Buugga Dibbad Wareeg

‫بسم هللا الرحمن الرحيم‬
XUSUUSQOR
Halkan waxa ku qoran 56 gabay oo ah Cutubka 1aad. Suugaanta oo dhammaystiran

kana kooban in ku dhaw 130 maanso waxa aan ku wareejiyay nin saaxiibbada ka mid
ah. Maansooyinka aan ku wareejiyay qaar badan oo ka mid ahi way duubanyihiin.
Lingaxan ayaad sii raaci kartaa: https://www.youtube.com/@xusuusqor/videos.
DIBADWAREEG
Ama Taariikh noqo, ama Taariikhyahan!

Nageeye Cali Khaliif
Hargeysa
October, 2023
Inkastoo midnimadii la galay; layga gaagixiyay,
Gef wixii naloo gaystay iyo; nabarradii gaaxday,
Gar cadaawe yaynaan ka dhigin; siina raad gurine,
‘Gurmadkii Midnimadaynu’ nahay; gabi ahaanteene,
Lixdankii waxaan goobayiyo; guushi may dhimane,
Kala guur waxaa igala wacan; wada jirkaa guude!
- Gurmadkii Midnimada: Nageeye Cali Khaliif, 2017
Gobannimo daraaddeed markay; digasho ii gaadhay,

Waxaan daydayaayiyo markaan; ‘dawladnimo’ waayay,
Dugaashiga cadaawaha markii; derejo loo qaatay,
Dhagihii daboollaa markaan; daawo kala quustay,
Soomaalida damiir iyo markii; fahamba loo diiday,
Dildillaacan sii fiday markaan; gooha damin waayay,
Markii uu dadaalkaan wadiyo; samihi duugoobay,
Dacwad iyo Islaamnimo markay; hoos u dayi wayday,
Dooddiyo warkaygiyo markaan; gabayadii daayay,
Dirir iyo col mooyee markay; hadal ka soo daashay,
Anigiyo duruufaha markay; dani walaalaysay,
Waxaan ‘duurka’ awgeed u galay; waa daliil adage!
- Dibadwareeg: Nageeye Cali Khaliif, 2021
Boqol baa ka dhala geelayaga; bilaha cawleede,

Bah la sheegto iyo qoys haddii; lagu badhaadhaayo,
Waxaan ahay dhashii boqorka iyo; biri ma goysaane,
Bilan iyo hablaha waxan hantiyay; geenyadii bariye,
Afartii bannaanaydba waan; buuxshay waa hora’e,
Baabuurta iyo leexadaan; bili u haystaaye,
Hadday beelo iyo beelo tahay; baar saraan ahaye!
Hadba Baasaboorriyo anoo; fiise boganaaya,

Ama bookhashada guud arliga; baarri soconaaya,
Burji iyo samaan iyo anoo; baawar ku ahaaday,
Burco iyo Hargeysiyo intaan; Xamar ka soo booday,
Badheedhaha itaalkay intaan; timaha boodhaystay,
Waxa bacadka ii saaray waa; barasho kaa weyne!
- Burde: Nageeye Cali Khaliif, 2023
Mar haddaanan guul lagu hirtiyo; dawladnimo haynin,

Heshiis been ah qayrkaa gacmaha; looma hoorsado’e,
Haddii aan habeen iyo dharaar; loo halgamin ciidda,
Haddii aan halyay iyo nin raga; haayir ku ahaanin,
Hanad iyo nin geesiya haddaan; haaddu ku cashaynin,
2
Ama aan harraadkiyo dhibtiyo; habaqle dheeraanin,
Hagrashaba ma joogtee haddaan; halista loo jiidhin,
Hanfigiyo haddii aan shiddada; samirku noo hiilin,
Heli maysid saaxiibkayoow; himiladaadiiye,
Anna waxaan isugu hawlayaa; waa halbeeg jabaye,
Ka haajiray Hargeysiyo dhulkay; hibadu saarrayde,
Hoygii Taleex iyo ka tagay; xaafaddii Hodane!
- Hayyaan: Nageeye Cali Khaliif, 2023
3
Affeef ............................................................................................................................ 6
Hordhac ........................................................................................................................ 7
CUTUBKA 1AAD: GALKA DAWLADNIMADA, SIYAASADDA IYO
HALGANKA ............................................................................................................. 12
1. Xoghayntii Naftayda!......................................................................................... 13
2. Samowade ........................................................................................................... 17
3. Qarannimo ......................................................................................................... 20
4. Dabadhilif ........................................................................................................... 22
5. Dal-dhammeeye .................................................................................................. 27
6. Gobannimo-u-dirir ............................................................................................. 31
7. Walaahaw ........................................................................................................... 35
8. Amakaag ............................................................................................................. 36
9. Dhaygag ............................................................................................................. 40
10. Garnayl ........................................................................................................... 44
11. Waan Diiday Reernimo! ................................................................................. 47
12. Hammi ............................................................................................................ 51
13. Maxay Doorashadu Soo Waddaa? .................................................................. 54
14. Digniin ............................................................................................................ 57
15. Ogaysiis .......................................................................................................... 61
16. Baraarug.......................................................................................................... 66
17. Gurmadkii Midnimada ................................................................................... 74
18. Duufaan .......................................................................................................... 82
19. Ubixii Goobweyn ............................................................................................ 88
20. Sooyaal ............................................................................................................ 95
21. Diihaal ............................................................................................................. 98
22. Dhambaal ...................................................................................................... 102
23. Gashi ............................................................................................................. 105
24. Baadigoob ...................................................................................................... 111
25. Saluug ........................................................................................................... 112
26. Hiiraal ........................................................................................................... 117
27. Garmaqaate ................................................................................................... 120
28. Daleelo ........................................................................................................... 129
29. Dhextaal ........................................................................................................ 132
30. Dibadwareeg ................................................................................................. 134
31. Dabargo’ ........................................................................................................ 145
32. Uur-ku-taallo ................................................................................................ 148
33. Dhaxalreeb .................................................................................................... 151
34. Sahwi ............................................................................................................. 156
35. Maageer ......................................................................................................... 158
36. Dayaxii Madoobaaday .................................................................................. 162
37. Goobyaal ........................................................................................................ 173
38. Xidaar............................................................................................................ 180
39. Hiirtaanyo ..................................................................................................... 184
4
40. Qaamuus ....................................................................................................... 191
41. Caloolyaw ...................................................................................................... 193
42. Maandeeq ...................................................................................................... 195
43. Feleg .............................................................................................................. 198
44. Cadhadii Dadweynaha .................................................................................. 199
45. Garbaduub .................................................................................................... 206
46. Ahaanshiiyo .................................................................................................. 214
47. Burde ............................................................................................................. 222
48. Daaci ............................................................................................................. 229
49. Dhabar Adayg ............................................................................................... 231
50. Liqdaar .......................................................................................................... 232
51. Nidar ............................................................................................................. 234
52. Waciid ........................................................................................................... 235
53. Hayyaan ........................................................................................................ 237
54. Tabaalo .......................................................................................................... 244
55. Gaylan ........................................................................................................... 246
56. Duullaan ....................................................................................................... 250
Lifaaq sawirro ah .................................................................................................... 255
Ku saabsan Qoraaga: .............................................................................................. 286
5
Affeef
Buuggani waa Xusuusqorkayga gaarka ah. Gabay kasta marka aan
dhammeeyo ayaan qori jiray dhacdada gabaygaasi ku soo baxay. Sidaas ayay
dhacdooyinkii gabayadu ku noqdeen buuggan yar. Tani waxa ay xiiso gaar ah
u samaynaysaa qof kasta oo raba in uu ogaado dhacdada rasmiga ah ee
gabaygu ku soo baxay oo aan tafaasiil kale iyo turjumid midna lahayn.
Gabayada qaarkood waxa aan xusuusqorkooda raaciyay dhacdooyin isla
gabayga la xidhiidha oo aan la kulmay markii aan gabayga baahiyay ka dib.
Tusaale ahaan, qof gabayga dhagaystay ama akhristay oo jawaab dareen leh
igu soo celiyay.
Ma ihi qoraa mana lihi haba yaraatee wax waayo aragnimo ah oo qoraalka la
xidhiidha. Waxyaabaha aan akhriyay kama mid aha wanaajinta qoraalka ama
farshaxanka sheekooyinka. Kuma fiicni qalin-ku-sheekeynta marka loo eego
fagaare-ka-hadalka. Sidaa si la mid ah, ma ihi nin wax hagaagsan ka fahansan
afkiisa ama dhaqankiisa. Waxa taas caddayn kuugu filan, tobannaan jeer ayaa
jaamacadda la iga codsaday inaan buuxiyo maaddada afka Soomaaliga oo soo
bannaanaatay. Si joogto ah ayaan uga cudurdaaran jiray, hal mar oo cidba loo
waayay mooyaane, waliba halkaa marna waan ka qoomamoodaa, sababta oo
ah ma aqaanno Soomaali igu filan oo aan cid kale wax ka sii bari karo.
Sideedaba, afku asal buu leeyahay oo waa dhulkii miyiga ahaa ee
sooyaalkeenna ummaddeed yaallay. Miyigu isaga ayaa qofka afka iyo
dhaqankaba bara isaga oo aanay cidina u dhigin. Qaab nololeed soo jireen ah
oo si u qaabaysan ayuu miyigu ahaa. Taasaa keentay in qofku afkiisa iyo
dhaqankiisa hodan ka ahaado. Maanta, rag iyo dumarba, dhalinyarada
suugaanta wax ka mid ah tiriyaa, waa dadkii ku dhashay ama ku
garaadsaday magaalooyinka. Magaalooyinku waa qaab nololeed kale oo
cusub oo u baahan la qabsi nololeed iyo bulsheed. Reer magaalnimadeenu
malaha asaas adag oo afka ama sooyaalkaaga aad ka baran karo. Sida oo kale,
dugsiyada iyo manaahiijtu uma qaabaysna in ay soo saaraan qof Soomaali ah
oo noloshiisa iyo soo jireenkiisa si wanaagsan u yaqaanna, nolosha cusubna
wax ka yaqaanna. Arrimahaasi waxa ay keeneen in suugaanyahanka maantu
uu marar badan baahi u qabo wax ka badan waxa uu haysto ee aftahamo,
dhaqan, af ama sooyaal ah. Sababahaas oo dhan aawadood, waxa aan ka
cudurdaaranayaa gaabis kasta oo ku jira gabayada ama qaab qoraalka
sheekooyinka gabayada ama labadaba.
Waxa aan jecelahay akhriste inaan ku xusuusiyo, xusuusqorka gabayadu

waxa ay isugu xigaan sidii ay u soo kala hor baxeen gabayadu.
Sidaasidaraaddeed, waxa laga yaabaa in aad meelaha qaarkood la kulanto,
isbeddel fikir iyo korriin maskaxeed. Taasina aniga maaha ee waa tababar
wakhtigu I siiyay, waana waxa macnaha fiican u samayn kara xusuusqorkan.
6
Hordhac
Waxa aan aamminsanahay, jiritaanka Ilaahay, kalinimadiisa iyo awoodihiisa
oo dhan. Waxa aan aamminsanahay, runnimada Nebi Muxammed iyo
farriinta Ilaahay u soo dhiibay. Waxa aan aamminsanahay, Somaliland
waligeed dawlad may noqinnin. Sida oo kale Soomaaliya waligeed dawlad
may noqonnin. Waxa dawlad noqotay Jamhuuriyaddii Soomaalida (Somali
Republic) oo ka koobnayd Somaliland iyo Soomaaliya oo midoobay.
Jamhuuriyaddaas cusub ayay dunidu aqoonsatay, kana mid noqotay
dawladaha kursiga ku leh Qaramada Midoobay. Markii dambena xubin ka
ahayd Jaamacadda Carabta, Midawga Afrika iyo Urur Gobolleedka IGAD.
Waxa aan aamminsanahay, in midnimadii Soomaalida ee labadii gobol ee

Koonfur iyo Waqooyi ay ahayd astaanta iyo calaamadda ugu sarraysa ee
muujinaysa qabka iyo hanka qofka Soomaaliga ah. In Soomaalidii Waqooyi ay
diidaan in ay aqbalaan kala qaybinta Soomaalida, ka dibna ay dadaal u galeen
in ay la midoobaan Koonfur si dadkoodii iyo dalkoodii kale ee maqnaa ay u
soo dhiciyaan may ahayn wax mudan in maanta la ceebeeyo, in waalli iyo
caqli xumo lagu tilmaamo iyo in khalad taariikheed lagu sheego. Qabka ugu
sarreeya ee reer Waqooyigu ay leeyihiin waxa weeye in ay midnimadaas
horseed ka noqdeen, u dhinteen, u gabyeen, colaado badan u galeen, taariikh
cusub oo lama illaawaan ahna ay qoreen, iyaga oo dhabbaha u xaadhay
riyadii Soomaaliweyn.
Soomaaliweyn waa aragti siyaasaddeed. Waa aragti siyaasaddeed oo ku

qotonta midaynta maamul iyo siyaasaddeed ee Soomaalida deggan gobolka
muhiimka ah ee Geeska Afrika. Soomaaliweyn, nuxur ahaan iyo ujeeddo
ahaanba waxa ay ahayd sidii loo midayn lahaa dadka Soomaalida ah ee uu
kala qaybiyay gumaysigii reer Yurub sannadkii 1884kii. Shirkii Baarliin ee
lagu qaybsaday Afrika, waxa uu dhabbaha u xaadhay in gumaystayaashii
reer Yurub ay si foolxun u kala qaybiyaan guud ahaan Afrika iyo gaar ahaan
gobolka Geeska Afrika oo dadka Soomaaliyeed ay deggenaayeen. Dalalka
Ingiriiska, Talyaaniga iyo Faransiiska ayaa qaatay qayb libaax oo ka mid ah
dhulkii Soomaalida. Sida oo kale, dawladdii gumaysiga madaw ahayd ee
Itoobiya, ayaa qabsatay Hawd iyo guud ahaan dhulka maanta la yidhaahdo
Soomaali Galbeed iyada oo gacan ka helaysa gumaysteyaashii reer Yurub.
Reer Waqooyigu waxa ay isku dayeen in ay is hortaagaan damacii
gumaysteyaasha ee Soomaalida lagu kala qaybinaayay. Sida oo kale, waxa ay
dhexda u xidh-dheen in ay dhisaan dawlad Soomaaliyeed oo Ilaahay
taqaanna oo xor ka ah dhammaan noocyada gumaysiga. Waan aaminsanahay
in lagu abaal dhacay reer Waqooyiga si ka fog milgaha, dhaqanka iyo diinta,
taas oo keentay in wixii ay shalay u halgameen ay maanta ka halgamaan.
Shacabka Koonfureed eed malaha, waxa eedda leh hoggaankii siyaasiga ahaa
7
ee cid waliba ku jirtay balse reer Koonfurka u badnaa ee sida foosha xun u
burburiyay riyooyinkii quruxda badnaa.
Waxa aan aamminsanahay, in aanay maanta jirin wax la yidhaado Koonfur oo

ka dibna Waqooyi soo hor fadhiisata oo la garnaqsata. Sababtu waxa weeye
Koonfuri way burburtay, tobannaan maamul ayay noqotay. Midnimada
Koonfur gudaheeda ayaa ka dhib badan midnimada Xamar iyo Hargeysa.
Sidaasidaraaddeed, qof kasta oo rejada dawladnimada iyo midnimada
Koonfur ka sugaa, wuu ka qoomamoon doonaa. Waxa aan aamminsanahay,
Somaliland haddii ay go’do, in iyada lafteedu ay dawlado yaryar oo kale ay u
sii kala goo’go’I karto, taas oo maantaba si weyn u muuqata. Sida oo kale
waxa aan aaminsanahay in dhulkii la odhan jiray Koonfurta Soomaaliya,
isaguna uu in ka badan toban dawladood u qaybsami doono.
Sidaasidaraaddeed, waxa aynu maanta kala dooranaynaa in aynu ahaano hal
dawlad oo macno leh oo muwaadiniinteedu sharaf ku noolyihiin sida oo
kalena dadkeeda xuduudaha beenta ah ka tallawsan difaacan karta iyo in
aynu noqonno tobannaan dawladdood oo itaal baranbaro ah. Anigu qodobka
hore ayaan taageersanahay.
Maanta, dalku waxa uu gacanta ugu jiraa dawlado shisheeye oo

dhammaantood dano taban ka leh Soomaaliya. Siyaasiyiintu dhammaantood
waxa ay u afduubanyihiin danahooda shakhsiga ah. Xilku waxa uu noqday,
wax lagu xarragoodo balse aan marna caqli iyo ujeeddo lagu fulinin. Waxa
aan aamminsanahay, gabay iyo geeraar laguma heli doono dawladnimo
Soomaaliyeed oo macno leh, sidaasidaraaddeed, wax iska celin, dagaal iyo
dhiig lagu beddesho in talada dalkeena aynu gacanteena ku soo celino ayaa
lamahuraan ah. Sidaasidaraaddeed, waxba wakhti ha iska luminin. Baryo iyo
waano waxba kuma hagaagi doonaan. Akhriso oo fahan gabayadaydii ay ka
mid ahaayeen Samowade (2014), Qarannimo (2015), Dabadhilif (2015),
Daldhammeeye (2015), Gobannimo-u-dirir (2015), Walaahaw (2015), Amakaag
(2015), Dhaygag (2015), Garnayl (2015), Waan diiday reernimo (2016), Hammi
(2016), Maxay doorashadu soo waddaa (2016), Digniin (2017), Ogaysiis (2017),
Baraarug (2017), Gurmadkii Midnimada (2017), Duufaan (2018), Sooyaal (2019),
Diihaal (2020), Dhambaal (2020), Gashi (2020), Baadigoob (2020), Saluug (2021),
Hiiraal (2021), Garmaqaate (2021), Daleelo (2021), Dhextaal (2021), Dibadwareeg
(2021), Dabargo’ (2021), Uur-ku-taallo (2021), Dhaxalreeb (2022), Sahwi (2022),
Maageer (2022), Dayaxii Madoobaaday (2022), Goobyaal (2022), Xidaar (2022),
Hiirtaanyo (2022), Qaamuus (2022), Caloolyaw (2022), Maandeeq (2022), Feleg
(2022), Cadhadii Dadweynaha (2023), Garbaduub (2023), Ahaanshiiyo (2023), Burde
(2023), Daaci (2023), Dhabar Adayg (2023), Liqdaar (2023), Nidar (2023), Waciid
(2023), Hayyaan (2023), Tabaalo (2023), Gaylan (2023) iyo Duullaan (2023) iyo
gabayada kale ee arrintaas aan kaga hadlay.
8
Soomaaliya waxa ka socda dagaal afkaar iyo mabaadii ku salaysan. Waxa
dagaallamaya laba fikir. Reer Galbeedka iyo dawladaha derisku waxa ay
riixayaan aragtida dawladnimo ee u eeg tan Galbeedka oo la been abuuray,
waxaanay hormuud u yihiin sidii Soomaaliya ay uga dhalan lahayd dawlad u
hoggaansan iyaga oo ka madhan dhammaan wax kasta oo qofka Soomaaliga
ah muhiim u ah: diin, waddaniyad, dhaqan iyo soo jireenba. Sababtaa
aawadeed, waxa ay taageero dhaqaale, ciidan iyo siyaasaddeed la garab
taaganyihiin maamullada kala duwan ee dalka ay ka sameeyeen. Ujeeddada
ugu weyn ee ay leeyihiin waxa weeyaan in adeegeyaal af Soomaali ku hadla
ay Soomaaliya madax uga dhigaan, ka dibna ay si sahlan u boobaan
khayraadka dalkan. Aragtida labaad waa tan xagjir/xaqjirka ah, kolba sidii
aad u akhrido. Waxa rasmi ahaan aragtidan hormuud maanta ka ah Al
Shabaab iyo unugyadeeda qarsoon ee kala duwan. Waxa sida oo kale
aragtidan ka mid ah qof kasta oo Soomaali ah oo qawadsan cadka quudheed
ee maanta hortiisa yaalla. Waa aragti ku salaysan in Soomaalidu aanay
marnaba qaadan karin nooca dawladeed ee reer Galbeedku ay
dhoodhoobayaan. Waa aragti nuxurkeedu yahay in Soomaaliya ay ka dhalato
dawlad Islaami ah oo asalkeedu ku qotomo taariikhda, diinta iyo asalka qofka
Soomaaliga ah. Waa aragti xambaarsan ahaanshiiyo bulsho, xorriyad fikir iyo
madaxbannaani ummaddeed. Waa aragti liddi ku ah isu dhiibidda gaalada
galbeed iyo kuwa deriska ah. Waa aragti taariikh iyo diin salka ku haysa.
Labada aragtiyoodba waxa ay leeyihiin wadaadkooda, ganacsadahooda,

abwaankooda, warfidiyeenkooda iyo sirdoonkooda. Aragtida hore waxa
ciidan ahaan u waardiyaynaaya diyaaradaha Maraykanka. Tan dambena
waxa waardiyaynaaya qaraxa iyo ismiidaaminta. Inta labada aragtiyood ay
midi guuleysanayso, halkaa ayaynu taagnaanaynaa. Runtaa qadhaadh ha
lagu noolaado. Anigu aragtida dambe ayaan rabaa in ay guuleysato, waanan
u dagaallamayaa.
Run ahaantii, dadka kale dhaliishooda iyo hadalladooda oo dhan waxa aan u
arki doonaa kala duwanaansho fikir oo mudan in la soo dhaweeyo, balse laba
kooxood marna yaan hadalkooda la dhagaysanin. Kooxda hore waxa
weeyaan niman wadaaddo ah oo doonaaya in ay dadka ku haystaan
fulaynimo la diimeeyay. Waa koox runta qadhaadh ka baqday, ka dibna si ay
xaqqa uga dhuuntaan doonaaya in ay fulaynimadooda diinta Ilaahay qiil uga
raadiyaan. Kooxdaas marna yaan la dhagaysanin. Kooxda labaad waxa
weeyaan koox u badan hoggaanka siyaasiga ah ee Soomaalida maanta. Waa
koox hore uga imid ahaan jiray ururradii Islaamiga ahaa ee kala dambeeyey.
Waa koox fursad ka dhex arkay maamullada Soomaaliya laga yabyabay oo ku
macaashay. Waa koox qandaraash, lacag badan iyo danaysi shakhsi ah u
afduuban. Iga rumayso, kooxdani fikir ahaan, wali halkoodii hore ayay
joogaan oo iyaga iyo ururradii Islaamiga ahaa ee ay ka tirsanaayeen, fikir
9
ahaan ma kala foga, balse danta ayaa ku qasabtay in ay ka shaqeeyaan wax
aanay aamminsanayn. Haddaba akhriste, hadal kasta oo labadaa kooxood ay
ku suurad xumaynayaan dagaalkan waajibka ah, ha ka dhagaysanin. Dadka
kale, dhaliishooda iyo dooddooda, ha sharaysanin.
Ugu dambayntii, sidan aan yeelay ayaan lamahuraan u arkay. Waxa aan sida
oo kale ku xusuusinayaa in Malcolm X uu mar hore yidhi “haddii aanad
diyaar u ahayn in aad naftaada u hurto Xorriyadda, ka saar Qaamuuskaaga
ereyga Xorriyad”.
Nageeye Cali Khaliif

