ANALITIK, FIZ-KOLLOID HÁM BIOORGANIKALIQ XIMIYA"

PÁNINIŃ OQÍW DÁSTURI

Nókis - 2023
 Pán/modul kоdı Oqıw jılı Semestr ЕСТS-Кreditler
ANFKBKB1108 2023-2024 1,2 4
Pán/modul túri Тálim tili. Qaraqalpaq, Háptelik saatları
Májbúriy Ózbek 4
1 Pánniń atı Аuditoriya Erkin tálim Jámi
shınıǵıwları (saat) júkleme
(saat) (saat)
Analitik,fizkolloid hám 90 150 240
bioorganikalıq ximiya
2 I. Pánniń mazmunı
Pa`ndi oqıtıwdan maqset – studentlerge ximiyalıq zatlardı analiz
qılıw usılları sapa hám muǵdar hámde zamanagóy analiz usılları, fazalar ara
teńsalmaqlıq, dispers sistemalar hám sirt hádiyselerin hámde awıl
xojalıǵında ósimliklerdi qorǵawdıń ximiyalıq usılları, olardıń ósiwin tártipke
salıwshı zatlar, haywanlar azıqlıǵına qosılatuǵın ximiyalıq zatlar hám azıq
konservantlar hám kópshilik polimer materiallardı úyreniwden ibarat.
Pánniń wazıypası– , bioorganikalıq, fizikalıq hám kolloid ximiyanıń
rawajlanıw tariyxı, ilimiy hám ámeliy jetiskenlikleri, xalıq xojalıǵındaǵı
úlken áhimiyetke iye ekenligi, átirap ortalıqtı qorǵaw hám basqa ekologiya
tarawların baqlap barıw bólimleri mazmunı hám olardıń qollanıw usılları,
pánniń insannıń ómirindegi ornı hám áhimiyetin ashıp beriw.

