SELGUK Universitest FEN BiLimLeRi enstitist DONEN EGMELT YORULMA TEST C{HAZI TASARIMI ve IMALATI 10398 YUKSEK Lisans TEzi Makina Mihendisligi Anabilim Dali fe. Weksekogretim Kurute Dekfmantasyon Merker Mehmet GAVGALI Makina Miihendisi Jiri tlyeleri Prof.Dr. Akbay T. GOKCE Dog.Dr. Remzi CETIN Yrd.Dog.Dr. Ali UNOVAR, Konya, 19896z Bu ¢alagmada bir yorulma test makinasi imalati gercek- legtirilmistir. Yorulma, giiniimiizde fazlasiyla rastlanilan bir malzeme hasara tiiriidiir. Bilhassa havacilik sanayiinde, Szellikle ugak~ larda gok sayi‘da parca yorulmaya maruz kalacak gartlarda ¢a- lasmaktadir. Bu yiizden yorulma iizerinde yogun aragtirma calis- malara yapilmakta, malzeme émriinii artirica imal usulleri ge- listirilmektedir. Yorulma test makinas1, projesinden imalatana kadar. bii- tiin safhalar, okulumuzun imk@nlari ve piyasadan faydalanila- rak gerceklestirilme yoluna gidilmistir. Ayraca G 1040 celiginden hazirlanan numuneler iizerinde deneyler yapilmistir.Bu malzeme yorulma testinde dn gériilen 106 cevrim sayisina tekabiil eden yi bulunmustur.ii ABSTRACT In this study, a fatigue testing machine was manufac- tured. Nowodays, the fatigue which is a kind of materials fa- ilure often occurs. Especially, many parts used in air indus~ try are subjected to fatigue according to the working condi~ tions. Therefore a lost of researches on fatigue have been made. Manufacturing processes which increase the life of mate~ rials have been developed. The fatigue testing machine from it's project to manu- facturing was constructed by using the possibilities of our faculty and the other industrial firm. Moreover, experiments were made on some samples of G 1040 steel. This material reached to 106 circles under applying stress.ili 6unséz Bu galigma Selcuk Universitesi Mih-Mim. Fakiiltesi Déner Sermayesi, tarafindan desteklenmistir. Makina Mihendisligi Atel- yesinde imalati gerceklestirilmis olup burada imal edilemeyen pargalar piyasaya yaptirilmistir. Galigmalaramda yardimlarani esirgemeyen degerli hocam Dog.Dr. Remzi GETIN'e tesekkiirlerimi bir borg bilirim. Ayrica Mih-Mim, Fakiiltesi Déner Sermayesinden finans temininde ‘yatdin- larini esirgemeyen degerli hocam Prof.Dr. Akbay Tugan GOKCE'ye, bu calagmada yardamlarani gérdiigiim tiim hocalarima ve arkadagla-— rima tesekkiirlerimi sunarim.iv IgGinDEKILER Sahife No: ABSTRACT OE a a ee ee ae ee ee ii OnStar ee re iii EGINDEKILER © 6 ee ee ee ee eee iv ROTASYON .WES. SM, = = oo gio 0 go 0 og vi TABLOLAR LISTESE ..- 2. +--+ ++ see ee ee ee vad SEKILLER LISTESE ©... 1. ee ee ee ee ——- on ix etRtg 6 ee ee als . 1 2. YORULMA OLAYI TEORISt =... 2... ee eee 5 2.1. YORULMA KIRILMASININ SEBEBE ........-4, 5 2.2. YORULMA OLAYINDA GATLAK OLUSMASE ve ILERLEMESL . . 6. 2.2.1. Gatlak olugmasi «2... ee eee ee ee ae 8 2.2.2. I. Gatlak Gelismesi 6 we ee ey ee ee ee 9 2.2.3. II. Gatlak Geligmesi 2... ee ee ee ee 10 2a2e4oekar1 oo ee ee ern 10 2.3. YORULMA KIRIKLARININ GORUNUMU . 2... 