Hargeysa
October, 2023
10
Xusuusqorkan gabayada ah waxa aan u hibeeyey Walaashay Saynab. Waxa
meel fog qalbigayga kaga yaalla jacaylkeeda, hiilkeeda iyo adkaysigeeda.
11
CUTUBKA 1AAD: GALKA DAWLADNIMADA, SIYAASADDA IYO
HALGANKA
12
1. Xoghayntii Naftayda!
Jimce, July 15, 2011
Waxa bilaabmay sannad dugsiyeedkii 2009dii-2010kii ee Dugsiga Sare ee
Maxamuud Axmed Cali. Waxa aanu u gudubnay fasalka saddexaad. Markan
ardayda waxa loo qaybiyaa laba qaybood. Qolooyin raacda dhinaca Sayniska
oo gaar u barta maaddooyinka Chemistry, Biology, Physics iyo qolooyin raaca
dhinaca Culuumta Bulshada oo iyaguna qaata maaddooyinka History,
Geography, Business. Anigu waxa aan ku biiray qoloda dambe.
Sagal, waxa ay dhigan jirtay fasal kale oo isla dugsiga ah. Waxa dhammaaday
fasalkii saddexaad, waxaana loo gudbay fasalkii afraad ee Dugsiga Sare,
dabayaaqadii sannadkii 2010kii, fasalkaygii iyo fasalkii Sagalna waa la isku
daray. Sannadkan ardaydu waxa ay muujiyaan dadaal dheeraad ah,
maadaama oo imtixaankii guud ee ugu dambeeyey Dugsiga Sare uu soo
socdo. Wax akhris iyo is diyaarin ayaa inta badan la bilaabaa. Waa halkan
halka aanu Sagal isku baran doonnaa. Isbarashadayadu waxa ay ku
bilaabantay arrimo la xidhiidha diyaar garawga imtixaannada soo socda iyo
sidii guul looga keeni lahaa. Si kastaba ha ahaatee, aniga ardaynimadii iyo
wax wada akhriskii waxbaa ii weheliya. Waa anigan Sagal xiisaha gaarka ah u
qaba. Kolba xiisahaasi wuu soo siyaadayaa, ilaa heer uu igaba mashquuliyay
wax akhriskii.
Qaar ka mid ah ardaydii fasalka 4aad ee Dugsiga Sare ee Maxamuud Axmed

Cali, Hargeysa. Sawirka waxa ku wada jira: Maxamed-cambe, Nageeye,
Maxamed-mawjadda, Axmed Yaasiin, Axmed Caddaani, Cabdillaahi-baajiyo, Axmed
Heebaan, Shukri Xusseen, Yaxye Ibraahin, Sucaad Bashiir, Nimco, Jaambiir
Maxamed, Muxuyiddiin-awoowo, Mustafe Axmed-jaar. Hargeysa, 2011.
13
Goortu waa galab Jimce ah January 28, 2011ka, goobtuna waa gayigii
kalgacalka iyo gudaha magaalada Hargeysa. Waa waddada hor marta
meheradda caanka ah ee Sabaxareed oo Sagalna ay meel u dhaw deggenayd.
Galabta waa anigan dhiirranaan muujiyay. Waxa aan Sagal ku idhi ‘ina abti
waan ku damaaciyay?’ waxa ay iigu jawaabtay ‘ma kaa dhab baa’? ereygaasi
waxa uu ahaa wixii ugu xoogga badnaa ee soo saaray hibo halabuurnimo oo
igu jirtay balse aanan ogayn. Maansooyin door ah oo cattaw jacayl
xambaarsan ayaan xilligan curiyay. Xilligan waxa aanu saaxiibnay Cumar
Dhuulle Cali. Heesihiisii ayaa wehel rasmi ah ii noqday, dadna waxa ugu
wanaagsan qofka isaga oo geeriyooday aad haddana weheshan karto.
Maalmahan iyo bilahan, waxa aan galay marxalad runtii aad u adag. Waxan
iigu muhiimsan ee aan raadin jiray waxa ay ahayd Sagal aragtideeda. Dugsiga
ma timaaddo, guriga ayay wax ku akhrisataa. Ardayduna sidaas ayay u
badanyihiin. Waxa aan sameeyey sabab kasta oo keeni karta inaan mar uun
arko, waan se waayay. Waxa aan iska fadhiyi jiray meheradaha iyo
gidaarrada guridooda u dhaw, bal in aan mar uun arko iyada oo bannaanka u
soo baxday.
Imtixaankii ayaa la galay dhammaadkii bishii June, 2011ka. Ka dibna anigu

waxa aan gaadhi xammuul ah u raacay Hawd iyo halkii Geellayagu joogay,
bal si aan xannuunkeeda uga fogaado. Habeennimo Jimce ah July 15, 2011ka
ayaan u hoyday meel xero geel ah, waxa aan xisaabiyay waayahay adag ee iga
soo maray baadidoonkeeda. Waxa kale oo aan xisaabiyay waayahay adag ee
iga horreeya ee naftayda, dadkayga iyo dalkaygaba iga saaran. Dalkayga
Soomaaliya xilligan waxa lagu soo daadgureeyey ciidamado Afrikaan ah oo
xoog ku haysta guud ahaan dalka, gaar ahaanna magaalada Xamar iyo
magaalooyinka kale ee muhiimka ah. Laba sannadood ka hor waxa dalka ka
baxay ciidamadii Itoobiya ee duullimaadka ku qabsaday sannadkii 2006dii, ka
dib iska caabbin xoog leh oo ay la kulmeen. Waxa se xaqqiiqo ah in ciidamada
Itoobiya ay markiiba dalka dib ugu soo laabteen iyaga oo dib u qabsaday
dhammaan gobollada ku yaalla xuduud beenaadka u dhexeeya Soomaalida
Koonfureed iyo Soomaalida Galbeed. Sida oo kale, waxa socota iska caabbin
hubaysan oo lagaga soo horjeedo joogitaanka ciidamada Afrikaanka ah ee
ciidda Soomaaliya iyo farogelinta aan marna joogsanin ee Itoobiya. Maalmihii
la soo dhaafay oo aan geelayaga dhex joogay, waxa waddooyinka maray
guuttooyin Itoobiyaan ah. Dadka reer miyiga ahi waxa ay aaminsanyihiin in
ciidamadani ay u socdaan Xamar iyo Koonfurta Soomaaliya.
Waxa aan is waydiiyay masuuliyadda iga saaran difaaca dalkayga iyo halka
aan caawa joogo aragti ahaan iyo itaal ahaanba. Waa habeenka aan tiriyay
14
gabaygan Xoghayntii Naftayda. Markii aan maalmo joogay Hawdkii, ayaan
dib ugu soo noqday Hargeysa.
Waakan gabaygii Xoghayntii Naftayda oo dhammaystirani:

Dareenkii xidhkiyo caashaqii; ila xawaareeyey,
Alleylehe xusuus baan u go’ay; xalay daraaddaaye,
Waligay Indhuhu igama xadin; Xaawaley kala’e,
Xamdiyeey waxaad ii ahayd; xaalad gooniyahe,
Xaasaasi maahee runtaan; xaasil kuu idhiye,
Xabsibaan jacayl ugu jiraa; waliba xoog weyne,
Xaqiiqada haddaan kuu furfuro; waa xad dhaaf kaniye!
Xaashee adaa igu lammaan; iguna xeeldheere,

Waa Xaawa iyo Aadan iyo; xididkii aasnaaye,
Adigaa xiskaygii hantiyay; ii xallaan jiraye,
‘Xoghayntii Naftaan’ kaa dhigtiyo; lama xumeeyaane,
Xadantada daraaddaa qalbigu; ii xasili waaye,
Hadba aniga oo xaadiraan; xiise bururaaye,
Xoodaamadaan moodayaa; tii xaqqa ahayde!
Magacaagan aan wada xafiday; ee xubbigu keenay,

Sidaan ugu xabeebtay filkaa; iga xanaaqaane,
Xaradhaamin maahee adaa; xaday naftaydiiye,
Xabaalaha rag baa igaga maqan; xulasho naageede!
Waa Xudaydi iyo Dhuulle iyo; xeeladdii Hodane,

Xag kastaba illaawoo sidriga; laygu kaa xaradhye,
Xinjirtii Wadnaha taabatiyo; waa xaddiid adage,
Xiddigaha anoo tirinayaan; marar xishoodaaye,
Xinka Aadamaha kama damqado; xan iyo sheegsheege,
Xamse1 meelihiisii inaad; xaashi2 ku illawday,
Ama aad dawaarlaha ku xiga; shalay xijaab keentay,
Xaflad iyo aroos iyo inaad; xeedhyo qabanayso,
Ama aad haween waa xujjee; dibadda xaadhayso,
Bal inaad xinnii kuu qallalay; weel yar xalanayso,
Maruun in ay xafiis dawladdeed; hawli kaa xidhantay,
Ama Zaadka3 oo kaa xayiran; lagugu soo xoomay,
Dhaaxaan xawaashalaha fadhiyay; meel xajjiin badane!
1 Xamse Ismaaciil Xusseen (Dhedo). Saaxiib xaafadda Sabaxaareed ku lahaa goob waraaqaha lagu
daabaco ama lagu badiyo.
2 Waraaq.
3 Adeegga dirista lacagaha Mobileka ah ee shirkadda Telesom.
15
Xasilloonibaad ii ahayd; sida Xaddiiskiiye,
Xeeldheeri hadalkaagibaan; sii xusuusnahaye,
Xeer baynu leennahay haddii; layga kaa xadaye,
Alleylehe xisaab li’i u nacay; xaafaddoo idile,
Waa taan Xammuul Hawd u baxay; sii xagaasadaye,
Xamaamana ma qaadane naftaa; diidday xeradiiye,
Xuduudaha la sheegana ma arag; mana xusuusnayne,
Aniguba waxaan xalay ku dhaxay; taaggi Xodayoode!4
Waa iga xaq dhawr maansadiyo; xarafku awgaaye,

Xurmo iyo waxaan kuu hayaa; xil iyo maamuuse,
Xanuun male ninkii yidhi ma oga; xaaladdaan maraye,
Alleylehe jacayl waa xasarad; iyo xadaafiire,
Inkastoo dartaa lay xaqqiray; ima xannaanayne,
Xal haddaanad helin aawadaa; samirku way xooge!
Markay talo xumaatana halyey; loo xishaa jira’e,

Aniguna Ximrahan waan arkaa; soo xidhiidhsamaye,
Wali lama xoroobine adaan; dhuuxin xaajada’e,
Xuddurbuu gumaysigu qabsaday; xalayto fiidkiiye,
Xabashigu wuxuu soo wattaa; xulafo Shaydaane,
Waa xeebahaygii waxay; niman xaraasheene,
Nin ragoo xaqqiisii la dhacay; taa xammili waaye,
Waa xeer inoo yaal haddaa; Xamar illawdaane,
Xarragana ma naawilo intuu; xaal sidaa yahaye,
Mar haddii xakamihii go’oo; la is xiniin taabtay,
Xarakooyinkaad5 igu ogtahay; malahu xaaraane!
Faallo:
Gabaygani waxa uu ka mid yahay gabayada jacaylka ah ee ku jira
diiwaankan. Waxa aan halkan ugu soo qaatay waa hal ujeeddo oo muhiim ah.
Waa ujeeddo la xidhiidha inaan ku dareensiiyo, xattaa maalmihii
dhalinyaronimo iyo jacaylkii Sabaxareed, waxa haddana mar walba igu
weynaa raadinta gobanniimada, wax-iska-caabinta iyo dareenka ah in ay
jiraan wax weyn oo mudan in loo haglamo. Gabaygan oo jacayl ku saabsan,
haddana meerisyada ugu dambeeya waxa aan ku idhi:
Markay talo xumaatana halyey; loo xishaa jira’e,

Aniguna Ximrahan waan arkaa; soo xidhiidhsamaye,
4 Meel ka mid ah gobolka Hawd.

5 Xarakooyinka Soomaaliya ka dagaallama ee Al Shabaab iyo Xisbul Islaam.
16
Sidaasidaraaddeed, meerisyadan ugu dambeeya ee gabayga ayaa igu kallifay

in aan gabayga qaybtan soo geliyo. Sida oo kale, sheekada Sagal oo leh
maansooyin ka badan labaatan maanso oo jiiftooyin u badan aadna u
koobkooban, qaybaha kale ee diiwaankan ayaad ka heli kartaa. Waxa kale oo
xusuusin mudan, in kasta oo culaysyadaasi ay jireen, haddana markii lagu
dhawaaqay natiijooyinkii imtixaanka Dugsiga Sare, waxa aan ka mid noqday
saddex arday oo kaliya oo fasalkayagii ku gudbay derejada A.
2. Samowade
Sabti, August 16, 2014
Gabaygani waxa uu soo baxay maanta oo ah Sabti, August 16, 2014ka oo ah
maalintii aan ka qalinjabiyay Kulliyada Siyaasadda iyo Xidhiidhka Caalamiga
ah oo aan Shahaadada koowaad ka qaatay oo xafladda qalinjabintu ay ka
dhacday dhismaha ay deggenyihiin Ururka Midawga Afrika ee magaalada
Addis Ababa, Itoobiya. Waxa jira sheekooyin fara badan oo la xidhiidha
aasaaskii Ururka Midnimada Afrika, sababta Addis Ababa xarun ugu noqtay,
xeerka lagu aasaasay ururkaasi oo aqoonsan xuduudihii gumaysigu ka tagay
oo Soomaalidu ay mar walba u arkaan in uu liddi ku yahay jiritaankooda,
midnimadooda iyo isu soo ururinta dadka Soomaaliyeed ee la qaybiyay iyo
sida ururka marar badan loogu adeegsaday in Soomaalida iyo dalkooda
hadda burbursan ee Soomaaliya lagu cadaadiyo. Soomaaliya, waxa uu muran
dhul oo mar walba taagani kala dhexeeyaa dalalka Itoobiya iyo Kenya,
maanta se in labadaas la isku soo sawiro ayaa loo kala dheereeyaa. Iyaga
colaaddoodu waa halkii, balse qofka Soomaaliga ah ayaa aragtidayda jabay oo
is dhiibay.
Aan dib u soo laabto. Waxaa xafladda jooga oo Hargeysa ka yimid, Muuse
Biixi Cabdi, guddoomiyaha Kulmiye, Cabdiraxmaan Maxamed Cabdillaahi
(Cirro) oo ah guddoomiyaha Golaha Wakiilada iyo guddoomiyaha Xisbiga
Waddani iyo wasiirro badan oo kuwii la tuhmaayay ay ku jiraan. Waxa
6 Xarakooyinka Soomaaliya ka dagaallama ee Al Shabaab iyo Xisbul Islaam.
17
wasiirrada ka mid ah Xirsi Cali Xaaji Xassan. Jaamacadda aan ka qalinjabiyay
waxa ay qayb kale ku lahayd Hargeysa, sidaasidaraaddeed, waxa iyaguna
nala jooga oo qalinjabinta ku sugan arday Hargeysa uga yimid si ay halkan
xafladda qalinjabinta uga qaybgalaan. Ogow oo Hargeysaba xaflad qalinjabin
ah way ku qabsan karaan. Waxa aad is waydiisaa; arday badan oo ka timi
Hargeysa, soo maray safar dheer oo dhulka ah, kharashka iyagu iska soo
bixiyay, ay weheliyaan masuuliyiintii xilka u hayay intoodii badnayd oo
ujeeddada ay u yimaaddeen ay tahay in ay dhismaha Ururka Midawga
Afrika, waliba qaybaha aan muhiimka ahayn isku soo sawiraan? Kollayba
aniga taasi way ila qalloocantahay. Waxa aan se ogahay in ay yihiin ummad la
handaraabay oo in ay safraanba ay wax weyn u tahay. Qaarbaa aad ugu
faraxsanaa in ay markii ugu horraysay Hargeysa bannnaanka uga baxeen.
Qaranjab iyo hanjab ayay tusaale u ahayd. Aan ku xusuusiyo, qaybta xafladda
lagu qabtay maaha meelaha muhiimka ah ee madaxdu ku shiraan, waa
dhisme yar oo dambe oo aan muhiim ahayn, balse dhismaha weyn ka tirsan
dhisme ahaan.
Faysal M. Xassan, Cabdiraxmaan-Cirro iyo aniga. Addis Ababa, 2016.
Muuse Biixi, guddoomiyaha Xisbiga Kulmiye, Cabdiraxmaan-Cirro,

guddoomiyaha Golaha Wakiilada ahna guddoomiyaha Xisbiga Waddani iyo
Xirsi Cali Xaaji Xassan oo ah Wasiirka Madaxtooyada markii ay nala
hadlayeen waxa ay noola hadleen sidii dhismaha iyo kuraasta taallaa ay wax
aqoonsadaan. Sawirkii ay meesha ku galeen wuxuu iyaga ula mid ahaa wax
walba. Waxaabay warbaahintu qortay ‘masuuliyiin reer Somaliland ah oo
xarunta Midawga Afrika khudbado taariikhi ah ka jeediyay’.
Gabaygani halkaas ayuu ka curtay. Waxa uu sida oo kale tilmaamayaa

balaayooyinka kale ee hareeraha ka higleh iyo sida maanta Soomaalidu si
guud iyo si gaar ah ba ay u jabtay.
18
Waakan gabaygii Samowade oo dhammaystirani:
Sannadahaba waan aamusnaa; Cumar-siraadoowe,7
Suugaanta gabay waan ka tagay; sa’ iyo woowgiiye,
Sida soobir caydhoobaybaan; daayay sadarkiiye,
Hadba waan sahwiyayaa anoo; jooga suuqyada’e!
Soomaalidoo idil haddaan; yarahe suureeyo,

Qarankii saqiiriyo haddaan; silicii daymoodo,
Saymihii la soo maray haddaan; erey ku saameelo,
Soddonguuro weeyaan wakhtigu; waana saranseere,
Saxalbaa ku yuurura arlada; zamanka maantaaye,
Sakaraatul mawdkoo mar qudha; dunida saameeya,
Samadoo la laabiyo dhulkoo; xididka loo siibo,
Oo suurta la afuufo iyo; subaca Yaasiinka,
Iyo si Alleh mooyee wakhtigu; wuuna saanyadaye,
Soomaaliyeey toos adaa; seegay marinkiiye!
Dhalintii tahriib bay socdeen; sibiq dhaqaaqiiye,

Siyaasiyiintu waa wada dayuus; zamanka maantaaye,
Sinji xumada waxay kaga daydeen; gaalka saynta lahe,
Salaadiintii dhaqankee bulshadu; samo ka eegaysay,

Qaar sooryo lagu iibsadoo; suusadaa badane,
Soddonkii Kitaabkaan mariyo; Suuradaha qaare,
Iyagaa siyaasiga ka daran; zamanka maantaaye,
Samir iyo dadaalbay ummadi; samo ku gaadhaaye,

Cilmigaa wuxuu kugu simaa; meel sarreedo ahe,
Ragga samada tagay ee dayaxa; saro ka soo taagay,
Xiddigaha raggaa saanyadee; qoloba meel seestay,
Siyaasadaha dunidiyo raggaa; siraha faalleeya,
Saynis iyo aqoonbay ku timid; laysku soo simaye,
Soomaaliduna wali way hurdaan; zamanka maantaaye!
Waxba gabaygu yuu ila sakane; waxan ku saameelay,

Saadaal rumawdaa marbay; samo abuurtaaye,
Saranseer abaariyo adoo; sabo cidlaa yaalla,
Sahankuba marbuu kuu raraa; meel sarreedo ahe,
Oo xoolahoo kaa sardhaday; dib u samaadaane!
7 Cumar Maxamed Axmed (Cumar Cadami), saaxiibkay.
19
Aniguna sidiisaan ahoo; waa sir iyo caade,
Gabaygaygu waa Samowadiyo; waxad sugayseene,
Waa soor gobeed iyo midnimo; xaajo saafiyahe,
Saldhiggeedu waa wadajir iyo; sabo barwaaqaaye,
Soomaalida waxaa kala siree; qoloba geed saaray,
Saf mareed xanuun ugu dhiciyo; waa sun wadareede,
Dhalinyarada sabankoow ka kaca; qaranki suudaalye,
Suuradaha Qur’aankiyo akhriya; sadarka Yaasiinka,
Ku sifooba Diintoo ka taga; saarka iyo beenta,
Oo Soomaalinimadii luntiyo; calankii suureeya!
Nin samraa sadkiisuu mar uun; gacanta saareeye,

Rabbiyoow Subxaanoow adaan; saahid kuu ahaye,
Salaadaha adaan kugu baryaa; iyo sujuudaaye,
Noo sahal amuuraha adaan; xaraf ku seegayne!
3. Qarannimo
Jimce, February 27, 2015
Soomaalidu waxa ay yidhaahdaan nin aanay Darawalnimada waxba uga
bilawnayn ayaa gaadhi soo iibsaday. Markii uu dhaqaajiyayba gaadhigii wuu
la qallibmay. Isaga oo dawakhsan oo gaadhigii dul taagan ayay u yimaaddeen
Ciidamadii Nabadgelyada Waddooyinku. Waxa ay waydiiyeen sharcigii
baabuurka iyo kii waddo marista. Waligii isagu sharcigaas muu maqal.
Ninkaas waxa laga sheegay “Nimanyahaw gaadhigan anigaa gattay anigaana
geddistay!”.
Sheeko tan u eeg ayaa Hargeysa ka socota. “Annagaa midaynay, annagaana

kala goynay” ayaa lagu tookhayaa. Xaqqiiqo ahaan, Isaaqa dooddoodu waxa
ay ku ururtay: in Soomaalida aanu kala dhammaano iyo in ay Hargeysa marti
noogu noqdaan. Labadaas, waxba kama dhexeeyaan! Dood xunba maaha oo
waa meel wax laga bilaabi karo. Dhinaca kale, Koonfurta waxa ka socota,
hebelna gar leh, heblaayana gar leh. Waa dood aad madhalays u ah. Si
kastaba ha ahaatee, maanta saadaasha isbeddeldoonka ayaa laabaha in ka
badan malaayiin Soomaali ah ka guuxaysa. Nolol tan maanta ka roon ayaa loo
harraadanyahay. Tuulo kasta oo aad tagto ayaad taa ka dareemaysaa. Jahadan
loo socdo si guud laguma qanacsana gaar ahaan dhalinyarada, haddana
guuxaasi wali ma midaysna. Waa kali-kali iyo qof-qof.
Dhinaca kale, dhammaan waxyaabihii keeney qaranjabku wali way sii

socdaan. Qabyaaladda la siyaasadeeyey, cunista qaadka oo la barakaynayo,
siyaasiga qarriban oo reernimo lagu difaacayo. Dhammaan arrimahani waa
20
kuwii keeney qaranjabka. Walina dawo looma helin. Waxa jira dhallinyaro
badan oo aabaabulan oo arimahaasi ka dhiidhiyay, balse dhalinyaradaasi ma
midaysna. Taasina waxa ay dhaawacaysaa guul kasta oo ay gaadhi lahaayeen.
Haddaba, gabaygan Qarannimo, waxa uu si kooban u sharraxayaa ilaa

cudurradaasi dawo loo helo in ay adkaan doonto dhismaha qaran
Soomaaliyeed oo macno leh.
Waakan gabaygii Qarannimo oo dhammaystirani:

Cabdiyoow8 qiraadada wakhtigu; wuu qulqulayaaye,
Halabuurku waa Ilo qabaw; oon qiyaas go’ine,
Qaran dumiskan gaalada wattee; shilimo soo qaatay,
Qasad iyo ujeeddiyo malaha; qawl Lilaahi ahe,
Waa dhuuni qaatiyo Iblays; qiimihii dhacaye,
Qardoofada gumaysigu wadaa; waa mid qaraweyne!
Qabiil iyo xumaan iyo intaan; qudhun walaaqaynay,

Qoomaha dhexdeena ah intaan; hoos u qodanaynay,
Qoloqolo anaa reer hebela; laysu qalanaayay,
Qiirada siyaasiga intaan; daba qablaynaynay,
Qarankaagi Soomaaliyeey; waa la qaybsadaye,
Qosol kuuma yaal iyo mushxarad; lagu qalweeyaaye,
Qamandhacadu waa aawadiin; aan la qaayiraye,
Haddaydaan Qur’aankiyo Sunnaha; qawlka Nebi raacin,
Haddaydaan Qabiilkiyo ka tagin; Qaadkan lagu waashay,
Qarannimo haddaydaan u kicin; qiimo lagu yeesho,
Qayrkiin in aad baal degtaan; waan ka quus dhigaye,
Qasad yeelo Soomaaliyeey; waa qarribanteene!
Siyaasadaha laynoo qodaan; kuu qaddimayaaye,

Carruurtaa qaxoontiga ah ee; Yurub ku qaangaadhay,
Qorshe iyo haddaan loo samayn; xeerar qabanaaya,
Qodax aasan weeyoo la rabo; inay ku qoontaaye,
Qaran aan barbaartiisu hanan; qiimo laga roone,
Quruumaha adduunyada badhbaa; raas qabaw degaye,
Xiddigaha ragbaa qaanyadoo; Maaris9 qaybsadaye,
Qolqolada intii loo fadhiyay; qaayaheen dhimaye,
Qasad yeelo Soomaaliyeey; waa qarribanteene!
8 Cabdifataax Yaasiin Jaamac (Timo), saaxiibkay.

