su ap ar ició n d e n t r o d e l c a m p o d e la lib e r t ad
h u m a n a , t ien e q u e p e r t e n e ce r a u n h o m b r e y é st e h a

111
d e r e sp o n d e r d e e llo . E n c a so d e q u e el h o m b r e en
cu e st ió n n o c a r gu e c o n esa r e sp o n sab ilid ad , n o se
co n v ie r t e d e n u e v o e n “ n a t u r a le z a” , h ip ó t e sis im p r u ­
d e n t e c o n la c u a l se co n su e la m á s o m e n o s con scien ­
t e m e n t e la E d a d M o d e r n a ; n o c o n t in ú a sie n d o a lgo
t o t alm e n t e d isp o n ib le, en r eser va, p o r a sí d e cir lo, sin o
q u e t o m a p o sesió n d e e llo u n e le m e n t o an ó n im o . D i ­
gá m o slo en t é r m in o s p sic o ló g ic o s: Se r á m a n e ja d o p o r
e l in co n scie n t e , q u e e s a lg o caó t ico y c u y a s p o sib ilid a­
d es d e st r u c t iv as son t an p o d e r o sas p o r lo m e n o s co m o
las salv a d o r a s y co n st r u ct iv as. P e r o est o n o e s t od o.
C u a n d o la con cien cia h u m a n a n o a su m e la r e sp o n ­
sa b ilid a d d e l p o d e r d e l h o m b r e , lo s d e m o n io s lo co­
ge n p o r su cu e n t a . Y co n e st e t é r m in o -— d e m o n io s—
n o p r e t e n d e m o s u t iliz a r u n r ecu r so p e r io d íst ico , sin o
q u e n o s r e fer im o s p r e cisam e n t e a lo q u e se r e fie r e la
R e v e la c ió n : a ser es de n at u r ale z a e sp ir it u al q u e , sien ­
d o b u e n o s c u a n d o D io s lo s cr eó, se ap ar t ar o n lu e go d e
É l, se d e cid ie r o n p o r e l m a l, y ah or a e st án d e cid id o s
a co r r o m p e r la C r e ació n . E st o s d e m o n io s so n lo s q u e
m a n e ja n e l p o d e r d e l h o m b r e m e d ian t e su s in st in t o s,
a l p ar e ce r t an n at u r ale s, p e r o e n r e a lid a d t an ab su r ­
d o s ; p o r m e d io d e su ló gic a h u m a n a , t an con se­
cu e n t e e n ap ar ien cia, p e r o e n v e r d a d t an fác ilm e n ­
t e su g e st io n a b le ; m e d ian t e el e go ísm o h u m a n o , q u e
se a b a n d o n a t a n fá c ilm e n t e a t o d a clase d e v io len ­
cias. L a fo r m a d e d esar r ollo d el p r o ce so h ist ó r ico d e
lo s ú lt im o s añ o s, co n t e m p lad o sin p r e ju ic io s r acio­
n alist as y n a t u r alist as, y las t e n d e n cias y a ct it u d e s
e sp ir it u ale s y p síq u ic a s que en e llo s h icier o n su
a p a r ic ió n h ab la n co n su ficie n t e clar id ad .
L a E d a d M o d e r n a h a o lv id a d o t o d o e st o, p o r q u e

112
la h a c e ga d o su fe r e b e ld e e n el a u t o n o m ism o . H a
cr eíd o q u e el h o m b r e p o d ía sin m á s t e n e r p o d e r y , a l
e m p lear lo , co n se r v ar la se gu r id ad , a c a u sa d e la n a­
t u r ale za ló gic a d e las cosas, en v ir t u d d e la c u a l
é st a s h a b ía n d e co n d u c ir se d e n t r o d e la e sfe r a d e la
lib e r t ad h u m a n a c o n la m ism a p r e v isib ilid a d q u e e n
la d e la n a t u r a le z a . P e r o e st o n o su c e d e así. T a n
p r on t o c o m o u n a fu e r z a , u n e le m e n t o , u n a e st r u c t u ­
r a o c u a lq u ie r o t r a c o sa p e n e t r a e n e l á m b it o d e l
h o m b r e , r e cib e allí u n car áct e r n u evo. Y a n o es
m e r a n a t u r ale za , sin o q u e se co n v ie r t e e n u n e le­
m e n t o d e la cir cu n st an cia h u m a n a . P a r t ic ip a d e la
lib e r t ad d e l h o m b r e , p e r o e st á t a m b ié n so m e t id o a
su d e b ilid a d , y , p o r ello, se h ace e q u ív o co , se c o n ­
v ie r t e e n r e ce p t ácu lo d e p o sib ilid a d e s t a n t o p o sit iv a s
co m o n e ga t iv a s.
U n a m ism a su st a n c ia q u ím ic a es d ife r e n t e e n u n
o r ga n ism o q u e en u n m in e r al, p o r q u e el o r g a n ism o
la in se r t a e n u n a e st r u ct u r a y en u n e sq u e m a fu n c io ­
n al n u e v o s. Si a lgu ie n d ije se q u e e l o xíge n o es o xí­
ge n o n o e n u n c iar ía u n p e n sa m ie n t o cie n t ífico , sin o
v u lga r . E so e s e n se n t id o ab st r act o , p e r o n o e n se n t id o
con cr e t o , p u e s a la d e fin icició n d el o x íge n o e n co n cr e t o
p er t en ece la e st r u ct u r a en q u e se e n cu e n t r e . U n ór ­
g a n o en el cu e r p o d e l a n im a l es d ife r e n t e q u e en e l
cu e r p o d e l h o m b r e , p o r q u e a q u í p e n e t r a e n la s fo r ­
m a s v it a le s d e l e sp ír it u , co n su s a fe ct o s, su s v iv e n cias
r acion ales y é t ic a s, y , p o r c o n sigu ie n t e , ad q u ie r e p o si­
b ilid ad e s n u e v a s t a n t o d e cr eación c o m o d e d e st r u c ­
ció n ; n o t e n e m o s q u e h acer , p ar a v e r est o, sin o c o m ­
p ar a r lo q u e se a t r ib u y e al “c o r a z ó n ” d e u n h o m b r e
con lo q u e se le a t r ib u y e al de u n an im a l. N o p e r -

113
ca t a r se d e t o d o e st o ser ía p r o p io d e un. p r im it iv ism o
m a t e r ia list a ; ést e se r e p r o d u ce en el o p t im ism o d e
la E d a d M o d e r n a , se gú n e l cu al la “ c u lt u r a ” e s a lgo
se gu r o d e p o r sí. A d ecir v e r d a d , “c u lt u r a ” sign ific a
q u e las r e alid ad e s d e la n at u r a le z a p e n e t r a n e n la
e sfe r a de la lib e r t ad y r e cib e n allí u n a p o t e n c ia li­
d a d d e n u e v o cu ñ o . E n e llas q u e d a n lib r e s a sí p o sib i­
lid ad e s d e acción t o t alm e n t e n u e vas, p e r o e st o p r e ­
cisam e n t e h ace q u e e sas r e a lid a d e s co r r an u n r ie sgo
y sean c a u sa d e r u in a si e l h o m b r e n o las co loca
d e n t r o d e l o r d e n q u e ah o r a r e clam a n , es d ecir , d e n t r o
d e l or d en é t ico d e la p e r so n a. Si n o fu e r a e st o v e r d ad ,
¿h u b ie r a n p o d id o su ce d e r e n e l n ú cleo m ism o d e la
c u lt u r a e u r o p e a co sas co m o las q u e h an su ce d id o en
lo s ú lt im o s a ñ o s? E n e fect o , n o t o d a s las at r o cid ad e s
h a n caíd o d e l cielo, o m e jo r d ich o, h an su b id o d esd e
el in fier n o. T o d o s e st o s sist e m a s d e in fa m ia y d e s­
t r u cció n in co n ce b ib les n o h a n sid o im a gin a d o s d e s­
p u é s d e u n p e r íod o e n q u e t o d o e st a b a e n or d en .
M o n st r u o sid a d e s t an co n scie n t e m e n t e r e a liz a d as n o
se p r o d u ce n ú n ica m e n t e p o r ob r a d e u n in d iv id u o
d e sn at u r a liz ad o o d e gr u p o s p e q u e ñ o s, sin o q u e p r o ­
ce d e n d e t r ast o r n o s y p e r v e r sion e s cu y o in flu jo se h a
in ic ia d o m u c h o t ie m p o an t e s. L o q u e d e sign a m o s
con lo s t é r m in o s d e n o r m a m o r al, r e sp o n sa b ilid a d ,
d ign id a d , co n cie n cia d e sp ie r t a, n o d e sap ar e ce e n t al
gr a d o d e u n a co lect iv id ad v iv ie n t e si n o p e r d ió y a
su v alo r co n m u c h a an t e r io r id ad . A h o r a b ie n , si la
c u lt u r a fu e se lo q u e v io en e lla la E d a d M o d e r n a ,
e st o n o h u b ie r a p o d id o su ce d e r .
L a E d a d M o d e r n a su p u so q u e la m at e r ia d el m u n -

114
d o se g u ía e st an d o t an se g u r a al p e n e t r ar en la e sfer a
d e la lib e r t ad co m o lo e st a b a en la d e la n a t u r a le z a ;
q u e se o r igin a b a u n a se g u n d a n a t u r a le z a en la q u e ,
si b ie n d e u n m o d o m á s c o m p le jo e in e st ab le, se p o ­
d ía co n fiar c o m o e n la p r im e r a. A co n se cu e n cia d e
e llo su r ge u n a d e sp r e o cu p ació n , in c lu so u n a in co n s­
cie n cia, en Ja u t iliz ac ió n d e lo e xist e n t e , t an t o m á s
in co n ce b ib le p ar a e l q u e la o b se r v a cu an t o m ay o r
sea la e x a c t it u d co n q u e in v e st igu e e l cu r so d e l p r o ­
ceso c u lt u r al. Y d e a q u í p r o ce d e u n p e ligr o c a d a v e z
¡m ayor t a n t o d e o r d e n m at e r ial c o m o d e o r d e n e sp i­
r it u a l; lo m ism o p a r a el h o m b r e q u e p ar a su o b r a ;
igu a lm e n t e p a r a e l in d iv id u o q u e p a r a la co lect iv id ad .
L a co n cien cia d e t o d o e st o se ab r e p a so p a u la t in a ­
m en t e . C u e st ió n a p a r t e es si lo h ac e co n su ficie n t e
r ap id e z co m o p ar a d e t e n e r u n a c a t á st r o fe d e car áct e r
m u n d ia l, m u c h o m a y o r d e la q u e su p o n e u n a gu e ­
rra. D e t o d o s m o d o s, la su p e r st ic io sa fe de la b u r ­
gu e sía en la se gu r id a d in t r ín se ca d e l p r o gr e so se h a
r e sq u e b r a ja d o . M u c h o s so sp e c h a n q u e “ c u lt u r a ” e s
a lgo d ist in t o d e lo q u e p o r t al h a e n t e n d id o la E d a d
M o d e r n a , q u e n o se t r at a d e u n a b e lla se gu r id a d ,
sin o d e u n r ie sgo a v id a o m u e r t e , d e l q u e n ad ie
sab e q u é v a a r e su lt ar .
H e m o s h a b la d o d e u n “ h o m b r e n o h u m a n o ” y d e
u n a “ n at u r a le z a n o h u m a n a ” ; ah o r a t e n d r íam o s q u e
h allar u n t é r m in o q u e e xp r e sar a el ca r áct e r d e l a im a ­
ge n d e la o b r a h u m a n a d el fu t u r o . C o n fie so q u e n o
h e p o d id o en con t r ar lo . La s ot r as d o s d e n o m in a c io n e s
so n y a e q u ív o ca s. E n e l co n c e p t o d e lo “h u m a n o ” e s­
t á in clu id o e l d e lo r e lat iv o al h o m b r e , y p o r e llo la
d e n o m in a ció n e le gid a — “h o m b r e n o h u m a n o ” — sig-

115
n ific a lit e r a lm e n t e la n e gació n d e lo r e lat iv o a l h o m ­
b r e *. Y , sin e m b a r go , se t r at a e n e lla d e l h o m b r e .
T a l v e z p u d ie r a in clu so d ecir se q u e se t r a t a d e u n a
m a n ife st a c ió n e xt r e m a d e e so q u e lla m a m o s “ h o m ­
b r e ” ; d e u n a ú lt im a o p ció n e n la q u e se d e fin e su ser ,
e se ser q u e h a d e r e cib ir en c a d a c a so su s d e t e r m in a ­
cio n e s d e fin it iv a s n o p o r m e d io d e la “ n a t u r a le z a ” ,
sin o a t r av é s d e d ecision e s. A sim ism o , lo q u e la cie n ­
c ia d e sc u b r e co m o e se n cia d e las c o sas e s t a m b ié n
p r e cisam e n t e la n at u r ale z a, d e fo r m a q u e t a m b ié n r és-
p e c t o d e e lla la d e sign ac ió n e le gid a — “ n a t u r a le z a n o
n a t u r a l”·— p ar e ce su fr ir una co n t r ad icc ió n en sí
m ism a .
P o r c o n sigu ie n t e , só lo m e q u e d a e sp e r ar q u e e l lec­
t o r c o m p r e n d a a m b o s t é r m in o s t al c o m o a q u í se en ­
t ie n d e n , e st o es, e n sen t id o h ist ó r ico. Q u e e n t ie n d a
p o r lo “ h u m a n o ” a q u e lla fo r m a d e ser h o m b r e q u e
c o n st it u y ó la n o r m a d e sd e la A n t ig ü e d a d h a st a m u y

* E m p le a G u a r d in i d o s t é r m in o s: “ h u m a n ” y “ m e n sc h ­
li c h ” . C o m o e n c a st e lla n o n o d isp o n e m o s sin o d e l t é r m in o
“ h u m a n o ” , n o s h e m o s v ist o o b lig a d o s a t r a d u c ir “ m e n sc h ­
li c h ” p o r la p a r á fr a sis “ lo r e lat iv o al h o m b r e ” , y “ d as
N i c h t - M e n sc h lic h e ” p o r la fr a se “ la n e g a c ió n d e lo r e la t i­
v o a l h o m b r e ” . E s d e cir , q u e m ie n t r a s e l t é r m in o “ m e n sc h ­
li c h ” a b a r c a t o d o lo q u e e n cie r r a e l c o n c e p t o d e “h om ­
b r e ” , la p a l a b r a “h u m an ” t ie n e u n se n t id o m u ch o m ás
r e st r in g id o y se r e fie r e ú n ic a m e n t e a “ u n a fo r m a d e t e r m i­
n a d a d e se r h o m b r e ” ; e n fr a se d e G u a r d i n i : “ a la q u e
c o n st it u y ó e l id e a l d e sd e la A n t ig ü e d a d h a st a m u y a v a n z a ­
d a la E d a d M o d e r n a ” . E st o su p u e st o , e l t e x t o a le m á n d ice
a sí: “ I m B e g r iff d e s “ H u m a n e m ” li e g t d e r d e s M e n sc h li­
c h e n , so d a ss d ie g e w ä h lt e Be z e ic h n u n g w o r t m ä ssig d a s
N ic h t - M e n sc h lic h e b e d e u t e t ” . ( N . d e l T .) .

116
a v a n za d a la E d a d M od ern a, y lo “ n a t u r a l” c o m o
a q u e lla im a ge n d e la r e alid a d e xt e r n a q u e e st e h o m ­
br e c o n t e m p la b a e n t o r n o a sí y co n la q u e e st a b a
e n r e lació n .
A la c u lt u r a d e l fu t u r o n o sé e n r e a lid a d q u é d e ­
n o m in ac ió n asign a r le , p u e s si b ie n se r ía co r r e c t o h a­
b la r d e c u lt u r a n o c u lt u r al e n e l se n t id o q u e se d a
a q u í a e st a s e xp r e sio n e s, n o p o d e m o s u t iliz a r e st a t er ­
m in o lo gía, p o r q u e r e su lt ar ía m u y im p r e cisa .
D e t o d a s fo r m a s, e l h o m b r e n o h u m a n o , la n a t u ­
r ale za n o n a t u r a l y la fo r m a q u e a q u í v islu m b r a ­
m o s d e la o b r a h u m a n a d e l fu t u r o c o n st it u y e n u n a
u n id ad .
E st a im a ge n d e l a o b r a h u m a n a es p r o fu n d a m e n t e
d ist in t a d e la q u e le h a p r e ce d id o . L e fa lt a p r e c isa ­
m e n t e lo q u e c o n st it u y e la “ c u lt u r a ” e n se n t id o an t i­
gu o: la fe c u n d id a d t r a n q u ila , la p r o sp e r id a d , e l ca­
r áct e r b ie n h e ch o r . E s in c o m p a r a b le m e n t e m á s d u r a
y m á s t e n sa. C a r e c e d e ca r á ct e r o r g á n ic o t a n t o e n e l
se n t id o d e d esar r o llo c o m o e n e l d e p r o p o r c ió n . Su ­
p o n e u n a c t o d e v o lu n t a d y se r e aliz a m e d ia n t e el
e sfu e r z o . D e ella n o se d e r iv a u n á m b it o d e a se n t a ­
m ie n t o se gu r o y d e p r o sp e r id a d ; a n t e s b ie n , se p r e ­
se n t an a q u í al e sp ír it u co n ce p t o s t ales c o m o lo s d e
c a m p o d e t r a b a jo y c a m p a m e n t o d e gu e r r a .
L a o b r a h u m a n a d e l fu t u r o — a ú n t e n d r e m o s q u e
volver so b r e ello— p r e se n t ar á an t e t o d o e st e r a sg o
e se n c ia l: e l d e l r ie sgo . L a n e ce sid ad y e l se n t id o d e
la cu lt u r a t ie n e n su fu n d a m e n t o m á s se n cillo e n q u e la
cu lt u r a e s fu e n t e d e se gu r id ad . E n e lla se e x p r e sa p r in ­
cip alm e n t e la v iv e n cia d e l h o m b r e p r im it iv o q u e se
v e ía r o d e ad o p or una n at u r ale z a no c o m p r e n d id a

117
n i d o m in a d a . P ar a él c u lt u r a sign ific a b a t o d o a q u e llo
qu e p u sie r a fr en o a e st as fu e r z a s so fo c a n t e s e h i­
cier a p o sib le la v id a. P o c o a p o co fu e a u m e n t an d o
la se gu r id a d . L a n at u r ale z a d e jó d e ser a lg o e xt r a ñ o
y p e ligr o so y se co n v ir t ió en aq u e lla fu e n t e d e b ie­
n es in a go t a b le s, d e e n e r gías r e n o v ad o r as sie m p r e ac­
t iv as y de d atos sie m p r e in m e d iat o s q u e v io en
e lla la E d a d M od ern a. P ero lu e g o las r e lacio n e s
co n la n at u r ale z a su fr ie r o n u n a n u e v a m o d ific a c ió n :
co n el t r an scu r so d e la h ist o r ia e l h o m b r e e n t r ó d e
n u e v o e n u n a m b ie n t e d e r ie sg o ; ah o r a b ie n , e st e
r ie sgo t e n ía su o r ige n e n a q u e llo s e sfu e r zo s y cr ea­
cion es q u e h a b ía n ser vid o p ar a v e n ce r el p r im e r r ies­
go , es d ecir , e n la c u lt u r a m ism a.
E l p e ligr o n o p r o ce d e d e d ific u lt a d e s a isla d a s p a r a
c u y a so lu ció n n o e st u v ie se n aú n p r e p ar a d a s la cie n ­
cia y la t écn ica, sin o q u e se d e r iv a d e a lg o q u e c o n s­
t it u y e u n e lem e n t o fu n d a m e n t a l d e t o d a a c t iv id a d
h u m a n a — -in clu so d e la m á s e sp ir it u a l— , e s d e cir , d e l
p o d e r . T e n e r p o d e r q u ie r e d e cir ser se ñ o r d e la r eali­
d a d d a d a ; d e ja r sin e ficacia lo s e fe ct o s d ir e ct o s d e lo
e xist e n t e q u e se en fr en t en , co n n u e st r a v id a ; m e jo r
d ich o , som e t e r los a las e xige n c ias d e d ic h a v id a . E st o
se h a r e alizad o d e u n a fo r m a e m in e n t e ; e l h o m b r e
d o m in a e n gr an m e d id a los e fect os in m e d iat o s d e la
n at u r ale z a. Sin e m b a r go , n o d o m in a su s e fe c t o s in ­
d ir e ct o s, el “ d o m in ar ” m ism o . T ie n e p o d e r so b r e las
cosas, p e r o n o lo t ien e, o, p ar a h a b la r con m á s p r u ­
d e n cia, n o lo t ien e t o d a v ía sob r e su p o d e r .
. E l h o m b r e es lib r e y p u e d e u sar d e su p o d e r c o m o
le p la z c a . P e r o ah í p r e cisam e n t e r ad ica la p o sib ilid a d
d e q u e lo e m p le e fa lsa m e n t e , e n t e n d ie n d o p o r ello

118
el q u e lo u se t a n t o p ar a e l m a l co m o p a r a la d e st r u c­
ció n . ¿Q u é gar a n t ía h ay d e q u e se u se r e ct am e n t e
ese p o d e r ? N in g u n a . N o e xist e g a r a n t í a . a lgu n a de
q u e la lib e r t ad a d o p t e u n a d ecisión r ect a. L o m ás
q u e p u e d e d ar se es u n a p r o b a b ilid a d , y é st a r e sid e e n
q u e la b u e n a v o lu n t a d se co n v ier t a en u n a con vicción ,
en u n a a c t it u d , en u n h áb it o . A h o r a b ie n , u n an áli­
sis lib r e d e p r e ju icio s t ie n e q u e co m p r o b ar — co m o
y a lo h icim o s n o t ar — q u e car e ce m o s d e u n a fo r m a ­
ción d e l car áct e r q u e h a g a p r o b a b le el r ect o e m p le o
d el p o d e r . E l h o m b r e de la E d a d M o d e r n a n o e st á
p r e p ar a d o p a r a el en o r m e in cr e m e n t o d e su p o d e r .
T o d a v ía n o e xist e u n a é t ica d e l u so d e l p o d e r b ien
e lab o r ad a y d o t a d a d e e fic a c ia ; m e n o s aú n u n a e d u ­
cació n o r ie n t ad a a e st o m ism o , n i e n las m in o r ías, ni
en las m asa s.
T o d o e st o h a h e ch o q u e e l r ie sgo e se n cial q u e lle v a
en sí la lib e r t ad h a y a a d q u ir id o car act e r e s d e u r ge n c ia .
C ie n c ia y t é cn ica h an p u e st o a n u e st r a d isp o sició n
t an t o las e n e r gías d e la n at u r ale z a co m o las d e l h o m ­
b r e, y ello e n t a l fo r m a q u e p u e d e n so b r e v e n ir c a t á s­
t r o fe s d e d im e n sio n e s in co n ce b ib les, a sí d e sd e e l p u n t o
d e v ist a d e su in t e n sid a d c o m o d e l d e su d u r a ció n . C o n
t o d o d e r e ch o se p u e d e d ecir q u e a p a r t ir d el m o m e n t o
a c t u a l c o m ie n za u n n u e v o p e r ío d o d e la h ist o r ia. A
p a r t ir d e ah o r a, y p ar a sie m p r e , el h o m b r e v a a v iv ir
a l b o r d e d e u n r ie sgo q u e a fe c t a a la t o t alid a d d e su
e xist e n cia y c u y a in t e n sid a d ir á en a u m e n t o co n st an t e .
Si a lo d ich o a ñ a d im o s t o d a v ía la id e a ad o r m e ce d o r a,
an t e s d e scr it a, d e u n a cu lt u r a se gu r a d e sí m ism a y
q u e e n ge n d r a se gu r id a d , v e r e m o s q u e la h u m a n id ad
act u al e st á m u y m a l p r e p a r ad a p a r a a d m in ist r ar el

119
p a t r im o n io q u e r e p r e se n t a el p o d e r a d q u ir id o h a st a e l
p r e sen t e . L a sit u a ció n p u e d e sie m p r e d e sb o r d ar la, y n o
so lam e n t e e n su s e lem e n t o s d é b ile s, sin o t am b ié n , y
sob r e t o d o , en su s e lem e n t o s act iv o s, e n su s c o n q u is­
t ad o r e s, o r gan iz a d o r e s y d ir ige n t e s. E l p r im e r e je m -
pío e sp an t o so d e est o lo h e m o s v iv id o en las d o s d é­
cad as ú lt im a s. Sin e m b a r go , las co sas n o p ar e ce n in ­
d icar q u e e st o h ay a sid o r e alm e n t e c o m p r e n d id o p o r
u n a m a y o r í a su ficie n t e . C a d a v e z m á s t ie n e u n o la
im p r e sió n d e q u e e l in st r u m e n t o e m p le a d o p ar a r e ­
so lve r lo s p r o b le m as q u e cr ecen co m o u n a r iad a e s, en
ú lt im o t é r m in o , la fu e r z a. A h o r a b ie n , e st o sign ific a
q u e e l u so e q u iv o c a d o d e l p o d e r se h a co n v e r t id o e n
n or m a.

E l p r o b le m a ce n t r a l e n t o r n o a l c u a l v a a gir a r la
t ar ea c u lt u r a l d e l fu t u r o y d e c u y a so lu ció n d e p e n ­
d e r á t o d o , n o so lam e n t e e l b ie n e st a r o la m ise r ia , sin o
la v id a o la m u e r t e , e s el p r o b le m a d e l p o d e r . N o e l
d e su au m e n t o , q u e se op er a p o r sí so lo ; sin o el d e su
su jeció n , e l d e su r e ct o u so .
L a s fu e r z as ca ó t icas p r im it iv as e st án v e n c id a s: la
n a t u r a le z a in m e d iat a o b ed ece. P e r o e sas m ism a s fu e r ­
z as p e n e t r a n d e n u e v o d e n t r o d e la m ism a c u lt u r a , y
su e le m e n t o e s p r e cisam e n t e lo q u e p r o p o r cio n ó el
t r iu n fo so b r e e llas e n su p r im e r a f o r m a : e l p o d e r
m ism o .
E n e st e se gu n d o d e se n cad e n am ie n t o d e fu e r z a s caó ­
t icas se h an v u e lt o a ab r ir t o d o s lo s ab ism o s d e lo s
t ie m p o s p r im it iv o s. L a p r o lífica y so fo ca n t e v e ge t ac ió n
d e lo s b o sq u e s v u e lv e a gan ar t er r en o. N u e v a m e n ­
t e h a c e n su ap ar ició n t o d a la a n gu st ia d e los d e sie r t o s,

120
t od o el h or r or d e la s t in ie b las. E l h o m b r e se e n c u e n ­
t r a d e n u e v o a n t e e l c a o s; y e st o e s t a n t o m á s e sp a n ­
t oso cu a n t o q u e la m a y o r p ar t e n o lo v e e n a b so lu t o ,
pu es por d o q u ie r h a b la n p e r so n a s c ie n t ífic a m e n t e
p r e p a r ad a s, h a y m á q u in a s e n m a r c h a y fu n c io n a n
o ficin as.

T a l v e z c o n lo d ich o se h ay a v ist o m á s c la r a m e n t e
p o r q u é n o s p r e gu n t a m o s si acaso n o d e b e r ía m o s u t ili­
z ar la d e n o m in a ció n d e “ cu lt u r a n o c u lt u r a l” . E n
e fe c t o , si lo q u e h iz o e l h o m b r e d e sig lo s p a sa d o s y
q u e c o n st it u y ó su a se n t a m ie n t o fu e c u lt u r a , e st o q u e
ah o r a n os o cu p a es r e a lm e n t e a lgo d ife r e n t e ; e l á m b it o
e xist e n cial e n q u e se asie n t a es o t r o ; su c a r ác t e r e s
d ist in t o , y d ist in t o es lo q u e d e e llo d e p e n d e .
L a v ir t u d b á sic a se r á an t e t o d o l a se r ie d a d e n e l
d eseo d e v e r d a d . T a l v e z se p u e d a v e r u n p a so h a c ia
ella en la o b je t iv id a d q u e p u e d e ap r e ciar se e n m u c h a s
co sas. E st a se r ie d ad q u ie r e sab e r q u é se p e r sig u e c o n
t o d a s las h ab la d u r ía s so b r e e l p r o gr e so y l a e x p lo t a ­
ció n d e la n a t u r ale za , y c a r ga co n la r e sp o n sa b d id a d
q u e la n u e va sit u a ció n im p o n e .
L a se gu n d a v ir t u d ser á l a fo r t a le z a ; u n a fo r t a le za
sin a sp a v ie n t o s, e sp ir it u a l y p e r so n a l, q u e se e n fr e n t a
co n e l caos am e n a z an t e . H a d e ser m á s p u r a e in t e n sa
q u e la q u e se n e ce sit a p ar a e n fr e n t ar se c o n las 'bom ­
b a s a t ó m ic a s y con lo s in st r u m e n t o s in v e n t a d o s p a r a
sem b r ar b a ct e r ias, y a q u e h a d e r e sist ir a l e n e m igo
u n iver sal, a l ca o s q u e h ace p r o gr e so s d e n t r o d e la
m ism a o b r a d e l h a m b r e , y a d e m á s t ie n e c o n t r a sí,
co m o t o d a fo r t a le z a h er oica d e v e r d ad , a la m ay o r ía,

121
a la o p in ió n p ú b lic a , y a la m e n t ir a co n cr e t ad a en
c o n sign as y o r gan izacio n e s.
T o d a v ía se h a d e añ ad ir u n t er cer e le m e n t o : e l a s­
c e t ism o .
E l asce t ism o er a a lgo q u e r e p u gn a b a r ad icalm e n t e
al se n t im ie n t o d e la E d a d M o d e r n a ; c o n st it u ía la
sín t e sis d e t o d o lo q u e e lla q u e r ía e lu d ir . P e r o , p r e ­
cisam e n t e p o r e st o, la E d a d M o d e r n a se d u r m ió in ­
ter n am en te y se e n t r e gó a sí m ism a . E l h o m b r e
t ie n e q u e ap r e n d e r a ser d u e ñ o d e sí m e d ian t e el v e n c í- .
m ie n t o y la a b n e gac ió n , y con ello a ser d u e ñ o d e su
p r o p io p o d e r . L a lib e r t ad q u e d a e st e d o m in io or ien ­
t ar á a q u e lla se r ie d ad h acia la s o p cio n e s r eales, en
t a n t o q u e h o y v e m o s c ó m o se e m p le a e n r id icu le­
ces u n a gr a v e d a d casi m e t a físic a ; h ar á q u e e l m er o
v alo r se co n v ier t a en fo r t a le za, y d e se n m a sc a r a r á los
p se u d o h e r o ísm o s e n n o m b r e d e lo s cu ale s se d e ja in ­
m o la r e l h o m b r e , fascin ad o p o r p se u d o a b so lu t o s.
D e t o d o e st o t ien e q u e su r gir , p o r ú lt im o , u n ar te
e sp ir it u al d e go b e r n ar , e n el c u a l se so m e t a al p o d er
co n e l p o d e r ; q u e d ist in ga e n t r e lo ju st o y lo in ju st o ,
e n t r e el fin y los m e d io s; q u e se a m o d e r ad o y cr ee
u n e sp a c io lib r e , d e n t r o d e los e sfu e r z o s d e l t r a b a jo y
d e la lu c h a , p a r a q u e e l h o m b r e p u e d a v iv ir con d ig ­
n id a d y ale gr ía. So la m e n t e e st o co n st it u ir á el v e r d a­
d ero poder.

T a l v e z h e c o n se gu id o p o n e r e n clar o q u e a q u í n o
se p r e d ic a n in g ú n p e sim ism o ; m e jo r d ich o , n in gú n
p e sim ism o falso , p u e s e xist e t a m b ié n u n o v e r d ad e r o
sin e l cu al n ad a gr an d e p u e d e lle v ar se a cab o . E st e
ú lt im o c o n st it u y e la fu e r z a a m a r ga q u e h ace ca p a c e s

122
d e t r ab ajar sin d e sfalle ce r al co r az ó n fu e r t e y al e sp í­
r it u co n d o t e s cr e ad o r as.
L a v e r d ad e s q u e d ich o p e sim ism o d e b ía ser fo m e n ­
t ad o y o r ie n t ad o h acia la ú n ica o p ció n v e r d ad e r a, la
c u a l e st á sit u a d a p o r e n c im a d e las n u m e r o sas o p cio ­
n es p ar t icu lar e s q u e se im p o n e n p o r d o q u ie r . La s
p o sib ilid ad e s q u e o fr ece d ich a o p ció n son las sigu ie n ­
t e s: o e l h u n d im ie n t o e n u n a d e st r u cció n tan to
in t er n a co m o e xt e r n a, o b ie n u n m u n d o n u evo d o n d e
v iv a u n a h u m a n id a d co n scie n t e d e su sen t id o y co n
c a p a c id ad p ar a el fu t u r o .
N o v a m o s a d et e n e r n o s a q u í e n lo r e la t iv o a la
esen cia y ca r áct e r d e e sa fo r m a n u e va d e m u n d o . T e n ­
d r íam o s m u c h o q u e d e cir si r e lacio n ásem o s e n t r e sí
.los m ú lt ip le s b r o t e s q u e de ello se o b se r v a n ; si es­
t u d iá se m o s las ca r act e r íst icas d e la fo r m a s y e st r u c t u ­
r as e n ge st a c ió n , y t r at áse m o s d e c o m p r e n d e r los
m o t iv o s y a p t it u d e s o p e r an t e s en e se p r o ce so . P e r o re­
b a sar ía n el m a r c o d e e st e e st u d io , p o r lo cu al t e n e m o s
q u e d e jar lo p a r a o t r a o casió n .

123
 V

L o e x p u e st o n o s ofr ece la p o sib ilid a d d e d e cir a lg o

sob r e la r e ligio sid a d d el fu t u r o , co n t o d as las r eser v as
q u e la sit u a ció n im p o n e d e sd e lu e g o a m an ife st a c io n e s
d e e st e t ip o .
V o lv a m o s d e n u e vo la v ist a h a cia e l p a sa d o .
E n la E d a d M e d i a t o d o s los e st r at o s y r am ificacio ­
n e s d e la v id a e st a b a n in fo r m ad o s p o r lo r e ligio so . L a
fe cr ist ia n a c o n st it u ía l a v e r d ad u n iv e r sa lm e n t e ac e p ­
t ad a. L a le gislació n , la o r gan iz a ció n social, la é t ica
t an t o p ú b lic a c o m o p r iv ad a, el p e n sa m ie n t o filo só fic o ,
el t r a b a jo ar t íst ico , las id eas q u e m o v ían la h ist o r ia,
t o d o o st e n t a b a d e a lg u n a m a n e r a el se llo c o m ú n d e
ser c r ist ia n o y e st ar so m e t id o a l a I gle sia. C o n e st o
n ad a q u e r e m o s d e c ir so b r e e l v alo r h u m a n o y c u lt u r a l
d e t a l o c u a l p e r so n a lid a d , ni. d e u n a o b r a d e t e r m in a­
d a; n o o b st an t e , h a st a la fo r m a d e p r o d u cir se u n a
in ju st ic ia e st ab a so m e t id a a lo s p r in cip io s cr ist ian o s,
L a I gle sia e st a b a e st r e ch am e n t e u n id a co n e l E st a d o ,
e in clu so e n aq u e llo s ca so s e n q u e e l E m p e r a d o r y e l
P ap a, e l P r ín cip e y e l O b isp o m an t e n ía n r e lacio n e s
t ir an t e s, a cu sá n d o se y d ifa m á n d o se m u t u a m e n t e , n o
fu e p u e st a en t e la d e ju icio la I gle sia en c u a n t o t al.
D e e st o h a y q u e d ist in gu ir o t r a co sa. L a fe cr ist ia n a

124
sig n ific a u n a v in cu lac ió n p er so n al co n é l D i o s q u e se
m a n ifie st a a Sí m ism o , y la ca t e go r ía d e l a fe p r ác t ica
se m id e p o r la p u r e z a y fid e lid ad d e e sa v in cu lac ió n .
A h o r a b ie n , el p r o b le m a d e sab e r en q u é m e d id a e l
h o m b r e m e d ie v a l es c a p a z d e t e n e r e n t é r m in o s ge ­
n er ales e xp e r ie n cia d e la r e alid ad r e lig io sa ; d e sab e r
h a st a q u é p u n t o t ie n e v iv e n cia d e la r e la c ió n con lo
d iv in o , y h a st a q u é p u n t o act ú a esa r e la c ió n e n su
v id a d e u n m o d o in m e d iat o , es cu e st ió n d ist in t a . E n
la E d a d M e d i a la c a p a c id a d p ar a t o d a s e st a s c o sa s fu e
m u y gr an d e . Se d esar r olló la e xp e r ie n cia r e ligio sa co n
so lid e z, p r o fu n d id a d y d e licad e za. T o d a s la s c o sas y
r elacion es d e la v id a e st a b a n sat u r ad as d e sig n o r eli­
gio so . P o e sía y ar t e , fo r m a s p o lít ic as, so ciale s y e co ­
n ó m icas, c o st u m b r e s, t r ad icio n e s y le y e n d a s m u e s­
t r an , in c lu so co n in d e p e n d e n cia d e su s r e sp e ct iv o s
co n t e n id o s, q u e t o d a la e xist e n cia o st e n t a b a u n car ác­
t e r r eligio so . E n e st e p u n t o la E d a d M e d i a se h allab a
en r e lació n d e c o n t in u id a d r igu r o sa co n la A n t i g ü e ­
d a d , e in c lu so co n lo s co m ie n zo s d e la h ist o r ia, p u e s
o p e r a b a en e lla la v it a lid a d de lo s jó v e n e s p u e b lo s
n ó r d ico s, q u e a flu y ó a r a u d ale s co n la in v a sió n d e los
b ár b ar o s. A h o r a b ie n , e st a ca p a cid ad r e lig io sa es e n
p r in cip io cosa d ist in t a d e la p ie d a d c r ist ia n a ; d e igu a l
m an e r a , lo q u e e sa c a p a c id a d p e r m it e v e r e n la s c o sas
y ac o n t e cim ie n t o s n ad a t ien e q u e v e r co n e l co n t e n id o
d e la R e v e lació n . Sin e m b a r go , e x ist e a lg u n a r e lació n
e n t r e a m b a s e sfe r a s d e e x p e r ie n c ia : l a r e ligio sid a d
n at u r al q u e d a p u r ific ad a p o r la R e v e lac ió n e in co r p o ­
r ad a p o r e lla al c o n ju n t o d e su s sign ific a c io n e s. E sa
r e ligio sid ad , p o r su p ar t e , ap o r t a a la fe c r ist ia n a en er ­
gía s p r im it iv a s y e le m e n t o s có sm ico s y v it a le s m e d ia n -

125
t e lo s cu a le s e l co n t e n id o d e la R e v e lació n q u e d a r e fe­
r id o a la r e alid ad t er r en a.
E n el t r an scu r so de la E d a d M o d e r n a e st a sit u ación
e xp e r im e n t a u n a p r o fu n d a m o d ificació n .
Se d u d a ca d a v e z m á s h o n d a m e n t e d e la v e r d a d d e
la R e v e lació n c r ist ia n a ; su v alo r p a r a la o r d e n ació n
y d ir e cció n d e la v id a es im p u gn a d o co n fir m e z a cr e­
cie n t e . P ar a co lm o , la o r ien t ació n d e la cu lt u r a se p o n e
en co n t r ad icció n ca d a v e z m ás a g u d a co n la I gle sia.
La n u e va p r e t e n sió n d e q u e las d ist in t a s e sfe r as d e la
vid a y de la act iv id a d — p o lít ic a, e co n o m ía, o r gan iz a­
ció n so cial, cie n cia, ar t e , filo so fía, p e d a g o g ía , e t c.—
d e b ían ser d e sar r o llad as p ar t ie n d o só lo d e su s p r in ci­
p io s in m an e n t e s, ap ar e ce co m o algo cad a v e z m á s evi­
d e n t e . D e est e m o d o se c o n figu r a u n a fo r m a d e v id a
n o cr ist ian a y , e n m ú lt ip le s asp e ct o s, an t icr ist ian a.
D ic h a fo r m a se im p o n e de u n m o d o t an ló gic o , q u e
ap ar ece com o lo n o r m al, y el p o st u la d o de q u e la v id a
t ie n e q u e ser d ir igid a p o r la R e v e lació n r e cib e e l car ác­
t e r d e u n a u su r p a c ió n d e la I gle sia. H a st a el cr ey en t e
ac e p t a en gr an m e d id a e st a sit u a ció n , p u e s p ie n sa q u e
las co sas r e ligio sas co n st it u y e n u n a e sfe r a p r o p ia, así
c o m o las co sas d el m u n d o c o n st it u y e n la su y a ; q u e
c a d a e sfe r a d e b e c o n figu r ar se se g ú n su p r o p ia n at u r a­
le za, y q u e d e b e q u e d a r r eser v ad o a l in d iv id u o el d e ­
t e r m in ar la m e d id a en q u e d e se a v iv ir d e n t r o d e cad a
u n a d e lias.
C o n se c u e n cia d e ello es q u e , d e u n lad o , su r ge
u n a e xist e n cia p r o fan a a u t ó n o m a , lib r e d e in flu e n cias
cr ist ian as d ir e ct as, y , d e o t r o, u n cr ist ia n ism o q u e
im it a d e u n m o d o e xt r a ñ o esa “ a u t o n o m ía ” . A s í co m o
su r ge u n a cien cia p u r a m e n t e cie n t ífica , u n a e co n o m ía

