Professional Documents
Culture Documents
КЫРГЫЗ ТИЛИ.9 Класс
КЫРГЫЗ ТИЛИ.9 Класс
Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
КЫРГЫЗ ТИЛИ
9-класс
Бишкек - 2016
1
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Бул окуу китеби 9-класстын “Кыргыз тили” окуу-усулдук комплексинин бир бөлүгү,
окуучуларга арналган окуу китеби. Окуу-усулдук комплекси бул окуу китебинен башка да
мугалимдер үчүн колдонмодон, окуучунун иш дептеринен турат. 9-класстын “Кыргыз тили”
окуу китеби КРнын Билим берүү жана илим министрлигинин тапшырыгы менен Социалдык
интеграциялоо борборунун колдоосунда «Кыргыз Республикасында жалпы орто билим
берүүнүн предметтик стандарты» боюнча «5-9-класстар үчүн аталган стандартка ылайык
окуу-усулдук комплексинин материалдарын иштеп чыгуу жана апробациядан өткөрүү»
долбоорунун алкагында чыгарылган.
9-класстын “Кыргыз тили” окуу китебинин мазмуну жети кептик темадан турат: саякат,
үй-бүлө, кесип, Кыргызстан, ден соолук, соода-сатык, кызыгуулар. Жаңы предметтик стандарт
боюнча 5-класстан баштап 11-класска чейин ушундай мазмундук нукта жазылган окуу
китептеринин бири болуп саналат.
Шарттуу белгилер:
2
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
3
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
3) Кыргызстанда ... облус бар.
А. жети
Б. сегиз
В. тогуз
Г. канча
4)
а) Шашып жаткан конокко: 1) “төргө өтүңүз”,- дейт.
б) Автобуста орун берген адамга: 2) “нанга караңыз”, - дейт.
в) Дасторконго эми отурганда: 3) “саламатчылык”, - дейт.
г) Үйгө келген адамга: 4) “чоң ыракмат”, - дейт.
5) “нан ооз тийиңиз”, - дейт.
5)
А.Боз үйдүн кире бериши 1. кереге, уук, түндүк, каалга.
Б. Төргө аксакалдар, 2. боз үйдү колдонушат.
В. Боз үйдүн жыгачтары – 3. улагага кичүүлөр отурат.
Г. Кыргыздар азыр деле 4. боз үйдүн түндүгү.
5. улага деп аталат.
Синонимдерди тапкыла.
1) Биздин өлкө Орто Азияда жайгашкан. 2) Боз үйдүн кире беришинин бет
А. жазылган маңдайы төр деп аталат.
Б. жер алган А. тескериси
В. жай алган Б. тушу
Г. орун алган В. бурчу
Г. ортосу
Антонимдерди тапкыла.
1) Кыргызстан – бийик тоолуу өлкө.
А. кыска
Б. кырка
В. чоң
Г. узун
Түшүндүрмөлөрдү тапкыла.
1) Мекендешим! Кандайсың? Азыр кайсы жайдасың?
А. бирге эс алган адамдар
Б. бирге окуган адамдар
В. бир өлкөдө жашаган адамдар
Г. бирге иштеген адамдар
4
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Сөздүк менен таанышкыла.
Тааныш сөздөр: Сөздүк:
сүйүүчү - любитель үрп-адат – обычай
корук – заповедник кол өнөрчүлүк – ремесленничество
жаратылыш паркы – природный парк даңазалап - прославлять
жергиликтүү – местный даам таттыр- – угостить
салт – традиция үйлөнүү салтанаты– свадебное торжество
колукту – невеста жаңы конуш - новоселье
аң уула- – охотиться коштоп жеткирүү – сопровождение
кийиз төшөк – войлочное одеало тушоо кесүү – обрезание пут
турмуш – жизнь, быт ырым – обряд
сунуш кыл- – предложи алгыр куш – ловчая птица
көргөзмө – выставка аңчы тайган – охотничья борзая
3. Сүйлөмдөрдү толуктагыла.
Кыргызстан – экологиялык, этнографиялык ... сүйүүчүлөрү үчүн кызыктуу өлкө.
Туристтер ... коруктарына жана жаратылыш парктарына барышат. Туристтер кыргыз ... үрп-
адаттары менен таанышат. Туристтер ... үлгүлөрүн көрүшөт. Туристтер ... тамак-аштарынан
даам татышат.
Керектүү сөздөр: элинин, Кыргызстандын, туризмдин, кол өнөрчүлүктүн, кыргыздын.
8. Диалогду уккула.
I
А: Кыргызстанга келген туристтерди кантип тейлешет?
Б: Туристтер Кыргызстандын коруктарына жана жаратылыш парктарына
барышат.
А: Кыргызстанда туристтик тейлөө кандай болуш керек?
Б: Кыргызстанда туристтик тейлөө сапаттуу болуш керек.
А: Эмне үчүн?
Б: Себеби жогорку сапаттагы туристтик тейлөөсүз өлкөбүздө туризм
өнүкпөйт.
6
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
- Саламатсызбы?
- ...
- Кыргызстанга кош келиңиз! Менин атым ... . Мен ... .
- .....
- Биз азыр аэропорттон Бишкекке жөнөйбүз. Машина күтүп турат. Жүрүңүз, машинага
отуралы.
- ...
- Эң алгач, кыргыз элинин салты боюнча даам татыңыз. Биздин улуттук ашканадан
кийин “Ала-Арча” жаратылыш паркына барабыз. Кандай дейсиз?
- Ракмат. Мага кол өнөрчүлүктүн үлгүлөрүн көрсөтүңүз. Андан кийин ат оюндары,
музыкалык аспаптар менен таанышалы. Себеби мен улуттук маданиятка көп кызыгам.
Тасмага тартып алгым келет. Жаратылышка саякаттап келгенден кийин сувенир сатып
алалы.
7
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Окуп түшүнүү
1. Төмөнкү сөз жана сөз айкаштарынын синоним, антонимдерин тапкыла.
Үлгү: куш менен аң ула- – куш сал- жай – кыш
башы – // байла – х
күлүк – // күн – х
тамаша – // оюн – х
куш – // жер – х
кызырдуу– // кар – х
2. Сөздүк менен таанышкыла.
Тааныш сөздөр: Сөздүк:
башы – (син.) чокусу, вершина кызырдуу – (син.) кыдырлуу, удачливый,
күлүк – (син.) тулпар, скакун покровительствуемый Кыдыром
байлап подходящая для тренировки керме – верёвочная коновязь
жатчу– скакуна күлүк байла– тренировать скакуна
тамаша – удовольствие, развлечение сергит- – дать отдых коню
жайла- – быть на летних пастбищах оюн-тамаша увеселения, развлечения
куш – птица коштоп кий– попеременно надевать
куш сал- – охотиться с ловчей птицей суусар бөрк – шапка с куньей опушкой, из меха
(но не беркутом) куницы
ыргап – потряхивая головой в шапке
жырга- – наслаждаться кунан – жеребёнок по третьему году
Текстти окугула.
Башканы коюп, “Манастан” айт
(“Манас” эпосунан үзүндү)
Башынан кары кетпеген, Адабий термин
Ала-Тоо биздин жерибиз.
Жайы, кышы эт жеген, Эпос (грек тилинде – “сүйлөө, айтуу”)
Кызырдуу кыргыз элибиз. 1. Көркөм адабияттагы үч түрдүн бири.
2. Фольклордогу ыр түрүндөгү көлөмдүү
Кермеге күлүк сергитип, чыгарма. Ал элдин башынан өткөргөн
Байлап жатчу жер экен. баатырдык иштерин даңазалайт. Эпосто
Күн тамаша, түн оюн, элдин, улуттун, өлкөнүн тагдырын чече
Жайлап жатчу жер экен. турган зор окуялар көркөм сүрөттөлөт.
9
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
7. Пикирлерди бөлүштүргүлө.
Ысык-Көлдүн жээгинде болуп өткөн “Туризмдин өнүгүшү” форумунун катышуучулары
Кыргызстандагы туризм жөнүндө өз ой-пикирлерин айтышты.
Б.:
Кыргызстан өзүн дүйнө жүзүнө туура жарнамалап көрсөтө албай келе жатат. Туристтик
кызмат көрсөтүүнүн бүткүл дүйнөлүк рыногунда Кыргызстан азыркыга чейин дээрлик
белгисиз бойдон кала берүүдө. Кыргызстанга келген туристтер Тянь-Шань тоолоруна жөө
жана велосипед менен саякатташат. Альпинисттер, сноубордчулар, тоо лыжачылары көп эле
келишет. Бирок, жалпы пикир боюнча алганда, ар бир эле саякатчы Кыргызстанга экинчи
жолу кайра келүүнү каалай бербейт. Себеби жергиликтүү туристтик тейлөө өтө жай өнүгүп
жатат.
Туризмди өнүктүрүү үчүн туристтердин тамактануусу, жашап туруусу, унаа, экскурсия,
көңүл ачуу оюндары, сатып алуулар жогорку деңгээлде болуш керек. Кыргызстанга саякаттоо
кимдер үчүн кызыктуу экенин аныкташ керек. Биздин өлкөбүзгө саякаттоо кимдер үчүн
кызыктуу экенин аныкташ үчүн, өз мүмкүнчүлүгүбүздү аябай талдап чыгышыбыз керек.
10
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
8. Сүрөт боюнча диалогду толуктагыла.
Үлгү:
- Кыргызстанга келүүчү туристтер үчүн жарнама кандай болуш керек?
- Кыргызстанга келүүчү туристтер үчүн жарнама Кыргызстан жөнүндө кызыктуу
маалыматты камтыш керек.
- Жарнамада Кыргызстан жөнүндө кандай маалымат болуш керек?
- Туристтер бийик тоолорго чыгышат. Кыргызстандын ажайып жаратылышына жөө
саякатташат. Улуу Жибек Жолунун боюндагы сакталып калган тарыхый эстеликтерди
көрүшөт. ...
Жазып түшүнүү
1. Суроолорду түзгүлө жана жооп жазгыла.
Үлгү: - Кыргызстандын канча мамлекеттик улуттук жаратылыш паркы бар?
Кыргызстандын тогуз мамлекеттик улуттук жаратылыш паркы бар.
“Кыргыз-Ата” мамлекеттик улуттук жаратылыш паркы качан уюштурулган? Ал кайсы
жерде жайгашкан? Анын жалпы аянты канча гектарды түзөт?
“Кыргыз-Ата” мамлекеттик улуттук жаратылыш паркы 1992-жылы уюштурулган. Ал Ош
облусунда жайгашкан. Анын жалпы аянты 11 миң гектарды түзөт.
Кыргызстандын канча мамлекеттик улуттук жаратылыш паркы бар?
...
№ Улуттук Качан уюштурулган? Кайда жайгашкан? Канча
жаратылыш паркы гектар?
1. “Ала-Арча” 1976 Чүй облусу 4 миң га
2. “Кыргыз-Ата” 1992 Ош облусу 11 миң га
3. “Кара-Шоро” 1996 Ош облусу 8 миң га
4. “Беш-Таш” 1996 Талас облусу Талас району 14 миң га
5. “Каракол” 1997 Ысык-Көл облусу Ак-Суу району 38 миң га
6. “Чон-Кемин” 1997 Чүй облусу Кемин району 123 миң га
7. “Саймалуу-Таш” 2001 Жалал-Абад облусу Тогуз-Торо району 32 миң га
8. “Салкын-Төр” 2001 Нарын облусу 10 миң га
9. “Кырчын” 2004 Ысык-Көл облусу Ысык-Көл району 35 миң га
Кыргызстанда ... жерлер көп. Өлкөбүздө ... парктар, коруктар бар. Алар ... .
Коруктардагы ... жаныбарлар коргоого алынган. Бизде ... токойлор жана ... шалбаалар
сакталган. Кыргызстандын аймагындагы ... жаныбарлар менен канаттуулар ... китепке
киргизилген. Ошондуктан, жерлерди жашылдандыруу, абаны жана сууну ... сактоо ар бир
адамдын ... милдети болуп саналат.
13
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ой жүгүртүп түшүнүү
Василий Васильевич Верещагин (1842–1904-ж.) – көрүнүктүү орус
сүрөтчүсү жана адабиятчысы. Белгилүү баталист-сүрөтчүлөрдүн бири.
Ал Жети-Суу өрөөнүнө жана Батыш Кытайга саякаттаган. Ал эми
1869–1870-жылдары кыргыз жеринде болгон. Кыргызстанга арналган
сүрөттөрүнүн ичинде “Бай кыргыз аңчысы шумкары менен”,
“Барскоон”, “Боом капчыгайы”, Чу дарыясынын өрөөндөрү, Ысык-Көл,
кыргыз тоо кыркаларынын чокулары, Тянь-Шань, Нарын, ж.б. Биз
сүрөтчүнүн 1870-жылы тарткан “Ала-Тоо. Жолдогу көчмөндөр” деген
сүрөтү менен таанышабыз.
14
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
4. Мурунку, азыркы учурдагы жана келечектеги Кыргызстанды салыштыргыла.
Мурунку Кыргызстан Бүгүнкү күндөгү Кыргызстан Келечектеги Кыргызстан
XIX кылымда орус
сүрөтчүсү жана саякатчысы
В.В.Верещагин
Кыргызстанга келген. Ал
кыргыз жеринин пейзажын
сүрөттөгөн.
15
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Которуп түшүнүү
1. Текстти окугула, сөздүк менен таанышкыла.
Рождение Манаса
(по варианту С. Каралаева)
Умер кыргызский хан Ногой – Карахан. Старые враги кыргызов – китайцы, захватили
земли кыргызов и вытеснили их из Ала-Тоо. Потомки Ногоя изгоняются в отдалённые края.
Оставшиеся на родине кыргызы попадают под жестокий гнёт захватчиков и становятся
рабами. Начинается тяжёлая и безрадостная жизнь.
Младший сын Ногоя Жакып изгоняется на Алтай и многие годы вынужден
прислуживать алтайским калмыкам. Занимаясь хлебопашеством и работая на золотых
рудниках, ему удается накопить много добра.
В зрелом возрасте Жакып становится владельцем
неисчислимого количества скота, но его душу гложет обида
на то, что судьба не дала ему от двух жён ни одного
наследника. Он печалится и молит всевышнего о жалости,
посещает святые места и приносит жертвы. Наконец, после
чудесного сновидения его старшая жена Чыйырды (Шакан)
зачала ребёнка. Ей хочется вкусить сердце тигра, за которым
отправляется умелый охотник.
