XIMIYANÍŃ ZAMANAGÓY MASHQALALARÍ

PÁNINIŃ OQÍW DÁSTÚRI

1
 Pán/modul kodi Oqıw jılı Semestr ECTS - Kreditler
MKIM1205 2023-2024 1 5
Pán/modul túri Tálim tili Háptedegi sabaq saatları
Májbúriy Ózbek/qq 4
Auditoriya Óz betinshe Jámi
Pánniń atı sabaqları (saat) tálim (saat) júkleme
1. (saat)

Ximiyanıń zamanagóy 60 90 150

mashqalaları
2. I. Pánniń mazmunı
Pándi oqıtıwdan maqset - magistrantlarǵa logikalıq pikirlew, oy-pikirdi
formalandırıw hám rawajlandırıw, óziniń pikir júrgiziw, juwmaqların tiykarlı
tárizde anıq bayan etiwge úyretiw hámde pán mazmunına kiritilgen
zamanagóy ximiya rawajlandırıwdıń ulıwma tendenciyaları, zamanagóy
organikalıq emes, analitikalıq, organikalıq, fizikalıq hám polimerler
ximiyasınıń tiykarǵı qásiyetleri hám wazıypaları, jańa ximiyalıq birikpelerdi
sintez qılıw, keleshek ximiyalıq materiyallardı jaratıwǵa tiyisli shuqır bilim
beriwden ibarat.
Pánniń wazıypası-zamanagóy ximiyanıń mashqalaları, zamanagóy ximiya
pánleri hám texnologiyasınıń tiykarǵı baǵdarları, turaqlı rawajlanıw
sharayatında ximiyalıq proceslerdiń tiykarǵı tarmaqları, ximiyalıq
texnologiyada “Jasıl ximiya” elementlerin kiritiw, ximiyalıq
nanotexnologiyanıń formalanıwı hám jetiskenliklerin úyreniwden ibarat.

II. Tiykarǵı teoriyalıq bólim (lekciya shınıǵıwları )

II. 1. Pán quramına tómendegi temalar kiredi:
1-tema. Organikalıq emes ximiyanıń zamanagóy mashqalaları.
Zamanagóy organikalıq emes ximiyanıń tiykarǵı qásiyetleri hám
wazıypaları: jańa ximiyalıq birikpelerdi tabıw, sintez qılıw, keleshek
ximiyalıq birikpelerin jaratıw. Organikalıq emes ximiyanıń rawajlanıwında
ámeliy kvant ximiyanıń róli.
2-tema. Organikalıq emes ximiyanıń turmıslıq proceslerdi
basqarıw hám tártipke salıwda tutqan ornı. Bioorganikalıq emes ximiya.
Bioinjeneriya hám biokatalizde organikalıq emes ximiyanıń áhimiyeti.
3-tema. Ximiyalıq elementler dáwirlik sisteması: mashqalanıń
zamanagóy halatı. Inert gazler hám platina toparı elementlerinen
paydalanıw abzallıqları. Ximiyalıq elementler hám olardıń radiacion-
ximiyalıq ózgerisleri. Lantanoidlar hám aktinoidlar klası, ximiyalıq
qásiyetleri hám olardı ámeliy qollaw abzallıqları.
4-tema. Qattı deneler elektronikasınıń ximiyalıq mashqalaları.
Kondensaciyalanǵan fazalardı úyreniwdiń zamanagóy tárepleri. Joqarı
2
temperaturalı super ótkiziwshiler. Ionlı hám aralas ótkiziwsheńligi bolǵan
materiallar. Uglerodtıń jańa formaları hám olarǵa tiykarlanǵan materiallar.
Shiysha materiallar. Juqa plyonkalar hám funkcional qaplamalar.
Bionoorganikalıq materiallar. Keramikalıq materiallar hám kompozitler:
olardı tayarlaw procesleri hám paydalanıw abzallıqları. Funkcional oksidli
hám kislorodsız keramikanıń jańa túrleri. Kompozitler, adsorbentler hám
katalizatorlardı alıw ushın ultradispers materiallardan paydalanıw.
Mezostrukturlanǵan materiallar.
5- tema. “Jasıl ximiya” – turaqlı rawajlanıw ushın ximiya. “Jasıl”
texnologiyalardı sanaat islep shıǵarıwǵa usınıw. “Jasıl ximiya”
rawajlanıwınıń xronologiyası. Pol Anastas hám Jon Varnerdiń “Jasıl
ximiya” nıń 12 principi. “Jasıl ximiya” nıń rawajlanıw baǵdarları. “Jasıl”
ximiyalıq sintez hám onı ámelge asırıwdıń tiykarǵı usılları.
6-tema. Analitik ximiyanıń zamanagóy mashqalaları. Suyıq
xromotografiyanıń zamanagóy variantları. Suyıq xromotografiya,
principleri, anıqlanatuǵın zatlar. Zamanagóy joqarı nátiyjeli suyıqlıq
xromotografiyasınıń (JNSX) analitikalıq qásiyetleri. Ásbap-úskeneler.
Adsorbciyalı suyıq xromotografiya (ASX). ASX mexanizimi haqqında
tiykarǵı pikirler. Qollanılıw tarawı. Ionlı xromotografiya. Ion almasıw
mexanizminiń tiykarǵı túsinikleri. Ion xromotografiyasınıń variantları.
Ruxsat etilgen fazalar hám elyuentler. Túrli obiektlerdi analiz qılıw ushın
ion xromotografiyasınan paydalanıw.
Elektroseparacion analiz usılları. Usıldıń teoriyalıq tiykarları.
Elektroosmotikalıq aǵım (EOA). ASX nıń baǵıtı hám tezligine tásir etiwshi
faktorlar.