9 Meeraha Maaris.
21
4. Dabadhilif
Khamiis, March 26, 2015
Bishii June 16keedii, sannadkii 1992kii maalin Salaasa ah iyada oo lagu jiro
bilawgii qaran jabka Jamhuuriyaddii Soomaalida ayaan ku dhashay
deegaanka Kaam Buraale oo u dhaw Kaamkii Qaxoontiga Darroor ee gobolka
Hawd. Aabbahay waxa uu ahaa ganacsade iyo darawal caan ah oo
baabuurtiisu ay ahaayeen kuwii ugu horreeyey ee Hargeysa iyo miyiga la
degganyahay gaadiid ahaan loo isticmaali jiray. Aabbahay waxa uu ka mid
ahaa dadkii reer Waqooyiga ahaa ee dhuumashada kaga baxay magaalada
Hargeysa ka dib cadaadiskii maamulkii Maxamed Siyaad Barre. Waxa uu u
qaxay gobolka Hawd sannadkii 1982kii ka dib markii hantidiisii qaybo ka mid
ah la burburiyay isaguna uu dirqi kaga baxsaday magaalada Hargeysa
halkaas oo uu ku biiray Jabhaddii hadafkeeda markii dambe la afduubay ee
SNM.10
Sababtaas aawadeed ayaan ugu dhashay gobolka Hawd ee cadawgu haysto,

sida kumannaan kale oo reer Waqooyi ahiba ay dacallada dunida ugu qaxeen
kumannaan kalena ay xeryaha qaxoontiga ugu dhasheen.
Gobolka Hawd waa meesha asaaska u ahayd midnimadii Hargeysa iyo

Xamar ee 1960kii. Sabab I waydii? Aan taariikhda dib kuugu celiyo. Waa
February 28, 1955kii. Waa maalintii ay dawladda Ingiriisku si rasmi ah
gobolka Hawd ugu wareejisay Itoobiya. Warkaasi waa kii wareer iyo
walaahaw ka abuuray Waqooyi oo dhan. Waa tii mar kaliya dhulkii
xoolodaaqeenka ahaa uu gacanta ka baxay. Waxa ka sii horreeyey wareejintii
gobolka Ogaden oo ahayd January, 1948kii. Waa tii rag talo ku caddaatay.
Waa tii lagu tashaday in London iyo gaalkii caddaa garnaqsi loola tago.
Michael Mariano oo hoggaaminaaya raggii dalka hoggaanka dhaqanka u ahaa
waa kii garnaqsi u tagay London. Waa kii cod dheer ku sheegay in reer
Ingiriis ay ka baxeen ballantii ay la galeen reer Waqooyi. Waa tii Warbaahinta
reer Ingiriis qortay "afar nin oo reer miyi ah ayaa London u yimid arrin
sheeko carruureed ah". Waa tii mar kale ergada iyo socodka dhinaca
Quruumaha Midoobay loola muraaday. Waa tii shacabkii reer Waqooyi
10Qodobka Lixaad ee Dastuurkii SNM ee lagu ansixiyay Shirweynihii 5aad ee sannadkii 1987kii,
waxa uu u qornaa sidan: “The Somali National Movement (SNM) is committed to the total liberation
of the Somali Republic and shall oppose any division of the country into regions or mini-states that
are prejudicial to the unity of the country." Af Soomaali ahaan, waxa uu macnuhu noqonayaa
“Ururka Dhaqdhaqaaqa Waddaniga ah ee Soomaaliyeed (SNM), waxa uu u taaganyahay xoraynta
guud ahaan Jamhuuriyadda Soomaalida, waxaanu ka soo horjeedaa iskuday kasta oo dalka loogu
qaybinayo ‘Gobollo’ ama ‘Ismaamullo yaryar’ taas oo halis ku ah Midnimada dalka.” Raggii
aragtidaa ku dagaallamay ee ku dhintay waxa ka mid ahaa Maxamed Faarax Dalmar Yuusuf
(Maxamed-Cali), Maxamed Mooge Liibaan, Maxamed Xaashi Diiriye (Lixle), Cabdiqaadir Koosaar
Cabdi, Ibraahin Ismaaciil Maxamed (Koodbuur), Axmed Macallin Haaruun, Maxamed Xaaji Muuse
(Haragwaafi), Aadan Sheekh Maxamed Cabdi (Aadan-Shiine), Aadan Saleebaan Cali, Axmed Daahir
Nuur (Axmed-Dhagax) iyo boqollaal ama kumannaan kale.
22
kumannaan adhi ah isugu dareen oo ay u iibiyeen si noolka safarka looga
bixiyo Michael Mariano si uu doodda iyo dacwadda reer Waqooyiga u geeyo
xarunta Qaramada Midoobay ee New York. Waa kii ergaygii Ingiriiska u
qaabilsanaa Qaramada Midoobay si badheedh ah u sheegay inaan doodda
reer Waqooyiga ee iyaga liddiga ku ah aan marna la furi karin. "Golahan
kama tirsanidin, idinna garan mayno, gartiinana ma geli karno" waa tii xaajjo
ku soo ururtay. Waa tii taasi keentay cadho iyo tiiraanyo xoog leh iyo in
dadkii reer Waqooyi ay weer cad madaxa ku xidh-dhaan. Waa tii gabayada
iyo heesaha gobannimodoonka ahi is dhaafeen ee ay meel walba ka dhaceen.
Waa tii dhulxariiqqa iyo faalladu dheeraatay. Ingiriis ha na dhaafo waa tii
gole walba lagaga sheekeystay. Dhulkan soo dhicintiisa aynu xoog iyo
xoolaba u doonnanno waa tii kor iyo hoosba laysugu sheegey. Dareenka
noocaas ahi waa kii keenay midnimadii reer Waqooyi ee Xamar. Waa tii
dareenkaas aawaddeed la illaaway in geeddiga cusub loo sahan tago. Wixii
intaa ka dambeeyey waa taariikh.
Xundhurtayda oo ku aasan aawadeed, dhulkaasi sidii uu u xoroobi lahaa inta

noloshayda ka dhiman waan ka shaqayn doonaa, af ahaan ama addin ahaan.
Dhammaan suugaantayda, waxa aan si toos ah iyo si dadbanba ugu xusay
halganka gobannimadoon ee gobolkaas iyo guud ahaanba dhulka Soomaali
Galbeed ee la haysto. Ujeeddadu waxa weeye, haddii dhawr boqol oo
sannadood ka dib, aniga oo dhintay, qof Soomaaliyeed uu gabayadayda
dhagaysto ama akhristo, in uu ogaado in dhulkaasi yahay dhul Soomaaliyeed
oo cadaw xoog ku haysto, xorayntiisuna ay waajib tahay.
Waxa taariikhdeena casriga ah ku jira, marar badan oo maamulka Tigrayga ee

Addis Ababa uu dekkadaha Soomaalida hub kala soo degay si uu ugu
weeraro Soomaali kale ama ugu gumaado dad Soomaaliyeed. Sannadkii
2006dii ee ay ciidamada Itoobiyaanku qabsadeen wadnaha ummadda
Soomaaliyeed ee magaalada Xamar. Dabcan Xamar waxa ay ahayd
caasimadda Soomaalida markii miyirqab inoogu dambaysay. Warar badan
ayaa jira oo sheegaya in hubkii ay Xabashidu ku qabsadeen Xamar ay qaybo
ka mid ah kala soo degeen qaar ka mid ah dekadaha Soomaalida. Arrintaas
ayuu gabaygu si faahfaahsan uga hadlayaa. Sida oo kale, gumaadka ay
Xabashidu ku hayso dadka Soomaaliyeed, kiisa ugu sii daran waxa ay ku
haysaa dadka Soomaaliyeed ee ay gumaystato ee deggan dhulka Soomaali
Galbeed.
Haddaba gabaygan Dabadhilif waxa uu si gaar ah ula hadlayaa dadka deggan

gobolka Hawd iyo guud ahaan dhulka Soomaali Galbeed. Waxa aan ugu
baaqayaa in ay dagaallamaan oo ay xornimo iyo gobannimo u halgamaan.
Waxa aan u tilmaamayaa in aanay ku hungoobin qaybsanaanta iyo
23
qabyaaladda cadawgu maleegaayo. Sidaasidaraaddeed, meelo gabayga ka
mid ah reeraha Soomaaliyeed ayaan gabayga mid mid ugula hadlayaa:
Daarood Ismaaciil ka badan; duudda geedaha’e,

Da’yartiyo haldoorkii u kacay; diriri maayaane,
Hawiyuhu waxay daadsanyiin; tan iyo Diinsoore,
Hadday duul walaalo ah noqdaan; lama dullaysteene,
Ciisuhu haddii uu damqado; waa la didilaaye,
Diridhaba habeen kuma dhaxeen; gaalka duufka liye,
Markuu dududda laalaadiyaa; looga sii daraye,
Samaroon waxaa lagu dekanay; doogsintii hora’e,
Doonyaha Isaaq dego ma arag; wiil dagaalama’e,
Adoo lagu dilaabaa ka roon; daallin daba jooge,
Shisheeyahan dalkeennii qabsaday; haw durbaan tumine,
Damiir yeelo Soomaaliyeey; waa dayacanteene!
Sida oo kale, waxa aan tusaalaynayaa halgan dheer iyo dhiig badan ka dib,
maalinta dhulkaasi xoroobo guusha iyo barwaaqada ay dadka dhulkaasi
gaadhi doonaan iyo sharafta ay ku noolaan doonaan. Ugu dambaynta, waxa
aan digniin u gudbinayaa gumaysiga gaboobay ee Xabashida, waxaanan kula
ballamayaa dagaal iyo dhiig lama huraan u muuqda. Gabaygani waxa uu
dabasocday markii TPLF iyo adeegeyaasheedu ay dhulka ballaadhan ee
Galbeedka gobolka Sitti ku wareejiyeen maamulka Canfarta. Arrinta
muhiimka ahi waxa weeye, Soomaalidu iyada oo qabiilnimo u abaabulan
cadawgeeda way is yaqaanneen, balse iyada oo magac maamul ama
dawladdeed wadata waa laga libaystay, sababtuna waxa weeye, qabiilka
Soomaaliga ahi dhammaantii dabadhilif ma noqdo, laakiin maamulka
Soomaaliga ahi wuu noqdaa.
Waakan gabaygii Dabadhilif oo dhammaystirani:

Dabuub gabay baryahan waan ka tagay; deelka maansada’e,
Diiwaankiisa waataanan furin; waa fog dabadeede,
Dacwadaan idhaahdaba markii; cidi danayn wayday,
Digniintaydii goortay bulshadu; hoos u dayi wayday,
Dadkaygii markii laga arjumay; doodda hadalkayga,
Dibnahaygu inay aamusaan; ma aha deelqaafe!
Hayeeshee haddana waan damqaday; ina Ducaaloowe,11

Dad Ilaahay kaa beeray oo; seegay danahooda,
Ama diirka qaar kula dhashoo; dalaw ka laallaada,
Iyo duul xigaalkaa ah baan; cidina daynayne,
11 Cabdiraxiin Maxamed Ducaale (Shiine).
24
Iga duub mid lagu diirsadaan; kuu dulmarayaaye!
Masiibooyin igu soo degaan; idin dareensiine,

Doc markaan jaleecaba qalbigu; wuu damqanayaaye,
Itoobiya waxay damacsantahay; doqoni waa mooge,
Waligeedba waa dooxatiyo; diiratiyo goode,
Waa dirediraaliyo Iblays; laygu dawgalaye,
Hubka Saylac uga soo degay; Xamar ku daaqdaaye,
Oo maatidaydaa dayacan; lagu duqeeyaaye,
Oo loo damaashaadayaa; duhur dharaareede,
Damiir laaweyaalbaa kursiga; loogu dawgalaye,
Waynuhu dullee waa dar aan; khayr ku soo degine,
Waa doonyo qaad uu kufrigu; daabacaw dhigaye,
Waa kuwaa dalkii iibiyee; duunyo dhaafsadaye,
Waa kuwaa dadkii kala raree; jeexba meel degaye,
Isku wada dar oo waa fusuuq; Diinta caasiyaye,
Duufaan Ilaahay ku kici; duhur dharaareede,
Waa waxaan dadnimo loo ogayn; diir Islaamnimo’e!
Erey kalena waa duurxul iyo; dood markhaati ahe,

Guud ahaan dadkaygoow wanaag; waad ka durugteene,
Doqonniimo iyo liidnimaa; derejo mooddeene,
Dalkeenaa la qaybsaday dhulkaa; cadawgu daaqaayo,
Markii uu halyay daaficiyo; guuto diran waayay,
Da’yartiyo barbaartii markay; daaska xidhan wayday,
Maatida la duudsiyay waxaa; Hooyo dirac wayday,
Ee haadku Daadays ku cunay; geesigay dihatay,
Duqaydiyo abwaannada la dilay; culimo aw Diinka,
Wuxuu maydku wali daadsanyahay; doonyihii Faraw’e,
Degalkaad istaagtaba haween; duub xidhaa tubane,
Duunyada la xaaqqiyo kufsigu; waa mid ii dihine,
Dirir iyo colaad waxaan ahayn; lagugu dayn waaye,
Haddaydaan dagaallamin Sunnaha; waa ka durugteene!

Markuu duudda laallaadiyaa; looga sii daraye,
25
Doonyaha Isaaq dego ma arag; wiil dagaallama’e,12
Shisheeyahan dalkeenii qabsaday; haw durbaan tumine,
Gumaystuhu siduu kuu dakanay; doqoni waa mooge,

Goortii dalkeenii dhacnaa; ruuxna danin waayay,
Dawanle iyo Baabuli markii; cidi danayn wayday,
Ayaa waliba deegaanno kale; loogu sii daraye,
Degelkii Jabbuutaa kufriga; duub cad loo sudhaye,
Xamar doonyaheediyo Jubbaa; lagu dakeeyaaye,
Dabac caanaheedii ragbaa; duub ka buuxsadaye,
Waxba gabaygu yuu ila durkine; waan ka degayaaye,

Inkastoo dagaal iyo colaad; laysu dacareeyey,
Inkastoo dalkeenii wacnaa; cadaw ku soo duulay,
Inkastoo waxaan doonayaa; durugsanyuu dheeryay,
Dabadhilifka gaalada watee; Diinta ka hallaabay,
Danaystaha shisheeyuhu korsaday; wuu degdegayaaye,
Mar uun baa gumaysiga dibbiray; duubka loo jariye,
Mar uun baa dalkeennaa la dhacay; doob u soo kiciye,
Mar uun baa Daraawiish la heli; gaalo dubataaye,
Mar uun baa Wayaanaha13 la didin; oo dib loo celine,
Mar uun bay duruuftiyo wakhtigu; soo dalloosimane,
Dambasame mar uunbuu onkodi; daaqsin bixiyaaye,
Markaasaa wixii geesi dumay; loo dabaaldegiye,
Markaasaa xorriyad lagu dakayn; degalka Soomaale,
Markaasaa dariiqqiyo Sunnaha; Diinta loo noqone,
Markaasaa diyaarado casri ah; Maaris14 loo diriye,
Markaasaa agoomaha dayacan; duunyo loo qoriye,
Bulshadii dadaashaa marbay; guul la deristaaye,
Iskuduubni iyo wadajirbaa; lagu dan gaadhaaye,
Insha Allaahu waynoo dagaal; doqoni yeelkeede!
12 Magacyada qaar ka mid ah beelaha Soomaalida. Ujeeddadu waxa weeyaan guubaabin iyo abaabul
bulsheed oo asalkeedu yahay wadajir iyo midnimo. Gabaygani waxa uu dabasocday markii TPLF iyo
adeegeyaasheedu ay dhulka ballaadhan ee Galbeedka Sitti ku wareejiyeen maamulka Canfarta.
Arrinta muhiimka ahi waxa weeye, Soomaalidu iyada oo qabiilnimo u abaabulan cadawgeeda way is
yaqaanneen, balse iyada oo magac maamul ama dawladdeed wadata waa laga libaystay, sababtuna
waxa weeye, qabiilka Soomaaliga ahi dhammaantii dabadhilif ma noqdo, laakiin maamulka
Soomaaliga ahi wuu noqdaa. Markaa, ujeeddada magacaabista qabiilladu waxa weeyaan, reeruhu
dhulkooda ha difaacdaan, reeraha kalena ha u gurmadaan.
13 Jabhadda TPLF.
14 Meeraha Maaris.
26
Erey kalena waa iga digniin; gaalka loo diraye,
Wax badanbaa dadkaygiyo bulshada; docadocayseene,
Wax badanbaa dalkaygiyo arlada; kibir ku daaqdeene,
Wax badanbaad wanaag dayrisoo; ciidan dumidseene,
Hadduu shalay dadkaygii hurduu; duud ku odhan waayay,
Hadda waanu wada diirnay oo; diidnay kibirkiiye,
Ama gaalo soo didiya oo; NATO15 derejeeya,
Ama Hoobiyaha daadiyoo; baqasho door mooda,
Fulaybaan wuxuu damacsanyahay; diirka ka caddayne,
Balse waan ku soo doonayaa; duhur dharaareede,
Dalkaygaana waan kaa xorayn; door ay gaadhaba’e,
Dubaaqaaga iyo laabta gali; waa digniin culuse!
Faallo:
Maalintii aan gabaygan soo gudbiyay ee aan ku baahiyay Warbaahinta
sannadkii 2018kii, nin baa ila soo hadlay16. Waxa uu yidhi “reeraha
Soomaalida ah oo dhan dagaalbaad ugu baaqday, balse reerkayaga kumaad
darin, taasina waa faquuq, xumaan iyo cuqdad kugu jirta. Waa nacayb aad
reerkayaga u qabto”. Waxa aan ku idhi “reeraha Soomaalida ah oo dhan ma
wada sheegi karo, dhawr reer uunbaan magacyadooda sheegey, kuwaana
maan ammaanin ee waan eedeeyey oo wax iska celiya ayaan ku idhi”. Waxa
uu yidhi “maxaad reerkayaga ugu dari wayday reeraha aad eedeynayso ee
aad leedahay wax iska celiya?” Intaas kumuu joojinine, qoraal dheer ayuu iga
qoray oo uu igu eedeynaayo qabyaalad iyo eex, maadaama reerkooda aanan
ku darin reeraha Soomaaliyeed ee aan dagaalka ugu baaqay. Waxa uu iigu sii
daray “mid ka mid ah magaalooyinka aad sheegtay, qabiilka aad ku sheegtay
ma deggana ee waxa deggan qabiil kale. Markaa, dhulkayaga qabiillo kale ha
siinin oo gabaygaaga ha ugu sharciyadaynin”. Haddaba akhriste, bal u fiiro
anigu dhulka aan difaacaayo iyo aniga dhulka la iga difaacaayo. Bal u fiirso
sooyaalka aan difaacaayo iyo ka aniga layga difaacaayo. Akhriste, waatan
Soomaalidii noolayd horraantii qarniga 21aad.
5. Dal-dhammeeye
Sabti, May 23, 2015
Waxa aan dhiganayay Jaamacadda New Generation ee Addis Ababa ku taalla,
Kulliyadda Siyaasadda laga soo bilaabo dhammaadkii sannadkii 2011kii.
Shahaadada heerka koowaad ayaan ka dhigtay. Jaamacadda waxa dhigta
15Northern Atlantic Treaty Organization – Gaashaanbuurta NATO.