1. eee i 2.4 YORULMA OLAYINA TESIR EDEN FAKTORLER 2.2... 12 2.4.1. Boyut Tesiri 2.4.2, Sucaklak Tesirii 6 ee ee ee 13 2.4.3. Malzeme Cinsinin Bilesiminin ve Yapisinin Tesiri 14 2.4.4, Gentik Tesiri +--+ + + oe 15 2.4.5. Yizey Tesiri we ee ee ee ee 22 2.4.6, Darbe Tesiri we ee ee ee es 23 2.5. YORULMA DENEYT TURLERE ......- ween 23 2.5.1. Eksenel Gerilmeli Yorulma Deneyi a 2.5.2. Egme Gerilmeli Yorulma Deneyi .- ~~~ ea 24 2.5.3, Burma Gerilmeli Yorulma Deneyi .-. +++ - oo 25 2.5.4, Bilegik Gerilmeli Yorulma Deneyi «2 +e s+ es 25v 2.6, DEGISKEN ZORLAMADA MUKAVEMET SINIRE ......-+- 2.7. SONLU VE SONSUZ OMUR iGIN MUKAVEMET SINIRI 2.8, YORULMA DENEYL ClHAZI CESITLERT 2.9, NUMUNELER 6. ee ee eee ee eee a 2.10. LETERATUR OzETL . 3. YORULMA DENEY! TEST CiHAZI .. 2... 3.1, YORULMA TEST CIHAZININ ANAC 22... eee eee 3.2. YORULMA TEST CLHAZININ GALISMA PRENStBL 3.3, NUMUNE HAZIRLANMAST 6. 2 ee ee ee ee eee 3.4. ¢ 1040 MALZEMES! UZERINDE UYGULAMA 4. SONUGLAR 6 eee ee ee et ee et ene 5. KAYNAKLAR ee ee ee ee ee eee Ozceemtg 6 2. eee ee ee ee ee EKLER ww. 25 32 34, 35 38 42 43 43 49 51 53 5h 37 58NOTASYON T: Kayita gerilmesi G: Gekme gerilmesi 0,0 : Kayma diizlemi normali ve kayma dogrultusunun cekme ge~ rilmesi dogrultusu ile yaptigi aga m : Mikro akmaya baglatmak icin gerekli olan cekme gerilmesi oO : Lineer termal geligme katsayisi E : Elastisite modili Ko: Gentik faktérii : Gentik hassasiyet faktérii Pliriizliilik degeri : Yorulma ist gerilmesi Yorulma alt gerilmesi Ortalama gerilme C, Genlik gerilmesi n: Tekerriir sayisa CG ,'in degerine kargilak gelen genlik gerilmesi Alternatif mukavemet Statik halde siirekli mukavemet saniri Dinamik halde siirekli mukavemet samara Akma gerilmesi Burma momentiwii TABLOLAR 2.1, Degigik igletme gartlara ve makina tiirleri icin Yarbe etki sayzs1 3.1. Cihaz skalasinin kargilik geldigi degerler 3.2, Deney verileri 23 47 51viii SEKILLER Sekil 1.1. ” Egilmeye zorlanan dénen bir mil 1.2. Gelik bir aksin yorulma karilmasi yiizeyinin makroskopik gériiniimi 2.1, Kayma diizlemleri 2.2. Gatlak ilerlemesi 2.3. Yorulma gatlaginan makroskopik gériiniimii 2.4. Boyut tesiri 2.5. Dizlemsel efme gerilmesi altandaki S-N egrileri 2.6. Ky degerleri 2.7. q degerleri 2.8. Yiizey tesiri 2.9. Gerilme tirii 2.10. Gerilme araliga 2.11. Alternatif mukavemet 2.12, Wohler egrisi 2.13, Wohler egrisinin farkla bir sekli 2.14, Wéhler egrisinin uygulamasi 2.15, Smith dyagramz 2,16, Goodman dyagrama 2.17. Goodman-Smith diyagramz 2.18, Dalgala yorulma ézelliklerinin tahmin edilebilmesi icin matematiksel model. 