Спустя девять месяцев она рожает мальчика. В этот же
день в табуне Жакыпа появляется на свет жеребёнок,
которого он предназначает своему новорождённому сыну.
Жакып на радостях устраивает большой пир, на котором
мальчика нарекают именем Манас. С детских лет в нём
проявляются необычные качества, он отличается от всех
своих сверстников необычайной физической силой,
озорством и щедростью.
И только богатырю Манасу удастся вернуть родные
земли на Тянь-Шане кыргызам.
Сөздүк:
захватчик – баскынчы наследник – мураскор
вытеснить – сүрүп чык-, айда- печалится – капаланат, кайгырат
потомок – урпак молит – жалынат, суранат
изгоняется – куулат всевышний – кудай
попадает – туш болот чудесное сновидение– түшүнө аян берген
жестокий гнёт – каардуу эзүү, кыйноо старшая жена – байбиче
раб – кул табун – жылкынын үйүрү
хлебопашество– буудай айдоо пир – той
рудник – кен проявляется – байкалат, билинет
добро – здесь: байлык сверстник – теңтуш
накопить – жыйноо необычайный – эбегейсиз
владелец – ээ озорство – тентектик
неисчислимое– эсепсиз, сансыз көп щедрость – жоомарттык
16
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
- Кыргыздарды Ала-Тоодон кыргыздардын эски душманы – кытайлар сүрүп чыккан экен.
Ногойдун урпактары алыскы жактарга куулат, өз жеринде калган кыргыздар
баскынчылардын каардуу эзүүсү менен кыйноосуна туш болуп, кулга айланышат.
- Бай Жакып эмнеге капаланат, кайгырат?
- Сансыз көп малдын ээси болгон Жакып карыганча мураскору жок жүргөнүнө капаланат,
кудайга жалынып, бала бер деп суранат.
- Жакып бай балалуу болобу?
- ....
3. Тексттеги сөз айкаштарды которуп, кыргызча сүйлөм түзгүлө.
Үлгү: Старые враги кыргызов – кыргыздардын эски душмандары.
Кытайлар илгери кыргыздардын эски душмандары болгон.
Старые враги кыргызов, захватили земли кыргызов, вытеснили из Ала-Тоо, попадают под
жестокий гнёт захватчиков, становятся рабами, изгоняется на Алтай, вынужден прислуживать
алтайским калмакам, занимается хлебопашеством, работает на золотых рудниках, накопит
много добра, становится владельцем неисчислимого количества скота, ни одного наследника,
печалится и молит всевышнего, после чудесного сновидения, Чыйырды рожает мальчика, в
табуне появляется на свет жеребёнок, устраивает большой пир, с детских лет, проявляются
необычные качества, от всех своих сверстников, необычайной силой, озорством и щедростью,
Манасу удастся вернуть родные земли кыргызам.
"Манас
тын
төрөлү
шү"
17
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Грамматика
1. Сүйлөмдөрдөгү кайталанган сөздөрдү таап, ат атоочтор менен алмаштыргыла.
Үлгү: Мурда кыргыздардын эски душманы кытайлар болгон. Кытайлар (алар) кыргыздарды
өз жеринен айдап чыгышкан.
Ногой кандын кенже уулу Жакып Алтайга куулган. Жакып Алтайдагы калмактардын
көзүн караган. Жакып Алтайда көп жыл бою буудай айдап иштеген. Иштеп, Жакып Алтайда
сансыз көп байлык жыйнаган. Жакыптын байбичеси Чыйырды көпкө балалуу болбойт.
Жакыптын байбичеси Чыйырдынын түшүнө аян берет. Түшүнө аян бергенде боюна бүтөт.
Боюна бүткөн байбиче жолборстун жүрөгүн жегиси келет. Жолборстун жүрөгүн жеген
байбиче уул төрөйт. Кубанганынан баланын атасы элге чоң той берет. Тойдо бейтааныш
адам пайда болот. Бейтааныш адам баланын атын Манас коёт. Кыргыздар Тянь-Шандагы өз
жерин сагынышкан. Кыргыздарга Ала-Тоону Манас баатыр кайра кайтарып берген.
18
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
5. Зат атоочтун таандык мүчөлөрүн кошуп жазгыла.
Үлгү:
Менин саякатым Биздин саякатыбыз
Сенин саякатың Силердин саякатыңар
Сиздин саякатыңыз Сиздердин саякатыңыздар
Анын саякаты Алардын саякаты
19
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздары
Балдар! Кыргызстанга келүүчү туристтер үчүн
жарнама кандай болуш керек экенин чогуу сүйлөшөлү.
Ысык-Көлгө туристтик саякатка жөнөй турганыбыз
тууралуу кулактандыруу жазалы.
Кулактандыруу
Кулактандыруу
9-класстардын окуучуларына
Ысык-Көлгө туристтик эс алууга барууну каалагандарды чакырат.
Кыргызстанга келүүчү туристтер үчүн жарнама кандай болуш
керек экенин чогуу сүйлөшүүгө
Экологиялык туризм темасындагы тегерек столдо маектешүү
2014-жылдын 20-апрелинде саат 12.00де
№28 мектеп-лицейинин жыйындар залында
Мектептин окуучулар парламенти
0312-340456
20
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
***
1. Сөздөрдү ирети менен жайгаштырып, сүйлөмдөрдү түзгүлө.
Чыңгыз Айтматов
Ысык-Көлдүн куту жана куну
(публицистикалык макаладан үзүндү)
I
- Ысык-Көл сизге да кымбат жана кыйбас болсо керек?
- Ысык-Көл – менин кутман бешигим. Кайда гана болбоюн, өлкөнү кыдырып
жүргөндөбү же чет жакаларга чыккандабы, айтор, Ысык-Көлгө тең келер эч бир жерди
көрбөдүм.
Ысык-Көл орусча аталганда жылуу көл дегенди билдирет. Анын Туз-Көл деген да аты
болгон. Андан кийинки Тимур-ту-Нор – темирлүү көл деп аталат. Жыт-Көл деп да аташкан.
Мындай аттардын жаралышы кокусунан дейсизби? Түк андай эмес. Ал чынында эле сейрек
учурай турган көл. Тереңдиги жагынан Байкалдан кийинки орунда турат. Эң терең жери 700
метрге чейин жетет.
Көлгө көп сандаган агын суулар куят. Жердин калың катмарынан жылжып агып чыгып,
ал суулар тузду ээритип, аларды минералдаштырып турат. Андан тышкары көлдүн алабында
көп сандаган термалдуу минерал булактар бар...
кутман счастливый агын суу река
бешик колыбель катмар слой
темирлүү с железом жылжып агып вытекая с трудом
түк андай эмес совсем не так алап син.: тегереги
II
- Бирок Ысык-Көлдүн кутмандыгына жана кереметине тамшанып караган маал эбак
артта калды. Адамдардын сөздөрүнөн азыр кооптонуу улам көбүрөөк угула баштады: көл
эми – баягы көл эмес.
- Аттиң деңизчи, бул анык. Ысык-Көл тартылып баратат... Эгер аны мурда жүздөгөн
дарыялар менен тоо суулары толтуруп турса, бүгүн алардын баары бүт бойдон сугатка
жумшалат. Көлдөн суу агып чыкпайт, ошондуктан ал өзүнүн бөксөсүн эбегейсиз өлчөмдөгү
буулануунун эсебинен толтуруп турат. Көлдүн жээги жыл сайын 7-10 сантиметрге ылдыйлап
21
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
жатат. Суунун бир жылдык тартыштыгы, ошентип 7500 миллион кубометрге жетип олтурат.
... көл жээгинин 500-1000 метрге тартылып такырайып калышы суунун жылуулугун 2-3
градуска төмөндөтүп коёт. Ал эми бул өз кезегинде көлгө түшүүнүн ансыз деле кыска
мөөнөтүн дээрлик бир айга чектеп салат.
III
- ...Орто Азиянын бермети деп аталган бул көлдүн сиз айткан кризиси канчалык
жакындап келаткандыгы ушу бүгүн эле айкын болуп олтурат. Деги мунун коопсуз чеги кайда
болушу мүмкүн?
- Болору болгон соң, эми айтпаска чара барбы, биз өзүбүздүн утурумдук
муктаждыктарыбыздын туткуну болуп чыктык. Алар ушунчалык зор болгондуктан, эми
кайра артка тартуу иш жүзүндө мүмкүн эмес. Чынында эле өздөштүрүлгөн жерлерди сугаруу
керекпи? Керек. Эгин айдап, жашылча өстүрүп, тоют камдоо зарылбы? Зарыл. Малды асыроо
керекпи? Бул да керек. Индустриянын кереги жокпу? Баары керек. Баары адамдын пайдасына,
адамдын жыргалы үчүн керек сыяктуу.
- Ошентсе да Ысык-Көлдү сактап калуу үчүн жасалып жаткандарды байкамаксан
болуу туура болбос. ...тоо дарыяларынын бир бөлүгүн Ысык-Көлгө агызуу үчүн даярдыктар
көрүлүүдө...
- Минтип даярдык көргөнүбүзгө өтө эле көп болуп кетти. Бирок бул проблема
ийгиликтүү чечилген күндө деле эки миллиард кубометр өлчөмүндөгү ошол суу кол тийгис
боло албайт. Табигый жаан-чачындар бул аймакта жыл сайын эле бирдей боло бербейт. Көл
менен сугат аянттарга сарамжалдуу суу бөлүштүрүүгө ким көз салып олтурат дейсиз?
IY
- Суу балансы, албетте, Ысык-Көлдүн негизги проблемасы экендигине талаш жок.
Бирок көлдүн көрөөр күнү “бир ууртам” сууга эле байланып калбаса керек. Ага бүт тулкусун
жайып, ээн эркин дем алуу, дагы башка көп-көп нерселер зарыл го.
22
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
- Ысык-Көл – бул өз ара ашташып, бирин-бири шарттаган сан түркүн себептер менен
байланышкан экологиялык система. Көлдө бир кезде Кыргыз Илимдер Академиясынын
биостанциясы боло турган. Ал көп иштерди жасаган эле. Ошол биостанция азыр жок. Ысык-
Көл анын бардык көп кырдуу проблемаларын камтыган кеңири изилдөөгө муктаж. Ысык-
Көлдү сактап калуу – бул Мекендин бир укум жерин сактап калуу дегендик. Көлдүн
тагдыры үчүн биздин ар бирибиздин жоопкерчилигибизди азыр мына ушундайча түшүнүп-
баалоо керек. Эгер сен токойду, булакты, берешен жерди сүйсөң, тек гана суктанып эмес,
эртеңки күндү ойлонуп, жаратмандык менен сүйсөң, анда сенин чыныгы кожоюн боло
алганың. Ысык-Көлдү сактап калуунун өбөлгөсү ушунда.
23
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Үй-бүлө
№2-тема
Үй-бүлөдөгү мамиле кандай болуш керек?
Кайталоо
1. Макалдын маанисин айтып бергиле, орусчага которгула.
Айдай чырайыңды иттей кыялың бузат.
1). 4).
А: - Маанайың эмне болду? А: - Маанайың эмне болду?
Б: Эмне болуптур? Б: Эмне болуптур?
А: - Бузулгандай. А: - Жакшы болгондой.
Б: …жаагандыктан
Жардамчы сѳздѳр
ленивый, серьезный, умный, трудолюбивый, добрый, легкомысленный, эмоциональный,
разговорчивый, ленивый, терпеливый, веселый, глупый.
24
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
4. Ѳзүңөрдү текшергиле. Сүрѳт боюнча адамдын мүнѳзүн жазгыла.
№ сѳз котормосу
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9) жалкоо ленивый
10)
11)
12)
25
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Окуп түшүнүү
1. Төмөнкү сөздөрдү түшүндүргүлө, алар менен сөз айкаштарды, сүйлөмдөрдү түзгүлө.
Мамиле, өзгөрбөйт, өзгөчө, ынтымактуубуз, анткени.
1
Италия. Нидерландия. Эң
2
Балдарын “30 негизги эреже
жашка чейин “Балдарды эркин
деле бала тарбиялоо” деп
бойдон кала эсептешет. Балдарга
берет”,- деген бардык нерсеге
ой бар окшойт. уруксат берилген.
Алар баласын өтө бапестеп өстүрүшɵт. Бала Эртеден-кечке кыйкырып, чуркап, сындырса
бакчага барган балдар сейрек кездешет. да мейли, ден соолугуна зыян келтирбесе эле
Кɵбүнчɵ неберени тарбиялоо чоң ата, чоң болду. Окуу да жагымдуу болуш керек.
эненин мойнунда. Ата-энелери эртеден Мектепке балдары китеп кɵтɵрбɵйт, сабакка
кечке жумушта. керектүүсүн мектептен мугалимдер таратат.
Чоңойгондо ата-энелерин капа кылбаганга
аракет кылышат.
Англия. XX кылымдын аягына чейин Нигерия.
балага кол кɵтɵрүп Бул ɵлкɵнүн 5
тарбиялоону эффективдүү 3 балдары
кɵрүшчү. Азыркы күндɵ да кыйынчылыкты
алар балдарын эркелетип кичине кезинен
ɵстүрбɵйт. Алар балдарын тартышат. Ата-
кичине кезинен элеганттуулукка жана энелери жумуш менен алек болушат. Балдары
башка арестократтык жүрүш-турушка эки жашынан баштап ɵздɵрү жуунуп,
үйрɵтүүгɵ кɵңүл бурушат. Балдары тамактанып, ɵздɵрү жатып турушат. 4-5
чоңойгондо ата-энелерин сыйлашат. жашынан баштап тамак-аш сатып келип, ата-
энелерине жардам беришет.
Бельгия. Балдарды Ирландия. Бул ɵлкɵдɵ
6 кичине кезинен 4 адамдар балдарына ɵтɵ
коомдун жараны кылдаттык мамиле
катары тарбиялашат. жасашат. Бала дүкɵндɵн
Ошол себептен баалуу нерсени сындырса
балдар 2,5 жаштан да аны эч ким урушпайт, тескерисинче «Сен
баштап мектепке коркуп калган жоксуңбу?!»- деп сурашат. Дагы
барышат. Мугалим аларды бири-бирине
бир кызык: бул ɵлкɵдɵ балдар үйү жок. Жетим
жардам берүүгɵ, улууларды сыйлоого
балдарга дароо эле үй-бүлɵ табышат, анткени
үйрɵтɵт. Ата-энеси балдары эч нерседен
алар үй-бүлɵлүк мамилени абдан баалашат.