126
p u r a m e n t e e co n ó m ica , u n a p o lít ic a p u r a m e n t e p o lí­
t ica , n ace t a m b ié n u n a r e ligio sid ad p u r a m e n t e r eli­
gio sa . D ic h a r e ligio sid ad p ie r d e c a d a v e z m á s la
r e lació n in m e d iat a co n la v id a co n cr e t a, su co n t e n id o
p r o fan o e s ca d a v ez m e n o r , se lim it a con cr e cie n t e
e xc lu siv id a d a la e n se ñ a n z a y p r ác t ic a “ p u r a m e n t e
r e ligio sa s” , y p ar a m u ch o s t ie n e y a el ú n ico se n t id o
de d a r co n sagr ació n r e ligio sa a cier t os m o m e n t o s cu l­
m in a n t e s d e la e xist e n cia, c o m o el n acim ie n t o , e l m a ­
t r im o n io y la m u e r t e .
P o r r e gla ge n e r a l, cu a n d o se h ab la d e la sit u a ció n
r e ligio sa d e la E d a d M o d e r n a se p ie n sa en e st e e st ad o
de co sas. P e r o t am b ié n se p u e d e h acer r e fe r e n cia a a lgo
m á s, e s d ecir , a la d ism in u c ió n d e aq u e lla r e ce p t iv id ad
r e ligio sa e sp o n t án e a d e la q u e h e m o s h a b la d o .
Se e st u d ia la n a t u r a le z a ca d a v e z m á s p o r v ía s ex­
p e r im e n t ales y r a cio n a le s; la p o lít ica es co n sid e r ad a
co m o u n m e r o ju e g o d e fu e r z as e in t e r e se s; la eco n o ­
m ía , e lab o r ad a a b ase d e la ló gic a d e la u t ilid a d y d e
la p r o sp e r id a d ; la t é cn ica, m a n e ja d a co m o u n gr a n
sist e m a d e in st r u m e n t o s al ser v icio d e c u a lq u ie r fi­
n a lid ad ; el ar t e, co n sid e r ad o co m o u n a cr e ació n b a­
sa d a en p u n t o s d e v ist a e st é t ico s, y la p e d a g o g ía ,
co m o fo r m a ció n de a q u e l h o m b r e q u e es c a p a z d e
su st e n t ar e st e E st a d o y e st a c u lt u r a. E n la m e d id a
e n q u e est o acon t e ce se v a d e sv an e cie n d o la r e ce p t iv i­
d a d r e ligio sa. A d v e r t im o s u n a v e z m ás q u e con e st a
d e n o m in a ció n n o e n t e n d e m o s la fe en la R e v e lació n
cr ist ia n a , n i u n a c o n d u c t a d e v id a d e fin id a p o r e sa
fe, sin o la a p t it u d n at u r al p ar a ap r e h e n d e r el co n t e n i­
d o r e ligio so d e las c o sa s; el sen t ir se im p r e sio n a d o an t e
el m ist e r io so flu ir d e l u n iv e r so t a l c o m o se d a e st e

127
fen ó m e n o e n t o d o s lo s p u e b lo s y e n t o d a s las é p o cas.
P e r o e st o sign ific a q u e el h o m b r e d e la E d a d M o ­
d e r n a n o só lo p ie r d e en, gr a n m e d id a la fe e n la R e ­
v e lació n cr ist ia n a , sin o q u e e x p e r im e n t a u n d e b ilit a­
m ie n t o en su c a p a c id a d r e ligio sa n a t u r al, de t al
fo r m a q u e co n sid e r a e l m u n d o c a d a v e z e n m a y o r
m e d id a co m o r e a lid a d p r o fan a. L a s co n se cu e n cias d e
e st o so n a m p lísim a s.
A sí , p o r e je m p lo , e l en lace d e lo s a co n t e cim ie n t o s
q u e c o n st it u y e n la v id a n o se le p r e se n t a y a c o m o
a q u e lla P r o v id e n cia d e la q u e h a b ló Je sú s, n i si­
q u ie r a c o m o a q u e l m ist e r io so d e st in o se n t id o p o r la
A n t ig ü e d a d , sin o c o m o u n a m e r a su ce sió n d e c a u ­
sas y e fe ct o s e m p ír ico s, cu y as le y e s p u e d e n ser c o ­
n o cid a s y d ir igid a s. E st e h e c h o t ie n e m ú lt ip le s m a ­
n ife st a c io n e s; p e r o h a y u n a , e l sist e m a m o d e r n o d e
se gu r o s, q u e t al v e z en cier r e las car act e r íst icas d e t o­
d a s las d e m ás. Si se le co n sid e r a e n e sa ú lt im a fase
d e p e r fe ccio n am ie n t o q u e h a e xp e r im e n t ad o y a en
m u c h o s p aíse s, ap ar e ce clar am e n t e co m o r e m o c ió n d e
t o d o fo n d o r e ligio so . T o d a s las e v e n t u alid ad e s d e la
v id a son “ p r e v ist a s” , ca lc u lad as se gú n su fr e cu e n cia e
im p o r t an cia, y n e u t r a liza d as.
Lo s aco n t e cim ie n t o s d ecisivo s d e la v id a h u m a n a :
co n ce p ció n , n acim ie n t o , e n fe r m e d a d y m u e r t e , p ie r ­
d e n su car áct e r m ist e r io so . Se co n v ie r t e n en p r o ce so s
b io lógico - so ciales d e lo s q u e se o cu p an u n a cien cia
y u n a t é cn ica m é d ic as, q u e c a d a v e z ad q u ie r e n m ás
se gu r id ad . P e r o e n la m e d id a en q u e d ic h o s aco n t e ci­
m ie n t o s r e p r e se n t an h e ch o s q u e n o p u e d e n ser d o m i­
n ad o s, q u e d a n “ an e st e siad o s” , co n v e r t id o s e n a lg o sin
im p o r t an cia. A e st e e fe ct o , ap ar e ce y a al m a r g e n — y

128
n o só lo a l m a r g e n d e l c a m p o c u lt u r a l— ' la t é cn ica
c o m p le m e n t ar ia d e st in ad a a l t r iu n fo r a cio n al so b r e la
e n fe r m e d a d y so b r e la m u e r t e , es d e c ir , a su p r im ir
a q u e lla o t r a v id a q u e se p r e se n t a a la v id a m ism a c o m o
c o sa ca r e n t e d e v alo r o q u e al E st a d o le p a r e c e se r
a lg o q u e n o in t e r e sa a su s fin e s.
E l a c e n t o r e ligio so q u e a n t e s se p o n ía e n e l E s ­
t ad o , y su so b e r an ía, b a sad a e n u n a co n sa gr a ció n d i­
v in a, d e c u a lq u ie r fo r m a q u e e sa c o n sa gr a c ió n fu e se
e n t e n d id a , se d e sv an e ce n . E l E st a d o m o d e r n o d e r iv a
t o d o p o d e r d e l p u e b lo . D u r a n t e b r e v e t ie m p o se in ­
t e n t a d a r e se ca r áct e r so b e r an o al p u e b lo m ism o
— v é an se , p o r e je m p lo , las co n ce p cio n e s d el r o m a n ­
t icism o , d e l n acio n alism o y d e la d e m o cr a cia e n su s
co m ie n zo s— , p e r o la id e a p ie r d e p r o n t o su c o n t e n i­
d o y h o y sign ific a ú n ica m e n t e q u e e l “ p u e b lo ” , es
d e cir , la m ay o r ía d e u n E st a d o , c u a lq u ie r a q u e sea
la fo r m a d e e xt e r io r iza r se su v o lu n t ad , c o n st it u y e la
ú lt im a in st an cia p a r a e l d e sar r o llo d e las m e d id a s d e
e se E st a d o , en t a n t o n o h a y a u n g r u p o d e t e r m in a d o
q u e , t e n ie n d o e l p o d e r e n su s m an o s, sea e l q u e r e al­
m e n t e go b ie r n e .
O t r a s m u ch as co sas p o r e st e t e n o r p u d ie r a n a ú n
d ecir se. P o r t o d as p a r t e s se c o n st it u y e n fo r m a s d e
e x ist e n c ia c u y o ú n ico fu n d a m e n t o e s la r e a lid a d e m ­
p ír ica.
A h o r a b ie n , d e a q u í su r ge el p r o b le m a d e si e s
p o sib le , a la la r ga , un a v id a c o n st it u id a de e se
m odo: ¿P o se e e st a v id a e l se n t id o q u e h a d e t en er
p a r a p o d e r se gu ir sien d o v id a h u m a n a ? ¿P u e d e , ad e ­
m á s, alca n z ar ella so la lo s fin e s q u e h a n d e a lc a n z a r se
e n c a d a c a so ?

129
9
 ¿N o p ie r d e n su fu e r z a las in st it u cio n e s si ú n i­
c a m e n t e se co n sid e r a su co n t e n id o e m p ír ic o ? E l E s ­
t ad o , p o r e je m p lo , n ece sit a d e l ju r am e n t o , q u e co n s­
t it u y e la fó r m u la de m á x im a o b lig a t o r ie d a d que
t ie n e e l h o m b r e p a r a h ace r u n a d e clar ació n o p ar a co m ­
p r o m e t e r se a u n a e m p r e sa. A h o r a b ie n , el ju r a m e n t o
t ie n e esa fu e r z a e n la m e d id a e n q u e q u ie n lo p r e st a
p o n e a D io s, e x p r e sa y so le m n e m e n t e , p o r t e st ig o
d e su d e clar ació n . P e r o , ¿y si, lle g a n d o al e xt r e m o a
q e u a p u n t a la t e n d e n cia d e la E d a d M o d e r n a , el ju ­
r am e n t o n o p o n e y a c o m o t é r m in o su y o a D i o s?
E n t o n c e s la d e clar ació n d e l q u e p r e st a ju r a m e n t o
sign ific a sólo q u e é st e q u e d a in fo r m a d o d e q u e ir á
a la cár ce l e n c a so d e n o d e cir l a v e r d a d ; fó r m u la
c u y o sen t id o e s in sign ific a n t e y c u y a e ficacia e s, sin
d u d a , n u la.
T o d o lo e xist e n t e t r ascie n d e su p r o p io ser . T o d o
ac o n t e c im ie n t o sig n ific a m á s q u e su r e a liz ació n e s­
c u e t a . T o d o h ace r efer en cia a a lg o q u e e st á p o r e n ci­
m a o m á s allá d e e llo m ism o . So la m e n t e d e sd e ese
a lg o r ecib e su p le n it u d . Si ese a lg o se d e sv an e ce ,
t a n t o las co sas c o m o las e st r u ct u r as q u e d a n v a c í a s;
p ie r d e n su r a z ó n d e ser , n o e n ge n d r a n y a co n v ic­
ció n . L a le y d e l E st a d o es a lgo im ás q u e u n m e r o
c o n glo m e r a d o d e n o r m as q u e r e gu la n la c o n d u c t a
au t o r iza d a p ú b lic a m e n t e ; t r as e lla e st á a lg o in t a n gi­
b le q u e , cu a n d o la le y es in fr in gid a , se im p o n e a la
co n cie n cia. E l o r d e n so cial e s a lg o m á s q u e u n a m e r a
ga r a n t ía d e u n a v id a en c o m ú n sin fr ic c io n e s; t r as é l
h a y a lgo q u e co n v ie r t e en p r o fa n a ció n c u a lq u ie r le­
sió n d e l m ism o . E st e e lem e n t o r e ligio so h ace q u e las
d ist in t a s fo r m a s d e c o n d u c t a o b liga t o r ias p ar a el ser

130
 h u m a n o se r e alice n t a m b ié n “p o r sí m ism a s” , sin
p r e sió n e x t e r n a ; q u e lo s d ist in t o s e le m e n t o s d e l h o m ­
b r e se m a n t e n ga n e n r e lació n r ecíp r o ca y c o n st it u y an
u n a u n id a d . E l m u n d o m e r am e n t e p r o fan o n o e xist e ;
ah o r a b ie n , cu a n d o u n a v o lu n t a d o b st in a d a co n sigu e
e lab o r ar a lg o h a st a cier t o p u n t o se m e ja n t e a est e t ip o
d e m u n d o , esa co n st r u cció n n o fu n c io n a . E s u n ar te­
fa c t o car en t e de se n t id o . N o co n v e n ce a la r azón
v iv a , lat e n t e b a jo la c ap a d e la r azó n r acio n alist a. E l
c o r az ó n n o t ie n e y a el se n t im ie n t o d e q u e t a l m u n ­
d o “ v a le la p e n a ” .
Sin el e le m e n t o r e ligio so la v id a se co n v ie r t e e n a lgo
p ar e cid o a u n m o t o r sin lu b r ific a n t e : se calie n t a. A
c a d a in st an t e se q u e m a a lgo . P o r t o d a s p a r t e s se d e s­
e n c a ja n p ie z a s q u e d e b ían e n gr a n a r co n t o d a p r e ­
cisión . Se d e sce n t r a, y las e n sa m b la d u r a s se su e lt an .
La e xist e n cia se d e so r gan iz a , y en ton ces h ace su
ap ar ició n a q u e l co r t o cir cu it o q u e se e st á p r o d u cie n d o
d e sd e h ace t r e in t a añ o s e n p r o p o r cio n e s sie m p r e cre­
cie n t e s : se e m p le a la v io len cia. A t r av é s d e ella b u s­
ca la d e so r ie n t ació n u n a salid a. Si lo s h o m b r e s d e­
ja n d e se n t ir se v in c u lad o s d esd e d e n t r o , r e cib ir án u n a
o r gan izació n ext er n a; y p ar a q u e la o r gan iz ació n
fu n c io n e , el E st a d o la su st e n t a co n su co acció n . P e r o
¿se p u e d e v iv ir , a la la r ga , m o v id o s so lam e n t e p o r la
co acció n ?
H e m o s v ist o q u e d e sd e co m ie n z o s d e la E d a d M o ­
d e r n a se t r a b a ja p o r e lab o r ar u n a c u lt u r a n o cr ist ian a.
D u r a n t e m u c h o t ie m p o e st a n e gació n a p u n t a ú n ica­
m e n t e al co n t e n id o m ism o d e la R e v e lació n , n o a los
v alor e s ét ico s, se an in d iv id u ale s o so ciales, q u e se
h a n d e sar r o llad o b a jo la in flu e n cia d e a q u é lla. P o r e l

131
co n t r ar io, la c u lt u r a <le la E d a d M odern a a fir m a
q u e se b a sa p r e cisam e n t e e n est os v alo r e s. Se g ú n e st e
p u n t o d e v ist a — ac e p t ad o e n gr an m e d id a p o r lo s
e st u d io s h ist ó r icos— , los v alor e s, p o r e je m p lo , d e la
p e r so n a, la lib e r t ad , la r e sp o n sa b ilid ad y la d i g n id a d
in d iv id u a le s, d el r e sp e t o m u t u o y d e la m u t u a a y u d a,
c o n st it u y e n p o sib ilid a d e s in n at as en e l h o m b r e , d e s­
cu b ie r t a s y d e sar r o llad as p o r la E d a d M o d e r n a . A fi r ­
m a e st a t e sis q u e es cie r t o q u e la fo r m a ció n h u m a n a
d e lo s p r im e r o s t ie m p o s d e l cr ist ian ism o cu id ó d e
d e sar r o llar esos gé r m e n e s, al igu a l q u e la E d a d M e ­
d ia fo m e n t ó la v id a in t e r io r y la p r á c t ic a d e la c a ­
r id a d . N o o b st an t e , la au t o n o m ía d e la p e r so n a h iz o
p o st e r io r m e n t e su ap ar ició n en la co n cie n cia, t r at án ­
d o se a q u í d e u n a c o n q u ist a d e o r d e n n a t u r al, in d e­
p e n d ie n t e d e l cr ist ian ism o . E st e m o d o d e v e r las
co sa s se m a n ifie st a e n m ú lt ip le s e x p r e sio n e s; u n a d e
e llas, e sp e c ialm e n t e r e p r e se n t at iv a, la h allam o s en
lo s D e r e c h o s d e l H o m b r e p r o clam ad o s p o r la R evo ­
lu ció n fr an ce sa.
E n r e alid a d e st o s v alo r e s y a c t it u d e s e st á n v in cu ­
lad o s a la R e v e lació n , q u e e st á en u n a r e lació n e sp e ­
cífic a co n lo q u e es d ir e ct am e n t e h u m a n o . P r o ce d e
d e la lib e r alid ad d e D io s, p e r o a su m e lo h u m a n o ,
d e n t r o d e su ar m o n ía, n acie n d o a sí la e st r u c t u r a cr is­
t ia n a de la v id a. C o m o co n se cu e n cia, q u e d a n lib r es
e n el h o m b r e e n e r gías q u e en sí so n “ n a t u r ale s” , p e r o
q u e n o se h u b ie r an d e sar r o llad o fu e r a d e e sa e st r u c t u ­
r a. A p a r e c e n e n e l c a m p o d e la c o n cie n cia v alo r e s
q u e , si b ie n son e v id e n t e s e n sí m ism o s, só lo p u e d e n
se r d e scu b ie r t o s b a jo esa lu z . P o r t a n t o , l a t e sis d e q u e
e st o s v alo r e s y a c t it u d e s co r r e sp o n d e n sim p le m e n t e

132
a l d e sar r o llo d e la n a t u r a le z a h u m a n a ig n o r a e l sen ­
t id o r e al d e lo s m ism o s; m á s a ú n , d e se m b o c a — d i­
g á m o slo sin r o d eo s— e n u n fr a u d e q u e p er t e n e ce
t a m b ié n , p a r a q u ie n v e a la s co sas c o m o so n , a l c u a ­
d r o d e la E d a d M o d e r n a .
L a p e r so n a lid a d p e r t e n e ce a la e se n cia d e l h o m ­
b r e ; p e r o so lam e n t e se h ace v isib le y p u e d e ser afir ­
m a d a p o r la v o lu n t a d m o r a l si m e d ia n t e la R e v e ­
la ció n se a b r e p a so la r e lació n co n el D i o s P e r so n a l
V iv o e n los d o g m a s d e l a F ilia c ió n D iv in a y d e la
D iv in a P r o v id e n cia. Si e st o n o o cu r r e, t e n d r e m o s con ­
cie n cia d e l in d iv id u o b ie n d o t a d o , d ist in g u id o , ge ­
n ial, p e r o n o d e la p e r so n a a u t é n t ica, q u e c o n st it u y e
u n a d e t e r m in ació n r a d ical d e t o d o h o m b r e p o r e n c im a
d e t o d a s su s c u a lid a d e s p sic o ló gic a s o c u lt u r a le s. A sí ,
p u e s, el sab e r acer ca d e la p e r so n a q u e d a lig a d o a la
fe cr ist ian a . L a a fir m a c ió n y el c u lt iv o d e la p r im e r a
so b r e v iv e n cie r t am e n t e d u r a n t e a lg ú n t ie m p o a la
e xt in ció n d e e sa fe, p e r o lu e go v a n d e sap ar e cie n d o
p a u la t in a m e n t e .
L o m ism o p u e d e d e cir se d e a q u e llo s v a lo r e s en
q u e se d e sar r o lla la co n cie n cia d e ser p e r so n a . A sí ,
p o r e je m p lo , a q u e l p r o fu n d o r e sp e t o , n o a la in t e ­
lige n c ia e xt r ao r d in ar ia o a la p o sic ió n so c ia l, sin o
a la r e alid ad d e la p e r so n a en cu an t o t a l : a su u n i­
c id a d c u a lit at iv a y a su car áct e r ir r e e m p la z a b le e
in a lie n a b le en t o d o h o m b r e , au n cu a n d o e n lo r es­
t an t e t e n g a é st e la ín d o le y c a p a c id ad q u e se a. O
a q u e lla lib e r t ad q u e n o sign ific a l a p o sib ilid a d de
d esar r o llar se y d e go z a r d e la v id a, r e se r v ad a p o r ello
a lo s p r iv ile gia d o s d e la n at u r ale z a o d e la so c ie d ad ,
sin o la a p t it u d d e t o d o h o m b r e p ar a d e c id ir se y p a r a

133
se r d u e ñ o , p o r e st a d e cisión , d e su s act o s, y , e n su s
a c t o s, d e sí m ism o . O b ien a q u e l am o r h acia el o t r o,
q u e n o su p o n e sim p a t ía, a y u d a m u t u a , d e b e r so cia l
o a lgo p o r el e st ilo, sin o la ca p a cid ad d e afir m ar el “ t ú ”
e n él y de c o n st it u ir se e n “ y o ” m e d ia n t e e sa a fir m a ­
ció n . T o d o est o se m an t ie n e d e sp ie r t o sólo en t a n t o
q u e el sab e r acer ca de la p e r so n a co n ser v a su v it a lid a d .
P e r o a m e d id a q u e ese sab e r v a d e ge n e r an d o a la p a r
q u e la fe e n las r elacio n es con D io s q u e e n se ñ a el cr is­
t ia n ism o , se d e sv an e ce n t a m b ié n a q u e llo s v alor e s y
ac t it u d e s.
E l h ech o d e q u e n o se r econ ocier a la r e lació n d e la
R e v e lació n con lo h u m a n o , d e q u e la E d a d M o d e r n a
se ad ju d ica r a la p a t e r n id a d d e la p e r so n a lid a d y d e
la e sfe r a d e los v alo r e s p e r so n ales, p er o r e ch azar a la
R e v e lació n , q u e co n st it u ía la gar a n t ía d e e st as co sas,
h a d ad o o r ige n al fr a u d e in t r ín se co d e q u e an t e s h a­
b lá b a m o s. T o d o est e c o m p le jo se h a id o d e sv e lan d o
p o co a p o co . E l clasicism o ale m án se ap o y a e n v alo ­
r es y ac t it u d e s q u e flo t a n en el air e. Su co n ce p ció n
d e l h o m b r e es n o b le y b e lla, p e r o sin la su p r e m a r aíz
d e la V e r d a d , p u e s r e ch aza la R e ve lació n , a u n q u e se
n u t r a a b so lu t a m e n t e d e su s r e su lt ad o s. P o r e st o su
a c t it u d h u m a n a e m p e z ó a d ifu m in a r se y a e n la ge ­
n er ación sigu ie n t e . Y n o p o r q u e el n iv e l d e é st a fu e se
m ás b a jo , sin o p o r q u e la cu lt u r a p e r so n al, ar r an cad a
d e su s fu n d a m e n t o s, d e m o st r ó ser im p o t e n t e fr e n t e
a l n acie n t e p o sit iv ism o .
E st e p r o ce so h a se gu id o su c a m in o h a cia ad e la n ­
te, y cu a n d o m á s t ar d e b r ot ó d e im p r o v iso el sist e m a
de v alo r e s d e la s d o s ú lt im a s d é ca d as, t an r o t u n d a ­
m en t e o p u e st o a t o d a la t r ad ició n c u lt u r a l d e la E d a d

134
M o d e r n a , t a n t o e se car áct e r r e p e n t in o d e l fen ó m e n o
co m o esa co n t r ad icció n fu e r o n m e r am e n t e a p a r e n t e s;
lo q u e en r e alid a d su ce d ió es q u e se h iz o p a t e n t e u n
v acío e xist e n t e y a co n m u c h a a n t e r io r id a d : ju n t a ­
m e n t e co n la r e p u lsa d e l a R e v e lació n h a b ía d e sap a­
r e cid o la co n cien cia d e lo q u e es au t é n t ic am e n t e la
p e r so n a lid a d y d e su m u n d o d e v alo r e s y act it u d e s.
L o s t ie m p o s v e n id e r o s ar r o jar án u n a c lar id ad e s­
p a n t o sa , p e r o salv ad o r a, so b r e e st as c o sa s. N in g ú n
cr ist ian o p u e d e a le gr ar se d e q u e a p a r e z c a u n a au se n ­
cia r ad ical d e cr ist ian ism o , p u e s la R e v e lació n n o es
c ie r t am e n t e u n a v iv e n cia su b je t iv a , sin o la V e r d a d
a b so lu t a , m a n ife st a d a p o r A q u é l q u e t a m b ié n cr e ó
e l m u n d o ; y t o d o m o m e n t o h ist ó r ico q u e h ace im ­
p o sib le el in flu jo de e sa V e r d a d e st á a m e n a z ad o e n lo
m á s ín t im o . Sin e m b a r go , e s co n v e n ie n t e q u e se d e s­
cu b r a el fr a u d e d e q u e h ab la m o s. Se v e r á en t o n ce s
a q u é co sas se lle g a si el h o m b r e se d e sliga d e la R e ­
v e lació n y ce sa e l u su fr u c t o q u e d e e lla v e n ía t e­
n ie n d o .
P e r o a ú n n o h e m o s d a d o r e sp u e st a a la p r e gu n t a
sig u ie n t e : ¿D e q u é n at u r ale z a ser á l a r e ligio sid ad
d el fu t u r o ? N o h ace m o s r e fe r e n cia a su co n t e n id o
r evelad o, q u e es e t e r n o , sin o a la m a n e r a d e r e alizar se
é st e en la h ist o r ia, a la e st r u ct u r a h u m a n a d e ese co n ­
t e n id o . So b r e e st o h a b r ía q u e d e cir m u c h a s co sas y
se p o d r ían h ace r m u c h a s c o n je t u r a s; sin e m b a r go ,
t e n e m o s q u e se r b r e v e s.
A n t e t o d o , t e n d r á gr a n im p o r t an cia lo q u e h e m o s
in d ica d o ú lt im a m e n t e : la m a n ife st a c ió n v io le n t a d e
la e xist e n cia n o cr ist ian a. C u a n t o m a y o r se a la d e ­
cisió n co n q u e e l in cr é d u lo n ie gu e la R e v e lació n , y

135
cu a n t o m á s c o n se cu e n t e se a e n la p r ác t ic a d e e sa n e­
gac ió n , t a n t o m ay o r se r á la clar id ad co n q u e se v e r á
q u é e s lo cr ist ian o . E s p r eciso q u e e l in cr é d u lo sal­
g a d e la .n iebla d e la se cu lar iz ació n , q u e r e n u n cie
a l b e n e ficio ab u siv o d e n e ga r la R e v e la ció n ap r o p ián ­
d o se , sin. e m b a r go , lo s v alo r e s y e n e r gías d e sar r o lla­
d o s p o r e lla ; q u e p o n g a en p r ác t ic a sin ce r a m e n t e la
e xist e n cia sin C r ist o y sin el D io s r e v e lad o p o r E l ,
y t e n g a e xp e r ie n cia d e lo q u e e so sign ific a . Y a N ie t z -
sch e ad v ir t ió q u e e l h o m b r e n o cr ist ia n o d e la E d a d
M o d e r n a n o sab e lo q u e sign ific a e n r e a lid a d n o ser
cr ist ian o . L a s d é cad as p asa d a s h an p r o p o r cio n ad o u n
e sb o zo d e e llo , y só lo co n st it u y e r o n e l co m ie n zo .
Se v a a d esar r o llar u n n u evo p a g a n ism o , p e r o d e n a­
t u r ale za d ist in t a q u e el p r im e r o . T am b ié n · a q u í e n ­
c o n t r a m o s u n eq u ív o co , q u e a fe c t a e n t r e o t r as c o sas
a n u e st r a s r elacion es c o n la A n t ig ü e d a d . E l h o m b r e
n o cr ist ian o act u al t ie n e co n fr e cu e n cia la o p in ió n d e
q u e p u e d e su p r im ir e l cr ist ia n ism o y b u sc ar u n n u e ­
vo c a m in o r e ligio so p ar t ie n d o de la A n t ig ü e d a d .
P e r o e n e st o y er r a. L a h ist o r ia n o p u e d e ser d e sa n d a ­
d a . L a A n t ig ü e d a d co m o fo r m a d e e x ist ir p asó d efi­
n it iv a m e n t e . Si e l h o m b r e ac t u a l se h ace p a g a n o , lo
ser á e n u n sen t id o t o t alm e n t e d ife r e n t e a l d e l h o m ­
b r e d e l t ie m p o an t e r io r a C r ist o . L a a c t it u d r e ligio sa
d e e st e h o m b r e , p e se a t o d a la g r a n d e z a t an t o de su
v id a c o m o d e su o b r a, t u v o a lg o d e in ge n u id a d ju v e ­
n il. V iv ió e n u n t ie m p o en q u e a ú n n o h a b ía ap ar e ­
cid o la o p ció n q u e su p o n e la v e n id a d e C r ist o . M e ­
d ia n t e e lla, se a c u a l fu e r e , e n t r a el h o m b r e e n u n
n u e v o p la n o e x ist e n c ia l; Só r e n K ie r k e g a a r d p u so e n
clar o e st o d e u n a v e z p ar a sie m p r e .

136
 L a e xist e n cia d e l h o m b r e c o b r a , a p ar t ir d e e sa
o p ció n , u n a se r ie d ad q u e la A n t ig ü e d a d n o c o n o ­
ció, p o r q u e n o p o d ía co n o cer la. D ic h a se r ie d a d n o
t ien e su o r ige n e n u n a m ad u r e z m e r am e n t e h u m a n a ,
sin o e n e l lla m a m ie n t o d e D io s, q u e la p e r so n a o y e a
t r av és d e C r ist o . A b r e é st a lo s o jo s, y q u e d a , q u ié ­
r alo o n o , d e sp ie r t a. E st a se r ie d ad se o r igin a e n la
p ar t icip ació n a lo lar go d e lo s siglo s d e la e x ist e n c ia
d e C r ist o ; e n la e xp e r ie n cia d e aq u e lla t r e m e n d a cla­
r id ad co n la q u e E l *‘h a sab id o lo q u e h a y e n e l h o m ­
b r e ” , y d e a q u e l v alo r so b r e h u m an o co n q u e ab o r d ó
la e xist e n cia. D e ah í e l e x t r a ñ o e fe ct o q u e n o s p r o ­
d u ce n los an t icr ist ian o s q u e cr een e n la A n t ig ü e d a d
d e n o h a b e r a lc a n z a d o la m a d u r e z .
D í g a se lo m ism o d e la r e n o v ació n d e la m it o lo g ía
n ó r d ica. A n o ser q u e sir va ú n ic a m e n t e p a r a e n c u b r ir
fin es de p o d e r , c o m o en el N a c io n a lso c ia lism o , e s t a n
v an a co m o la d e l m it o a n t igu o . E l p a g a n ism o n ó r d i­
c o fu e igu a lm e n t e an t er ior a a q u e lla o p ció n q u e le
o b ligó a a b a n d o n a r el v iv ir al a b r igo y , a la v e z ,
p r isio n e r o d e u n a e xist e n cia n at u r al, co n su s r it m o s
e im á ge n e s, p a r a p e n e t r ar e n la ser ie d ad d e la p e r ­
so n a, fu e r a c u a l fu e se la o p ció n q u e ad o p t ase .
C o n m a y o r r a z ó n h a d e d ecir se lo m ism o d e t o d a s
las t e n t at iv as d e cr ear u n n u e v o m it o m e d ia n t e la se­
cu lar iza c ió n d e p e n sa m ie n t o s y ac t it u d e s cr ist ia n o s,
c o m o su ce d e , p o r e je m p lo , e n la p o e sía d e l R ilk e d e
ú lt im a h or a # . L o q u e e st a p o e sía t ie n e d e o r igin al,

* V é a se a e st e r e sp e c t o m i lib r o R atn e r M aría R ilk e s

D c u t u n g d e s D ase in s, M u n ic h , 19 5 3 .

137
es d ecir , la v o lu n t ad d e q u it a r a la R e v e lació n su ca­
r á ct e r t r asce n d e n t e y fu n d a m e n t a r la e xist e n cia ú n i­
c a m e n t e en la t ier r a, m u e st r a y a su im p o t e n cia p or
su in ca p acid ad p ar a in flu ir sob r e el n u e v o am b ie n t e
q u e v a su r gie n d o . L o s in t e n t o s de los So n e t t e an O r-
f h e u s en est e sen t id o ad o lece n d e u n a in d ige n c ia q u e
d a lá st im a , y q u e e n la p r e t e n sió n e xp r e sa d a en las
Ele gie n lle ga a p r o d u cir e xt r a ñ e za.
P o r lo q u e h ace, fin a lm e n t e , a co n ce p cio n e s c o m o
la d el e xist e n cialism o fr an cé s, q u e n ie gan de fo r m a
t an b r u t a l el sen t id o d e la e xist e n cia, u n o se p r e g u n ­
t a si n o co n st it u ir á n u n a e sp ecie de r o m an t icism o
d e se sp e r ad o , q u e h a sid o p o sib le p o r las co n m o cio ­
n es de las ú lt im as d é cad as.
U n a t e n t at iv a n o sólo d e co locar la e xist e n cia e n
co n t r ad icció n con la R e v e lació n cr ist ian a, sin o d e b a ­
sar la e n fu n d a m e n t o s in d e p e n d ie n t e s d e la m ism a y
t o t a lm e n t e m u n d a n o s, h a b r ía d e car act e r izar se p o r
u n r e alism o c o m p le t am e n t e d ist in t o . T e n d r e m o s q u e
e sp e r ar p a r a v e r en q u é m e d id a lo gr a el E st e con ver ­
t ir esa t e n t at iv a e n r e a lid a d , y q u é ocu r r ir á e n t o n ce s
c o n el h o m b r e .

A h o r a b ie n , la fe cr ist ia n a t e n d r á q u e a d q u ir ir u n
car áct e r d e d e cisión t o t alm e n t e n u e v o . T a m b ié n e lla
h a d e e sca p a r a las secu lar iz acio n e s, se m e ja n z a s, im ­
p e r fe ccio n e s y c o n fu sio n ism o s. Y a q u í sí q u e p o d e ­
m o s p e r m it ir n o s, a m i p ar e ce r , u n a fir m e c o n fian z a .
A l cr ist ia n o sie m p r e le h a r e su lt ad o sin gu la r m e n t e
d ifícil e n t e n d e r se co n la E d a d M o d e r n a . E st o p la n ­
t ea u n p r o b le m a q u e r e q u e r ir ía u n an álisis m ás pr e-

138
■ ciso. N o q u e r e m o s d ecir q u e la E d a d M e d i a r e n cu a n ­
t o é p o ca h ist ó r ica, h ay a sid o e n ab so lu t o cr ist ia n a ,
y , p o r el co n t r ar io, la E d a d M o d e r n a n o cr ist ia n a
E st o ser ía ca e r en aq u e l r o m an t ic ism o q u e h a d ad o
o r ige n a t an t as d e so r ie n t acio n e s. L a E d a d M e d ia t u v o
su b ase en u n a e st r u ct u r a d el p e n sa m ie n t o , d e l se n ­
t im ie n t o y d e la act iv id a d q u e , en p r in cip io y c o m o
t a l e st r u ct u r a, fu e n eu t r al — si así p o d e m o s h ab la r —
r e sp e ct o d e la d e cisió n an t e la fe. L o m ism o v ale p ar a
la E d a d M o d e r n a . E n ella el h o m b r e de O cc id e n t e
a d o p t ó la a c t it u d d e au t o n o m ía in d iv id u a l, lo cu al n o
sign ifica t o d a v ía d ar ju icio a lgu n o so b r e el u so r eli­
gio so y m o r al q u e h izo d e e sa au t o n o m ía. E l ser cr is­
t ia n o se b asa e n u n a a c t it u d an t e la R e v e lació n q u e
p u e d e a d o p t ar se e n c u a lq u ie r p e r ío d o d e la h ist o r ia.
P ar t ie n d o de e st o, lo m ism o se p u e d e d ecir q u e la
R e v e lació n es a lgo p r ó xim o a u n a é p o ca cu a lq u ie r a ,
q u e d ecir q u e es r em ot a a ella. A sí , p u e s, t a m b ié n e n
la E d a d M e d ia se d io la in c r e d u lid a d e n t o d o s los gr a­
d o s d e d e cisión , d e l m ism o m o d o q u e e n la E d a d M o ­
d e r n a se h a d a d o u n a fe cr ist ian a au t é n t ica. Sin e m ­
b a r go , est a ú lt im a fu e d e o t r a n at u r ale z a q u e la d e
la E d a d M e d ia . A l cr ist ian o d e la E d a d M o d e r n a le
co r r e sp o n d ió lle v ar a la p r á c t ic a su fe p ar t ie n d o d e
los p r e su p u e st o s h ist ó r ico s d e la au t o n o m ía in d iv id u al,
y lo h izo a m e n u d o en fo r m a a b so lu t a m e n t e igu a l a
a q u é lla en q u e la E d a d M e d ia c u m p lió su t ar e a e n
est e asp e ct o . P e r o , p o r o t r a p a r t e , e st e cr ist ian o e n ­
co n t r ó o b st ác u lo s q u e le h icier on d ifícil a sim ila r su
é p o ca t a n se n c illa m e n t e co m o lo h a b ía p o d id o h ace r
el c r ist ia n o d e l p e r ío d o p r e ce d e n t e . E l r e cu e r d o d e la

139
su b le v a c ió n d e la E d a d M o d e r n a c o n t r a D io s e r a d e ­
m a sia d o v iv o ; su fo r m a d e p o n e r t o d a s las e sfe r a s d e
la a c t iv id a d cu lt u r al e n co n t r ad icció n c o n l a fe y a
é st a m ism a e n u n a sit u a ció n d e in fe r io r id ad , e r a e x ­
c e siv a m e n t e a m b ig u a . A d e m á s, se p r o d u jo a q u e llo
q u e 'h em os llam ad o e l fr a u d e d e la E d a d M o d e r n a ,
a q u e l d o b le ju e go q u e co n sist ió en n e g a r d e u n a p ar ­
t e la d o ct r in a y el o r d e n cr ist ia n o s d e la v id a , m ie n t r a s
r e iv in d icab a d e la o t r a p a r a sí la p a t e r n id a d d e lo s r e­
su lt a d o s h u m an o - cu lt u r ale s d e e sa d o ct r in a y d e ese
o r d e n . E st o h iz o q u e el cr ist ian o se sin t ie r a in se g u r o
e n su s r elacion es co n la E d a d M o d e r n a : p o r t o d a s
p a r t e s e n co n t r ab a e n e lla id e as y v alor e s c u y o a b o le n ­
g o cr ist ian o er a m an ifie st o , y q u e , sin e m b a r go , er an
p r e se n t ad o s co m o p e r t e n e cie n t e s al p a t r im o n io c o ­
m ú n . E n t o d a s p ar t e s t r o p e z a b a con e le m e n t o s d e l
p at r im o n io cr ist ia n o q u e , sin e m b a r go , se v o lv ía n
co n t r a él. E n t al sit u a ció n , ¿c ó m o ib a a t e n e r con ­
fia n z a ? E st a s o scu r id ad e s se d e sv an e ce r án . L a é p o ca
fu t u r a t o m ar á en se r io a q u e llo s asp e ct o s e n q u e se
o p o n e al cr ist ian ism o . H a r á v e r q u e los v alor e s cr is­
t ia n o s se cu lar izad o s n o son sin o se n t im e n t a lism o s, y
e l a m b ie n t e se h ar á t r a n sp a r e n t e : lle n o d e h o st ilid a d
y p e ligr o , p e r o p u r o y clar o.
E n el m ism o se n t id o act u ar á t a m b ié n la d ism in u ­
ció n d e la e n e r gía r e lig io sa d ir e ct a, al ig u a l q u e d e la
c a p a c id a d d e e xp e r ie n cia y d e cr e ación r e ligio sas d e
q u e h e m o s h ab lad o . L a o m n ip r e sen cia d e l a r e ligió n
a y u d a a cr eer ; p e r o t am b ié n p u e d e o scu r e ce r y se cu la­
r iz ar el co n t en id o d e la fe. Si e sa o m n ip r e sen cia d ism i­
n u y e , la fe se h ar á m á s r ar a, p e r o e n c a m b io m á s p u r a
y v igo r o sa. A d q u ie r e u n a m a y o r c a p a c id a d p a r a p er ci-

140
b ir lo q u e e x ist e r e a lm e n t e , y su c e n t r o d e gr a v e d a d
se a lo ja m á s h o n d a m e n t e e n la e sfe r a d e lo p e r so n a l :
e n l a o p ció n , e n la sin ce r id ad y e n la a b n e ga c ió n .
L o q u e h e m o s d ic h o an t es so b r e la sit u a ció n d e r ie s­
g o v a le t a m b ié n a q u í r e sp e ct o d e la a c t it u d c r ist ia n a,
q u e h ab r á d e t e n e r u n sello e sp e cial d e c o n fia n z a y
fo r t a le z a.
■ Con fr e cu e n cia se h a h e ch o al c r ist in ism o e l r e p r o ­
c h e d e q u e e n él e l h o m b r e e n cu e n t r a u n a b r ig o co n ­
t r a el p e ligr o d e la sit u a ció n m o d e r n a. E n e st o h a y
m u c h o de v e r d a d , y n o só lo p o r q u e el D o g m a c o n su
o b je t iv id a d cr ea u n só lid o sist e m a d e p e n sa m ie n t o y
d e v id a , sin o t a m b ié n p o r q u e en la I gle sia v iv e a ú n
u n acer vo d e t r ad icio n e s cu lt u r ales q u e fu e r a d e ella
h an m u e r t o . E n e l fu t u r o el r e p r o ch e t e n d r á c a d a v e z
m e n o s fu n d am e n t o .
E l p at r im o n io c u lt u r al d e la I g le sia n o p o d r á su s­
t r ae r se a la r u in a ge n e r a l d e lo t r ad icio n a l, y e n a q u e ­
llo s asp e ct o s e n q u e t o d a v ía p e r d u r a se v e r á a git a d o
p o r m u c h o s p r o b le m a s. P o r lo q u e h a ce a l D o g m a ,
p er t en ece cie r t am e n t e a su e se n cia e l so b r e v iv ir a to­
d o s lo s ca m b io s t e m p o r ale s, y a q u e se fu n d a e n lo
su p r a t e m p o r a l; n o o b st an t e , p u e d e p r e su m ir se q u e el
m o d o d e v id a se d e ja r á se n t ir en é l co n e sp e cial cla­
r id a d . C u a n t o m a y o r sea el r igo r co n q u e e l cr ist ia­
n ism o se r e a fir m e co m o lo n o e v id e n t e , c u a n t o m ás
h on dam en te h ay a de d ist in gu ir se de una co n ce p ­
ció n d o m in a n t e n o cr ist ia n a , t a n t o m á s fir m e m e n t e
h ar á su ap ar ició n e n el D o g m a el e le m e n t o e xist e n -
cial y p r ác t ico , al lad o d e l t eór ico. D e sd e lu e g o , n o
es n ecesar io ad v e r t ir q u e , al h ab lar así, n o m e r e fie r o
a “m o d e r n iz ac ió n ” a lg u n a , a n in g u n a c la se d e d e b ili-

141
t ació n , n i d e su c o n t e n id o n i d e su v alo r . P o r el co n ­
t r ar io , se a ce n t u ar á n co n m a y o r a g u d e z a su car áct er
a b so lu t o , la in co n d icio n alid ad t a n t o d e su s a fir m a cio ­
n e s c o m o d e su s e xige n cias. P er o, en ese car áct e r a b ­
so lu t o ,. la d e fin ició n d e la e xist e n cia y la o r ie n t ació n
d e l c o m p o r t am ie n t o se h ar án se n t ir , cr eo y o , d e u n
m o d o esp e cial.