2.19 Wéhler diyagram farkli konumda “10 i 13 15 21 22 25 26 27 27 28 29 29 31 31 31 32ix Sekil 2.20. Sodeberg diyagramz 2.21. Dénen egme gerilmesi uygulayan cihaz 2.22. DIN 50113 numune standardi 2.23. ASTM E-466 numune standard2 3.1 Cihazin énden gériintgi 3.2. Genelerin gériniisii 3.4. Elektrik devre semasi 3.5. Uygulamada kullanalan sablon ve numune 33 34 36 37 43 48 49 501- Giris Uygulamada; makina elemanlarina, Ddiiyikligi ve yénii de- Bisen periyodik gerilmeler tesir eder. Etkiyen yikler statik bile olsa, olugan gerilmeler degigken olabilir. Ornegin, sta- tik yuk altanda egilmeye zorlanan dénen bir milin,($ekil 1.1) iist tarafindaki ipsikler siirekli basmaya, alt tarafindakiler ise siirekli sekmeye ¢aligar. Milin 180° dénmesi halinde, ipsiklerdeki gerilmeler yin degigtirecektir. Milin dinmeye devam etmesi ile malzemenin ipcikleri pozitif ve negatif de- Serler arasinda periyodik olarak degigim gésteren gerilmelere, yani tam degigken zorlanmalara maruzdur. Bu sekildeki gerilmelere zorlanan makina elemanlarinda gerilmelerin maksimum degeri yerine, bunlarin periyodik degi- gimi dnemlidir. Periyodik degigen bu gerilmeler, elemanin tane sanarlarainda yapranma ve ayrilmalara sebep olur bundan dolaya karalma, akma sanirinin altindaki gerilmelerde meydana gelir [1] . Degigken gerilmelerin etkisi altinda ig yapidaki degisikliklere yorulma, elemanin kopmasi igin gegen zamana da yorulma émrii denir. Genellikle elemanin émrii, degigen gerilme sayisi ile agaklanir, degisken zorlanmalarda kopma, ig yap1- daki bir hatadan veya yiizeydeki zayif bir noktadan baglar. Bu nokta civarinda malzeme énce yorulur. Zamanla bu gatlakWA a WA (b) (ec) $ekil 1.1 gittikce derinlesir ve sonunda catlak digindaki bélgede ge- rilme, mukavemet sinirini agsinca birdenbire karilma olur. tik defa 1850-1860 yallari arasinda ve Wéhler tarafin~ dan incelenen bu olaya yorulma kirilmasi adi verilir [2] . Makina elemanlaranin tasariminda, statik olarak mukavemet hesaba yapmak yeterli olmamakta, gerilmelerin kesitteki dagi— lamlarinin ve zamanla degisiflerinin de hesaplanmasi gerek- mektedir. Mukavemet ve elastisite bilgisinin gelismesiyle kuvvet- lerin daha gercekgi tahmini ve emniyet katsayilaranin daha digik sesimi ile, malzeme degisikligine gidilmeden makina parsalara daha kiigik olarak boyutlandirilabilmektedir. Ge- rilmeler akma sinirini agmamasina ragmen yine de kirilmalarmeydana gelmektedir. Sekil degisimi olmadan ortaya ¢ikan bu karaik, biiyiik yiiklerin birkez uygulanmasi ile olusan kirilma yilzeylerinden gériniim bakamindan tamamen farklidir. Yiizeyin bir kism2 mat ve diizdiir. Bu bilge Sncéden meydana gelen ve zamanla biiyllyen gatlagi gésterir. Diger bélge ise parlak ve tanelidir, Bu bélge aniden kopan kisamdar-. (Sekil 1.2). Sekil 1.2 Gelik bir aksin yorulma karalmasi yiizeyinin makrokopik gériintimi (son kiralma bélgesi ve Ollam Shel cizgilerini gisteriyor. Sonsuz sayida tekrarlanmasina ragmen kirilmaya neden olmayan maksimum gerilmeye, yorulma sinira denir (3]- Yorul- ma mukavemeti, malzemenin statik mukavemetinden ¢ok daha kii- siiktir. Boyut, yiizey durumu, kuvvet iletimi ve malzemenin i¢ yapisi gibi ig ve das etkenler yorulma mukavemetini etkiler. Bunlari dikkate almadan yorulma mukavemeti gercek¢i olarak hesaplanamaz. Malzeme dzelliklerinin ve igletme sartlarininiyi bilinmesi halinde kuramsal yéntemlerle malzemenin dizay- nina gidilmektedir. Fakat