II. Tiykarg`i teoriyalıq bólim (lekciya shınıg’ıwları)

II.I. Pán quramına tómendegi lekciyalar kiredi:
1-modul. Analitikaliq ximiya.
Analitikaliq ximiya-hár qıylı zatlar hám olar aralaspasınıń sapa hám
muǵdar quramın úyreniwshi pán bolıp esaplanadı. Bul pán sapa hám muǵdar
analiz usıllarına bólinedi.
Sapa analizi-analiz qılınıp atırǵan zat yaki zatlar aralaspası qanday
ximiyalıq elementlerden (atomlar, ionlar yaki ionlar toparınan) quralǵanlıǵın
anıqlaw usılların úyretedi.
Muǵdarlıq analiz-anıqlanıp atırǵan zatta ximiyalıq elementlerdiń qansha
muǵdarda barlıǵın anıqlaw usılların úyretedi. Quramalı zatlar, aldın sapa
analiz qılınıp, soń tekserilip atırǵan elementlerdiń massa payızları, yaǵnıy
muǵdarları anıqlanadı.
Analitikalıq ximiyanıń usılları zatlardıń túrli qásiyetlerine tiykarlanadı.
Máselen, zatlardıń shókpege túsiwi, reńi, gaz halatta bolıwı sıyaqlı
qásiyetlerge tiykarlanıp analitikalıq usıllar jaratılǵan. Bul usıllardı úsh
gruppaǵa ximiyalıq, fizikalıq hám fizika-ximiyalıq usıllarǵa ajıratıw
múmkin. Ximiyalıq usıllar ximiyalıq reakciyalarǵa tiykarlanadı. Analiz
procesinde isletiletuǵın reakciyalar analitikalıq reakciyalar olardı júzege
keltiriwshi zatlar bolsa reagentler delinedi.
1-tema.Analitikalıq ximiya páni hám onıń uslubları. Kationlar.
Analitikalıq ximiya páni hám onıń wazıypaları. Sapa analizi hám onıń
stilleri. Ózbekistan Respublikası jer astı shiyki zatları quramındaǵı
elementlerdi sapa tárepten anıqlawdıń áhimiyeti. Analitikalıq reakciyalardıń
“ıǵal” hám ”qurǵaq” usılları. Makro-, mikro-,yarımmikro-,ximiyalıq analiz.
Analitikalıq reakciyalardıń sezgirligi hám onı sáwlelendiriwshi
kórsetkishler.
2-tema.Kationlar.
Kationlar hám anionlardıń analitikalıq gruppalarǵa bóliniwi.
Kationlardıń sulfidli, kislota-tiykarlı sistemaları, olardıń bir-birinen parıqları.
I hám II gruppa kationları jeke reakciyaları. III hám IV gruppa kationları,
olardıń jeke reakciyaları, biologiyalıq áhimiyeti. Duzlar gidrolizi.
3-tema.Anionlar.
I,II hám III gruppa anionlarına gruppa reagentleriniń tásiri.
4-tema. Muǵdarlıq analiz hám onıń uslublarınıń awıl xojalıǵında
qollanılıwı. Fizika-ximiyalıq analiz uslubları hám olardıń awıl
xojalıǵında qollanılıwı.
Muǵdarlıq analiz ximiyanıń tiykarǵı mashqalaları hám ámeliy
máselelerin sheshiwdegi áhimiyeti. Muǵdarlıq analiz uslubları, gravimetrik
hám kólemlik analizlerdegi esaplawlar. Muǵdarlıq analizdiń awıl
xojalıǵındaǵı áhimiyeti.
Házirgi zaman fizikalıq, fizika-ximiyalıq analiz túrleri hám olardıń
qásiyetleri. Xromotografiya, elektroximiyalıq, elektrogravimetrik,
polyarografik usılları hám olardıń áhimiyeti. Kalorimetriya hám onıń
áhimiyeti. Fizika-ximiyalıq uslublarda paydalanılıp atırǵan asbaplardıń awıl
xojalıǵında qollanılıwı.
2-modul. Fizikalıq ximiya hám kolloid ximiya
Fizikalıq ximiya páni zamanagóy ximiyanıń teoriyalıq tiykarın quraydı.
Fizikalıq ximiya talabalarǵa zatlardıń tábiyatı, olardıń halatı, eritpeler
hám dispers sistemalar, topıraq kolloidları, osmos hádiyseleri sıyaqlı
baǵdarlar boyınsha shuqır bilimler beredi hám alınǵan teoriyalıq bilimlerdi
ámeliyatqa usınıw kónlikpelerin úyretedi.
5-tema. Fizikalıq ximiya. Eritpeler.
Kirisiw. Fizikalıq ximiyanıń awıl xojalıǵındaǵı áhimiyeti. Zatlardıń
agregat halatları (gaz, qattı hám suyıq halatı). Gaz nızamları. Sırt tereńlik
hám jabısqaqlıq. Túrli agregat halattaǵı zatlarda ximiyalıq baylanıs túrleri.
Eritpelerdiń konsentraciyaların sáwlelendiriw usılları.
6-tema. Kolloid ximiya. Dispers sistemalar.