D e e st e m o d o la fe p o d r á su b sist ir e n m e d io d e l
r ie sgo . E n las r e lacio n es p ar a con D io s r e salt ar á fu e r ­
t e m e n t e e l e le m e n t o d e la o b e d ie n cia . O b e d ie n c ia
a b so lu t a , c o n co n cie n cia d e q u e e st á e n ju e g o a q u e l
in t e r é s su p r e m o q u e só lo p u e d e h ace r se r e a lid a d m e ­
d ia n t e e lla. O b e d ie n c ia, n o p o r q u e e l h o m b r e sea “ h e -
t e r ó n o m o ” , sin o p o r q u e D io s es la sa n t id a d a b so lu t a .
Se t r at a , p o r c o n sigu ie n t e , d e u n a a c t it u d t o t a lm e n t e
o p u e st a a la lib e r al, d e u n a a c t it u d o r ie n t a d a sin con ­
d ic io n e s h acia lo in co n d icio n ad o , p e r o , y a q u í ap a r e ce
su d ife r e n cia r e sp e ct o d e t o d as las fo r m a s d e fu e r za,
lib r e m e n t e . E st a in co n d icio n a lid ad n o sign ifica ab an ­
d o n o d e n in gu n a clase al p o d e r físic o o p síq u ic o d e
u n m a n d a t o , sin o q u e m e d ia n t e e lla e l h o m b r e d a
c a b id a en su s act o s a la c u a lid a d d e la e x ige n cia d iv i­
n a. A h o r a b ie n , e st o p r e su p o n e m ad u r e z d e ju ic io y
lib e r t a d d e o p ció n .
T a m b ié n e xist e u n a co n fian za q u e e s p o sib le so la­
m e n t e en e st a e sfe r a d e la a c t it u d c r ist ia n a ; n o u n a
co n fian z a e n u n o r d e n r acio n al d e l u n iv e r so o en u n
p r in cip io o p t im ist a d e b u e n a in t e n ció n , sin o e n D io s,
q u e e xist e r e alm e n t e y es u n ser a c t iv o ; m á s aú n , q u e
o b r a y act ú a. E l A n t i g u o T e st a m e n t o co b r a así, si
n o m e e n gañ o , u n a im p o r t an cia e sp e c i a l : m u e st r a a l

142
D io s V iv o , q u e lo m ism o d e r r ib a el h e ch izo có sm ico
d e l m it o q u e los p o d e r e s p o lít ico s t e m p o r ales d e ca­
r áct er p a g a n o , y m u e st r a al h o m b r e cr e y e n t e q u e , d e
c o n fo r m id ad co n la A lia n z a , en t r a en r e lació n co n e sa
a c t iv id a d d e D io s. E st o v a a t e n e r im p o r t an cia. C u a n ­
t o m a y o r sea el r it m o con q u e cr ezcan las fu e r z as an ó ­
n im a s, t an t o m á s c a t e gó r ica m e n t e se afir m ar á la “ d o­
m in ac ió n d e l m u n d o ” p o r la fe e n la r e alizació n d e la
lib e r t a d ; en la co n fo r m id ad d e la lib e r t ad r e ga la d a a l
h o m b r e co n la lib e r t ad cr e ad o r a d e D io s, y e n la co n ­
fia n z a e n lo q u e D io s h a c e ; n o só lo r e aliza, sin o
h ace . A u n q u e p ar e z ca e xt r añ o , lo cier t o es q u e e n
p le n o in cr e m e n t o d e l p o d e r d e l m u n d o b r o t a u n in d i­
cio d e san t as p o sib ilid a d e s.
E st a r e lació n en t r e lo a b so lu t o y la p e r so n a lid a d ,
e n t r e la n e ce sid ad y la lib e r t ad , p e r m it ir á al cr e y e n t e
m an t e n e r se fir m e en el v acío y en el d e sam p a r o , y a sí
o r ie n t ar se ; le p e r m it ir á e n t r ar e n r e lació n d ir e ct a con
D io s en m e d io d e t o d a s las sit u acio n e s d e o p r e sió n y
d e p e ligr o , y co n ser v ar su ca r áct e r d e p e r so n a v i­
v ie n t e en m e d io d e la cr e cie n t e so led ad d e l m u n d o
fu t u r o , so le d ad p r e cisam e n t e e n m e d io d e las m a sa s
y d e n t r o d e la s o r gan iz acio n e s.

* # #

Si co m p r e n d e m o s b ie n lo s t e xt o s e scat o ló gico s d e
la Sa gr a d a E sc r it u r a , v e r e m o s q u e la c o n fian z a y la
fo r t a le z a c o n st it u y e n e n su st a n c ia las c ar act e r íst icas

143
d e l fin d e lo s t ie m p o s. E l am b ie n t e d e c u lt u r a cr ist ia­
n a y la t r ad ició n q u e la co n fir m a p e r d e r á n v igo r . Y
e st o v a a fo r m a r p a r t e d e a q u e l p e lig r o d e e scán d alo
d e l q u e se h a d ich o q u e e n él “ caer ían , si fu e r a p o si­
b le, h a st a lo s e sc o gid o s” (M at e o , 2 4 , 24 ).
L a so le d a d e n la fe ser á e sp an t o sa. E l am o r d e sap a­
r ecer á d e l c o m p o r t am ie n t o ge n e r al d e l m u n d o (M a­
t eo, 2 4 , 12). N i ser á co m p r e n d id o , n i p r ac t ic ab le . Se
h a r á t a n t o m á s p r e cio so cu a n t o q u e p o n d r á e n con ­
t act o a u n so lit ar io co n o t r o so lit ar io . Se r á fo r t ale z a
d e l co r azó n p r o ce d e n t e d e la r e lació n d ir e ct a con e l
A m o r d e D io s t a l c o m o se m an ife st ó e n C r ist o . Q u iz á
se sien t a est e A m o r d e u n a fo r m a t o t alm e n t e n u e v a,
co n la so b e r a n ía d e su car áct er o r igin ar io , su in d e p e n ­
d e n c ia r e sp e ct o d el m u n d o , el m ist e r io d e su ú lt im o
p o r q u é . T a l v e z alcan ce el am o r u n p r o fu n d o sen t i­
m ie n t o d e c o n fo r m id a d q u e t o d a v ía n o h a e x ist id o
n u n ca . T a l v e z su ce d a a lgo d e a q u e llo q u e se en cie­
r r a en la s p ala b r a s q u e n o s d an la c la v e p ar a co m p r e n ­
d e r el m e n sa je d e Je sú s so b r e la P r o v id e n cia, e st o e s,
q u e p a r a e l h o m b r e q u e h ace d e la v o lu n t a d d e D io s
so b r e su r e in o su p r im e r a p r e o cu p ació n , las co sas c a m ­
b ia n d e a sp e c t o (M at e o , 6 , 33).
L a a c t it u d r e ligio sa d el fu t u r o p r e se n t ar á, a m i m o d o
d e v e r , e st o s car act e r e s e scat o ló gico s. C o n e llo n o t r a­
t a m o s d e h ac e r u n p r o n ó st ico b ar at o so b r e e l fin d e l
m u n d o : n ad ie p u e d e d ecir q u e se acer ca e l fin , cu a n ­
d o C r ist o m ism o h izo sab e r q u e la s co sa s d e l fin
só lo las co n o ce e l P a d r e (M at e o , 2 4 , 3 6 ). P o r con si­
gu ie n t e , si h e m o s h a b la d o a q u í d e u n a p r o x im id a d
d e l fin , e st o n o h a d e e n t e n d e r se e n se n t id o cr o-

144
r io lógico , sin o en se n t id o e se n c ia l: sig n ific a que
n u e st r a e xist e n c ia e st á e n t r a n d o e n la s fr o n t e r a s d e la
o p c ió n a b so lu t a y d e su s c o n se c u e n c ia s; d e q u e se
a p r o x im a a u n a z o n a t an t o d e las m á x im a s p o sib ilid a ­
d e s c o m o d e lo s r ie sgo s su p r e m o s.

145
10
 P. A L F O N S O LO PEZ Q U IN T A S

ROM ANO G U A R D IN I
H ER A LD O DE UNA N U EV A ER A
 N O T A D E L E D IT O R

P o r t rat arse d e u n a o b ra d e st in ad a a u n p ú b lic o m u y

am p lio n o s p are ció co n v en ien te añ ad ir, en f o rm a d e ep í­
lo go , u n e st u d io in tro d u ct o rio al p e n sam ie n t o d e G u ard i-
n i. L o e scrib ió e l P . A lf o n so L ó p e z Q u in t as, d iscíp u lo d el
gran M ae st ro d u ran t e largo s añ o s y b u en co n o ced o r d e
su m e n t d id ad . E n él se h a v ist o p re cisad o a u sar co n cep ­
t o s n u e v o s, com o “p e n sam ie n t o d ialé ct ico y sin e id é t ico ”
“e n t e su p e ro b je t iv o ” , e t c ., im p re scin d ib le s p ara fo rm arse
u n a id e a e x ac t a d e l p ro fu n d o co n te n id o d o ct rin al y largo
alcan ce d e las o b ras d e R . G u ard in i, u n a d e las m en te s
m ás p e n e t ran t e s y e q u ilib rad as d el m u n d o c u lt u ral co n te m ­
p o rán eo .
S i n o lo s e x p lica aq u í d e t e n id am e n t e h a sid o p ara aco ­
m o d arse al t o n o ge n e ral d e e st a co lecció n , q u e se d irige
a le ct o re s n o e sp e cializ ad o s . D e ja p ara e n say o s p o st e rio re s
e l an álisis técn ico d e t o d o s e st o s co n ce p t o s, q u e t an d e ci­
siv o p ap e l ju e gan en la d o ct rin a d e G u ard in i.
L as d o s p rim e ras p art e s d e e st e t rab ajo re p ro d u ce n , con
algu n o s re t o q u e s y am p liacio n e s, el e p ílo go escrit o p ara la
p rim e ra ed ició n d e e st a o b ra. L a t e rce ra p art e , y las N o ­
t as b io - b ib lio gráfic as fu e ro n e sc rit as e x p re sam e n t e p ara e st a
se g u n d a e d ició n .
 I
UN PEDAGOGO DE ALTO ESTILO

G u a r d in i e s, a n t e t o d o , u n m a e st r o : u n a im p r e sio n a n t e
fu sió n de e t h o s so cr á t ic o y lag o s p la t ó n ic o . E st o e s u r ­
ge n t e d ecir lo e n u n m o m e n t o e n e l q u e m u c h o s e sp a ñ o ­
les, p o r d iv e r sa s r a z o n e s, e st á n a pu n to d e m a le n t e n d e r
su la b o r .
No se d e b e b u sc a r e n la s o b r a s d e G u a r d in i u n reper­
t o r io e x h a u st iv o d e c u e st io n e s, sin o u n e st il o d e p e n sa r .
G u a r d in i e s u n sa c e r d o t e d e o r ig e n it a lia n o in je r t a d o e n
A le m a n ia , q u e v iv e in t e n sa m e n t e los p r o b le m a s d e l h o m ­
bre m od ern o y lo s a n a liz a c o n c la r iv id e n cia . P e r sp ic a z y
a g ilísim o , su p o d o m in a r su s a m p lio s c o n o c im ie n t o s h u m a ­
n íst ic o s y c ie n t ífic o s, filo só fico s y t e o ló gico s, y c o n fo r m a r ­
los e n un cuerpo b ie n trabad o y lu m in o so d e d o c t r in a ,
m e r c e d a la a p lic a ció n in t e lig e n t e d e u n m é t o d o fe n o m e ­
n o l o g í a ) d e m a t i z d i a lé c t ic o 1. P o r e so so n su s o b r a s t a n
d e n sa s y d e ja n u n p o so d e sa b id u r ía e n q u ie n la s sa b e leer .
C a d a fr a se su y a , b ie n c in c e la d a y p r e c isa, e st á fe c u n d a d a
p o r m u c h o s a ñ o s d e m e d it a c ió n y d e lu c h a . P o r q u e G u a r ­
d in i e s, a la v e z , u n a p a sio n a d o d e la v e r d a d y u n h o m ­
b r e d e ac ció n , p a r a q u ie n p e n sa r e s b u sc a r la v e r d a d e n
la v id a , n o p o r m e r o a fá n c o n t e m p la t iv o o e st e t ic ist a , sin o

1 V é a n se la s p á gs. 159 y s.

149
p a r a v iv ir e n v e r d a d . E st a d ia lé c t ica d in á m ic a e n t r e v i d a
y p e n sa m ie n t o e s la q u e d a a su s id e a s r elie v e y fir m e z a .
P o r eso n o c it a . Bu sc a la v e r d a d , la a sim ila y e st r u c t u r a
en u n c u e r p o ar m ó n ic o y la t r a n sm it e : n o t e n d r ía se n t i­
do d e t e n e r se en n im ie d a d e s b ib lio gr á fic a s. T an to m ás
c u a n t o q u e él n o d ice n a d a e n n o m b r e p r o p io , a n t e s h a b l a
d e sd e la v e r d a d , la v e r d a d e n q u e él c r e e h a lla r se . D e a h í
la e n e r gía d e su p o r t e in t e le c t u a l, q u e a p e sa r d e su fi r m e ­
z a n o ir r it a, p o r n o se r d o gm á t ic o , sin o r e alist a .
Si n d ism in u ir e l v a lo r d e c a d a o b r a e n p a r t ic u la r y de
t o d a su la b o r e scr it a, lo q u e r e a lm e n t e r e su lt a d e u n a i m ­
p o n e n t e so lid e z , m a c iz o , sin fisu r a s, e s e l c o n ju n t o d e su
p e r so n a lid a d , t a l c o m o v ie n e c a r a c t e r iz a d a p o r la b ú sq u e d a
a p a sio n a d a d e la v e r d a d , q u e se t r a slu c e e n t o d a s su s a c ­
cio n e s y d a u n a e x p r e sió n d e h o n d a se r ie d a d a lo s r a sg o s
d e su r o st r o n o b le . A G u a r d in i h a y q u e ve r lo d e p ie so b r e
la c á t e d r a d e la U n iv e r si d a d d e M u n ic h , c a p t a n d o d u r a n ­
t e h o r a s e n t e r a s la a t e n ció n de u n p ú b lic o n u m e r o so y
a b ig a r r a d o , y o ir le p r e d ic a r la h o m il ía d o m in ic a l en la
igle sia u n iv e r sit a r ia d e Sa n Lu is, y se g u ir d e c e r ca su la b o r
p a st o r a l c e n t r a d a alr e d e d o r d e l c a st illo d e R o t h e n fe ls. D e s ­
p u é s se p u e d e n c o m p r e n d e r su s o b r a s, q u e su r gie r o n e n e s­
t o s a m b ie n t e s, e n d ías d e d e so r ie n t a c ió n y d e sa m p a r o e s­
p ir it u a l.
G u a r d in i e s u n p e n sa d o r q u e v a a la t e o r ía d e sd e la
v id a : p o r e so se h a c o n v e r t id o e n e l g u ía m á x im o d e la
ju v e n t u d . H o m b r e sa n o d e e sp ír it u , e q u ilib r a d o y e x t r a o r ­
d in a r ia m e n t e a r m ó n ic o , h a sa b id o id e n t ific a r se c o n e l m u n ­
d o in t e le c t u a l a le m á n , a t o r m e n t a d o y d r a m á t ic o , sin p e r d e r
la c o m p o st u r a y e l se n t id o la t in o d e la fo r m a . D e b id o a
e st e e q u ilib r io , c u y a fa lt a ha c o n st it u id o la t r a g e d ia de
t a n t o s p e n sa d o r e s ge r m a n o s, la ob ra de G u ar d in i es u n
d r am a sin g e st ic u l a c i o n e s: e l p e n sa m ie n t o se va im p o ­
n ie n d o p o r sí m ism o le n t a m e n t e , c o n u n r it m o im p r e sio ­
n an t e . Lo d e c isiv o e n G u a r d i n i e s e st o : e l r it m o , e l r it m o
m u sic a l y e l r it m o in t e le c t u a l o ló gic a in t e r n a . E st o e x p li­
ca q u e d e sp u é s d e u n a h o r a d e c la se , p r o fu n d a y m uy

150
d e n sa, p id a u n a p r ó r r o ga d e m e d ia h o r a a lo s a lu m n o s y
é st o s ac c e d an c o n u n a o v a c i ó n 1 b is.
G u a r d in i n o e s u n F ac h f h ilo so f h n i u n Fach t h e v lo gc \
E st o n o t e n d r ía se n t id o e n q u ie n c o n sa gr ó l a v id a a lu c h a r
c o n t r a la d isgr e g a c ió n in t e le c t u a l3, y a d e fe n d e r c o n t o d a
e n e r gía e in sist e n c ia q u e la t a r e a m á s u r g e n t e d el in t e le c t u a l
d e h o y e s r e c o b r a r la u n id a d p e r d id a e n e l R e n a c im ie n t o ,
p o r e l h e c h o d e q u e d iv id ir lo s á m b it o s d e l sa b e r c o n st it u y e
u n o d e lo s a t e n t a d o s m á s fu n e st o s c o n t r a la v e r d a d y , p o r
lo m ism o , co n tra la a u t e n t ic id a d del h o m b re. Lo gr ar el
h o m b r e in t e gr a l e s la t a r e a d e G u a r d in i. P o r e so p ie n so q u e
d e st a c a r su o b r a e s u n o d e lo s d e b e r e s m á s u r ge n t e s d el
H u m a n ism o e u r o p e o a ct u a l.
En cie r t a o c asió n h ic e c o n st a r a u n a m ig o p r o t e st a n t e
m i e x t r a ñ e z a a n t e su a sist e n c ia a sid u a a la s le c cio n e s d e
G u a r d in i, que exp o n e con m an o fir m e , sin co n ce sio n e s,
una c o n c e p c ió n d el m u n d o e sp e c ífic a m e n t e c a t ó lic a . “ Lo
q u e m e in t e r e sa, c o n t e st ó , e s m á s e l m a e st r o q u e su d o c-

lb i9 V é a se ac e r ca d e est o m i t r a b a jo : G u a r d i n i y e l n u e v e
e st ilo de e x p r e s i ó n o r a t o r i a . “ P u n t a E u r o p a ” , feb r er o, 1961.
M ad r id , p ágs. 3 6 4 6 .
3 H ay q u ien es p r en t en d en m in u sv alor ar l a la b o r d e G u ar ­
d in i d icien d o q u e n o con st it u y e u n sist e m a. D e ja n d o a p ar t e la
cu est ión de la p o sib ilid ad d e ést e, lo cier t o e s q u e lo q u e m ás
ap r em ian t em en t e n e ce sit a u n a ép o ca d e c r isis com o l a n u e st r a
n o son t al vez sist e m a s d e d o ct r in a, sin o p e n sad o r es sist e m á­
t icos, qu e ofr ezcan u n e st ilo firm e d e p e n sar . L a o b r a d e G u ar ­
d in i q u e d a ab ie r t a, p o r q u e su s o b r as n o son sin o r en o vad os
in t en t os {V e r s u c h e ) d e a p licar a d iv er so s t e m as u n est ilo de
p en sar . A e st a ap e r t u r a con tr ib u ye, ad e m ás, su m ét od o d e
m at iz fen om en ològico. (V é ase D e r G e g e n s a t z , M att h ias- Gr iin e-
w ald - V er lag, M ain z, 19532, p ág. 7). “ E st o q u e acab o d e d ecir
lo llevo p en san d o d e sd e h ace cu ar e n t a añ os” , afirm ó u n a vez en
u n a lección u n iv e r sit ar ia. E st a v id a in t e lect u al so t e r r ad a b a jo
c a d a fr a se e s lo q u e d a a l p en sam ien t o o r igin alid ad , si d am os
a est e t ér m in o su m ás au t én t ico y h on d o sen t id o . N o h ay qu e
olvid ar , p o r o t r a p ar t e , q u e lo q u e d e cid e la c alid a d d e un
p en sad o r n o e s el h ab e r t r a t ad o t od o s lo s t em as d e l a F ilo so ­
fía, sin o h a b e r e st u d iad o algu n o s con u n e st ilo d efin id o, firm e
y eficaz.
3 V é ase L e b e n d i g e r G e i s t . A r ch e- V er lag, Z ü r ich , 1950, p r ó­
logo.

151
 t r in a ” . C o n o c e r a G u a r d in i e s, c ie r t a m e n t e , u n a e x p e r ie n ­
c ia m u y fe c u n d a , u n E rle b n is. C o m o n o e s p o sib le e st a ­
b le ce r e n é l d iv isio n e s, d e b id o a la a c t it u d d ia lé c t ica d e su
p e n sa r y v iv ir , lo q u e in t e r e sa e s su p e r so n a lid a d , a d v e r t ir
e l p o lk as d e v e r d a d q u e r e sp la n d e c e e n su figu r a , t a n t o
c u a n d o se a l z a v igo r o so e n la c á t e d r a c o n su la r g o c a b e llo
b la n c o y su sen cillo t r a je n e gr o , c o m o c u a n d o v i a ja e n u n
v iejo t r a n v ía de b a r r io c o n fu n d id o h u m ild e m e n t e en tre
lo s o b r e r o s. Si n p o se , se n cillo y e n é r gic o , e n la p le n it u d
d e u n a v i d a c o n sa g r a d a a la b ú sq u e d a d e la v e r d a d , G u a r ­
d in i e s u n sím b o lo d e fu e r z a , d e c la r id a d in t e le c t u a l y ,
so b r e t o d o , d e a u t e n t ic id a d . E l a m o r a la v e r d a d c o n fig u r a
t o d a su p e r so n a , p o r q u e la v e r d a d p o se e e n él u n c a r á c t e r
e x ist e n cia l, d e c o m p r o m iso y e x ig e n c ia . P o r e so , sin p r e ­
t e n d e r lo , G u a r d in i e s b r illa n t e , y e llo d e b id o n o a e fe c t is­
m o s lit e r ar io s, sin o a la fu e r z a in t e r n a d e l p e n sa m ie n t o ,
q u e lle v a e n sí la m a d u r e z d e m u c h a s h o r a s d e v id a in t e ­
le ct u al. E n e l fr á g il a m b ie n t e d e r e la t iv ism o y d e sa r r a ig o
e n q u e v iv e d e sd e h a c e t ie m p o E u r o p a , G u a r d in i h a sid o ,
sin d u d a , u n o d e lo s t e st ig o s m á s e fica ce s d e la v e r d a d .

U n id ad y rit m o

L o d e c isiv o e n G u a r d in i, c o m o q u e d a d ic h o , e s e l r it ­
m o . D e l r it m o q u e p a r a e n t e n d e r n o s h e m o s lla m a d o m u ­
sic a l e s G u a r d in i u n v ir t u o so , p o r p o se e r u n se n t id o in n a t o
d e la b e lle z a a r t íst ic a . P a r a lo g r a r e l d o m in io d e l r it m o
in t e le c t u a l, q u e m u e st r a n e n gr a d o e m in e n t e su s o b r a s d e
m a d u r e z , t ie n e q u e m o v iliz a r m á s c u a lid a d e s, p u e s t al r it ­
m o e s fr u t o d e u n a gr a n c la r id a d in t e le c t u a l y u n a e x t r a ­
o r d in a r ia in t u ic ió n p e d a g ó gic a . G u a r d in i a lt e r a m u y a m e ­
n u d o e l le m p o r ít m ic o d e la n a r r a ció n , c o r t a e l h ilo d e la
m ism a , in t e r c a la in c iso s, e t c ., y e l c o n ju n t o , sin e m b a r g o ,
n o só lo n o r e su lt a c o n fu so , a n t e s d a u n a im p r e sió n t a n t o
m á s fu e r t e d e u n id a d c u a n t a m á s d isp a r id a d d e e le m e n t o s,
d e p la n o s y d e t e m p o s r ít m ic o s lo c o m p o n e n . L o c u a l se
e x p lic a , a m i e n t e n d e r , p o r q u e e l r it m o d e l p e n sa m ie n t o

152
 ¡de G u a r d in i o b e d e c e a u n a v isió n d ia lé c t ic a d e la r e alid a d .
D e a h í q u e la m o v il id a d n o d i st r a ig a , a n t e s c o n c e n t r e la
a t e n ció n y la in t e n sifiq u e . E n un p e n sa m ie n t o d ia lé c t ic o
o sin e id é t ic o *, lo s d e t a lle s d e b e n se r e st u d ia d o s e n fu n c ió n
d e l c o n ju n t o , d e l c u a l v ie n e n a se r p a r t e s in t e g r a n t e s q u e
lo e sclar e ce n , n o d ig r e sio n e s q u e d ist r a e n la a t e n c ió n . V é a ­
se, p o r e je m p lo , la fu n c i ó n c la r ifica d o r a d e lo s d o s p r im e ­
r os c a p ít u lo s d e la o b r a a q u e e st e e n sa y o sir v e d e e p ílo go ,
q u e en un a u t o r n o d ia lé c t ic o c o r r e r ían e l r ie sg o d e se r
m e r o s t r o z o s d e r e lle n o .
U n id ad y r it m o : h e a h í la s d o s c la v e s d e l é x it o d e
G u a r d i n i.
E l rit m o lo d o m in a m e d ia n t e la a p lic a c ió n del m étodo
fe n o m e n o lo g ía *, q u e p r a c t ic a c on m a n o m a e st r a . P o r p a r ­
t ir d e l p r in c ip io d e q u e n o se p u e d e c a p t a r u n a r e alid a d ,
si n o se t ie n e la m a d u r e z h u m a n a su fi c i e n t e 5,
4 u n a vez
p la n t e a d o un p r o b le m a , G u a r d in i cor ta b r u sc a m e n t e el
d iscu r so , y c o n u n r it m o m á s le n t o a h o n d a e n e l e st u d io
d e la s c a t e go r ía s d e c isiv a s p a r a la c a p t a c ió n d e d ic h o p r o ­
b le m a . Si se t r a t a d e c o m p r e n d e r , p o n g o p o r c a so , q u e
“ D io s e s a m o r ” , se g ú n in d ic a Sa n Ju a n , u n a v e z fo r m u la ­
d o e l t e m a , G u a r d in i in t e r p e la al o y e n t e : “ P e r o , ¿q u é e s
a m o r ?” . E in m e d ia t a m e n t e lo in st a a p r o fu n d iz a r e n t o d o
lo q u e e st a r e a lid a d im p lic a , a fin d e q u e g a n e e n e x p e ­
r ie n cia y m a d u r e z h u m a n a s. U n a v e z q u e e l o y e n t e h a
lle ga d o al gr a d o d e r e fle x ió n su fic ie n t e p a r a v e r d pro­
b le m a p o r den tro, G u a r d in i d a u n sa lt o e n e l d iscu r so ,
ace le r a u n t a n t o e l r it m o y p l a n t e a d e n u e v o el t e m a in i­
c ia l: “ D io s e s a m o r ” . P e r o e st a fr a se t ie n e a h o r a o t r o al-

4 T ó m ese est e v o cab lo en su sign ificación e t im o ló gica, qu e,

com o e s sab id o , t ien e m ay or am p lit u d y p o t e n cia ev ocat iva
q u e el t ér m in o “ com p r eh en sivo” , q u e en cie r t o m o d o se le
a se m e ja.
5 A la fe, in d ica G u ar d in i, se le h a id o escu r r ien d o e l m u n ­
do. Y com o la Rev elació n sólo m u est r a su fe cu n d id a d a l se r
in t e r r o gad a, y la s p r egu n t as su r gen d e l a r e alid a d d el m u n d o,
a l p r ac t icar se la e scisió n fe-m u n do, la Rev elació n p ie r d e fe ­
cu n d id ad y el p e n sam ie n t o r e ligio so se e st er iliza. V é a se F r e i h e i t ,
G n a d e , S c h i c k s a l , K ó se l V e r lag, M ü n ch en , 1949, p ág. 11.

153
c a n e e q u e a l p r in c ip io ; p ar e c e m á s h o n d a . E l o y e n t e , e n
e fe ct o , v a m á s le jo s e n su alcan c e v isu a l, p e n e t r a m á s, y
la so lu c ió n se v a im p o n ie n d o clar a e im p r e sio n a n t e e n u n
r it m o g r a d u a lm e n t e ac e le r ad o . Con e st e m étod o lo gr a
G u a r d in i q u e e l o y e n t e y el le c t o r r e su e lv a n p o r sí m ism o s
lo s p r o b le m a s e n u n p r o c e so in t e r n o d e m a d u r e z , y n o se
sie n t a n a r r a st r a d o s a la so lu c ió n c o m o a e m p e llo n e s, y v u l­
n e r a d o s, p o r t a n t o , e n su a n sia d e a u t o n o m ía . E s la v e r ­
d a d q u ie n se im p o n e , n o el m a e st r o .
L a u n id ad e s d e b id a a su e st ilo d ia lé c t ic o d e p e n sa r ®.
D e sd e el c o m ie n z o d e su a c t iv id a d in t e le c t u a l se m a n i­
fe st ó G u a r d i n i c o m o un t e m p e r a m e n t o d ia lé c t ico . Y a en
V om G e ist d e r L it u rg ie se d e st a c a c la r a m e n t e u n m o d o
e sp e cífico d e p e n sa m ie n t o sin e id é t ico . P e r o la fo r m u la c ió n
t e m á t ic a y a m p lia d e é st e se e n c u e n t r a p o r p r im e r a v e z e n
D e r G e ge n sat z / o b r a q u e o r ie n t a y u n ific a in t e r n a m e n t e
tod a la p r o d u c c ió n ap ar en te m en te d isp e r sa de G u a r d in i.
Só lo por h ab er e st u d ia d o con in e x c u sa b le p a r c ia li d a d a
un a u t o r q u e c o n sa gr ó su v i d a y su o b r a a d e fe n d e r la
u n id a d o r gá n ic a , d ia lé c t ic a d e l “ se r v iv o con creto” (D e r
G e g e n sat z ), h a sid o p o sib le ju z g a r a G u a r d in i c o m o u n
p u b lic ist a sin c o n t e x t u r a in t e r n a . P o r d iv e r sa s r a z o n e s q u e
a h o r a n o p o d e m o s d e t allar , e l gr a n p ú b lic o se p e r m it ió e l
lu jo d e ig n o r a r su o b r a c a p it a l d e sd e e l p u n t o d e v ist a m e ­
t o d o ló gic o , e x p o n ié n d o se c o n e llo al r ie sg o c a si in e v it a b le
d e m a le n t e n d e r t o d a su la b o r , q u e , se g ú n c o n fe sió n p r o ­
p ia 67, n o t ie n e o t r o in t e n t o q u e e l d e “ c o n se g u ir u n a v isió n
u n it a r ia y t o t a l d e la e x ist e n c ia c r ist ia n a ” . D e r G e g e n sat z
— an ot a G u a r d in i con sin gu la r e n e r g í a 8— ? c o n st it u y e la
“d ir e c c ió n y m e d id a ” d e t o d a s la s o b r a s p o st e r io r e s, q u e
n o so n sin o la a p lica ció n a d iv e r so s t e m a s d e l e st ilo d e
p e n sa r e n e lla p r o p u e st o , d e t al m o d o q u e , a u n cu an d o
a lo s v e in t e a n o s d e p u b lic a c ió n le h a y a p a r e c id o , d e b id o

6 A l h a b lar d e est ilo con vien e t en er en cu e n t a q u e n o se

t r at a, en m od o algu n o, d e efe ct ism o s lit e r ar io s, sin o d e u n a
act it u d in t elect u al.
T Gf. F r e i h e i t , G n a d e , S c h i c k s a l , p á gs. 9-13.
8 Gf. D e r G e g e n s a t z (p á gs. 7, 9, 79 y 186) y F r e i h e i t , G n a d e ,
S c h i c k s a l , p á g. 9.

154
a su e st r u c t u r a , u n a “ m e r a o b r a d e ju v e n t u d ” ··, acced ió ,
a r u e g o s d e su s a m ig o s, a p u b lic a r la d e n u e v o , p o r h a b e r
v ist o su t e sis c o n fir m a d a p o r la s o b r a s s i g u i e n t e s10.
S i t o d a la p r o d u c c ió n d e G u a r d in i se d e r iv a, en c u a n t o
al m étodo, de un e n sa y o d e ju v e n t u d , r e su lt a c la r o q u e
se d a e n e lla u n a in t e r n a t r a b a z ó n q u e h o y a p r e m ia d e s­
c u b r ir , pu es si a lgo n e c e sit a m o s en e st o s m o m e n t o s e s
a p r e n d e r a p e n sa r . Y e l m a g ist e r io d e G u a r d in i n o t ie n e
otro fin que d ar al p e n sa m ie n t o a c t u a l e l gir o de 180
gr a d o s q u e n e ce sit a p a r a sa lv a r la c r isis p r o v o c a d a p o r el
p e n sa m ie n t o c ie n t ifist a .

Uu n u ev o e st ilo d e p e n sar

L a s o b r a s d e G u a r d i n i n o so n sin o in t e n t o s r e n o v a d o s
d e m o st r a r q u e lo s p r o b le m a s q u e p la n t e a al h o m b r e a c ­
t u a l la é p o c a q u e se a v e c in a d e b e n se r a b o r d a d o s c o n u n
m étod o n u evo d e t ip o sin e id é t ico , p o r c u a n t o l a a c t it u d
e sp ir it u a l d e la Ed ad M od ern a, cu y as c o n se c u e n c ia s su ­
fr im o s h o y , fu e in sp ir a d a p o r e l m é t o d o a n a lít ic o .
G u a r d in i h a v ist o c o n c la r id a d q u e si h o y fa l l a la c o m ­
p r e n sió n de lo s v a lo r e s e sp e c ífic a m e n t e h u m a n o s, ello
e s d e b id o al d e se q u ilib r io e x ist e n t e e n t r e e l gr a d o d e d e s­
ar r o llo a q u e h a n ll e g a d o la s C ie n c ia s d e la N a t u r a l e z a
y aq u él en que se h a lla n la s lla m a d a s C ie n c ia s d e l E s ­
p ír it u . P o r lo c u a l n o b a st a la m e n t a r la e scisió n e sp ir it u a l
d el h o m b r e c o n t e m p o r á n e o y a n a t e m a t iz a r a lg u n o s d e los
fr u t o s t íp ic o s d el e st ilo d e p e n sa r m o d e r n o — la t é cn ic a ,
p o r e je m p lo — , a n t e s h a y que d e cid ir se a su p e r a r d ich o
e st ilo , e v a d ié n d o se de la se d u c c ió n que ha e je r c id o el
m étodo c ie n t ífic o , du ran te lo s ú lt im o s siglo s, so b r e lo s
h om b res de O c c id e n t e . P ar a sa lv a r la c r isis a c t u a l, lo
a p r e m ia n t e e s r e c o n st r u ir la u n id a d e sp ir it u a l p e r d id a a l •

• Cf. D e r G e g e n s a t z , p ág. 9.
10 N o q u ie r e est o d ecir , sin em b ar go, q u e su s o b r a s sean
var iacion es d e l m ism o t em a (t em a e xp u e st o en D e r G e g e n s a t z ),
p o r q u e n o se t r a t a d e la e xp lan ació n d e u n con t en id o, sin o
d e la ap licación d e u n est ilo d e p en sar a d iv er so s t em as.