7-tema. Lyuminescent analiz usılı. Lyuminescent spektroskopiya

tiykarları. Fluorescenciya fosforescenciya, ástelestirilgen fluorescenciya.
Kvant shıǵıwı. Lyuminescenciya intensivligi hám lyuminofor
koncentraciyası. Sensibillengen lyuminescenciya. Organikalıq emes hám
organikalıq zatlardı lyuminescent analiz etiw. Kóp komponentli sistemalardı
analiz etiw ushın sensibirlengen lyuminescenciyadan paydalanıw.
Diffuz qaytarılıw spektroskopiyası. Optik-akustik spektroskopiya.
Termolinzalı spektroskopiya. Ishki qaytarılıw spektroskopiyası. Usıllardıń
principleri, olardı qollaw shegaraları, ásbaplar, tiykarǵı metrologiyalıq
materiallar.
8-tema. Mass-spektrometriyalıq, kinetikalıq analiz hám
bioximiyalıq analiz usılları. Mass-spektrometrdiń teoriyalıq tiykarları. Ion
dereginiń túrine qarap usıldıń klassifikaciyalanıwı (elektronnıń kúshi,
ximiyalıq ionlanıw, elektroatomizator ionlanıw, ushqınlı mass-
spektrometriya, nurlanıw aǵımlı mass-spektrometriya, lazerli mass-
spektrometriya, ekilemshi ionlar mass-spektrometriyası). Kinetikalıq
usıllardıń áhimiyeti hám klassifikaciyası. Zat quramın kinetikalıq ólshewler
boyınsha anıqlaw. Kinetikalıq usılda qollanılatuǵın reakciyalar túrleri.
3
Fermentativ usıllar. Fermentler biologiyalıq katalizator sıpatında, olardıń
klassifikaciyası. Fermentlerdiń dúzilisi, olardıń derekleri hám qásiyetleri
haqqında maǵlıwmatlar. Fermentativ kataliz mexanizmleri. Ferment
effektorları (aktivator, ingibitorlar).
9-tema. Organikalıq ximiyanıń dolzarb mashqalaları. Tábiyiy
organikalıq shiyki zattı ximiyalıq qayta islewdiń tiykarǵı baǵdarları.
Organikalıq ximiyada ximiyalıq proceslerdi ótkiziwdiń jańa dástúriy emes
usılları. Organikalıq birikpelerdiń fizikalıq hám elektron dúzilisi.
Organikalıq zatlar hám materiallar sintezi. Sintetikalıq usıldıń kriteriyaları.
Reaktivler, sintetikalıq ekvivalentler, sintonlar. Retrosintetikalıq analiz.
Molekulalardıń uglerod skeletin qurıw principleri. Ciklik dúzilisli zatlardı
sintez qılıwda júzege keletuǵın mashqalalar. Funkcional toparlardıń
transformaciyası. Izogipsik hám noizogipsik transformaciya. Organikalıq
reakciyalardıń selektivlik mashqalası. Xemoselektivlik, regioselektivlik,
stereoselektivlik. Selektivlik hám ózine tánlik. Organikalıq molekulalardıń
reaktivligi hám onı bahalawǵa jandasıwlar.
10-tema. Jaqtılıq shıǵaratuǵın diodlar ushın organikalıq hám
element organikalıq birikpeler. Organolantanoid tiykarındaǵı jaqtılıq
shıǵaratuǵın diodlar. Siyrek jer elementleriniń xinolinli ligandlar saqlaǵan
kompleks birikpeleri tiykarındaǵı jaqtılıq shıǵaratuǵın diodlar.
Organikalıq fotoxrom birikpeler: dúzilis dizayni hám ámeliy
qollanılıwı. Hár túrli fotoxrom birikpeler hám sistemalar. Kraun-efirlerge
tiykarlanǵan optik molekulyar sensorlar hám foto basqarılatuǵın receptorlar.
