2-mavzu: Falsafiy tafakkur taraqqiyoti

bosqichlari. Sharq falsafasi

Reja:
1. Qadimgi SHarqda falsafiy bilimlarning paydo bo‘lishi. Misr va Bobil falsafasi.
Hindiston va Xitoyda falsafiy fikrlar.
2. Markaziy Osiyoda “Avesto” ta’limotidagi falsafiy fikrlar.
3. Islom dinining vujudga kelishi va falsafiy ta’limoti. Tasavvuf ta’limoti.
4. Ilk o‘rta asr SHarq falsafasi va Uygonish davri. (Abu Rayxon Beruniy,
Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino)
5. Temuriylar sulolasi davri.Abduraxmon Jomiy va Alisher Navoiy ijodida gumanizm
g‘oyalari.
6. XIX–XXI asrlarda Markaziy Osiyo ijtimoiy-falsafiy tafakkur tarixi.
 Misr va Bobilda ilk tabiiy-ilmiy, diniy-falsafiy qarashlarning shakllanishi va taraqqiyoti

Astronomiya,
kosmologiya,
Mil.av.4-ming yillik
Olam haqidagi matematika
oxiri va 3-ming yillik
tasavvurlar
boshlari
Mifologik
Qiyomat kunida
Iudaviylik
Muso alayhissalom barcha birdek tirilishi
(Yaxudiy va falastin Mil.av. X-VI asr.
xalqlari dini) mil.av. 2 (Monoeistik) dinga Yahve
minginchi yillar aylandi Jannat va do’zaxning
“Tavrot”
boshida mavjudligi

Gunohkorlarga jazo,
savobli ish
qilganlarga rag’bat
 Qadimgi Hindistondagi ilk falsafiy maktablar turkumi

Vedalar maktabi Vedalarni rad etuvchi maktablar

Vedanta, mimansa, sakxyan, nyaya, Jaynizm, buddizm, chorvaka

vaysheshika

Borliq Jaynizm ta’limoti asoschisi – Vardxama (G’olib-Jina)

Ta’limot asoschisi - Badarayana
Tirik notirik Borliq
Jon va Xudoning o’zaro munosabati Jon, ruh Moddiylik Moddiydir

Ongliylik Makon, vaqt, Suv Havo Tuproq Olov

Madxva harakat
Sharkata
(Xudo va Jon (Xudo va Jon
Tana Inson
Jonni tanadan
tamoman mustaqil birdir) xolos bo’lish
Jon va ruhning Aql va sezgilar
narsalardir) imkoniyatlarini orqali soflash –
haqiqiy Aql yordamida olamni
cheklaydi
bilimdir. bilishga qodir
 Qadimgi Xitoyda ilk falasafiy g’oyalar
Olov Suv Tuproq Daraxt Metal
Olam
Li – olamni, jamiyatni
Konfutsiy (er.avv. 551-479) Li dan tashkil topgan boshqaradi, tartibga
Olam (Li-tartib, qoida)
ta’limoti soladi
Motszi (er.avv. 479-400) Inson ilohiy kuch
Ilohiy kuch tomonidan
ta’limoti Olam yaratilgan va shu kuch
belgilagan qoidalarga
mos holda yashashi
tomonidan boshqariladi
kerak

Olam tabiiy qonuniyat- Olam qarama-

Laotszi (er.avv. VI asr) Moddiy dao asosida to’xtovsiz qarshiliklardan
ta’limoti (Daoizm)
Olam asosga ega iborat
harakat va o’zgarishdadir

Daoizm Bilishdan maqsad-olamning

Olamni bilish Bilish sezgidan boshlanib,
ta’limotining mohiyatini, ya’ni daoni
mumkin tafakkur bilan yakunlanadi
gnoseologiyasi bilishdir
 Eng qadimgi Turon, Turkistonda ilk diniy – falsafiy ta’limotlarning vujudga
kelishi va rivojlanishi

Mil.old. VIII-V asr. Mil.old. VI asrdan to milodning III asrigacha zardushtiylik ta’limoti keng tarqalgan

“Avesto”da qadimgi ajdodlarimizning inson, ijtimoiy munosabatlar, tabiat va uni

“Avesto” - Zardushtiylik
bilish yo’llari haqidagi tasavvurlari umumiy tarzda ifodalangan
ta’limotining muqaddas kitobi
(bundan 2800 yil oldin yaratilgan)
“Avesto”da ibtidoiy davrdan feodal davrgacha bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va
axloqiy (mehnatsevarlik, adolat, halollik, yaxshilik) qarashlar o’z aksini topgan.
Zardushtiylik ta’limotining
asoschisi Zardusht hisoblanadi
“Avesto”da – ajdodlarimizning uzoq o’tmish tarixi va tafakkur taraqqiyotining
qomusiy yig’indisi, tili, yozuvi, madaniyati, badiiy ijodi, falsafasi o’z ifodasini topgan.
 Zardushtiylik dini va ta’limotining o’ziga xos xususiyatlari

Zardushtiylik - yakkaxudolikka asoslangan birinchi dindir.