16Waxa uu ka soo jeeday deegaamada Koonfur Galbeed ee Soomaaliya. Waliba waxa uu ahaa nin
dadka deegaankaasi ay abwaan u yaqaannaan.
27
arday qoomiyado badan oo kala duwan. Itoobiyaan noocyo badan ah,
Suudaan dhawr nooc ah, Eritariyaan, Soomaali iyo qoomiyado kale. ‘Maalinta
Dhaqanka Jaamacadda’ ayaa sannadkiiba mar la qabtaa. Ardayda ayaa
barnaamijka qabata. Qoomiyad waliba dhaqankeeda ayay soo bandhigtaa
ardayda Jaamacadda dhigta. Calanka dalkooda ayay soo qaataan. Hal mar
ayay dhaqankooda soo bandhigaan iyaga oo isku duuban. Qoomiyadaha kale
arrintoodu waa sidaas. Marka Soomaalida la soo gaadho, ayay boqol calan
soo qaataan oo ay boqol nooc noqdaan. Waa lays dhexboodaa, waa lays
caayaa, mararka qaarkoodna waaba lays dilaa. Meeshuba way walaaqantaa.
Dadka kalena way nala yaabaan. Sannadihii dambe waxa la gaadhay in
Jaamacaddu amar soo saarto. Waxa ay amartay inaan qof Soomaali ahi
Jaamacadda calan la soo geli karin. Amarkaas cidina umay hoggaansamin.
Dad aan Jaamacadaba dhiganin oo aanu sharciga Jaamacaddu qabanaynin,
haddiiba dib lagala xisaabtami lahaa, ayaa calamo loo soo dhiibaa. Hoosta
ayay dad calamo soo geliyaan, gaar ahaan hablo magaalada laga soo kaxeeyey
oo aan waxbarashoba shaqo ku lahayn. Marka ay gudaha soo galaanna way la
soo baxaan. Waa waali iyo nacasniimo. Dadka kale oo dhami way nala
yaabban yihiin. Soomaalidu waa immisa nooc ayaa maalin walba nala
waydiiyaa? Wax jawaab ah uma hayno!
Arintaasi waxa ay ahayd masalo soo taxnayd oo muddoba uurkayga

gubaysay. Waxa la soo gaadhay bishan May, 2015ka. Bilahan oo kale waxa la
qabtaa xafladaha qalinjabinta ee ardayda Soomaaliyeed ee Addis Ababa wax
ka barta. Halkan agtayda waxa fadhiya kooxo kala duwan oo xaflado kala
duwan qabanqaabinaya. Somaliland, Puntland, Maakhir State, Khaatumo
State, Jubbaland iyo mid kale oo Soomaaliweyn ah. Dhammaantood waxa
xafladahaas loo qabanayaa wax iska celin iyo is muujin. Ku xumayn iyo
ficiltan. Na arka iyo waanu joognaa. Marar badan waa laysku colaadiyaa oo
waa laysku nacaa. Xafladaha noocan ah, sannad walba waa la qabtaa oo waa
laysku sii nacaa.
Caawa waxa aan fadhiyaa meel yar oo Bunka laga cabbo oo ka mid ah
xaafadda Soomaalida ee Addis Ababa. Waa kaligay. Guddiyo kala duwan
ayaa meel agtayda ah ku shiraya. Ardayda xafladda qalinjabinta Somaliland u
qabanqaabinaya ayaa si gaar ah ii colaadinaya. Mar hore ayay ii yimaaddeen.
Tolkaa soo raac ayay igu yidhaahdeen. Nin tolkii ka baxay ayay ii arkaan.
Marmar waabay I aflagaadaynayaan. Kuwa maamulada kale waa la mid. Nin
waliba marada reerkooda ayuu hoosta ku sittaa. Mid waliba afkuu buurayaa,
wax uu u cadhaysanyahayna lama yaqaanno. Dadka waxan samaynayaa waa
arday loo soo diray in ay wax bartaan. Arday la rabay in ay mustabal
saadaaliyaan. Arday la rabay in ay maskaxdooda xoreeyaan. Calool xumo
taas ka weyn marna maan dareemin.
28
Haddaba gabaygan Dal-dhammeeye waxa uu si hufan u soo bandhigayaa
maanta qof Soomaali ah oo dhalinyaro ah hawsha u taalla. Waxa uu
sawirayaa hanka sare ee maanta dhalinyarada wax baratay laga rabo. Waxa
uu dhalinyarada ku waaninayaa in loo dagaallamo isbeddel dawladeed,
hoggaan wanaagsan, wax soo saar, gobbanniimo iyo dib u dhis ummaddeed.
Waxa uu dhalinyarada uga digayaa qabiilka la siyaasadeeyey, maryaha
calamada lagu sheegey iyo ficilka aan faa’idada lahayn ee laysku nacsiiyay.
Waakan gabaygii Dal-dhammeeye oo dhammaystirani:

Cabdiyoow17 dabuub gabay ma tirin; waa fog dabadeede,
Deellayda waataan xidhiyo; arartii daahnayde,
Deelqaaf markii ay gashiyo; deexatiyo dhuuni,
Waanigii iskaba daayay ee; daabaceed dhigaye,
Dadkaygiyo haddii ay bulshadu; caawa iga doontay,
Dambasame cirkoo da’aya iyo; mayay daruureeyey,
Dirir hooray daad soo rogmaday; danab hillaacaaya,
Dannood iyo ilaa Faafan oo; roobku wada deeqay,
Dal-dhammeeye gabaygaygu waa; daanad gooniyahe,
Ku soo durug mid lagu doogsadaan; kuu dulmarayaaye!
Bulshoyahay dadaalbay ummadi; deeq ku mudataaye,

Bulshoyahay dadaalbay ummadi; guul ku damacdaaye,
Bulshoyahay dadaalbay ummadi; dahan ku gaadhaaye,
Bulshoyahay dadaalbay ummadi; cadaw ku dayrtaaye,
Bulshoyahay dadaalbay ummadi; samo ku doontaaye,
Bulshoyahay dadaalbay ummadi; xumo ku diidaaye,
Bulshoyahay dadaalbay ummadi; door ku noqotaaye!
Dad Islaam ah iyo baynu nahay; duul Lilaahi ahe,

Aayaadka Diintiyo Sunnuhu; waa daliil adage,
Markuu daahe Nebigii Jibriil18; Diinta ugu yeedhay,
Waxyigii ku soo degay markuu; diirka uga qaaday,
Cilmigaa la derejeeyey oo; duub cad loo xidhaye,
Dirir19 iyo Cismaanoow20 adaan; kuu danleeyahayee,
Intaad Fiise daydayi lahayd; dibadda naag joogta,
Ama Saxare aad doonanlay; haaddu dubatawday,
Ama doonni aad raaci layd; geeri dacal taalla,
Duddo reer intaad jiifsanlayd; gaalo wada duuf leh,
17 Dr. Cabdiwaasac Cabdillaahi Bade, Macallin Culuumta Siyaasadda ka dhiga Jaamacadda Addis
Ababa University.
18 Malakul Jibriil.
19 Maxamed Aadan Dirir. Nin saaxiib ah, wariyena ah oo Hargeysa deggan.
20 Cabdirisaaq Cismaan Maxamed. Nin saaxiib ah, wariyena ah oo Hargeysa deggan.
29
Dayuus iyo intaad noqon lahayd; waliba Diinlaawe,
Dalkeenaa wanaag laga helaa; Daayinkeen dhigaye,
Damiirkeeni waxa hoos u dhigay; iima daadegine!
Maahmaahda duugga ah haddaan; dib uga faalloodo,

Dab munaafaq shiday bay ummadi; dahan ku waydaaye,
Durduradaba Geelaa ku jaba; daayin abidkiiye,
Dibi Hooyadii liidataa; daaqsin tagi waaye,
Dantii mooge maro duug la nacay; kaaga sii darane!
Haddaan doodda hadalkayga iyo; ereyga kuu dooxo,

Dadkeennii waxaa kala raraan; kuu dulmarayaaye,
Niman dooxataabaa dhashiyo; duul Iblays wado’e,
Boqollaal dillaal iyo mallaal; doonayaa jira’e,
Oo maatideenaa dayacan; aan u diir nixine,
Shacabkaygan kala daadsan ee; dayrku kala ooday,
Masaakiinta daranyaysan ee; diifta ladi waayay,
Ee uu siyaasiga dufka li’; qiirada u daaray,
Bulshadaa xilkeedii dumoo; qoysas door bidaye,
Damac beena iyo bayna hoday; duul ma garataaye,
Waa dardaaran waayeel waxaan; kuu dulmarayaaye,
Inta uu damiirkiyo caqligu; hebello doonaayo,
Ama hebello aad diiddantahay; deris walaalkaa ah,
Ee aad dantii qarannimiyo; dawladnimo seegtay,
Dibindaabyo iyo baa qabtaan; duudsi iyo ceebe!
Da’yartayda Soomaalidaay; waa digniin culuse,

Dunidii ragbaa qaybsadoo; laga dambeeyaaye,
Waa kuwaa diyaarado u diray; dirirkii cawleede,
Waa kuwaa damaashaad ku mara; sida dabaylaaye,
Degmadaad is taagtaba ragbaa; danab u joogaaye,
Dayaxaabay kala boobayaan; dawlaha qaare,
Idinkuna durbaan kama kortaan; ina Digaaloowe,21
Dalkeenoo nimco ah xoolahoo; caano laga duugo,
Buuraha dushoodoo macdano; dahab la tiicaaya,
Badda dacalladeedoo kalluun; daas waliba joogo,
Dooxooyinkeenu durduroo; daadku mulacyeeyey,
Dullinimo waxaa ina badiyo; gaal la daba joogo,
Dib waxaa inoo reebay ee; hore inoo diiday,
Dar Ilaahay Soomaaliyeey; waa is dubateene,
Doqonniimo iyo reernimaa; derejo mooddeene,
21 Kayse Axmed Digaale. Nin wariye ah oo Burco deggan.
30
Waa dayro xaalkeenu iyo; dirir colaadeede,
Daciifnimada waa laga durkaa; daayin abidkaaye,
Dildillaaca dood been ah iyo; heello daba yaaca,
Abidkeedba waa lagu dagmaa; malaha diiwaane,
Isku duubni iyo wada jirbaa; lagu dan gaadhaaye!
Erey kalena waa duur xul iyo; dood markhaati ahe,

Da’yartiyo waxgaradkoow adaan; kuu dan leeyahaye,
In uu qalinku shay door ah yahay; kuuma daadegine,
Dawladnimo haddii aad rabtaan; dunidu qiimayso,
Dadnimiyo haddii aad rabtaan; horumar aan deexan,
Cilmigaa waxaa lagu degaa; damal caleen weyne,
Dammanaantu waa waxa kharibay; degelladeenniiye,
Ku dadaala Diintiyo cilmiga; iyo duruustiina,
Dib u eega taariikhda oo; dunida faalleeye,
Haddii kale duleedkaa fadhiya; waa dayacantiine!

Daayinoow Allahayoow adaan; kuu dacwiyayaaye,
Dadka oo walaalo ah dalkoo; dawladnimo gaadha,
Siyaasigan danaystaha ah oo; aanu dabar goyno,
Ummaddayda oo wada degtoo; duubka ka heshiisa,
Dalkoo xor ah dadkoo horumariyo; dawladnimo taam ah,
Iyo waxan calool doonayaa; libin diraaceede,
Allahayoow ducada noo ajiib; Daayinbaad tahaye!
6. Gobannimo-u-dirir
Arbaca, June 03, 2015
Todobaadkan oo kaliya gudihiisa, dagaallo ayaa Xamar ka dhacay. Soomaali
badan baa ku dhimatay. Diyaaradaha dagaalka ee Maraykanka ayaa
duqeeyey magaalooyin ka mid ah dalka Suuriya. Shacab badan oo Muslimiin
ah ayaa ku baaba’ay. Yuhuudda ayaa duqaysay marinka Qasa. Falastiiniyiin
masaakiin ah ayaa ku rogmaday. Mudaharaaddo ayaa ka dhacay Masar.
Taageerayaal badan oo Ikhwaanul Muslimiin ah ayaa la laayay qaarna
xabsiga ayaa lagu guray. Maraykanka ayaa Ciraaq hawlgallo ka fuliyay.
Muslimiin badan ayuu cagta mariyay. Yemen dagaallo lagu hoobtay ayaa ka
socda. Liibiya waxa ay noqotay hogya silica iyo gaajada. Suudaan way
ruxmaysaa. Guud ahaan dalalka Muslimka, nin kasta oo wax iska caabbin
muujiya, waxa abaal looga dhigay dil, xabsi ama in shisheeyaha laga iibiyo si
uu u gumeeyo. Waa arrin xanuun badan oo xaqqiiqo ah.
31
Guuldarrooyinkan ku dhacay ummadda Muslimka ah waxa aan anigu
aaminsanahay in ay sabab u yihiin hoggaan xumo gudahooda ah iyo
hisheeyaha oo kala daadsanaantooda ka faa’idaystay ka dibna
dhammaantood birta ka aslay. Waxa aan dareemay in gobanniimadu ku jirto
in si guud wax laysaga celiyo. Gabaygani wax iska celintaas ayuu ku soo
baxay kuna saabsanyahay. Ugu dambaynta waxa aan Muslimiinta, gaar
ahaan Soomaalida ku guubaabinayaa in geeri sharaf leh ama nolol
gobbaniimo leh ay raadiyaan oo marna aanay aqbalin nolol gunnimo iyo
liidnimo ah.
Waakan gabaygii Gobannimo-u-dirir oo dhammaystirani:

Sida Aar la gaadoo falaadh; goob xun laga saaray,
Ama geesi laga eexday oo; gooni socotoobay,
Ama naag dhashii laga guntoo; gogosha haaraantay,
Giriif iyo xanuunbaan qabaa; ina Gallaydhoowe,22
Guhaanada I haysiyo waxaa; aan la midab guuray,
Markay gocastu wada seexatee; Galawgu foodhyaayo,
Habeenkoo guduutaan wakhtiga; gaar u tiriyaaye,
Gegadaan xarriiqaa Cabdoow23; ciilkan gaamuraye,
Galiilyada I haysuu qalbigu; gocasho reemaaye!
Haddaan gahanka uurkayga iyo; godobta kuu sheego,

Waxaan ahay nin geed lagu xidhoo; gaalku waabsadaye,
Niman uu gumaystuhu dhaloo; guudka laga haysto,
Garaadlaaweyaalbaa xilkii; guudka loo sudhaye,
Muslimkaa la gubay ee kufrigu; aanada u gaystay,
Geeridii Ciraaq iyo dadkii; gorodda loo laabay,
Masar gabagabawdoo horaa; gaanka loo jaraye,
Suuriya geddii lala rabay; galabta joogtaaye,
Gayigaa Islaamkiyo dhulkaa; gaalku miranaayo,
Masaakiinta Garanoofka iyo; Suugga lagu gooyey,
Hooyooyinkaa wada goblamee; gabannadii waayay,
Carruurtaa gasiinkiyo manfaca; laga gadaafeeyey,
Gummaadkii Qassuu wali nin; ragi gama’a diidaaye!
Gumaystuhu dhibtuu nagu hayaa; waa mid gudoweyne,

God madaw intuu hanad ku riday; geesi xume diid ah,
Ama uu warmaa ula galee; Haadku kala goostay,
Ama gaade lagu laayaybaan; ruuxna garanayne,
Gudahooda jeerood dagaal; hoos isugu goyso,
22 Kayse Maxamed Xusseen (Kayse-Gallaydh).

23 Cabdifataax Yaasiin Jaamac (Timo).
32
Dhulgariir gufaaciyo kolaad; gumuc ku aafayso,
Jayshkaaga gaarka ah kol aad; guuto amar siiso,
Gurmad baan Rabboow kaa rabaa; amase gaashaane!
Erey kalena waa guud mar iyo; gooddin iyo faane,

Inkastoo cawaaduhu I ganay; nabarna ii gaystay,
Inkastoo gunnimo lay badiyo; arami lay gaaxshay,
Guud ahaan Islaamkoo dhan oo; dawladnimo gaadha,
Geyigoo xoroobiyo dadkoo; guudka ka heshiiya,
Dadkaygaa la kala gooyay oo; dib isu soo guura,
Iyo waxaan u geeraarayaa; in aan lib gaadhnaaye,
Waa gabagaboo waynu ridi; idil gumaystaaye,
Shisheeyaha hoggooda ugu gala; goosanbaa hadhaye!
Waxba gabaygu yuu ila durkine; aan gunaanado’e,

Guud ahaanba Soomaalidaay; waa digniin gar ahe,
Gumaystaha madaw24 uma ogolla; guusha idilkeene,
Warmuhuu inala goobayaa; gu’ iyo jiilaale,
Garan maayo waxan hoos u dhigay; garashadeenniiye,
Gobannimo-u-dirir baan rabaa; geysh dagaalama’e,
Markaasaan Galbeed25 iyo xorayn; Geeska26 oo idile,
Gacmaha is qabsada oo kufriga; gumuca deeqsiiya,
Ama waynu guulaysan oo; libinta waan gaadhi,
Ama geeri sharaflaynu dhiman; gocasho waa ceebe!
Faallo:
Labada meeris ee gabayga ugu dambeeya ayaan jecelahay inaan si gaar ah isu
dul taago:
Ama waynu guuleysan oo; libinta waan gaadhi,
Ama geeri sharafleynu dhiman; gocasho waa ceebe!
Labadan meeris markii gabaygan aan baahiyay way faafeen. Halqabsi caan ah
ayay noqdeen. Koox xulafo ah ayay taasi cudur ku noqotay. Quudhiwaagu
waa cudur halis ah. Koox halabuurro ah ayaa isu kaashaday sidii
suugaantayda ay sawir xun ugu samayn lahaayeen. Kooxdan waxa
hoggaaminayay nin dhalinyaro ah oo hadda aanu saaxiibnahay oo Jaamac
Ismaaciil Siciid (Shube) la yidhaahdo. Suugaan badan oo aan leeyahay ayaa la
soo weeraray. Tashuush badan ayaa laygu furay oo runtii aanan jeclaysan.
Waxa se ugu sii darnaa labadan meeris oo dadka oo dhami markaa aniga ii
24 Gumaystaha Madoobi waa Itoobiya.

25 Soomaali Galbeed.
26 Geeska Afrika.
33
yaqaanneen. Labadaas ayay awood badan saareen sidii ay booli iyo xatooyo
ugu sheegi lahaayeen. Waxa ay yidhaahdeen labadan meeris waxa lahaa
abwaankii dhintay ee Khaliif Sheekh Maxamuud. Buug abwaanka laga qoray
ayaa laga baadhay oo dadkii warku gaadhay ay ka baadheen waa se laga
waayay. Markii laga waayayna waxa ay yidhaahdeen waa laga illaabay in
buugga lagu qoro. Runtii ceebeyn iyo aflagaaddo abaabulan ayay ahayd.
Jaamac-Shube mar dambe ayuu iiga sheekeeyey sida dhacdadani ku dhacday.

Waxa uu yidhi “horta waxa aad tahay nin suugaan wanaagsan laakiin kibir
badan oo isla qabweyn. Taasaa ii cuntami wayday. Waxa aan go’aansaday
inaan ku xajiimeeyo. Waxa aan urursaday koox ii guulwadeeya oo u badan
koox kaa hinaasaysan oo halabuurro ah. Waxa aanu ku tashannay in
suugaantaada aan ceebeeyo, iyaguna ay ii markhaati furaan. Sidaas ayaan ku
bilaabay inaan suugaantaada been abuur iyo booli ku tilmaamo iyaguna ay
noqdaan markhaati been ma sheegayaal ah. Marar badan ayaa dhacday oo
intaan aniga laftaydu dhawr meeris oo gabay ah sameeyo, aan iyaga ku
idhaahdo meerisyadaas Nageeye ayaa soo qoraye hore ma u maqasheen? Oo
ay yidhaahdaan, Haa oo hebel oo dhintay gabay uu tiriyay ayay ku jireen.
Runtii waxay ahaayeen markhaati beenaaleyaal aan ku dan gaadhay”.
Guddi is magacawday ayaa hawshan tidhi waanu soo baadhaynaa. Muddo ka

dib ayay yidhaahdeen ‘labadan meeris shaki ayaanu ka qabnaa inaad adigu
leedahay iyo in kale, markaa iskaga hadh’. Guddigu laba nooc ayay isugu
jireen: dhawr qof oo daacad ah oo aan wax badan ogayn iyo kooxdii marka
horeba mashruucan bilawday. Jaamac-Shube ayaa ii sheegey in guddiga
marka horeba uu isagu soo abaabulay.
Kooxdaas Jaamac-Shube sheegey ee guulwadayaasha ahi, halabuurka

dhalinyarada ah oo rag iyo dumarba leh ayay u badnaayeen, magacyadooda
ayuu ii wada sheegey, waxa ay ka koobnaayeen tobaneeyo qof, laakiin ma
rabo inaan halkan ku qoro. Waxa ku jiray qaar aan saaxiibbaday u aqaanay oo
aanu isu dhawayn. Kooxdii, saddex ka mid ahi si shakhsi ah ayay iigu
yimaaddeen oo ay cafis ii waydiisteen mar dambe.
Ilaa maanta, waxa aan aqaannaa dad badan oo aaminsan inaan labadaa
meeris soo xaday oo marxuum dhintay uu leeyahay. Ima dhibto, sababtoo ah
anigu runta waan ogahay, waxa se I dhibta in dad badan oo aynu
aflagaadayno run ahaantii waxa aynu ku aflagaadaynaa ay yihiin shirqool,
ceebeyn iyo ijaafooyin dad iskaashaday ka shaqeeyeen, innaguna aynaan iska
hubsanin.
34
7. Walaahaw
Arbaca, June 10, 2015
Waxa dhammaanteen aynu xusuusanahay in sannad walba kummannaan
arday ah oo Soomaaliyeed ay ka soo qalinjabiyaan Jaamacadaha kala duwan
ee dalka iyo kuwo badan oo kale oo dibadda ah. Ardaydaasi waxa ay soo
bartaan culuumta noocyadeeda kala duwan, haddana cilmigaasi kama
muuqdo nolosha qaybaheeda kala duwan ee guud ahaan Soomaaliya iyo
deegaamada kaleba. Anigu waxa aan eedda saarayaa hoggaan xumada oo
keentay inaan laga faa’idaysanin cududda iyo maskaxda dhalinyarada wax
baratay. Gabaygan Walaahaw waxa uu ku saabsanyahay niyadxumada iyo
warwarka ay arrintaasi igu hayso.
Waakan gabaygii Walaahaw oo dhammaystirani:

Wa’da gabayga waayahan ma tirin; tani waagiiye,
Wadhafliyo Wabiin iyo markuu; fuluhu weeteeyey,
Warkeediiba waa taan ka hadhay; waa fog dabadeede,
Hayeeshee haddana waan damqaday; wacad Ilaahay’e,
Ummaddaan wakiil iyo u ahay; waadi aan go’ine,
Intaan waaqay noolahay xilbaa; weerka ii sudhane!
Hammi wabax ah waagii baryaha; waran xigaal laaya,

Wiirsiga cadaawuhu wadiyo; wehel la’aantayda,
Walbahaarka Soomaali helay; waraha soo dhaafye,
Walaahawga iyo faalladaan; kala wareegaaye,
Waxan aan la wiiqnahay nin ogi; ima waraysteene,
Haddaan wahanka uurkayga iyo; wadhida kuu sheego,
Waxaan ahay nin lagu wiirsadoo; gaalku waabsadaye,
Wisiisiga gumaystuhu I baday; waa mid waafiyahe,
Wahabbaa ku yuurura bulshada; ina Waraaboowe,27
Weheey iyo weheey qayrkaybaa; weer cad ii tolaye!
Siyaasigani waa wada wuxuush; waraso shaydaane,