11-tema. Ilim hám texnologiya supramolekulyar sistemalar.
Supramolekulalar, receptorlar, supstratlar. Molekulyar anıqlaw. Molekulyar
receptorlar dizayni:koronandlar, kriptandlar, podandlar, podando-
aoronandlar, makrosaqıynalı oligoketonlar, sfarendler. Anionlardıń
koordinacion ximiyası hám anion substartların tanıp alıw. Soreceptor
molekulaları hám kóp tanıp alınıwı. Kóshiw procesleri.
12-tema. Fizikalıq ximiyanıń zamanagóy mashqalaları. Tiykarǵı
túsinikler hám táriypler, mashqalanıń bayanı, zamanagóy fizikalıq
ximiyanıń ulıwma mashqalaları. Termomaydan dinamika teoriyasında zattıń
dúzilisi haqqında túsinik. Dawıs fizikalıq maydanınıń klassikalıq strukturası
goldstoun kondensatınıń topologiyalıq qásiyetleri sıpatında. Zattıń kvant
maydan ximiyası haqqında túsinik.
Molekulyar hám geterogen kataliz. Metall hám oksid penen kóplegen
katalizatorlar. Katalizatorlardıń aktivligi, selektivligi hám turaqlılıǵın aktiv
faza ólshemine baylanıslılıǵı.
Ximiyada sinxron nurlanıw(SN). Elektron tezletkishlerde SN niń payda
bolıwı, nurlanıwdıń zat penen óz-ara tásiri. UF hám rentgen spektroskopiya,
rentgen difrakciyasında SN qollaw.
13-tema. Polimerler ximiyasınıń zamanagóy mashqalaları. Polimer
materiallardıń siyrek qásiyetleri. Plastomerler. Termoplastlar,
termorektoplastlar: olardı alıw mexanizmleri hám usılları, molekulyar hám
4
supermolekulyar strukturası, qásiyetleri hám qollanılıwı.
Ximiyalıq talshıqlar. Ximiyalıq talshıqlardı formalandırıw principleri.
Ulıwma hám arnawlı maqsetler ushın talshıq. Joqarı bekkemlikke iye,
joqarı modulli ıssılıqqa shıdamlı talshıqlar. Shiysha, bazalt talshıqlar.
Uglerodlı talshıqlar.
Membranalar. Boslıq talshıqları hám plyonkalı membranalar. Tábiyiy
kompozicion materiallar. Kúkin materiallar. Joqarı molekulyar
katalizatorlar.
14-tema. Bioorganik ximiyanıń zamanagóy mashqalaları.
Bioorganikalıq ximiya rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları. Bioenergetika
hám fotosintez tarawındaǵı jetiskenlikler.
Molekulyar biologiya, tariyxı hám rawajlanıw perspektivaları. Belok,
nuklein kislotalardıń dúzilisi hám funkciyaların úyreniw. Genetikalıq kodtıń
shifrın ashıw. Molekulyar biologiya mashqalaları.
Biotexnologiyalıq ónimler islep shıǵarıw.
15-tema. Funkcional nanomateriallar ximiyasınıń zamanagóy
mashqalaları. Nanoximiya jańa ásirdiń joqarı texnologiyalarına alıp
barıwshı jol. Ximiyalıq nanotexnologiyanıń formalanıwı hám jetiskenlikleri.
Nanobóleksheler. Nanomateriallar. Nanomateriallardı alıw jolları.
Nanobólekshelerdi alıw: ximiyalıq, fotoximiyalıq, radiacion qaytarıw.
Plazmalı, lazerli, elektropartlaw hám termikalıq puwlatıw. Aerozol usılları.
Pás temperaturalı kondensaciya. Zol-gel usılı. Mexano- hám sonoximiyalıq
usıllar. Instrumental mikroskopik usıllar.

