Türk Xalqları

Quliyev Raul Nəhməd oğlu

VI kurs II taqım (10b)
rauulquliyev@gmail.com

Xülasə

Türklər tarix boyu Orta Asiya və Yaxın Şərqdə yaşamış və bu gün bütün dünyada geniş yayılmış
bir etnik qrupdur. Türklər tarix boyu bir çox dövlətlər qurmuş, dünya tarixində mühüm rol
oynamışlar.
Hal hazırda Türk dili dünyada 180 milyon insanın doğma dilidir. Və türk dillər ailəsi özündə bütün
türk dillərini birləşdirir.Türk dilində ilk yazılar Orxon abidələrində öz əksini tapmışdır.
Türklərin tarixi eramızdan əvvəl 3000-ci illərə gedib çıxır. Orta Asiyada yaşayan türk tayfaları
köçəri həyat tərzi sürmüş və bu həyat tərzi onların mədəniyyət və dəyərlərini formalaşdırmışdır.
Türklərin tarixində Hunlar, Göktürklər, Uyğurlar, Qaraxanlılar, Qəznəvilər, Səlcuqlar Dövləti və
Osmanlı İmperiyası kimi bir çox mühüm dövlətlər vardır.
Türklərin mədəniyyəti musiqi, rəqs, incəsənət, memarlıq, ticarət, əkinçilik və sənətkarlıq kimi bir
çox sahədə zəngin irsə malikdir. Türk mətbəxi dünyada tanınan ləzzətləri ilə mühüm yer tutur. Türk
dili dünyada ən çox danışılan dillər sırasındadır və türk ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatı tarixində
mühüm yer tutur.
Bu gün türklər Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan və başqa
ölkələrdə yaşayırlar. Türklər geniş bir coğrafiyada yaşasalar da, ortaq mədəni və tarixi bağlara
malikdirlər. Türklərin adət-ənənələri, musiqisi və yeməkləri bütün dünyada tanınır və türklər tarix
boyu dünya mədəniyyətinə mühüm töhfələr veriblər.
Bundan başqa Piri Rəis, Mahmud Qaşqari və digər qədim Türk coğrafiyaçılarının əvəzolunmaz
kəşfləri Türk coğrafiyasının tarixi haqqında geniş məlumat verir.

Açar sözlər; Mədəniyyət; Din; İncəsənət; Türk coğrafiyaçılar; Qədim Türk tayfaları; Xalq
ədəbiyyatı; Türk dövlətləri.

Hazırda türklər Türkiyə Respublikası, Azərbaycan Respublikası, Türkmənistan, Özbəkistan,

Qazaxıstan, Qırğızıstan kimi ölkələrdə yaşayırlar. Bundan əlavə, öz ölkəsindən kənarda yaşayan
türklər dünyada geniş yayılıb və bir çox müxtəlif ölkələrdə türk toplumları yaşayır. Bunu da nəzərə
almaq lazımdır ki türklərin mənşəyi və mədəniyyəti Orta Asiyada yaşayan bir çox xalqların
mədəniyyətinə təsir göstərmişdir.

Hunlar: e.ə. Eramızın 3-cü əsri. V əsrə qədər Orta Asiyada varlığını davam etdirən türk birliyidir.
Atillanın başçılığı ilə Avropaya yayıldılar.
Göktürklər: M.S. Eramızın 6-cı əsri. Orta Asiyada 8-ci əsrə qədər mövcud olmuş türk birliyidir. İlk
Türk xanlığını, Göktürk Xanlığını quran icmadır.
Uyğurlar: M.S. Eramızın 8-ci əsri. Orta Asiyada IX əsrə qədər mövcud olmuş türk birliyidir.
Uyğurlar Orta Asiyanın Buddist mədəniyyətini mənimsəmişlər.
Qaraxanlılar: M.S. 9-cu əsr. Orta Asiyada 12-ci əsrə qədər mövcud olmuş türk birliyidir. İslamı
qəbul edən və İslam mədəniyyətini qəbul edən ilk türk dövlətidir.
Səlcuqlar: M.S. Eramızın 11-ci əsri. 13-cü əsrə qədər Orta Asiyadan Anadoluya qədər uzanan türk
birliyidir. İslam dünyasında mühüm nüfuz sahibi olan Səlcuqlu dövləti türk mədəniyyət və
incəsənətinin inkişafına öz töhfəsini vermişdir.
Osmanlılar: M.S. 14-cü əsrdən 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər Yaxın Şərqdə, Balkanlarda və Şimali
Afrikada mövcud olmuş türk birliyidir. Osmanlı İmperiyası türk mədəniyyətinin ən mühüm
nümayəndələrindən biri olmuşdur[8;9].
 Türklərin geniş və möhtəşəm tarixi vardır. Hətta Türk tarixçisi və yazıçısı Ziya Gökalp Türk tarixi
haqqında belə bir söz deyib: “Türkləri tarixdən çıxartsaq, ortada tarix deyə bir şey qalmaz”[10].
Çünki Türklər eramızdan əvvəl 3000-ci ildən indiyə qədər gəlib çıxmış bir millətdir.