Zardushtiylik dinining axloqiy asosini – ezgu fikr, ezgu so’z va ezgu amal tashkil etadi.

Zardushtiylik dinida dunyoning moddiy asosi 4 unsur – suv, havo, tuproq va olovdan tashkil topgan deb,
hisoblanadi.

Zardushtiylik dinida olam ezgulik Xudosi Axura Mazda bilan yovuzlik Xudosi “Axriman” ning doimiy kurashidan
iborat bo’lib, oxir oqibat Axuramazda g’olib chiqadi.

Zardushtiylik dinida foydali ilm va kasb-hunar o’rganish oliy saodatga erish kaliti deb, hisoblangan.
 BUDDAVIYLIK DINI VA TA’LIMOTI

1-bosqich. Mil.old. I-asr. Kushonlardan oldingi davr. Bu davrga

oid yozma manbalar bizgacha yetib kelmagan.
Buddaviylik (mil.old. VI
asrning oxiri va V asr
Buddaviylikning O’rta 2-bosqich. Kushonlar davri (Milodning II-IV asrlari). Bu davrda
boshlari) (asoschisi Osiyoga yoyilishi Buddaviylik keng tarqalib, uning axloqqa oid masalalari, xalq
Gautama, “Budda”- bosqichlari ommasini sabr-qanoat va bardoshga da’vat etuvchi g’oyalari
“Nurlangan”) ilgari surilgan

3-bosqich. Bu davrda O’rta Osiyoda buddaviylik ta’limotining

manbalari yozilgan.

4-bosqich. (IX-XIVasrlar) Islom dini O’rta Osiyoda hukmron dinga

aylanishi bilan buddaviylik dini siqib chiqarilgan va juda
zaiflashib ketgan
 Zardushtiylikning yangi oqimlarining paydo bo’lishi va taraqqiyoti

Moniychilik oqimi Nur dunyosida Xudo, zulmat dunyosida Shayton

Olamda nur dunyosi – yaxshilik va zulmat dunyosi
(asoschisi Moniy (216- hukm suradi. Ikki Olam kurashi falokat bilan tugaydi.
– yovuzlik, materiya mavjud bo’lib, ular doimo
276 yy)) Natijada, materiya halokatga uchrab, ruh ozodlikka
kurashda. Moniy nur dunyosining elchisidir.
chiqadi.

Inson – ruh-nur va jism-zulmat birligidan iborat mavjudod bo’lib, u zulmat kuchlariga qarshi kurashda ruhi poklanib, nur farzandiga aylanadi.

Mazdakiylik oqimi
(asoschisi Mazdak (470-
529 yy))
Yovuzlik – boylikka hirs qo’yish va kambag’allikdir.
Olamda ezgulik, yorug’lik manbai bilan qorong’ulik
Bular g’arazgo’ylik, ko’rolmaslik, qasos olishning
(Yovuzlik) o’rtasida doimiy kurash boradi.
sababidir.

Ijtimoiy adolatsizlikka qarshi kurash, hasadgo’ylik, ko’rolmaslik, qasos olishni bartaraf etish,
haqiqiy insoniy munosabatlarni vujudga keltirishning yo’li – Xudoga toat-ibodat qilishdir.
 O’rta asr Islom falsafasidagi asosiy oqimlar

“Kalom” ta’limotini inkor

“Kalom” ta’limoti
etuvchilar
Mutakallimchilar Mu’tazilachilar (ajralib chiqqanlar,
uzoqlashganlar)
“Qur’on” Olloh tomonidan osmondan tayyor
holda tushirilgan muqaddas kitob bo’lib,
Inson o’z faoliyatida erkindir. U hech qanday “tadqiri azal” ga
Ollohning so’zidir.
bo’g’liq bo’lishi mumkin emas.