III. Ámeliy shınıǵıwları boyınsha kórsetpe hám usınıslar

Ámeliy shınıǵıwlar ushın usınıs etiletuǵın temalar:
1. Atom dúzilis teoriyasınıń zamanagóy mashqalaların úyreniw.
2. Joqarı nátiyjeli mineral tóginlerdi jaratıw perspektivaları.
3. Platina toparı elementlerinen paydalanıw perspektivaları.
4. “Jasıl ximiya”nıń 12 principi
5. Analitikalıq ximiyanıń zamanagóy mashqalaları. Elektron spektroskopiya
usılları járdeminde zattı analiz qılıw.
6. Zamanagóy organikalıq ximiyanıń áhimiyetli wazıypaları.
7. Tábiyiy organikalıq shiyki zattı ximiyalıq qayta islewdiń tiykarǵı
baǵdarları.
8. Fizikalıq ximiyanıń zamanagóy mashqalaları. Molekulyar fotofizika hám
fotoximiya menen tanısıw.
9. Supramolekulyar sistemalardı úyreniw
10. Molekulyar hám geterogen kataliz.
11. JMB hám olar tiykarındaǵı materiallardıń molekulyar hám
supermolekulyar strukturası
12. Biojanılǵı
13. Bioorganikalıq ximiya rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları.
Bioorganikalıq nanoximiya.
5
14. Ximiyalıq nanotexnologiyanıń formalanıwı hám jetiskenliklerin
úyreniw. Nanomateriallardı alıw jolları.

Ámeliy shınıǵıwlar multimedia qurılmaları menen táminlengen

auditoriyada bir akademiyalıq toparǵa bir professor - oqıtıwshı tárepinen
ótkiziliwi zárúr. Shınıǵıwlar aktiv hám interfaktiv usıllar járdeminde ótiliwi,
mas ráwishte múnásip pedagogikalıq hám xabar texnologiyalar qollanılıwı
maqsetke muwapıq.

VI. Óz betinshe tálim hám óz betinshe jumıslar

Talaba óz betinshe jumıstı tayarlawda pánniń qásiyetlerin esapqa alǵan
halda, tómendegi formalardan paydalanıw usınıs etiledi:
 Sabaqlıq hám oqıw qollanbalar boyınsha pán bapları hám temalardı
úyreniw;
 Tarqatpa materiallar boyınsha lekciya bólegin ózlestiriw;
 Arnawlı ádebiyatlar boyınsha pán bólimleri yáki temaları ústinde islew;
 Talabanıń oqıw, ilimiy- izertlew jumısların orınlaw menen baylanıslı
bolǵan pán bólimleri hám temalardı shuqır úyreniw;
 Aktiv hám mashqalalı oqıtıw metodinan paydalanılatuǵın oqıw
shınıǵıwları;
1. Nanobóleksheler hám nanomateriallardı alıw procesleri
2. Femtoximiya hám onıń úyreniw tarawı
3. Ekologiyalıq kataliz: jetiskenlikler hám perspektivaları
4. Organikalıq sintez: maqsetler, usılları, strategiya hám taktika
5. Reakciya selektivligi mashqalası: xemoselektivlik,
regioselektivlik, stereoselektivlik.
6. Organikalıq birikpeler molekulalarınıń uglerod skeletin qurıw
principleri.
7. Nanobóleksheler ózgeshe qásiyetlerge iye jańa zatlar hám
materiallardıń quramlıq birligi sıpatında.
8. Sintetikalıq almaz. Fulerenler, olardı tayarlaw hám qásiyetleri.
9. Uglerodlı nanotrubkalar: alıw, qásiyetleri hám qollanılıwı
10.Vodorodlı energetika: ótmish, házir hám keleshek
11.Uglerodlı hám uglerod bolmaǵan nanotrubkalar
12.Metall xelatlar. Xelatlar ximiyasınıń teoriyalıq aspektleri
13.Gazli gidratlar: zamanagóy halatı, perspektivaları
14.Kraun efirler
15.Fullerenler hám olardı islep shıǵarıw
16.Terpenler, dúzilisi, qásiyetleri, áhimiyeti
17.Zamanagóy spektral analiz usılları
18.Ximiyada modellestiriw
19.“Miyman-mezban” tiptegi molekulyar kompleksler
20.Molekulyar tanıp alıw