кем болбошу үчүн эрте кам кɵрүшɵт.
сейрек – редко уруксат – разрешение
эркелетүү – баловать көңүл бурушат – обращают внимание
жагымдуу – приятно дароо – сразу
27
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
8. Сүрѳт боюнча 6 сүйлѳм түзгүлѳ. Жаңы сѳздѳргѳ кѳңүл бургула. Ким кимди
тарбиялап жатат? Натыйжада эмне болду?
28
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Текстте кимдер сүйлɵшүп жатышат?Cүрɵттөгү балдардын аттарын жазгыла.
……
…… …… Жардамчы сөздөр:
…… Өскөнбек сыйлоо – уважать
…… …… жардам берүү – помогать
…… тил алуу – слушаться
……. ….. ардактоо – почитать
… колдоо – поддерживать
кам көрүү – заботиться
урматтоо – уважать
жакшы көрүү – любить
Мугалим: - Балдар, ата-энеге кандай мамиле кылуу керек деп ойлойсуңар? Келгиле, бүгүн
ошол жөнүндө сүйлөшөлү.
……..: - Сен бул суроого биринчи жооп берчи.
……..: - Чын эле, сен кандай жооп берет элең?
……..: - Ии, эмнеге менден баштадыңар? Келгиле, чогуу эле ойлонолу!
……..: - Өскөнбек, эмне унчукпайсың? Бол, тез ойлонолу!
Өскөнбек: - Менин ата-энем абдан жакшы адамдар, ошондуктан мен аларды сыйлайм. Ата-
энеме жардам бергенге аракет кылам. Менин мамилем ушундай. Эми сен ɵзүңдүн ата-энең
жөнүндө айтып берчи.
………: - Ооба, айтып берчи, мага да кызык.
………: - Мени ата-энем кичине кезимен бапестеп өстүргɵн. Алар менин келечегим кең
болушуна, чоңойгондо эч нерседен кем болбошума кам кѳрүшѳт, ошондуктан мен аларды
сыйлайм.
………: - Өскөнбек, сенин ата-энең сага ачууланабы ?
Өскɵнбек: - Ооба, жок жерден десе болот, мисалы, мен микроволновкадан пластика
идиштен тамак жылытып жеп жатсам, апам: «Мен сага канча жолу айтам, пластика идиште
тамак сатып алба!»,- деп урушту.
……...: - Чынында эле меламин идиштер адамдын ден соолугуна зыян келтирет. Анткени
меламин ысыганда, андан амиак заты чыгат. Амиак, формальдегид бɵйрɵккɵ, ɵткɵ абдан зыян
келтирет да, рак оорусу пайда болушуна жол салат.
……..: Өскөнбек, апаңа таарынып мамилеңди бузба! Анын айтканын ук!
бөйрөк
меламин
≈≈
Амиак,
формальдегид
Мындай идиш-аякты колдонуу зыян!
29
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
3. Берилген сѳздѳр менен сүйлѳм түз.
1) адамдар, ата- энем, менин, жакшы.
2) Болушун, менин, келечегим, алар, кең, каалайт.
3) базарга барып, акыр-чикирди, төгүү, менин, милдетим
30
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
5. Бул үй-бүлѳдѳ мамилелер кандай деп ойлойсуңар?
А. Баласына эч бир кѳңүл бурушпайт. В. Тарбиялашпайт, жумуш менен алек.
Б. Баласына каардуу мамиле кылышат. Г. Өзүңөрдүн оюңарды айткыла.
7. Эгерде Петя жакшы бала болсо, эмне үчүн ата-энеси аны көп урушушат?
Күнѳѳ кимде? Бул тема боюнча дебат уюштургула.
1-топ 2-топ 3-топ 4-топ
Петянын ата-энеси Петянын ата-энесине
баласына каардуу Ата-энеси жасаган мамилеси жаман. Петя
мамиле кылышат.
Жазып түшүнүү
1. Сүйлөмдөрдү толуктагыла.
Ирландия. Бул ɵлкɵдɵ балдарына ɵтɵ …… мамиле жасашат. Бала дүкɵндɵн баалуу нерсени
……. да аны эч ким …….. . Дагы бир кызык – бул ɵлкɵдɵ ……… жок.
Бельгия. Балдарды коомдун жараны кылып ………. кезинен тарбиялашат. Ошол себептен
балдар ……….. баштап мектепке барышат. Мугалим аларды …….., улууларды ….. үйрɵтɵт.
Нигерия. Бул ɵлкɵнүн балдары …….. кичине кезинен тартышат. Балдары ….. жашынан
баштап ɵздɵрү ….. , …… , ɵздɵрү жатып турушат. 4-5 жашынан баштап тамак-аш сатып
келип, ата-энелерине жардам беришет.
Нидерландияда эң негизги эреже “Балдарды эркин тарбиялоо” деп .......... . Балдарга бардыгы
......... . Эртеден-кечке кыйкырып, чуркап, сындырса да мейли, ден солугуна зыян келтирбесе
эле ........ . Окуу да жагымдуу ....... ....... . Мектепке балдары китеп кɵтɵрбɵйт, сабакка
керектүүсүн мектептен ......... . Чоңойгондо ата-энелерин капа кылбаганга ...... ....... .
Ирландия.
4
Бул ɵлкɵдɵ балдарына ɵтɵ кылдаттык мамиле жасашат. Бала дүкɵндɵн
баалуу нерсени сындырса да, аны эч ким урушпайт, тескерисинче «Сен коркуп кеткен
жоксуңбу?!»- деп сурашат. Дагы бир кызык – бул ɵлкɵдɵ балдар үйү жок. Балдар жетим
калган болсо, аларга дароо үй-бүлɵ табышат, анткени Ирландияда үй-бүлɵлүк мамилени
абдан баалашат.
4. Бош жерлерге керектүү зат атоочторду койгула.
Пластиктен жасалган ........ адамдын ............. зыян келтирет. Анткени ал ........ затынан
жасалат. Меламин ысыганда андан ....... заты чыгат. Амиак, меламин ........, ......... абдан
зыян келтирет да, ...... оорусу пайда болушуна жол салат.
5. Берилген сүйлѳмдѳргѳ суроо түзгүлѳ.
1) Ата-эне баланы кичине кезинен бапестеп ѳстүрѳт.
31
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
2) Окууну жакшы бүтүп, жакшы жерде иштеп калсын деп, үмүттѳнүшѳт.
3) Бирок, кээ бир ата-энелердин балдарга болгон «кам кѳрүүсү» чектен ашат.
4) Бала ата-энесин урматташ керек.
5) Аларга жардам берип, ар дайым айтылган сѳздү угуп жүрүш керек.
6. Үй-бүлɵдɵ мамиле кандай болуш керек? Үлгүгө таянып таблицаны толтургула.
сүрѳттүн жанрлары
32
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
2. Сүрѳттѳгү каарман боюнча таблицаны толтургула.
3. Бүгүн мындай окуя болду. Кечээ эмне болгон? Эртең эмне болот деп ойлойсуңар?
Ой жүгүртүп, сүрѳттөгүлө.
бүгүн
кечээ эртең
? ?
Держит, руках, портфель, в, потёртый, мальчик, рваный; Него, сестра, осуждением, на,
смотрит, с; Велосипеде, на, смеётся, братишка, маленький.
Которуп түшүнүү
1. Текстти окуп чыккыла. Эпитет жөнүндө сүйлөп бергиле.
Адабият теориясынан
Эпитет – грек тилинде “кошумча” деген мааниде айтылат. Эпитет – көркөм аныктама,
сүрөттөлүп жаткан кубулуштун маанилүү жагын бөлүп көрсөтөт.
Эпитетке мисалдар: Апалардын айырма бар тилинде
Айырма бар кесибинде, билимде
Айырма жок ак тилектүү дилинде.
(Т.Кожомбердиевдин «Эне жүрөгү» поэмасынан үзүндү)
Жалил Садыков
5. Жалил Садыков жɵнүндɵ сүйлɵшкүлɵ.
- Ж. Садыков качан, каерде туулган? Ал кандай акын болгон?
- Анын ырлары эмне себептен эл арасында азыр да ырдалып жүрөт?
- КРнын гимнинин саптары эмне жөнүндө?
7. Бул поэма эмне жөнүндө деп ойлойсуңар? Божомол жасагыла. Бири-бириңер менен
ой бөлүшкүлө.
34
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
9. Ырды көркөм окугула.
Жалил Садыков
Эненин жүрөгү
Балдары жем талашып тыбырчылап,
Жем издеп чымчык кеткен алысыраак.
Аңгыча темир канат бир балапан
Уядан учуп түштү жерге кулап.
Текст Комментарийлер
Үлгү:1.Балдары жем талашып тыбырчылап, 1.Чымчык балдарын тамактандырыш үчүн алыска
Жем издеп чымчык кеткен алысыраак. учуп кетет.
2.Аңгыча темир канат бир балапан 2……………………………………………………..
Уядан учуп түштү жерге кулап.
35
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Грамматика
1. Үлгүгө таянып “мен, сен, ал” деген ат атоочторду жөндөгүлө. Сүйлөм түзгүлө.
Атооч жɵндɵмɵ Мен үй-бүлөмдө жалгыз баламын.
Ким? Эмне? Кимдер? Эмнелер? Кто? Что
Илик жɵндɵмɵ Ата-энеме менин мамилем абдан
Кимдин? Эмненин? Кимдердин? Эмнелердин? жакшы.
Чей? Чья? Чьё
Барыш жɵндɵмɵ Кимге? Эмнеге? Ата-энем мага жакшы тарбия берет.
Кимдерге? Эмнелерге? Кайда? Каякка?
Кому? Чему? Куда?
Табыш жɵндɵмɵ Кимди? Эмнени? Кимдерди? Ата-энем мени жакшы көрүшөт.
Эмнелерди? Кого? Что?
Жатыш жɵндɵмɵ Кимде? Эмнеде? Кимдерде? Менде жакшы жана жаман сапаттар
Эмнелерде? Кайда? У кого? В чём? Где? бар.
Чыгыш жɵндɵмɵ Кимден? Эмнеден? Кимдерден? Менден ата-энем жаман сɵз укпайт.
Эмнелерден? Кайдан? От кого? Из чего? Откуда?
2. Тиешелүү мүчɵлɵрдү улап жазгыла.
(Кимдин?) Биз… ата-энелерибиз бактылуу болуш керек. (Кимге?) Ата-энелерибиз… жардам
беришибиз керек. (Кимди?) Ата-энелерибиз… нааразы кылбашыбыз керек. (Кимден?) Ата-
энелерибиз… алыс кетпешибиз керек.
36
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздар
Өмүр баян – адам жөнүндө кыскача маалымат берүүчү иш
кагаздардын бири.
37
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
№ 3 тема. Кесип.
Кесибине жараша адам кандай
кийим кийиш керек?
Кайталоо
1. Төмөнкү макалдардын кайсынысы кесипке байланыштуу эмес? Эмне үчүн?
2). А: - Клиенттер менен иштөөчү менеджер болуп иштеш үчүн кайсы сабактарды билиш
керек?
Б: - Клиенттер менен иштөөчү менеджер болуш үчүн ... окуш керек. Өзгөчө .... жакшы
билиш керек.
4. Төмөнкү сөздөрдү жана сөз айкаштарды катыштырып сүйлөмдөрдү түзгүлө.
Үлгү: Мугалим балдарды окутат.
38
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
3 окумуштуу
4 маркетолог
5 Сот, адвокат
6 Компьютер
программисти
7 тарбиячы
8 Мугалим,
окутуучу
39
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Сөздөрдү окугула. Жаңы сөздөр менен сөз айкаштарды, сүйлөмдөрдү жазгыла.
Тааныш сөздөр: Сөздүк:
кылым – век биоталаа – биополе
маани – значение ымыркай – младенец
оро- – пеленать көз тийүү – сглаз
ишен- – верить бөбөк – малыш
атайын кийим – специальная одежда жалаяк – пелёнки
2. Суроолорго жооп бергиле:
1) Байыркы адамдардын кийими кандай болгон деп ойлойсуңар?
2) Байыркы кезде баланын биринчи жалаягы кандай болгон деп ойлойсуңар?
3) Баланын өз кийимин качан тигип беришкен деп ойлойсуңар?
6. Диалогду уккула.
Кесибине жараша адам кандай кийим кийиш керек?
А: - Сен келечекте ким болгуң келет?
Б: - Мен келечекте клиенттер менен иштеген менеджер
болгум келет.
А: - Эмне үчүн?
Б: - Себеби ал кесип адамдар менен тил табыша билүүнү,
чечкиндүүлүк сапатты талап кылат. Мен ушундай
сапаттарымды өнүктүргүм келет.
А: - Менеджер кандай кийим кийиш керек?
Б: - Менеджер иштиктүү, келишимдүү жана сымбаттуу кийим кийиш керек.
40
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
7. Кесиптик кийим жөнүндө сүйлөшкүлө.
Байыркы Римде аскерлердин атайын формасы болгон. Ал эми маанилүү эмгек кылган
кулдар өздөрүнчө башка кийим менен өзгөчөлөнүп турушкан.
Россияда атайын кийимдер ΧVІІІ кылымдын ортосунда пайда болгон. Бирок ага чейин
эле Петр Биринчи орус флотунун матростору үчүн шымдын өзгөчө түрүн тиктирген.
Кийинчерээк ал деңизчилердин толук формасын даярдаткан.
ΧΧ кылымдын башында учкуч менен айдоочулар гана тери бешмант кийишкен. Джинсы
болсо көп убакка чейин жумушчулардын атайын кийими катары эсептелген.
СССР убагында медицина кызматкерлери, учкучтар, аба кошчулар, өрт өчүрүүчүлөр,
милиция жана аскер кызматчылары гана атайын кийимдерге ээ болгон: докторлор ак халат,
пол жуугандар көк халат, калгандар бир типтеги кийим менен камсыздалган.
Үлгү: Байыркы Римде аскерлер кандай кийим кийишкен? Байыркы Римде аскерлер атайын
форма кийишкен.
1) Маанилүү эмгек кылган кулдар кийими менен өзгөчөлөнгөн.
2) Россияда атайын кийимдер ΧVІІІ кылымдын ортосунда пайда болгон.
3) Петр І орус флотунун матростору үчүн өзгөчө шым тиктирген.
4) Пётр І деңизчилердин толук формасын тиктирген.
5) ΧΧ кылымдын башында учкуч менен айдоочулар гана тери бешмант кийишкен.
6) Джинсы жумушчулардын атайын кийими болуп саналган.