Wacdi iyo wanaag iyo wax sheeg; looma weel darine,
Waran baas ha laayee kufriga; waa walaal rumahe,
Hammigeenni waxa weeciyaan; kuu warramayaaye,
Weedhaha Quraankiyo siday; Diintu warinayso,
Bulshadaa wanaagii nacdoo; waalli door bidaye,
Waligeen wixii aan wadnaan; badi walaaqnaaye,
Aniguna waqay kama hagrado; talada waayeele,
27Faysal Cali Waraabe. Waa nin ka mid ah dadka guud ahaan siyaasadda ku fashilmay haddana
taagan xaflad walba oo arday ay ku qalinjabinayso, waliba af xumo iyo liidnimo la taagan. Waa mid
ka mid ah dadka ay tahay in laga joojiyo in uu yimaaddo goobaha waxbarashada ama xaflad
qalinjabineed.
35
Cilmi laga waraabshaan rabaan; maatidaa wadhane,
Waraabaha ciyaayaan rabaan; inaan ka waabshaaye,
Ummadyahay wax sheeg iyo tusmaan; kuu waddacayaaye,
Ilaah baan wanaag iyo samaan; kuu warsanayaaye,
Waligaa wanjaafiyo ha mudan; wiirsi iyo ceebe!
8. Amakaag
Salaasa, July 28, 2015
Waa dabayaaqadii bisha April, 2015kii. Anigu hadda Jaamacadda Addis
Ababa University ayaan ku jiraa. Ardaybaan ahay. Shahaadada labaad ee
Masterska ayaan samaynayaa. Warbaahinta ayaan bartaa. Waxa saaka fasalka
soo galay Dr. Negeri Lencho oo ah Hormuud-ku-xigeenka Kulliyadda
Saxaafadda ee Jaamacadda Addis Ababa University. Isagu waxa uu ka soo
jeedaa qoomiyadda Oromada. Waxa uu taageere u yahay xisbiga EPRDF28 ee
Itoobiya xukuma. Waa musharrax xildhibaannimo ee doorashooyinka
dhawaan dhici doona. Dr. Negeri, waxa uu hadalkii saaka ku bilaabay
“maanta maqaalkan ayaynu falanqayn doonnaa”. Maqaalka waxa lagu
daabacay Wakaaladda Warar rasmiga ah ee Itoobiya (ENA)29. Waa
Wakaaladda wararka rasmiga ah ee dalka Itoobiya. Maqaalka waxa cinwaan
looga dhigay ‘Maamullada Puntland iyo Somaliland oo soo codsaday in ay ku
soo biiraan dalka Itoobiya’!
Dr. Negeri Lencho hadalkiisi ayuu sii watay. Maqaalkii oo Af Ingiriisi iyo Af
Xabashi labadaba ku qoran ayuu in cabbaar ah sharraxay. Ka dibna waxa uu
na waydiiyey sidee u aragtaan in Maamullada Puntland iyo Somaliland ay ku
soo biiraan dalka Itoobiya? Ardaydiibaa dood bilaabay. “Aniga waxa ay ila
tahay argagixiso ayay leeyihiine ha inaga maqnaadaan” mid Dhabuub30 ah
ayaa sidaa ku dooday. “Maya. Maya. Waa dad yar oo waynu ka adkaan
karnaaye, Dekado muhiim ah ayay leeyihiin, inaguna Dekado ma lihine, ha
loo oggolaado in ay inagu soo biiraan. Arintaas ha la dedejiyo” mid Xabashi
ah ayaa sidaa ku nuuxnuuxsaday. Anigu waan daawanayaa. Fasalka kaligay
ayaa wax Soomaali ah dhigta. Meesha xorriyaddu way xaddidantahay oo sida
aad doonto marna uma hadli kartid. Aniga oo iska aamusan, ayuu mid I ag
fadhiyay oo Oromo ahi igu yidhi, maxay kula tahay? Waxa aan ugu jawaabay
“waxani waa riyo ee run maaha”. Mid kale oo gees kale fadhiyay ayaa hadal
igula soo booday. Wuxuu si faanfaan ah u yidhi “Nageye, it’s already done –
waar Nageeyoow, warkani mar hore ayuu dhammaadaye adigaa hurda!”
28 Ethiopian Peoples’ Revolutionary Democratic Front.

29 Ethiopian News Agency.
30 Qoomiyad deggan Koonfurta Itoobiya.
36
Yaabkaas ayuu saaka fasalki ku dhammaaday. Waxa aan isku dayay inaan
arrintan ujeeddada laga leeyahay ka salgaadho. Dr. Negeri Lencho ayaan
cabbaar ka dib raadiyay. Xafiiskiisa ayaan ugu tagay. Waxa aan ku idhi
“fadlan qoraalkan ujeeddadiisa ma I fahamsiin kartaa”? Wuu igu qoslay.
Kaftan iyo jeesjees badan ka dib waxa uu yidhi “markii idinku dawladnimada
aad qaadateen 1960kii, iyada oo Hargeysa ay biyo la’aan tahay, saw dadkiina
kumay daan odhan jirin Herer iyo Hawaash ayaynu xoraynaynaa? Sababtu
waxay ahayd si culayska gudaha aad u yaraysaan waa in dadka himilo fog
loo abuuraa xattaa haddii aanay waligeed suurtogal ahayn. Tanina waa tii oo
kale. Si aanu u midayno qoomiyadahan badan ee Itoobiya ee qaarkood
goosashada rabaan, waa inaanu abuurnaa khayaal bulshada laga dhaadhiciyo
oo sheegaya in ummadihii jaarkayaga ahaa oo dhami ay rabaan in ay annaga
nagu soo biiraan oo ay nala midoobaan, markaa waa in innaguna
wadajirkeena iyo dawladnimadeedna aynu ilaashanaa. Ujeeddadu waa
intaas. Haddana xilli doorasho ayaa lagu jiraa oo midaynta shucuubta
Itoobiya waa muhiim. Maqaalkana waxaa qoray mid ka mid ah Kaadiriyiinta
Xisbiga oo fulinaaya arragtidaas”.
Halkaas ayaanu ku kala tagnay subaxaas Dr. Negeri Lencho, balse arrintaasi
xusuus iyo fikir hor leh ayay igu beertay.
Wakhti kooban uun ka dib taas hore, maadaama muddo xilleedkiisii kursiga
Madaxweynenimo ee dalkiisu uu sii dhammaanayo, Madaxweynaha
Maraykanka Barack Obama waxa uu safar ku yimi labada caasimadood ee
dalalka Kenya iyo Itoobiya. Si weyn ayaa loo soo dhaweeyey. Kenya ayuu ku
soo horreeyey. Dhaqaale badan ayuu ugu yaboohay. Heshiisyo ayuu la galay.
Wuxuu u soo kicitimay dhinaca Itoobiya. Waxa uu Addis Ababa soo gaadhay
maalintii shalay. Waa bisha July 27, 2015ka. Heshiisyo iyo isfaham isaga iyo
Itoobiya dhex mara ayaa la filayaa. Kolay aniga iyo dadkayga Soomaaliyeed
xumaan mooyaane Itoobiya iyo Maraykan wanaag kama filayno. Obama sida
oo kale waxa uu khudbad ka jeedin doonaa dhismaha Midawga Africa ee
Addis Ababa. Soomaalidu waabay iska faraxsanyihiin. Madaxweynihii
Maraykanka ayaa gobolkeena Geeska Afrika soo bookhday ee ha la soo
dhaweeyo Madaxweynaha. Riwaayadahaas ayaa warbaahinta bulshada ka
socota. Anigu waanigan yaabban. Waxa xusuus gaar ah leh, markii Ingiriisku
dhulka Soomaalida qaybinaayay ee dhulweynaha Soomaali Galbeed uu
Xabashida ku wareejinaayay ee la calaamadinaayay xuduudbeenaadka
maanta aynu naqaanno, Soomaalidu way iska daawanayeen. Abwaannadii
Soomaaliyeed arintaas fool xumadeed way sii arkayeen, intii itaalkooda
ahaydna way ka digeen, Soomaalidu se way dhagaysan waayeen. Mar dambe
ayaa xaqiiqada la ogaaday. Caawana sidiibay u eegtahay.
37
Waxa aan caawa ka fikirayaa in mar kale Soomaalida inta hadhay la
qaybsado. Waxa aan aad uga fikirayaa in Maraykanka oo adeegsanaya
qaanuunkiisa qaldan iyo quwaddiisa dhaqaale iyo siyaasaddeed uu dalka
Soomaaliya si doqoni ma garatay ah u hoos geeyo dawladaha jaarka ah ee
Kenya iyo Itoobiya. Tusaalaha aan kuu soo dhaweeyo. Ciidamada Itoobiya
waxa ay Soomaaliya ka joogaan magaalooyin waaweyn oo ay ka mid yihiin
Baydhabo, Xuddur, Kismaayo, inta badan gobolka Gedo, qaybo muhiim ah oo
ka mid ah gobolada Baay, Bakool, Hiiraan iyo Galguduud. Sida oo kale,
Puntland iyo Somaliland, Itoobiya ayaa si dadban gacanta ugu haysa,
sirdoonkeeduna ay si xooggan uga hawlgalaan. Sida oo kale, dawladda
Kenya, waxa ay inta badan ciidamadeedu haystaan dhulka Jubbaland.
Haddaba, maraaxiishan is huwan ayuu gabaygani ka warramayaa.

Uurkutaallooyinka inagu raagay ee aanay wali Soomaalidu dawaynin ayuu
qaar ka mid ah taabanayaa. Waxa uu si guud ula hadlayaa Soomaalida oo
dhan. Waxa uu si gaar ah farriin dhiillo leh ugu dirayaa inta ummadda
haldoorka u ah sida dhalinyarada, aqoonyahanka, abwaannada, odayaasha,
culimada iyo siyaasiyiinta (haddii gaar damqasho lihi ay ku jiraan).
Dhammaantood waxa uu ku waaninayaa feejignaan iyo baraarug lagu
badbaadinayo jiritaankooda iyo ummadnimadooda.
Waakan gabaygii Amakaag oo dhammaystirani:

In dhawayd alaalada murtida; Aadanoow31 dhigaye,
Egan iyo markay darab tahaan; marin aqaannaaye,
Markay oollin iyo raaq gashaan; aamus door bidaye,
Xalaybaan allaylkii la kacay; boqol ammuuroode,
Nin Iblaysku kala boobayoon; aarsan baan ahaye,
Waxaan ahay nin amakaagsan oon; cidiba eegayne,
Umal iyo xanuunbuu qalbigu; ii andoodyahaye!
Islaamkaba markii loo tashaday; idil ahaantoodba,

Ummaddayda goortuu kufrigu; aayar kala goostay,
Umul dooxu goortuu dhiciyo; waliba eedaadku,
Ingiriis markuu ciiddayada; deyr ku kala ooday,
Ehelkeenni goortuu ka dhigay; hilib ardaa yaalla,
Eelkuu ka tagay Reer Galbeed; waydin aragtaane,
Waa taa ilmaadeerradii; kala irdhoobeene,
Maantana ujeeddooyinbaa; loo ableeyahaye,
Aayaheenna iyo baaqigaa; loo onkodayaaye,
Waa abaabul kale oo la rabo; in aynu eednaaye,
Axankeenni bay karinayaan; idam Ilaahay’e,
31 Adeero Aadan Cigaal Jaaamac.
38
Arligeenna dhacanbaan Cabdoow32; gocasho ooyaaye!
In Obama33 loo sacab tumaa; waa ibtilo weyne,

Soomaali waxay eeddaybaan; daba ordaynaaye,
Aqoonyahan haddii aad tihiin; waliba iimaan leh,
Abwaanniyo haddii aad tihiin; ubucda suugaanta,
Arday iyo haddii aad tihiin; ubaxii Soomaali,
Ugaasyiyo haddii aad tihiin; adhaxdii waayeelka,
Odayaal haddii aad tihiin; Eebbe garanaaya,
Umariyo haddii aad tihiin; duul arriminaaya,
Qodax aasan iyo baan arkaa; arami xoog weyne,
Istaqfurullah dhaha oo tashada; waa arradantiine,
Haddii kale inkaarbaa ku xigi; dhaaxa la arkaaye!
Asalkaba dadkaygoow haddaan; erey yar kuu sheego,

Haddii aan ujeeddada murtida; oogta ka caddeeyo,
Siyaasigan inkaaraha qabiyo; waliba aafaadka,
Siyaasigan Axmaarada wattee; gaalku ku adeegto,
Siyaasigan dalkii iibiyee; ubadkii caydheeyey,
Siyaasigan indhaha beelay iyo; waliba iimaanka,
Siyaasigan ujeeddada xun ee; kuu abtirinaaya,
Siyaasigan agoontiyo shacbiga; aanada u gaystay,
Siyaasigan Ilaahay nacee; Diintii ka abraaray,
Wallee guul ma urisaan intaa; daba ordaysaane,
Ayaamaha dambeeyiyo wakhtiga; waan oddorosaaye,
Waxa aniga igu eersataan; way la amakaage,
Dib u eega taariikhdu waa; lama ilaawaane!
Faallo:
Dr. Negeri Lencho, markii dambe waxa uu noqday Wasiirka Wasaaradda
Warfaafinta ee Itoobiya. Maalintii Cabdikariin Sheekh Muuse (Qalbidhagax) 34
dawladda Soomaaliya ay sida sharcidarrada ah ugu dhiibtay Tigraygii
Itoobiya sannadkii 2017kii, Dr. Negeri Lencho waxa uu ahaa ninkii ugu
horreeyey ee warbaahinta ka hadlay ee yidhi waxa na loo soo dhiibay qof
argagixiso ah oo danaha Itoobiya halis ku ah.
32 Cabdifataax Yaasiin Jaamac (Timo).

33 Barack Obama, Madaxweyne Maraykan.
34 Jabhad Soomaali ah oo ka tirsan Jabhadda ONLF oo dawladda Soomaaliya ay si sharcidarro ah ugu
dhiibtay Tigraygii Itoobiya xukumayay sannadkii 2017kii. Dhiibista Qalbidhagax waxa ka dhalatay
cadho weyn oo dadweyne.
39
9. Dhaygag
Jimce, September 25, 2015
Waa galabnimo Khamiis ah oo Jimce soo galaayo, September 24, 2015ka.
Waxa soo dhaw Salaaddii Maqrib. Waxa aan dhex marayaa Masjid Jaamaca
weyn ee magaalada Hargeysa. Wiil yar oo da’ ahaan qiyaastii ilaa todoba jir
ah oo Soomaali ah oo ka mid ah kuwa nolosha ku dhibban ee darbijiifka ah
ayaa si kedis ah waxa uu ugu gardarrooday Islaan Oromo ah oo ilmo yar
dhabarka ku sidata mid kale oo ilaa lix jir ahna gacanta haysa. Gardaro
carruurnimo ayay ahayd. Wiilkii Soomaaliga ahaa, waxa uu yara dhirbaaxay
wiilkii yaraa ee lix jirka ahaa ee Oromada ahaa ee Islaantu ay gacanta haysay.
Wuu yara ooyay! Anigu meeshaan taaganahay. Odayaal Soomaali ah oo
meesha Shax ku ciyaarayay ayaa kii yaraa ee Soomaaliga ahaa eryay oo
dagaalay. Wuu iska cararay isaga oo iska sii qoslaya. Odayaashi Soomaalida
ahaa, Islaantiina way raalligeliyeen. Wax weyn lagama soo qaadin markii
hore. Islaantii Oromada ahayd, kii yaraa ee Soomaaliga ahaa oo sii ordaya
ayay ka sii daba tidhi “waaryaa, kan aan dhabarka ku sido ma dhirbaaxi
doontid!” ka dibna way iska dhaqaaqday. Qof kasta oo meesha taagnaa yaab
ayuu u go’ay. Oday waayeel ah oo aan garanaayo oo meesha taagnaa ayaa
hadlay. Waxa uu yidhi “waa runteed oo haddii sidan aynu nahay aan wax
laga beddelin, iyagaa ina qabsan doona. Nin waloowba sidaa ogow”. Isagina
wuu iska dhaqaaqay. Aniga dhacdadani way I damaqday. Aniga oo cagaha
jiidaya ayaan ka soo dhaqaaqay goobtii.
Maalmahan waxa aan aaminsanaa in gumaysiga Tigraygu uu samaynaayo

farsamooyin kasta oo dadka Soomaaliyeed dhulkooda uu kula yeelan karo.
Tuhunkaasi aad ayuu u badnaa. Waliba marka la eego, sida degdegga ah ee
tirada dadka Itoobiyaanka ahi ay ugu badanayeen magaalooyinka Boorama,
Hargeysa, Wajaale, Burco iyo Boosaaso. Waxa Hargeysa joogay dad badan oo
marka loo eego shaqadooda iyo qaab nololeedkoodu uu kala duwanaa. Waxa
jiray xan badan oo sheegeysa in basaasiin iyo sirdoon badan oo Itoobiyaan ahi
ay Hargeysa ku joogaan Timojarenimo, Waardiyenimo, Macallinimo,
Farsamoyaqaannimo, Dawarsadenimo, Dawaarlenimo, Cuntokariyenimo iyo
Shaadhadh kale oo badan oo wada been abuur ah. Dhammaantoodna, ama
aan idhaahdo intooda ugu badani, waxa ay dalka ku joogeen sharcidarro.
Caawa Jimce ayaa soo galaya. Waxa aan sii maray xaafadda gabadhii Hodan
Diiriye oo ku taallay Xiddigta Hargeysa. Way I yara dacaayadaysay oo waxa
ay tidhi “dadkii kale markay waxbarashadii soo dhammeeyeen ee ay
magaalada yimaaddeen way kala degeene, adigu sidaadiibaad u yuubantahay
oo ay naftu kaaga sii baxaysaa. Gabayadan iyo Soomaaliweyntan ku
wareerisay iska daa oo naftaada wax u cun!” umabaan jawaabin Hodan.
Uurkayga dabka ka baxaya iyo dhacdada xanuunka badan ee aan galabta
arkay midna umaan sheegin. Wakhti yar ka dib, gurigaygii oo aan goobta ka
40
fogayn ayaan u sii luuday. Hurdo ayaan iska waayay. Sidii aan u soo jeeday
ayuu wakhtigu igu gaadhay niskii dambe ee habeennimo. “Kan aan dhabarka
ku sido ma dhirbaaxi doontid!” Odhaahdaas ayaa damiirkayga dhimbiilo ka
shidday. Maaha inaan dulmi barakaynaayo, balse waxaan liqi waayay
xaqiiqada qadhaadh ee ay arrintaasi xambaarsantahay. Inaan dhawaaqo oo
dadkayga u digo ayay dani ka fursan wayday. Waana sababta uu ku curtay
gabaygan Dhaygag. Gabaygu dhammaantii waxa uu ku saabsanyahay in
Soomaalidu ay dalkooda ilaashadaan, maadaama Geeska Afrika ay kula
noolyihiin qoomiyado ka tiro badan, sida oo kalena uu jiro isku day badan oo
shisheeyuhu ku doonaayo in uu ku qabsado Xeebaha Soomaalida oo quwado
waaweyni ku gacan siinayaan.
Waakan gabaygii Dhaygag oo dhammaystirani:

Hodaneey35 dhawaaqaad I tidhi; dhuuxay hadalkiiye,
Marna dheelalaw kuma gabyiyo; xaajo dhalanteede,
Dhuddii Qaasim36 iyo baan hayaa; Macallin Dhoodaane,37
Gobannimo abwaan dhawrayoo; dhaaddan baan ahaye!
Waxa aan la dhuubnahay waxaa; aan la dhalan guuray,

Dhibaatiyo xanuunbaan qabaa; nacasku dhaadayne,
Dheef uma hawoodiyo in aan; dhuuni raadsado’e,
Dhadhamiyo xarrago waan ka tagay; Dheeman iyo Luule,
Dhaqashiyo haween uma hollado; gaafaf lay dhigo’e,
Boqol dhaawacbaa igu dhiciyo; waliba dheeraade,
Waxa aan la Dhaygagay nin ragi; dhawran kari waaye,
Dhabanka iyo madaxaan hayaa; kuman dharaaroode,
Dhulkiisii nin cadaw dheelmiyoo; dheelliyaan ahaye,
Oo waliba kii dhicin lahaa; Dollar dhaafsadaye!
Dhib kaloo ka daran baa jirtoo; taa ka dhumuc weyne,

Dhalinyaradu waa xoogga uu; qaran ku dhaataaye,
Dhalinyaradu waa dhaayihiyo; dhuuxa aadmiga’e,
Dhalinyahay dhammaantaa xilbaa; dheegga kuu sudhane,
Dhalinyahay halaag baa dhiciyo; dhamac rasaaseede,
Dhalinyahay dalkeennii dhammaa; maanta waa dhacane,
Dhalinyahay dhibaatay qabaan; dhumuc dadkeeniiye,
Dhiillada sokeeyaha ragbaa; dhaabbadaw tumo’e,
Dhagaraha qabiilkiyo warmaha; laysku dhacadiidsho,
Waligeedba dheef lagama cunin; dhudin colaadeede,
Dhiig iyo waxaan dhimasho hayn; looma dhaadhaco’e,
35 Hodan Ibraahin Diiriye.
36 Abwaan Axmed Ismaaciil Diiriye (Qaasim).
37 Abwaan Cabdillaahi Macallin (Dhoodaan).
41
Bulshadeennu waxay dhawraysaa; dhalinta weeyaane,
Idinkuna haddaa dhoohantiin; waa dhabcaalnimo’e!

Siyaasiyiintu waa niman dheddig38 ah dhug iyo aar laaye,
Waa niman gumaystuhu dhalooy; dhaqan wadaagaane,
Giddigoodba waa wada dhufaan; gaalku dhaansado’e,
Waa dhurwaa I cunayoon mid kale; uga dhawaadaaye,
Ninka dhaantada u qaadayoow; dhoohanaad tahaye!