6
3. VII. Pán oqıtılıwınıń nátiyjeleri (qáliplesetuǵın kompetenсiyalar)
Pándi ózlestiriw nátiyjesinde student:
- zamanagóy ximiya páni hám texnologiyanıń tiykarǵı baǵdarları,
organikalıq, analitikalıq hám koordinacion ximiyanıń jańa baǵdarları,
mashqalaları, “Jasıl ximiya” elementleri, nanomateriallar hám olardıń
qollanılıw tarawları haqqında túsinikke iye bolıwı;
- zamanagóy ximiya pánleriniń tiykarǵı túsinikleri, terminleri, ximiya
baǵdarı boyınsha zamanagóy prezentaciya usılları, zamanagóy
organikalıq emes, organikalıq, analitikalıq, fizikalıq hám polimerler
ximiyasınıń tiykarları, mashqalaları hám olardı sheshiw jolların
anıqlawda teoriyalıq ximiya nızamlıqların biliwi hám olardan paydalana
alıwı;
- zamanagóy ximiyanıń teoriyalıq hám ámeliy mashqalaların sheshiw,
alınǵan bilim hám kónlikpelerin keleshekte qollay alıw kónlikpelerine
iye bolıwı kerek.
4. VIII. Ta’lim texnologiyalar hám metodlari:
 lekciyalar;
 interaktiv keys-stadilar;
 seminarlar (tereń pikirlew, tez soraw-juwaplar);
 gruppalarda islew;
 prezentaciya qılıw;
 individual temalar;
 kollektiv bolıp islesiw hám qorǵaw ushın temalar.
5. IX. Kreditlerdi alıw ushın talaplar:
Pánga tiyisli teoriyalıq hám stilistik túsiniklerdi tolıq ózlestiriw, analiz
nátiyjelerin tuwrı sáwlelendire alıw, úyrenilip atırǵan processler haqqında
ǵárezsiz baqlaw júrgiziw, tájiriybeler ótkeriw hám ámeldegi, oralıq
qadaǵalaw formalarında berilgen wazıypa hám tapsırmalardı orınlaw,
juwmaqlawshı qadaǵalaw boyınsha jazba jumıstı tapsırıw.
6.
Tiykarǵı ádebiyatlar:
1. Фахльман Б.Д. Химия новых материалов и нанотехнологий
учебное пособие для всех материаловедческих спец.,физических и
химических фак.ун-тов.ДолгопрудныйИнтеллект, 2011. -464 с
2. Н.Г.Ярышев, Д.А.Панкратов, М.И.Токарев и др.Физические
методы исследования и их практическое применение в химическом
анализе.МоскваПрометей,2012. -159 с
3. В.А.Илюшин. Физикохимия наноструктурных
материаловУчебное пособие. НовосибирскНГТУ, 2013. -107 с
4. Сергеев Г.Б. Нанохимия Учебное пособие. М.КДУ,2009. -336 с
5. Смит В.А. Основы современного органического синтезаДля
7
 химиков-органиков,научных сотрудников,аспирантов и студентов
старших курсов. М.БИНОМ. Лаборатория знаний, 2009. -750 с

Qosımsha ádebiyatlar:
6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon demokratik Ózbekiston davlatini
birgalikta barpo etamiz.Toshkent, “Ózbekiston” NMIU,2017 -29 b
7. Mirziyoyev Sh.M.Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “Ózbekiston”
NMIU,2017 -47 b
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida” gi PF-4947-sonli Farmoni.O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlari to’plami.2017 y.,6-son, 70-modda.
9.Неорганическая химия В 3 т. Под ред.Ю.Д.Третьякова.Учебник
для студ.высш.учеб.Заведений «Академия» 2004.
10.Кнотько А.В., Пресняков И.А., Третьяков Ю.Ф. Химия твердего
тела. Изд.Центр «Академия» 2006.
İnternet saytları
11. http//www.chem.msu.ru
12. http//www.rushim.ru
13. http//www.Ziyo.net
7. Pán dástúri Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Keńesiniń 2023-jıl 04-sentyabr bayanlaması menen maqullanǵan.
8. Pán/modul ushın juwapkerler:
Tańirbergenov B. - Organikalıq hám organikalıq emes ximiya kafedrası
professorı, ximiya ilimleri kandidatı.
9. Pikir
Pikirbildiriwshiler:
bildiriwshiler:
Sh.N.
Sh. N.Turemuratov
Turemuratov- ÓzRIA
- O`zPAQQBTIII
Qaraqalpaqstan bólimi,
bas ilimiy xatker,bas ilimiyilimleri
ximiya xatker,doktorı
ximiya
ilimleri doktorı – Mirzo Ulugꞌbek atındaǵı Ózbekstan milliy universiteti,
B.S.Torambetov
organikalıq – QMU,
emes ximiya
K.K.Uteniyazov kafedrası hám
docenti,
Organikalıq organikalıq
ximiya ilimleri emes ximiya
boyinsha kafedrası
filosofiya
docenti, ximiya ilimleri kandidatı
doktorı(PhD).