7) СССРде докторлор ак халат, пол жуугандар көк халат менен камсыз болушкан.
Байыркы, формасы, Римде, атайын, аскерлердин, болгон. ΧVІІІ, кийимдер, Россияда, атайын,
кылымда, болгон, пайда. Биринчи, Петр, флотунун, орус, матростору, өзгөчө, тиктирген,
түрүн, шымдын, үчүн. Бешмант, учкуч, менен, ΧΧ, башында, кылымдын, айдоочулар, тери,
кийишкен. Джинсы, кийими, катары, эсептелген, жумушчунун, атайын. СССРдин,
камсыздалган, учкучтары, медицина, кызматкерлери, аба кошчулары, атайын, өрт
өчүрүүчүлөрү, кийим, менен, милиция, гана, жана, аскер кызматчылары.
42
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Окуп түшүнүү
1. Суроолорго жооп бергиле:
1) Атайын кийим эмне үчүн керек деп ойлойсуңар?
2) “Униформа” деген сөз силердин оюңарча эмнени билдирет? Кандай униформаларды
билесиңер?
3) Силер тааныган адамдар, ата-энеңер, туугандарыңар атайын кийим кийишеби? Алардын
кийимин сүрөттөп бергиле.
4) “Атайын кийим эмне үчүн керек?” деген текстте эмне жөнүндө окуйбуз деп ойлойсуңар?
43
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
44
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
8. Пикирлерди бөлүштүргүлө.
Фирманын сайтында кызматкерлер фирманын атайын кийими жөнүндө өз ойлорун
жазышкан. Таблицадагы аныктамалар кайсы кызматкердин пикирин көрсөтөт?
А.:
Биздин фирманын униформасы негизинен мага жагат. Атайын кийим аткарган
функциялык кызматы боюнча ыңгайлуу: анын өнү кир көтөрүмдүү, кездемеси бекем,
кыймылдаганда шуудурабайт, уюлдук телефон, ачкыч ж.б. буюмдарды салганга чөнтөктөрү
кенен. Бирок, менин оюмча, аялдар үчүн кошумча бирден юбка берилсе жакшы болмок.
Эртеден кечке бир шым менен жүрө бербей, түшкү тамактануу убагында фирмалык юбка
кийип алмакмын.
Б.:
Компания жетекчилери атайын кийим тиктирердин алдында биздин, фирманын
кызматкерлеринин, ойлорун угуп чыгыш керек болчу. Азыркы кезде кийим даярдоо боюнча
көп стилисттер, дизайнерлер бар. Алардын пикирин чогултканга акча үнөмдөп коюшту.
Мода индустриясы күн сайын алдыга өнүгүп жатат. Униформа үчүн кандай кооз жана жаңы
кездемелер жаратылды. Биздин администрация мунун баарын эске албастан мурунку эле
форманы бир аз өзгөртүп кайрадан тиктирип салды. Мен бул форманы беш жылдан бери
кийип жүрүп тажадым.
Омонимдер:
Ой – 1. Мысль, помысел;
2. Совет, обсуждение;
3. Низина, впадина, котловина;
4. Восклицание: ой!
45
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
күрөшчү лыжачы
самбочу деңизчи
аскер кызматчысы официант
химиялык заттардан коргоочу адис бийчи
жетекчи медайым
кеңсе кызматкери доктур
1 аба кошчу бейтап
чач тарагыч боксчу
футболчу ашпозчу
- Аба кошчунун атайын кийими кандай?
- Аба кошчу башына пилотка, үстүнө блузка менен күрмө кийип, мойнуна жагоо байлап
турат. Бир колунда жүргүнчүлөр үчүн керектүү кагаз, экинчи колунда авиакомпаниянын
жарнак брошюралары бар.
- ... атайын кийими кандай?
- ...
46
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Жазып түшүнүү
1. Маалымат менен таанышкыла. Үлгү боюнча иштегиле.
куруучу
аскер
кызмат-
чысы
доктур
чач тарагыч
ашпозчу
сактоочу
официант
47
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
1) Аскер учкучу, киет, кур, атайын, курчанат, форма, көз айнек, шлем, жана.
2) Жарандык, учкучу, авиациянын, атайын, форма, учат, учакта, кийип.
3) Доктур, халат, оорулууларды, ак, кийип, дарылайт.
4) Ашканада, кийип, атайын, чепчик, фартук, тамак, жана, бышырат, ашпозчу.
4. Үлгүгө таянып сүйлөмдөрдү толуктагыла.
Ким эмне ....-ыш керек? Эмне үчүн ... атайын форма кийиш керек?
Үлгү:
Учкуч атайын форма кийиш керек. Учкуч көз айнек тагыш керек, кур курчаныш керек.
Учакта учуш үчүн, (эмне үчүн?) учкуч атайын форма кийиш керек.
48
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Которуп түшүнүү
1. Суроолорго жооп бергиле.
1) “Сакчы” деген сөздү кандай түшүнөсүңөр? Сакчыны көрдүңөр беле? Айтып бергиле.
2) “Сакчы” деген ырда эмне жөнүндө айтылат деп ойлойсуңар?
Сакчы
Р. Айталиев
Тааныш сөздөр: Сөздүк:
көк – синий, синь, синева, небо бой кер- – смирно
нур – луч термел – качаться
төк- – здесь: излучай безе – изощрив, изливая
көрк – вид, красота бабырган - сыч, говорун
бой – рост өңдөн – казаться
жоокер – воин, солдат күзө – охраняя
чек – грань күзөт – охранять
балбан – силач, богатырь өбөктө – склонять голову
ардак – почет өкүм – приговор, здесь: свои права
49
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Двигаясь по ночному небу, тихо светит луна. Качаются верхушки деревьев. Где-то на
дереве поёт сыч. В ночной тишине воин, словно хозяин ночи, находится на своем посту.
Солдат охраняет границы своей страны с автоматом в руках. Он слушает звуки леса, журчание
воды в реке и одиноко стоит на границе. Наступает день. Пограничник продолжает свой
караул, он является силой и опорой своей страны.
"Сакчы"
Сакчы
Түн. Токойдун ичи. Сакчы чек арада күзөттө турат. Ал үстүнө аскердик шинель, башына
фуражка, бутуна өтүк кийген, белине кур курчанган. Анын колунда автоматы бар. ....
50
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ой жүгүртүп түшүнүү
1. Суроолорго жооп бергиле.
Сүрөттө кимдерди көрүп турасынар? Алар эмне кылып жатышат? Алар кайсы кесиптин
ээлери? Эмне үчүн ушундай деп ойлойсуңар? “Жумушчу класс үчүн атайын кийим” деген
текстте эмне жөнүндө окуйбуз деп ойлойсуңар?
Грамматика
1. Жайылма сүйлөмдөрдү жалаң сүйлөмдөргө айландыргыла.
Үлгү:
Сакчы чек арада күзөттө турат. Сакчы турат.
Аба кошчу башына пилотка, үстүнө блузка менен күрмө кийет, Аба кошчу кийет,
мойнуна жагоо байлайт. байлайт.
Кесип тандоо – татаал жана жооптуу кадам. Чарчаган жумушчу тыныгуу мезгилин
туура пайдаланат. Европада өндүрүштө иштегендер үчүн комбенизон шымдар 1815-жылы
пайда болгон. Атайын кийим кызматкерлерди тартипке салат. Сен учкуч болгондо, атайын
форма кийип, кур курчанып учасың. Учкуч учак менен учат, учакты башкарат. Мага биздин
фирманын униформасы негизинен жагат. Бардык убактарда эле адамдар кийимге өзгөчө маани
беришет.
Этиш
Жекелик түрү Көптүк түрү
1-жак кийинемин кийинебиз
2-жак кийинесиң кийинесиңер
2-жак кийинесиз кийинесиздер
3-жак кийинет кийинишет
53
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
5. Багыныңкы татаал сүйлөмдөрдү түзгүлө.
Үлгү:
Шарттуу багыныңкы Эгерде котормочу жумушуна өтө ачык кийим кийсе, анда (кайсы
татаал сүйлөм: шартта?) башкалардын көнүлү котормочуга гана бурулат.
эгерде ..., анда ...
Себеп багыныңкы (эмне үчүн?) Котормочунун жумушта кийген кийими расмий
татаал сүйлөм: болуш керек, себеби ал которуп берген адамдан кийими менен
себеби ...; -ган+дыктан башкалардын көңүлүн өзүнө бурбаш керек.
Карама-каршы Токойдун ичи тынч болуп турса да, (эмне болсо да?) сакчы түнү
багыныңкы татаал бою чек араны күзөтөт.
сүйлөм:...-са да, ...-са деле
Мезгил багыныңкы Котормочу расмий кийим кийгенде, (качан?) ал көпчүлүктү
татаал сүйлөм: өзүнө алаксытпайт. Котормочунун кийген кийими жумушуна
...ган+да, ...ган+да гана; ылайыктуу болгондо гана, (качан?) анын иши ийгиликтүү болот.
Сыпат багыныңкы Түн ээси болгон өңдөнүп, (кантип?) жоокер өлкөсүнүн чек
татаал сүйлөм: ...-ып, арасын күзөтөт.
Орун багыныңкы Оорукана кайда болсо, (кайсы жерде?) ошол жерде доктур бар.
татаал сүйлөм: Аскер бөлүгү кайда жайгашса, ошол жерде аскер кызматчысы
кайда ...-са, ошол жерде табылат. Чек ара кайдан өтсө, ошол жерде чек арачы турат.
Максат багыныңкы Мыкты котормочу болойун деп, (эмне максат менен?) Өскөнбек
татаал сүйлөм: англис тилин жакшы өздөштүрүп жатат.
...-айын деп, ...-ыш үчүн Жумушун жакшы аткарыш үчүн, (эмне үчүн?) котормочулар
тилди жакшы билиш керек жана жумушуна ылайыктуу кийим
кийиш керек.
54
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздары
Балдар!
Билесиңерби, жумушка
киргенде адамдар өздүк
таржымалын жазыш керек.
Үлгү:
Фамилиясы: Жанышов
Аты: Өмүрбек
Атасынын аты: Шейшенбекович
Сахнадагы аты: Омар
Туулган жылы: 1988-жылдын 19-ноябры
Туулган жери: Бишкек шаары
Кесиби: ырчы
Билими: 2007-жылы Бишкектеги финансы техникумун, 2012-жылы КМУнун юридикалык
факультетин бүткөн.
Сыйлыктары: “2006-жылдын алтын үнү” грамотасы менен сыйланган.
2008-жылы Эл аралык жаш эстрада ырчылардын “Жаңы толкун” конкурсунун лауреаты
2011-жылы Кыргыз Республикасынын маданият министрлигинин “Маданияттын
отличниги” ордени менен сыйланган.
Наамдары: 2008-жылы Республикалык “Айкөл Манас” сыйлыгынын “Жылдын ачылышы”
наамы.
2011-жылы “Супер-инфо” гезитинин жылдын “Супер ырчысы” наамын алган.
2012-жылы “Жылдын сахна адамы” наамын алган.
Тажрыйбасы: Омар аттуу ысым менен 2008-жылы Мирбек Атабековдун концертинде
чыгып, кыргыз эстрадасында өзүнүн сапарын баштаган.
Репертуары: Кыргыз, орус, англис тилдеринде ырлары бар.
Фамилиям: ...
Атым: ...
Атамдын аты: ...
Туулган жылым: ...
Туулган жерим: ...
Кесибим: ...
Билимим: ...
Тажрыйбам: ...
Сыйлыктарым: ...
Наамдарым: ...
Кызыгууларым: ...
Үй-бүлөм: ...
55
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
***
1. Маалымат менен таанышкыла.
I
“- Сиз мода кууп кийинесизби же...”
56
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
II
Ырчы жигит Омар менен маек:
– Омар, каяктан кийинесиң?
– Эл сыяктуу дүкөндөрдөн эле кийинем.
– Кийимде эмне маанилүү?
– Анын түсү чоң мааниге ээ. Ар бир адамга жарашкан өң бар. Мага
жашыл, көк өңдөр жагат. Кийимдин кымбатынан да тазалыгы маанилүү.
– Эң кымбат кийимиң...
– Өтө кымбат кийим алып көрө элекмин. Ашып кетсе 25 миң сомдук
костюм-шымдарды алам.
– Эң арзаны...
– 20 сомдук байпак, 10 сомдук жүз аарчы. Ак көйнөктүн сапаты анча
деле билинбейт го. Ошондуктан 5000 сомго бир ак көйнөк алгандан
көрө, 500 сомго ошол көйнөктөн онду алган жакшы.
– Саркечсиңби?
– Өзүмдү саркечмин деп айта албайм. Жашоонун маңызы саркечтикте эмес, кылган ишиңде.
(“Супер-Инфо” гезитинин “Шоу дүйнө” рубрикасынан “Сахнанын саркеч жылдыздары”,
2012-жылдын 9-мартынан - 15-мартына чейинки №488.)
57
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
№4-тема. Кыргызстан.
Улуттук спорт оюндары.
Көкбөрү.
Кайталоо
1. Суроолорго жооп бергиле.
3. Сүйлөмдөрдү бүтүргүлө.
Кызыл китеп бир нече калың кызыл барактарында жазылган.
Жоголуп бараткан жаныбарлар китептин калыбына келтирилген жаныбарлар.
Сары барактагылардын саны жетиштүү, бирок боз барактарда айтылат.
Сейрек кездешүүчү жаныбарлар жер жүзүндө аз санда, томдордон турат.
Кызыл китептин жашыл барактарында алар чектелген аймактарда жашашат.
Аз изилденген, белгисиз жаныбарлар жөнүндө тынымсыз кыскарууда.
5. Куттуктоо жазгыла.
Үлгү:
Кимди куттуктайт? Кымбаттуу __________________!
Майрамдын аты: Сизди Жаныбарларды коргоо күнү менен куттуктаймын.
Каалоо: Сизге узун өмүр, чың ден-соолук, ачык асман, бакыт-
таалай, ишиңизге ийгиликтерди каалайм.
Кимден: Окуучуңуз Тамара.
59
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Макалды которгула.
Жерин сүйбөс эл болбойт,
Элин сүйбөс эр болбойт.
3. Сөздөрдү которгула.
айлампа – ... мелдеш – ... байге – ...
токулуу – ... улан – ... ыйгарылат – ...
жайдак – ... кыскартуу – ... так – ...
чабендес – ... тороо – ... ат чабыш – ...
атка мин- – ... алдыга – ... таптайт – ...