155
fi n a l d e la E d a d M e d i a , a fin d e ll e g a r a u n a v it a l y r i g u ­
r o sa c o m p r e n sió n d e la e x ist e n c i a c o m o u n t o d o . L o c u a l
e x ig e u n m é t o d o sin e id é t ic o d e p e n sa r . P u e s n o se t r a t a
d e v o lv e r a la E d a d M e d ia , e n u n r e t o m o d e m a t iz m á s
o m e n o s r o m á n t ic o , sin o d e ir a d e la n t e , d e sb o r d a n d o y
a su m ie n d o a la v e z la sit u a c ió n p r e se n t e , la c u a l se lo g r a r á
“ t r a sc e n d ie n d o la s d ist in c io n e s h a c ia el t o d o ” 11; t r a s­
c e n d e r q u e n o sig n ific a sim p le m e n t e u n r o m á n t ic o b o r r a r
lím it e s, sin o un p o t e n c ia r e l v a lo r d e lo s m ism o s, in t e ­
gr á n d o lo s d ia lé c t ic a m e n t e en un c o n ju n t o o r g á n ic o . P or
h a b e r v i st o q u e e l p r o b le m a d e la c r isis a c t u a l n o se r e su e lv e
c o n u n a m e r a la b o r d e p o d a o u n a d e se r ció n , a n t e s e x ig e
u n a la b o r p o sit iv a y r igu r o sa m e n t e c r e ad o r a, G u a r d i n i h a
m o st r a d o d e sd e su s p r im e r o s e sc r it o s u n a fu e r t e t e n sió n
h a c ia u n m o d o d e u n id a d q u e n o e s m e r a u n ió n c o n fu sa ,
r e su lt a d o d e v e r la r e a lid a d c o n lo s o jo s e n t o r n a d o s (u n i­
d ad d e t ip o in fr a in t e le c t u a l), sin o u n a fo r m a d e v in c u la ­
c ió n o r gá n ic a , r ic a , d ialé c t ica y, por tan to, in t e le c t u a l,
no “ m íst ic a ” , co m o a lgu ie n ha e sc r it o , sin m e d ir el
r ie sg o que su p o n e e m p le a r e st e v o c a b lo — -tan p r o p icio
a e n g e n d r a r e q u ív o c o s— ■ p a r a e x p r e sa r u n a r e a lid a d que
es fr u t o d e la in t e lig e n c ia a p len o r e n d im ie n t o . V e r el
c o n ju n t o e n fu n c ió n d e la s p a r t e s, y v ic e v e r sa , e n in t e r ­
ac c ió n d in á m ic o - d ia lé c t ic a , e s u n a o p e r a c ió n r ig u r o sa m e n t e
in t e le c t u a l q u e e x ig e g r a n t e n sió n d e e sp ír it u y a g ilid a d .
Si e st o n o sie m p r e se h a v ist o c la r a m e n t e e s p o r q u e al
m in im iz a r el in t e le c t o h a y q u e a t r ib u ir la fu n c ió n com ­
p r e h e n siv a o sin e id é t ic a a o t r a s fa c u lt a d e s, p o n g o p o r c aso ,
al se n t im ie n t o . P ero h o y e st a m o s v ie n d o , con c r e cie n t e
c la r id a d , que el R a c io n a lism o sólo se su p e r a d an d o al
in t e le c t o su p le n o v a l o r 12*.14
L a c r isis a c t u a l e s d e b id a a l a fa l t a d e u n i d a d 18. “ E s

11 F r e i h e i t , G n a d e , S c h i c k s a l , p ág. 12.
12 P a r a n o d ific u lt a r la le ct u r a d e e st e sen cillo t r a b a jo n o
en t r am o s en l a ser ie d e cu e st io n es q u e p lan t e a l a t e o r ía d e
G u ar d in i so b r e l a A n s c h a u u n g .
14 R esp ect o , p o r eje m p lo , a la ‘‘fe q u ím icam en t e p u r a ” d e
lo s cr ist ian o s, q u e “h an h ech o vir t u d a m a r ga d e l a n ece sid ad
d e se p a r a r se d e l m u n d o p agan izad o ” , ad v ie r t e G u ar d in i q u e

156
h o r a, pu es - —a fir m a G u a r d in i— , de tom ar n u evam en te
p o sic io n e s, in t e le c t u a l y v it a lm e n t e , e n la e x ist e n c ia c r is­
t ia n a e n t e n d id a com o una t o t a lid a d ” . “Es h ora de ver
q u e t o d a s la s d ist in c io n e s t ie n e n so la m e n t e u n v a lo r m e t ó ­
d ico y q u e , p o r el c o n t r a r io , lo q u e se d a e n r e a li d a d e s
el m u n d o y el h o m b r e e n el, el h o m b r e lla m a d o por
D io s, r e g id o y sa lv a d o p o r E l. E s h o r a, e n fi n , d e p e n sa r
e l t o d o d e sd e e l T o d o 14.
G u a r d in i h a c a p t a d o e l p r o b le m a c e r t e r a m e n t e . P e r o su
gr an m é r it o c o n sist e , m ás b ie n , e n h aber c aíd o en la
c u e n t a d e q u e e st a v isió n u n it a r ia d e la r e a li d a d n o p u e d e
r e d u c ir se a u n a m e r a r e p r o d u c c ió n d e la d e la E d a d M e d i a ,
p o r d e b e r a su m ir c u a n t o h a sid o c r e ad o h a s t a e l m o m e n t o
a c t u a l p o r e l e sp ír it u d e l h o m b r e . N o se t r a t a d e u n r e t or ­
n o , sin o d e u n a cr e ació n . “ D e b e m o s c o n se r v a r lo g a n a d o e n
e l e sfu e r z o c o n st a n t e d e lo s sig lo s p a sa d o s” . “N u e st r o le m a
n o p u e d e se r : h a c ia a t r á s. Ni a la E d a d M e d ia n i al
C r ist ia n ism o p r im it iv o . Sin o sie m p r e a d e la n t e . A d e la n t e ,
t r a sc e n d ie n d o la s d ist in c io n e s h a c ia e l t o d o ; con u n a a c­
t it u d q u e , a la d ist a n c ia d e m e d io m ile n io , y , p o r c o n si­
gu ie n t e , m á s c r ít ic a , m á s se r ia, m á s c a u t a , se c o r r e sp o n d e
c on a q u e lla que t u v ie r o n e n t o n c e s lo s h o m b r e s de O c­
c id e n t e 15.

“ e s a lgo m u y d u r o y e sfor za d o (...), p e r o r e p r e se n t a u n a cr i­

sis” ( Fre ih e it , G n ad e , Sch ick sal , p á g. 10).
Lo q u e G u ar d in i a t a c a con m ay or em p eñ o e s l a volu n t ad
d e lo s d ist in t os r am os d e l sa b e r d e r e gir se e xclu siv am en t e
p o r n o r m as in t e r n as. E st a act it u d d e d e sa r r a ig o lle v a a l d es­
m em b r am ien t o, y ést e a l cao s, por qu e, a l p e r d e r e l con t r ol
so b r e lo s d iv er so s ám b it os d el con ocim ien t o, e l h o m b r e q u e d a
a m er ced d el in t elect o. Lo gr av e es q u e t o d a la E d a d Mo­
d e r n a in t e r p r et ó e sa au t o n o m ía com o algo p e r fe ct am e n t e n a­
t u r al, y aú n h ay act u alm en t e sect o r es in t e le c t u a le s q u e ju zga n
com o in t r an sige n c ia d o gm át ica t od o in t en t o d e a r r a ig o y d e
u n ificación . E st e e s el sen t id o q u e tien e l a p r o t e st a violen t a
q u e lo s alu m n os d e la U n iv e r sid ad d e M u n ich h icier o n oír a
G u ar d in i cu an d o ést e, en u n a clase, c r it icó l a a c t it u d d e
d e sa r r aigo q u e m an ifiest an algu n o s v ir t u o sism o s d e P ic a sso
y T h o m a s M an n . V éase L eb en d ige r G eist, p r ólogo .
1A Fre ih e it , G n ad e , Sch ick sal9 p ág. 12.
15 O b. c it .

157
 E st a d e c isió n d e su p e r a r la c r isis p o r v ía d e desbor da^ *
m ie n t o c r e ad o r e s lo q u e h a d a d o a G u a r d in i e l p o d e r d e
su ge st ió n so b r e la ju v e n t u d a le m a n a , a n sio sa de r en ov a­
c ió n , p e r o c o n u n a t e n sió n c r e ad o r a a la q u e n o e st á d is­
p u e st a a r e n u n c ia r . Lo d e cisiv o e n e st o s m o m e n t o s, d ir á
G u a r d in i, n o c o n sist e e n m o st r a r a la ju v e n t u d u n sist e m a
n u e v o d e p e n sa m ie n t o , sin o u n m é t o d o a p t o p a r a p e n sa r
c o n fo r m e a la s e x ig e n c ia s d el d ía.

Fle x ib ilid ad m e n t al y d ialé ct ica

E s t e m é t o d o e x i g e u n a gr a n m o v il id a d in t e le c t u a l. G u a r ­
d in i se in sp ir a, so b r e t o d o , e n la Bio lo gía , c ie n cia d e c a ­
t e go r ía s m u y fle x ib le s (so u p le s), y t ie n d e p o r e llo a d a r a
lo s c o n c e p t o s la m á x im a m o v ilid a d in t e r n a . “ Se p r o cu r a r á
a t e n d e r a c a d a u n a d e las p a la b r a s, p e r o sin c e r r a r la s e n
sí m ism a s. Se les d e jar á e sp a cio lib r e e n q u e p u e d a n m o ­
v e r se , y lib e r t a d p a r a r e t o r n a r a sí. P u e s u n a r e a lid a d v iv a
só lo lo gr a su fo r m a p e r fe c t a c u a n d o a b o c a e n su e v o lu c ió n
a u n a c o n figu r a c ió n d e fin it iv a, d e sd e la c u a l d e t e r m in a r e ­
t r o a c t iv a m e n t e t o d o el c o n ju n t o ...” 16.
Q u ie n se h a y a d e b a t id o la r go t ie m p o c o n lo s p r o b le m a s
d e la Bio lo gía (p ié n se se , p o r e je m p lo , e n el p r o b le m a d e la
“ e n t e le q u ia ” ) o c o n c u a lq u ie r c la se d e p r o b le m a s e n que
r e sp la n d e z c a la d ia lé c t ica t íp ic a d e l se r v iv o (so b r e t o d o si
se t r a t a d e u n se r v iv o e sp ir it u al), p o r fu e r z a h a d e se n t ir
m u y in t e n sa m e n t e la d e ficie n cia d e lo s c o n ce p t o s, q u e so n
fr u t o d el p e n sa m ie n t o d iscu r siv o , u n ila t e r a l. A l t r a t a r c on
r e a lid ad e s d e u n a g r a n fle x ib ilid a d o n t o ló gic a in t e r n a (fle ­
x ib il id a d que va a lia d a c on una e x t r a o r d in a r ia fir m e z a ),
d o t a d a s d e u n a m ist e r io sa in t e r r e la c ió n d in á m ic a , lo s c o n ­
cep tos d eb en d e sp le g a r se in t e r n a m e n t e y cob r ar a g ilid a d
y m o v ilid a d , si h a n d e se r v ir p a r a c a p t a r e sa s r e a lid a d e s.

1# Cf. V om Leb en d igen G ott, St . Be n n o V e r lag, Le ip zig,

1955, p ág. 8.
N ót ese q u e n o se t r a t a d e r en o var el p en sam ien t o p ar a d ó ­
jic o , algú n t ie m p o m u y d e m od a, sin o el d ialéct ico , q u e e9
e l ú n ico ap t o p a r a d e scr ib ir lo s fen óm en os e sp ir it u ales.

158
D e a h í la p r e o c u p a c ió n c o n st a n t e d é G u a r d in i. p o r lo gr a r
q u e e l le ct or a d o p t e u n a a c t it u d in t e le c t u a l m u y fle x ib le ,
a fin d e q u e n o t o m e lo s c o n ce p t o s c o m o a l g o r ígid o , ce ­
r r ad o , d a d o d e u n a v e z p a r a sie m p r e , sin o c o m o a lgo m ó ­
vil su sc e p t ib le d e c o n st a n t e e n r iq u e c im ie n t o . “ T ie n e su m a
im p o r t a n c ia q u e e l le c t o r c o n c e d a a las p a la b r a s su m o v i­
m ie n t o y su lib e r t a d . D e b e p e r m it ir a t od a p alab r a y a
p r o n u n c ia d a , q u e d e t e r m in e su se n t id o a lo la r g o d el d is­
cu r so . Y d e ja r qu e u n a fr a se — im p o t e n t e p a r a e x p r e sar
p o r sí so la el m ist e r io ( . . . ) d e la v id a d iv in a — se e n fr e n t e
co n o t r a fr a se , c o n t r a d ic ié n d o la e n fo r m a d e in t e r r o ga c ió n ,
d e d u d a , y a v e c e s in c lu so , d e o p o sició n , p u e s a m e n u d o e s
é st a la ú n ic a fo r m a d e im p r im ir al p e n sa m ie n t o la m o v ili­
d a d q u e le p e r m it e su p e r a r la lim it a ció n d e lo s m e r o s c o n -
’ > > 17
cep tos .
G u a r d in i se e sfu e r z a r e it e r a d a m e n t e p o r que e l le ct or
c o n sid e r e c a d a e le m e n t o d e los q u e fo r m a n u n lib r o o u n
d iscu r so — p a la b r a s, fr a se s, p e r ío d o s, c a p ít u lo s, e t c .— c o m o
p ar t e s d ia lé c t ica s d e u n t o d o , e n el q u e c o b r a n su v e r d a ­
d er o se n t id o y v alo r . Si a n t e la s d ific u lt a d e s d e e st e ju e g o
d ia lé c t ico , a fir m a , se a b st ie n e el le c t o r d e e m it ir ju ic io s
p r e c ip it a d o s, “ a n t e s se m a n t ie n e a la e sp e r a , c o n á n im o
a b ie r t o , a t e n d ie n d o al c o n ju n t o , a q u e llo m ism o que en
p r in cip io le p ar e c ió fa lso se r á t a l v e z lo q u e le d e scu b r a
en t o d a su a u t e n t ic id a d e l se n t id o d e lo e x p u e st o ” 1S.
H a y q u e d e sp o ja r a l v o c a b lo “ D ia lé c t ic a ” d e t o d a r eso ­
n a n c ia h e ge lia n a , y v e r e n él la e x p r e sió n d e u n a in t e r a c ­
ció n m u t u a d e r e a lid ad e s. E l m é t o d o d ia lé c t ico e x ig e d e la
m e n t e la t e n sió n sin e id é t ic a n e c e sar ia p a r a v e r las p a r t e s
en fu n c ió n d el t o d o y e l t o d o e n fu n c ió n d e las p ar t e s, c o n
la c o n cie n cia d e q u e e n t o d o c o n ju n t o d ia lé c t ic o — y t a le s
so n lo s fe n ó m e n o s v it a le s y e sp ir it u a le s— n o se p u e d e p a ­
sa r d e las p a r t e s al t o d o , o v ic e v e r sa , p o r la e le m e n t a l r a ­
zó n d e q u e n o e s p o si b le c o m p r e n d e r u n a p a r t e sin e st a r
c a p t a n d o d e a l gú n m o d o e l t o d o c o n e l c u a l e st á v in c u la- 17

17 O b . c i t ., p ág. 9.
O b . c iu

159
 d a , y a l r e v é s. Se t r a t a d e u n a la b o r d e c o n ju n t o , t e n sio ­
n a d a , sin e id é t ic a .
L o q u e d ific u lt a la r e c t a in t e le c c ió n d e e st e m é t o d o e s la
t e n d e n c ia a p a r t ir d e l p r in c ip io d e q u e só lo lo o b je t iv o -
m e n su r a b le ( h an d gre t flic b ) e s r e al, p u e s, d a d o q u e e l est ilo
sin e id é r ico d e p e n sa r se d ir ig e so b r e t o d o a la c a p t a c ió n
d e la s r e a lid a d e s su p e r o b je t i v a s19, h a y q u ie n e s p r e ju z g a n
q u e n o se t r a t a d e a lgo r igu r o so y se r io .
P a r a e n t e n d e r la a c t it u d de G u ar d in i h a y que v o lv e r
c o n st a n t e m e n t e so b r e e l h e ch o d e q u e e l m é t o d o a n alít ic o-
o b je t iv ist a , t o m a d o e n p r é st a m o a la s C ie n c ia s d e la N a -

19 P o r con t r ap o sició n a “ se r o b jet iv o ” ( d a s g e g e n s t ä n d l i c h e

S e in ), la exp r esió n “ se r su p e r o b je t iv o ” ( d a s u n g e g e n s t ä n d l i c h e
S e i n ) q u ie r e in d icar a q u e lla s r e a lid ad e s qu e, p o r d e sb o r d ar
la s c a t e go r ía s d e e sp acio y tiem po, n o p u ed en se r c a p t a d a s
d e m od o sen so r ial, sin o só lo m ed ian t e u n a fa cu lt a d in t e lec­
t iva q u e t e n ga la am p lit u d de visión n e c e sa r ia p a r a c ap t ar
r e alid ad e s in t er n am en t e m óviles —m o v ilid ad q u e im p lic a u n a
gr an fir m eza on t ologica— . N o se olvid e esto, p a r a n o r e ch a­
z a r d e sd e el p r in cip io, p o r t em or a l R elat iv ism o , u n a d o ct r in a
q u e p u e d e con t r ib u ir m u y eficazm en te a su p e r ar é st e d e m od o
r ad ical— . P ié n se se en la n oción d e su st an cia, d e en t e le q u ia,
d e in t e r su b jet iv id ad p er so n al, d e so cied ad , et c. N ó t ese d e p aso
qu e, au n q u e t od os lo s se r e s e sp ir it u ale s se an su p e r o b je t iv o s,
e l se r su p e r o b je t iv o n o se con fu n d e con el se r e sp ir it u al,
p o r a b a r c a r m ás cam p o.
E s d e l m ay or in t e r é s d e st a c a r qu e, co n t r a lo q u e se afir m a
con fr ecu en cia, el se r su p e r o b je t iv o n o só lo es r eal, sin o
q u e con st it u y e la p ar t e on t ologicam en t e m á s v alio sa d e la
r e alid ad . D e ah í m i p r efer e n cia p o r el afijo “ s u p e r ” (su p e r ­
ob jet ivo), q u e n o e st á e xp u e st o a t an gr av e s m ale n t en d id o s
com o e l sen cillam en t e n egat iv o “ i n ” , (in - ob jet ivo), t an u sad o
p o r lo s p en sad o r es e xist en ciale s. (V é ase, p o r ejem p lo, K . Ja s ­
p e r s: D e r p h i l o s o p h i s c h e G l a u b e ; M . H e id e gge r : D e r S a t z
v o m G r u n d ; G. M ar c e l: L e m y s t è r e d e F ê t r e ) .
G u ar d in i p ar t e d e l p r in cip io d e q u e el se r su p e r o b je t iv o
e s t an su sc e p t ib le d e p er cep ció n y d escr ip ció n p o r p ar t e d el
h om b re com o el ob jet ivo, con t r a lo q u e op in an m u ch os p en ­
sad o r e s act u ales, q u e h an lo gr ad o , con el escam o t eo d e lo s
con ce p t os “ o b jet iv o ” e “ in ob jet ivo” , éxit os e sp e c t a c u lar e s en ­
t r e un p ú b lico p r on t o a ap lau d ir t o d a legit im ació n filosófica
d e l agn o st icism o n ih ilist a, es d ecir , d e l p esim ism o t íp ico d e
t o d a p o st gu er r a.

160
t u r aie za , fr a c a só e sp e c t a c u la r m e n t e aí se r a p lic a d o a la s
lla m a d a s C ie n c ia s d e l E sp ír it u , y a e st e fr a c a so se d e b e e l
r e t r aso b o c h o r n o so e n q u e se h a lla h o y d ía la in v e st ig a ­
ció n d e la s c a t e go r ía s p r o p ia s d e l se r e s p i r i t u a l 20. H a y q u e
su p e r ar , p u e s, u r ge n t e m e n t e e l R a c io n a lism o , p e r o sin r e ­
n u n ciar a la v id a r ig u r o sa m e n t e in t e le c t u a l, v o lv ie n d o ,
p o r e je m p lo , al c u lt o d e la T ie r r a , e n c u a lq u ie r a d e su s a s­
p e c t o s, sin o d an d o a l in t e le c t o su p le n o v a lo r . G u a r d in i
no se a c o g e n u n ca a e so s v o c a b lo s, tan su g e st iv o s p a r a
t e m p e r a m e n t o s r o m á n t ic o s, c o m o T ie r r a , N a t u r a l e z a , D e­
ven ir , e t c ., a n t e s se im p o n e e l d e b e r d e u n a su m a c la r id a d
y u n a e sfo r z a d a c o m p r e n sió n , a fin d e h a c e r se l u z p o r v ía
d e p r o fu n d iz a c ió n y a m p lit u d .
C o n v ie n e n o t a r a e st e r e sp e c t o có m o el P . I . H e r w e g e n ,
al p r o lo g a r la p r im e r a e d ic ió n d e V o m G e ist d e r L it u rg ie
d e st a c a la n e c e sid a d d e lle ga r a u n a “ c o m u n i d a d o r g á n i­
c a” , lo c u a l n o im p id e q u e se g u id a m e n t e a fir m e q u e lo li­
t ú r gic o e s a lg o “ o b je t iv o y c o le c t iv o ” . P a r a e n t e n d e r r e c­
t a m e n t e e st a s a fir m ac io n e s c o n v ie n e a d v e r t ir que “ lo c o ­
le c t iv o ” n o sig n ific a a q u í u n “ t o d o d e t ip o g r e g a r io ” , sin o
u n c o n ju n t o d ialé c t ico , r a z ó n p o r la c u a l n o se o p o n e a
lo in d iv id u a l, a n t e s lo in t e gr a . C o n lo q u e sa l t a a la v ist a
q u e lo o b je t iv o y lo p e r so n a l n o so n t é r m in o s o p u e st o s,
y a q u e la d u a lid a d “ o b je t iv o - su b je t iv o ” e s c o n fu sa . C o n e l
t é r m in o “ o b je t iv o ” su e le in d ic a r se lo q u e e s in d e p e n d ie n t e
del c a p r ic h o in d iv id u a l por o p o sició n a “ lo su b je t iv o ” .
P e r o c o n e llo n o e st á d ic h o q u e lo in d e p e n d ie n t e d e l c a ­
p r ich o in d iv id u a l d e b a se r a lg o “ o b je t iv o - p lá st ic o ” (e n t e n ­
d ie n d o e l v o c a b lo o b je t iv o n o e n o p o sic ió n a “ su b je t iv o ” ,
sin o a “ su p e r o b je t iv o ” ). T o d o e l á m b it o d el se r su p e r o b je t i-
v o e s e n e st e se n t id o r ig u r o sa m e n t e o b je t iv o . P o r eso u n a

2* Si el lib er alism o , p o r ejem p lo , se m u e st r a in ca p az d e

r esolver lo s p r o b le m as p lan t ead o s por l a so cied ad , q u e e s u n a
com u n id ad p er so n al, o r gán ica, ello es d eb id o a e je r c it a r u n
t ip o d e p en sam ien t o an alít ico , q u e n o se a d a p t a a la s r e a li­
d ad es e sp ir it u ale s. H ay q u e llev ar a cab o u n a So c io lo gía com ­
p r en siva o d ia lé c t ica .

161
11
r e a lid a d , si e s d ia lé c t ica , p u e d e ser , al m ism o t ie m p o , c o le c­
t iv a , o b je t iv a y p e r so n a l 21.
B a st a h o je a r las o b r a s d e G u a r d in i p a r a o b se r v a r que
é st e a b o r d a t o d o s lo s t e m a s c o n un m étod o sin e id é t ic o ,
e v it a n d o ia u n ila t e r a lid a d . No c a e , sin em b ar go , en un
sin c r e t ism o m er am e n te c o n cilia d o r , p u e s é st e su e le d a r se
c u a n d o se p r e t e n d e h a lla r e l ju st o m e d io e n t r e d o s t e o r ías
c o n sid e r a d a s c o m o o p u e st a s, y G u a r d i n i t ie n e la a g il id a d
m e n t a l su fic ie n t e p a r a v e r q u e m u c h a s d e la s r e a lid a d e s
a p r im e r a v i st a ir r e c o n cilia b le s n o so n , sin o p o lo s d e u n
todo d ia lé c t ic o . C o n c lu sió n a que ab oca n e c e sa r ia m e n t e
q u ie n e st u d ie c on sin c e r id a d los fe n ó m e n o s, y lo s e x p liq u e
sin p r e o cu p a c io n e s d e m a g ó g ic a s. E l r e c u r so a lo s c o n t r a s­
tes en la t é cn ica d e la d e scr ip c ió n es p r o c e d im ie n t o b r i­
llan t e m u y h a la g a d o p o r e l é x it o . D e a h í q u e el p e n sa ­
m ie n t o sin e id é t ic o e x ija u n alt o g r a d o d e a m o r a la v e r ­
d a d , y a q u e , p e se al e sfu e r z o d e c o m p r e h e n sió n q u e im ­
p lica, p u e d e d a r a m e n t e s su p e r fic ia le s la im p r e sió n d e u n
b la n d o sin c r e t ism o c o n cilia d o r o c o n t e m p o r iz a d o r , que
n u n c a fu e se c r e t o d e gr a n d e s é x it o s.
A l e st u d ia r la o b r a q u e e p ilo g o v e r e m o s e je m p lo s c la r o s
d e e st e e st ilo d e p e n sa r .

31 Cf. V o m G e i s t d e r L i t u r g i e , H e r d e r V e r lag, 1957, p á g i­

n as 10-12.
L a Lit u r gia su p e r a la act it u d d e ar b it r ar ie d ad o cap r ich o
in d iv id u al, p o r ser el m odo d e exp r esió n d e l a com u n id ad ,
q u e e s u n a r e alid a d d ialé ct ica.

162
 II

HACIA UNA NUEVA EPOCA

In se gu rid ad y rie sgo cre ad o r

E st a o b r a e st á c o n st r u id a con la t é c n ic a t íp ica d e su
au tor . P la n t e a el p r o b le m a , v u e lv e at r ás p ar a gan ar en
p e r sp e ct iv a y h o n d u r a, y al fin al a b o r d a la so lu ció n d el
p r o b le m a co n t o d a a m p lit u d d ialé c t ica . P a r a c a p t a r el se n ­
t id o d e n u e st r a sit u a c ió n , G u a r d in i e st u d ia su c in t a m e n t e
el p r o c e so d e fo r m a c ió n d el e sp ír it u m o d e r n o a p a r t ir d el
m u n d o m e d ie v al. E l n ú c le o d e la o b r a lo fo r m a el c a p ít u ­
lo I I I , q u e d e sc r ib e el p r o ce so d e d iso lu c ió n d el e sp ír it u
m o d e r n o y el d e fo r m a c ió n d e la é p o c a n u e v a q u e se e st á
h o y d ía in d u d a b le m e n t e ge st a n d o . E st a ú lt im a p a r t e c o n s­
t it u y e la a p o r t a c ió n o r ig in a l y la m á s im p o r t a n t e d e l li­
b r o 22. A l le er la n o s d u ele, sin e m b a r go , su b r e v e d ad , p o r
r azó n d e se r G u a r d in i u n a d e la s m e n t e s q u e co n m á s p r o ­
b a b ilid a d d e ac ie r t o p u e d e d ise ñ a r la é p o c a q u e e st á e n
t r a n c e d e fo r m a r se , si n o se o lv id a q u e t a l d ise ñ o m á s q u e
u n a la b o r d e sc r ip t iv a e x ig e u n a la b o r c r e a d o r a . C la r o e st á

22 A lo la r go d e e st a o b r a se h a t r ad u cid o el v o cab lo
N e u z e it p or “ E d ad M o d e r n a” . E s m en est er ad v er t ir qu e p a r a
G u ar d in i n o t ien e el sen t id o en qu e su ele em p lear se en lo s
t ext o s de H ist or ia, an t e s alu d e a un p r oceso cu lt u r al, es a
sab er , la t r ay ect or ia q u e h a segu id o O ccid en t e e sp ir it u a l y
cu lt u r alm en t e d e sd e el Ren acim ien t o h a st a n u e st r o s d ías.

• 163
q u e c o n e st o n o o p o n e m o s r e p ar o s n i al lib r o , q u e en su
o r ig e n n o fu e sin o u n a m o d e st a in t r o d u c c ió n a l e st u d io d e
P a sc a l, n i al au t o r , c u y a o b r a e sc r it a y h a b la d a n o e s sin o
la d e scr ip c ió n d e e sa é p o c a a n u n c i a d a 23.
D e la le c t u r a d e e st e c a p ít u lo u n a c o sa q u e d a t r e m e n d a ­
m e n t e c la r a : e l h o m b r e d e h o y v iv e en u n a sit u a c ió n d e
in se cu rit as. C o m o P e t e r W u st , G u a r d in i c a p t a e n t o d a su
d r a m a t ic id a d la d ialé c t ica d el e sp ír it u h u m a n o , y r e ac c io ­
n a c o n u n t ip o d e p e n sa m ie n t o sin e id é t ico , ú n ico q u e p u e ­
d e o r ie n t a r n o s e n e l a m b ie n t e m ó v il y d e sa m p a r a d o de
n u e st r a é p o ca, p o r n o se r d ich a in se cu rit as sin o fr u t o d e la
a m b ig ü e d a d y la fle x ib ilid ad (so u p lesse) d e la v id a a c t u a l.
R o t a s la s a m a r r a s (m u n d o d e fo r m a s y e se n c ias, sím b o lo s,
e t cé t e r a) q u e le se r v ían d e a p o y o , e l h o m b r e d e h o y se e n ­
cu en tra en la so le d ad t íp ic a d el su p e r c iv iliz a d o qu e, por
h a b e r id o d e m a sia d o le jo s e n alas d e la t é c n ic a, n o p u e d e
c o n v iv ir co n lo s fr u t o s d e su sa b e r . E st e d e se q u ilib r io e n ­
t r e el p o d e r h a c e r y el p o d e r v iv ir (o c o n v iv ir ) p r o v o c a e n
el h o m b r e a c t u a l u n a gr a v e y c r e cie n t e d e sa z ó n .
E l c o n ce p t o d e N a t u r a l e z a , q u e G o e t h e v iv ió c o n m á s
in t e n sid a d y p le n it u d q u e n ad ie , y a n o e x ist e . L a N a t u r a ­
le z a d e jó d e se r a lgo u n it ar io , c a si d e t ip o p e r so n a l, d o ­
t a d o d e u n h a lo r o m á n t ic o d e b o n d a d y e sp ír it u p r o t e c t o r ,
p a r a c o n v e r t ir se e n un m a n o jo fr ío d e fó r m u la s, q u e si
e n a r d e c e n al sab io p o co t ie n e n q u e d e c ir al c o r a z ó n d e q u ie n
se d e ja llev ar , co m o su ele el h om bre m od ern o, por la
L ó g ic a n a t u r a l, la L ó g ic a d e lo s o jo s y d el c o r a z ó n 24. L o

28 En la p ágin a 123 de est a o b r a — qu e sólo p r e t en d e ser

“ un in ten t o de o r ie n t ación ”— ad vier t e el au t or q u e n o q u ier e
d et en er se en la d escr ip ción d e e sa ép o ca n u eva, sin o ay u d ar
tan sólo a la com p r en sión d e un au t or qu e d e sb o r d a l a E d a d
M od er n a.
24 E s in t er esan t e n ot ar q u e p ar a gu a r d a r el e q u ilib r io en ­
t r e el p o d er h ace r y e l p od er v ivir n o se d eb e volver at r ás,
sin o ap r en d er a c ap t ar el elem en t o viven cial qu e alie n t a en
el n u evo est ilo n o p lást ico d e p e n sar . N o sólo lo q u e en t r a
por lo s sen t id o s es o b jet o d e viven cia, sin o t am b ién cu an t o,
t r ascen d ién d olos, se r evela a su t r avés. D e a q u í ar r an c a u n a
p o sib le com pr en sión d el A r t e ab st r act o. R e cu é r d e se l a p o lé ­
m ic a su r gid a en t o m o a la o b r a d e Se llm ay r : V erlu st d er

164
p lá st ico v isu a l d e sa p a r e c e a m a r c h a s fo r z a d a s d e la C ie n c ia .
La t é c n ic a -^qu e h a b ía c o n v e r t id o a la N a t u r a le z a en
a m ig a y protector a d e l h o m b r e — , im p u lsa d a por su e s­
p ír it u de a u t o n o m ía y por e l m it o d e l P r o g r e so , q u iso
se g u ir su c a m in o sin t r a b a s, c on lo cu al d e sp o jó a la
N a t u r a le z a d e su c a r ác t e r sa g r a d o y la d e g r a d ó a la c o n ­
d ic ió n d e m a t e r ia l d isp o n ib le p a r a sa t isfa c e r e l a n sia h u ­
m an a de poder. A la v u e lt a de gr a v e s d e silu sio n e s, el
h o m b r e e m p ie z a h o y a a d v e r t ir c o n a so m b r o q u e e l p r i­
m e r fi n d e la t é c n ic a e s la cr e ació n d e p o d e r .
Las tres r e a lid a d e s e se n ciales p ar a la Ed ad M odern a
— N a t u r a l e z a , su je t o h u m a n o y C u lt u r a — h an a d q u ir id o
u n a e x t r e m a m o v ilid a d q u e d e so r ie n t a al h o m b r e a c t u a l,
fa lt o d e c a t e go r ía s a d e c u a d a s p a r a m o v e r se e n u n a m b ie n t e
t a n láb il. E l h o m b r e d e h o y se sie n t e e x t r a ñ a m e n t e lib r e ,
c o n u n a lib e r t a d q u e en gr a n p a r t e e s d e sa m p a r o . T a n t o
m á s u r ge n t e e s la n e c e sid a d d e u n a p r o fu n d a v i d a in t e ­
r io r q u e c o lm e e l v a cío ab ie r t o p o r la p é r d id a d e u n a c u l­
t u r a d e c a r á ct e r u n it ar io .
D e b e m o s, p u e s, a p lic a r n o s a sa lv a r lo e se n c ia l y d e st a ­
car lo , a fi n de que ap r en d a cad a uno a c o n fo r m a r su
v id a p o r p r o p ia c u e n t a . Lo gr a v e e s, sin e m b a r g o , q u e la
so lu c ió n de la cr isis a c t u a l d e b e se r d ia lé c t ica , e s d ecir ,
e st r ic t a m e n t e p e r so n a l y so lid ar ia a la v e z . Lo c u a l e x ig e
u n a fu e r t e d o sis d e a g il id a d m e n t a l y d e sin c e r id a d . D í a a
d ía, la v id a se v a tor n an d o m ás d ifícil de o r ie n t a r co n
los o jo s h u m a n o s. La c u lt u r a h a p e r d id o su a sp e c t o b ie n ­
h e ch o r , fr u c t ífe r o , p a r a h a ce r se m á s “dura y e sfo r z a d a ” .
H a p e r d id o e l se n t id o d el r it m o , y se h a d e se q u il ib r a d o :
“le fa lt a lo o r gá n ic o e n c u a n t o al c r e c im ie n t o y a la p r o -

M it t e . P o r h aber id e n t ific a d o lo s con ceptos p lást ic o y n at u ral,

se c o n sid e r ó com o a n t in a t u r a l el A rte y la C ie n c ia que d e s­
bord an el poder de c a p t a c ió n se n sib le s. De ah í el m a t iz e t i-
e ist a del v o c a b lo d e sh u m a n iz a c ió n , que G u a r d in i se e sfu e r z a
por n e u tr a liz a r . V é a se a e st e r e sp e c t o : R. G u a r d in i: U eber
d as W e se n d e s K u n st w e rk e s, R . W u n d e r lic h V e r la g , Stu ttgart,
1 9 5 9 2. E. G ilso n : P ain t in g an d R e alit y , P an th eon B o o k s,
N ew York, 1957; J. M a r it a in : C re at iv e I n t u it io n in A rt an d
P o e try , A . W . M e llo n L e c tu r e s, 1962.

165
p o r c ió n ” ; p o r e so r e su lt a a n t i n a t u r a l . Y es d e n o t ar q u e
h a st a a h o r a e l c o n ce p t o “ n a t u r a l” e n t r a ñ a b a una v a lo r a ­
c ió n é t ic a, p o r q u e la N a t u r a l e z a o st e n t a b a u n c a r á c t e r d e
r e a li d a d e je m p la r . A h o r a la N a t u r a l e z a fu e d e sp o ja d a d e
su c a r á c t e r c a si p e r so n a l d e M a d r e n u t r ic ia y del p o d er
de su g e st ió n sim b ó lic a que a n t e s p o se ía . El h om bre se
sie n t e cad a d ía m á s e x p u e st o a l p e ligr o . A l in d e p e n d i­
z a r se la s o b r a s c u lt u r a le s d e su a r t ífic e , la C u lt u r a d e ja
d e se r la h e r m a n a m e n o r d e la N a t u r a l e z a q u e a m p a r a y
a y u d a al h o m b r e , p a r a c o n v e r t ir se en su a m e n a z a c o n st a n ­
t e y cr e cie n t e . E n la E d a d M o d e r n a se le g it im a b a la t éc­
n ica , in clu so e n su s d e fe c t o s, b a jo el p r e t e x t o d e q u e cr e a­
b a se g u r id a d y b ie n e st ar . P e r o se c a y ó e n la e le m e n t a l ilu ­
sió n d e cr e e r q u e e l h o m b r e e s d u e ñ o d e su s o b r a s, o lvi­
dan do el h ech o gr a v ísim o de que la c r e ac ió n en ge n d r a
o r g u llo , y é st e p r o v o c a u n d e se q u ilib r io e n t r e e l p o d e r q u e
se t ie n e so b r e la s c o sa s y e l p o d e r q u e se t ie n e so b r e el
p o d e r . N a d a e x t r a ñ o q u e p o st e r io r m e n t e se h a y a p r e t e n d i­
d o e x p lic a r e st e fe n ó m e n o a c o st a d e l p r e t e n d id o c a r á ct e r
d e m o n ía c o d e la t é c n ic a, p o r n o sa b e r o n o q u e r e r r e c o n o ­
cer q u e t o d o e st e p r o c e so , e n su c o m ie n z o y d e sar r o llo , se
a sie n t a so b r e la fa lt a d e u n a E t ic a d e l P o d e r . N o r a d ic a
el p e ligr o e n el c r e c im ie n t o d e la t é cn ic a , sin o en la d e s­
p r o p o r ció n e n t r e el p o d e r q u e é st a cr e a y la m a d u r e z é t i­
ca d e lo s u su fr u c t u a r io s d el m ism o 2S. E l h o m b r e n e ce sit a
lo gr a r , c on t o d a p r e m u r a , la m a d u r e z d e e sp ír it u n e ce sa r ia
p a r a e le v ar se so b r e su s o b r a s y d o m in a r la s. P o r e so p id e
G u a r d in i a m o r in co n d ic io n a l a la v e r d a d , v a le n t ía y , a sc é ­
t ic a : p a r a so b r e p o n e r se a la t é cn ic a d e b e el h o m b r e d o ­
m in a r se a sí m ism o y d o m e ñ a r su v o lu n t a d in d ó m it a d e

E st o e x p lic a q u e t o d o s lo s p e n sa d o r e s a c t u a le s d e v isió n
clar a e x ija n c o n a p r e m io la c r e ació n d e la s c a t e go r ía s in t e ­
le ct u ale s q u e e x ig e n u e st r a é p o c a. P o r m i p a r t e p ie n so q u e

25 E ste tem a — uno de lo s fa v o r it o s de G u a r d in i— fu e

ab ord ad o por é st e en D ie M a c h t y D e r u n v o lls tä n d ig e M e n s c h
und d ie M a c h t, obras qu e, en m u ch os a sp e c t o s, so n c o m p le ­
m en to o b lig a d o del p r é se n te lib r o .

166
cu an tos t ie n e n r e sp o n sa b ilid a d d e b ie r a n d e d ic a r se in t e n ­
sa m e n t e a su p e r a r d e u n a v e z p a r a sie m p r e e l m é t o d o cien -
t ificist a , c o n su t e n d e n c ia o b je t iv o - a n a list a , p a r a d a r p a so
al m é t o d o sin e id é t ico , q u e e s, sin d u d a a lgu n a , el m é t o d o
a u t é n t ic o d e l p e n sa r filo só fico . C o n v ie n e , e n e fe c t o , m e­
d it a r se r ia m e n t e e n la s c o n se c u e n c ia s q u e se se g u ir ía n d e
la fa lt a de u n e st ilo d e p e n sa r e sp e c ífic a m e n t e filo só fico e n
un m om en to en q u e la C ie n c ia e m p i e z a a b o r d e a r c o n
m ás r a d ic a lid a d q u e n u n c a lo s lím it e s d e la F ilo so fía y la
T e o lo gía .