Keçmişə nəzər salsaq türklər dünyanın 3-də 1-i əhatə etmişdir. Türklərin yaşadıqları ərazilər
şimalda Sibir, cənubda Himalay dağlarına çatırdı. Şərqdə Xinqan dağlarından qərbdə Xəzər
dənizinə və Ural dağlarına qədər olan torpaqları əhatə edirdi. Bu torpaqlar Böyük Türküstan
adlanırdı. Zaman keçdikcə türklər daha geniş ərazilərdə məskən salmışlar. Türk tayfaları olan
hunlar şərqə və cənuba köç etmiş, Ural və Volqa çaylarını keçərək qərbə yayılmışlar. Onların bir
hissəsi Şimali Qafqaza, bir hissəsi isə Qara dəniz sahillərinə gəlmişdir. Şimali Qafqaza gələn
türklərin bir qismi Dərbənd keçidini keçərək, Azərbaycan və Ön Asiyada yerli türk tayfaları ilə
qaynayıb-qarışmışlar[8]. Və bu məskunlaşma tarixdə Böyük Tayfalar köçü adlanır.

Şəkil 1 “Türklər köçü”

Türklər tarixdən bəri müxtəlif dinlərin təsiri altında olmuşlar və fərqli inanc sistemlərinə
malikdirlər. Bu gün İslam dininin təsiri Türkiyədə daha geniş yayılıb.
Türklər tarix boyu Buddizm, Şamanizm, Manixeyizm, Nesturilik və Zərdüştilik kimi dinlərə
inanmışlar. İnanc sistemlərində fövqəltəbii güclərə və varlıqlara böyük əhəmiyyət verirdilər.
Türklər İslamı 8-ci əsrdə tanıyıblar. İlk müsəlman türk dövləti olan Qaraxanlılar İslam dinini qəbul
etmiş və türklərin islamlaşması bu dövrdə başlamışdır. Səlcuqlu dövləti dövründə İslam dininin
təsiri daha da artdı. Osmanlı İmperiyası dövründə İslam dövlətin rəsmi dini oldu.
Bu gün Türkiyədə islam, xristian, yəhudi və digər dinlərə inananlar var. Lakin onların əksəriyyəti
İslam dininə mənsubdur. Türkiyə əhalisinin təxminən 99%-i müsəlmandır[7]. Azərbaycanda isə bu
göstərici 93.4%-dir[2].

Türk mədəniyyəti və sivilizasiyası çox zəngin və köklü bir tarixə malikdir. Bu mədəniyyət
Mərkəzi Asiyadan Avropaya və Yaxın Şərqə qədər geniş coğrafiyada öz təsirini göstərmişdir.
Türklərin ənənəvi həyat tərzi, yeməkləri, musiqisi, rəqsləri, əl işləri, memarlığı və ədəbiyyatı kimi
bir çox fərqli sahələri əhatə edir.
Türk sivilizasiyası tarixdə mühüm imperiyalara ev sahibliyi etmişdir. Hun, Göktürk, Uyğur,
Karahanlı, Səlcuqlu, Osmanlı İmperatorluğu kimi dövlətlərin mədəniyyətləri də türk sivilizasiyasına
daxildir. Türklərin dastanları, nağılları, şeirləri və ədəbi əsərləri də dünya ədəbiyyatına mühüm
töhfələr vermişdir.
Türk musiqisi zəngin alət çeşidləri, tərzləri və ritmləri ilə özünəməxsus üslub yaradıb. Türk yemək
mədəniyyəti isə zəngin dadları və çeşidləri ilə dünya mətbəxləri arasında mühüm yer tutur.
 Türk xalq oyunları, ənənəvi sənətkarlıq, xalçaçılıq, keramika və misgərlik kimi bir çox sahədə
özünəməxsus üslubları ilə tanınır. Türk memarlığı, məscidlər, hamamlar, körpülər və saraylar kimi
bir çox əhəmiyyətli əsərləri ilə də dünya miqyasında tanınır[6].