Dispers sistemalar hám olardıń klaslanıwı. Kolloid sistemalardıń alınıwı,
liofob hám liofil kolloid sistemalar. Kolloid sistemalardı kondensatlaw hám
disperslew usıllarda alınıwı.
7-tema.Kolloid eritpelerdiń alınıwı hám tazalaw usılları. Kolloid
eritpelerdiń turaqlılıq teoriyası.
Kolloid eritpelerdi tazalaw: dializ, elektrodializ, ultrafiltrlew. Kolloid
eritpelerdi molekulyar-kinetik qásiyetleri. Broun háreketi, kolloidlardıń
diffuziyası, kolloid eritpelerdiń osmotikalıq basımınıń medicina, ósimlikler
hám tábiyat hádiyselerdegi áhimiyeti.
Liofob kolloidlar kolloid sistemalarda elektrokinetikalıq hádiyseler. Qos
elektr qabat. Kolloid bólekshelerdiń dúzilisi haqqıdaǵı mitsellyar teoriya.
Liofil kolloidlar. Beloklar hám olardıń qásiyetleri. Joqarı molekulyar
birikpelerdiń jabısqaqlıǵı. Joqarı molekulyar birikpelerdiń isiniwi hám eriwi.
3-modul. Bioorganikalıq ximiya
Bioorganikalıq ximiya tiri organizmlerdiń jasaw principlerin úyreniwshi
ximiya hám biologiya arasındaǵı pán. Tiri kletkanıń quramına kiriwshi barlıq
ximiyalıq zatlardıń dúzilisi hám biologiyalıq funkciyaların úyrenedi.
Ámeliy wazıypaları – medicina hám agro islep shıǵarıw ushın zárúr
bolǵan dawalawshı qurallar, óstiriwshi zatlar, pestidsitlerdi ámelde islep
shıǵarıw ushın zamin jaratıw.
Bioorganikalıq ximiya úyrenetuǵın obiektler – tómen molekulyar
bioregulyatorlar: terpen, steroid, alkaloid, gormon, vitamin, antibiotik,
óstiriwshi zatlar, feromonlar, pestistidler hám basqa joqarı molekulyar
tábiyiy birikpeler: aminokislotalar, polipeptid hám beloklar, lipidler hám
nuklein kislotalar.
Ol janlı hám jansız tábiyattaǵı uglerod birikpeleriniń bir-birine
aylanıwın, qásiyetlerin, rólin, áhimiyetin úyrenedi.
8-tema. Bioorganikalıq ximiya páni, onıń xalıq hám awıl
xojalıǵındaǵı áhimiyeti
Bioorganikalıq ximiya pániniń júzege keliwi. Bioorganikalıq ximiya
pániniń úyreniw obektleri. Bioorganikalıq ximiya pániniń basqa pánler
menen baylanısı.
9-tema.Karbon kislota quramalı efirleri. Ápiwayı hám quramalı
lipidler.
Mineral hám may kislotaları. Ápiwayı lipidler. Quramalı lipidler. Kletka
membranaları.
10-tema.Uglevodlar. Glikozidler.
Monosaxaridlerdiń stereoximiyası. Monosaxaridlerdiń oksidleniw
reakciyaları. Disaxaridlerdiń dúzilisi. Qaytarıwshı disaxaridler.
Qaytarılmaytuǵın disaxaridler. Kraxmal. Glikogen. Sellyuloza. Aralas
polisaxaridler.
Glikozidlerdiń alınıwı. Aglikonlar. O- hám N-glikozidler.
11-tema.Aminokislotalar.
Aminokislotalar. Atalıwı, túrleri, alınıwı, fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri.
12-tema. Beloklar
Beloklar. Beloklardıń quramı, dúzilisi hám qásiyetleri. Beloklarǵa sapa
reakciyalar. Beloklardıń tiri organizmdegi róli hám áhimiyeti.
13-tema.Geterosaqıynalı birikpeler.
Geterosaqıynalı birikpeler haqqında túsinik hám olardıń klaslanıwı. Bes hám
altı aǵzalı bir geteroatom tutqan geterosaqıynalı birikpeler (furan,
tiofen,pirrol,piridin) alınıw usılları, fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin
benzolǵa salıstırıw.
14-tema. Nuklein kislotalar.
Kondensirlengen geterosiklik birikpeler. Nukleozidler hám nukleotidler.
 15-tema.Biologiyalıq aktiv organikalıq birikpeler awıl xojalıǵında
qollanılıwı hám ekologiyalıq mashqalalar.
Pestitsidler hám olardıń klaslanıwı. Insektitsidler, fungitsidler,
gerbitsidler, óstiriwshi zatlar hám olardıń awıl xojalıǵında qollanılıwı.
Pestitsidlerdiń keltirip atırǵan ekonomikalıq nátiyjeliligi hám átirap ortalıqtı
qorǵaw mashqalaları.