yapalan galigmalarin yetersiz olu- gu ve yorulmaya etki eden faktérleri cok fazla olmasi nedeni ile yorulma hasar1 énlenememektedir.2- MALZEMELERDE YORULMA OLAYI 2.1, YORULMA KIRILMASININ SEBEBL Makina elemanlarina uygulanan yiiklerden dolay1 olugan gerilmeler, kritik kesitte merkezden yiizeye dogru diizgiin da- Bilim géstermeyebilirler, Parganin sekli, yiizey kalitesi, korozyon, sicaklik, agiri yiikleme, én gerilme, bilesik geril- meler, frekans, mikroyap1 boyutu, faz dagilima ve inkliizyon- lar gibi nedenlerle yerel gerilme y1gilmalara olugur [4] . Montaj hatalara da yorulma hasarinin diger bir sebebidir. Agir1 zorlanan bir bélgede catlagin baslamasi halinde durdu- rulmas1 imkansizdir. Bazi hallerde yorulma ¢atlaklari kiril- maya sebep olmaz, Gatlak olusmasa ile parca daha az zorlanir ve maksimum gerilme malzemenin kiralma mukavemetinin altinda kalarsa veya gatlagin cevresinde gerilme durumunun degismesi ile yerel bir malzeme peklegmesi olursa atlak ilerlemesi durabilir. Yorulma catlaginin ilerlemesi halinde kesit devaml1 kisilir, gerilme ise bilyir. Gatlak ilerleme hizi, ¢atlak de- rinliginin karesi ile orantali olarak artar [5] . Kopma, ge- nellikle uzunca bir siireyi gerektirdigi ve siirekli degistigi igin bu tir karalmalara yorulma karilmasa denir [6] .2.2. YORULMA OLAYINDA GATLAK OLUSMASI VE ILERLEMES! Plastik deformasyon, kirilma igleminde birden fazla yapisal degisiklige sebep olabilir [7] . Yaygin olarak yik- sek bélgesel gerilmelerle ve bélgesel yap1 bozukluklariyla sonuglanan iglemler olarak ikiye ayralirlar. Pratikte, ani karalma iglemi ( hehangi ézel bir durumdaki) en hazla sekil~ de bir kritik sart olugturma iglemidir. Buyik plastik geril- me genliklerinde en hizla geligen proses, artan i¢ gerilme- lerle, kiralmaya sebep olan gerilmeler, ilk guruba girer.Ki- siik gerilme genliklerinde (hizli genlegme etkisinin olmadigi) ¢aligma prosesi ikinci guruba girer. Malzemelerin kafes yapisindaki bozulma, cesitli teo- rilerin temelini teskil etmistir. Yorulma, kayma diizlemleri- nin bozucu yabanca maddeleri sikarak tane sinirina ¢ikarir [8] . Bu gézlemler siirtiinme teorisinin temelini teskil eder. Kayma diizleminin hareketi amorf katmanlar olusturur [9]. Kay- ma hareketleri ile olugan bozulma, 1811 isleme tabi tutularak artiralabilir [10] . Modern katshAl teorisine gére bozulma, (kayma bélgesi boyunca meydana gelen bozulma) noktasal hata— larin biraraya gelmelerinden olugur [ti] Kesitin 30.000 defa biyitilmesi ile yorulma kayma diizlemlerindeki olaylar kismen de olsa agiklanmistir. Kayma bandlari elektrik yiikli bir tabakayla korunduktan sonra, yi- zey belli bir aca altinda gittikce azalacak sekilde kesit alarak bu biylltmeler elde edilir. $ekil 2.1'den agak olarak. gériilebilir. Kayma dizlemindeki ytizey dizgiinsiizligi ® acis1 altandaki, meyilli P diizlemi boyunca derinlemesine olarak bii- yitilir, Bu agay2 2° yada 3° kadar kiicitik tutularak 20...30defalik t biiyiitmesi elde edebiliriz. Sonra