ат чап- – ... жеңүүчүлөр – ... аралык – ...
Азыр ат чабыш көбүнчө түз жолдо (өткөр-). Мелдешке 8-14 жаштагы балдар (катыш-).
Ат чабышта жолду (кесип кет-). Ат чабыш – кыргыз элинин улуттук оюну. Аттардын алдыга
чыгып келгендерине жараша жеңүүчүлөр (аныкта-). Мелдешке 3 жаштан жогорку бардык
аттар (катыша ал-). Күлүктү минип чапкан баланы чабендес (де-). Бирөөнүн атын камчы
менен (чап-).
60
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ат чабыш
8. Сүйлөмдөрдү толуктагыла.
62
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
14. Текстте төмөнкү маалыматтардын бар же жогун белгилегиле.
№ Сүйлөмдөр бар жок
1 Күлүктөрдүн биринчи келгенине сыйлык берилет. бар
2 Күлүктүн биринчи келиши саяпкер менен чабендеске
жараша болот.
3 Аттарды токуп да жайдак да минсе болот.
4 Башкалардын аттарын камчы менен чабууга, жолун
тороого болот.
5 Аттарды түз жолдо чабышат.
6 Чабендестер аттарды таптайт.
7 Мелдешке катышуучулардын жаш өзгөчөлүктөрү
чектелбейт.
8 Аттар 1200 метрден 5050 километрге чейин чуркашат.
63
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Окуп түшүнүү
1. 1. “Кѳк бѳрү” текстинде эмне жөнүндө сөз болот деп ойлойсуңар?
2. Төмөнкү сөздөрдү катыштырып, сүйлѳм түзгүлѳ.
Тынчтык, ичеги-карды, өпкө-боору, кѳк бѳрү, бир кезде, малчылар, буту-колу, туш-тушка,
тытып, упай.
64
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
мара – финиш эң- – наклонившись, опустившись
жулуп – вырвать аракеттен- – стараться
өнөктөш – партнёр в игре катта- – записывать
66
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Кыргыздардын эң байыркы оюндарынын бири. Тогуз коргоол
оюну адамдардын эсептөө жана ойлоо жөндөмдүүлүгүн
өнүктүрөт. Оюнду эки оюнчу ойнойт. Оюнга
Тогуз катышуучулардын жашы чектелбейт. Тогуз коргоол оюнунун
коргоол максаты – ар бир оюнчу болушунча көп коргоол алууга аракет
жасайт. Оюндун акырында кайсы оюнчунун упайы көп болсо,
ошол оюнчу утат.
Беш таш же топ таш – көбүнчө кыздардын оюну. Аны
Топ таш ойногонго экиден көбүрөөк оюнчу катышат. Оюнга
катышкандардын бирөө колундагы таштарды жерге чачат.
Арасынан бир ташты алып аны жогору ыргытып, ал жогортон
келгенче жерден бир таш алып ыргытылган ташын тосуп алат.
Жыдыса кезекти, атаандашына берет.
Кыз биринчи атты чаап качат, жигит анын артынан кубалап
жөнөйт. Оюндун максаты кыз жигитке жеткирбеш керек,
Кыз жигит болсо кызды кууп жетиши керек. Кызды кууп жеткен
куумай жигит ага үйлөнүүгө тийиш болгон. Жигит кызды кууп жетпей
калса, кыз жигитти камчы менен чабат. Кийинки убакта бул
оюндун мааниси өзгөрүлгөн.
Сөздүк:
коргоол таштары – шарики (употребляемыев каршы – против, напротив
игре тогуз коргоол) аркан тарт-– состязаться в перетягивании аркана
чач – 1. волосы 2. разбрасывать, рассыпать чек – граница
жыды- – выйти из игры камчы – плётка
15. Ат оюнун көргөнүңөр жөнүндө досуңар менен сүйлөшкүлө. Оозеки диалог түзгүло.
67
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Жазып түшүнүү
1. Жогорку маалымат боюнча беш суроо түзгүлө.
4. Сүйлөмдү толуктагыла.
Эгерде . . . са, анда . . . ; -ганда / -канда
Көк бөрү улуттук спорт оюну дүйнөлүк
Көк бөрү улуттук спорт оюну дүйнөлүк мелдешке чыгыш керек.
мелдешке чыгыш керек.
Көк бөрү улуттук спорт оюну дүйнөлүк
Эгерде ал дүйнөлүк мелдешке чыкса, . . . мелдешке чыкканда, анда . . .
Эгерде . . . са, анда . . . ганда / -канда, анда . . .
Эгерде . . . са, анда . . . ганда / -канда, анда . . .
Эгерде . . . са, анда . . . ганда / -канда, анда . . .
Демек, көк бөрү улуттук спорт оюну . . . Ошондуктан көк бөрү улуттук спорт оюну . . .
Тогуз коргоол, жыды-, камчы, аркан тартмай, чек, беш таш, катышуучу, көк бөрү, атаандаш,
чектелбейт, ойлоо жөндөмдүүлүгү, байыркы, кыз куумай.
68
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ой жүгүртүп түшүнүү
Сүрөт менен иштөө Теодор Герцен
1935-жылы 15-мартта
натюрморт Жашоо Талас областындагы
тиричилик Ленин районуна
караштуу Орловка
айылында туулган.
пейзаж портрет Теодор Герцендин
сүрөтчү болушуна
атасынын таасири тийген.
Алгач ал Фрунзедеги сүрөт окуу жайынын
“живопись” бөлүмүндө окуган. Кийин Москвадагы
тарыхый графика жогорку сүрөт окуу жайын бүтүрөт. Теодор
Герцендин чыныгы шыгы китеп графикасы болду.
Ал белгилүү китеп сүрөтчүсү жана иллюстратор.
2003-жылы 29-июнда катуу оорудан Германиядагы
Сүрѳттүн жанрлары Кёльн шаарында каза болгон.
70
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
2. Туура же ката экенин аныктагыла.
1. живопись 2. графика
а) сызыктар менен тартылган сүрөттөр а) тексттин мазмунун түшүндүрүү үчүн
б) сүрөт тартуу искусствосу тартылган сүрөт
в) боёк менен тартылган сүрөттөр б) сызыктар менен тартылган сүрөттөр
в) табияттын көрүнүштөрү тартылган сүрөт
3. гравюра 4. иллюстрация
а) боёк менен тартылган сүрөттөр а) кол менен жасалган клишеден тартылган
б) клишеден тартылган сүрөт сүрөт
в) жемиш, гүл тартылган сүрөт б) сүрөт тартуу искусствосу
в) тексттин мазмунун түшүндүрүү үчүн
тартылган сүрөт
5. Сүйлөмдөрдү толуктагыла.
Эгерде ...-са, анда ... ган+да, ....
Үлгү: Эгерде сүрөт натюрморт болсо, анда Теодор Герцендин атасы баласына таасир
жемиштер, гүлдөр тартылат. тийгизбегенде, ал сүрөтчү болмок эмес.
71
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Которуп түшүнүү
1. Сооронбай Жусуев жөнүндө сүйлөшкүлө.
С. Жусуев качан, каерде туулган?
Ал кандай акын болгон?
Анын кандай чыгармаларын билесиӊер? Кайсы чыгармасын окуганбыз?
Силер кайсы ырын билесиңер?
4. Сүйлөмдөрдү бүтүргүлө.
С.Жусуев котормочу болгондуктан, ал ...
Анын чыгармалары башка тилге которулгандыктан, ал ...
Акындын лирикалык ырларына обон чыгарылгандыктан, ...
С.Жусуев согушта жүргөндүктөн, анын ... Жаңы сөздөр:
Тил жана адабият факультетин бүтүргөндүктөн, ... майдан – поле битвы, фронт
Акын майданга катышкандыктан, ага ... обон – мелодия, мотив
Көп чыгармалары болгондуктан, ... дастан – героическое
сказание, эпопея
5. Сүйлөмдөрдүн аягын жазгыла.
72
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
6. Ырды окуп, суроолорго жооп бергиле.
73
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Грамматика
1. Таандык ат атоочторду кайталагыла. Алар менен сүйлөмдөрдү түзгүлө.
Таандык ат атоочтор
Притяжательные местоимения
Кимдин? Эмненин?
Притяжательные окончания
окончания после гласных окончания после согласных
1-ж. Менин -м -ым, -им, -ум, -үм
2-ж. Сенин -ң -ың, -иң, -уң,-үң
Сиздин - ңыз, - ңиз, - ңуз,- ңүз -ыңыз, -иңиз, -уңуз, -үңүз
3-ж. Анын -сы, -си, -су, -сү -ы, -и, -у, -ү
1-ж. Биздин -быз, -биз, -буз, -бүз -ыбыз, -ибиз, -убуз, -үбүз
2-ж. Силердин - ңар, - ңер,- ңор, -ңөр (у,а) -ыңар, -иңер, -уңар, -үңөр
Сиздердин -ңыздар, -ңиздер, -ңуздар, -ңүздөр -ыңыздар, -иңиздер, -уңуздар, -үңүздөр
3-ж. Алардын -сы, -си, -су, -сү -ы, -и, -у, -ү
74
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Кубала-, тарт-, тапта-, ут-, кач-, атка мин-, ойно-, чаптыр-, жет-, жарыш-, күрөш-.
75
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздары
1. Билдирүү (объявление) жазганды үйрѳнгүлѳ.
Билдирүү!
Ушул жылдын 20-майында саат 14.00дө «Спартак» стадионунда мектеп окуучулары
арасында «Көк бөрү» оюну өткөрүлөт.
Билдирүү
Урматтуу .... ата-энеси! Сиздерге уулуңуз (кызыңыз) ... 3-чейрек боюнча
жыйынтыктарын билдиребиз. ... кыргыз тили жана адабияты, орус тили жана адабияты,
тарых, география, химия сабактарынан “5”, алгебра, геометрия, физика жана дене тарбия
сабактарынан “4” деген баалар менен аяктады.
Класс жетекчиси:
Билдирүү!
21-22-мартта аба ырайы кескин өзгөрүлүп, жаан карга айланышы ыктымал.
Батыштан соккон шамалдын ылдамдыгы секундасына 25-30 метрге чейин жетет. Абанын
температурасы Чүй, Талас, Ош, Жалал-Абад, Баткен облустарында +3…+80 ка чейин
төмөндөйт, түнкүсүн −180 градуска чейин суук болушу күтүлөт.
Аба ырайынын кескин өзгөрүүсү Нооруз майрамына карата боло турган улуттук
оюндарды өткөрүүгө тоскоол болот.
4. Билдирүүлөрдү жазгыла.
1-топ 2-топ
Ат чабыш оюну боюнча Досуңа СМС билдирүү
3-топ
Өзгөчө кырдаал жөнүндө билдирүү
4-топ 5-топ
Газетага билдирүү Майрам жөнүндө билдирүү
76
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
***
1. Сүрөттү карагыла. Текст эмне жөнүндө болот? Сүрөт боюнча божомол жасагыла.
2. Текстти окугула.
Оодарыш
Кыргыз элинин ат оюндарынын бир түрү.
Оодарышка балбан, шамдагай жана жашы он тогуздан
жогору жигиттер катышат. Минген аттары да өкүм, күчтүү
болууга тийиш. Ар бир кармашуу 10 мүнөткө созулуп,
ортосунда 1 мүнөт тыныгуу берилет. Кармашуу диаметри
40 метр тегерек аянтчада өткөрүлөт. Мелдешке шым,
калың көйнөк, өтүк кийип, жоолук же кур байланып
катышышат. Оодарышта атаандашын курдан, колдон
кармоого, үзөнгүдөн чыгаруу үчүн буттан алууга, далыдан
кармоого, түртүүгө, өз атынын мойнун кучактоого уруксат
берилет. Атаандашын же анын атын чабууга, чачтан,
моюндан, баштан алууга же колун, манжаларын толгоп кайрууга, атаандашынын колуна жана
башына чылбыр ороого болбойт.
Оодарышта жеңиштин эки түрү бар: аттан оодарып түшүрсө,таза жетишке ээ болот, ал эми
упайы боюнча жеңишке кармашууда көп упай алгандыгы үчүн жетишет. Оодарыш боюнча
мелдештер район, шаар, облустардагы ар түрдүү той-тамаша, майрам, салтанаттарда
өткөрүлөт.
77
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
78
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Айыга баштаган адам кадимки абалына келет. Жугуштуу оорулар катуу оорутат.
Ооруган адамдар алсызданат, көңүлү айныйт, кусат. Оорулуунун денеси кээде ысыбайт.
Дарт күчөгөндө диагнозду так коюуга болот. Оору күчөп кетет.
Дененин температурасы көтөрүлөт. Дарттын белгилери жоголот.
Диагнозду аныктоо кыйын. Дартка мүнөздүү бардык белгилери
ачык болот.
8. Илимий маалыматты сүйлөп бергиле.
79
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Макалды которгула.
80
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
6. Сүйлөм мааниси боюнча √ -туура; × -ката; ?-мындай сүйлөм жок экенин белгиле.
шииинседеыдчыңныңч
81
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
9. Сүйлөмдөрдү уланткыла.
1. Мугалим үйүңөрдөн биринчи жардам __ келгенче көрсөтүлүүчү жардам.
2. Биринчи жардам медициналык кызматкер __ барып келбейлиби?
3. Салам Өскөнбек. Киного __ жөнүндө маалымат таап келгиле деди.
4. Кол же бут сынганда, тактай коюп, __ таап, эртеңки сабагыма даярданайын.
5. Китепканага барып, кошумча маалымат __ кур менен байлап таңыш керек.
10. “Адамга салам айт” деген текст эмне жөнүндө деп ойлойсуңар?
11. Сөздөр жана сѳз айкаштары менен сүйлөм түзгүлө. Тапшырманы иш дептерге
аткаргыла.
Жалгыз аяк жол, жымжырт, таякчан, кемпир, жолугуу, узатуу, жан дүйнө, кубаныч.
12. Текстти уккула. Тексттеги окуянын реалдуу турмуштагы фактыларга дал келген
учурларын тапкыла.
Адамга салам айт
Токойдогу жалгыз аяк жол менен ата-бала келе жатты. Айлана жымжырт. Бир убакта
бала аларды көздөй келе жаткан таякчан кемпирди көрүп калды.
– Ата, тиги чоң эне каякка баратат? – деп сурады уулу.
– Бирөөгө жолугууга же узатууга, – деп жооп берди. –Биз ага «Саламатсызбы» деп
айталы, - деди атасы.