Dunyo Olloh tomonidan yaratilgan sanoqsiz atomlar Inson o’z faoliyatida erkindir. U hech qanday “tadqiri azal” ga
yig’indisidan iborat. Ular Olloh xohishiga ko’ra bo’g’liq bo’lishi mumkin emas.
bo’shliqda harakat qiladi, o’zaro bir-biri bilan qo’shiladi,
paydo bo’ladi yoki yo’qlikka aylanadi.
Mu’tazilachilarning asosiy maqsadi – Islom dini ta’limotini mistik
aqidalardan tozalash va ularni aql-idrok orqali ratsional ifodalashdir.

Dunyoda tanho, azaliy va abadiy mavjud, buyuk yaratuvchi

quvvat – Olloh- ning o’zi va uning xoshidir.
Mutakallimchilar insonning dunyoni bilish qobilayatini inkor
qiladilar. Uni ojiz banda, deb, ta’riflaydilar
Ratsional ilohiyot oqimi vakillari qadimgi Yunoniston va Rim
mutafakkirlarining tabiiy-ilmiy va falsafiy bilimlari asosida O’rta asr
arab falsafasining paydo bo’lishiga asos soldilar.
 Mu’tazilachilar tarafdorlarining yetuk
namoyondalari.

Falakdagi O’zgarmaslik,
O’zgarish, rivojlanish, Yer
olam rivojlanmaslik,
chirish va o’lish
chirimaslik, o’lmaslik
olami

Olam haqidagi Makon bilan uni

Al Kindiy (800-879) Dunyo
ta’limoti to’ldirib turadigan
narsa bir-biriga
Makon – bu jismni
Shakliy tafovut – bog’liqdir.
o’z ichiga oladigan,
Olam paydo materiyaning makon
Olam jismdan
atributidir
bo’lishida va markazida tashqaridagi sathdir. Agar makon bo’lsa,
harakatlanishida uni to’ldiruvchi
Yer turadi Materiya – shaklga biron narsa
turtki bo’lgan ham ega bo’lishiga kerak va
birinchi sabab 1. Paydo bo’lish aksincha
Ollohdir. Olamdagi barcha
Materiya – doimo
narsalar materiyadan 2. Yo’q bo’lish Dunyoni ilmiy bilishning
harakatda.
tashkil topgan 3. Uzayish uch bosqichi
Olloh – azaliy, Harakat – 4. Qisqarish
abadiy, yakka-yu narsalarning bir- Mantiq va matematika
5. O’zgarish
yagonadir, butun turdan ikkinchi turga
koinotdagi Materiya – olov, suv, o’tishidir. 6. Siljish Tabiatshunoslik
tartibotni havo va tuproqdan
o’rnatuvchisidir. iborat
Gnoseologiyasi Metafizika
 Ar – Roziy (864-925)

Materiya Makon Zamon Jon Xudo

Olam
Xudo – dunyoni yaratuvchisi emas, balki boshqaruvchisidir.
Boshqalarni baxtsiz qilish orqali baxtli
bo’lish mumkin emas
Hayotning barcha moddiy ne’matlaridan foydalangan holda
ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish orqali
Baxtli Har bir kishi
Inson
baxtli hayot
hayotining turmushga
uchun kurashishi Adolatli bo’lish
mohiyati erishdir
kerak
Eng oliy axloqiy holga erishish Ochiq ko’ngillilik
orqali
Hushmuomalalik
“Naqd aladyon” (Dinlardagi
ziddiyat)
Rahmdillik
Mashhur
asarlari
Yordam berish
“Hiyal almutanabbiyyin”
(Soxta payg’ambarlar)
 al – G’azzoliy (1058-1111) Allohni His – tuyg’i
Haqiqatni tanish Aks holda
(Islom ilohiyotchisi, islomning Adashadi
tanish uchun kerak
eng yirik nazariyotchisi)
Aql
Qur’onni aqliy Aqliy bilimlarni Islomni
bilimlar me’zonlari Qur’on nuqtayi yanglish
nazaridan ko’rib
Aks holda tushunish
bilan o’lchab
bo’lmaydi chiqish kerak davom etadi
Dunyoni Moddiy Xudo ham
Xudo Dunyoni Xudo ibtidosi ham, dunyoda faqat shu
Ibn – Rushd (1126-1198) Lekin
mavjud yaratmagan intihosi ham zaruriyat zaruriyatga
yo’q hukm suradi bo’ysunadi

Insonning qayta
tirilishini

Rad etadi Inson aqli haqiqatni

Oxiratning bilishga qodir.
mavjudligini Ilmiy-falsafiy fikr
erishgan haqiqat –
haqiqiy bilimdir.
Jon tana bilan Jon Insonning Oliy kamolotga
Insoniyat
chambarchas individual aqli o’lmas ilmiy-falafiy
ham
bog’liq, undan holda va bilimlarni egallsh
o’lmasdir orqali erishiladi
ajralmasdir o’lmasdir abadiydir
 Mu’tazilachilar tarafdorlarining boshqa
yetuk namoyondalari.