Türk xalq ədəbiyyatı türk mədəniyyətinin mühüm bir parçasıdır. Türklərin minillik tarixi boyunca
şifahi ənənələrə əsaslanan bir çox xalq ədəbiyyatı əsərləri meydana çıxmışdır. Türk xalq ədəbiyyatı
xüsusilə türkdilli bölgələrdə xalqın gündəlik həyatının bir parçasına çevrilmişdir.
Türk xalq ədəbiyyatı əsərlərinin müəllifləri yoxdur və nəsildən-nəslə şifahi şəkildə ötürülür. Türk
xalq ədəbiyyatı əsərləri arasında dastanlar, nağıllar, rəvayətlər, şeirlər, nağıllar vardır.
Türk xalq ədəbiyyatının ən məşhur əsərləri arasında Oğuz Xaqan dastanı, Koroğlu dastanı, Dədə
Qorqud dastanı və sair yer alır[3;4]. Bundan əlavə Azərbaycan Türkü olan şairlərimiz və onların
nəfis əsərləri də əvəzolunmazdır.

Nizami Gəncəvi: XII əsr Azərbaycan türk ədəbiyyatının ən məşhur yazıçılarından biridir. O,
“Leyli və Məcnun”, “Həft Peykər”, “İskəndərnamə” kimi əsərləri ilə tanınır.
Füzuli: XVI əsr Azərbaycan türk ədəbiyyatının ən mühüm şair və yazıçılarından biridir. O, “Leyla
ile Məcnun”, “Şikayətnamə” kimi əsərləri ilə məşhurdur.
Səməd Vurğun: 20-ci əsr Azərbaycan türk ədəbiyyatının önəmli şair və yazıçılarından biridir. Şair
Vurğun kimi tanınır və onun “Aşıq Qəribi”, “İkinci bahar”, “Xalq və Ulduzlar” əsərlərindən
ibarətdir.
Mirzə Fətəli Axundov: O, 19-cu əsr Azərbaycan türk ədəbiyyatının görkəmli yazarlarından biridir.
Onun ictimai mövzulara həsr olunmuş əsərləri arasında “Mən də Allahın yaratması”, “Ana dili”,
“Hümayun” kimi əsərləri vardır[1].

Türk dilləri dünyada danışılan dillər ailəsidir. Bu dillər Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan,
Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Türkməneli, Çinin Sincan vilayəti, Rusiyanın Altay bölgəsi
və Şərqi Avropada danışılır.
Türk dillərinə adətən türk, azərbaycan, türkmən, qırğız, özbək, tatar, başqırd, çuvaş, yakut,
qaraqalpaq, krım tatar, qaqauz, uyğur kimi dillər daxildir. Bu dillər çox vaxt ümumi lüğət, oxşar
qrammatik qaydalar və oxşar səs xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirilir[5].

Türk dillər ailəsi

Türkiyə Azərbaycan Özbək Qazax

Uyğur Türkmən Tatar Qırğız
Qaşqay Başqır Çuvaş Əfşar
Qarakalpak Karaçay-Balkar Saxa-Yakut
Cədvəl 1

Türk coğrafiyaşünasların coğrafiyanın inkişafı üçün verdiyi töhfələrdə əvəzsizdir.Piri Rəis və