– Эмнеге? – деп таңыркады уулу. – Биз аны такыр тааныбайбыз да.
– Жолукканда «саламатсызбы» деп айта берели, эмне үчүн экенин анан көрөсүң.
Мына кемпир да келип калды.
– Саламатсызбы, – деди бала.
– Саламатсызбы, – деди атасы.
– Саламатсыңарбы, – деп кемпир жылмайып карады.
Бала айланасы бүт өзгөрө түшкөнүнө таң кала карады. Күн жаркырап тийип турду.
Дарактардын башынан жеңил жел жүрүп, жалбырактар шуудурап, ойной баштады.
Бутактардагы куштар үн салып сайрай баштады – буга чейин булардын бирин да уккан эмес.
Баланын жан дүйнөсүн кубаныч аралады.
– Эмне үчүн мындай болду? – деп сурады баласы.
– Анткени биз адамга «саламатсызбы» деп айттык, ал бизге жылмайды.
(Василий Сухомлинскийдики боюнча)
Окуп түшүнүү
1. “Сууга чөккөндөгү көрсөтүлүүчү биринчи жардам” тексттин аталышы боюнча
кандай ойлор пайда болду? Текст эмне жөнүндө деп ойлойсуңар?
I бөлүм
Сууга чөгүү – дем алуу органына суунун толушу. Сууга чөккөндөн 3—5 мүнөт өткөндөн
кийин дем алуу токтойт, ал эми жүрөк бир аз убакыт иштеп турат.
Чөгүп бараткан адамды көбүнчө чабак уруп барып сактап калууга туура келет. Мында
сактап калуучу киши кандай аракет кыларын тез жана так ойлонушу зарыл. Биринчиден чуркап
жетип, чечине салып, сууга кирип, тез сүзүү керек. Эгерде адам суу түбүнө чөгүп кетсе, сууга
чумкуп кирип, түбүнөн издейт. Чөккөн адамды тапкандан кийин аны колунан, колтугунан же
чачынан алып, сүзүп, суунун үстүнө чыгуу керек. Эгерде адам суунун үстүндө болсо, аны
тынчтандырууга аракет кылып, арт жагынан жетип кармаш керек, анткени чөгүп бараткан адам
бек кучактап, чыгарбай коюшу мүмкүн. Эгерде ал кармап калса, аны менен кошо сууга чөгүү
керек, ошондо гана ал коё берип, өзү суунун үстүнө чыгууга аракеттенет.
Суроолорго жооп бергиле.
1. Эмне үчүн сактап калуучу киши так жана тез ойлонушу керек?
2. Эмне үчүн чөгүп бараткан адамды арт жагынан жетип кармаш керек?
3. Чөгүп бараткан адам кармап алса, эмне кылыш керек? Эмне үчүн?
4. Сууда чөгүү дегенди кандай түшүнөсүңөр?
5. Силер сууга чөккөн адамга биринчи жардам көрсөттүңөр беле? Айтып бергиле.
II бөлүм
Эгерде жабыркаган адам эсин жоготпосо, дем алуусу кадимкидей болсо, катуу нерсенин
үстүнө башын ылдыйлатып жаткырып, чечинтип, денесин сүлгү менен кургатып, чай же кофе
ичирип, жылуу жаап жаткырып коюу керек. Суудан алып чыкканда анын тамыры кадимкидей
эле кагып, дем алса, бирок эс-учу жок болсо, башын чалкалатып, оозун балыр, ылайдан тазалап
(кол менен), денесин сүртүп, нашатырь спиртин жыттатып, дем алуусун активдештирүү үчүн
тилин улам-улам тартып турган оң. Эгерде жүрөгү согуп, бирок дем албаса, тезинен «ооз менен
оозго» же «ооз менен мурунга» жасалма дем алдыруу зарыл. Дем албаса, жүрөгү да сокпосо,
жасалма дем алдыруу менен жүрөк массажын жасоо керек. Биринчи жардам көрсөткөндөн
кийин жабыркаган адамды жакын арадагы медициналык мекемесине жеткириш керек.
Суроолорго жооп бергиле.
1. Эгерде адам эсин жоготпосо, дем алуусу кадимкидей болсо, эмне кылыш керек?
2. Эгерде адам дем алса, бирок эсин жоготсо, эмне кылыш керек?
3. Эгерде жүрөгү согуп, бирок дем албаса, эмне кылыш керек?
83
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
«ооз менен оозго» же «ооз Дем ала баштагандан кийин Тез жардамды чакырыш
менен мурунга» жасалма жана эсине келгенден кийин керек.
дем алдырып, жүрөк капталынан жаткырыш
массажын жасаш керек. керек.
Жаңы сөздөр:
сууга чөгүү – утонуть колтук – подмышка
тол- – наполняться тынчтандыруу – успокоить
сууга толуу – наполнилось водой сүлгү – полотенце
жасалма дем алдыруу – искусственное дыхание балыр – водоросль
түп – низ, дно жүрөк - сердце
чумку- – нырять, окунаться сок- – биться, ударить
84
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
85
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Жазып түшүнүү
1. Көз жабыркаганда көрсөтүлүүчү биринчи жардам жөнүндө маалымат менен
таанышкыла.
Жабыркаган көздү Суу менен жуугандан Эки көздү тең бинт Тезинен тез
суу менен жууш кийин, ар бир кѳзгѳ эки менен таңып коюу жардамды
керек. Суунун тамчыдан сульфацил керек, себеби чакыргыла.
температурасы натрий (альбуцид) 30% жабыркабаган кѳз
бѳлмѳнүкүнѳ туура эритмесин тамчылатуу кыймылдаган сайын
келүүгѳ тийиш. керек. экинчи кѳз ооруйт.
3. Сүрөт боюнча маалымат баракчасын толтургула. Сууга чөккөн адамга кандай биринчи
жардам көрсөтүлүшү керек?
86
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Колдонуучу сүйлѳмдѳр: Жабыркаган адамга ысык тамак жана көбүрөөк таттуу чай
бериңиз.Үшүк алган жерди бир нече жолу орош керек. Үшүк алган жерди жылууга кактабаш
керек.Үшүк алган жер кан айлануу менен жылууга тийиш жана май, вазелин колдонуу керек.
Жабыркаган адамды жылуу бөлмөгө алып кирүү керек. Үшүккө кабылган адамга кургак кийим
кийгизип, жылуу төшөккө ороп жаткыруу зарыл. Тезинен тез жардамды чакыргыла.
87
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ой жүгүртүп түшүнүү
Сүрѳт менен иштѳѳ
Илья Ефимович
натюрмор портрет Репин
т Илья Ефимович Репин 1844-
жылы 24 июлда (5-августта)
Россия империясындагы
пейзаж портрет Харьков губерниясынын
Чугуев шаарында туулган.
Орус сүрөтчүсү – живописец.
Тарыхый жана турмуштук
портреттердин чебери. Ал өз
мифологи
тарыхый замандаштарынын портреттеринин галереясын
ялык жараткан. Императордук сүрөтчүлөр академиясынын
академиги. Мемуарчы (мемуарлардын автору),
көптөгөн очерктердин автору. Профессор, окутуучу,
Сүрѳттүн жанрлары сүрөтчүлөр академиясынын ректору, ошол эле
убакта сүрөтчүлөр мектебинде мугалим болуп
иштеген. 1930-жылы 29-сентябрда (86 жашында)
Финляндия республикасында каза болгон.
Мемуар – өткөн окуялар тууралуу эске түшүрүү формасындагы чыгарма, мындай чыгарма
ошол окуялар болгон кезде жашаган, ошол окуяга катышкан адам тарабынан жазылат.
88
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
89
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Которуп түшүнүү
1. Жусуп Баласагын жөнүндө диалогду толуктагыла.
90
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
6. Сүйлөмдөрдү бүтүргүлө.
Жусуп Баласагын ойчул болгондуктан, ал ...
Токмокко жакын жеринде туулуп өскөндүктөн, ал ... Дарыгерлерге карата
Тарбия муундан-муунга улангандыктан, ... мамиле
Бул эмгегинде тартип эрежелерин жазгандыктан анын ... Адамдын түрлөрү бар, дагы
Касиеттүү сөздөрдөн тарбия алгандыктан, ... канча,
Табгач ханга тартуулагандыктан, ага ... Иштери, мансабы да башка-
Өз заманынын ашкан билимдүү болгондуктан, ... башка!
Таанып ал арасынан
7. Ырды окуп, суроолорго жооп бергиле. дарыгерди,
1. Бул ыр эмне жөнүндө? Айыктырат кеселден алар
2. “Адамдын түрлөрү бар” дегенди кандай түшүнсө болот? элди.
3. Эмне үчүн дарыгерлерди сыйлаш керек? Ойлосоң булар сага
4. Эмне үчүн өлүм – өмүргө душман? керектүүлөр,
5. Эмне үчүн дарыгердин айтканын аткарыш керек? Буларсыз жолуң болбойт
6. “Дабаа” деген сөздүн маанисин кандай түшүнөсүңөр? басып жүрөр.
7. Азыркы күндө дарыгерди сыйлашабы? Эмне үчүн? Сопсоо туруп кээде адам
8. Бул ыр жактыбы? Эмне үчүн? ооруп калат.
А дарыгер кеселге дабаа
8. Ыр саптан цитата жазып ага комментарий бергиле. табат.
Цитата Комментариялоо Оору жолдош өлүмгө, жолун
1. Айыктырат кеселден алар Ар кандай оорулардан элдерди туткан.
элди. айыктырат. Өлүм болсо – өмүргө чексиз
2. … 2. … душман.
3. … 3. … Дарыгерди сыйлагын,
достошо жүр,
9. Жоопторго суроо бергиле. Элге керек, айтканын аткара
1. А: .................................................................................? бил.
Б: Оору менен өлүм бири-бирине жолдош. Ж. Баласагын
2. А: .................................................................................?
Б: Адамдар мүнөзүнө, мансабына жараша түрлүү. Жаңы сөздөр:
3. А: .................................................................................? мансап – карьера, должность
Б: Дарыгерлер адамга керектүүлөр. дабаа – снадобье, лекарство
4. А: .................................................................................?
Б: Буларсыз адамдар жашай албайт.
5. А: .................................................................................?
Б: Сопсоо туруп адамдар ооруп калат.
91
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Грамматика
1. Жайылма сүйлөмдөрдү жалаң сүйлөмдөргө айландыргыла.
Үлгү: Адамдар мүнөзүнө, мансабына Адамдар түрлүү.
жараша түрлүү. Жусуп Баласагын XI Жусуп Баласагын – акын.
кылымда жашаган улуу акын.
Орус хирургу дүйнөлүк медицинага зор салымын кошкон. Ал аскер дарыгери
болгондуктан, Крым, орус-түрк согуштарында катышкан. Ал тарбия муундан-муунга уланып
биздин күнгө жеткен. Үшүк алган жерди жылууга кактабаш керек. Адам кычкылтек
жетишпегендиктен каза болот. Биринчи жардам өз убагында жана туура көрсөтүлсө,
медициналык жардам натыйжалуу болот. Профессор, окутуучу, сүрөтчүлөр академиясынын
ректору ошол эле убакта сүрөтчүлөр мектебинде мугалим болуп иштеген. Жабыркаган адам
ысык тамак жана көбүрөөк чай ичиш керек.
92
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Дарыла-, сакта-, тамак бер-, чай ич-, үйрөн-, тарт-, алып кир-, жабырка-, оро-, иште-.
Анча-мынча, тескерисинче, бир топ, эртең, ыраак, өйдө, жөө-жалаң, туш-туштан, дароо,
илгери, жогору, араң, кокустан, түндө, алга, бат, такыр, бүрсүгүнү, мынча, тигинде, ошол
замат, бетме-бет, нечен жолу, анда, кийин, жана, кайра, көп-көптөн, төмөн, эчактан бери,
мол, азыр, жай, жалгыз, кеч, анда-мында, аз-аздан, ошончолук, жакын, күндүз, алыс,
тигинде.
93
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздары Балдар!
Билесиңерби, ооруп
1. Медициналык маалымкатты
(справка) толтурганды мектепке келбей калганда
үйрөнгүлө. Иш дептерге аткаргыла. дарыгер маалымкат жазып
бериш керек.
Код _______________________
Мекеменин коду ____________
Медициналык документин
КРнын Саламаттык формасы № 095/у
сактоо министрлиги Саламаттык сактоо
министрлиги тарабынан
Мекеменин аталышы бекитилди.
1980. 04.10. №1030
Маалымкат № 741
Берилген күнү: 2014-жылдын 18-ноябрь
Студент, окуучу, мектепке чейинки билим берүүчү
мекемеге барган бала. 2. Сурролорго жооп
(керектүүнүн алдын сызып коюу) бергиле.
___________________________________________________
Мектепке чейинки билим берүү мекеменин аталышы: 1. Эмне үчүн медициналык
маалымкат жазылат?
Мекеменин аталышы: №61 мектеп-гимназиясы
2. Эгерде медициналык
Аты-жөнү: Эркинбеков Өскөнбек Эмирович_________ маалымкат жок болсо, эмне
болмок?
Туулган жылы, күнү, айы: 2000-ж 16.02. ___________
3. Кандай учурда маалымкат
Оорулунун диагнозу: (сабакка келбей калгандыгынын жазылат?
себеби) __оң колу сынгандыктан_____________
4. Маалымкатта мөөр
Жугуштуу оорулар менен ооруган адамдар менен басылбаган болсо, эмне
болгон байланышы: (бар, жок, кантип?) болот?
______________________________________________
5. Бул маалымкат кимге
Окуудан жана мектепке чейинки билим берүүдөн берилген? Эмне үчүн?
бошотуу
________________________________________________ 6. Маалымкат ким
тарабынан жазылат? Эмне
Баштап __05.10.2014___ чейин ___16.11.2014___ үчүн?
94
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
***
1. “Күйүк алганда жасалуучу биринчи жардам” текстинде эмне
жөнүндө сөз болот деп ойлойсуңар?
Термикалык күйүк - бул кайнаган суудан, ысык буудан, оттон, ысык металлдан алган
күйүктөр, башкача айтканда жогорку температурадан алган күйүк. Мындай учурда теринин
клеткасы өлүмгө учурайт.