parlatzimig yi- zey 500...1000 arasinda m biiytitmesiyle toplam t.m kadar biiyiitme saglanar. Elektrik yiiklt koruma tabakas: gimis, par- lataimig yiizeylerde kullanilan etchat *1 madde amonyum silfattir. Kayma dizlemley — a Sekil 2.1 a) Bir centikte diizlem iizerinde, diizlem boyunca olan. dagilama gre yiizey degigiklikleri olusturan kayma, b) “taper” kesme diizlemi P ile bilyiitiilmig kontur degi- sikligi itmeler sonucunda belirlenen bozukluklar, ilerle- leyen cevrim esnasinda godriildiikleri siraya gére incelenir. #1, Yiizeydeki yabanca maddeleri temizleyip tane sinirlarana Mikroskopta gériniir hale getiren bir cesit asittir.2.2.1. GATLAK OLUSMASI Bélgesel ve kalica yorulma hasarini baglatan olay mikroplastik bir olaydar [12] . Diger bir deyigle malzemenin elastik oldugu halde mikroplastik seviyede plastik degisim géstermesidir. Metallerde mikroplastik deformasyonda genel metod, kristal tane bloklarinin birbirleri iizerinde kaymasi- dir. Bu kavram "kayma ile deformasyon" olarak isimlendirilir ve tig Snemli yaklagimi igerir: 1) Kayma dizlemleri, 2) Tekrar ¢éziilmiig kayma gerilmesi, 3) Kritik kayma gerilmesi. Genel olarak kristalografik seviyede deformasyon, yal- naizca tercih edilen diizlemlerde eger tekrar ¢é jilmiig kayma gerilmeleri, kayma gerilmesini agmigsa; cekme gerilmesi ve kritik kayma gerilmesi arasindaki baginti, oryantasyon fak- tériiniin bir fonksiyonudur. T aT -Cos@.Cosh Burada, @: Kayma diizlemi iizerindeki kayma gerilmesi, he Cekme gerilmesi @ ve @ ::Kayma diizlemi normali ve kayma dogrultusunun cekme gerilmesi dogrultusu ile yaptig1 agi. 1 m =——___ Cos6.CosD thes T.m tf oldugu zaman j = f..m dir.mn ve Z, bir tanecik zerinde, mikroplast&k akmay2 baglatmak igin gerekli olan cekme gerilmesinin degerini belirler. Béy- lece mikroskopik bir kesme diizleminde akmaya baglayan ilk mikro elemanlar 7m degerine sahip olanlardir. {ik mikros- kopik degisiklik yeter miktarda yiiksekytiklerde olugsur. Plastik akmanin gelismesi tanecik etrafindaki elastik matris tarafindan sinirlanir. Yik uygulanmadiga zaman artik gerilmeler (elastik matristen dolay1 olugan) plastik defor- masyonlarin orijinal durumuna gelmelerini zorlagtirir. Yeter- li miktarda yliksek gerilmelerde elastik matrisler, plastik akmay1 durduramazlar. Kalici deformasyonlar olugur (parca iizerindeki nominal gerilme malzemenin elastik sinirinin altin- da olsa bile). 2.2.2. I. GATLAK GELISmEst Yorulma catlaga yiizeysel bir centikte, kritik bir nok- tada yada orta diizensizlikte dig cizgilerde meydana gelebilir. Yorulma esnasinda derin bir cgatlagi olugturabilecek biiyiik bir kayma vardir. {1k gatlaklar kayma diizlemleri boyunca olusur [t3] . Gattak itertemesi kristalografik olarak kisa masafede, kayma diizlemi boyunca yénlenir. Bu durumda catlak ilerlemesi ikincd duruma gére sok daha azdar.10 2.2.3. II. GATLAK GELISMESt Polikristalli bir metalde I. durum gatlagi II. duruma gesmeden nce yalnizca birkag tane capi kadar ilerleyebilir. tkinci durumun en dnemli dze11igi cekme gerilmesine bagli olmasi ve en cok gatlak ilerleme siiresini kapsamasidir[12] . ikinci durumdaki gatlak, kayma diizlemleri boyunca ilerler ve maksimum sekme gerilmesine dik bir dogrultudadair. 