Mahmud Qaşğari türk coğrafiyaşünasları arasında önəmli adlardır.
Piri Rəis 16-cı əsrdə yaşamış Osmanlı admiralı, kartoqrafı və coğrafiyaçısıdır. Ən məşhur əsəri
1513-cü ildə hazırladığı və dünyanın ən qədim xəritələrindən biri olan Piri Rəis xəritəsidir. Kitab-ı
Bahriye adlı bir dəniz atlası da yazdı. Piri Rəis coğrafiya və dənizçilik mövzularında çoxlu əsərlər
yazmış, dövrünün qabaqcıl alimlərindən biri hesab edilmişdir.
Mahmud Qaşğari XI əsrdə yaşamış türk coğrafiyaşünası və dilçisidir. Onun ən mühüm əsəri
"Dîvânü Lügati't-Türk" lüğətidir. Bu əsər türk dilləri və mədəniyyətləri haqqında ətraflı məlumat
ehtiva edir və türk dünyasının mədəni və coğrafi quruluşunu anlamaq üçün mühüm mənbə hesab
olunur. Qaşğari dünya xəritəsi və Türküstan coğrafiyasına dair də əsərlər yazıb.
Piri Rəis və Mahmud Qaşğari kimi türk coğrafiyaşünasları türk dünyasının coğrafi və mədəni
quruluşunun dərk edilməsinə mühüm töhfələr vermişlər[12;13].

Şəkil 2 “Piri Rəis” Şəkil 3 “Mahmud Qaşğari”

Coğrafi baxımdan Türk xalqlarının yerləşdiyi torpaqlar yeraltı sərvətlərlə zəngindir. Neft-qaz
yataqlarına görə Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Tatarıstan və Başqırdıstan
seçilir. Türk dünyasının əsas daş kömür yataqları Türkiyədə, Özbəkistanda, Qazaxıstanda, Tıvada,
Sincan-Uyğurda və Saxadadır. Dəmir filizi Türkiyədə, Qazaxıstanda, Saxada, Altayda,
Azərbaycanda və Xakasiyadadır.
Mis filizi Qazaxıstanda, sink Qazaxıstan, Özbəkistanda, Azərbaycanda, xrom yataqları isə
Türkiyədədir. Polimetal filizləri Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Özbəkistanda, Türkiyədə, Altayda,
qızıl yataqları Özbəkistanda, Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Altayda və Saxadadır. Almaz Saxada
çıxarılır[11].

Nəticə; Türklərin çox geniş və möhtəşəm tarixləri vardır. Türklərin yaşadığı ərazilər maldarlıq və
əkinçilik üçün əlverişli idi. Onlar yaxın şərq, orta Asiyaya və Avropanın şərqinə yayılmışdır.
Türklərin böyük əraziyə yayılmasına baxmayaraq onların mədəniyyəti, dilləri və adət-ənənələri bir-
biriləri ilə bağlıdır.
Şifahi xalq ədəbiyyatı isə dastanlar, nağıllar və əfsanələrlə zəngindir. Bu torpaqlardan çox sayda
ziyalı insan, şair, yazıçı, elm insanları çıxmışdır. Və bu günki türk dövlətləri də öz adət-ənənələrini
öz qardaşlıq bağlarını qoruyub saxlayır və gələcək nəsillərə ötürür.
Türklərin yerləşdiyi ərazilər yeraltı sərvətlərlə zəngindir. Əsasəndə bu ərazilərdə neft, daş-kömür,
almaz və əlvan metallarla zəngindir.
Bizə məlum oldu ki, qədim Türklər sənətkarlığın xalçaçılıq, keramika, misgərlik və digər
sahələrində özünəməxsus üslub ilə seçilir. Həmçinin qədim Türk memarlıq üslubu da öz nəfisliyi ilə
seçilir.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Yazıçıları Ensiklopediyası (Cəfər Cabbarlı).

2. "Berkley Center for Religion Peace and World Affairs". Georgetown University. July 2012.
3. Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi. (2016). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
 4. "Türk Halk Edebiyatı". (2021). Türk Dili ve Edebiyatı. https://www.turkdili.org/turk-halk-
edebiyati/.
5. Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü (İstanbul Üniversitesi): https://turkdili.istanbul.edu.tr/.
6. İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1984.
7. "Islam in Turkey", Wikipedia, https://en.wikipedia.org/wiki/Islam_in_Turkey.
8. Ümumi tarix 6-cı sinif dərslik.
9. Ümumi tarix 9-cu sinif drəslik.
10. Ziya Gökalp "Türkçülüğün Esasları".
11. https://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_xalqlar%C4%B1.
12. "Piri Reis," Encyclopædia Britannica, accessed April 24, 2023,
https://www.britannica.com/biography/Piri-Reis.
13."Mahmud al-Kashgari," Encyclopædia Britannica, accessed April 24, 2023,
https://www.britannica.com/biography/Mahmud-al-Kashgari.