á Ids f u e rias de u n n u ev o rein o

A e st a t a r e a e st á d e d ic a d a la o b r a t o d a d e G u a r d in i.
A n t e el p r o b le m a q u e p la n t e a la i n s e c u r i t a s — a d v ie r t e é s­
te con gr a n v isió n — , n o h a y q u e p e r d e r la c o n fia n z a e n
(as p r o p ia s p o sib ilid a d e s e in t e n t a r u n r e t o r n o al p a sa d o ,
d e se c h a r la t é c n ic a y a n a t e m a t iz a r a la “ m a sa ” , sin o d e s­
b or d ar los p r o b le m a s p o r d e n t r o , p a sa n d o a d e la n t e . P a r a
lo c u a l, por t r a t a r se de p r o b le m a s que ar r an can de la
u n ila t e r a lid a d del p e n sa m ie n t o m od ern o (e sp a d a de dos
filos, q u e p r e se n t a fr u t o s e sp lé n d id o s y c o n se c u e n c ias n e ­
fa st a s), d e b e m o s e ch a r m a n o de un p e n sa m ie n t o sin e id é ­
t ico q u e p e r m it a al h o m b r e se n t ir se in t e le c t u a lm e n t e a la
a lt u r a d e su ser , al a d o p t a r c o m o á m b it o d e v i d a in t e le c ­
t u a l n o el se r o b je t iv o , sin o e l su p e r o b je t iv o .
El p e n sa d o r sin e id é t ic o n o in ic ia r á la v id a in t e le c t u a l
filo só fica p o r e l e st u d io d e lo s e st r a t o s in fe r io r e s d e l ser , se ­
d u c id o p o r el p r e st igio d e “ e x a c t i t u d ” q u e le h a v a lid o a l
ser in fe r io r su p o b r e z a o n t o lo gic a , sin o p o r e l p la n o d o n ­
d e su r ge y flo r e c e el e sp ír it u h u m an o: el á m b it o d e la
in t e r su b je t iv id a d p e r so n a l. E l h o m b r e q u e p ie n sa d e m o d o
sin e id é t ic o v e r á u n a p o e sía in e fa b le e n lo s r a c im o s d e fó r ­
m u la s, y se e n a r d e c e r á a n t e r e a lid ad e s q u e e s im p o sib le
d e sc r ib ir d e m o d o se n sib le - o b je t iv ist a (a n s c b a u l i c h ) 26. D e -

28 V é a se acerca de e sto : C o n r a d - M a r t iu s (H .) y E m m r ic li
(C .) : D as L e b e n d ig e , d ie E n d lic h k e it der W e lt, d er M en sch ,
B fo se l V e r la g , M ü n ch en , 1951. P ortm an n , A .: Z o o l o g ie und

167
jar á d e se n t ir se a la z a g a d e la s C ie n c ia s d e la N a t u r a l e z a ,
p ar a c o m p la c e r se e n la c o n t e m p la c ió n d e los á m b it o s d e
se r q u e n o so n su sc e p t ib le s d e d e sc r ip c ió n e x a c t a p o r e x ­
c e so d e r iq u e z a y fle x ib ilid a d o n t o l ó g ic a s. L a n u e v a é p o c a
q u e se e st á fo r m a n d o se a se n t a r á , sin d u d a , so b r e u n a s
c u a n t a s m e n t e s d ialé c t ica s, e sp ír it u s fle x ib le s y fir m ísi m o s,
q u e se p a n o r ie n t a r se y c r e ar u n o r d e n c u lt u r a l e n el m u n ­
d o e sp lé n d id a m e n t e m ó v il e n q u e e m p e z a m o s a v iv ir . P o r ­
q u e h a y q u e r e c o r d a r q u e c u a n d o se sa b ía m u y p o c o d e
la N a t u r a l e z a , se la t e m ía ; c u a n d o se su p o a lgo , se le r in ­
d ió a d o r a ció n y se le lla m ó m a d r e ; al sa b e r u n p o co m á s,
se la q u iso d o m in a r , r e d u c ié n d o la a u n p u ñ a d o d e fó r m u ­
las, al q u e d a b a r e p a r o a t r ib u ir le u n se r p e r so n a l ; y ah o­
r a q u e n o s h e m o s p u e st o a in v e st ig a r lo t o d o sin p r e ju ic io s
t r o p e z a m o s c on el m ist e r io e n t o d a s p a r t e s. L ib r e d e la
t ir an ía d e las a b st r a c c io n e s y su st a n c ia lism o s m a l e n t e n d i­
d o s, e l h o m b r e d e la n u e v a é p o c a v a a v iv ir c o n m á s in ­
t e n sid a d q u e n u n c a la p r e se n c ia in m e d ia t a y e n é r gica d el
D io s C r e a d o r . P u e s la le ja n ía d e la N a t u r a l e z a q u e h o y
n o s so b r e c o ge e n cier r a — c o m o in d ic a G u a r d in i— u n se n ­
t id o m u y p o sit iv o , e n c u a n t o d e sar r o lla u n m o d o d e e x ­
p e r im e n t a r in d ir e c t o . U n a v e z m á s, e x t r e m a r u n p r o c e so
d e cr isis n o s t r a e la r e d e n c ió n ; c u a n d o c r e íam o s in sa lv a ­
b le la d ist a n c ia d el h o m b r e a la N a t u r a l e z a , el v é r t ig o n o s
h a c e d e sc u b r ir e l a u t é n t ic o m o d o d e salv ar la , c o n sist e n t e
§n p e n sa r c a d a t ip o d e se r c o n la s c a t e g o r ía s p e r t in e n t e s.
¿P o r q u é n o s e m p e ñ a m o s e n q u e r e r v e r c o n los o jo s r e a­
lid ad e s q u e t r a scie n d e n el o r d e n se n sib le ? ¿E n q u é b a sa ­
m o s, p o r e je m p lo , n u e st r o se c u lar in t e n t o d e d e sc r ib ir la
m a t e r ia c o n c a t e go r ía s ge o m é t r ic a s? ¿N o h ab r á en cad a
p a r t ícu la d e se r u n a p r o fu n d id a d h a st a a h o r a in so sp e c h a d a
q u e n o se p u e d e m e d ir co n e sc u a d r a y c in t a m é t r ic a ? V i s ­
t as las c o sa s c o n p r o fu n d id a d , ¿c o n q u é m é t o d o p o d r e m o s
c a p t a r e se h a lo d e c o n sa gr a c ió n q u e h a c e d e c a d a su c e so
d e la v id a a lgo m á s q u e u n d e sg a st e d e e n e r g ía s? Una

¿a s n eue B ild vom M e n sc h e n , Row oh lt , H am b u r g, 1 9 5 8 2;

W eizsäck er , C. F r . vo n : Zum W e lt b ild der P h y sik , H ir z ·!
V er lag, St u t t ga r t , 1958.

168
v e z m á s, p e r o c o n o t r o e sp ír it u , v o lv e m o s a la i d e a d e H e -
ge l d e q u e e n e l t o d o e st á la v e r d a d . P e r o c o n v e n z á m o n o s:
esa o r la d e r e a lid a d q u e a c o m p a ñ a y a c o m p a ñ a n d o c o n s­
t it u y e a cad a se r só lo la pu ed e cap tar en su a u t é n t ic o
se n t id o d e r e a li d a d c o n st it u t iv a e l p e n sa m ie n t o sin e id é t ic o .
E n e st e se n t id o , el fr a c a so d e u n p e n sa d o r t a n c a r a c t e r i­
zad o com o H u sse r l p o d r ía se r a le cc io n a d o r y c o n st it u ir
u n a ll a m a d a de a t e n c ió n a c u a n t o s sig u e n p r e t e n d ie n d o
h a c e r d e la F ilo so fía u n a “ st r e n g e W i sse n sc h a ft ” .
En e st e m om en to de gr a v e s d e c isio n e s, c a r a c t e r iz a d o
por un d e c id id o a fá n de a u t e n t ic id a d — G u a r d in i an ota
r e su e lt a m e n t e q u e la gr a n v ir t u d d e e st a h o r a e s la sin c e ­
r id a d d e sc a r n a d a — , lo q u e u r g e e n p r im e r lu g a r , e s d e c i­
d ir se a e st u d ia r c a d a t ip o d e se r c o n su s c a t e g o r í a s p r o p ia s,
e v it a n d o t o d o p o sib le e sc a m o t e o d e c a t e go r ía s, fr a u d e in t e ­
le c t u al q u e h a lle v a d o al p e n sa m ie n t o m o d e r n o al b or d e
de la c o n fu sió n . E st e es el gr a n in t e n t o de G u a r d i n i:
h ac e r ju s t ic i a al se r, p ar a v iv ir en v e rd ad .

P e rso n a, m asa y t é c n ic a

P o r e so c o n sa g r a su s e n e r gía s — & lo la r g o d e t o d a su
o b r a— a salv ar a la p e r s o n a h u m a n a e n u n m u n d o d e m a ­
sas, e s d ecir , a lo gr a r q u e se t r a t e al h o m b r e c o m o a u n a
p e r so n a (c a t e go r ía e sp ir it u a l), n o co m o a u n n ú m e r o d e la
m a sa (c at e go r ía in fr a e sp ir it u a l), o, d ic h o c o n m á s c la r id a d :
lo q u e G u a r d in i in t e n t a , e s c o n se gu ir q u e se in t e r p r e t e el
c o n ju n t o h u m an o no com o una “m a sa ” , sin o com o un
o r g a n ism o d ia lé c t ico . La se g u r i d a d c o n q u e t r a t a G u a r d i­
n i el p r o b le m a d e la m a sa r e su lt a so r p r e n d e n t e , si se t ie n e
en c u e n t a la d e so r ie n t a ció n q u e se h a a r r o ja d o so b r e e st e
t e m a al a b o r d a r su so lu c ió n d e sd e lo s m ism o s su p u e st o s
que h a b ía n o r ig in a d o el p r o b le m a , u t iliz a n d o cat ego r ías
a je n a s a la r e a lid a d d e q u e se t r aca, c o n el fin n o c o n fe sa d o
d e lo gr a r el é x it o d e ga le r ía q u e sig u e a t o d o h á b il e sc a ­
m o t e o d e c o n c e p t o s.
E n la m a s a se h a c e m á s t a n g ib le el p r o b le m a d e l v a lo r
d e l in d iv id u o h u m a n o . A l se n t ir se e n d e sa m p a r o , e l h o m -

169
b r e se v e fo r z a d o a p la n t e a r e l p r o b le m a d e su salv a c ió n ,
la sa lv a c ió n d e lo m á s e se n c ia l: su se r d e p e r so n a . Q u e
en las a glo m e r a c io n e s h u m an as p r ovo cad as p o r la Ed ad
M o d e r n a h a y gr a n p r o b a b il id a d d e q u e se p ie r d a n los v a ­
lo r e s in d iv id u a list a s q u e fo r m a n la p e rso n alid ad d el h o m ­
b r e , es cier t o. P e r o q u iz á e st a p é r d id a a fir m e e l v a lo r d e la
p e rso n a . P o r e so a fir m a G u a r d in i q u e es e n la m ism a m a ­
sa, en la q u e co r r e el m á s gr a v e r ie sg o d e se r tratad a
c o m o in st r u m e n t o , d o n d e la p e r so n a h u m a n a pu ede fl o ­
r e c e r co n m á s f u e r z a 27. P u e s la p e r so n a só lo p u e d e sa lv a r ­
se en un c lim a de so lid a r id a d , con cep to d ia lé c t ico que
a ú n a lo co lect iv o (e le m e n t o d e fu e r z a h o y im p r e sc in d ib le )
y lo in d iv id u a l. P o r e so n o h a lo gr a d o n u n c a e l p e n sa ­
m ie n t o a n a lít ic o - in d iv id u a list a p lan t e ar d e b id a m e n t e el
p r o b le m a d e la m a sa . Si se lle ga se a e n t e n d e r la c a m a r a ­
d e r ía d e sd e la p e r so n a , e s d ecir , si se lo gr a se lle n a r de
c o n t e n id o p e r so n a l e sa c o lo sa l e st r u c t u r a fo r m a líst ic a qu e
lla m a m o s c a m a r a d e r ía v e n d r ía é st a a c o n st it u ir — a fir m a
G u a r d i n i— la gr a n a p o r t a c ió n p o sit iv a d e la m a sa al p r o ­
b le m a d el h o m b r e . N ó t e se q u e G u a r d in i d e fie n d e los v a ­
lo r e s d e la p e r so n a h u m a n a m o v id o n o só lo p o r m o t iv o s
r e ligio so s, sin o , a n t e t o d o , p o r su tem p er am en to d ia lé c t i­
co, q u e le llev a a e n r a iz a r e l v alo r d el h o m b r e e n la u n id a d
fu n c io n a l q u e im p l ic a la p e r so n a. L a p e r so n a so lid a r iz a al
h o m b r e con el m u n d o , c o n los h o m b r e s y c on D io s, p u e s
ser p e r so n a sig n ific a se r lla m a d o p o r el C r e a d o r a u n a v id a
d e e se n c ial so lid a r id a d .
E l p r o b le m a d e la m a sa n o es, p u e s, c u e st ió n d e c an t i­
d ad , sin o d e calid ad , y d e c a lid a d n o só lo c u lt u r a l, sin o
e sp ir it u al, e s d ecir , c a lid a d in t e gr a lm e n t e h u m an a. P u es
n o se t r a t a d e sa lv a r las p e r so n a lid a d e s, sin o la s p e r so n a s.
E s u n p r o b le m a d e H u m a n ism o , n o só lo d e C u lt u r a . P o r
eso p la n t e a r e st a c u e st ió n d e sd e su p u e st o s in d iv id u a list a s,
c o m o se h a v e n id o h a c ie n d o , n o p u e d e lle v a r sin o al g e st o
a m a r g o d e la d ia t r ib a , r e c u r so d e m a gó gic o h a la g a d o p o r e l
é x it o , p e r o e st é r il p a r a la c a u sa d e la v e r d a d . — N o h a y q u e
o lv id a r , e n t r e o t r a s c o sa s, q u e e l in v e n t o r d e la m o n st r u o -

27 V é a se el texto, p ág. 92.

170
5a e x p r e sió n ‘ m a t e r ia l h u m a n o ” fu e el Lib e r a lism o — . A n t e
los a t a q u e s p r o v o c a d o s p o r e l r e se n t im ie n t o y la in c o m ­
p r e n sió n , c o n su e la o b se r v a r la se r e n id a d y a m p lit u d de
e sp ír it u q u e su p o n e v e r e n la m a sa u n v a lo r p o sit iv o , c o m o
h a ce R o m a n o G u a r d in i.
E st a fid e lid a d d e G u a r d in i a c a d a t ip o d e se r le in st a a
e x ig ir q u e n o se d ist ie n d a la u n id a d d el se r d ia lé c t ico . P o r
e so r e ac c io n a m u y e fic a z m e n t e c o n t r a t o d o lo q u e , b a jo
p retexto de “p u r eza” — R azón p ira, A r t e p u ro , C ie n c ia
p u ra3 e t c .— , r o m p e u n a la n z a e n fa v o r d el N ih ilism o .
L a m ism a a c t it u d le lle v a a c o n sid e r a r la t é cn ica c o m o
u n p o d e r d el h o m b r e , n o c o m o u n m er o su st it u t iv o d e lo s
in st in t o s fa llid o s, y a e n t e n d e r el p o d e r t é c n ico c o m o a lgo
r igu r o sa m e n t e h u m a n o n o su sc e p t ib le d e e m a n c i p a c i ó n 2S.
C o n sid e r a r la t é cn ic a c o m o u n m e d io d e su p lir la p r e ­
t e n d id a d e ficie n cia b io ló g ic a d el h o m b r e — c o m o si e! gr a ­
d o d e a d a p t a c ió n a la N a t u r a l e z a m id ie se la c a t e go r ía o n -
t o ló g ic a de u n ser — , o b liga a r e p r o b a r la t é c n ic a en la
m e d id a en q u e h a c e é st a a b o c a r al h o m b r e a u n a sit u a c ió n
de in se cu rit as r a d ic al. P er o aqu í la t e un e q u ív o c o que
u r ge d e lat a r . L a t é c n ica, v i st a e n r igo r , n o c o n st it u y e a lgo
n e ga t iv o , sin o a l go e m in e n t e m e n t e p o sit iv o , c o m o m a n i­
fe st a c ió n q u e e s d e la p o t e n c ia lid a d d el h o m b r e , e je m p la r
m o d é lic o d e la C r e ac ió n . D e a h í q u e si la t é c n ic a v a m u y
le jo s y d e sb o r d a la c a p a c id a d v iv e n c ia l d el h o m b r e , n o d e b e
é st e v o lv e r se c o n t r a la o b r a d e su s m a n o s, sin o p e r fe cc io ­
n ar se , su p e r a r se , m o v iliz a n d o t o d a s su s p o t e n c ia s p a r a d o ­
m in a r su p o d e r t é cn ico , q u e n o e s a b so lu t a m e n t e dem o­
n ía c o c o m o a v e c e s se a fir m a, sin o t a n só lo e n el gr a d o
en q u e lo e s t o d o se r a r t ific ia l q u e , sie n d o fr u t o d e u n a
m e n t e h u m a n a , se e v ad e d e é st a e n cie r t o g r a d o .
El p r o b le m a actu al no c o n sist e , p o r tan to, en in ic ia r
un r e t o r n o , sin o e n c o n se g u ir el e q u ilib r io e n t r e el ar t í­
fic e y e l a r t e fa c t o , el h o m b r e y las p r o d u c c io n e s d el h o m ­
bre. La a c t it u d q u e p r o c e d e e s u n o p t im ism o e n t e n d id o 28

28 V é a se acerca de e st e tem a m i E p ílo g o a la obra de

Th eodor H aecker: ¿Q u é es el h om b re ?, E d ic . G u ad arram a,
M a d r id , 1961, p á g s. 201-232.

1 71
com o tar ca, a c t it u d no d e c o n fo r m ism o sa t isfe c h o , sin o
de su p e r a c ió n c r e ad o r a, que t ie n d e a pon er en fo r m a
todas la s p o sib ilid a d e s h u m a n a s, “ t r a sc e n d ie n d o la s d is­
t in cio n e s h a c ia el t o d o ” , e n la c o n v ic c ió n d e q u e el h o m ­
b r e e s u n se r e sp ir it u a l c a p a z d e d e sb o r d a r el á m b it o r íg id o
d e lo m e n su r a b le , y v iv ir e n u n m u n d o m ó v il d e d in a ­
m ism o d ia lé c t ic o . Lo c u al — d e b id o a la in t e r n a d ia lé c ­
t ic a d e la s c a t e go r ía s d e fo n d o y d e fo r m a , T orm - T iM e — ,
n o im p lic a r e la t iv ism o a lgu n o .
La e sp e c u la c ió n físic o - m a t e m á t ic a y, m ás gr a v e m e n t e
a ú n , la b io ló g ic a h a n la n z a d o al h o m b r e a m u n d o s in t e le c ­
t u ale s e n q u e n o r ig e la L ó g ic a o b je t iv ist a c r e a d a so b r e
el m o ld e d e las r e a lid a d e s m e n su r a b le s. P o r e so se sie n t e
in se gu r o y d e sa z o n a d o . E n e st e m o m e n t o d e p e sim ism o ,
en q u e v o c e s a u t o r iz a d a s c la m a n p o r u n r e t o r n o a é p o c a s
a n t i g u a s q u e n o s lib e r e d e fin it iv a m e n t e d e l in t e le c t o q u e
provocó la c r isis, G u a r d i n i a fir m a c on tod a d e c isió n , sin
v a gu e d a d e s r o m á n t ic a s, q u e la so lu c ió n r a d ic a en en tre­
n a r e se in t e le c t o y p o n e r lo a su m á x im a t e n sió n . A h o r a
b ie n , el fr u t o de la fa c u lt a d in t e le c t iv a p u e st a a p le n o
r e n d im ie n t o e s, ju st a m e n t e , el p e n sa m ie n t o sin e id é t ico .
Se tr ata de un a la b o r d e p e r fe c c io n a m ie n t o , no d e re­
n u n c ia .
N a d a e x t r a ñ o q u e d e se c h e G u a r d in i la a b st r a c c ió n p o r
lo q u e p u e d a im p l ic a r de u n ila t e r a lid a d . N o p o r v ía d e
d e sp o jo , sin o d e e n r iq u e c im ie n t o h a st a la p le n it u d se lo­
gr a r á sit u a r d e n u e v o al h o m b r e e n p o sic ió n d e gu ía , su ­
p u e st o que el fr a c a so sólo a fe c t a al h om bre d e sp o ja d o
del R ac io n a lism o , qu e c o n sa gr ó la a b st r a c c ió n com o re­
c u r so d e é x it o y lo gr ó fr u t o s e sp lé n d id o s h a st a lo in h u ­
m a n o . P o r e so c la m a G u a r d i n i: n a d a d e r e t o r n o , sie m p r e
a d e la n t e , p e r o sin e x a c e r b a r la s d iv isio n e s, a n t e s t r a sc e n ­
d ie n d o la s d ist in c io n e s h a c ia e l t o d o . “ E st o sig n ific a , e n
lo t o c a n t e al p e n sa m ie n t o , q u e n o p o d e m o s lim it a r n o s a
c o n sid e r a r lo s fe n ó m e n o s e n c ad a u n o d e su s a sp e ct o s p o r
se p a r a d o , a n t e s d e b e m o s e st u d ia r lo s a t r a v é s d e t o d a la a l­
tu r a, a m p lit u d y p r o fu n d id a d de la e x ist e n c ia c r ist ia n a ­
m e n t e e n t e n d id a , y e n sa y a r su e x p lic a c ió n d e sd e la P si-

172
c o lo gía , la F ilo so fía y la T e o lo g ía sim u lt á n e a m e n t e , sin
q u e se a líc it o o b je t a r que d e e st a m a n e r a se b o r r a n lo s
lím it e s y c o n fu n d e n lo s d iv e r so s á m b it o s, y o t r a s c o sa s
se m e ja n t e s” 29. E n cu an to se evad a el h o m b r e a la se­
d u c ció n d el m é t o d o físic o - m a t e m á t ic o , y com pren d a qu e
e l c o n o c im ie n t o es tan to m á s p le n o c u a n t o m ás r ic o y
c o m p r e h e n siv o , y t an to m ás pobre cu an to m ás e xacto ,
c o b r ar á ver d ad er a lib e r t a d y se se n t ir á a g u st o en e st a
é p o c a d e fle x ib il id a d d e sa t a d a .
O t r o e je m p lo , n o d e sin c r e t ism o , sin o d e fi d e li d a d a la
c o n d ic ió n d ia lé c t ic a d e l se r v i v o y d el se r e sp ir it u a l, v ie n e
d a d o p o r la e x p lic a c ió n d e la lib e rt ad . D e b id o a su a c t it u d
u n it a r ia — o b se r v a G u a r d in i— la Ed ad M e d ia e n t e n d ía
la o b e d ie n c ia n o c o m o u n a r e n u n cia a la a u t o n o m ía p e r ­
so n al, sin o c o m o u n a a p e r t u r a al A b so lu t o , e s d e c ir , c o m o
el v e r d a d e r o p o lo d ialé c t ico d e la lib e r t a d . E st a a c t it u d
sin e id é t ic a e s la que p e r m it ió a la Ed ad M e d ia lo g r a r
‘ u n c o n ju n t o d e u n a g r a n d e z a d e e st ilo, d e u n a in t e n si d a d
d e fo r m a y u n a r iq u e z a d e e st r u c t u r a s v iv ie n t e s t a le s, q u e ,
en c o m p a r a c ió n , n u e st r o m o d o d e e x ist ir le p a r e c e r ía , t a l
v e z , e x t r e m a d a m e n t e p r im it iv o ” .

E l se n t id o d e lo su p e ro b je t iv o

E l se c r e t o d el e st ilo d e p e n sa r d e G u a r d in i r a d ic a e n su
in n a t o in st in t o p a r a c a p t a r la c on d ició n su p e r o b je t iv a d el
ser . P o r eso t ie n d e a la u n id a d y se o p o n e a l m é t o d o o b je ­
t iv o - a n alist a , y a q u e e l se r d ia lé c t ic o e s su p e r o b je t iv o . R e a ­
liz a r u n a t e o r ía d e l se r su p e r o b je t iv o e s u n a d e la s t a r e a s
m á s u r ge n t e s d e la v i d a in t e le c t u a l c o n t e m p o r á n e a , d a d o
c a so q u e el p o r v e n ir d e la F ilo so fía d e p e n d e , in d u d a b le m e n ­
t e , d e la c a p a c id a d d e lo s p e n sa d o r e s p a r a v iv ir e n c o n ­
t a c t o v iv e n cial in m e d ia t o c o n e l se r su p e r o b je t iv o y c a p t a r
la c o n d ic ió n r eal d e l m ism o . D e h e c h o , la p r ó x im a é p o c a
n o se d e ja r á r e gir p o r c r it e r io s e m p ir ist a s, p u e s t o d o n os
h a ce p r e su m ir q u e ir á c a p t a n d o c o n c r e c ie n t e p r e c isió n la

29 C f. F r e ih e it, G nade, S c h ic k s a l, pág. 12.

173
 e x ist e n cia d el se r su p e r o b je t iv o , q u e la E d a d M o d e r n a , p o r
u n e sp e jism o d e b id o a u n fa lso c o n c e p t o d e la v e r d a d e r a
o b je t iv id a d , in t e n t ó sist e m á t ic a m e n t e perder de v ist a . A
ese ser su p e r o b je t iv o a lu d e G u a r d in i al d e c ir : “T o d o lo
e x ist e n t e t r a sc ie n d e su p r op io ser . Todo a c o n t e c im ie n t o
sign ific a m á s q u e su r e a liz ac ió n e sc u e t a . T o d o h a c e r e fe ­
r en cia a a lgo q u e e st á p o r e n cim a o m á s allá d e sí. So la ­
m e n t e d e sd e e se a lgo r e c ib e su p le n it u d ” (p á g . 130).
Q u e u n sist e m a filo só fic o t an e sp lé n d id o c o m o el I d e a lis­
m o h a y a su c u m b id o a n t e la ir r u p c ió n d e u n a c o r r ie n t e t a n
pobre de r e c u r so s com o el P o sit iv ism o , e s u n e sc á n d a lo
h ist ó r ic o sólo c o m p r e n sib le si se c o n sid e r a q u e , en el fo n d o ,
t al sist e m a e st a b a fu n d a d o en u n a a c t it u d r a c io n a list a q u e
h a b ía p e r d id o el ó r g a n o d e lo su p e r o b je t iv o . P o r c u a n t o e s
ést e q u ie n d a se n t id o al ser , v ig o r y so lid e z , al c o n st it u ir
la u n id a d in t e r n a d e l m ism o , u n a F ilo so fía q u e n o p o se a
el se n t id o d e lo “ in v e r ific a b le ” (M a r c e l) d e sp o ja a la r e ali­
d ad d e lo q u e t ie n e d e m á s p r o fu n d o , p a r a h a ce r d e lo s
ser es u n a a p a r ie n c ia d e ser . E n r e a lid a d , lo s a t a q u e s d e l
P o sit iv ism o n o le v ie n e n al I d e a lism o d e sd e fu e r a , sin o d e s­
d e d e n t r o . D e ah í q u e la v u e lt a a la M e t a fí si c a , in ic ia d a
e n E u r o p a n o b ie n el P o sit iv ism o h iz o c r isis e n la p r im e r a
G u e r r a M u n d ia l , n o p u e d a lo gr a r se c on u n r e t o r n o al c u lt iv o
de lo s á m b it o s m e r a m e n t e v it a le s d e l h o m b r e , a n t e s e x ig e
la m o v iliz a c ió n d e t o d a s la s fa c u lt a d e s h u m a n a s, in t e le c t i­
v a s, v o lit iv as y a fe c t iv a s. A n t e la m a g n i t u d d e la t a r e a q u e
se ab r e al h o m b r e a c t u a l, t o d a u n ila t e r a lid a d e s su ic id a . H a y
q u e elev ar al h o m b r e a la p le n it u d d e su s fa c u lt a d e s e in t e ­
gr ar lo v it a lm e n t e en una c o m u n id a d o r gá n ic a . Só lo a sí,
p u e st o e n v e r d a d y a p le n o r e n d im ie n t o , p o d r á el h o m b r e
v o lv er a se n t ir se c r e a d o r y g u ía d e la C u lt u r a . E s m é r it o
d e G u a r d in i h a b e r a d v e r t id o e st o a su d e b id o t ie m p o y c o n
la m a y o r p r e c isió n .
Lo gr a v e fu e q u e la E d a d M o d e r n a , p o r su p r o x im id a d
a la E d a d M e d ia , p u d o a p r o p ia r se lo s fr u t o s d e u n a c u lt u r a
c u y o s p r in c ip io s n o c o m p a r t ía , y p r o r r o g a r d e e se m o d o e l
p lazo d e e x ist e n c ia a u n e st ilo d e p e n sa r q u e , p o r h a b e r se
d e sa r r aiga d o d e la fe , t e n ía lo s d ías c o n t a d o s. La m e n t a b le -

174
m e n t e , la E d a d M o d e r n a n o v io q u e h a y fe n ó m e n o s q u e ,
sie n d o e se n c iale s al h o m b r e , só lo a flo r a n a su p e r fic ie si e s
sit u ad o é st e en u n c o n ju n t o q u e lo d e sb o r d a 30. A sí p u d o
p e r m it ir se el fá c il ju e g o de a t a c a r a la R e ligió n y v iv ir d e
los fr u t o s d e la m ism a , a p r o p iá n d o se c on la m a y o r a r r o ga n ­
cia r e alid a d e s q u e n o so n sin o v e r d a d e s d e fe se c u la r iz a d a s.
A c t u a lm e n t e , sin e m b a r g o , e st a a c t it u d d e r a d ic a l in sin ce ­
r id a d se e st á h a c ie n d o im p o sib le . A p ar t ir , so b r e t o d o , d e
N ie t z sc h e se e x ig e c la r id a d d e sc a r n a d a y d e c isió n , d e m o d o
que si a lgu ie n q u ie r e h acer fr e n t e al C r ist ia n ism o debe
a r r o st r a r e l gr a v e r ie sg o d e a b a n d o n a r lo r a d ic a lm e n t e . P o r
eso se c o n sid e r a b a N ie t z sc h e c o m o u n t ip o ú n ico , e je m p la r
de pru eb a sin im it a c ió n p o sib le . A h o r a p o d r e m o s v e r la
fe c u n d id a d d e la a c t it u d d e d e sa r r a igo p le n o . E x p e r ie n c ia
q u e e n cie r r a, sin d u d a , gr a v e s p e ligr o s, p er o c u y a u t ilid a d es
in n e ga b le en o r d e n a a y u d a r a l h o m b r e a c t u a l, a n sio so d e
r e n o v a c io n e s r a d ic ale s, a p o n e r se e n v e r d ad .
L a E d a d M o d e r n a , c on su m é t o d o a n a list a , c r e y ó p o d e r
e x p lic a r la c o m p le ja r e a lid a d d el m u n d o m e d ia n t e el sim p le
e sq u e m a d e la c a u sa lid a d c ie n t ífic a , r e n u n c ia n d o co n ello
a lo m á s v a lio so d e la r e a l i d a d : su c o n t e n id o d e m ist e r io . Lo
cu a l e x p lic a q u e al h a c e r c r isis e n la p r im e r a G u e r r a M u n ­
d ial e st e m o d o d e p e n sa r , e m p e z a se n a c o b r a r v a lo r c a t e ­
go r ías com o la d e m ist e r io , p ie d a d , se n c ille z (N a i v i t a t ) f
r e v e r e n cia ([Eh rf u rch t ), e t c ., se ñ a l in e q u ív o c a de que el
h o m b r e e u r o p e o v o lv ía a r e c o b r a r el se n t id o d e lo su p e r -
o b je t iv o . A e st e r e sp e c t o , el h o m b r e m á s c a r a ct e r íst ico d e
E u r o p a , a l la d o y q u iz á a n t e s q u e T h e o d o r H a e c k e r , fu e
sin d u d a el ge n ia l m a e st r o d e e sc u e la a u st r ía c o F e r d in a n d
E b n e r , c u y a s in t u ic io n e s, ju z g a d a s h ace 3 0 añ o s c o m o p a ­
r a filo só fic as, m e r e c e n e n la a c t u a lid a d e l c a lific a t iv o d e g e ­
n ia le s 3\

3* R e c u é r d e se la t e o r ía de G u a r d in i acerca de la p e r so n a
h u m an a. C f. W e lt u n d P e r s o n . V e r s u c h e z u r c h r i s t l i c h e n L e h r e
vom M e n sc h e n . W ü rzb u rg. W erkbu n d V e r la g , 1 9 5 4 4.
31 C f. D as W o rt und d ie g e ist ig e n R e alit ät e n . H erder V er­
la g , W ie n , 1952; D a s W o rt ist d e r W eg. H e r d e r V e r la g , W ie n ,
1949.

175
D e sarraigo y d e sam p aro

Si a lgo e st a m o s v ie n d o co n c la r id a d e n e st a é p o c a d e
c r isis es q u e u n a c u lt u r a sin a r r a igo y u n id a d n o se so s­
t ien e. Y a la F ilo so fía e l a r r a igo le v ie n e d e la fe 12. D e
ah í q u e , a p e sa r d e lo s e sfu e r z o s r e a liz a d o s p o r e sp ír it u s
d e g r a n c a lid a d , el in t e n t o d e fu n d a m e n t a r la C u lt u r a e n
los v a lo r e s d e la T ie r r a p a r a p r e sc in d ir d e lo t r a sc e n d e n t e
h a y a fr a c a sa d o c on e je m p la r r o t u n d id e z . P u e s la m a g n i t u d
d e las d e sgr a c ia s q u e h an so b r e v e n id o a Eu rop a en lo s
ú lt im o s t ie m p o s e s su fic ie n t e p a r a la n z a r a lo s e sp ír it u s a
e x ig e n c ia s d e c la r id a d y e fica c ia t a le s, q u e n o h a y p r e st ig io
lit er ar io o c u lt u r a l qu e pu eda so st e n e r u n a d o c t r in a sin
c o n sist e n c ia. E st a m o s, p u e s, e n un m om en to d e gr an d es
e x ige n c ia s, q u e n o p u e d e n se r a c a lla d a s c o n e l m e r o ge st o
d e a ñ o r a n z a d e a lgo p a sa d o S3, sin o m e d ia n t e u n su p r e m o

32 E l r a sg o m ás e se n c ia l de la n ueva época que G u a r d in i

a n u n c ia e s, sin du da, el c u lt iv o de la p e r so n a h u m an a, fu n d a ­
m en to de tod a v id a e sp ir it u a l y c o m u n it a r ia . Y dad o que e sta
v isió n de la p e r so n a h u m an a es d e b id a al C r ist ia n ism o (C f.
W e it und P e r so n X la n ueva época n e c e sit a r á v in c u la r se m uy
e st r e c h a m e n t e a la fe . E l p a g a n ism o , a fir m a G u a r d in i, no
lo g r ó n u n ca e v a d ir se de la a t m ó sfe r a m ít ic a , en que la per­
so n a carece de p le n a lib e r t a d y c o n c ie n c ia de sí.
33 Es ilu st r a t iv o n otar que si la Ed ad M odern a d e sp la z ó
al h om bre y a la T ie r r a de su p u e st o de p r im a c ía , al se n t ir
m ás tard e el v a c ío del R a c io n a lism o , se v o lv ió a c o n sid e r a r
a la T ie r r a com o M ad re N a t u r a le z a (p ié n se se , por e je m p lo ,
en H ö ld e r lin ), dan do n uevo v ig o r al con cep to g o e t h ia n o de
la m ism a . F a lt o del b a g a je in t e le c t u a l n e c e sa r io p ara m o v e r se
h o lg a d a m e n t e en el m undo in t e le c t u a l de hoy y su p e r a r la si­
t u a c ió n de d e sa m p a r o que creó el d e sa r r a ig o r a c io n a list a , y
n e c e sit a d o , por otra p arte, de un apoyo que dé c a lid a d h u­
m an a a su sa b e r , el h om bre m odern o e n sa y ó tod a c la se de
retorn os (a lo c lá sic o , a lo pagan o, a la Ed ad M e d ia , a la
época r o m á n t ic a , e t c .), en b u sc a de su am paro que no p o d ía
ob ten er, pues la se g u rid ad en e st o s t ie m p o s no se da com o
fru to de una h u id a, sin o de un c o m p ro m iso c o n sc ie n t e y e s­
f o rz ad o . A cerca del tem a de la h u id a , v é a se : M ax P ic a r d :
D ie F lu c h t v o r G ott. R e n tsc h V e r la g , E r la n g e n - Z ü r ic h , 1951 \
(H a y v e r sió n c a st e lla n a de N a r c iso Sán c h e z M o r a le s en E d i­
c io n e s G u ad arram a, M a d r id , 1 9 6 2 ).

176
e sfu e r z o d e g r a n r igo r , d e c la r id a d r a d ic al, d e p le n it u d d e
p e n sa m ie n t o .
C a d a v e z r e su lt a m e n o s c ie r t o q u e e l C r ist ia n ism o se a
u n r e fu g io . L o e s, c ie r t a m e n t e , e n c u a n t o d a fi r m e z a d e
cr it e r io al q u e lo v iv e e n v e r d a d . P er o d e a h o r a e n a d e la n ­
t e v a a se r m u c h o m á s d ifíc il v iv ir e l C r ist ia n ism o a m e ­
d ia s. L a n u e v a sit u a c ió n , a m p lia , r ica y a b ie r t a h a st a e l
d e sa m p a r o , e x ig e d e l h o m b r e u n a g r a n fo r m a c ió n , fir m e ,
fle x ib le y r a d ic a lm e n t e p e r so n a l. P o r e so d ic e G u a r d in i, e n
p á r r a fo q u e c o n d e n sa t o d o su p e n sa m ie n t o : “ E st a r e lac ió n
e n t r e lo a b so lu t o y la p e r so n a lid a d , e n t r e l a n e c e sid a d y la
lib e r t a d , p e r m it ir á al c r e y e n t e m a n t e n e r se fir m e en e l v a c ío
y e n e l d e sa m p a r o , y a sí o r ie n t a r se ; le p e r m it ir á e n t r a r e n
r e lac ió n d ir e c t a c o n D io s e n m e d io d e t o d a s la s sit u a c io n e s
d e o p r e sió n y d e p e ligr o , y c o n se r v a r su c a r á c t e r d e p e r ­
so n a v iv ie n t e en m e d io d e la cr e cie n t e so le d a d d e l m u n d o
fu t u r o , so le d a d p r e c isa m e n t e e n m e d io d e la s m a sa s y d e n ­
t r o d e la s o r ga n iz a c io n e s” (p á g . 143).
A n t e la im p o n e n t e c o m p l e jid a d q u e o fr e c e n h o y d í a lo s
p r o b le m a s q u e G u a r d in i t r a t a , e s so r p r e n d e n t e o b se r v a r la
a g ilid a d c o n q u e se m u e v e é st e e n t r e e llo s y e l d o m in io co n
q u e lo s e st r u c t u r a . T e n ie n d o en c u e n t a q u e p a r a se r g u ía
d el m u n d o c u lt u r a l d e O c c id e n t e se r e q u ie r e u n a p o t e n c ia
in t e le c t u a l d e p r im e r o r d e n , n a d ie d u d a r á e n a fir m a r q u e ,
p e se a la d e c e p ció n d e q u ie n e s e sp e r a b a n h a lla r e n G u a r d in i
u n Fac h p h ilo so p h , el m a y o r e lo gio q u e p o d e m o s t r ib u t a r le
es c o n sid e r ar lo a n t e t o d o , c o m o u n m a e st r o , u n p e d a g o g o d e
alt o e st ilo . G u a r d in i e s, sin d u d a , u n o d e lo s m á s gr a n d e s
“ m e n t o r e s” d e lo s ú lt im o s t ie m p o s (C le m e n s M ü n st e r ).

177
12
 III

NOTAS CRITICAS

¿Fin de la E d ad M odern a?

C o m o e r a d e e sp e r ar , p o r h e r ir c u e r d a s m u y se n sib le s, la
o b r a q u e e p ilo g o n o sólo h a lló u n e c o e x t r a o r d in a r io e n
A le m a n ia y e l e x t r a n je r o , sie n d o o b je t o d e a m p lio s c o m e n ­
t a r io s y e st u d io s d e se m in ar io e n c e n t r o s c u lt u r a le s, a so c ia ­
c io n e s ju v e n ile s y h e r m a n d a d e s o b r e r a s, sin o q u e su sc it ó u n a
a g u d a p o lé m ic a , e n la q u e t o m ó p a r t e , e x c e p c io n a lm e n t e , e l
a u t o r m ism o 34.

34 Clem en s M ü n st e r at acó la p o sició n d e G u ar d in i en u n

ar t ícu lo t it u la d o E n d e d e r N e u z e i t ? E i n e K r i t i k (“ H o ch lan d ” ,
añ o 44, d ie. 1952). G u ar d in i con test ó en el m ism o lu ga r a t r a ­
vés d e u n a se n c illa E r w i d e r u n g , q u e e s m od elo d e m e su r a
e st ilíst ic a y c la r id a d d e p en sam ien t o.
W alt er D ir k s se ad h ir ió a la t e sis d e G u ar d in i, cu id án d o se
d e su b r ay ar q u e “ e l f i n d e la E d a d M o d e r n a n o e s e l f i n d e l
h o m b r e ” . (C f. ar t ícu lo d el m ism o t ítu lo p u b licad o en ’’F r a n k ­
fu r t e r H e ft e ” , A ñ o 7, 1952). M á s t ar d e , C. M ü n st er co n t e st a­
r ía a W . D ir k s con el t r a b a jo F r e i h e i t u n d O h n m a c h t (C f.
U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t . W er k b u n d V . W ü r zb u r g, sin fe ­
ch a, p p . 56-42).
G er h ar d K r ü g e r escr ib ió un p o n d e r ad o t r a b a jo cr ít ico ac er ca
d e la p o sib ilid ad q u e p osee el h om b r e a ct u a l de con figu r ar el
fu t u r o (C f. U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t . Z u r Z e i t d e u t u n g R .
G u a r d in i s , en “ G esch ich t e in W isse n sch aft u n d U n t er r ich t ”,
A ñ o 1953). En e st e m ism o n ú m ero con t est ó G u ar d in i con. u n a

178
 Los principales puntos controvertidos son:

1 .— L a in in t n ib ilid ad d e los o b je t o s d e l co n o cim ie n t o cien ­

t ífico.