Nimankii Hawaash naga dhiciyo; Dheenta Labihawle,
Dhoobada Awaariyo raggii; Faafan naga dheelmay,
Dhagaxbuur ilaa Dhooboweyn; taniyo Dheekaaso,
Ceelkii Dhanaaniyo raggii; Dheenta naga xoogay,
Dhagaxmadaw ilaa Dhiito iyo; Waraha dhaadheerba,
Lafta Dhaqayaboor iyo Wardheer; Yowle dhiniciisa,
Kaymaha dhammaajada leh iyo; dheegga Xamaraadba,
Iskudhoon Dharkaynmaale iyo; dhoollihii Adari,
Dhambal iyo ilaa Diridhabood; yaab u dhimanayso!39
Dhulkayaga raggii naga dhacee; dhaqasho noo diiday,

Maantana waxay dhaan fureen; kob aan la dhaadayne,
Sahankoodu wuu dheeryihiyo; baaqa loo dhigaye,
Dhugmo nin aan lahaynbay la tahay; dheellaliyo beene,
Dhiganaha duruustiyo haddaad; dhugato taariikhda,
Falastiin sidii loo dhacaan; dhalan wadaagnaaye!
Aniguna odhaahdaan dhigaa; dhaxalgal weeyaane,

Dhag xumadu intay kaa fogtaa; la’ iska dhawraaye,
Haddaan hanaddo wada dhiirran iyo; geesiyo u dhaaran,
Haddaynaan u dhiman Diinta iyo; dhaadashada ciidda,
Dhuuxiyo haddaynaan u shubin; dhiigga iyo heenka,
Maba dheera goortay dalkaba; inaga dheelmaane,
Dhakhsadoo ka kaca lama fadhiyo; dholondhol ceebeede!
Faallo 1:
38 Dad badan ayaa halkan igula dooday. Dheddignimada iyo Labnimada midna cay iyo ammaan
maaha. Waa abuur Ilaahay. Haddii adiga oo Lab ah lagugu arko calaamadaha iyo sifooyinka
Dhegidka, halkan weeye meesha ay ujeeddadu ku jirtaa.
39 Qaybo ka mid ah deegaamada Soomaali Galbeed ee Xabashidu xoogga ku haysato.
42
Waxa aan mar dambe dhagaystay Faysal Cabdi Rooble oo ka mid ah
Soomaalida ku nool dalka Maraykanka oo yidhi “dadka Itoobiyaanka ah ee
Soomaaliya sharcidarrada ku joogaa waxa ay ka badanyihiin tirada dadka ku
nool Jamhuuriyadda Jabbuuti”. Taas macnaheedu waxa weeye, dad
Itoobiyaan ah oo ka badan dadka ku nool dalka xorta ah ee Jabbuuti ayaa
Soomaaliya sharcidarro ku jooga. Waa tiro ka badan hal million oo qof oo
Itoobiyaan ah. Dhinaca kale, sida uu waraysi ku sheegey Maxamed Xaaji
Ingiriis oo ka mid ah cilmibaadheyaasha Soomaalida, bilawgii qarnigii 20aad,
magaalada Diridhaba in ka badan 90% waxa lahaa dad Soomaali ah, haddana
(sannadka 2020) Soomaalidu magaaladaas waxa ay ka yihiin 18%. Sida oo
kale magaalada Jigjiga ayaa iyaduna qarka u saaran in lala wareego.
Faallo 2:
Si isbeddelka dhinaca dadka ah ee socda aad u sii fahanto, tani waa hordhaca
daraasad uu daabacay Machadka Rift Valley Institute sannadkan 2023ka oo
cinwaankeedu ahaa ‘Religion and Conflict in Dire Dawa: Intercommunal
Tensions and Opportunities for Peace’. Daraasaddu waxa ay ku bilaabantay:
Diridhaba waa magaalada labaad ee ugu weyn Itoobiya. Waxa ay dhisantay
qiyaastii sannadkii 1894kii. Magaalada waxa ku nool dad ku dhaw nus
malyuun qof, baadiyaheedana waxa deggan ilaa 200,000 oo qof. Sannadkii
2004tii, qaraar ay Itoobiya soo saartay oo tirsigiisu ahaa 416/2004 ayaa
magaaladan la go’aamiyay in dawladda federaaliga ahi ay si toos ah u
maamusho, ka dib muran u dhexeeyay maamullada Soomaalida iyo Oromada
oo la xidhiidhay maamulka iyo lahaanshiiyaha Diridhaba. Tan waxa ka
horreeyey dagaallo u dhexeeyay labada dhinac oo deegaanka magaalada ka
dhacay dhammaadkii sagaashamaadkii. Lahaanshiiyaha magaalada iyo
deegaamadeeda ayaa tan sal u ahaa. Sidaasidaraaddeed, waxa la go’aamiyay
in maamulka magaalada loo qaybsado 40:40:20 (40% Soomaali, 40% Oromo
iyo 20% oo ah qoomiyadaha kale oo Axmaaradu ay ugu badantahay).
Dhawaan Baarlamaaka federaaliga ah ayaa soo hadalqaaday in magaalada
maamullada Soomaalida ama kan Oromada lagu daro, balse waa lagu sii
dhiirran kari waayay xaasaasiyadda arrinta aawaddeed. Kursiga maayirka
magaaladu waxa uu u dhexeeyaa Soomaalida iyo Oromada. Midba mar ayuu
qaataa.
Goobta muhiimka ah ee ay ku taallo iyo fursadaha gacansi ee yaalla

aawadeed, magaaladu waxa ay soo jiidatay dad badan oo cusub oo doonaaya
in ay deegaan ka dhigtaan. Waxa la rumaysanyahay in ay tahay magaalada
ugu korriinka badan dhinaca korodhka dadka guud ahaan Itoobiya oo ay
xattaa ku jirto caasimadda Addis Ababa iyo magaalada taariikhiga ah ee
Herer. Deegaamada ay magaaladu xukunto, Muslimiintu waxa ay ka yihiin
70.9%. Inta soo hadhay oo ku dhaw 30% waa gaalo kala duwan (Orthodox
43
Christians (25.6%), Protestants (2.8%), Catholics (0.4%) iyo noocyo kale (0.3%).
Dhinaca baadiyaha magaalada, wax ka badan 99.5% dadku waa Muslimiin,
laakiin, magaalada gudaheeda Muslimiintu waxa ay ka yihiin 57.4%, halka
gaaladuna ay yihiin wax ku dhaw 42.6%. Dhinaca qoomiyadaha, baadiyaha
magaalada Diridhaba waxa deggan dad Oromo ah oo ka badan 73.5%.
Soomaalidu waxa ay hadda ka yihiin 26%. Dhinaca magaalada gudaheeda,
Oromadu waxa ay ka yihiin 33.1%, Soomaaliduna 23.5%, halka Axmaaraduna
ay ka yihiin 29.5%. Taas macnaheedu waxa weeyaan isku darka Oromada iyo
Axmaarada ayaa magaalada gudaheeda ugu badan (62.6%). Soomaalida,
Oromada iyo Axmaarada reer Diridhaba waa dad aad isugu milmay af ahaan
iyo bulsho ahaanba. Waxa ugu muhiimsan kala guursiga qoomiyaha oo ah
mid aad u sarreeya.40
10. Garnayl
Arbaca, November 18, 2015
Waa Maalinnimo Salaasa ah, November 17, 2015ka. Waxa aan kaga qayb
galay magaalada xuduudbeenaadku maro ee Wajaale aaskii wariye Axmed
Xasan Cawke oo ku geeriyooday Jigjiga. Runtii xaqqiiqo aad u qadhaadh iyo
taariikh ay adagtahay in aan liqo ayaa ka dhacday aaska Cawke. Waa se lagu
kala duwanaan karaa sida loo arko. Itoobiyada gumaysiga ahi waxa ay si
xeeldheer ugu dadaashaa in ay si kasta oo suurogal ah u tirtirto taariikhda iyo
jiritaanka qof Soomaali ah oo iyada iyo damaceeda diiddan. Waxa ay mar
walba halgan ugu jirtaa sidii ay ugu muujin lahayd in qofka Soomaaliga ahi
yahay qof dawlad ahaan iyo taariikh ahaan iyaga hoos taga oo ka tirsan.
Sheegashada dhulka Soomaalida ee ilaa Banaadir gaadhsiisan, waxa dhinac
socda in Xabashidu ay dadaal dheer ku bixiyeen in qofka Soomaaliga ah loo
arko qof ay isku dawlad yihiin, iyagana hoos yimaadda xukun ahaan. Meel
lagu sheegay in ay tahay Xabaashii Sayyidka ayaa laga taagay Calanka
Xabashida iyada oo lagu sheegey in uu ahaa Halgamaa Itoobiyaan ah oo
dhulkiisa gumaysiga reer Yurub ka hor taagnaa. Sida oo kale taalladiisa
Jigjiga laga sameeyey ayaa Calanka Xabashida laga taagay. Dhacdooyinkani,
aniga aragtidayda, waa ku talogal iyo qorshe duudsi taariikheed ah. Ma jiri
karto sabab kaliya oo keensan karta in taallada Sayyidka laga sameeyo Jigjiga.
Cawke, waxa uu ahaa shakhsiyaadka Soomaalida ah ee dagaalkii sannadkii

1977kii dhexmaray Soomaalida iyo Xabashida door weyn oo dhinaca Afka ah
ka soo qaatay. Si lama filaan ah oo degdeg ah ayuu Jigjiga ugu geeriyooday.
Anigu ma sheegi karo sababta rasmiga ah ee uu u dhintay waxa aan se hubaa
Xabashida iyo kuwa la nool ee ay adeegsadaan ma illaawaan godobta iyo
40Daraasaddan waxa aad ka heli kartaa: https://riftvalley.net/publication/religion-and-conflict-dire-

dawa.
44
geesiga iska celiya, damacoodana is hortaaga. Inaan shakiyo xaqbaan u
leeyahay. Cawke dhimay. Waxa la sugayaa waa in la aaso. Markii hore waxaa
la sheegey in Hargeysa lagu aasi doono, wakhti ka dib waxa la soo sheegey in
Gabiley lagu aasi doono. Labadaas midna ma dhicin. Cawke waxa lagu aasay
Beer Aabbihii lahaa oo ku taalla dhinaca Xabashidu gumaysato ee magaalada
Wajaale. Waxa aaska iyo aabulkaba kaalin ku leh daaquudka Itoobiyaanka
uga wakiilka ah dhulka Soomaali Galbeed Cabdi Maxamuud Cumar (Ina
Iley). Isaga ayaana ka soo qaybgalay aaska. In Cawke dhinaca Xabashidu
haysato ee Wajaale lagu aaso dan weyn oo gumaysi ayaa ugu jirta Xabashida.
Macnuhu waxa weeye: Soomaalidu waa Itoobiyaan. In wax kale la
qarinaayayna, anigu ma ogi, waa se suurtogal waliba si weyn.
Gaadhigii siday Maydka Cawke. Wajaale, dhinaca Xabashida.

November 17, 2015.
Saleebaan Yuusuf Dhakhtar oo wax ka qora arrimaha Soomaalida gaar ahaan

Somaliland ayaa maalintan qoray su’aalo door ah oo geerida Cawke ka
dhalan kara. Waxa uu cinwaan uga dhigay: Dhimashada Cawke ha loo dhug
yeesho! Su’aalahaas waxa ka mid ahaa: Wariye Axmed Xassan Cawke ma dar
Ilaahay ayuu u dhintay mise gacan ka xaq daran oo aan muuqan ayaa dishay?
Cawke muxuu Jigjiga ka doonay? Cawke yaa u yeedhay? Maxaa loogu
yeedhay? Cawke xanuunka dilay muxuu ahaa? Miyuu xanuusanaayey
markuu Jigjiga tagay? Haddii uu dhintay Cawke oo la ogyahay inuu weriye
caan ah ahaa oo cadaw badan leh, oo dawladdo ku jiraan, maxaa keenay in
markiiba iyada oo aan baadhis la samaynin xabaasha lagula cararo? Maxaa
maydkiisa baadhis loogu sameyn waayey oo loo ogaan waayey sababta uu u
dhintay? Dabcan waxaynu ognahay in qof kasta oo caan ah oo si kedis ah u
dhinta oo laga shakiyo sababta uu u dhintay in lagu sameeyo ‘Autopsy’ oo ah
qalliino iyo baadhitaan lagu ogaanaayo sababta keentay geeridan kedis ka ah?
45
Axmed Xassan Cawke ma Itoobiyaan ayuu ahaa mise Soomaali? Maxaa
sababay in Axmed Xassan Cawke lagu aaso daanta ay Itoobiya xukunto ee
magaalada Wajaale? Maxaa loogu aasi waayay daanta ay Somaliland xukunto
ee isla magaalada Wajaale?
Caddadkii Wargeyska Himilo ee soo baxay November 18, 2015 oo ka

faalloonaaya sidii aaska Cawke u dhacay.
Aaskii Cawke, Cumar Cali Xassan (Seerbiya) ayaanu Xabaasha dusheeda isku
aragnay. Waxa aan ku idhi ‘maanta duudsi weyn oo taariikheed ayaa dhacay’.
Way ku adkaatay in uu markaa I fahmo. Sidaas ayaa lagu kala dareeray.
Haddaba, gabaygan Garnayl waxa uu isku dayayaa in uu iftiimiyo damaca
soo jireenka ah iyo duudsiga taariikheed ee Xabashidu ay ku hayaan isirka
Soomaaliga ah iyo halyaygoodaba.
Waakan gabaygii Garnayl oo dhammaystirani:

Cumaroow41 gardaadshaha fankoow; gacalkayoow heedheh,
Gugan iyo gugii hore ma tirin; geeddi maasada’e,
Mar haddii halyay soo guntada; goobta laga waayay,
Aan gabayadaydii furfuro; waa geddaan rabaye!
Xalay gelin dhexaadkii hurdada; gama’i lay diidye,

Gudoodiga allaylkii waxbaa; laygu guud furaye,
Gudcurkii habeennimo tashigu; igu gun weynaaye,
Gogoshii la ii dhigay ka kacay; boqol kun oo goore,
Sida Aar gantaal qaba gurxamay; goohna igu raagye,
Waan wada gubtahanyoonayaa; goor iyo ayaane,
Geestaan jalleecaba qalbigu; wuu godmanayaaye,
Hayeeshee waxaan gocanayiyo; ciilkan igu gaaxday,
Geeraarradaydiyo murtida; gabayadaan baanay,
Waa su’aal gu’ weyn oo nin raga; qiiro gelisaaye,
41 Cumar Cali Xassan (Seerbiya).
46
Waa guurtidii Timacaddiyo; oday ka soo gaadhe,
Waxaan uga golleeyahay malaha; garanba maysaane!
Gardarooyin soo gaamuriyo; ciilkan igu gaaxday,

Galiilyadan wadnaha taabatiyo; goohan igu raagay,
Nin garaadli wuu garanayaa; gocorna yeelkiiye,
Gawaan raac ma fiicnee runtaan; soo gudbinayaaye,
Maahmaahda guunka ah haddaan; soo guntima baadho,
Afku waa Garnayl kaaga daran; Aarka gaylama’e!
Gayigeena dhacan maalintii; gumuca loo qaatay,
Gambisiyo ilaa Hawd markii; laysku gacan saaray,
Ninkii Xabashi gaagaabiyee; guuraha u diiday,
Gayigaba dhammaantii ninkii; looga wada giigay,
Geeshkeena oo idil ninkii; libinta gaadhsiiyay!
Geeridu xaq weeyee markii; ruuxda laga gooyay,

Cawkeba42 godkii loo qodiyo; goobtii lagu aasay,
Waa waran gumaystuhu la helay; geeddigaan wadaye,
Haddii geesigii iga dhashaba; layga gacan meersho,
Haddii garasho kii lagu tuhmaba; shaadhadh loo geliyo,
Dhalashooyin gaariyo haddii; magacyo loo gooyo,
Calamada gumaystaha haddii; guudka laga saaro,
Gunnimo iyo liidbaa ku xigi; gabi ahaanteene,
Geestaan jalleecaba qalbigu; wuu godmanayaaye,
Gumaystuhu dhibtuu nagu hayaan; laga gayoonayne,
Nin gaboobay waa yaabanyiyo; kii garaad lihiye,
Soomaalidaay garo wanaag; waad ka gudubteene!
11. Waan Diiday Reernimo!

Isniin, January 04, 2016
Muddo ku dhaw shan sannadood oo aan Magaalada Addis Ababa ee dalka
Itoobiya waxbarasho u joogay ka dib, waxa aan ku soo laabtay Magaalada
Hargeysa dabayaaqadii sanadkii 2015kii aniga oo qoraya buuggaygii
qalinjabinta Jaamacadda oo aan ka qoraayay heerka xorriyadda Saxaafadda ee
deegaamada Somaliland. Wakhtigan waxa aan ku biiray qaybta tababarrada
ee Ururka Saxafiyiinta Somaliland ee SOLJA43 oo uu Guddoomiye ka ahaa
Maxamuud Cabdi Jaamac (Xuuto). Waxa qaybta tababarrada ee SOLJA
isaguna joogay Yoonis Cali Nuur oo ahaa waayo-arag Saxaafadeed. Tani waxa
ay fursad wanaagsan ii siisay inaan si fudud u helo xogo muhiim ah oo la
42 Axmed Xassan Cawke.

43 Somaliland Journalists Association.
47
xidhiidha heerka xorriyadda Saxaafadda ee Somaliland ee aan wax ka
qoraayay. Waxa aanu kulamo wariyayaal lagu tababarayo ku qabannay
magaalooyinka Hargeysa, Burco iyo Berbera. Fursad wanaagsan oo dal
barasho ayay runtii ii ahayd.
Habeenkii uu bilaabanaayay sannadkan 2016ka ayaan bandhig suugaaneed

ku qabtay magaalada Hargeysa. Dadkii goobta yimid ee ka hadlay waxa ka
mid ahaa Cabdikariin Axmed Mooge Liibaan oo maalmahan barasho iyo fikir
wadaag uu noo socday, si weyna aanu isugu xidhnayn. Waa nin runtii leh
dareen ballaadhan oo bulsho, aanan rejaynaayo in himiladiisa ay wax ka
qabsoomi karaan. Cabdikariin waxa uu goobtaas ka yidhi “Nageeye waa
idaacad weyn oo xaq-u-dirir ah”. Waxa uu intaas sii raaciyay in maanta loo
baahanyahay ‘rag dantooda illaawa oo danta guud u gaajooda’. Hadalkaas
ayuu ahaa hadalka run ahaantii dareenkayga iyo doonistayda ugu dhawaa.
Maalmahan, waxa aan markii ugu horaysay safar ku tagay magaalada

Balligubadle. Magaalada Balligubadle waxa dhex marta waddada
xuduudbeenaadka ah ee kala qaybisa dhulka gobolka Hawd iyo
Jamhuuriyadda Soomaalida gobolladeeda Waqooyi ee maanta ah
Somalilandta gooni-u-goosiga ah.
Balligubadle. January, 2016.
Xuduudbeenaadka ayaan istaagay. Waxa iga maqan ee Xabashi igaga maqan

iyo waxa ay tolkay talo moodeen ayaa isu kay qaban waayay. Waxa iga
maqan dal iyo dad. Halkii waxa ka maqan ay doonan lahaayeen, waxa ay
wanaag moodeen in dadka intii wada joogtayna ay sii kala qaybiyaan. Tolkay
48
oo dhan maaha. Waxa sidan dan mooday siyaasiga faashilka ah iyo shacab
badan oo xaqqiiqooyinku iskaga qaldameen. Ummadda durbaanka kaliya ee
loo tumaa waxa uu noqday kan reernimada. Dood kale oo macno leh oo loo
guuxi karo oo dadka intii wada joogtay lagu sii kala goyn karo (Xamar iyo
Hargeysa) marna siyaasigu ma soo bandhigin, mana soo bandhigi karoba.
Taas beddelkeeda, dulmi, caddaaladdarro, boob, eex, qabyaalad, xadhig, rejo
xumo iyo dhammaan kumannaankii cudur ee midnimada lagaga soo cararay,
dhammaantood halkan way yaallaan. Qofkii ka hadlaa, waa qarandumis iyo
dib-u-socod. Miisaankii oo dhan ayaa khaldamay. Reernimo kaliya ayay
ahayd dooddii meesha taallay. Halkaas ayuu ka dhashay gabayga Waan
Diiday Reernimo!
Waakan gabaygii Waan Diiday Reernimo oo dhammaystirani:

Cabdiyoow44 danqaarada wakhtigu; ways dakinayaaye,
Hammi durugsan dood gaaban iyo; ficil dadaalaaya,
Dad is jecel dulqaad iyo midnimo; dawladnimo taam ah,
Haddii aad mar uun door biddaan; waynu degi layne,
Guulaha dariiq loo mariyo; daw cad baa jira’e,
Iska daba wareegbaynu nahay; daayin abidkeene!
Anigana duruuftiyo xilligu; ii daliil noqoye,

Diihaalka muuqiyo Cabdoow45; diiftan igu taalla,
Dunji igu fogaadaa jiroon; cidi dareemayne,
Waagii dillaacaba tashigu; iga dun roonaaye,
Dumar hawlahoodiyo xarrago; waan ka didayaaye,
In aan duunyo iyo maal dhaqdana; siima doorbida’e,
Damqashada waxaa iigu wacan; doqoni waa mooge,
Dalkeennaa la qaybsaday dhulkaa; cadawgu daaqaayo,
Dadkeennaa la kala ooday ee; dayrka lagu meershay,
Reerahan intay duub tosheen; dawladnimo sheegtay,46
Hadba nabaro doog igu kacshaan; meel la duubnahaye,
Waxaan ahay nin daalaadhacoo; ceel ku soo dumaye!
Soomaalida waxaa dooriyaan; kuu dulmarayaaye,

Taariikhda duugga ah haddaan; dib uga faalloodo,
Cudud iyo dagaal laguma hanan; degelladoodiiye,
Markii ay dariiqii Alliyo; Diintii ka carrawday,
Markii ay siyaasiga dardaran; heello daba qaadday,
Markii ay wixii lagu dayaba; diiday odhan wayday,
44 Cabdikariin Axmed Mooge Liibaan. Maalmahan Cabdikariin waxa aanu ahayn saaxiib iyo sheeko
wadaag.
45 Cabdikariin Axmed Mooge Liibaan.
46 Maamulgobolleeddada faraha badan ee dalkii Jamhuuriyadda Soomaaliyeed ka samaysmay.
49
Dillaal iyo mallaalnimo markii; Dollar lagu baaday,
Markii uu gumaysigu dagay; gaalka derejaysay,
Markii uu damiirkiyo caqligu; digigixoon waayay,
Markii uu hankeedii debcay; dib isu soo eegtay,
Dekanooyinkii loo dhigay; degashanaysaaye!
Haddaan duurxulkaygiyo murtida; ereyga kuu dooxo,

Dullaysiga shisheeyahaba waw; debacsanaataane,
Gaaladu waxay damacsantahay; abid ma diiddaane,
Haddii se dooddu hebel taagantiyo; deris walaalkaa ah,
Markaasaynu dhiig daadinaa; oo is dubanaaye!
Gumaystuhu sidii kuu dekanay; doqoni waa mooge,

Duhurkiyo habeenkaba warmuu; kuu diyaarsadaye,
Dibin daabyadaaduu wax badan; duubka ku hayaaye,
Dugsi nabad ah in aad seexatana; wuu ka didayaaye,
Hammi durugsan buu leeyihiyo; duruqyo dhaadheere,
Dalkeennaba in uu qaatabuu; duubka ku hayaaye,
Dayacnaantan Soomaali helay; diiftan nagu raagtay,
Waxaa igaga sii daran haddaan; idin dareensiiyo,
Innagaan wixii nalagu dagay; daaya garanayne!
Inta aynu dood been ah iyo; hebel difaacayno,