Пайда болгон ыйлакчаларды өз алдынча жарбаш керек. Күйгөн жерди таза орогуч
менен таңуу керек. Эгерде күйгөн жерде кийим жабышып калса, аны акырын кесип, кийимди
чечүү керек. Күйүк алган адам эс-учун жогото элек болсо, ага 2 таблетка анальгин ичирип,
тез аранын ичинде ооруканага жөнөтүү керек. Чоң күйүк алганда ооруканага жаткыруу
керек. Эгерде күйүк алган адамдын күйгөн жери өтө чоң болуп, орогуч менен таңууга
мүмкүнчүлүк болбосо, анда аны таза шейшепке жаткырып, үстүн жууркан менен жаап коюу
керек.
Эгерде врачтар кармалып жаткан убакта, күйгөн жерди тампонго куюлган нашатыр спирти
менен сүртүп, тазалоо керек жана ыйлакчаларга тийбеш керек. Ал эми дененин күйгөн өтө
кир жерлерин өтө кычкыл суутек менен тазалаш керек. Андан кийин ал жерге стрептоцид
эмульсиясын же фурацилин майын сүйкөп, таза орогуч менен таңуу керек.
95
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
4. Сүйлөмдөрдү толуктагыла.
1) Себеби...
Эгерде...., анда... 2) Бул көйгөйдү чечиш үчүн:
Эгерде...., анда... биринчиден, ... ыш керек.
Эгерде...., анда.. экинчиден, ... ыш керек.
Демек, күйүккө кабылган адамга биринчи үчүнчүдөн, ... ыш керек.
төртүнчүдөн, ... ыш керек.
жардам көрсөтүш керек.
4) Бул көйгөйдү чечиш үчүн:
3) Биринчи жардамды көрсөткөндү
билиш керек. биринчиден, ...-ууга болбойт.
… ганда… экинчиден, ... -ууга болбойт.
… ганда… үчүнчүдөн, ...-ууга болбойт.
… ганда… төртүнчүдөн, ... –ууга болбойт.
Ошондуктан ... ...
Жалил Садыков
Врач жана мен
96
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
№6 тема. Соода-сатык.
Базардагы балдар окуш керекпи?
Кайталоо
1. Төмөнкү макалдардын кайсынысы соодага байланыштуу эмес?
А) Соодада достук жок.
Б) Бир тыйынды олжо көрүп, миң сомун жоготуптур.
В) Адамдын көркү – чүпүрөк.
Г) Кирешеңе карап, чыгаша кыл.
1) Мага белектер саткан дүкөнгө кирген жагымдуу. Белектер дүкөнүндө керектүү белекти
таап алса болот. Ал эми китеп дүкөндөрүндө кызыктуу китептер сатылат. Апам менен
чоң базарга чогуу барабыз. Дордой базары – анык сооданын бай борбору.
2) Кыргызстанды айыл чарбалык техникалар менен камсыз кылыш керек. Андыктан он
жети миңден ашуун жаңы техника керек. Орусиялык “Росагромаш” ассоциациясы
заманбап техникаларды чыгарат. Белгилүү заводдор, ишканалар айыл чарба
техникалары менен камсыздайт.
98
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Сөздүк менен таанышкыла.
Тааныш сөздөр: Сөздүк:
араба – тачка, тележка жеткинчек – молодое поколение
майда-чүйдө – мелкий өзү теңдүү – ровесник
өспүрүм – подросток ак-караны тааны- – здесь: разбираться
соода кылган – торгующий барк – цена
акча тапкан – зарабатывающий чыдамкай – терпеливый,
кыйынчылык – трудность выносливый
8. Сүйлөмдөрдү бүтүргүлө.
Мектепке барбай, базарда сабактардан кийин соода кылышат.
Товарын кол арабага салып, жарымына кайра товар сатып алат.
Кээ бир балдар мектептеги акча тапканы да жок эмес.
Күнү бою соода кылып тапкан акчанын базарда соода кылышат.
Товарларын көтөрүп алып, болушуп, акчанын баркын жакшы билишет.
Жеткинчектердин кээ бири араба түртүп мектепке барып окушу керек.
Базардагы балдар кыйынчылыкка чыдамкай ата-энесине жардам берген балдар бар.
Базарда соода кылган балдар базарды айланып соода кылышат.
11. * “Соода кылган өспүрүм” деген сөз айкашты кандай түшүнгөнүңөр жөнүндө
сүйлөп бергиле. Уккан тексттеги сөздөрдү, сөз айкаштарды пайдалангыла.
100
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
2) Кээ бир балдар мектептен кийин соода кылышат.
А. сабактан кийин
Б. мектепте
В. мектепке чейин
Г. сабакка чейин
3) Үйдөн эрте менен чыкпаса, базарга кечигет, анткени үйү базардан алыс.
А. эртең
Б. тез
В. бат
Г. эрте
101
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Окуп түшүнүү
1. Сөздүк менен таанышкыла. Заттын атын билдирген сөздөрдү бөлүп көрсөткүлө.
Тааныш сөздөр: Сөздүк:
убактылуу – временно асыранды үй – приют
жай – место баш калкалоочу жай– приют
бир тууган – родственник кароосуз – без присмотра
ишен- – верить темир-тезек всякие железки
таштанды – мусор аргасыз – вынужден
изде- – искать жакыр – нищий
тиричилик – быт өнүкпөй калган – неразвитый
102
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
6. Текстти окугула, ат койгула.
Омонимдер:
Тең –1. равный; ровня
2. половина
3. один из четы (муж, жена; жених, невеста)
4. с предшествующим числительным: все, совокупность; ата-энесинин экөө тең – оба родители; все
103
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
9. Суроолорго жооп бергиле.
Базарда соода кылган өспүрүмдөргө аталары кандай насаат бергенин окуп чыккыла.
Таблицадагы аныктамалар кайсы атанын пикирин көрсөтөт?
А.:
Базарда соода кылган адамдар негизинен жакшы жашашат. Алардын көбү – бай
адамдар. Базар баарын багат. Соода жүрбөй калды дегенде деле күнүмкү тамак-ашка таап
турса болот. Билим алыш үчүн мектепте окуп, анан жогорку окуу жайларда окуштун кереги
жок. Азыркы кезде жогорку билимдүүлөр деле базарда соода кылып отурушат. Алардын
соодасы өнүкпөсө, ошол акылдуу, билимдүү адамдар базарда отурмак беле. Айлыкка иштеп,
алган айлык акысы менен үй-бүлөсүн бага албагандар базардан байып атышат. Андан көрө
соода кылууну жакшылап үйрөн. Колуңа товар көтөрүп, базар аралап сатып тур, анан
орундун акысын төлөгөнгө жарап каласың. Жаш кезиңде аз-аздан товар сатып, үйрөнүп
алсаң, кийинчерээк айландырганга товардын санын да көбөйтүп аласың. Окубасаң эчтеке
эмес.
Б.:
Уулум, билгин жана эсиңде туткун, базарда соода кылганды жакшы өнөр деп айтууга
болбойт. Бирок кылдат байкасаң, кол өнөрчүлүк менен сооданын салты окшош экенин
көрөсүң. Сооданын эки түрү бар жана экөө тең коркунучтуу: бири – бир орундан жылбай
соода кылуу, экинчиси – саякаттап жүрүп соода кылуу. Бир жайда отурукташкан соодагер
өтүмү жок (без спроса) товарды баасы көтөрүлгөндө сатылат деп дүңүнөн (оптом) сатып
алып, соода-сатык кылат. Мунун мүлк үчүн коркунучу бар. Баасы өскөндө сатылат деп
өтүмү жок товарды сатып алуу үчүн тайманбас жана көрөгөч адам болуу керек. Саякатчы-
соодагер Чыгыштан Батышка тоо жана деңиз аркылуу кезип, кооптуу жолдордон коркпостон
өмүрүн, денесин жана мүлкүн тобокелге салып соода кылат. Сооданын эки түрүндө тең
соодагер эр-жүрөк болуп, мал-мүлкүн тобокелге салыш керек.
Соодада эпчил да, чынчыл да, адилеттүү да бол. Көп сатып алып, тез сат.
В.:
Шаарга айылдан келгенибизге бир топ болду. Үй-бүлөмдө баары болуп 7 адамбыз.
Нурбек, сен менин улуу баламсың, ишенген уулумсуң. Экөөбүздүн иштеп тапканыбыз үй-
бүлө муктаждыктарын араң жаап жатат. Үйдө улуу болгондуктан, уулум, сага түйшүк да
көбүрөөк түшүп, мектепти таштоого аргасыз болдуң. Башка балдарым мектепке барып
жатканы жакшы. Апаң кичүү балдарды багып, үйдө. Кичинекейлер чоңойсо, апаң иштей
баштайт. Анан сен кайра мектепке барып, окууңду улантасын. Жаш кезиңен жумушка
бышып, акча таап, пландоону үйрөнгөнүң жакшы. Бирок, балам, билим алуу сөзсүз керек.
Эч болбосо, орто билим алышың керек.
104
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
105
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Жазып түшүнүү
1. Суроолорго жооп бергиле.
Үлгү: А. Эмне үчүн кээ бир балдар мектепте окубай, базарда соода кылышат?
Кээ бир балдар базарда ата-энесине жардам берип соода кылышат. √
Кээ бир балдар ата-энесине караганда товарды жакшы сата алышат.
Мектепте окуу кээ бир балдар үчүн кызыксыз, пайдасыз.
106
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
3. Сүйлөмдөрдү толуктап жазгыла.
1) Базарда соода кылган балдар мектепте окуган балдарга караганда ... (тыңыраак,
азыраак, акылдуураак, билимдүүрөөк, зээндүүрөөк, тартиптүүрөөк).
2) (Базарда соода кылган, көп нерсеге кызыккан, үйдөн качып кеткен, кароосуз калган) ...
балдар мектепте окуган балдарга караганда турмушка бекемирээк болушат.
3) Кароосуз калган балдар ... (мектепте окуган, соода кылган, иштеген, өз алдынча көп
окуган, спорт менен машыккан) балдарга караганда бактысыз.
4) Үйдөн качып кеткен балдардын жашоосу үй-бүлөдө тарбияланган балдардын
жашоосуна караганда ... (кызыктуураак, начарыраак, оорураак, кызыксызыраак,
жеңилирээк).
5) (Кароосуз калган, иштеген, соода кылган, мектепте окуган, үйдөн качып кеткен, спорт
менен машыккан) балдардын ден-соолугу үй-бүлөдө тарбияланган балдардын ден-
соолугуна караганда начар.
6) Мектепте окуган балдар ... (иштеген, соода кылган, араба түрткөн, кароосуз калган,
көчөдө жашаган, үй-бүлөдө тарбияланган) балдарга караганда билимдүү.
107
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ой жүгүртүп түшүнүү
1. Үлгүгө таянып мектепте окубаган балдар жөнүндө диалог түзгүлө. Үлгү:
Өскөнбек: Кыргызстанда отуз миңдей мектеп жашындагы балдар мектепте окушпайт экен.
Сен бул жөнүндө эмне билесиң?
Руслан: Бул аябай өкүнүчтүү. Базарда окубай, соода кылган, араба түрткөн балдарды көрүп
жүрөмүн. Көчөдө кароосуз жүргөн балдар да бар экенин билчүмүн. Окубай, ар кандай
иштерде иштеп жүрүшкөн балдардын баарын кошкондо бир топ көп санда болот тура.
Өскөнбек: Эгерде окубаган балдардын саны көбөйө берсе, анда эмне болот?
Руслан: Эгерде окубаган балдардын саны көбөйө берсе, анда ......................
Өскөнбек: Эгерде ..............-са, анда ..........................
Эгерде ...-са, анда ...
Эгерде балдар көчөдө кароосуз калышса, анда ...
Балдар көчөдө кароосуз кал+ -ган+ -да, ....
1.Балдар 2.Эгерде
кароосуз балдар 1. Балдар 2. Балдар
калбаш кароосуз кароосуз кароосуз
керек. калса, анда... калбаш керек. калганда, .....
5. Демек
балдар 5. Ошондуктан
3.Эгерде ... 3. ...
кароосуз балдар
са, анда... ганда/канда,
калбаш кароосуз
керек. калбаш керек. ...
жашоо – // төмөн – х
калк – // начар – х
кээ бир – // оор – х
кароосуз калган – // ажыраган – х
асырап алуу – // асырап алуу – х
108
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
5. Текстти окугула.
6. “Базарда соода кылган балдар окуш керекпи?” деген темада 10дон кем эмес
сүйлөмдөн турган эссе жазгыла. Эссенин болжолдуу планы:
1. Киришүү.
2. Сен жашаган жерде базарда окууга барбай соода кылып жүргөн балдарды билесиңби?
3. Кыргызстанда мектеп жашындагы балдар соода кылбай, мектепте окушу үчүн
кандай социалдык шарттар керек?
4. Кыргызстандын келечегин кандай элестетесиң?
5. Жыйынтык сөз.
109
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Которуп түшүнүү
1. Төмөнкү сөз жана сөз айкаштарынын синоним, антонимдерин тапкыла.
Үлгү: белен – даяр арбын – сейрек
кездеме – // жоон – х
жыйылуу – // арзан – х
бышыкчылык – // базар – х
калемпир – // ачуу – х
күрүч – // тоголок – х
110
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
5. Текстте эмне жөнүндө сөз болгон жок ( √ ).
"Чүй
баяны"
111
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Грамматика
1. Жалаң жана жайылма сүйлөмдөргө ажыраткыла.
Базарда балдар ата-энесине жардам беришет. Кээ бир балдар сабактан кийин соода
кылышат. Алар чыдамкай. Кароосуз калган балдар үйсүз, ата-энесиз, бир туугансыз
жашашат. Үй-бүлө өз балдарын камсыздаш керек. Балдар үй-бүлөдө тарбияланыш керек.
Үй-бүлөлөргө колдоо көрсөтүш керек. Билим алуу керек. Балдар – өлкөнүн келечеги.
Уулум, соодада эпчил да, чынчыл да, адилеттүү да бол. Соода кылуу – бул кесип, эмгек, иш.
Базарга барам. Базарда коон, дарбыздын жоону беш - алты тыйын турат. Жашылчалар
арзан. Товарлар көп.
Эмне үчүн базардагы балдар окубайт Базардагы балдар окуш керекпи Базардагы балдар
окуш керек Эгерде балдар билим албаса анда алар сабатсыз болот Мектепте билим алганда
балдардын келечекте жакшы турмуш курууга мүмкүнчүлүгү бар болот Сабаттуу болуш үчүн
базардагы балдар мектепте окуп билим алыш керек
112
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
5. Тең байланыштагы татаал сүйлөмдөрдү түзгүлө.