“ M i t r a b a jo , e sc r ib e G u ard in i , e x p u so la o p in ió n d e q u e
es c a r a ct e r íst ic o e n e l h o m b r e a c t u a l e l h e c h o d e q u e p u e d a
c o n o c e r v e r d a d e s y p r o d u c ir e fe c t o s q u e d e sb o r d a n su c a p a ­
c id a d v iv e n c ia^ 3S. A e st o o b je t a C . M ü n st e r q u e “ t a m b ié n
[os físic o s y t é cn ic o s sie n t e n lo s in st r u m e n t o s d e o b se r v a ­
ció n c o m o u n a p r o lo n g a c ió n o r g á n ic a d e su s ó r g a n o s se n ­
so r iale s, y los a p a r a t o s y m á q u in a s c o m o u n c o m p le m e n t o
d e su s m a n o s” . “ U n a id e n t ific a c ió n se m e ja n t e e x p e r im e n t a
el físic o t eó r ico c o n lo s m e d io s m a t e m á t ic o s q u e e m p l e a ; n o
n e c e sit a m o d e lo a lg u n o in t u ib le (an sc h au lic h ) p a r a V iv ir *
(erleben ) e l m u n d o d e lo s á t o m o s y las e st r e l la s” 36.
G u a r d i n i h a c e c o n st a r a su v e z q u e n o fu e su in t e n ció n
c a lific a r d e “ c ie ga y m e c á n ic a la fo r m a e n q u e m a n e ja el
h o m b r e m o d e r n o su s fó r m u la s y a p a r a t o s” , sin o d e su b r a y a r
el c a m b io o p e r ad o r e c ie n t e m e n t e en e l c o n c e p t o d e “ e x p e ­
r ie n c ia ” 37.

2 .— L as p o sib ilid ad e s in t e rn as de re ge n e ració n lat e n t e s en

la “ m a s ¿\

“ L a se g u n d a t e sis d e G u a r d in i q u e m e p a r e c e im p u g n a b le ,
e sc r ib e M ü n st e r 3 se r e fie r e a la m a sa , y d ice a s í : Se p u e d e

am ab le c ar t a aclar an d o algu n o s d e lo s p u n t os c r it icad o s p o r

Kr ü ge r .
P o st er ior m en t e, est o s t r a b a jo s fu er on r e co gid o s en un solo
volu m en con el t ít u lo : U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , W erk-
b u n d V. W ü r zb u r g, sin fe ch a.
W . N o r r is C lar k e e scr ib ió u n a c r ít ica d e l a o b r a d e G u ar ­
d in i en la r ev ist a “ A m é r i c a ” , A p r il, 19, 1958, p p . 106 y ss.,
con el t ít u lo T h e E n d o f t h e M o d e r n W o r l d ?
So b r e el t em a d el p o d e r h a escr it o J. B. G r em illion u n a
p o n d e r ad a n ot a en la m ism a r evist a “ A m é r ica” , Nov. 15, 1958,
b a jo el t ít u lo : I n t e r v i e w w i t h R o m a n o G u a r d in i .
35 U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , p p . 24-25.
38 O b . c i t ., p ág. 12.
aT O b . c i t ., p ág. 25.

179
su p o n e r q u e , p o r m e d io d e la r e n u n c ia al p le n o y lib r e d e s­
a r r o llo d e la c u lt u r a , b a sa d a e n e l c u lt iv o d e la p e rso n alid ad ,
■ saldrá a lu z a q u e llo e n q u e c o n sist e p r o p ia m e n t e la p e rso n a
■ con u n a c la r id a d y u n a fu e r z a n u n c a p o sib le a n t e r i o r m e n t e ;
la m ism a m a sa q u e lle v a c o n sigo el p e ligr o d e q u e se a la
p e r so n a t o t a lm e n t e so m e t id a y c o n v e r t id a e n u n m e r o ú t il,
e n c ie r r a la p o sib ilid a d de lle v a r a é st a a su p le n o d e s­
ar r o llo” 38. E st a c o n t r a p o sic ió n d e p e r so n a lid a d y p e r so n a
n o a g r a d a e n m o d o a l gu n o a e st e a u t o r , p a r a q u ie n 'p e r so n a ­
li d a d ’ n o e s “ u n a c a t e go r ía h ist ó r ico - so cio ló gic a, sin o é t ic a ,
y p r e su p o n e c o n c e p t u a l y o n t o l ó g ic a m e n t e la c a t e g o r ía d e
p e r so n a , d e la c u a l sig n ific a su r e lat iv a p e r fe c c ió n ” 39.
G u ard in i in ic ia la c o n t r a r r é p lic a su b r a y a n d o su c o n c e p t o
d e m a sa c o m o u n a fo r m a d e “e st r u c t u r a h u m a n a v in c u la d a
a la t é cn ic a y la p la n ific a c ió n ” . Se t r a t a e n p r in c ip io , n o d e
a lg o cu an t it at iv o , a u n q u e d e h e ch o se a u n fe n ó m e n o r e la­
c io n a d o co n el c r e cim ie n t o d e m o gr á fic o d e lo s p u e b lo s, sin o
c u alit at iv o : m a sa d e sign a u n “ m o d o d e se n t ir , d e p e n sa r ,
d e o b r a r ” 40. E l c o n ce p t o d e “ p e r so n a lid a d ” , p o r o t r a p a r t e ,
q u ie r e a lu d ir a la lib e r t a d y e sp o n t a n e id a d con que lo s
in d iv id u o s h a n d e sar r o llad o su s c u a lid a d e s e n c ie r t a s é p o cas
d e la h ist o r ia . E n la E d a d M o d e r n a , p o r e je m p lo , se o r ie n ­
t a b a la fo r m a c ió n ( B ild u n g) d el h o m b r e a la o r ig in a lid a d
d e l m o d o d e ser , la lib e r t a d y u n ila t e r a lid a d d e l d e sar r o llo
d e las p r o p ia s c u a lid a d e s, la ac u ñ ac ió n p e r so n a l d e l m u n d o
en t o r n o ” . E s t o m a d a , p u e s, la c a t e go r ía d e p e r so n a lid a d
c o m o u n fe n ó m e n o h ist órico , al q u e se c o n t r a p o n e c la r a ­
m e n t e u n c o n ce p t o p e r fe c t a m e n t e d e fin id o d e p e r so n a , c o m o
ser q u e es lla m a d o p o r D io s y d e b e r e sp o n d e r a e st a lla m a ­
d a 41. La im p o sib ilid a d d e d e sar r o lla r la p e r so n a lid a d e n
u n m u n d o t a n c o le ct iv iz a d o c o m o e l p r e se n t e ¿n o fa v o r e c e r á
el c u lt iv o d e e sa d im e n sió n e se n c ial d el se r h u m a n o a q u e
M ü n st e r a lu d e a l h a b la r d e la “ r a d ic a l e x - c e n t r ic id a d ” d e

*® O b. d i., pág. 11.

89 O b. d i . , p á g . 1 1 .
40 O b. cit., p á g . 2 2 .
41 C f . W elt u n d Person , W erkbu n d V e r la g . W ü rzb u rg,
1 9 5 9 3, p á g s . 8 4 - 9 3 .

180
la p e r so n a ? 42. G u a r d in i a fir m a que h ay só lid a s razo n es
p ar a c o n t e st a r a fir m a t iv a m e n t e 43..

3 .— E l f in d e la E d d d M o d e rn a .

“ P a r a d e c id ir la c u e st ió n d el p o sib le fin d e l a E d a d M o ­
d e r n a, e sc r ib e G . ICrü ger, h a y q u e e x a m in a r e n p r im e r lu g a r
si los t r e s e le m e n t o s q u e d e st a c a G u a r d i n i e n la m ism a (n a ­
t u r a le z a , p e r so n a lid a d , c u lt u r a ) c o n st it u y e n su s caracteres
fu n d a m e n t a le s; y en se g u n d o lu g a r si e st o s c a r a c t e r e s, se a
cu a l fu e r e la in t e r p r e t a c ió n q u e d e e llo s se d é , t ie n d e n d e
t al m o d o a d e sa p ar e ce r e n la a c t u a lid a d q u e p u e d a h a b la r se
d el fi n d e e st a é p o ca t o m a d a e n c o n ju n t o ” 44. E l a u t o r a n a ­
liza e so s t r e s e le m e n t o s e n la s d o s su b é p o c a s d e la E d a d
M o d e r n a (C la sic ism o y R o m a n t ic ism o ), y c o n c l u y e q u e “ lo
d e fin it iv o e n la E d a d M o d e r n a e s la lib e r t a d so b e r a n a d el
y o a u t ó n o m o , q u e n o sólo la t e b a jo t o d a c r e a c ió n c u lt u r a l,
sin o q u e t ie n e p o r p r in cip io la p r e t e n sió n d e a p r o p ia r se la
n a t u r a le z a v iv ie n t e c o n la v i d a d el su je t o m i sm o ” 45. E st e
d e sa r r a igo p r o v o c ó el d e se q u ilib r io en e l c o r a z ó n m ism o d e
la E d a d M o d e r n a , h a c ie n d o la n a t u r a le z a “ n o - n a t u r a l” , la
c u lt u r a “ n o - c u lt u r a l” , y c o n v ir t ie n d o el m u n d o d e “ p e r so n a ­
lid a d e s” e n m a sa a m o r fa 46. L o q u e p r o c e d e , p u e s, e s a fir ­
m a r q u e , m á s q u e e l fi n d e la E d a d M o d e r n a , la c r isis d e
n u e st r o t ie m p o sig n ific a su p e r ío d o d e m á x i m o d e sar r o llo 47.
G u ard in i v u e lv e a d e st a c a r la id e a q u e c o n st it u y e e l m o ­
t ivo in sp ir a d o r d e t o d o s su s lib r o s. Se d a c ie r t a m e n t e u n a
lín e a in in t e r r u m p id a d e p r o g r e so h a c ia e l d e sa r r a ig o , d e sd e
la b a ja E d a d M e d ia h a st a el p r e se n t e . L o ú n ic o q u e h o y
p ar e ce a d v e r t ir se e s u n c a m b io d e a c t it u d , la t a n a n sia d a
m e t an o ia. P o r e so in sist e u n a y o t r a v e z e n la e x ist e n c ia d e

42 C f. U n sere g e s c h ic h tlic h e Z u k u n ft, pág. 64.

43 O b . c i t ., p á g . 2 4 . V é a s e la a c t it u d c r ít ic a al r e sp e c t o de
K rü ger en p á g s. 65 y ss.
44 O b. c i t ., p á g s . 7 1 - 8 2 .
45 O b. c it.,p á g . 8 4 .
48 O b . c i t ., p á g s . 8 5 - 8 9 .
47 O b . c it.,p á g s . 8 6 - 8 9 .

181
d o s fo r m a s d e E d a d M o d e r n a : la a u t é n t ic a y la e sp ú r e a,
c o n fo r m e al e sp ír it u (G e sin n u n g) c o n q u e se p r o c e d e e n
la m a r c h a h a c ia la a u t o n o m ía 48.
*45 Si el r a sg o fu n d a m e n t a l
d e la E d a d M o d e r n a r a d ic a e n e l d e sa r r a igo in d iv id u a list a ,
al h a llar se el h o m b r e a c t u a l d e sam p arad o (en e l a n o n im a t o
d e la m a sa , e n la v io le n c ia d e l p o d e r sin co n t r o l, e n la n a ­
t u r a le z a a t o m iz a d a p o r la h e ge m o n ía d e l an álisis) c a b e e s­
p e r ar q u e a b r a lo s o jo s a la d ia lé c t ica t íp ic a d e l se r p e r so n a l,
q u e só lo flo r e c e e n la d ist e n sió n c r e a d o r a d e l “ e n c u e n t r o ’’.

4 .— -La lib e rt ad d e l h o m b re ac t u al p ara c o n f igu rar el

f u t u ro .

“ E l h o m b r e e s lib r e , a fir m a M ü n st e r , p e r o n o a sí la H i s ­
t o r ia ” 4\ E l h o m b r e se h a lla in se r t o e n u n a t r a m a h ist ó r ic a
d e c a u sa lid a d e s q u e a h o g a c u a lq u ie r in t e n t o d e in ic ia t iv a
p e r so n a l .“ N o h a y p e r sp e c t iv a a l g u n a d e q u e se a p o sib le ,
a n t e la p r e sió n c r e cie n t e d e l a m a sa y la c o le c t iv iz a c ió n ,
a fir m a r c o n t a n t a m a y o r e n e r gía y en u n fr e n t e a m p l io e l
se r p e r so n a l ( . ..) . P e r o p r e c isa m e n t e ah or a p u ed e se r e l
m o m e n t o d e a t e n d e r al in d e st r u c t ib le n ú cle o d e l se r p e r so ­
n a l” 50.
G u a r d in i a d v ie r t e q u e su o p t im ism o p r o c e d e d e n o ju z g a r
la é p o c a p r e se n t e so b r e el m o d e lo d e o t r a s a n t e r io r e s, la
E d a d M e d i a p o r e je m p lo . C o n t r a lo q u e se le h a r e p r o c h a ­
d o , su s a n á lisis p a r t e n d e l e st u d io d e la r e a lid a d , a u n q u e
e st é n o r ie n t a d o s p o r u n cr it e r io su p r a h ist ó r ic o 51. “ P r e c isa -

45 O b . c i t ., p ág. 107.
N o e s m ala en sí la E d a d M od er n a, afir m a G u ar d in i r e i­
t er ad am en t e, an t es en cier r a, sin d u d a, lo gr o s in n e gab le s. Lo
n efast o e s el e sp ír it u de r e b e ld ía con q u e or ien t ó su v id a
in t e lect u al y e sp ir it u al. V é ase E l O c a s o d e l a E d a d M o d e r n a
y D i e M a c h t , en m ú lt ip les lu gar e s.
49 O b . c i t . , p ág. 52.
50 O b . c i t . , p ág. 52.
51 V é ase ace r ca d e e st a ar m o n ía d e con ocim ien t o exp er ien -
c ial y con ocim ien t o ap r ió r ico , a sí com o su im p o r t an cia p a r a la
P e d ago gía, el d en so t r a b a jo p u b licad o en la s p á g in a s 95-108
d e la o b r a cit ad a.

182
m e n t e p o r q u e m e o p o n g o a q u e e l h o m b r e c o m o t a l se a
c a r a c t e r iz a d o d e sd e e l p u n t o d e v ist a h u m a n íst ic o o m e d ie ­
v a l o lo q u e sea, sin o q u e c r e o q u e p r e se n t a u n a fiso n o m ía
(Bild ) p r o p ia y u n a t a r e a e sp e c ífic a , cr e o t a m b ié n q u e a n t e
él se a b r e n p o sib ilid a d e s d e la s q u e c ar e cie r o n o t r o s t ie m ­
p o s” 52.
E s fu n d a m e n t a l p a r a e n t e n d e r a G u a r d in i su a c t it u d d e
a p e r t u r a fr e n t e a la sit u a c ió n p r e se n t e . L o p r im e r o a su
ju icio e s ac e p t arla , d a r u n m a r g e n d e c o n fia n z a a los ele­
m e n t o s p o sit iv o s q u e in d u d a b le m e n t e e st á n e n e lla la t e n t e s.
E st a p r im e r a a c t it u d d e a c e p t a c ió n r e n d ir á ó p t im o s fr u t o s e n
el m o m e n t o d e d a r u n ju icio glo b a l so b r e el e sp ír it u d e la
é p o ca y p r o c e d e r a la n e ce sar ia m e t an o ia. Se t r a t a d e la
c o m p le ja d ia lé c t ica d e r igo r ism o a p r ió r ico y a d a p t a b ilid a d
h ist o r ic ist a, se g ú n la c u a l en e l p r o c e so d e fo r m a c ió n d e lo s
in d iv id u o s y d e lo s p u e b lo s n o sólo ju e g a u n p a p e l d e cisiv o
el “ d e sar r o llo e se n c ia l” , sin o t a m b ié n la “ p o t e n c ia lid a d d e
e n c u e n t r o ” . “ L a c a p a c id a d d e e n c o n t r a r se c o n la r e alid a d ,
r e sp o n d e r a e se e n c u e n t r o y d e sar r o llar e n el m ism o la p r o ­
p ia p e r so n a lid a d ( . . . ) e s a lg o q u e p e r t e n e c e al p r o p io ser
d el h o m b r e ” 53. 'H a y q u e “ c o n fig u r a r e l fu t u r o e n el c u r so
m ism o d e l c a m in a r ” 54.
5 .— H a b l a r d e “ o c a so d e la E d a d M o d e r n a ” p u e d e e n ­
ge n d r a r u n a d e le t é r e a a c t it u d d e p e sim ism o . E s la o p in ió n
d e W . N o r r is C la r k e 55, im p r e sio n a d o t a l v e z p o r la le c­
t u r a d e l p r ó lo go q u e p r e c e d e a la e d ic ió n n o r t e a m e r ic a n a d e
El o caso d e la E d ad M o d e rn a . A ju z g a r p o r e st e ar t ícu lo ,
G u a r d in i p a r e c e h a b e r p r e t e n d id o c o n se g u ir u n best - seller
co n u n e x a b r u p t o p e r io d íst ic o , u n fr u t o ác id o d e p o st gu e r r a ,
p e sim ist a y a p o c a líp t ic o . “ G u a r d in i n o s h a m o st r a d o t an
sólo, e sc r ib e , e l la d o n e gr o d el a su n t o ” 56.

52 O b . c i t ., p á g. 28. Cf. t exto, p ág. 79.

33 O b . d i ., p á gs. 100-106. V éase asim ism o D i e A n n a h m e
s e i n e r s e l b s t . "W erkbu n d-Verlag. W ü r zb u r g, 1 9 6 0 2.
54 O b . c i t . , p ág. 106. Cf. D i e M a c h í , p ág. 105.
35 C f. T h e E n d o f t h e M o d e r a W o r ld * ? , en r ey. “A m é r ic a”,
A p r il, 19, 1958, p á gs. 106 y ss.
58 P a r a J. B. Gr em illion , p or el con t r ar io, l a o b r a de G u ar ­
d in i n o e s sin o la r eacción m e su r ad a d e u n p e n sad o r de

183
 L a sim p l e le ct u r a d e e st e t r a b a ja r e v e la q u e e st á e sc r it o
b a jo la m e r a im p r e sió n p r o v o c a d a p o r el t ít u lo . C it o lit e r al­
m en te: “ W h a t is t h e g i st o f G u a r d in i’ s m e ssa g e in T h e
E n d o f t h e M o d e r n W o r ld ? I t is e x a c t l y w h a t t h e t it le in ­
d ic a r e s” . Y a g r e g a , r e su m ie n d o a su m o d o la t e sis d e G u a r -
d i n i : E n e l m u n d o q u e se av e c in a d e p o d e r t o t a l y d o m in io
t é c n ic o ilim it a d o so b r e la N a t u r a le z a , t o d a s la s fo r m a s d e
la c u lt u r a d el H u m a n ism o o c cid e n t a l c ae n p o r su b a se . E st e
n u e v o m u n d o se r á m á s d u r o e in t e n so , m á s a n t i h u m a n o y
a n t ip e r so n a list a q u e t o d a s la s e r as p a sa d a s.
E l a u t o r a t r ib u y e a G u a r d in i las t e sis q u e é st e i m p u g n a , y
le r e p r o c h a e l o lv id o d e la s q u e p r o p u g n a . M a le n t e n d id o
q u e p r o c e d e d e n o d ist i n g u ir c u id a d o sa m e n t e , c o m o h a c e
G u a r d i n i, e n t r e p e r so n a lid a d y p e r so n a , y n o a d v e r t ir el c a ­
r ác t e r d e t r á n sit o a u n m u n d o r e n o v a d o q u e p r e se n t a e n su
p r im e r a fa se , e x t r a o r d in a r ia m e n t e a d u st a , la é p o c a q u e se
av e c in a.
D e l t o n o ge n e r a l e n q u e e st á e scr it o e l t r a b a jo p ar e ce
d e sp r e n d e r se q u e la a ñ o r a n z a d e G u a r d in i p o r el p a sa d o
n o r e sp o n d e sin o a la fa lt a d e e m p u je p a r a a b o r d a r lo s p r o ­
b le m a s d e l p r e se n t e 57. I n t e r e sa gr a n d e m e n t e , t e r m in a d i­
c ie n d o C la r k e , q u e h a y a q u ie n n o s a d v ie r t a lo s p e ligr o s d e
la n u e v a é p o c a . P er o m á s n o s u r g e q u e se n o s d ig a q u e
“la H ist o r ia es u n a in v it a c ió n d e D io s al h o m b r e a p r o g r e ­
sa r a b r ié n d o se a n u e v a s p o sib ilid a d e s. D e m a si a d o p o c o s h a n
sid o , a m i ju ic io , q u ie n e s n o s h a n d ic h o e st o ” (p . 1 08). N o
o t r a e s, sin e m b a r go , la in t e n c ió n d e G u a r d in i e n e st a o b r a ,
al d e st a c a r e l c a m b io p r o d u c id o e n la r e lac ió n H om bre-
M u n d o - C u lt u r a , y d e ja r a sí al d e sc u b ie r t o la t a r e a c r e a d o r a
q u e c o m p e t e a l h o m b r e e n la e st r u c t u r a c ió n d e l fu t u r o .

acción an t e lo s p r o b le m as m et od oló gico s q u e p lan t e a a l h om ­

b r e la con figu r ació n d el fu t u r o in m ed iat o. (C f. I n t e r v i e w w i t h
R . G u a r d i n i , r ev. “ A m e r ica” , n ov. 15, 1958).

47 Com o se ve r á a lo la r go de e st e t r a b a jo , e st a afir m ació n

n o r e sist e la m ás leve con fr on t ación con lo s t ext os. V éase, p o r
ejem p lo, la t e o r ía d e G u ar d in i a c e r ca d e la r elació n en t r e
“ N at u r , Ku lt u r , Ch r ist en t u m ” , a l fin de su o b r a L i t u r g i s c h e
B ild u n g .

184
A la b ú sq u e d a d e u n crit erio

A m i e n t e n d e r , n i lo s cr ít ico s, n i e l m ism o G u a r d in i h a n
ac e r t a d o co n la d ir e cció n e x a c t a e n q u e d e b e m o v e r se e st a
d iscu sió n , p o r n o h a b e r su b r a y a d o su fic ie n t e m e n t e q u e la s
p o sib ilid a d e s d e l m o m e n t o a c t u a l r e sp o n d e n a la p u e st a en
fo r m a d e u n se x t o se n t id o p a r a c a p t a r u n gé n e r o d e r e a li­
d ad e s q u e p o r m ú lt ip l e s r a z o n e s h a n p a sa d o d e sa p e r c ib id a s
a la E d a d M o d e r n a e n ge n e r al, T e m a e x t r a o r d in a r ia m e n t e
su ge st iv o qu e aqu í n o pu ed o sin o su g e r i r e sq u e m á t ic a ­
m e n t e 58.
1.— G u a r d i n i es u n p e n sa d o r sin e id é t ico , q u e se in sp ir a e n
los fe n ó m e n o s v it a le s, y d e fie n d e u n m o d o d e p e n sa m ie n t o
o r gán ico , e q u ilib r a d o y t en so .
D e sd e las h o jas v olan t e s d e R o t h e n fe ls y su s p r im e r a s
o b r as d e ju v e n t u d p a r a la ju v e n t u d , h a st a las p á g in a s in é ­
d it a s d e su gr a n E t i c a , p u so G u a r d in i su v id a in t e le c t u a l a la
so la c a r t a d e la v o lu n t a d d e c o m p r e h e n sio n d ia lé c t ic a (ge ­
ge n sät z lic h ), N o h a y p a la b r a s q u e c o n m á s fr e c u e n c ia e
in t e n sid a d a c u d a n a su p l u m a q u e “ o r g á n ic o ” 59, y “ v i­
v ie n t e ” , v o c a b lo q u e fi g u r a in clu so e n e l t ít u lo de b u en
n ú m e r o d e su s o b r a s (L e b e n d ige r G e ist ; V om le b e n d ige n
Gott; V om L e b e n d e s G lau b e n s ; D e r G e g e n sat z , V e rsu ch
ein er Ph ilo so p h ie d e s L e b e n d ig- K o n k re t e n ). D e la r e n o v a ­
ción q u e n e c e sit a n u e st r a é p o c a a fir m a q u e d e b e se r in t e rn as
c om o lo es el m o v im ie n t o v it al 60. E l p o d e r , a g r e g a , d e b e
ser e je r cid o “ a lgo así c o m o o r d e n a el alm a lo s m a t e r ia le s y
fu e r z a s e n el c u e r p o , y lo s r ige ” 61.
E n su o b r a fu n d a m e n t a l D e r G e ge n sat z e x p li c a t e m á t ic a ­
m e n t e q u e la G e ge n sat z le h re (t e o r ía d e lo s c o n t r a st e s) c on s-

58 En d os t r a b a jo s t o d av ía in éd it o s in t en t o d a r u n a m ás
am p lia exp licació n . Cf. ¿ E n a n t io l o g ía o a n a l é c t i c a ?, y E l e n t e
su p er o b je tiv o y la c r ític a del o b je tiv is m o .
39 Cf. B r i e f e v o m C o m e r S e e , M at t h ias G r ü n e w ald V e r lag.
M ain z, 1953, p ágs. 60-63, 71,73, 78-79.
60 O b , c i t ,, p á g s , 90-91.
81 O b , c i t , 9 p á g. 51.

185
r it u y e u n a d o ct r in a d e e q u ilib r io q u e d a la “ m e d id a y e l
r it m o ” a t o d a s su s o b r a s (C£. p p . 7, 1 0 3 - 1 2 0 ). E l e st u d io d el
c a r á c t e r b ip o la r d el ser v iv ie n t e a b o c a a u n a t e o r ía d el ju st o
m e d io (p p . 2 0 3 - 2 0 6 ) y d e la A n sc h au u n g , sín t e sis v iv ie n t e
d e I n t u ic ió n y C o n c e p t o (p p . 1 6 5- 1 7 3 ).
Su p r e o c u p a c ió n p o r lo o r gá n ic o r e sa lt a en tod as su s
o b r a s, sin gu la r m e n t e e n la s q u e , se g ú n c o n fe sió n p r o p ia ,
se h a lla n e n la lín e a d e E l ocaso d e la E d ad M o d e rn a 62. T o ­
d o s su s e n sa y o s y a n á lisis t ie n e n c o m o in sp ir a c ió n c o m ú n
[a p r e o c u p a c ió n p o r la sa l v a g u a r d a d e l r e c t o ord o re ru m .
A sí , p o r e je m p lo , e l p r o b le m a d e la “ m a sa ” se c e n t r a e n la
ac c ió n d iso lv e n t e q u e e je r ce la c o le ct iv iza c ió n so b r e e l “ o r ­
den o r g á n ic o ” 63. Lo q u e G u a r d in i im p u g n a e n t o d o s su s
e sc r it o s e s la fa lt a d e r e sp e t o a lo e se n c ial, la n iv e lac ió n d e
(as fo r m a s, la d iso lu c ió n d e lo ir r e d u c t ib le , la d e st r u cc ió n
d el o r d e n — “ ju e g o v iv ie n t e d e la u n id a d h u m a n a ” 6\
2 .— P o r t e m p e r a m e n t o , e in c lu so p o r d e st in o G u ar d in i
es, a n t e t od o , u n p e d ago go 63. N a d a iló gic o q u e e st e e x -

62 Cf. O b . c i t . , so b r e t od o la c a r t a 5.a : U e b e r s c h a u , 6.a :

B eh errsch u n g, 7.a : D i e M a s s e , y 8.a : A u f l ö s u n g d e s O r g a n i ­
s c h e n ; p ágs. 40-83.
W e l t u n d P e r s o n , so b r e t odo, p á gs. 84-93.
D i e M a c h t . Cf. el cap . “ D a s n eu e W elt-u n d M en sch en b ild ” ,
esp ecialm en t e la s p á gs. 83-84 y 103-104.
F r e i h e i t , G n a d e , S c h i c k s a l , p á gs. 31 y 32.
D e r u n v o l ls t ä n d i g e M e n s c h u n d d i e M a c h t , p á g s. 22-31.
V o m l e b e n d i g e n G o t t . Vorw ort.
D i e K u l t u r a l s W e r k u n d G e f ä h r d u n g , p á gs. 18-19.
03 Cf. B r i e f e v o m C o r n e r S e e , p ág. 64.
64 A q u í ju e ga u n p ap e l su m am en t e im p o r t an t e la cu est ión
d e lo s “ e sp acio s h a b it a b le s” , t an v igen t e en la A r q u it ect u r a
ac t u a l. Véan se, p. e j., lo s “ C o m e n t a r io s a l lP u e b l o E s p a ñ o l *
d e M o n t j u i c K \ d e O r iol B o h ig a s; lo s “ C o m e n t a r io s a u n o s
c o m e n t a r i o s ” , d e F r a n c isc o d e In za, y “ E l e s p a c i o h a b i t a b l e ” ,
d e Ju a n Góm ez y G. d e la Bu e lga, en l a r e v ist a “ A r q u it e c ­
t u r a ” , feb r . 1961, p ágs. 13-92, n ov. 1961, p á gs. 15-25, y fe b r er o
1962, p ágs, 31-37. V é a se m i t r a b a jo A m b i t o a r q u i t e c t ó n i c o y
á m b i t o v i t a l , rev. “ A r q u it e c t u r a” , n ú m . 40, p á gs. 43-46.
65 E s sin t om át ico q u e a la am p lia c r ít ic a d e G, K r ü ge r
r esp o n d a G u ar d in i con un b r eve t r a b a jo ac er ca d e lo s p r in ­
c ip io s de u n a r e c t a for m ación { B i l d u n g ) . Cf. U n s e r e g e s c h i c h t ­
l i c h e Z u k u n f t , p ágs. 95-108. N o en van o u n a d e la s o b r as

186
c e p c io n a lm e n t e d o t a d o p a r a a d v e r t ir q u e l a ü n ila t e r a lid a d
lo gr a é x it o s e sp e ct a c u la r e s, pero rom pe el e q u ilib r io y
e n ge n d r a e l c ao s 66. E s u n a d e las m á s gr a v e s c o n se c u e n ­
cias d e la “ le y d e la b ila t e r a l id a d ” , p o r la c u a l “e l h o m b r e
n o p u e d e r e a liz a r ac c ió n a lgu n a , sin e x p e r im e n t a r e n sí
m ism o la r e a c ció n c o n si g u ie n t e ” 67.
Si el ar t e d e la P e d a g o g í a c o n sist e e n at en d er si m u l­
t á n e a m e n t e a lo c o n c r e t o y a lo e id é t ico , c u id a r lo s d e ­
t alles sin p e r d e r d e v ist a e l c o n ju n t o , G u a r d i n i m a n ifie st a
p o se e r lo en gr a d o e m in e n t e , p u e s m a n t e n ié n d o se de t al
m o d o a t e n t o a su e n t o r n o q u e lle ga a d a r e n c a so s u n a
le v e im p r e sió n de H ist o r ic ism o y E x ist e n c ia lism o , sa lv a ­
g u a r d a lo su p r a h ist ó r ic o y lo e se n c ia l c o n fir m e z a i n q u e ­
b r a n t a b le . D e ah í q u e la d e n o m in a c ió n de L e b e n sp h ilo ­
so p h q u e le d a H e l m u t K u h n 68 h a y a d e se r e n t e n d id a e n
el se n t id o d e u n a m e n t e fle x ib le , d o t a d a c o m o lo s ser es
v iv o s d e u n p o d e r in t e r n o d e c o n fig u r a c ió n y a d a p t a c ió n .
Con r azó n h a e sc r it o G. Krü ger: “ E l m ism o G u a r d in i,
q u e p o se e u n a p r o fu n d a c o m p r e n sió n d e su t ie m p o , sólo
h a e je r cid o t a n gr an in flu jo so b r e él p o r h a b e r t e n id o el
v a lo r de p r o p o n e r le una ve r d ad su p r a t e m p o r a l” 69. De
e st a d ia lé c t ica b r o t a e l p r o fu n d o d r a m a t ism o que alie n t a
en t o d a su la b o r , in t e le c t u a l y a p o st ó lica .
3 .— L a r u p t u r a d el e q u ilib r io a q u e a q u í se a lu d e t u v o
lu g a r en la E d a d M od ern a, p e r o lo s e sp ír it u s, salv o las
c o n sigu ie n t e s e x ce p c io n e s, se d e ja r o n lle v a r d e l o p t im ism o
p r o gr e sist a , e m b r ia ga d o s c o n la c o n cie n c ia d e l é x it o qu e
o r la lo s p r im e r o s e st a d io s de un p r o c e so u n ilat e r a l. “Al

clav e d e su p r od u cció n es el lib r o : G r u n d l e g u n g der B il­

d u n g s l e h r e , W er k b u n d V., W ü r zb u r g, 1959.
66 P o sib lem en t e la exp r esió n m ás lo gr a d a d e est e fen óm e­
n o se h a lle en la breve con fer en cia D e r u n v o l l s t ä n d i g e M e n s c h
u n d d i e M a c h t (cf. esp ecialm en t e el cap . “ D ie P r ob le m at ik
d er M ach t ”, p ágs. 9-13), y en B r i e f e v o m C o r n e r S e e (C f.
A u flö su n g d e s O r gan isch en ” , p á gs. 71-83).
67 C f. D e r U n v o l l s t ä n d i g e M e n s c h u n d d i e M a c h t , p ág. 8.
6S Cf. R o m a n o G u a r d i n i . D e r M e n s c h u n d d a s W e r k , K ö se l
V e r lag, 1961, p á g. 52.
89 U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , p ágs. 75.

187
 lle v a r a c a b o el h o m b r e d e la E d a d M o d e r n a la im p o n e n t e-
la b o r d e lo s c in c o ú lt im o s sig lo s e x p e r im e n t ó u n c a m b io ·
C ie r t a s d o t e s se h icie r o n en él sie m p r e m á s fu e r t e s, f i ­
n a s, p r e c isa s; o t r a s, en c a m b io , m á s d é b ile s, t o r p e s, e in ­
se g u r a s” . P o se e e st e h o m b r e “ u n p o d e r in m e n so so b r e l a
e x ist e n cia . P ero ¿d isp o n e de los p r e su p u e st o s n e c e sa r io s
p a r a d o m in a r t o d o e st o de m od o q u e su r ja u n a cu ltu ra-
v e r d a d e r a ?” 70.

4 .— A l extrem ar, sin e m b a r go , e se p r o c e so de ev o lu ­

c ió n u n ila t e r a l, y p o r e n d e d e r u p t u r a y d e se q u ilib r io , se
c a y ó e n la c u e n t a d e q u e t r a s el é x it o c o m p r a d o al p r e c ia
de un d e sp o jo so b r e v ie n e fa t a lm e n t e e l fr a c a so . Si t u a c ió n
que ab r e dos p o sib ilid a d e s: o e n t r e g a r se al p e sim ism o
fa t a list a , o c o n fia r q u e la d e silu sió n ab r a lo s o jo s a la
n e c e sid a d d e gu a r d a r e l e q u ilib r io c o n u n a a sc é t ic a c o n ­
c ie n c ia d e lo s lím it e s d e la p r o p ia lib e r t a d , y n o, d e c o n ­
sig u ie n t e , por fa lt a de m e d io s t é cn ic o s p ar a d e sa r r o lla r
u n ila t e r a lm e n t e u n a r a m a d e l a C ie n c ia , sin o p o r a m o r a la
sab id u ría .
A n t e e st e c o m p le jo p r o c e so h ist ó r ic o , lo ú n ico q u e in ­
t e n t a G u a r d i n i e s m o st r a r q u e si la E d a d M o d e r n a h a b í a
c o n sa g r a d o c o m o fo r m a su p r e m a d e l c o n o c im ie n t o el sa b e r
e x p e r im e n t a l d e lo m e n su r a b le —rio u n iv e r sa lm e n t e v e r ifi-
c a b le p o r t o d o s, lo “ o b je t iv o ” e n se n t id o m a r c e lia n o — , e l
e st u d io im p a r c ia l d e lo s ser es v iv o s y c o n cr e t o s n o s u r g e a
ad o p tar un est ilo d ist in t o , su p e r io r e in fin it a m e n t e m ás
e lást ic o d e p e n sa r : la A n sc h au u n g .
N u e st r a é p o c a e st á v ie n d o c o n n it id e z q u e la r e a lid a d
n o se r e d u c e e n m o d o a lgu n o a lo q u e e s su sc e p t ib le d e u n
c o n o c im ie n t o “ m e c á n ic o , in o r gá n ic o , u n ila t e r a l” . De ah í
la fir m e im p r e sió n d e q u e su r ge e n t o d a s p ar t e s u n n u e v o
se n t id o p a r a lo su p r a se n sib le . A q u í v e G u a r d in i el sig n o
d e l a d v e n im ie n t o d e u n a n u e v a e r a, q u e a n u n c ia c o n p ala-
b r a s a l b o r o z a d a s. P o r u n a v e z r o m p e e l r it m o in a lt e r a d o

70 Cf. D er u n v ollst än dige M en sch u n d . die M ach t , p á g . 13.

188
d e su fr a se , p a r a c a n t a r l a a lb o r a d a a lo s n u e v o s t ie m p o s
q u e se a v e c in a n , u n a é p o c a d e m á s lib e r t a d y m á s c o m ­
p r o m iso a la p a r , m á s a u t o n o m ía y m á s r a d ic a l d e c isió n :
“ M i r ist , als sp ü r e ic h alle d ie K r ä ft e a m W e r k . E in ge­
w a lt ige s H e r a n st e i g e n ... E in in n e r es Si c h - A u f t u n . .. E in
H er vo rd rän gen von G e st a lt ü b e r a l l ...” 71.
P e r o lo c a r a ct e r íst ic o d e e st e n u e v o m o d o d e v e r la r e a ­
lid a d e s su v o lu n t a d d e in t e gr a c ió n . “W e r d a s T i e fs t e g e ­
d a c h t , li e b t d a s L e b e n d ig st e ” (H ö ld e r lin ). Q u i e n h a pen ­
sa d o lo m á s p r o fu n d o a m a lo m á s v iv ie n t e . P r o fu n d o es lo
su p r a se n sib le , y , e n su m á s p r o fu n d a e n t r a ñ a , lo v iv ie n t e
es un se r d e e st r u c t u r a p o la r ( ge ge n sät z lich ), c o n t r a st a d a ,
d ia lé c t ic a . E l q u e a h o n d a e n lo su p r a se n sib le , lo “ in v e r i-
fic a b le ” (M a r c e l) t ie n d e p o r u n cier t o in st in t o d e g r a v it a ­
c ió n h a c ia u n a fo r m a d e c o n o c im ie n t o o r gá n ic o . G u a r d i n i
in t e r p r e t a fie lm e n t e la c a r a c t e r íst ic a e se n c ial d e e st a n u e v a
se n sib ilid a d cu an d o p id e q u e se in t e gr e n e l p e n sa m ie n t o
a n a lít ic o y e l sin t é t ic o e n u n a fo r m a c o m p le ja , h u m a n a ­
m e n t e in t e gr a l d e in t u ic ió n , q u e n o d e n o m in a se n c ü la m e n -
t e In t u it io n , sin o A n sc h au u n g . P o r e so d e sa fía la s p o sib le s
so n r isa s ir ó n ica s d e lo s le ct or es, y e x ig e u n a a c t it u d ascé ­
t ica d e e q u ilib r io , e s d e cir , u n a v o lu n t a d d e sa n a r e n u n c ia
a lo s é x it o s e sp ú r e o s d e la u n ila t e r alid a d .