Abul-Qosim Samarqandiy,
Abu Mansur as-Samarqandiy,
al-Isfahoniy,
az-Zamaxhsariy,
ash-Shahristoniy,
Abu Mudar va b.
 Tasavvuf ta’limoti va uning
falsafiy mohiyati
Xalifa Usmon va Ummoviya xalifaligi davrida, diniy amrlarni ado etisni har qanday
Tasavvufning kelib dunyoviy ishlardan ustun qo’ygan, e’tiborli kishilarning VIII-IX asrlarda avj olgan
boylikka ruju qo’yish, maishatga berilish, dabdavali bezaklar, xazina to’plashga
chiqishiga sabab intilish, shuningdek istilochilik zulmi, adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlikka qarshi
norozilik harakatidir.

Hadis to’plovchi Ochiq kurash olib borgan

muhaddislar

Ilgaridan qasshoq Qanoat va zuhud(“zohid”)ni asosiy maqsad qilib,

bo’lib, uy-joy, mol
tarki dunyochilik, surunkali toat-ibodat qilishgan
mulkiga e’tibor
qilmagan sahobalar
 Falsafiy mushohadakorlik,
Uzlat va taqvoni pesh etgan
ajz-u irodat bilan ma’naviy –
Zohidlar bo’lishiga qaramay, ishq va
axloqiy kamolot sari intilish, Faqat ibodat bilan oxirat
irfondan (ilohiy ma’rifat) dan
valiylik, karomat, mo’jizalar mahfiratiga erishish mumkin
bexabar edi.
ko’rsatish kabi xislatlarga ega
emasdilar

So’fiylarning fe’l – atvori, yurish-

Jannat umidida Yagona istak- turishi, odatdan tashqari so’zlari va Ahlullox, avliyo hol,
So’fiylar
ibodat qilish Xudoning ishlari, ba’zilarining g’oyibdan ahli botin, arbobi
ta’maning bir diydoriga bashorat beruvchi karomatlari, sirli tariqat, darvesh,
ko’rinishidir yetishishdir mo’jizalari atrofdagilarni hayratga qalandar, faqir
solgan

So’fiylarga taqlid qilib yuradigan, Qalbida so’fiyona

Hayotni, haqiqatni ammo asl maqsadi amal-mansab, g’oyalarga moyil,
din va shariat hamda

Mutasavvuf
mol-mulkka intilishdan iborat tasavvufni e’tiqot-maslak
falsafa ya’ni hikmat bo’lgan kishilarga nisbatan qilib olgan, lekin tariqat
ilmi bilan o’zaro qo’llaniladi. Ular tariqat va
Tasavvuf Mutaasuf amaliyotini o’tmagan,
bog’liq holda haqiqatda muayyan manzillarni rasman so’fiy bo’lmagan
o’rganadigan egallagan, biroq so’fiy darajasiga kishilarga nisbatan
ta’limot ko’tarila olmagan kishilardir. qo’llanilgan
 Tasavvuf ta’limoti
Tabiatga, ya’ni hayvonlarga borib
Jism
taqaladi
Inson Suv Olov Havo Tuproq

Ruh Farishtalarga borib taqaladi

Bu dunyoga antropotsentrizm nuqtayi nazaridan insonni “olam mehvari” deb bilish, ya’ni olamdagi barcha harakat, voqea-hodisalar, o’zgarish-yangilanishlarni
inson orqali mushohada etish va tushuntirishdir. “Tabiatdagi jamiki ichki ziddiyat va rivojlanish, o’sish-ulg’ayish, ruhning mo’jizalari insonda ham bor. Olamni
va odamni yaratgan Parvardigorning javhari, ismlari, qudrati va mohiyatini anglash ham inson ruhi xususiyatlarini o’rganish va anglash bilan amalga
oshadi”(Jaliliddin Rumiy).
Parvardigor qudrati, mo’jizalari, g’ayb olamini faqat aql bilan bilib bo’lmaydi. Aql dunyoviy bilimlarni bilishga yaraydi, g’ayb ilmini idrok etishga aql ojizdir.
G’ayb ilmi, Xudovand olamidagi behad-behudu ilmlarni so’fiy alofida hissiy-vajdiy tafakkur, qalbga tushgan karomat nuri bilan anglab idrok etadi. (Tasavvufda
ayni shu bilim ilohiy nur shaklida tasavvur qilinadi)