Daciifnimo liidnimo intaan; derejo moodayno,
Dekanada dhexdeena ah intaan; hanad u dooxayno,
Deelqaaf xigaalnimo intaan; dil isu quudhayno,
Dadnimo iyo guul aad heshaan; iima daalacine,
Dabac caanaheedii ragbaa; duub ka buuxsadaye,
Waa kaa dalkeennii dhammaa; lagu danaystaaye,
Afartaasi waa doodda hore; shayna ii dihine,

Fulaybaan wuxuu damacsanyahay; diirka ka caddayne,
Degmadii Jabbuutiyo Cartiyo; guri Dumayroo dhan,
Diridhaba Awaariyo ilaa; Sagag duleedkeeda,
Durdurkii Qallaafiyo ilaa; Doollo iyo Faafan,
Sayyidkii halkii uu degiyo; Iimay darafkeeda,
Dannood iyo Wardheer iyo ilaa; Gaarisiyo Dawga,
Dhagaxbuur dusheediyo ilaa; webiga daaciisa,
Darroor iyo halkii aan ku koray; Sugumo duudkooda,
Qabridahare doonyaha Afdheer; dawga Labi-hawle,
Degalkii Negayliyo Gurracan; damalka Laasaale,
Diinsoor ilaa dawga Sheekh; Alamsay daaciisa,
50
Dulleeddada Hargeysiyo Burciyo; dooxyadii Adari,
Dekaddii Kismaayiyo Jubboo; hirar dawaamaaya,
Xamar doonyaheediyo Nugaal; labada daaroodba,
Gaalkacayo labadeeda daraf; ee la kala dayray,
Soomaalidu geyiga ay degtiyo; degelladeedoo dhan,
Midnimaan la doondoonayaa; door ay gaadhaba’e!
Waxba gabaygu yuu ila durkine; waxaan ka degayaaye,

Suugaantu waa deeq Alliyo; diiqo gooniyahe,
Hayeeshee ragbaa duminayoo; lagu danaystaaye,
Nimanbaa halkii doog leh iyo; saac ku daydaya’e,
Dufan iyo ragbaa shilimo iyo; duunyo dhaafsada’e,
Hayeeshee haddaan dood rasmi ah; diirka ka caddeeyo,
Waa iga digniin iyo wax sheeg; duurxul iyo faane,
Dirham iyo haddii Dollar iyo; Dahab la soo xaadho,
Dillaalnimo haddii laygu dayo; amase doollaalo,
Dunidaba dhammaanteed haddii; derejo lay siiyo,
Damacaygu waa dhaafsanyahay; duunyo iyo maale,
Danta guud nin lagu aaminoo; door ah baan ahaye,
Iska doodi maayee runtaan; kuu dul marayaaye,
Qarankeenni dumaybaan u ahay; raacdo loo diraye,
Waxba daasad hay tumina waan; diiday reernimo’e!
12. Hammi
Khamiis, February 11, 2016
Bishii May sannadkii 1978kii, ayuu Cabdikariin Axmed Guuleed (Cabdikariin
Awraalli)47 ka soo laabtay dalka Germany oo uu Muqdisho ka soo degay,
isaga oo doonaayay in uu wax ka qoro buuggiisii qalinjabinta jaamacadda oo
cinwaankiisu ahaa “THE INTERDEPENDENCY OF THE ECOLOGY
(ENVIRONMENT), THE ECONOMY (LIVESTOCK), AND THE SOCIAL
STATUS OF THE PASTORALISTS IN SOMALIA". Markii uu dhammeeyey
xog ururintii cinwaankiisa ayuu Hargeysa yimid. Intii uu Hargeysa joogay,
waxa uu marar kala duwan bookhday Cisbitaalka guud ee Hargeysa.
Cabdikariin waxa uu sheegey in saddex dhacdo oo si weyn dareenkiis u
beddelay uu kala kulmay Cisbitaalka Hargeysa. Cabdikariin Awraalli ayaa
47Aqoonyahan muddo ka soo shaqeeyey arrimaha gargaarka iyo samafalka guud ahaan deegaamada
kala duwan ee Soomaalida. Waxa si weyn loogu xusuustaa doorkii uu ku lahaa gargaarka dadkii
qaxoontiga ahaa ee ka soo qaxay dagaalkii Soomaali Galbeed iyo markii dambe dadkii ka soo qaxay
magaalooyinka markii lagu jiray dagaaladii SNM iyo Maxamed Siyaad Barre. Waxaa sida oo kale
lagu xusuustaa doorkii uu ku lahaa aasaaska dugsiga hoyga ah ee Gaashaamo. Markii dambe, waxa
uu muddo xubin ka ahaa Baarlamaanka Itoobiya.
51
dhacdooyinkan iiga sheekeeyey dhammaadkii sannadkii 2015kii. Saddexda
dhacdo waxa ay kala ahaayeen:
1. “Nin ayaa xaaskiisii oo foolanaysa keenay qolkii lagaga ummulin lahaa.

Wakhtigu wuxuu ahaa 7:30 fiidnimo oo laydh ma jirin. Ninkiibaa lagu
yidhi “gaadhigaaga laydhkiisa daaqadda ku soo hagaaji si xaaska looga
ummuliyo”. Ninki sidii ayuu sameeyey. Nasiib wanaagna xaaskii waa
laga ummuliyey iyada oo la isticmaalayo laydhka gaadhigiisa.
2. Maalin kale oo aan imid Cisbitaalka weyn ee Hargeysa ayaa lay

sheegay in gabadh foolanaysay oo miisaan na lahayd ku fadhiisatay
sariir. Sariirtu dhexda ayey ka dalooshay oo waraaq Kartoon laga jaray
ayaa saarnayd oo daloolka lagu qariyey. Markay ku fadhiisatay
Kartoonkii ayay hoos ula dhacay, gabadhiina sidaas ayaa lagaga
ummuliyey oo ilmihii sariirta hoosteeda ayaa lagaga soo saaray.
3. Maalin saddexaad oo aan imidna waxaan tagay qaybta Qalliinka oo qof

lagu qalaayey. Iyada oo qalliinkii lagu jiro ayuu laydhki bakhtiyey,
muddana wuu bakhtiisnaa. Maadaama aanu lahayn Cisbitaalku
dabdhaliye (generator), laydhkina soo laaban waayay, qofkii la
qalaayay sidii ayuu ku dhintay.”
Aniga iyo Cabdikariin Awraalli. Addis Ababa. June, 2014.
Maanta, waxa wax laga murugoodo ah in 40 sannadood ka dib, wali aynu isla
duruufihii la noolahay. Waxa wax laga murugoodo ah in maalin dhawayd
dhakhtarka weyn ee magaalada Hargeysa uu qof Oxygen la'aan ugu dhintay!
Arrintaasi waxa ay marmar badan ka dhacdaa dhakhtarka weyn ee Hargeysa.
Iyada oo baahiyaha nololeed sidaa yihiin. Haddana arrintaas waxbaa ku soo

biiray. Kala duwanaanshiiyaha fikirku waa qurux, doodda iyo isqancintuna
52
waa ilbaxnimo, balse xilligan kala duwanaanshiiyaha fikirku waxa uu ka
noqday cadaawad iyo xumaan. Tilmaanta dhaliishu waxa ay noqotay
qarandumisnimo iyo dibusocodnimo. Nidaamyada qaarkood waxa ay
bixiyaan adeegyo, mid caafimaad, mid waxbarasho iyo mid kale oo nololeed.
Nidaamyada qaarkood, wax adeeg ah ma bixiyaan balse dadka dhib kuma
hayaan. Dadku iyagaa noloshooda la daalaadhaca. Nidaamku dadka wixii ay
ahayd in uu u qabto, uma qabto, balse noloshooda gaarka ah dhib kuma aha.
Nidaamyada qaarkood, wax adeeg ah ma bixiyaan, dhibkoodana dadku kama
nabadgalaan. Xadhig iyo Cagajuglayn. Noocan ugu dambeeya ayaanu malaha
annagu nahay. Sidaasidaraaddeed, xilligan waxa aan in badan
saaxiibbadayda iga fikirka duwan aan ku odhan jiray, ima khasbi kartid
sidaanan aniguba kuu khasbi karin, markaa labadeenuba waynu ku
khasbanahay in aynu isqancinno. Arrimahaas ayuu gabaygani ka hadlayaa.
Waxa uu si hoose isu waydiinayaa, 30 sannaddood ka dib, Somaliland maxay
xaqqiijisay?
Waakan gabaygii Hammi oo dhammaystirani:

Hami durugsan hawraarsan iyo; hadaf dadaalaaya,
Qaran horumarkiisiyo midnimo; dawlad hanaqaadda,
Gobannimo hagaagtiyo haddaad; guulo haninayso,
Hilin laga galay leedahoon; hadal ka taagnayne,
Intaan heedhi waaliyo qabiil; horumar moodayno,
Wixii hore inoo daashadiyo; hebel intay joogto,
Gobannimo in aad haybsataan; waan hal soo gudhaye!
Hoosiiska beentii marbuu; dhab u hagaagaaye,

Runta loo han weynyahay marbaa; lagu hungoobaaye,
Hurdo adiga oo galay marbaad; libin haleeshaaye,
Adigoo halgaatamay marbaad; marin habawdaaye!
Hammi dawladdeed iyo waxay; guul ku hirataaba,

Kaymaha habaaska leh waxay; dhaaxa huruddaaba,
Hadaf loo riyaaqiyo waxay; calan u heestaaba,
Anna gabay hallaasi ah waxaan; hiil u tiriyaaba,
Habaarbaa ku dhacay xaajadii; lagu hanweynaaye!
Herer iyo Hargeysiba aday; kuu han weyntahaye,

Na hoggaami kii aan idhoow; seegtay hilinkiiye,48
Hinqashada wuxuu moodayaa; guul inuu helaye,
Waa Harag Sakaareed waxaad; dhinaca haysaaye,
Hagardaamo weeyaan waxaad; hiigso leedahaye,
48 Hoggaanka siyaasiga ah ee Somaliland.
53
Aduunbaa habawsane filkaa; way halgamayaane!
Aniguna cidlaan heesayaa; hadh iyo laylkiiye,

Hammi ila fogaadiyo maxaan; arami hayn waayay,
Hurdadiyo isyeelyeelku waa; hadal carruureede,
Shisheeyuhu hormood kama noqdeen; damalladii Hawd’e,
Halgankii dadkaygiyo xornimo; kama habsaameene,
Heeryada gumaysiga ilxumo; lama hagoogteene,
Afrikaanku hoy kama dhigteen; lama huraantiiye,49
Halyay iyo ninkii magac lahaa; kama hayyaameene,
Habrashada nin liittiyo magaan; nama hoggaansheene,
Horusocod anoo jecel wakhtigu; igama hiisheene!

Harawsiga in gaar ahi waddiyo; heelladiyo beenta,
Hagbad laguma sheegeen wixii; dhiigga loo huraye,
Handaraabka layguma xidheen; hadaf la’aaneede,50
Aniguna filkay kama hadheen; waana la hubaaye!
Allahayoow hoggaan lagu hirtoo; horumar doonaaya,

Allahayoow hoggaan aan bulshada; hayb u kala soocin,
Allahayoow hoggaan aan qabiil; hoosta kala shawrin,
Allahayoow hoggaan aan tolnimo; reerna ugu hiilin,
Allahayoow hoggaan danaha guud; daacad ugu heellan,
Allahayoow hoggaan dawlad iyo; himilo doonaaya,
Allahayoow hoggaan aan kufriga; heeryada u qaadin,
Allahayoow hoggaan Diinta iyo; haysta dhaqankayga,
Allahayoow hoggaan lagu degaan; haabka ku hayaaye,
Mar uun noo hirgelin guulahaan; ku hindisoonayno!
13. Maxay Doorashadu Soo Waddaa?

Axad, October 23, 2016
49 Jamhuuriyadda Soomaalida ama xattaa Xamar oo caasimadda ah way noqon kartaa, Afrikaanka
hoyga ka dhigtayna waa shisheeyaha faraha badan ee magacyada kala duwan ku jooga. AMISOM iyo
Afrikaanka kale ee jaarka ah ayaa ka mid ah. Waxa sida oo kale ka mid ah Sirdoonka faraha badan ee
dawladaha reer Galbeedka.
50 Waxaa xiiso gooni ah leh, labada erey ee Hagbad iyo Handaraab, waxa aan gabaygan ku xusay
sannadkii 2016kii. Aniga oo markaa la yaabanaa sida beeshayda Isaaq taariikhdoodii, sooyaalkoodii,
halgankoodii iyo ummadnimadoodiiba loogu soo koobay wixii ka dambeeyey 1991kii. Waxa se cajiib
ah, markii la doortay Muuse Biixi dhammaadkii 2017kii. Waxa la yaab noqotay in si guud dalku uu
galay marxalad adag. Dadku intay yaabeen waxay yidhaadeen, waa nala Handaraabay dalkiina
Hagbad baa laga dhigtay iyaga oo u jeeda waxba dalka kama socdaan. Muuse Biixi na waxaa loo
bixiyay Muuse-Handaraab.
54
Beenta, reernimada iyo qabyaaladda ayaa oodda goostay. Soomaaliya oo
dhan iyo gaar ahaan Somaliland, ma jiraan wax macno leh oo la kala doortaa.
Siyaasigu ma laha aragti siyaasaddeed. Aniga aragtidayda, kuma jiro
siyaasiyiinta aynu maanta naqaano mid kaliya oo kaa iibin kara aragti
hoggaamineed. Taasi waxa ay keentay in siyaasigu uu joogo maalinba halkuu
wax ka heli karo. Xisbiyadu waa meel lagu qaybiyo fadhi-ku-dirirka iyo
naxliga, mana laha wax halabuur ah oo siyaasaddeed. Dhammaanteen waxa
aynu naqaannaa siyaasiyiin sannadihii ugu dambeeyey isaga dabqaaday
mucaaradnimo xagjir ah iyo muxaafadnimo guulwadayn ah. Labada midna
aragti kumay imannin. Waxa ay ku timi danaysi iyo hunguri shakhsi ah.
Waxa suurogal ah in kii waligiiba ku boobaayay ee aad nacday ee aad ridday
ee aad ka codaysay uu xagga kale kaaga soo wareego oo uu xukuumadda
cusub galo oo uu boobkiisii halkii ka sii wato. Sidaasidaraaddeed, doorashadu
waxa ay noqotay qaab dadka loo boobo, kolba loo laba wajiileeyo, lays kagana
mashquuliyo dadweynaha. Waxa intaas sii dheer, Somaliland waxa la sii
garanayaa ilaa Madaxweynaha saddexaad ee soo socda. Jufooyinku waxa ay
yaqaannaan ilaa Xildhibaanka saddexaad ee soo socda ha ahaado Golaha
Deegaanka ama kan Wakiillada. Mar hore ayay jufooyinku qaybsadeen
xilalka. Hadda, anigu waan garanayaa ugu yaraan shan iyo tobanka
sannadood ee soo socda kuwa I meteli doona.
Haddaba, sannadkan guud ahaan Soomaaliya oo ay Somalilandna ku jirto,

waxa ka socda ololaha doorashada ee madaxtinimada. Haddaba, gabaygani
waxa uu is waydiinayaa boobka oo sii kordha, qabyaaladda oo sii naaxda,
dhaqaalaha oo ololaha beenta ah ku sii burbura, dillaaliinta oo shaadhadhka
kala beddesha iyo silicda dadweynaha oo halkiisii ka sii socoda mooyaane,
maxaa kale ee maanta ay doorashadu soo kordhin kartaa?
Waakan gabaygii Maxay Doorashadu Soo Waddaa oo dhammaystirani:

Ifiyoow51 dil iyo baa is xiga; libin diraaceede,
Daruuraha cirkaa laga maqlaa; doodda geesiga’e,
Aniguna dagaalkii afkiyo; daa’iraan wadaye,
Dibnahayga goortaan furfuro; uunka wada deeqye,
Waa zamankii Deelleyda iyo; maanso dirireede!
Anoon arar fog kugu daalin iyo; duurxul iyo baane,

Duruufaha arlada yaal haddaan; midhadh ka soo duubo,
Dalkeennii abaaraa ka dhacay; daaqna laga waaye,
Daamahan Hargeysaa biyaha; laysku dilayaaye,
Dugsiyadu waxay faafiyaan; dhaqankii Daarwiine,52
51 Mawliid Mustafe Axmed (Mawliid-Ifiye).

52 Aragtihiyii Daarwiin.
55
Dawladaha shisheeyaa na bara; camallo doofaare,
Dalag kalama soo baxo dhulkiyo; degelladaydiiye,
Dawadii dhacdiyo Qamandidaa; lay dawarayaaye!
Daacadnimo markay waday iyo; dawladnimo taam ah,

Da’yartaydi badahaa liqoo; yaabtay dunidiiye,
Hooyada dayacanbaa cashuur; lala duljoogaaye,
Hadba kaanu yara doorbidnaa; daalac soo roga’e,
Oo dunida lagu soo maraa; lagu dalxiisaaye,
Hadba Dollar kii kaydsadaa; laga dambeeyaaye,
Danaystuhu ma oga baahidiyo; diifta nololeede,
Dalkeennaba ‘nimcaa yuururtuu’; igula doodaaye,
Darxumada bulshada haysataa; malaha diiwaane,
Duullaanka gaaladu waddaa; iiga sii darane!
Halka doogtu taalliyo haddaan; nabarka kuu dooxo,

Dambi ku hadli maayee runbaan; kuu dulmarayaaye,
Dalka horumarkiisaba ragbaa; diiddan waligoode,
Daacuunka iyo faalka iyo; daabaciyo beentu,
Dad u gaar ah bay leedahoo; jooga ‘daarahane’,53
Deelqaafka iyo xumaha waa; lagu ducaystaaye,
Dekanada qabiilkiyo dhaciyo; duunyo kala qaadka,
Dulmiga iyo laaluushka iyo; dirediraalaynta,
‘Madaxtooyadaa’ lagu dersaa; lagaga doodaaye,
‘Digreetooyinkay’ qayb ka tahay; doorkan maanta ahe!
Damiirkii bulshadu wuu hurdaa; waanu sii dumaye,

Hadba daasadbaa loo tumaa; idil dadkaygiiye,
Kolka laaca loo daadiyay; soo durduriyaane,
Markay dalaq tidhaahday haddana; dib uga oydaaye,
Garaadkeenna dabarbaa ku xidhan; cidi dareemayne,
Ummaddaydan doog laguma furin; daayin abidkeede,
Duhur iyo habeen waa hayyaan; dad iyo xooluuye,
Doogdhabasho beenaa shacbiga; lagu dan gaadhaaye,
Sidii Dibigi Doollood54 waxbaa; loogu dawgalaye,
Iska daba wareegbaa ka dhacay; degelladeeniiye!
Dastuurkiyo sharciga waxa ka culus; damaca beelaaye,

Hadba kii dillaal noqon karaan; duub u geliyaaye,
53Madaxtooyooyinka.
54Sheekada Dibiga Doollood ee Soomaalida dhexdeeda caanka ah ayaan halkan ku xusay. Waa
sheekada nuxurkeedu ahaa: Dibiga Doollood dhagahiisu wax san way maqlaan, indhihiisu se wax
san ma arkaan.
56
Dalka shalayto kii iibiyaa; deeqsi ii qorane,
Oon waliba xilal door ah iyo; derejo siiyaaye,
Duuflaalladii ila hadhaan; wali dul joogaaye,
Raggii qaranka dalaw dheer ka riday; doorkan waa madaxe,
Oon waliba dirac geesiyiyo; danab ku sheegaaye,
Sida Diirta qaar ii cunaan; daaya leeyahaye,
Na ‘doortaaydu’ waa tuuganimo; daabac loo dhigaye,
Dadka iyo dhulkuba waa xaraash; dayrtan maanta ahe,
Dillaalkiyo mallaalkaa haddana; laysku dilayaaye,
Dalka oo la boobiyo xumaan; durugta mooyaane,
Maxay doorashadu soo waddaa; waa su’aal dedane?