2.2.4. KIRILMA Kirilma bir catlakla baglar ve Sekil 2.2'de gésteril- digi gibi bir catlaktan digerine atlayarak ve taneyi sapraz geserek ilerler. Bu safha kristalografik degildir. Karilma yolu bir catlagin takibi esnasinda kristalografik olarak gérii- lr. Gatlak, ilerleme esnasinda énce karsilastig1 yarigi gecer. Yanda bir tane varsa tane saniranan bir kesimini igermesine ragmen dilzensiz olarak ayralir. Catlak yeterli uzunlugu gel- digi zaman gefide’ kalan kisim, uygulanan yiki tas1yamayacagin- dan numune karalir. Sekil 2.2 Alnico alagam dzelliginde gevrek transgranurlar bir karaimanin akam cizgileri, bu oklara catla- ma adam, siyah ok ise catlak ilerlemesi yé gisteriyor.i 2.3. YORULMA KIRIKLARININ GORUNUMU Yorulma kiralmasi ile kopan bir kesit incelenirse k1- ralmanin bagladiga yerler genellikle belirlenebilir. Kirilma~ nin ilerlemesinden de noktasal veya sevresel sentik etkileri- nin var olup olmadagi anlagilabilir [14] . Karalan kesit iki farkla durumda Sekil 2.3'de gérilebilir. Karalna bélgesi . Yorulma bélgesi Yorulma odagi Sekil 2.3 Yorulma catlaginin makroskopik gériiniimii. Yorulma gatlaginan olugturdugu bélge diizgiin ve mat veya bazen sirtiinerek parlamig gériniimdedir.Son gevrim sara- sinda zorunlu olarak ani kiralmig bélge ise kaba kristalli yariklar igeren ve kismen kaba gekil degigtirmig kisamdir. Yorulma catlaginda zorlanma seviyesinin degisimi nedeni ile agaclarda gériilen biiytime ¢izgilerine benzeyen duraklama izgileri gérilir. Bunlar literatiirde “Ollam Shell" [5] isa- retleri ve yakalama sizgileri olarak adlandirilir.12 2.4, YORULMA OLAYINA TESLR EDEN FAKTORLER Yorulma kiralmasina tesir eden faktérler [15] is ve das etkenler olarak ikiye ayrilabilir. Yorulma hasaranin olusmasin- da ayna anda birgok faktériin varlagi sézkonusudur. Ancak tek bir faktériin etkili oldugu durumlarda mevcuttur. 2.4.1, BOYUT TESiRi Deney sonuglarana gére makina pargalaranin bilyiklikle- leri yorulma mukavemetini biiyilk Slgiide etkiler. Parga boyutu biyidiikse yorulma mukavemeti kisilur [16] . Boyut tesiri Ky sembolii ile belirtilir. Boyutun, yorulma 6zelligini olumsuz yénde etkilemesinin iki temel nedeni vardars 1) Yiizey alana arttigindan yiizey ku- surlarinin bulunma ihtimali artar. 2) Egilme ve burulma zorlan- malarinda ¢ap arttik¢a gerilme egimide artar. Bu nedenle gerilimli bélgelerin sayis: da arter [17] . Dairesel kesitli ¢gelik pargalarinin egilme ve burulma zorlanmalari igin Snerilen boyut egrileri Gekil 2.4'da gériil- mektedir. Yorulma mukavemeti d=10mm cap i¢gin %100 olarak alinmistar.Kudrjavzev, Andrenko ve Schaal gibi ilim adamla- ri da bu konuda arastarma yapmiglar, fakat Lehr'in elde ettigi diyagramda tnemli degisiklikler bulunamadigindan, bu diyagram giiniimiizde de kullanilmaktadir.