III.Laboratoriya jumısların sho’lkemlestiriw boyınsha

ko’rsetpeler.
Laboratoriya shınıǵıwları ushın tómendegi temalar usınıs etiledi:
1.Kationlar. I gruppa kationları hám olarǵa tán reakciyalar.
2. Kationlar. II gruppa kationları hám olarǵa tán reakciyalar.
3. III gruppa kationları hám olarǵa tán reakciyalar.
4. IV gruppa kationları hám olarǵa tán reakciyalar.
5. I hám II gruppa anionları Olarǵa tán reakciyalar.
6. III gruppa anionları Olarǵa tán reakciyalar.
7. Gravimetrik analiz boyınsha tájiriybeler. Kólemlik analiz boyınsha
tájiriybeler.
8. Topıraqtaǵı iǵallıq muǵdarın anıqlaw.
9. Hár túrli koncentraciyalı eritpeler tayarlaw.
10.Bufer eritpelerdi tayarlaw hám qásiyetlerin úyreniw.
11.Kolloid eritpelerdiń alınıwı hám qásiyetleri.
12.Qattı deneler sırtındaǵı adsorbciya.
13.Terpenlerdiń qásiyetlerin úyreniw.
14. Quramalı efirlerge tán tájiriybeler.
15. Maylardıń qásiyetlerin úyreniw.
16. Monosaxaridlerge hám oligosaxaridlerge tán tájiriybeler.
17. Polisaxaridlerge tán tájiriybeler.
18. Aminokislotalardıń amfoterlik qásiyetlerine tán tájiriybeler.
19. Beloklardıń sapa reakciyaları
20. Alkaloidlarǵa sapa reakciyalar. Alkaloidlardı ósimliklerden ajıratıw
usılları

IV. Erkin tálim hám óz betinshe jumıslar

Erkin tálim ushın usınıs etiletuǵın temalar:
1-modul
1.Ózximiya sanaat birlespesindegi islep shıǵarılatuǵın ónimler
2.Mikroelementler hám olardıń awıl xojalıǵındaǵı áhimiyeti
3.Ózbekistanda fosforit hám apatitlerdiń zapas xorları
4.Mineral tóginlerdegi azıqlıq elementlerin esaplaw.
5.I,II,III gruppa anionlarınıń biologiyalıq áhimiyeti. Nitrat anionın
anıqlaw reakciyası
6.Muǵdarlıq hám kólemlik analizdiń uslubları awıl xojalıǵında
qollanılıwı
2-modul
 7.Túrli agregat halattaǵı zatlarda ximiyalıq baylanıs túrleri
8.Diffuziya hám osmos hádiysesi
9.Bufer eritpelerdiń xalıq hám awıl xojalıǵındaǵı áhimiyeti
10.Adsorbciya hám sorbciya procesiniń topıraqtaǵı hám ósimliktegi
áhimiyeti.
11.Mikrogeterogen sistemalar
3-modul
12.Aromatikalıq hám toyınbaǵan eki tiykarlı karbon kislotalar
13.Maylardan sabın islep shıǵarıw
14.Glyukozanıń bıjıwınan alınatuǵın ónimler.Saxarozanıń qant láblebi
hám qant qamısınan alınıwı
15.Altı aǵzalı hám eki geteroatomlı geterosaqıynalı birikpeler
16.Politerpenler, olardıń dúzilisi
17.Sintetikalıq feromonlar
18.Nuklein kislotalar
19.Terpenler hám steroidlar. Karotinoidlar
20.Pestitsidlerdiń awıl xojalıǵında qollanılıwı. Defoliant hám
deksikantlar.
21.Tábiyiy biostimulyatorlar. Ǵalleshilikte qollanılatuǵın pestitsidler.
Óz betinshe ózlestiretuǵın temalar boyınsha talabalar tárepinen referatlar
tayarlaw hám onı prezentaciyası usınıs etiledi.

3 V. Pa`n oqitiliwinin` na`tiyjeleri (qa`liplesken kompetensiyalar)

Pa`n o‘zlestiriw na`tiyjesinde student:
Ózbekstanda organikalıq emes, analitikalıq, organikalıq, fizikalıq hám
kolloid ximiya pánlerin teoriyalıq hám ámeliy máselelerinen paydalana biliw
kónlikpelerin payda etiw, rawajlandırıw hám ximiya sanaatınıń xalıq hám
awıl xojalıǵındaǵı áhimiyeti hámde awıl xojalıq islep shıǵarıwdı
ximiyalastırıw hám ekologiyalıq mashqalalar boyınsha ko’nlikpege iye
boliwi kerek.
- Ámeliy, laboratoriya tájiriybelerinen alınǵan nátiyjelerden tuwrı
juwmaq shıǵarıw
- Óz pikir hám juwmaqların tiykarlı tárizde anıq bayan ete alıw
malakalarına iye bolıwı kerek.