L o v iv ie n t e 3 lo p ro f u n d o y lo su p e ro b je t iv o

E st a e x ig e n c ia d e in t e gr a c ió n e st á in d u d a b le m e n t e ju st i­
fic a d a , y c o n st it u y e d e p o r sí u n in n e g a b le lo gr o . P er o
¿q u é sig n ific a a p u n t o c ie r t o la A n sc h é u u n g ? ¿C ó m o se
v in c u la n d e h e c h o la in t u ic ió n y el c o n c e p t o ? G u a r d in i se
lim it a u n a y o t r a v e z a c o n t r a p o n e r al p e n sa m ie n t o m e c a -
n ic ist a e l p e n sa m ie n t o o r g á n ic o , q u e in t u y e la r e a lid a d en
reliev e al e n fo c a r la s d o s v e r t ie n t e s p o la r e s d e lo s se r e s
[fo r m a ( Fo rm ) y p le n it u d v it a l (Fü lle )] en un acto de

71 Cf. B r i e f e v o m Com er See, p ág. 103.

189
“ in t u ic ió n p len a” (A n sc h au u n g ). Y p o r lo q u e t o c a a la
p o sib ilid a d d e e st a fe c u n d a sim b io sis d e in t u ic ió n y c o n ­
c e p t o , se a c o g e m e r a m e n t e al p o d e r d e fija c ió n q u e p o se e
todo se r “c o n c r e t o - v iv ie n t e ” , p r im e r p r in c ip io de tod o
“r it m o y m e d i d a ” e n e l p r o c e so d e l p e n sa r 72.
N o o b st a n t e , a n a liz a d a e st a a c t it u d a la lu z d e l p e n sa ­
m ie n t o actu al (P e r so n a lism o , E x ist e n c ia lism o , Fen om en o­
lo gía , F ilo so fía de la H ist o r ia , F ilo so fía de la N a t u r a le ­
z a , e t c.), se d e d u c e q u e G u a r d in i d e st a c a lo v iv ie n t e - con ­
cre to no para o p o n e r lo r o m á n t ic a m e n t e a lo m at e r ia l-
in a n im a d o o a lo a b st r a c t o - e se n c ia l, al m o d o v it a list a , sin o
a lo p ro f u n d o s c o m o o p u e st o a lo su p e r fi c ia l. P er o ¿q u é e s
lo p r o fu n d o ? H e a q u í, a m i ju icio , u n o d e lo s p u n t o s c r u ­
c iale s d el p e n sa m ie n t o c o n t e m p o r á n e o .
S i p o n e m o s e n r e lac ió n e l in t e r é s a c t u a l p o r r e iv in d ic a r
la p e r so n a h u m a n a fr e n t e a t o d o in t e n t o d e “ o b je t iv a c ió n ”
( V e rge ge n st d n d lich u n g) d e la m ism a y d e st a c a r la im p o r ­
t a n c ia d e lo q u e el E x ist e n c ia lism o d e n o m in a “ in o b je t iv o ”
¡d as U n ge ge n sid n d lic h e ), lle ga r e m o s a la c o n clu sió n d e q u e
la c a t e go r ía d e p r o fu n d o n o a lu d e a u n a m e r a r e lac ió n e s­
p ac ial, sin o a u n a c a r a ct e r iz a c ió n o n t o lo g ic a . P r o fu n d o n o
in d ic a in t e m p o r a lid a d o in e sp a c ia lid a d , sin o d o m in io so b r e
el e sp ac io y el t ie m p o . A l in v e st ig a r e l m o d o d e p e r d u r a c ió n
d e lo s e n t e s q u e so n o b je t o d e la s d iv e r sa s d isc ip lin a s del
sa b e r , se a d v ie r t e e n a l gu n o s ser es u n a d im e n sió n e sp e c ífica
q u e los su st r ae e n d iv e r so s gr a d o s a la m e r a d isc u r siv id a d
t e m p o r a l y a la d ist e n sió n e sp a c ia l. D e a h í e l e x t r a ñ o p o d e r
d e v in cu lació n q u e lo p r o fu n d o e je r c e p o r v ía d e c r e ació n ,
d e in sp ir ac ió n e n t e le q u ia l in t e r n a . L o p r o fu n d o e s fu e n t e
d e v id a , q u e se d e fin e c o m o u n id a d y e n e r gía c r e a d o r a .
P o r e so n o e s p r o fu n d o lo in só lit o p o r lo q u e im p l ic a d e
d e sa r r a igo y so le d a d , sin o p o r lo q u e e n t r a ñ a d e u n ific a n ­
t e . L a s gr a n d e s id e a s so n p r o fu n d a s p o r p o se e r la c la v e d e
t o d o u n m u n d o d e r e a lid a d . P ro f u n d id ad y je rarq u ía se im ­
p lican . C o n r a z ó n se lla m a p r o fu n d o a q u ie n “ b a ja a la s

72 Cf. D e r G e g e n s a t z , p á gs. 172, 183-184.

190
 m a d r e s” , sit u á n d o se al n iv e l e n q u e la r e a lid a d n o s d e sc u b r e
su t r a m a in t e r n a .
L o p r o fu n d o su gie r e , p o r t a n t o , u n á m b it o d e in t im id ad ,
d e fu e n t e in t e r n a d e v id a . L o p r o fu n d o e s lo o n t o lo gic a ­
m e n t e ir r e d u c t ib le y d e n so . D e ah í, q u e , e n a p a r e n t e p a ­
r a d o ja , q u e n o e s sin o e x p r e sió n d e la r a d ic a l “e x - c e n t r ic i-
d a d ” d e l ser , r e a lid a d e s p r o fu n d a s so n a q u e llas c u y a n o b le z a
y lib e r t a d o n t o ló gic a s fu n d a n una d o n a c ió n por v ía de
p r e se n c ia. L a p ro f u n d id ad e s f e c u n d a p o r se r d ialàg ic a .
Lo p r o fu n d o se d a e n el p la n o e n q u e el e sp ír it u h u m a n o
se d ist ie n d e c r e a d o r a m e n t e y fu n d a á m b it o s d e c o m u n id a d .
E n t r e la s c a t e go r ía s d e p r o fu n d id a d , in t im id a d , p r e se n c ia e
in t u ic ió n se en trevé un v ín c u lo in c r e íb le m e n t e fe c u n d o .
P u e s a p o c o q u e a h o n d e m o s e n e l se n t id o d e e st o s v o c a b lo s
d e sc u b r ir e m o s q u e lo p r o fu n d o e s lo t r a sc e n d e n t e q u e se
r eve la e n lo in m a n e n t e . L o p ro f u n d o es lo v e rd ad e ram e n t e
in m e d iat o . Lo c u a l n o s p e r m it e a fir m a r q u e la o b je t iv id a d
a u t é n t ic a b r o t a d e la c a p a c id a d d e a u t o r r e v e lac ió n q u e p o ­
se e n lo s se r e s p r o fu n d o s 7S. ¿P u e d e e x t r a ñ a r n o s q u e fr e n t e
a la o b je t iv id a d p r e ca r ia d e lo m e n su r a b le , el “ se r a m a n o ”
(,h an d gre if lic h ), h a y a d e st a c a d o e l E x ist e n c ia lism o la “ in ­
o b je t iv id a d ” d e la p e r so n a ? L o p r o fu n d o es lo “ in o b je t iv o ” ,
o d ic h o c o n u n a d e cid id a p o sit iv id a d , lo su p e ro b je t t v a. E l
e sq u e m a o b je t iv o - su p e r o b je t iv o n o s o fr e c e u n a c lav e c e r t e r a
p a r a a b r ir n o s a l m ist e r io d e l p e n sa m ie n t o a c t u a l, t a n r ico
d e in t u ic io n e s, c o m o a m b ig u o d e m é t o d o s.
E st o n o s p e r m it e le e r e n t r e lín e as, y a d v e r t ir q u e el in ­
t e n t o d e G u a r d in i n o c o n sist e sin o e n m o st r a r q u e si la
E d a d M o d e r n a , al e n t r e ga r se al m o n o c u lt iv o u n iv o c ist a d e
lo “ o b je t iv o ” , d e sp o jó al p e n sa m ie n t o de cu an to le c o n ­
fi e r e p e so d e r e alid a d , u n id a d y h on du ra 7<t, h o y d ía se

78 G u ar d in i su ele v in cu lar la c a t e go r ía d e p r ofu n d id ad

(T ie fe ) p o r u n a p ar t e con la s de sen t id o ( S in n ) , ese n cia
( ¡T e s e n ), t o t alid ad ( G a n z e ) , y p o r ot r a con la s de con t em p la­
ción ( K o n t e m p l a t i o n ), com p r en sión sin e id é t ica ( B e g r e i f e n a u s
d e m G a n z e m ), silen cio ( S t i l l e ) y r ecogim ien t o ( S a m m l u n g ) Cf.
- D e r u n v o l l s t ä n d i g e M e n s c h u n d d i e M a c h t , p ágs. 16-17.
74 En t od as su s o b r a s su b r a y a G u ar d in i la n ece sid ad q u e
tien e el h om b r e d e t r asce n d e r se p a r a h acer ju st ic ia a su ser .

191
 e n t r e v é u n d e cid id o a fá n p o r r e co b r a r el se n t id o d e lo su -
p e r o b je t iv o 7S.
P o n d é r e se e n c o n ju n t o y al d e b id o n iv e l d e p r o fu n d id a d
la a p o r t a c ió n al p e n sa m ie n t o a c t u a l d e lo s au t o r e s e m p e ­
ñ a d o s e n la t a r e a d e su p e r a r el R a c io n a lism o , el V it a lism o ,
el O b je t iv ism o y , r e c ie n t e m e n t e , e l E x ist e n c ia lism o e x t r e ­
m o 76, y el se n t id o E l ocaso d e la E d äd M o d e rn a q u e d a r á a
p l e n a lu z c o m o e l an u n c io d e u n a n u e v a e r a im p u lsa d a p o r
el c o n o c im ie n t o e x p e r ie n c ia l d e la s r e a lid a d e s su p e r o b je t i-
v a s 77. E n e fe c t o , a t r a v é s d e e st a o b r a y d e las q u e e st á n

(V é ase, so b r e todo, U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , p á g. 2 1 ;
W e l t u n d P e r s o n , p assim , y E l o c a s o d e la E d a d M o d e r n a ,
p ágin a s 127 y ss.). Sa lt a a la v ist a la sem e jan za de e st a
act it u d con l a qu e r evela, en el p en sam ien t o exist en cial, la
con ocid a fr a se de Ja sp e r s: “ W ir leb en au s dem U m gr ei­
fen d en ” , vivim os de lo en volven te. (C f. V o n d e r W a h r h e i t ,
V e rn u n ft und E x is te n z , D e r p h ilo s o p h is c h e G la u b e ).
75 V é an se en B r i e f e v o m C o m e r S e e , p á gs. 98-102, y en
D ie M a c h t, p á gs. 101-113, los p u n t os p r in cip ale s en q u e se
r evela, segú n G u ar d in i, el ad ven im ien to de la n u eva ép o ca.
76 P en sem o s, p o r ejem p lo, en la “ en t e le q u ia” de Con r ad -
M ar t iu s, el I n n e n d e W oltereck , lo s d im e n s i o n a l e R ä u m e d e
K . H eim , el A k t y la V o r e n ts c h e i d u n g d e H . E. H en gst en b e r g,
la “ r elación d ia ló gic a ” d e Bu b er , el le n gu a je de H aeck er ,
P icar d , G u sd o r f y o t r o s; el “ t iem po fe st iv o ” de Bolln ow , la
“ r e sp u e st a” d e H ein em an n , la sim b io sis d e h om b re e in st r u ­
m en to en A . de St - Exu p er y , la s “ fo r m as ge r m in ales” d e Gil-
son , et c., r e a lid ad e s q u e t an ín t im am en t e r e lacio n ad as se h a­
llan con el com p lejo con cept o, fu n d am e n t al en G u ar d in i, d e
“en cu en t r o” ( B e g e g n u n g ).
77 Lé a se a e st a lu z la o b r a com p lem en t ar ia d e la q u e e p i­
lo go : D i e M a c h t . A u n q u e se exp r esa con la d iscr eción q u e
e x ige u n a m at e r ia t o d av ía in f i e r i (p á g . 87), G u ar d in i h a
d e ja d o con sign ad o a q u í su p en sam ien t o con t o d a clar id a d . E l
p o d er se afir m a en lo m an ip u lab le ( h a n d g r e i f l i c h ) , y lo su-
p e r o b je t iv o e s con st it u t ivam en t e in asib le , u n f a s s b a r (Ja sp e r s). D e
a h í qu e se a é st e con sid er ad o com o in exist en t e p o r t o d a for m a
de p en sam ien t o or ie n t ad a h acia u n a p o lít ic a de violen cia (p á ­
gin a 84). A q u í se fu n d a la u r gen cia d e u n a r ad ical m e t a n o i a .
D e h ech o, h oy d ía se d om in a u n cam p o m ás am p lio y p r o ­
fu n d o q u e n u n ca, per o sin e l d elir io d e v id en t e s q u e llevó a
ép o cas an t e r ior es al b or d e de la con fu sión (p á g. 88). Y a n o
p r oced e, p u es, su m er gir se en el m u n d o, sin o r e accio n ar con
lib e r t ad an t e él (p ág. 89).

192
en ín t im a r e lac ió n c o n e lla p u e d e n d e sc u b r ir se lo s r a sg o s
fu n d a m e n t a le s que el p e n sa m ie n t o actu al a t r ib u y e a lo
su p e r o b je t iv o 78. V e a m o s a lg u n o s p o r v ía d e e je m p l o :

1 .— L o su p e ro b je t iv o se c ap t a a d ist an c ia

“ . . . E l h o m b r e m o d e r n o p e r d ió la d ist a n c ia r e sp e c t o al
m u n d o . P o r e so ju st a m e n t e se v e a n e ga d o d e t a l m o d o e n
su fé r r e a ló gic a y d ia lé c t ic a in t e r n a q u e le e s im p o si b le
c o m p o r t a r se fr e n t e a él c o m o d e b ie r a .” “ L a sit u a c ió n d el
h o m b r e a c t u a l p a r e c e e st a r d e t e r m in a d a p o r e l h e c h o de
h a b e r id o p e r d ie n d o p o c o a p o c o e st a d ist a n c ia ” 79. “ E l
h o m b r e a c t u a l d e b e e d u c a r su se n t id o d e la d ist a n c ia ” 80.
P a r a sit u a r lo s p r o d u c t o s d e la c u lt u r a e n u n a r e la c ió n ju st a
y lle n a d e se n t id o c o n u n a e x ist e n c ia p e r so n a l a u t é n t ic a ,
“ d e b e e l h o m b r e t o m a r d ist a n c ia r e sp e c t o a lo s m i sm o s” .
Só lo a sí ga n a r á la p e r sp e c t iv a n e c e sa r ia p a r a “ v e r e l se n ­
t id o d e los p r o c e so s” , y fu n d a r las d e c isio n e s “ e n la e se n c ia
d e la s c o sa s” 81. “ C o n o c e r , v a lo r ar , d e c id ir , c o n fi g u r a r y
crear: t o d o e st o t ie n e p o r su p u e st o p r im a r io e sa fo r m a
d e d ist a n c ia q u e p o sib il it a la lib e r t a d d e l m o v im ie n t o e s­
p ir it u a l.”
A l n iv e l d e lo su p e r o b je t iv o la d ist a n c ia d e r e v e r e n c ia
h a ce p o sib le u n a fo r m a d e in m e d ia t e z q u e e s a la p a r in t i­
m id ad v iv e n cial y t o m a in t e le ct u al d e p e rsp e c t iv a . E l o b ­
se siv o a fá n p o r lib e r a r se d e la d iv isió n su je t o - o b je t o r es­
pon de a un p la n t e a m ie n t o u n ila t e r a lm e n t e v it alist a del

78 L a razón ú lt im a d e est o r a d ica in d u d ab le m e n t e en e l

p ap e l p r im o r d ial qu e ju e g a la cat ego r ía d e e n c u e n t r o en e l
p en sam ien t o de G u ar d in i. L a r elació n d ialó gica e s u n a r e alid a d
d e or d en su p er io r q u e n o p u ed e ser e st u d iad a con lo s m é­
t od o s cien t ificist as al u so, ad e cu ad o s tan sólo a lo q u e es su s­
ce p t ib le de p eso y m ed id a. Cf. B e g e g n u n g u n d B i l d u n g , W er k ­
b u n d V. W ü rzbu r g, 1956; D i e B e g e g n u n g . A u s e i n e r E t h i k -
V o r le s u n g , 1955, W e l t u n d P e r s o n , p ágs. 103-109.
79 C f. D e r u n v o l l s t ä n d i g e M e n s c h u n d d i e M a c h t , p á gs. 23
j 22, r esp ect ivam en t e.
90 Cf. D i e M a c h t , p ág. 127.
81 D e r u n v o l l s t ä n d i g e M e n s c h u n d d ie M a c h t , p ágs. 24-25.

193
IS
p r o b le m a d el co n o cer . Sin t o m á t ic a y a le c c io n a d o r a es a e st e
r e sp e ct o la t r a y e c t o r ia se g u id a p o r G a b r ie l M a r c e l e n su
Jo u rn al M é t ap h y siq u e 1. G u a r d in i lo h a v ist o c o n toda
c la r id a d e n su o b r a B e g e g n u g u n d B ild u n g 82: “ L a F ilo ­
so fía a c t u a l t ie n d e a r e c h a z a r la c o n t r a p o sic ió n d e su je t o
y o b je t o . C ie r t o q u e se h iz o n o t a r a q u í u n e x c e siv o m e c a ­
n ic ism o , p e r o n o d e b e m o s d e ja r n o s a r r a st r a r p o r u n a m o d a .
P u e s n o e s m e n o s c ie r t o q u e la c o n t r a p o sic ió n ( d as G e ge n -
ü b e r ), la d ist a n c ia , la p o sib ilid a d d e v e r a lo le jo s y de
ace r ca r se , so n a lgo e se n c ial a n u e st r a r e la c ió n c on el m u n ­
d o . Si n ello d e sa p a r e c e e l fe n ó m e n o d e l e n c u e n t r o .” E n la
p á g in a a n t e r io r h a b ía p u e st o e n r e lac ió n e st a fo r m a d e d is­
t a n c ia c o n la c a p a c id a d h u m a n a d e c a p t a c ió n c o m p r e h e n ­
siv a d e lo s c o n ju n t o s o “ v iv en cia d e la e x ist e n c ia ” (Erle b n t s
d e s D ase in s), “ p o r la q u e 'e l t o d o ’ , 'la t o t a li d a d ’, 'el c o n ju n ­
t o ’ se h a c e p re se n t e ”. I m p o r t a so b r e m a n e r a n o t a r e st a c o r r e ­
la ció n d e d ist a n c ia , t o t a lid a d , v iv e n c ia y p r e se n c ia, p u e s in ­
d ic a q u e la e sp e c u la c ió n se m u e v e e n u n p la n o e n q u e n©
v ig e n la s c a t e go r ía s e m p ír ic a s d e e sp a cio y t ie m p o , y lo su b ­
je t iv o , al m o v e r se e n á m b it o d e p r o fu n d id a d , p ie r d e e l c a ­
r á c t e r p e y o r a t iv o d e arb it rario .

2.— L o su p e ro b je t iv o sólo se rev ela a q u ie n lo b u sca con

u n a ac t it u d d e rev e re n cia (E h r fu r c h t ) y se n cille z (N a iv it ä t ).

L a c a p t a c ió n d e lo su p e r o b je t iv o e x ig e la m o v iliz a c ió n d e
t o d a s las fa c u lt a d e s h u m a n a s. L a in t e r v e n ció n d e la v o lu n t a d
y el se n t im ie n t o en el p r o c e so d e l co n o c e r só lo e s c o n sid e r a d a
c o m o e sp ú r e a c u a n d o se t o m a c o m o m ó d u lo d e o b je t o de
c o n o c im ie n t o e l ser “ o b je t iv o ” , q u e n o e x ig e sin o la a c t iv id a d
d e u n e n t e n d im ie n t o esp ect acu lar. La m o v iliz a c ió n de las fa ­
c ú lt a le s n o in t e le c t u a le s d el h o m b r e , le jo s d e in d ic a r la su b -
je t iv iz a c ió n d el p r o c e so d e co n o cer , sig n ific a la p o t e n c ia c ió n
d e la c a p a c id a d in t u it iv a d e lo p ro f u n d o , c u y o con ocim ie?it o
im p l ic a e l re - con ocim ien t o d e lo ir r e d u c t ib le , y la em o ción d e 8
2

82 W er k b u n d V e r lag. W ü rzbu r g, 1956, p ág. 13.

194
t rasce n d e n cia q u e su sc it a la r e v e la c ió n d e a lgo m e t a se n sib le .
“ L a s r aíce s d el v e r e st á n e n e l c o r a zó n , e n la a c t it u d ín ­
t im a , d ic t a d a p o r e l n ú cle o p e r so n a l d el se r h u m a n o r e sp e c t o
a la s d e m á s p e r so n a s y a los se r e s e x ist e n t e s e n ge n e r a l ( ...) .
E st e a m o r n o e m p i e z a c o n la am b ic ió n , sin o c o n la rev e re n ­
cia. Su p r im e r a c t o n o e s d e ap ro x im ac ió n , sin o d e d ist an cia-
m ien t o. P o r e so r e n u n c ia a h a c e r d e l a m a d o u n a p ie z a d el
p r o p io e n t o r n o , y le d e ja e sp acio lib re p a r a d e sa r r o llar su e x is­
t e n c ia p r o p ia ( . . . ) ” 83.
No d e ja d e se r e x p r e siv o q u e u se G u a r d in i e n m á s d e
una o c asió n e l v o c a b lo N aiv it ät , q u e fu e so m e t id o por
P e t e r W u st , c o m o es sa b id o , a u n p r o fu n d o a n á lisis 84.
E x p r e sió n d e e st a a c t it u d d e r a d ic a l “ se n c ille z “ e s la a c e p ­
t ac ió n d e lo s lím it e s d el p r o p io ser p a r a g a n a r u n a n u e v a
in fin it u d , la que procede del e sp ír it u . G u ar d in i a lu d e a
las n u e v a s c o r r ie n t e s d e la a r q u it e c t u r a , y y o p ie n so q u e
n a d a p o d r á ar r o jar t a l v e z m a y o r lu z so b r e el n u e v o e s­
p ír it u q u e la a n im a q u e lo s t e x t o s si g u ie n t e s: “ Q u e se
v a y a a V e n c e , h a e sc r it o e l P . C o u t u r ie r , q u e se p e r m a -
n e z a allí en silen cio , e n la s h o r a s d e so le d a d : se se n t ir á
que en e st a pequ eñ a c a p illa la s d im e n sio n e s r e ale s, e n
e fe c t o , n o c u e n t a n ; la p e r fe c c ió n d e las fo r m a s su p r im e las
d im e n sio n e s d el e sp a c io ” 85. Se n t im ie n t o qu e r e sp o n d e
a la in t e n c ió n d el a r q u it e c t o c o n st r u c t o r , H . M a t i s s e : “T o ­
m a r u n e sp a c io c e r r a d o , d e p r o p o r cio n e s m u y r e d u c id a s, y
d a r le p o r e l so lo ju e g o d e lo s color es y d e la s lín e a s d i­
m e n sio n e s i n fi n i t a s ...” “ Y o cr eo a d v e r t ir e n e st a s p a la b r a s,
c o m e n t a P é r e z G u t ié r r e z , u n a su e r t e c o m o d e in st in t o c u a ­
lit a t iv o , q u e su p e r a d e u n g o lp e t o d a s la s v ie ja s t e n t a c io n e s

83 Cf. D i e S i n n e u n d d i e r e l i g i ö s e E r k e n n t n i s , W er k b u n d
V er lag, W ü r zb u r g, 1958, p ág. 30.
84 Cf. P e t e r W u st : N a i v i t ä t u n d P i e t ä t . M oh r V. Tü b in gen ,
1925. R . G u a r d in i: B r i e f e v o m C o m e r S e e , p ág. 90.
85 Cf. “ L e s c h a p e l l e s d u R o s a i r e a V e n c e p a r M a t i s s e . . . ”
E d ic . d u Cer f, 1955, p á g. 7.
E s d e su m o in t e r é s a est e r e sp e ct o e st u d iar la p o sición d el
ar q u it e ct o n or t eam er ican o L. Kah n . V é a se la s Rev. “ C asa
Be lla ” , n u m . 241, y “A r ch . R e v u e ” , 768.

195
ele la e sp e c t a c u la r id a d d e la c a n t id a d , y se p r o p o n e a c t u a r
co n p u r a s c a lid a d e s d e fo r m a s” 86.

3 .— E l sile n cio co m o e x p re sió n d e lo su p e ro b je t iv o

Só lo e n el sile n c io se c a p t a lo q u e n o e s a c o t a b le c o n
c o n ce p t o s, in e v it a b le m e n t e d e lim it a d o s. “ C a ll a r no sig n i­
fic a só lo a lgo n e ga t iv o , e l m e r o h e ch o d e n o h a b la r , sin o
a lgo e n gr a d o su m o p o sit iv o : u n r e p o so in t e r io r , u n a d e s­
a t a d a v it a lid a d y p r o fu n d id a d .” “ Só lo e n e st e r e p o so c o b r a
el a c t o su fr e sc u r a , su se g u r id a d , lo q u e e n é l h a y d e n u e v o
y c r e a d o r ...” 87. .

4 .— E n c o n se c u e n c ia, e l re sp e t o a lo su p e ro b je t iv o lle v a a
lo s p e n sad o re s, p o r u n a p ar t e ,

— r a e v it ar el in d iv id u alism o , el a n sia in c o n t r o la d a d e
a u t o n o m ía ; la d e g r a d a c ió n d e lo p e r so n a l a m e r o o b je t o
d e d o m in io ; la e x alt a c ió n h u m a n a d e l p o d e r ; la r e d u c ció n
d e la n a t u r a le z a a m a t e r ia l d e in v e st ig a c ió n y a n á lisis, e t c.,
y p o r otra
— a in cre m e n t ar la so lid arid ad m u t u a , a a b r ir se al d ifícil
se c r e t o d e la d ia lé c t ic a d e l e sp ír it u h u m a n o : d ia lé c t ica d e
lib e r t a d y o b e d ie n cia , d e a u t o p o se sió n y e n t r e ga , d e in m a ­
n e n cia y t r a sc e n d e n c ia ; a p r o fu n d i z a r en e l p o d e r e x p r e siv o
d e lo s sím b o lo s, e n e l c a r á c t e r d e p a la b r a d e l cu e r p o h u ­
m an o, en la m ist e r io sa p r o fu n d id a d d e las r e a lid ad e s d ia-
ló g i c a s: e n c u e n t r o , a m o r , le n g u a je , c o m u n id a d .
¿ E s e x t r a ñ o q u e a n t e t a l r e su r g ir d el se n t id o d e lo su -

86 Cf. F r a n c isco P ér ez G u t iér r ez: L a i n d i g n i d a d e n e l A r t e

sagrado, Ed ic. G u ad ar r am a, M ad r id , 1961, p á g. 141.
So b r e la r elació n de fo r m a y t écn ica v éase el artículo- d e
R ey n er Ba n h am : S t o c k t a l i n g , p u b licad o en la “ A r c h i t e c t u r a l
R e v i e w ” , feb r er o, I960, y lo s com en t ar ios al m ism o p u b lic a­
d o s en la R e v ist a “ A r q u it ect u r a” , feb r er o, 1961, n ú m . 26, p á ­
gin a s 19-32.
87 Cf. D e r u n v o l ls t ä n d i g e M e n s c h u n d d i e M a c h t , p á gi­
n as 14-15. .. - . . . . . .

196
p e r o b je t iv o r en azca la e sp e r a n z a en una t r a n sfo r m a c ió n
in t e r n a d e la é p o ca a c t u a l? F r e n t e a lo s fa lso s p r o fe t a s d e
la d e c a d e n c ia , G u a r d i n i sig u e c r e y e n d o e n el p o d e r y la
c a p a c id a d in c r e íb le de r e n o v a c ió n que p o se e e l e sp ír it u
h u m a n o . N o se o lv id e q u e lo s ac e n t o s m á s p e sim ist a s p r o ­
ced en d e q u ie n e s e x a lt a n lo m e r a m e n t e v it a l fr e n t e a lo s
v a lo r e s d el e sp ír it u .

Rev isión crítica de esta folém ica

A e st a lu z q u e d a p l e n a m e n t e ju st ific a d a la a c t it u d de
G u a r d in i r e sp e c t o a lo s c u a t r o p u n t o s c o n t r o v e r t id o s. T a n
só lo u n a s p r e c isio n e s, p o r v ía d e e je m p lo , a c e r c a d e l p r i­
m e r o d e lo s m i sm o s: la in in t u ib ilid a d d e lo s o b je t o s d e l
c o n o c im ie n t o cie n t ífico .
Si se e st u d ia n en tre lín e as las d isc u sio n e s p r ov ocad as
en tre lo s p e n sa d o r e s a c t u a le s p o r la su p u e st a n o - in t u ib i-
lid a d d e lo s fe n ó m e n o s d e sc u b ie r t o s p o r la C ie n c ia c o n ­
tem p o r án ea, se o b se r v a que las d isc r e p a n c ia s p r o v ie n e n
d e t o m a r las c o sa s d e m a sia d o a la le t r a , al n o r e p a r a r q u e
t o d a sit u a c ió n n u e v a e x ig e d a r a los c o n c e p t o s u n a s i g ­
n ific a c ió n se n sib le m e n t e d ist in t a . C u a n d o A rt h u r "M at ch ,
p o r e je m p lo , c o n sid e r a las le y e s d e la n u e v a F ísic a c o m o
a b so lu t a m e n t e in in t u ib le s ( u n an sc h au lich ), e n t ie n d e por
in t u ib le lo q u e p u e d e se r e x p lic a d o c o n le y e s d e la F ísic a
c lá sic a , cu y o car ácter d e c o t id ia n e id a d les v a lió e l c a lifi­
c a t iv o c o n fia d o d e in t u ib le s, lo c u a l n o in d ic a q u e se a n
o b je t o d e v isió n se n so r ia l, sin o q u e se h a lla n m ás en la
lín e a de n u e st r o m od o c o t id ia n o de p e n sa r , d ist e n d id o
d isc u r siv a m e n t e a lo la r g o d e l c u r so t e m p o r a l 88. A l a fir m a r ,
e n c a m b io , C . Fr. v o n W e iz sac k e r lo c o n t r a r io , e st á c o n si­
d e r a n d o c o m o “ in t u ib le ” aq u e llo q u e t ie n e a la b a se a l g ú n
m o d e lo se n so r ial q u e a p o y e a la im a g in a c ió n 89. D e h e c h o ,

88 D a s n e u e D e n k e n é e r m o d e r n e n P h y s i k . R o w o h lt ,
H am bu-rg, 1957, p ág. 192.
89 Z u rrí W e l t b i l d d e r P h y s i k . H ir ze l V e r lag, St u t t gar t , 1958,
p ágin a 81 y ss.

197
el fe n ó m e n o d e la lu z , p o r e je m p lo , p r e se n t a d o s e sq u e m a s :
o n d a y c o r p ú sc u lo . A m b o s so n r e p r e se n t a b le s c on la i m a g i ­
n a ció n , n o só lo c o n lo s se n t id o s, d e m o d o lin eal. Lo q u e n o
es fa c t ib le e s r e p r e se n t ár se lo s a la v e z d e m o d o im a g in a t iv o .
E l p r o b le m a d e la in t u ib ilid a d v ie n e a r e so lv e r se , p u e s,
en el d e la d ia lé c t ic a d e in t u ic ió n y d iscu r so , o si se q u ie r e ,
d e p e n sa m ie n t o an alít ico y p e n sa m ie n t o an alé ct ico 90. L a
r e p r e se n t a b ilid a d d e lo s c o n c e p t o s afe c t a , m á s q u e a la v i­
su a lid a d d e los c o n t e n id o s, a la c o n d ic ió n d ia lé c t ica o íin eal-
d isc u r siv a d e lo s m ism o s. Si el p e n sa m ie n t o n o r m a l d e l h o m ­
b r e e s d iscu r siv o , e l p e n sa m ie n t o an alé c t ic o o “en e sp ir a r *
(R. Be r lin ge r ) e x ig e u n e sfu e r zo sin gu la r , y r o m p e la lín e a
c o t id ia n a , el r it m o d e la a c t iv id a d m e n t a l d e l h o m b r e , q u e
se sie n t e c o m o fa lt o d e a p o y o . N o in d ic a , p u e s, q u e e l p e n ­
sad o r clásico se a p o y a se e n e sq u e m a s v isu a le s c u a n d o se h a ­
b la d e l c a r á ct e r in t u ib le d e la C ie n c ia clásica , p u e s fe n ó m e ­
n os com o la e le c t r ic id a d y el m a g n e t ism o , p o r e je m p lo ,
e sc a p a n a la v isió n se n so r ial, sin o q u e el m o d o d e p e n sa r li­
n eal, u n ív o c a m e n t e c a u sal, d a g r a t a im p r e sió n d e se g u r id a d .
A h o r a b ie n . L a in t u ib ilid a d e n t e n d id a c o m o e st ilo fá c il
d e p e n sa r h iz o cr isis a u n a c o n e l m o n o c u lt iv o u n iv o c ist a
d e lo c u a n t it a t iv o . H . C o n r a d - M a r t iu s n o s h a b la , p o r e je m ­
p lo, d e r e a lid a d e s d e c u a t r o d im e n sio n e s, q u e se r e sist e n a
t o d o in t e n t o d e r e p r e se n t a c ió n d ir e c t a 91. Y e n el c a m p o
filo só fico Ja sp e r s a d v ie r t e : “ E l h o m b r e t ie n d e a a fe r r a r se
a lo o b je t iv o - a sib le c o m o e l ga t o a c a e r so b r e las c u a t r o p a ­
t a s. Le s r u e g o h a g a n c o n m ig o e l in t e n t o d e d e sb o r d a r lo
o b je t iv o c on lo s m e d io s d el p e n sa m ie n t o o b je t iv ist a ( . . . ) ” 92.
Se g ú n e st o , lo q u e G u a r d in i e v id e n t e m e n t e q u e r ía su g e ­
r ir a l h a b la r d e la “ p é r d i d a d e la in t u ib il id a d v iv e n c ia l”

90 V é a se a c e r ca d e est e con cep t o m i E p ílo go a l a o b r a

d e T h . H ae ck e r Q u é e s e l h o m b r e , Ed ic. G u ad ar r am a, 1961,
M ad r id .
91 Cf. H . Con r ad - M ar t iu s y K . Em m r ich : D a s L e b e n d i g e ,
d i e E n d l i c h k e i t d e r W e l t , d e r M e n s c h , p á gs. 87-88. V éase
la in t er esan t e o b r a co lect iv a: D i e W e l t in n e u e r S i c h t , Ba r t h
V e r lag. M ü n ch en , 1957, p ág. 57.
92 D e r p h i l o s o p h i s c h e G l a u b e , P ip e r V e r lag. M ü n ch en ,
1954, p ág. 16.

198
(K r ü g e r ) e r a la e x t r e m a t e n sio n d ia lé c t ic a q u e e x ig e al p e n ­
sa m ie n t o la c a p t a c ió n d e e se á m b it o d e r e a lid a d e s q u e m á s
q u e o b je t o s so n á m b it o s d e ser , “ d im e n sio n a le R ä u m e ” , y
c o n st it u y e en e l u n iv e r so u n a fu e n t e d e u n id a d y d e sen t ir .
Q u e G u a r d in i a lu d e a las d ific u lt a d e s p r o v o c a d a s p o r el co ­
n o c im ie n t o d e lo p r o fu n d o r e sa lt a e n e l h e c h o d e a d u c ir c o m o
p r u e b a la a c t it u d d e fr í a “ o b je t iv id a d ” q u e se v a im p o ­
n ie n d o de m od o c r e c ie n t e e n e l p e n sa m ie n t o a c t u a l, e s
d ecir , la “ fa lt a d e c o m p r o m iso p e r so n a l, la fr ia ld a d de
co razó n ” 9S. P u e s, por otra par te, a t r ib u y e la fa lt a de
a u t é n t ic o se n t im ie n t o a la in c a p a c id a d de p e r c ib ir lo
p r o fu n d o , q u e e s q u ie n e n cie n d e el a n sia de participación .
“ E l e n fr ia m ie n t o d e l se n t ir (Gefüh l) sig n ific a u n a m e n gu a
en la c a p a c id a d d e p e r c ib ir c o m o t ale s lo s v a lo r e s y su s
d iv e r so s ó r d e n e s. E st o a t a ñ e so b r e t o d o a lo s v a lo r e s e xis-
t cn c ia le s” 94. C o m o h a v ist o m u y b ie n M a r c e l °5, e l sen ­
m odo de partici­
t im ie n t o v e r d a d e r a m e n t e e sp ir it u a l e s u n
pación e n las r e a lid a d e s profun das. N o se t r a t a , p u e s, t a n t o
d e in t u ir o n o in t u ir , c o m o fo r m a d e c o n o c im ie n t o se n si­
b le, sin o d e la v o lu n t a d o la r e p u lsa a c o m p r o m e t e r se *6.
L a le ct u r a a t e n t a d e D er Gegen satz c o n fir m a e st a in t e r ­
p r e t a c ió n : “ L a a c t it u d in sp ir a d a p o r la id e a d e l c o n t r a st e
( Gegen satz ), e sc r ib e Guardin i , t ie n e ( . . . ) u n a a p e r t u r a sin ­
gu la r , u n a t e n d e n c ia a v e r lo in d iv id u a l c o m o u n t o d o , a lgo
p len o , u n a e sp e c ia l c a p a c id a d par a tom ar lo in d iv id u a l-
p le n o c o m o p a r t e d e u n t o d o . E st e ' t o d o ’ n o in d ic a u n a
figu ra abar cable (un fassbare Gestalt ), sin o u n a vivien te
pluridim en sion alidad t e n c u y o c e n t r o se u n e n fu e r z a s y
e st r u c t u r a s d e 'd ir e c cio n e s* d ife r e n t e s” (p . 198). E n otro
lu ga r e sc r ib e : “H ay q u e p e n sa r e n lin e a s d ist in t a s p a r a
lo gr a r la u n id a d .” N u e st r o t ie m p o “ p r e fie r e la s fó r m u la s
se n cillas, pu es c o n fu n d e su m a n e ja b il id a d con su ver a­
c id a d ” 97.*

** U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , p ág. 25.
94 Cf. R e l i g i o n u n d O f f e n b a r u n g , W er k b u n d V e r lag, W ü rz­
b u r g, 1958, p ágs. 180-181.
95 C f. L e m y s t è r e d e V ê t r e , I, p ágs. 119-140.
96 D i e M a c h t , p ág. 108.
97 Cf. U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , p á g . 96.

199
 N a d i e t a l v e z c o n m á s c la r id a d q u e G u a r d in i h a sa b id o
a p r e c ia r la d o b le v e r t ie n t e q u e p r e se n t a n e n la a c t u a lid a d
los t r e s e le m e n t o s c a r a ct e r íst ic o s d e la E d a d M o d e r n a : n a­
t u r a le z a , p e r so n a lid a d , c u lt u r a . La in in t u ib ili d a d d el o b je t o
d e l c o n o c im ie n t o c ie n t ífic o d e la n a t u r a le z a o fr e ce u n as­
p e ct o n e ga t iv o — su in a c c e sib ilid a d al e st ilo c o t id ia n o de
p e n sar — y u n o p o sit iv o — la e x ig e n c ia d e u n a fo r m a d e
p e n sa m ie n t o a b ie r t a a lo su p e r o b je t iv o — . E n la m a sa c o m o
“e st r u c t u r a h u m a n a ” la t e la t e n d e n c ia a la c o le ct iv iza c ió n
y a la p é r d id a d e la “ p e r so n a lid a d ” (p o lo n e g a t iv o ); pero
p u e d e se r e x c e le n t e o c asió n p a r a d e sp e r t a r e n lo s h o m b r e s
la c o n cie n c ia d e la v e r d a d e r a so lid a r id a d e se n c ia l a ia p e r ­
so n a (p o lo p o sit iv o ). L a c u lt u r a e n su gr a d o d e m á x im o
d e sar r o llo o fr e c e e l p e ligr o e v id e n t e d e a b o c a r al d e sa r r ai­
go , al d e ja r se g u ia r a u lt r a n z a p o r su s le y e s in t e r n a s (as­
p e c t o n e ga t iv o ). P ero la gr a v e p e lig r o si d a d que d e e st e
p r o gr e so in c o n t r o la d o se si g u e p o n e e n cr isis la c o n fia n z a
c ie g a e n el p o d e r d e la c u lt u r a (asp e c t o p o sit iv o ).
E l m é t o d o d e G u a r d in i c o n sist e e n a c e p t a r u n a sit u a c ió n
en lo q u e o fr e c e d e p o sit iv o , y o r ie n t a r la d e c id id a m e n t e a
u n fin sa lu d ab le . E n e l d in a m ism o d e e st a c o n sa g r a c ió n
es fá c ilm e n t e h aced er o d e se n t e n d e r se de cu an to en e lla
h a b ía d e la st r e 989.
M e r c e d a e st a d ia lé c t ica d e in t e gr a c ió n se h iz o p o sib le
lle ga r al n iv e l e n q u e se h a lla h o y d ía la A n t r o p o lo g ía
filo só fica , q u e , m e d ia n t e su t eo r ía del “en cu en tr o” y la
“ p ie d a d ” (P e t e r W u st ), e st á e n c o n d ic io n e s d e a sig n a r al
h o m b r e e n la F ilo so fía el p u e st o d e e x c e p c ió n q u e ie c o n ­
ced ió la E d a d M o d e r n a , sin p e r d e r , n o o b st a n t e , e l n e ce ­
sar io e q u i l i b r i o D e h e ch o , h a b la r d e m e t an o ia, d e a c ­
t it u d d e r ev e r e n cia, d e asc é t ica , e t c., sin d a r u n a m e r a im ­
p r e sió n m o r a liz a n t e , in d ic a q u e la A n t r o p o lo g ía h a lle ga d o

98 Cf. U n s e r e g e s c h i c h t l i c h e Z u k u n f t , p á g. 106.
99 V éase, p. ej., H a n s von Ba lt h a sa r : E l p r o b l e m a d e D i o s
e n e l h o m b r e a c t u a l . Ed ic. G u ad ar r am a, M ad r id , 1960. P ar t e I,
p á r r a fo I I : L a A n t r o p o lo gía com o F ilo so fía , esp ecialm en t e la s
p ágin a s 96-110. A ce r ca de la p osición d e G u ar d in i, v é ase
W e l t u n d P e r s o n , p á gs. 52-74 y 103-109; H . Ku h n , o b . c i t
p á gin a s 90-93.