Aqliy taraqqiyot bor bilimlarni egallsh bilan qanoatlanmasdan ruhni chiniqtirib, qalbni musaffolash orqali cheksiz kamolotga intilish, o’z-o’zini
takomillashtirish, yangi-yangi maqomlar, matablarni egallab borishdir. Bu esa, faqat nazariy tayyorgarlik, ta’lim-tahsil olish bilan bo’lmaydi. Buning uchun
muayyan ruhiy-ma’naviy yo’l-tariqatni bosib o’tish, ya’ni qattiq va qa’tiy cheklanish, turli lazzatlardan voz kechish lozim. Aks holda ruh tana, nafs ustidan
tabiatdan g’olib bo’la olmaydi. (Tariqat)

Ilohiy ishq orqali poklanish. Pok Parvardigor – ideal, uning olami esa, mutlaq poklik olamidir. Inson batamom pok bo’lgandagina shu olamga erisha oladi.
Buning uchun inson o’z qalbida poklik timsoli-ulug’ Tangriga behudud va ado bo’lmas muhabbat bo’lishi kerak.

Tasavvufdagi ontologik qarashlar “irfoniy muhabbat” tushunchasi bilan bog’liq bo’lib, ayniqsa “Vahdatul vujud” ta’limotida keng talqin etilgan(Keyingi slaydda)
 “Vahdatul vujud” ta’limotining ontologik jihatlari

Barcha olamlar Parvardigor tomonidan quyidagi ketma-ketlikda yaratilgan

Jabarut (buyuklik) olami Malakut (farishtalar) olami Mulk (moddiy) olami Inson olami

Ruh

Ruh shu olamlarni sayr etib, insonga nuzul etadi va yana shu olamlar bo’ylab uruj etadi.Oqibatda Ruhning
begonalashuvi va yana birlashuvidan bir doira ykun topadi. Bu doira Kubro olamini Sug’ro – inson olami bilan
bog’laydi. Olami Sug’roda Kubrodagi jami xusuiyatlar mavjud.

Yassaviya tariqati
Xoja Ahmad Yassaviy
(1166 yilda vafot etgan)
Insonlar diliga muhabbatni singdirish,
muruvat va rahmdillik, yetimparvarlik,
halollik g’oyalari izchil ravishda shariat
g’oyalari bilan omixta holda targ’ib qilingan.
Yassaviyning tarbiya usuli – zikr, chilla va
karomat ko’rsatish hamda bevosita odamlar
qalbiga ta’sir etish. Yassaviy jaxriya zikr, ya’ni
Olloh sifatlari va nomlari, kalomlarini baralla
ovoz chiqarib aytish, jo’rovoz bo’lib zikrga
tushishni joriy etadi.
Turkiston o’lkasi, Ozarbayjon, Turkiya,
Shimolda – Qozongacha, G’arbda –
Bolqingacha keng tarqalgan
So’fiylik tariqatlari
Kubroviya tariqati Naqshbandiya tariqati
Najmiddin Kubro (1154-1226) Bahouddin Naqshband (1318-1389)
Kubraviya tariqatining mohiyati Dil ba yoru dast ba kor
o’nta usulda mujassamlashgan
Tangriga o’z xohishi bilan yuzlashish Naqshbandiya tariqatining tarbiay
usullari
Zuhd–har qanday lazzatdan o’zini tiyish
Xilvat dar anjuman
Tavakkul- Ollohga e’tiqodi pokligi uchun
barcha narsalardan voz kechish Ollohni doimo dilda saqlash
Qanoat
Shariat va tariqatni birga olib borish
Uzlat-xilvatni ixtiyor qilish
Mulozamat az-zikr- doimiy ravishda O’z-o’zini doimiy nazorat qilib turish
Olloh nomlarini qalbda takrorlab turish Ulug’larning qabrini ziyorat qilish
Tavajjuh –Haqqa muhabbat qo’yish
Xokisor bo’lish
Sabr-nafs balosidan ozod bo’lish
Manmanlik, xudbinlikni tark etish
Muroqaba-tafakkurga g’arq bo’lish
Faqirlik orqali ilohiy ulug’likka erishish
Rizo-tangri xushnudligini qozonish