4 VI. Tálim texnologiyalari ha`m metodlari:

lekciyalar;
interaktiv keys-stadiler;
seminarlar (logikalıq pikirlew, soraw-juwaplar);
gruppalarda islew;
prezentaciyalar qılıw;
individual joybarlar;
gruppa bolıp islew hám qorǵaw ushın joybarlar.

5 VII. Kreditler alıw ushın studentler:

 Pa`nge tiyisli teoriyalıq ha`m metodikalıq túsiniklerdi tolıq ózlestiriw,
analiz qılıw nátiyelerin tuwri kórsete biliw, úyrenilip atırg`an process
haqqında erkin pikir júritiw hám aralıq, shegaralıq baqlawǵa berilgen
tapsırmalardı orınlaw, juwmaqlawshı qadaǵalaw boyınsha jazba jumısın
tapsırıw.

6 Tiykarǵı ádebiyatlar
1. H.M.Shohidoyatov, H.O’.Xo’janiyozov, H.S.Tojimuhamedov
“Organik kimyo” Fan va texnologiya nashriyoti, 2014
2. O.Fayzullaev. “Analitik kimyo” Toshkent- 2006.(o’quv qo’llanma)
3. A. Abdusamatov. “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik)
4. S.Zakirov, Z.Muxidova. “Kimyo” Toshkent – 2019 (darslik)
5. S.Zakirov, Z.Muxidova “Kimyo fanidan laboratoriya-
amaliymashg‟ulotlar” .Toshkent – 2020 (o’quv qo’llanma).
6. S.Zakirov, R.Ziyaev, Z.Muxidova. “Fizik va kolloid kimyo”
Toshkent -2021. (darslik)
7. Z.A.Menlimuratova “Analitikaliq ximiya” Toshkent-2018 160 bet (
oqıw qollanba)

Qosımsha á debiyatlar
8. Steven Hoenig “Basic training in chemistry” -2002 Kluwer Academic
Publisher New York, Boston, London.(darslik)
9. Q.G’iyosov, S. Zakirov, L.Jamolova, R.Ziyaev. Anorganik va analitik
kimyodan amaliy mashg’ulotlar. Tosh DAU - 2013. (lotin alfavitida)
(o’quv qo’llanma)
10. Aminov S.N., Popkov V.A., Qurbonova M.M., Fizik va kolloid
kimyodan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent., Fan, 2006.(o’quv qo’llanma)
11. R.Ziyaev, A.A.Abdusamatov, S.Zakirov, “Organik kimyo”
(Muammoli máruzalar matni) ToshDAU 2004.
12. X.R. Rustamov “Fizik kimyo”, T. , “O’zbekiston”, 2000.

Internet derekleri
http://www. ziyonet.uz.
http://www.orgchem.ru
http://www.booksite.ru
http://www.chem.msu.ru
http://www.org.ru

7 Pán dástúri Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Keńesniń 2023 jıl 04 sentyabrdegi 1-sanlı protokolı menen maqullangan.
8 Pán/moduli ushın juwapkerler:
 G.E.Begmanova- organikalıq hám organikalıq emes ximiya kafedrası
assistenti.
9 Pikir bildiriwshiler:
K.Uteniyazov
Sh. - organikalıq
N. Turemuratov hám organikalıq
- ÓzRIA QQBTIII bas ilimiyemes ximiya
xatker, ximiyakafedrası
docenti.x.i.k.
ilimleri doktorı
S.J.Omarova-QQXAI “Matematika, fizikalıq ximiya hám axborot
texnologiyaları” kafedrası docenti.x.i.k.