200
y a a u n a sit u a c ió n d e e x t r e m a v e c in d a d c o n - la M e t a f í ­
sica, d e la q u e u r g e d e c ir q u e , al m a r g e n d e in n e g a b le s p e ­
ligr o s, p u e d e d ar al p e n sa m ie n t o con te m p o r án eo m u ch o s
d ías d e glo r ia.
T o d o e st o n o s in d ic a q u e n o p r o c e d e im p u g n a r la p o ­
sició n d e G u a r d i n i, o d e fe n d e r la, c r it ic a n d o p u n t il lo sa m e n t e
c a d a u n a d e su s a fir m a c io n e s, sin o c o n st a t a n d o si su in ­
t u ic ió n fu n d a m e n t a l e st á fu n d a d a o n o e n u n a e x p e r ie n c ia
r eal. A sí, p o r e je m p lo , e s n e ce sar io a d v e r t ir q u e al d e st a c a r
G u a r d i n i en la E d a d M o d e r n a lo s t r e s e le m e n t o s “ n a t u r a ­
le za, p e r so n a lid a d , c u lt u r a ” , n o preten de t o m a r lo s com o
e x p r e sió n o c o m p e n d io d e t o d o s los r a sg o s t íp ic o s d e e st a
é p o ca , sin o d e st a c a r e l se n t id o d e la r e la c ió n h o m b r e - m u n d o
y d e l fr u t o d e la m ism a , q u e e s la c u lt u r a . E l la r g o a lc a n c e
d e e st a m e d id a n o se e sc a p a r á a q u ie n c o n o z c a e l c a m b io
q u e h a n e x p e r im e n t a d o d e sd e h a c e a lgo m á s d e u n c u a r t o
d e sig lo lo s c o n c e p t o s h o m b re y m u n d o 3 d e c isiv o s e n e l
p r o c e so d e a p e r t u r a a lo su p e r o b je t iv o . G u a r d in i n o in t e n ­
ta sin o m o st r a r que en la r e lac ió n H om bre-M u n do se
t ie n d e h o y d ía a su b r a y a r la c a t e go r ía d e e n c u e n t r o (B e-
g e g n u n g ) so b r e la d e p o d e r (.M ac h t ), lo c u a l es ín d ic e in ­
e q u ív o c o d e q u e se p la n t e a el p r o b le m a a u n n iv e l su p e r io r .
Si se a d v ie r t e p o c a c la r id a d y d e c isió n so b r e t o d o en
la e x p o sic ió n d el ú lt im o d e lo s p u n t o s o b je t o d e p o lé m ic a ,
ello e s d e b id o in d u d a b le m e n t e a la fa lt a d e u n an á lisis c a-
t e go r ia l d el se r su p e r o b je t iv o . L a t a n a n sia d a in t e gr a c ió n
d e lo s m e jo r e s lo gr o s d e la E d a d M o d e r n a y la E r a q u e se
a v e c in a h a d e se r r e a liz a d a m e r c e d a la t e o r ía a n a lé c t ic a
d e la r e lació n e n t r e lo o b je t iv o y lo su p e r o b je t iv o . L a a c ­
t u a l d o ct r in a a n t r o p o ló g ic a ac e r ca d e la e x p r e sió n n o s p e r ­
m it e c o n fia r q u e las e sp e r a n z a s d e G u a r d in i r e sp e ct o a la
in t e gr a c ió n d e lo s v a lo r e s n o car e ce n d e fu n d a m e n t o .

# # *

E st e car ácter e m in e n t e m e n t e p o sit iv o de la obra de

G u a r d in i, q u e t a n t o d ist i n g u e a é st e d e lo s ago r e r o s d e la
d e c a d e n c ia , e s lo q u e le c o n fie r e u n v a lo r sin gu la r fr e n t e
a o b r a s a n á lo ga s c o n t e m p o r á n e a s: A b sc h ie d v o n d er b ish e -

201
rige n G e sch ich t e (H a m b u r g , 1 946) d e A lfr e d W e b c r , U e -
b e r d as E n d e d e r Z e t t (M ü n c h e n , 1 9 5 0 ) d e Jo se f P ie p e r ,
U e b e r d ie L in ie (F r a n k fu r t , 1 950) d e E m s t Jü n g e r . E st a ­
m os an te u n a p r u eb a m ás d el sin g u la r p o d e r q u e t ie n e
G u a r d in i p a r a r e d u c ir lo s p r o c e so s h ist ó r ic o s a su s e le m e n ­
t o s e se n c iale s e in t e gr a r lo s e n a m p l ia s v isio n e s p a n o r á m i­
c a s 10°, a fin d e t r a e r a p le n a lu z la p r o fu n d id a d d e lo
sim p le .
A n t e la gr a v e cr isis q u e p r o v o c a t o d o c a m b io h ist ó r ico ,
G u a r d i n i p r e st a a n u e st r a e sp e r a n z a el a p o y o d e su a u t o ­
r id a d : “ N u e st r o lu g a r e st á e n el fu t u r o q u e se e st á g e s t a r
d o ( ...) . N u e st r o e n t u sia sm o v ib r a a n t e su im p o n e n t e fu e r ­
za y su v o lu n t a d d e r e sp o n sa b ilid a d .” “ N u e st r o e sp ír it u
e st á im p r e sio n a d o por a lg o gr an d e que va a v e n ir ” 1#l.
“U n n u e v o t ip o d e h o m b r e d e b e su r gir , u n h o m b r e d e
p r o fu n d a e sp ir it u a lid a d , d e u n n u e v o se n t id o d e la lib e r ­
t a d y la in t im id a d , u n a n u e v a c o n fo r m a c ió n y poder de
c o n fig u r a c ió n .” E llo e x ig e u n a a c t it u d p r o fu n d a m e n t e h u ­
m a n ist a d e a c e p t a c ió n y r e n o v a c ió n a la p a r . G u a r d i n i se
e x p r e sa c on e n e r gía p r o g r a m á t i c a : “ Lo q u e n e c e sit a m o s n o
es m e n o s t é c n ica, sin o m á s. M e jo r d ic h o : u n a t é c n ic a m á s
fu e r t e , m á s r e fle x iv a , m ás ' h u m a n a *. M á s c ie n cia , p e r o
m á s e sp ir it u al, m e jo r c o n fo r m a d a . M á s e n e r gía e c o n ó m ic a
y p o lít ic a, p e r o m á s d e sar r o lla d a , m á s m a d u r a , m á s c o n s­
c ie n t e d e su r e sp o n sa b ilid a d , d e m o d o q u e se p a e n c u a d r a r
a c a d a in d iv id u o e n e l lu g a r q u e le c o m p e t e . P e r o t o d o
e st o sólo e s p o sib le si el h o m b r e v iv ie n t e se h a c e v a le r a
sí m ism o e n e l á m b it o d e la N a t u r a l e z a o b je t iv a . Si la p o n e
en r e lac ió n c o n sigo , y c r e a n u e v a m e n t e d e e st e m o d o u n
' m u n d o * ” 10102.

100 G u ar d in i n o se lim it a a r e se ñ ar lo s h ech os, sin o lo s

e st u d ia a la lu z de la s v e r d ad es su p r ah ist ór ic as. P o r eso son
su s d escr ip cio n e s t an firm es, t an p r e c isa s en su e sq u em at is­
m o, pero en caso s t an poco sat isfa ct o r io s p ar a los h ist o r iad o ­
r e s p r ofesio n ales, q u e q u isier an ver un t an t o m ejo r m at izad os
lo s co m p lejo s fen óm en os de la H ist or ia. E st e r ep r och e r e sa lt a
con sin gu lar ev id en cia en la c r ít ica de C. M ü n st er .
101 Cf. B r i e f e v o n C o m e r Se e , p ág. 87.
102 Cf. B r i e f e v o n C o m e r S e e , p ág. 89.

202
 E st a o r ie n t a ció n e s la q u e c o n fir ió t o d a su e n e r gía cr e a­
d o r a a la la b o r d e sa r r o lla d a p o r G u a r d i n i al fr e n t e d e l M o v i ­
m ie n t o d e Ju v e n t u d : “ A u t é n t ic o m o v im ie n t o d e Ju v e n t u d
n o e s r e st a u r a c ió n r o m á n t ic a d e a lgo p a sa d o , sin o v iv ie n t e
a n t ic ip o d e a lgo v e n id e r o .” E l jo v e n d e e st e m o v im ie n t o
“ n o lu c h a a fa v o r d el R o m a n t ic ism o c o n t r a la t é cn ica, sin o
a fa v o r d e é st a c o n t r a su d e g e n e r a c ió n ” 103. L a t ar e a p r i­
m o r d ia l d e la n u e v a é p o c a c o n sist ir á e n o r d e n a r d e t a l m o d o
el p o d e r , q u e se a p o sib le al h o m b r e , e n e l r ie sg o q u e i m ­
p lica su u so , se g u ir sie n d o h o m b r e .

M a d r id , O t o ñ o 1962.

103 O b. c i t ., p ág. 93. Cf. D i e M a c h t , p ágs. 122-126.

203
 ROMANO GUARDINI

R o m a n o G u a r d in i n a d ó e n V e r o n a (It a lia ) e l 17 d e fe ­
b r e r o d e 1 8 8 5 . H i z o lo s e st u d io s d e e n se ñ a n z a p r im a r ia y
se c u n d a r ia e n M a g u n c i a (A le m a n ia ), c iu d a d e n q u e d e s­
e m p e ñ a b a su p a d r e el c a r go d e có n su l. E st u d ió C ie n c ia s
N a t u r a l e s, E c o n o m ía y D e r e c h o e n la s U n iv e r sid a d e s d e T u -
b in g a , M u n ic h y Be r lín ; T e o lo g ía e n F r ib u r g o d e Br isgo -
v ia y T u b i n g a .
E n 1 9 1 0 fu e o r d e n a d o sac e r d o t e e n M a g u n c i a y e n 19 1 5
se d o c t o r ó e n T e o lo g ía p o r la U n iv e r sid a d d e F r i b u r g o d e
Br isg o v ia c o n u n t r a b a jo a ce r ca d e lo s Sy stem bildn er del
p e n sa m ie n t o d e Sa n Bu e n a v e n t u r a . A p a r t ir d e e st a fe c h a
a lt e r n ó la la b o r p a st o r a l c o n la a c t iv id a d d o ce n t e , in ic ia n d o
su c o la b o r a c ió n e n d iv e r sa s r e v ist a s. E n 1 9 1 8 se in co r p o r ó
d e c id id a m e n t e a l M o v im ie n t o Lit ú r gic o (Litu rgisch e Bew e­
gu n g) c o n la p u b lic a c ió n d e su o b r a V om W esen der L i­
turgie, y e n 1 9 20 se a g r e g ó al M o v im ie n t o d e Ju v e n t u d
(Ju gen dbew egu n g ), d el c u a l a su m ir ía m u y p r o n t o la d ir e c ­
ció n , c e n t r á n d o lo e n t o r n o al c ast illo d e R o t h e n fe ls (cer ca
d e M a g u n c ia ), y v in c u lá n d o lo e st r e c h a m e n t e a l M o v im ie n t o
Lit ú r g ic o .
D e e st a a c t iv id a d b r o t a r o n su s o b r a s: A u s ein em Ju ­
gen dreich (M a t t h ia s- G r ü n e w a ld - V e r l a g , M a in z 1 9 2 1 3),
N e u e Ju gen d u n d Kath olisch er Geist (R ic h a r d K n ie s,
M a in z , 1 9 2 0 ; M a t t h ia s- G r ü n e w a l d - V e r la g , M a i n z , 1 9 2 1 2),
Gottes W erk leute, 1 9 2 4 ; Q u ick born . T atsach en u n d
Gru n dsätz e . B u r g R o t h e n fe ls, 1 9 2 2 2, y su s n u m e r o sa s co -

204
la b o r a c io n e s e n la s r e v ist a s y h o ja s v o la n t e s p u b lic a d a s e n
R o t h e n fe ls: (“ Q u i c k b o r n ” , r e v ist a m e n su a l d e la ju v e n ­
tu d c a t ó lic a e d it a d a p o r el D r . Be r n h a r d St r a h le r , “ D ie
Sc h il d g e n o sse n ” - “B l ä t t e r d es A lt e r e n b u n d e s in Q u ic k -
b o m ” — r r e v ist a b im e n su a l e d it a d a por R o lf A m m an ;
“ Q u ic k b o m - F lu g b lä t e r ” ; “ Q u ic k b o m - K a r t e n ” , “ T a g e au f
B u r g R o t h e n fe is” , “ W e h e n d e r G e ist ’*, e t c .). Si se lo s lee
e n t r e lín e as, se o b se r v a q u e e st o s t r a b a jo s c o n t ie n e n en
ge r m e n lo s t e m a s fu n d a m e n t a le s d e la p r o d u c c ió n p o st e ­
r io r d e G u a r d i n i.
En 1 9 2 2 fu e n o m b r a d o P r o fe so r ( D o z e n t ) d e D o g m á t i c a
e n la U n iv e r si d a d d e Bo n n , y e n 1 9 2 3 fu e in v it a d o p o r la
U n iv e r sid a d d e Be r lín a r e ge n t a r u n a C á t e d r a d e “ F ilo so fía
d e la R e ligió n y C o n c e p c ió n c a t ó lic a d el U n iv e r so ’*, r e c ie n ­
t e m e n t e fu n d a d a p o r e l m in ist r o p r u sia n o d e E d u c a c ió n ,
C . H . Be c k e r , n o sin fu e r t e o p o sició n p o r p a r t e d e su s c o ­
le g a s. P o r h a b e r sid o n o m b r a d o a l m ism o t ie m p o m ie m b r o
d e la F a c u lt a d d e T e o lo g ía c a t ó lic a d e la U n iv e r sid a d d e
Br e slau , d e b ió G u a r d i n i sim u lt a n e a r la s c la se s e n a m b a s u n i­
v e r sid a d e s. A p e sa r d el a m b ie n t e a d v e r so e n q u e h u b o d e
m o v e r se e n u n p r in c ip io , lo gr ó r á p id a m e n t e c o n so lid a r su
p o sic ió n y d a r c a r t a d e c iu d a d a n ía a u n a c á t e d r a m u y d ifíc il
d e e n c u a d r a r e n e l P la n d e E st u d io s d e la é p o c a . C u a n d o e n
su p r im e r a c la se (Se m e st r e d e V e r a n o d e 1 9 23 ) a b o r d ó G u a r ­
d in i e l gr a v e p r o b le m a d e p r e c isar la “ e se n c ia d e la c o n ­
c e p c ió n c a t ó lic a d e l m u n d o ” c o n la d e c isiv a f r a s e : “D er
A k t d e r W e lt a n sc h a u u n g r ic h t e t sic h in b e so n d e r e r W e ise
a u f d a s G a n z e im G e g e n st a n d ” ( C f. V om W e se n k aih .
W e lt an sc h au u n g , H e ss V e r la g, Ba se l, 1 9 5 3 , p . 9 ), lo s o y e n ­
t e s se a fir m a r o n e n la co n v icc ió n d e q u e e se jo v e n sa c e r d o t e
q u e h a b la b a c o n a c e n t o n u e v o d e la “ I g le sia q u e d e sp ie r t a
e n las a lm a s” , d e la “ c o m u n id a d c o m o fo r m a e se n c ia l d el
v iv ir c r ist ia n o ” , e t c ., t r a ía e l m e n sa je d e u n e st ilo d e p e n ­
sa r in fin it a m e n t e a le ja d o del a c a d e m ic ism o n e o k a n t ia n o y
la Sch w ärm e re i r o m á n t ic a o v it a list a . C a d a c la se d e G u a r ­
d in i e r a u n a in v it a c ió n a la a u t e n t ic id a d d e l p e n sa m ie n t o
in t e gr a l, d e la v id a in t e le c t u a l c o m p r o m e t id a y a b ie r t a a la
h o n d u r a d e l m ist e r io . D e sd e e n t o n c e s G u a r d in i v e r ía ac o -

205
 gi d a s t o d a s su s a c t u a c io n e s p o r u n p ú b lic o n u m e r o so y e n ­
t u si a st a .
D isu e lt a la c á t e d r a d e Be r lín y c o n fisca d o e l c a st illo d e
R o t h e n fe ls por el G o b ie r n o n a cio n a l- so c ia list a en el añ o
1939, G u a r d i n i se r e t ir ó a M o o sh a u se n en A ll g a u , r e si­
d e n cia d e su b u e n a m ig o Jo se f W e ig e r . E n 1 9 4 5 fu e in ­
v it a d o p o r C a r lo Sc h m id a o c u p a r e n la U n iv e r sid a d d e
T u b in g a u n a c á t e d r a se m e ja n t e a la d e Be r lín . D e sp u é s d e
t r es a ñ o s d e in t e n sa a c t iv id a d , ac c e d ió a lo s r u e g o s d e la
U n iv e r sid a d d e M u n ic h , d a n d o le ccio n e s d e sd e e n t o n c e s e n
su A u l a M a g n a y p r e d ic a n d o h o m ilía s d o m in ic a le s e n la
igle sia u n iv e r sit a r ia d e Sa n L u is.
G u a r d in i e s P r e la d o D o m é st ic o d e S. Sa n t id a d , y t ie n e
, e n su h a b e r el P r e m io d e la P a z 1 9 5 2 d e lo s lib r e r o s a le m a ­
n es, y el P r e m io E r a sm o 1 9 6 1 .

* # *

L a s o b r a s p r in c ip a le s d e R o m a n o G u a r d in i, p o r or den
e r o n o ló gic o , so n las sig u ie n t e s:

I.—OBRAS DE TEMA RELIGIOSO

1 .— Psicología religiosa3 Ex égesis bíblica, Litu rgia.

1 9 18. V om Geist der Litu rgie . H e r d e r V e r l a g , F r e ib u r g

i. Br . 1 9 5 8 18. (E n 1 9 5 7 fu e e d it a d a t a m b ié n e n la
H e r d e r - Bü c h e r e i, v o l. 2 ).
1 9 2 1 2. A u s ein em Ju gen dreich . M a t t h ia s- G r ü n e w a ld V .
M a in z .
1 9 23. A u f dem W ege. V ersuch e. M a t t h ia s- G r ü n e w a ld
V . M a in z .
19 2 3 . Litu rgisch e Bildu n g. V ersuch e. Bu rg Roth en ­
fe ls (M a in z ).
1 92 7 . V on h eiligen Z eich en . M a t t h ia s- G r ü n e w a ld V.
M a in z , 1 9 6 0. T r a d u c c ió n c a st e lla n a en E d it . L i­
t ú r g ic a E sp a ñ o la , Ba r ce lo n a .

206
1930. V om leben digen Gott. Geistlich es W ort. M a t ­
t h ia s- G r ü n e w a ld .
1 9 32. D as Gebet des H errn . M a t t h ia s- G r ü n e w a ld V .
M a i n z , 1 9 5 9 8.
19 3 2 . Im Spiegel u n d Gleich n is. Bilder u n d Gedan k en
M a t t h ia s- G r ü n e w a ld V . M a i n z , I 9 6 0 6.
1937. D er H err. Betrach tu n gen über die Person u n d
das Leben Jesu Ch risti. W e r k b u n d V . W ü r z b u r g ,
1 9 5 9 11.
1939. Besin n u n g v or der Feier der h eiligen M esse. P a r ­
t e 1 : D ie H altu n g. P a r t e 2 : D ie M esse als Gan ­
zes. M a t t h i a s G r ü n e w a ld V ., M a i n z , 1 9 5 6 6. T r a ­
d u cc ió n c a st e lla n a en E d it . L it ú r g ic a E sp a ñ o la .
Ba r ce lo n a.
1940. Die A n b et u n g. W e r k b u n d - V ., W ü r z b u r g .
1 9 4 0. Gottes Geduld. W e r k b u n d V , W ü r z b u r g .
19 4 0 . Gottes W alten u n d die Freih eit des M en sch en .
W e r k b u n d V ., W ü r z b u r g .
1940 D er W idersach er. W e r k b u n d V . , W ü r z b u r g .
1 9 4 0 . Ein W ort z u r Litu rgisch en Frage. M a t t h i a s
G r ü n e w a ld V ., M a i n z .
1 9 40. D er R osen k ran z un serer lieben Frau. W erk­
b u n d V ., W ü r z b u r g , I 9 6 0 8.
19 4 8 . V orsch ule des Beten s B e n z ig e r V e r la g ., E in sie ­
d e ln . 1 9 5 6 5.
1949. Glauben serk en n tn is. V ersuch e z u r Un tersch ei­
d u n g u n d V ertiefu n g. W e r k b u n d V ., W ü r z b u r g .
1 94 9 . D as H erren tum Ch risti. W e r k b u n d V ., W ü r z b u r g .
1 9 4 9 *. D er Glau be als Ueberw in dun g. W e r k b u n d V .,
W ü r zb u r g.
1950. Leben diger Geist A r c h e V e r l a g , Z ü r ic h
1951. Ch ristlich e Besin n un g. Bib l io t e c a fa m ilia r , p u b li­
c ad a por R. G u a r d in i, H. K a h le fe ld , F. M e s­
se r sc h m id t . W e r k b u n d V „ W ü r z b u r g
1 9 5 1. D er h eilige Fran z isk u s. A r c h e V ., Z ü r ic h .
1952. D er geistlich e M ai. A n dach ten (c o n la c o la b . d e
J. W e ig e r ). W e r k b u n d V ., W ü r z b u r g .

207
 19 5 3 . N u r w er G ot t k en n t , k en n t den M en sch en .
W e r k b u n d V ., W ü r z b u r g . L a t e r ce r a e d ic ió n sin
fe c h a .
1 95 4 2. D as Jah r des H errn . M a t t h ia s- G r ü n e w a ld V .,
M a in z .
1 9 5 4 3. V eran tw ortun g. Gedän k en z u r jü disch en Frage.
K ö se l V ., M ü n c h e n .
1 9 55 . D ie M u t ie r des H errn . Ein Brief u n d darin
ein En tw u rf. W e r k b u n d V ., W ü r z b u r g . 1 9 5 6 2.
(T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic io n e s G u a d a r r a m a ,
M a d r id .)
1 9 5 5 2. Gläu biges Dasein . D re i M editation en . W e r k b u n d
V ., W ü r zb u r g, 1 9 5 5 2. (L a t r a d u c c ió n c a st e lla n a
ap ar ecer á en breve en E d ic io n e s G u ad ar r am a,
M a d r id .)
1956. D e r H eilige in un serer W elt. W e r k b u n d V .,
W ü r zb u r g. (T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic io n e s
G u a d a r r a m a .)
19 5 6 . D e r D ien st am N äch st en in Gefah r. W e r k b u n d
V ., W ü r zb u r g. (T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d i­
c io n e s G u a d a r r a m a .)
1956. W ah rh eit u n d O rdn un g. Un iv ersitätspredigten .
(P u b lic a c ió n p e r ió d ica.) W erkbu n d V ., W ü rz-
b u rg. (H a y t r a d u c c ió n c a st e lla n a en E d ic io n e s
G u a d a r r a m a , M a d r id .)
1 9 5 7. D er Son n taggestern , h eute u n d im m er. W e r k ­
bund V. W ü r zb u r g. T r a d u c c ió n c a st e lla n a en
Ed. G u ad ar r am a.
1 9 5 7. Jesu s Ch ristu s. Geistlich es W ort. W e r k b u n d V .,
W ü r zb u r g. (T r a d u c c ió n c a st e lla n a en E d ic io n e s
G u a d a r r a m a .)
1 9 5 7 5. T h eologisch e Gebete. J. Kn ech t V. F r a n k fu r t .
(T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic . G u a d a r r a m a .)
1 9 5 7 *. V om Leben des Glauben s. M a t t h i a s G r ü n e w a ld
V e r l a g . M a i n z . T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d it o ­
r ial R ialp . M a d r id .
1 9 5 8. D ie m en sch lich e W irk lich k eit des H errn . Bei­
träge z u ein er Psy ch ologie Jesu. W e r k b u n d V e r -

208
 la g, W ü r zb u r g. T r a d u c c ió n c a st e ll a n a en Ed.
G u ad ar r am a.
1 9 5 8 5. W ille u n d W ah rh e it . G e ist lic h e Ü b u n g e n . M a t ­
t h ia s- G r ü n e w a ld V e r la g , M a i n z .
1 9 5 9. D er K re u z w e g u n se re s H e rrn und H e ilan d e s.
M a t t h i a s G r ü n e w a ld V e r la g . M a i n z . T r a d u c c ió n
c a st e lla n a e n E d it . R ialp . M a d r i d .
1 9 59 . W e ih n ach t e n u n d Jah re sw e n d e 1 9 5 8 ¡1 9 5 9 .
1 9 60 . Geh et und W ah rh e it . M e d it at io n e n ü b er d as
V ät e ru n se r. W e r k b u n d V e r la g. W ü r z b u r g.
1960. G o t t e s N äh e u n d Fern e. E d ic ió n p r iv a d a .

2. T e o lo gía

1 921. D ie L e h re d e s h e ilige n B o n av e n t u ra v on d e r E r ­
lö su n g. Sc h w a n n V e r la g , D ü sse ld o r f.
1 93 5 . U n t e rsc h e id u n g d e s C h rist lich e n . G e s. St u d ie n .
M a t t h ia s- G r ü n e w a l d V e r la g . M a i n z .
19 3 8 . D as B ild v on Je su s, d e m C h r ist u s im N eu en
T e st am e n t . W e r k b u n d V e r l a g . W ü r z b u r g . T r a r
d u c ció n c a st e lla n a e n E d ic . G u a d a r r a m a . M a d r i d .
1938. D as W e se n d e s C h rist e n t u m s. W e r k b u n d V e r ­
la g . W ü r z b u r g . 1 9 5 8 5. T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n
E d ic . G u a d a r r a m a . M a d r id .
1 9 40 . D as D o g m a. W e r k b u n d V e r la g . W ü r z b u r g .
1 9 4 0. D ie O f f e n b aru n g . I h r W e se n u n d ih re Fo rm e n ,
W e r k b u n d - V e r la g . W ü r z b u r g .
1 9 40 . D ie le t z t e n D in ge . (D ie c h rist lich e L e h re von
T ode, d e r L äu t e ru n g n ach dem T ode, A u fe r­
st e h u n g, G e rich t u n d E w igk e it .) W e r k b u n d V e r ­
la g . W ü r z b u r g , 1 9 5 2 3. 50 . S.
1 9 4 0. Je su s C h rist u s. Se in B ild in den Sc h rif t e n des
N eu en T e st am e n t s. W erkbu n d V e r la g. W ü rz-
b ü rg.
1946. D e r H e ilb rin ge r in M y t h o s, O f f e n b ar u n g und
Po lit ik . E in e t h e o lo gisch - p o lit isc h e B e sin n u n g.
D e u t sc h e V e r la g sa n st a lt St u t t g a r t . T r a d u c c ió n
c a st e lla n a e n E d ic . R ialp . M a d r i d .

209
14
 1 9 4 8. Freih eit , Gn ade, Sch ick sal . D rei K af it e l z u r D eu ­
t u n g des D asein s. K ö se l V e r la g , 1 9 5 6 4. T r a d u c ­
c ió n c a st e lla n a en E d it . D in o r . Sa n Se b a st ia n .
1 9 5 0. D ie Sin n e un d die religiöse Erk en n tn is. Z w ei
V ersuch e über ch ristlich e V ergew isserun g. W e r k ­
b u n d - V e r la g . W ü r z b u r g . 1 9 5 82.
1958. R eligion und O ffen baru n g. Bd . 1 W erkbu n d
V e r la g . W ü r zb u r g. T r a d u c c ió n c a st e lla n a en
E d ic . G u a d a r r a m a . M a d r id .
1959. W u n der u n d Z eich en . W e r k b u n d V e r l a g . W ü r z ­
b u r g . T r a d u c c ió n c a r e lia n a e n E d ic . G u a d a r r a m a ,
M a d r id .

3. Pedagogía religiosa

1920. N e u e f u gen d u n d k ath olisch er Geist . R ic h a r d

K n ie s. M a i n z .
1 9 2 2. V on Sin n der Kirch e. Fü n f V ortrage. M a t t h ia s-
G r ü n e w a ld - V e r la g. M a i n t z . 1 9 5 5 \ T r a d u c c ió n cas­
t e llan a e n E d it . D in o r . Sa n Se b a st i a n .
1 9 2 2 2. Q u ick born . T atsach en u n d Gru n dsätz e. B u r g R o ­
t h e n fe ls.
1 9 2 4. Briefe über Selbstbildu n g. N u e v a e d ic ió n d e Got­
tes W e r k l e u t e . M a t t h ia s- G r ü n e w a l d - V e r la g .
M a in z . 1 9 5 6 4. T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic . D i ­
n o r . Sa n Se b a st ia n .
1 9 2 7. Briefe von Corn er See. M a t t h ia s- G r ü n e w a ld - V e r ­
la g. T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic . D in o r . Sa n Se ­
b a st ia n .
1 9 2 8. Gru n dlegu n g der Bildun gsleh re. (W e lt b il d u n d
E r z ie h u n g 1.) W e r k b u n d - V e r la g . W ü r zb u r g,
1959.
1 9 2 9. D as Gute, das Gew issen u n d die Sam m lu n g.
M a t t h ia s- G r ü n e w a ld - V e r l a g . M a in z , 1 9 5 3 4.
1 9 4 9. V om Sin n der Sch w erm ut. V e r l a g D ie A r c h e .
Z ü r ic h .
1 9 5 2 2. K u lt b ild u n d A n dach tsbild. Brief an einen K u n st ­
h istorik er. W e r k b u n d - V e r la g . W ü r zb u r g. T ra­
d u c ció n c a st e lla n a e n E d ic . G u a d a r r a m a .

210
 1 9 5 4. D ie V e ran t w o rt u n g d e r U n iv e rsit ät . (E n c o la ­
b o r ac ió n con W . D ir k s und M .- H o r k h e im e r .)
W e r k b u n d - V e r la g . W ü r zb u r g. (W e l t b il d und
E r z ie h u n g 8.)
1 95 4 L o b d e s B u c h e s . H e ss- V e r la g . Ba se l.·
1 95 6 B e gegn u n g und B ild u n g . (E n c o la b o r a c ió n con
O. F. Bo lln o w ). W e r k b u n d - V e r la g . W ü r zb u r g.
(W e lt b il d u n d E r z ie h u n g 12).
1 9 5 6 2. E h e u n d Ju n gf räu lic h k e it . H r sg , v o n R. G u ar -
d in i. M a t t h i a s G r ü n e w a ld - V e r la g . M a in z .
1 9 5 7 4. D ie L e b e n salt e r. Ih re e t h isch e u n d p äd ago gisc h e
B e d e u t u n g . (W e lt b il d u n d E r z ie h u n g 6). W e r k ­
b u n d - V e r la g . W ü r zb u r g. T r a d u c c ió n c a st e lla n a
en E d ic . G u a d a r r a m a . M a d r id .
1 9 5 7 2. V o n st illere n L e b e n . (E n c o lab o r a ció n con E.
Sp r a n ge r .) W e r k b u n d V e r l a g . W ü r z b u r g . (W e lt ­
b ild u n d E r z ie h u n g 16).
I 9 6 0 2. D ie A n n ah m e se in e r se lb st . W e r k b u n d - V e r la g .
W ü r z b u r g . T r a d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic . G u a ­
d arr am a.
1 9 6 0. Fre ih eit . E in e G e d e n k re d e . W e r k b u n d - V e r la g .
W ü r zb u r g.
19 6 2 . So rge um den M e n sc h e n . W erkbu n d V e r la g .
W ü r zb u r g.
Si n fe c h a . V o m Sin n d er G e m e in sc h af t . V e r l a g D i e A r ­
c h e . Z ü r ic h .

II.—FILOSOFIA
1 9 2 5. D e r G e ge n sat z . V e rsu c h e z u e in er Ph ilo so p h ie
des L e b e n d ig- K o n k re t e n . M a t t h ia s- G r ü n e w a l d -
V e r la g . 1 9 5 5 2. M a i n z .
1 9 40 . W e h u n d Person . V e rsu c h e z u r ch rist lich e lie b re
v om M e n sc h e n . W e r k b u n d - V e r la g . W ü r zb u r g.
1 9 5 4 4. La t r a d u c c ió n c a st e lla n a ap ar ec er á en
breve en E d ic . G u ad ar r am a, M a d r id .
1 9 4 7. U b e r d as W ese n d e s K u n st w e rk s. R ain e r W u n ­
d e r lich V e r la g . St u t t g a r t . 1 9 5 9 2. T r a d u c c ió n c a s­
t e lla n a e n E d ic . G u a d a r r a m a , M a d r id .

211
 1950. D as En d e der N e u z eit . H e ss V e r l a g . Ba se l (7 .a
E d ic . sin fe c h a e n W e r k b u n d V e r l a g . W ü r z b u r g .
T r a d u c c ió n c a st e lla n a en E d ic io n e s G u ad ar ra­
m a . M a d r id .
1951. D ie M ach t . V ersuch ein er W egw eisu n g. 4 .a E d ic .
e n la W e r k b u n d V e r l a g . W ü r z b u r g . 1 9 5 7 . T r a ­
d u c c ió n c a st e lla n a e n E d ic . T r o q u e l, Bu e n o s A ir e s.
1955. D ie Begegn u n g. A u s ein er Eth ik v orlesu n g. E d i ­
c ió n p r iv a d a .
1956. D er un v ollstän dige M en sch und die M ach t .
W e r k b u n d - V e r la g W ü rzb u r g. 1 9 5 8 2. Trad u c­
c ió n c a st e lla n a e n E d ic . G u a d a r r a m a .
1956. Ph ilosoph isch e A n m erk u n gen z u Sigm u n d Freuds
Psy ch ologie. I n M ü n c h e n e t U n iv e r sit ä t sr e d e n .
N eu e F o lge . H e ft 10: Si g m u n d Fr eu d . M ax
H u e b e r V e r la g. M ü n c h e n .
1957. D ie Ku ltu r als W erk u n d Gefäh rdu n g. W e r k ­
bund V e r l a g . W ü r z b u r g . T r a d u c c ió n c a st e lla n a
en E d ic . G u ad ar r am a. M a d r id .

I II.— INTERPRETACION

1933. D er M en sch u n d der Glaube.

1934. Ch ristlich es Bew usstsein . V ersuch e Über Pascal.
K ö se l V e r la g . M ü n c h e n . 1 9 5 6 3. T r a d u c c ió n c a s­
t e lla n a e n E m e c é E d it o r e s, Bu e n o s A ir e s.
1937. D an te-Stu dien T om o 1 : D er En gel in D an tes
gö t t lic h e r K o m o d ie . K ö se l V e r la g . M ü n ch en .
1 9 5 1 2.
1939. H ölderlin . W eltbild u n d Fröm m igk eit. K ö se l-
V e r la g. M ü n c h e n 1 9 5 5 2.
1939. R eligiöse Gestalten in D ostojew sk ijs W erk . K ö se l-
V e r l a g . M ü n c h e n . 1 9 5 14. (Se t r a t a d e la 2 .a e d i­
c ió n de D er M en sch u n d der Glaube ). T r a ­
d u c c ió n c a st e llan a e n E M E C E . E d it o r e s, Bu e n o s
A ir e s.
1939". Ü b er W ilh elm Raäbes “St o p f k uch en ”. W e r k ­
b u n d - V e r la g . W ü r z b u r g .

212
 1943. A n f an g . E in e A u sle g u n g d er e rst e n f ü n f K ap it e l
v on A u g u st in s B e k e n n t n isse n . K ö se l- V e r la g , M ü n ­
c h e n . 1 9 5 3 *.
1943. D er T od d e s So k rat e s. E in e In t e rp re t at io n der
p la t o n isc h e n Sc h r ift e n . Eu th yph ron , A p o lo g ie ,
K rit o n und P b aid o n . K ü p p e r - B o n d i . D ü sse ld o r f
u n d M ü n c h e n . 1 9 5 2 4. (Bd . 2 7 R o w o h lt s D e u t s­
ch er E n z y k lo p ä d ie .) T r a d u c c ió n c a st e lla n a en
E m e c é E d it o r e s, Bu e n o s A ir e s.
1 946. Fo rm u n d Sin n d e r L än d sc h af t in d e n D ic h t u n ­
ge n H ö ld e rlin s. R ain e r W u n d e r lic h V e r l a g . T ü ­
b in g e n u n d St u t t g a r t .
1946. V isio n u n d D ic h t u n g . D e r C h arak t e r v on D an ­
t es gö t t lic h e r K o m ö d ie . R ain e r W u n d e r lic h V e r ­
la g . T ü b i n g e n und St u t t g a r t .
1 9 5 3a. R ain e r M aria R ilk e s D e u t u n g d e s D ase in s. E in e
In t e rp re t at io n d e r D u in e se r E le gie n . K ö se l- V e r -
la g. M ü n c h e n .
1956. Ü b e r ein G e d ic h t v o n E d u ar d M ö rik e . (E d ic ió n
p r iv a d a .)
1957. G e ge n w art u n d G e h e im n is. E in e A u sle g u n g v o n
f ü n f G e d ich t e n E d u ar d M ö r ik e s m it e in ige n B e ­
m e rk u n ge n ü b e r d as In t e rp ret iere n . W e r k b u n d -
V e r la g. W ü r z b u r g .
1958. D an t e - S t u d ie n . T o m o 2 : L an d sc h af t d er E w i g ­
k eit . K ö se l- V e r la g . M ü n c h e n .
1958. D re i Sc h rif t au sle gu n ge n . Im A n fa n g w ar d as
W o r t (Jo h 1, 1- 18). D a s H a r r e n d e r Sc h ö p fu n g
(R o m 8, 1 2 - 3 9 ); D i e c h r ist lic h e L ie b e (1. K o r .
13). W e r k b u n d - V e r la g . W ü r z b u fg . 1 9 5 8a.
1 95 9 3. D ie B e k e h ru n g des A u re liu s A u gu st in u s. D er
in n ere V o rg an g in sein en B e k e n n t n isse n . K o se l
V e r la g . M ü n c h e n .

I V .— TRADUCCIONES

1921. L u cie C h r i st i n e : G eist lich e s T age b u c h [1 8 7 0-

1908). M a t t h ia s- G r ü n e w a ld - V e r l a g . M a in z . 1 9 5 4 \

213
 19 2 8 . In glo ria san c t o ru m . L it u rgisc h e T e x t e . M a t t h i a s-
G r ü n e w a ld - V e r la g. M a i n z .
1931. D e u t sc h e s K an t u al. M a t t h ia s- G r ü n e w a ld - V e r l a g .
M a in z .
1938. Fran z v . A ssisi: So n n e n g e sa n g , o . O . "t
1 9 5 2 2 M ad e le in e Sé m e r ( 1874- 1921 ). T r a d u c c ió n y E p í ­
lo g o d e R o m a n o G u a r d in i. M a t t h ia s- G r ü n e w a l d -
V e r la g . M a i n z .
I 9 6 0 4. D e u t sc h e r P salt e r . K ö se l V e r l a g . M ü n c h e n .

# # *

Ed ic io n e s G u ad arram a h a p u b lic ad o y a en su colección

"C rist ian ism o y H o m b r e A c t u a r gran p art e d e las o b ras
re ligio sas d e G u ard in i . S u p ro p o sit o , al ig u al q u e el d el
g ran M ae st ro , es ir o f re cie n d o e n e st a se rie p o co a p oco
la o b ra co m p le t a p ara q u e p u e d a lle gar a lo s am p lio s circu ­
io s d e le ct ore s e sp añ o le s.

214