Үлгү:
[ ] ↔ [ ] Мисалдар
жөнөкөй сүйлөмдөр
Тең маанилеш (равнозначные) Кылыч Шамыркан уулу молдодон сабак
алган, Молдо Кылыч деп аталган.
Мезгилдеш Кылыч Кочкордо туулган, жашынан
чыйрак бала болуп чоңойгон.
Каршылаш (противительные) Жаш келсе – ишке, кары келсе – ашка.
Атасы базардан келсе, баласы соодага кетет.
Себеп-натыйжалаш (причинно- Үй-бүлөнүн улуу баласы болгондуктан,
следственные) уулуна түйшүк да көбүрөөк түштү,
мектепти таштоого аргасыз болду.
Кичинекей балдар чоңойсо, апасы иштей
баштайт.
Чечмелөө (разъясняющие) Жер-жерлерде кедей үй-бүлөлөргө колдоо
көрсөтүш керек: аларга материалдык
жардам бериш керек.
113
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздары
114
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
***
1. Маалымат менен таанышкыла.
Интернет-дүкөн (англ. “online shop” же “e-shop”) – интернетте товарлар менен соода
жүргүзүүчү сайт. 1990-жылы Тим Бернерс Ли биринчи дүйнөлүк
интернет тармагынын серверин жана браузерин түзгөн. Ал ресурс
коммерциялык колдонууга 1991-жылы берилген. 1994-жылы биринчи
интернет-дүкөн “Пицца Хат” (“Pizza Hut”) онлайн пицца дүкөнү
ачылган. Ошол эле жылы Германиядагы “Интершоп” (“Intershop”)
компаниясы элди өзүнүн биринчи онлайн соода системи менен
тааныштырган. 1995-жылы америкалык “Амазон” (“Amazon”)
компаниясы интернет-дүкөнүнүн сайтын ишке салып, 1 жылдан
кийин эң популярдуу “иБэй” (“eBay”) интернет-дүкөнү пайда болду.
2011-жылдын статистикасына таянсак, дүйнөдө интернет
ресурстарын колдонуучулар 2 миллиарддан ашкан.
Бул сандар эмнеден кабар берет? Албетте, учурдагы интернеттин жана ошону менен
бирге электрондук дүкөндөрдүн күч алуусунан кабар берет. Мисал катары айта кетсек,
“иБэй” интернет-дүкөнүнүн бир жылдык таза кирешеси – 3,2 миллиард доллар.
Интернет-дүкөндөрдөн тамак-аш, чарба буюмдары, техника, кеңсе товарлары,
косметика жана башкалардын баарын сатып алса болот. Тилекке каршы, дүйнөлүк интернет
желесинде интернет-дүкөндөрдүн мыйзамсыз сайттары да жок эмес. Ал жактан тыюу
салынган ок атуучу куралдарды, жасалма документтерди, уурдалган банктык карталарды,
баңгизаттарды тапса болот. Бул – интернет-дүкөндүн коомго тийгизген терс жагы.
3. Талкуу уюштургула.
Көйгөй: Интернет-дүкөндө бардык нерсенин сатылышы туура. Себеби ...
биринчиден, ... -ыш керек.
экинчиден, ... -ыш керек.
үчүнчүдөн, ... -ыш керек.
115
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
7-тема. Кызыгуулар.
Музыкалык аспаптар
Кайталоо
1. Берилген сөздөр менен макалдарды түзгүлө.
тил, кызыл, алды –, өнөр; алды–, ынтымак, ырыс; китеп, булагы, билим; достук, соодада,
жок; тыйынды, бир, олжо, миң, жоготуптур, сомун, көрүп; адамдын, чүпүрөк, көркү –;
чыгаша, кирешеңе, карап, кыл; бол, башка, султан, жерде, өз, болгончо, жериңде, ултан;
топурагы –, жердин, туулган, алтын; болсо, чап, өргө, өнөрүң; сүйүү –, бакыт, мекенди.
116
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Cөздүк
пайда болду – возник эл арасында – среди народа
ойлоп тапты – придумал (-а) үнсүз фильм – Silent Movie – молчаливый фильм
түзүлүш – устройство катышуусу менен – с участием
атайын – специальный сүйүктүүсү - любимый (фильм)
117
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Окуп түшүнүү
1. Музыкалык аспаптардын кайсы түрлөрүн билесиңер? Үлгү боюнча аткаргыла.
118
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
“Музыканын рэп, хард-рок жана хеви-метал аттуу түрлөрү адамдын психикасына зыян
келтирет”,- деген ой бар. Блюз, джаз жана регги адамдын маанайын көтөрөт. Улуу
Британиянын изилдөөчүлөрүнүн 2005-жылы айтканы боюнча, спортсмендер машыккан
учурда музыканы укса, алар жыйынтыгын 20%га көтөрүшөт.
Албетте, музыканын адамга таасир этиши анын маданиятына жараша болот. Мисалы,
Азияда жашаган адамдарга Европанын музыкалары анча таасир этпеши мүмкүн.
Илимпоздордун сунушу боюнча, адам музыканы өзүнүн ички дүйнөсүнө ылайыктап,
эксперимент жүргүзүп угуу керек. Анткени, музыканын күчү адамдын психо-эмоционалдык
абалына жараша болот.
Унаада Спортзалда
Көчөдө
Үйдө Офисте
5. Берилген сүйлөмдөрдү толуктап, аларга суроо түзгүлө.
Мен …. , …. , …. деген музыкалык аспаптарды билем.
Мага …. , ….. , ….. деген музыкалык аспаптар жагат.
Мен …. , ….. , ….. деген музыкалык аспаптарда ойногонду билем / билбейм.
Мен …. , ….. , ….. деген музыкалык аспаптарда ойногонду үйрөнгүм келет.
Мен …. , ….. , ….. деген музыкалык аспаптар кантип пайда болгонун билем / билбейм.
Мен …. , ….. , ….. деген музыкалык аспаптарды кимдер ойлоп тапканын билем / билбейм.
119
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
8. Текстти окугула. Текстке беш суроо түзгүлө.
Антонио Страдивари
Жаш кезинен Антонио “скульптор болом”,- деп эңсеп, бир топ
образдарды жараткан. Бир аз убактан кийин жыгач уста болуп иштеп,
андан ары сүрөт тартууга кызыгып кеткен. Бирок ал өнөрүн да таштап,
музыкага берилип, скрипкада ойногонду үйрөнөт. Страдивари жөнүндө:
“Кулагы музыканттыкы, колу жыгач устаныкы”,- деп айтышчу. Антонио
скрипканын үнүнө алымсынбай, анын үнүн улам өзгөртүп чыгаруунун
үстүнөн өмүр бою иштеген. Таланттуу устанын колунан мукам үндүү
аспаптар (скрипка, гитара, альт, виолончель, арфа) жаралып, устаны дүйнө
жүзүнө тааныткан.
120
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Угуп түшүнүү
1. Төмөнкү сөздөр кайсы жөндөмөдө турганын аныктагыла.
Мугалимдерди, адамдын, бардыгына, силерге, балалайка, тилинен.
121
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Жазып түшүнүү
1. Сүйлөмдөрдү толуктагыла.
Классикалык музыка адамга ..................... таасир этет. «Музыкалык медицинаны»
пайдаланып, .............. адамдарды дарылаган. Маалыматты бат кабыл алуу үчүн,
ишмердүүлүктү күчөтүү үчүн Вивальди, Моцарт, Бетховен, Чайковскийдин .....................
уккула. ............... оорусунан айыгыш үчүн полонез жана Бетховендин ...................... жардам
берет. “Музыканын рэп, ......... жана .............. адамдын ................... зыян келтирет”,- деген
ой бар. Блюз, ........ жана ........ адамдын маанайын көтөрөт. 2005- жылы ..........................
изилдөөчүлөрү мындай жыйынтык чыгарышты, эгерде ....................... машыккан учурда
музыканы укса, алар жыйынтыгын 20%га көтөрүшөт. Азияда жашаган адамдарга ...............
музыкасы анча таасир этпеши мүмкүн. Музыканын күчү адамдын .............................. абалына
жараша болот.
2. Сүйлөмдөрдү текст боюнча бүтүргүлө.
Жаш кезинен Антонио скульптор болом деп эңсеп бир топ образдарды ……………. Бир
аз убактан кийин жыгач уста болуп иштеп, андан ары сүрөт тартууга …………. Бирок ал
өнөрүн да таштап, музыкага берилип, скрипкада ……………. «Кулагы музыканттыкы, колу
жыгач устаныкы»,- деп Страдивари ………. . Антонио скрипканын үнүнө алымсынбай,
анын үнүн улам өзгөртүп чыгаруунун үстүнөн ………….. . Талантуу устанын колунан мукам
үндүү аспаптар (скрипка, гитара, альт, виолончель, арфа) жаралып, аны дүйнө ……... .
122
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Ой жүгүртүп түшүнүү
Сүрѳт менен иштѳѳ Микеланджело
Меризи де
натюрморт Караваджо (1571 -
1610) – италиялык
сүрɵтчү. Ал үй-
бүлɵсүндɵ эң улуусу.
пейзаж портрет Атасы архитектор
болуп иштеген. Анын
үч иниси жана
карындашы бар
болчу. 5 жашында
мифологиял Караваджо атасынан
тарыхый ажырап, мүнɵзү оор болуп чоңойгон. Бирок сүрɵт
ык тартууга кызыгып, 13 жашынан баштап Италиянын
шыктуу сүрɵтчүcү катары таанылган.
Сүрѳттүн жанрлары
4. Бүгүн мындай окуя болду. Кечээ эмне болгон? Эртең эмне болот деп ойлойсуңар? Ой
жүгүртүп сүрѳттөгүлө.
……… ………
маракастар
? ?
123
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Которуп түшүнүү
1. Тексттерди окуп чыккыла.
Адабият теориясынан
Эпитет – грек тилинде “кошумча” деген мааниде айтылат. Эпитет – көркөм аныктама,
сүрөттөлүп жаткан кубулуштун маанилүү жагын бөлүп көрсөтөт.
Кыргыз адабиятынын классик акыны Алыкул Осмонов
1915-жылы 21-мартта Панфилов районундагы Каптал-Арык
айылында туулган. Ал жаш кезинен эле ата-энесинен ажыраган.
Башынан кɵп кыйынчылыктар өткөргөн. Алыкул балдар үйүндɵ
тарбияланган. Мына ушул жерде адабий китептерге өтө
кызыгып, өз алдынча ыр да жазып көрөт. Он төрт жашында
Фрунзедеги педагогикалык техникумга кирип, анын алдындагы
адабий ийримге катышып, орустун белгилүү жазуучуларынын
чыгармалары менен таанышат. 1930-жылы "Сабаттуу бол"
газетасынын сентябрь айындагы санында биринчи жолу анын
"Кызыл жүк" деген ыры басылып чыгып, баарына таанымал
болгон. Ушундан баштап анын ырлары газета, журналдарга
үзбөй жарыяланат. Дүйнөлүк адабияттын мыкты үлгүлөрүн
Алыкул Осмонов үзбөй окуп, билимин, тажрыйбасын тереңдетет. Акындын бир
нече жыйнактары, поэмалары жана балдарга арналган
чыгармалары орус, англис, эстон, казак тилдерине которулуп, 4
ыры япон тилиндеги “Дүйнө акындары” альманахына кирген.
2. А.Осмонов жөнүндө сүйлөшкүлө.
А.: А.Осмонов качан, каерде туулган? А.: Анын ырлары эл арасында азыр да
Б.: ……………………………………… ырдалышына эмне себеп?
А:-Ал кандай акын болгон? Б.: .............................................................
Б.: ………………………………………… А: Силер кайсы ырын билесиңер?
Б.: ...........................................................
3. “Комуз” деген ырын көркөм окугула.
Комуз
кыл
Кылымдан кылым санап көксөй-көксөй,
Жыргалдуу биздин ушул күндү көздөй,
тээк Бул комуз, көп сууларды кечип келген,
Эли да комузундай жөп-жөнөкөй.
буроо
124
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
4. Көп чекиттердин ордун толуктап, окугула, жазгыла.
………. , жалгыз тээк, үч кыл комуз,
чертилбейт, ……… келбейт, чебер колсуз.
……….. , көргөн көзгө жөп-жөнөкөй,
бирок да өнөрү бар ………...
Кылымдан ……….. санап көксөй-көксөй,
жыргалдуу биздин ушул …….. көздөй,
бул ………., көп сууларды кечип келген,
эли да комузундай …………………..
125
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Грамматика
1. Үлгүгө таянып сөздөрдү жөндөгүлө. Сүйлөм түзгүлө.
Атооч жɵндɵмɵ Бул – комуз.
Ким? Эмне? Кимдер? Эмнелер? Кто? Что
Илик жɵндɵмɵ Менин чоң атама комуздун үнү
Кимдин? Эмненин? Кимдердин? Эмнелердин? жагат.
Чей? Чья? Чьё
Барыш жɵндɵмɵ Кимге? Эмнеге? Байкемдин баласы комузга барат.
Кимдерге? Эмнелерге? Кайда? Каякка?
Кому? Чему? Куда?
Табыш жɵндɵмɵ Кимди? Эмнени? Кимдерди? Менин досум комузду биринчи жолу
Эмнелерди? Кого? Что? кармап кɵрдү.
Жатыш жɵндɵмɵ Кимде? Эмнеде? Кимдерде? Чебер колсуз комузда ойногон оор...
Эмнелерде? Кайда? У кого? В чём? Где?
Чыгыш жɵндɵмɵ Кимден? Эмнеден? Кимдерден? Комуздан мукам үн чыгат.
Эмнелерден? Кайдан?
От кого? Из чего? Откуда?
2. Тиешелүү мүчɵлɵрдү улап жазгыла.
(Кимдин?) Биз… досторубуз музыкага кызыгышат. (Кимге?) Ата-энелерибиз биз…
музыканы ыгы менен угууну үйрɵтүшөт. (Кимди?) Ата-энелерибиз… нааразы кылбайбыз.
(Кимден?) Ата-энелерибиз... тарбия алабыз.
126
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
Иш кагаздар
1. Маалымат менен таанышкыла.
Сен дагы өз
резюмеңди оозеки
түрүндө видео
аркылуу түз!!!
127
Оморова А.А., Ботбаева Т.И, Бектурганова Г.И., Саадатбек кызы С. Сынак материалдары
Кыргыз тили 9-класс. Окутуу орус, өзбек, тажик тилинде жүргүзүлгөн мектептери үчүн Долбоор
МАЗМУНУ
КЫРГЫЗ ТИЛИ
9-класс
128