Haddii aan dalkeenniyo arlada; caynkan laga daynin,
Dad kalaa u soo guuri oo; kaymahaa degiye,
Nimanbaa dadaallo ugu jira; xeebahaa dihine,
Dirir iyo colaad bay wadaan; daayin abidkoode,
Wayaanuhu55 wuxuu damacsanyahay; kuuma daadegine,
Doonbay bulshadu saarantahay; waanay degaysaaye,
Waa digniin abwaan iyo wax sheeg; aad u da’a weyne,
Digtoonaada hadalkaasi waa; kama dambaystiiye!
14. Digniin
Arbaca, February 08, 2017
Galabta tartanka doorashada Madaxweynenimo ayaa ka socota magaalada
Xamar. Musharrixiin labaatan ka badan ayaa tartamaya. Hebel wuu codeeyey
ayay ahayd weedh-dha ugu badan ee laga maqlaayay aaladaha warbaahinta.
Anigu, waxa aan ka soo lugeeyey gurigayaga oo ku yaalla xaafadda
Qudhacdheer. Waxa aan soo maray jidka dheer ee dugsiga Maxamuud
Axmed Cali ilaa Biriijka weyn ee Hargeysa. Geesta Galbeed ayaan u weecday
oo waxa aan gaadhay ilaa Deero Mall oo u dhaw Cusbitaalka weyn.
Magaalada inteeda badani way xamaasadaysantahay. Baabuurta, meheradaha
iyo dadka caadiga ah ee soconayaba warka doorashada ayaa dhegta iyo
ishaba lagu hayaa. Anigu sida wax u socdaan ayaan eeg eegayaa, waliba si
dareen iyo fiiro leh. Machadka Shaqaalaha Dawladda ayaan macallin ka ahay.
Maqrib ka dib xiisad baan dhigi doonaa. Markaan soo galay fasalkii ardaydii
intii badnaydba way maqantahay. Kuwii yimidna waxa ay yidhaahdeen
“macallin caawa na fasax aanu natiijada doorashada daawannee!”. Waan soo
fasaxay, aniga oo aan cidna kala tashannin, khalad iyo sax wixii ay ahayd,
hadda ka hadli maayo, balse aniga laftaydu waan rabay inaan arrinta ilaa
55 Tigrayga Itoobiya xukuma ee TPLF.
57
dhammaadkeeda si hoose ula socdo oo aan ardayda fasaxo. Waxa aan daarta
dheer ee Cimaaratul Khayr ugu imi Mustafe Cabdillaahi Xassan (Rayaale) iyo
Cumar Maxamed Axmed (Cumar Cadami) oo halkaa ku daawanayay
natiijada doorashada. Tartan adag ka dib, doorashada waxa ku guuleystay
Maxamed Cabdillaahi Farmaajo oo marka loo eego musharrixiintii
tartamaysay, ka mid ahaa kuwa ay Soomaalidu ugu niyad wanaagsanaayeen.
Waanu isa soo raacnay saddexdayadiba. Meheradda Herer Coffee oo aan
goobta ka fogayn ayaanu xaggeeda sare fadhiisanay.
Daqiiqadihiiba dabaaldegyo ayaa ka bilaabmay meelo badan oo Soomaaliya

ka mid ah. Xamar ayaa ugu badnayd oo dadku ay dariiqyada isugu soo
baxeen. Xattaa meelo aan la filaynin ayaa laga dabaaldegay sida magaalada
Laascaanood oo ciidamada Somaliland ay joogaan. Dadka Soomaalida ah ee
qurbaha ku nool ayaa iyaguna meelaha qaarkood isu soo baxyo ka sameeyey.
Waxaasi waxa ay dhacayaan daqiiqadihii hore ee doorashada Farmaajo.
Mustafe-Rayaale ayaa I waydiiyay “caawa maxaad odhan lahayd”? “waan
gabyayaaye, gabaygaa sug ayaan ugu jawaabay”. Sheeko saaxiibtinimo oo
mustaqbalka Soomaaliya la xidhiidha iyo saadaal niyad wanaag u badan ka
dib, gaadhi baan soo raacay oo gurigaan imi. Waxaanan curiyay gabaygan
Digniin. Intii garashadaydu ahayd oo ay daacadnimo weheliso,
Madaxweynaha waan la taliyay. Kaliya lamaan talinin, waan la dardaarmay.
Dardaaran kaliya maan siinin, waan u digay. Waan u digay, waliba si
lexejeclo, tudhaale iyo waayeelnimo ah. Waan u digay, si dhiirranaan iyo run
sheegnimo ah. Halkan ayuu ka curtay gabaygan Digniin.
Waxa aan gabayga ku bilaabay in dabaaldegga shacabku uu yahay dareen

dadweyne oo raadinaya hoggaan wanaagsan oo la dareen, damqasho iyo
duruuf ah, boholyaw dawladnimo iyo raadinta Soomaaliya oo mar kale soo
noolaata. Waxa aan xusuusiyay sida shacabku u daallanyihiin, hoggaan
daacad ahna ugu harraad qabaan. Waxa aan tusaaleeyey in rabitaanka
dawladnimo Soomaaliyeed ay caawa guri kasta taallo, rejada la qabaana ay
tahay hoggaan qarankan hoobadka ku jira samatobixin kara. Waxa aan uga
digay qabyaaladda, arrimaha federaalka qabiilaysan iyo sida loo wajahaayo,
Itoobiya iyo shirqoolladeeda dhagarta badan sida looga feejignaan karo,
boobka Dekadaha iyo khayraadka Soomaaliya ee socda sida loo xakamayn
karo, joogitaanka ciidamada AMISOM56 ee ciidda Soomaaliya iyo sida xal
suurtogal ah loogu heli karo. Waxa aan uga digay go’aanka jilicsan iyo
fudaydka, qabka iyo isla weynida, kala xulafaysiga dadka Soomaaliyeed ee
uu hoggaanka u yahay iyo nooc kasta oo hoggaan xumo ah. Waxa aan si
doqoni ma garatay ah ugu sarbeebey in xattaa Al Shabaab iyo Somaliland iyo
56Ciidamada Nabad Ilaalinta Midawga Africa ee Soomaaliya jooga - African Union Mission in
Somalia.
58
cid kasta oo kaleba lagu wajaho niyad samaan, tanaasul, is qancin iyo wax
wada lahaansho.
Ugu dambayn, waxa aan ugu gabagabeeyey, haddii digniinta aad qaadan
waydo ama waanada iyo talada dadkaaga aad weeleyn waydo, waxa aad
ogaataa in liiska madaxdii hore ee na soo martay ee dillaalnimada iyo
dabadhilifnimada ku sifawday aad ka mid noqon doonto. Waxba umaan
qarinin, sidaas ayaan ku qanacsanahay.
Waakan gabaygii Digniin oo dhammaystirani:

Maxamedoow57 ninkii door ah buu; hadalku deeqaaye,
Dammanaha wax uma sheego iyo; liidda doqoneede,
Waa dood abwaan oo farshaxan; laga dareemaaye!
Ujeeddada laguu doortay baan; kuu dul marayaaye,

Nin wax diidi kara dooni kara; hadalla deeqsiiya,
Dhiiggiisa ruux daadin kara; dirir markay joogto,
Iyo waxay shacbigu doonayaan; ruux dedaal badane,
Damiir iyo waxay kugu tuhmeen; daacadnimo weyne,
Dugsiyada waxaa loo fasaxay; farax daraaddiiye,
Waxa loo damaashaadayaa; guushan doorka ahe,
Waa kacdoon dadweynoo muddaba; dabaqu saarraaye,
Degmadaad istaagtaba mushxarad; lagugu deeqsiiye,
Dibadaha kuwii joogaybaa; kuu debaaldegaye,
Aniguna dareenkii bulshada; waan ku diirsadaye!
Damacay shisheeyuhu wadeen; laysu dacareeye,

Dalkayaga raggii baayacee; Diinta ka hallaabay,
Doofaarraduu gaalku dhalay; duubkii laga siibye,
Waa kuwaa ilmada daadiyee; ciilku daashadaye!58
Degmadii Hargeysaan farriin; kaaga soo diraye,

Waa dardaarankii aan muddoba; deeqsi ku ahaaye,
Dab munaafaq shiday bay ummadi; dahan ku waydaaye,
Durduradaba geelaa ku jaba; daayin abidkiiye,
Dibi Hooyadii liidataa; daaqsin tagi waaye,
Dantii mooge maro duug la nacay; kaaga sii darane!
Dareemada ka badan baahiyaha; degalka yaallaaye,

Dabadhilifnimiyo liidnimaan; kaaga digayaaye!
57Maxamed Cabdillaahi Farmaajo, Madaxweynaha la doortay.
58Waxa ay Warbaahintu soo bandhigtay sawirada Gen. Gebre oo Itoobiya u qaabilsanaa gumaynta
Soomaalida oo wajigiisa ay ka muuqato inaanu ku faraxsanayn sida ay wax u dhaceen.
59
Doqonniimo iyo reernimaan; kaaga digayaaye!
Duullaanka gaaladu waddaan; kaaga digayaaye!
Dildillaaca dood been ah baan; kaaga digayaaye!
Dalkeenaa la kala ootaybaan; kaaga digayaaye!
Itoobiya waxay damacsantaan; kaaga digayaaye!
Dalka iyo dadkaad madax u tahay; doorashadan guude,

Dullinimiyo kooxaysibaan; kaaga digayaaye,
Danta guud markay joogto iyo; dawladnimadeena,
Hadal dabacsan iyo liidnimaan; kaaga digayaaye!
Dunigeedu waa wada Islaam; degalka Soomaale,

Dadkayaga Ilaahbaa ka dhigay; duul walaalo ahe,
Daliilkii Kitaabkiyo Waxyay; dabada haystaane,
Danloob59 aragtidiisiyo xumaan; kaaga digayaaye!
Shisheeyahan dirayska leh khadbaa; loo debberayaaye,

Marna danaha Soomaaliyeed; uma dedaalane,
Dibindaabyo iyo fuulxumay; nala dul joogaane,
Afrikaankan soo duulaybaan; kaaga digayaaye!
Anoo dilan dalkaygoo burburay; waliba diifaysan,

Federaalku waa waxa misena; iiga sii daraye,
Waa cudur dahsoon iyo sun iyo; mur iyo deebaaqe,
Dabinnada gumaysigu xidhaan; kaaga digayaaye!
Inkastoonu kala daadanoo; dayr na kala ooday,

Dalkayagu xaraash maaha iyo; dahabka yaallaaye,
Dacwadii Badaha waad ogtahay, dawga loo maraye,
Sida Daas nin leeyahay rag baa; biil ku doorsadaye,
Dekeddiyo Madaarada rag baa; duunyo dhaafsadaye,
Iyaguba dambiga ay galeen; malaha diiwaane,
Duuflaalladii hore wixii; lagu dillaalaayay,
Deeqaha shisheeyuhu baxshee; lagugu dooxaayo,
Dawarsi iyo jaajuusnimaan; kaaga digayaaye!
Dad caddaalad mooyee wax kale; deeqi kari waaye,

Wixii hore inoo daashadiyo; dil iyo reer reerka,
Deelqaafka iyo faanka waan; kaaga digayaaye!
59 Aragtiyihii Danloob.
60
Hadallada inbaan kuu dedoon; kuugu duurxulaye,
Nin kastoo wax diidani wuxuu; doonayaa jira’e,
Degdeg iyo fudayd iyo qabbaan; kaaga digayaaye!

Diridhabiyo innagaa iska leh; Doollo iyo Hawd’e,
Lixdankii waxaan doonayeen; dunida gaadhsiiyay,
Hankeennii daciifiyo haddaad; himiladii doonto,
Derejiyo ammaan iyo xurmaan; duubka kuu sudhiye!
Digniinta iyo waanadan haddaad; hoos u dayi waydo!

Danyarta iyo maatida haddaad; hoos u dayi waydo!
Ammaanada dadweynaha haddaad; hoos u dayi waydo!
Haddii aanad daadihin bulshada; doc iyo waayeelba!
Farogelinta dibadeed haddaad; diiday odhan waydo!
Dawladnimadu dhaxal maaha iyo; damaca beelaaye!
Wixii laga dagaallamay haddaad; diiday odhan waydo!
Diintaan ku dhaartaye60 haddaad; daacad noqon waydo!
Magacaagu iigama duwana; daallinkii tagaye!
Dillaaliinta liiskaan ku qoray; waan ku daabiciye!
Dubaaqaaga iyo laabta geli; waa digniin culuse!
15. Ogaysiis
Arbaca, March 08, 2017
Dunida saboolka ah oo dhan oo ay Soomaaliduna ugu horrayso, kuwii
xorriyadda laga qaatay, waxa ay sannad walba kab miisaaniyadeed oo
malaayiin dollar ah siin jireen kuwii ay xorriyadda beenta ah siiyeen. Sida oo
kale waxa dayn ama deeq ujeeddo leh laga heli jiray kolba meeshii suurtogal
ah. Kabka miisaaniyadeed waxa ay ahayd in lagu sii meel gaadho oo la isku
fillaado, waxa se looga faa’idaystay in kuwa xukunka joogaa ay ku hodmaan.
Taasi waxa ay dhashay in dawladnimadu ay fashilanto dalalkii saboolka
ahaana ay balaayiin dollar oo dayn ah madaxa saartaan. Soomaalidu kuwaas
ayay ka mid ahayd.
Burburka ka dib, waxa loo guuray in shakhsiyaad iyo hay’ado maxalli ah la

soo mariyo wixii yabooh ah ee la doonaayo in la gaadhsiiyo dadka
tabaalaysan. Waxa loo fikiray in hay’adaha maxalliga ah iyo shakhsiyaadku
ay dhaami karaan nidaamyadii dawladeed ee fashilmay oo dadka tabaalaysan
60Diinta ama wax kale laguma dhaarto. Ilaahay oo kaliya ayaa lagu dhaartaa. Waa gef markii aan
curinaayay gabayga aanan dareensanayn. Ilaahayna waan uga toobbad keenay.
61
waxa loogu dhiibo ay gaadhsiin karaan. Taasina way soo oodantay oo ceeb
weyn ayaa looga dhaadhacay. Waxa soo baxay hay’ado iyo shakhsiyaad silica
ka baayacmushtareeya. Mar kale ayaa la tijaabiyay in qaadhaanbixiyeyaashu
ay toos ula macaamilaan dadka tabaalaysan oo ay wixii taakulo ah iyaga toos
u gaadhsiiyaan. Markii la maqlay waxbaa la bixinayaa dad badan oo aan nolol
ahaan liidaninba ayaa iimaanka laga qaaday. Waxa isdiiwaangeliyay kuwii
xoolaha nool haystay. Bishii ayaa in lacag ah loogu soo diraa telefoonnada
gacanta si toos ah. Taasi waxa ay keentay in dadkuba tacabkii nacaan oo ay
caqliga ka caydhoobaan. Si rasmi ah ayaa tuulooyinka loogu soo ururay.
Tuulooyinka shaaha caanoboodhe ayaa lagu caddeeyaa. Dadka waxa aad
mooddaa in tamartii oo dhan laga siibay. Barkadaha xattaa biyaha laguma
duwo. Meel walba buul yar oo bac ah ayaa laga taagay. Dadkiba dib ayay
qaxoonti u noqdeen. Dadkii xoolaha lahaa ee iyaga wax la soo moodi jiray,
maanta saliid cadday iyo qasaac ayay cunaan, shaahana caagag ayay ku
cabbaan. Markii ay jidkaa doorteen, Ilaahayna rabitaankoodii ayuu u
rumeeyay. Waa tii la yidhi Soomaalidu waa xoolo dhaqato, gaar ahaan tan
Waqooyi. Warkaasi caawa run maaha. Magaalada Hargeysa kama soo heli
kartid koob caano ah oo hagaagsan gu' iyo jiilaalba. Caanaha in lagaa iibiyo
waa la baryaa. Dawladnimadii iyo dadnimadiiba waynu ku saaqidnay.
Balaayadaa guud way jirtaa xalla looma hayo. Waxa intaa dheer, abaaraha iyo
macaluushu waxa ay ka mid ahaayeen nolosha qofka Soomaaliga ah. Nolosha
oo dhan, Soomaalidu waxa ay ku soo jirtay nolol inteeda badani adagtahay.
Abaaraha ayaa mar walba joogto ahaa dhulka Soomaalida. Qarnigan 21aad oo
kaliya abaaro waaweyn ayaa ka dhacay deegaamada Soomaalida. Tusaale
ahaan sannadihii 2008dii, 2011kii, 2014kii iyo 2017ka, waxa ay abaaruhu
saameeyeen inta badan Soomaalida. Macaluul iyo geeri badan ayaa ka
dhalatay abaarahaasi. Xalka kaliya ee jirayna waxa uu ahaa in qaadhaan la
ururiyo, biyo intii suurogal ah la dhaamiyo, dadka caydhoobayna baco iyo in
raashin ah loo qaybiyo, ka dibna la sugo ilaa abaarta dambe ay imanayso. Xal
kale iyo fikir lagaga gaashaanto aafooyinka dabiiciga ah waligeed lama
samaynin. Gabaygan Ogaysiis, marka hore Ilaahay ayuu ummaddiisa u
waydiinayaa in uu culayska iyo dhibka ka dulqaado, naxariistiisana u furo.
Intaas ka dib, waxa uu gabaygu Soomaalida ku canaananayaa inaanay marna
waxba ka baranin casharrada nololeed ee soo mara. Waxa uu ku
canaananayaa inaanay marna tabaabulshe bulsheed ka yeelanin aafooyinka
noloshu wadato. Waxa uu ku canaananayaa in reer hebelnimada, eexda iyo
qabyaaladdu ay hortaaganyihiin nidaam kasta oo dawladeed oo la dhisi
lahaa. Waxa uu Soomaalida kula dardaarmayaa in dawladnimo macno leh iyo
isku tashi ummaddeed oo kaliya lagaga gaashaaman karo aafooyinka
deegaanka ee soo noqnoqda, xalka caqliga ahna u baahan.
62
Maalmahan waxa faafay cudur la yidhaahdo nacaybka qof kasta oo soo hadal
qaada waxa loo bixiyay Soomaaliweyn. Soomaalidu cadawgeeda ha ka
feejignaato waxa loo macneeyey Xamar jacayl. Aniguna waxa aan ka mid
ahaa shakhsiyaadka Soomaaliweynta lagu colaadiyay. Aniguna taas waan
ogaa, waliba si weyn, diyaarna waan isaga ahaaba. Si kastaba ha ahaatee,
bilawga bisha March, 2017ka ayaan barnaamij kaga qaybgalay Huteelka
Maansoor ee Hargeysa ku yaalla. Qaar ka mid ah abwaannada Soomaalida
ugu magaca dheer ee ugu caansan ayaa ka soo qaybgalay. Cabdi Aadan Xaad
(Cabdiqays) ayaa joogay oo ka mid ah Xiddigaha Maansoyahanka
Soomaalida. Waxa aan waydiiyay abwaannada su’aal nuxurkeedu ahaa
“Somaliland iyada oo sideeda u jirta, saw qofku Soomaalida guud ma
guubaabin karo?” Xildhibaan Maxamed Maxamuud Yaasiin (Dheeg) oo sida
oo kalena ah abwaan leh suugaan aad u badan oo kala duwan ayaa ii
jawaabay. Waxa uu yidhi hadal nuxurkiisu ahaa “Daarood iyo Hawiye,
haddii aanu Isaaq nahay, waxba la yeelan mayno”. Waxa xiiso gaar ah leh,
Dheeg waxa uu ka mid ahaa Golaha Guurtida Somaliland. Marka
Soomaaliyada kaleba layska daayo, saddexda reer ee uu magacyadooda
sheegeyba, Somaliland way degganyihiin, in ay si niyad samaan ah wax u
wada yeeshaanna waa lama huraan. Dad badan ayaa hadalka Dheeg
habeenkaa u qushuucay. Haddaba, hal arrin ayaan mar walba isha ku hayn
doonaa, waa sida baalalka keydka ummadda iyo dhaxalka taariikheed ee
guud ahaan Soomaalidu ay noogu kala garsooraan.
Aniga iyo Maxamed Maxamuud Yaasiin (Dheeg). Addis Ababa. July, 2014.
Haddaba, gabaygan Ogaysiis dhacdooyinkaas ayuu si guud mar ah uga

warramayaa. Waxa uu tilmaamayaa in abaarta biyaha iyo baadka ah ay ka
63
halis badantahay abaarta dadka ee maanta guud ahaan dhulka Soomaalida ka
jirta. Ugu dambayntii, waxa uu gabaygu Soomaalida u markhaati gashanayaa
in haddii ay odhan lahaayeen nalama waaninin, la waaniyay oo Sheekh iyo
Shariif, abwaan iyo aqoonyahanba ay ku daaleen sidii ay ugu tilmaami
lahaayeen bulsho ahaan waxa aayahooda iyo noloshooda dambe u
wanaagsan.
Waakan gabaygii Ogaysiis oo dhammaystirani:

Adduunyadan nin ragi aamusee; nacasku aab sheegtay,
Adduunyadan is wada eersatee; eeddu tiro beeshay,
Adduunyadan Islaamkii wacnaa; laga il roonaaday,
Adduunyadan Iblayskiyo kufrigu; amar ku taagleeyo,
Aayaadka Diintiyo Sunnaha; Alif markaan baadhay,
Waa aakhir zamankii malaha; say u eegtahaye,
Ayaamaa ka hadhay suurta iyo; malag afuufkiiye,
Ashahaadda ruuxii cuskaday; wuu ammaan geliye!
Allahayoow abaaraa dhacoo; aradki naafawye,

Umusha iyo Hooyooyinkii; way ildaranyiine,
Dhulkii ayro lagu maali jiray; maanta waa omose,
Erer iyo Awaariyo Nugaal; Saylac iyo Awdal,
Idilkoodba Soomaalidii; nabarku aafeeye,
Imtixaannadaa nagu dhaciyo; dhib iyo eedaadku,
Annagaa samii ka ambanniyo; amarradaadiiye,
Maantaba inkaarahan na helay; waa af kala qaade,
Arxanbaanu kaa tuugaynaa; waad na aragtaaye,
Allayahoow samada naga afuri; kuu ergaan ahaye!
Intaasi wayga duco awliyaad; idibilkeediiye,

Ammin hore warkeedii haddaan; idin Ogaysiiyo,
Dawladahan adduunyada cammiran; amar ku taagleeya,
Dawladahan awooddiyo cilmiga; aaladaha sheegtay,
Idilkood waxay soo mareen; maalmahaa adage,
Hayeeshee waxay ku aflaxeen; talo awowyaale,
Arrin xumo abaar iyo ka daran; oomatiyo ciile,
Garashada abaaddaan fikirin; daayin abidkeede!
Ugub maaha Soomaalidoo; Oon u dhimataaye,

Adduunyadu waxay wali xustaa; eelki Dabadheere,61
Aqoon kama bartee gelin kastana; waan asqaysnahaye,
Aadamaha xoolaha wuxuu; Eebbe kaga soocay,
61 Abaartii Dabadheer.
64
Waa in ay awooddiyo caqliga; ku ijtihaadaane,
Awowgay wixii dilay intaan; wali la ooyaayo,
Abaar lagama bixi doono iyo; dhib iyo aafaade!
Axkaamtiyo Shareecada intaan; cidiba eegaynin,

Is afgarashadii iyo intuu; fahanki iimoobay,
Nin waliba itaalkii intuu; xumo aloosaayo,
Ardaayada sokeeyaha intaan; ku andacoonayno,

Indheergarad abwaan iyo nin raga; ehelu Tawxiidka,
Aflagaaddo mooyee intaan; cidi ajiibaynin,
Arrinkuba intuu taaganyahay; laba ilmaadeer ah,

Nin ujeeddo gaara li intuu; ina afduubaayo,
I arkaayda beenta ah intaan; ku istareexayno,
Umaradu intay boobayaan; shacabkan eedaaday,

Iimaanku qaar uu ka lumay; waa amuur culuse,
Afmiishaarradiyo dooxatada; aadugyadan waashay,
Rag intay dalkaba iibiyaan; shacabka eedeeya,
Xilmadhibe62 intuu ina metelo; lana adeecaayo,
Waxba yaan ujeeddada murtida; Aadanoow63 badine,

Ibtiladu halkay igaga timid; waan ogsoonahaye,
Haddaan oday-ka-sheekee horiyo; arar fog kuu sheego,
Hadduu Awrka qoodheed xunyahay; aarankuna raacye,
Hanti urursi iyo tuugo iyo; olole mooyaane,
Madax aan ujeeddaba lahayn; nalagu aafeeye,
Haddaad odhan lahayd layma odhan; waanigaa idhiye,
Abtirsiimo mooyee intaan; hadaf la eegaynin,
Faallo:
Maanta bishu waa August 06, 2019ka. Waxa aanu joognaa Mina, Sacuudi
Carabiya. Waxa aanu si kedis ah isaga soo hor baxnay Xildhibaan Dheeg.
62 Xilmadhibe waxa aan uga jeedaa ka aynu hadda u naqaanno Xildhibaan.

63 Cabdixakiin Cabdillaahi Aadan (Tiyaro).
65
Timaha ayuu xiiranyahay maadaama oo uu soo cumraystay. Laba go’ oo
cadcad ayuu xidhanyahay maadaama oo maanta uu Xaj u xidhanyahay.
Markii uu I arkay wuu igu soo naxay. Malaha waxa uu ka shakiyay inaan si
kaftan ah ku idhaahdo “Soomaaliyadii aad caayaysay maxaad
Baasaboorkooda ugu soo Xajtay? Sidee Xajka lagaaga aqbalayaa?” ‘Abti,
dambigeena Alle ha dhaafo’ ayuu igu bilaabay isaga oo salaan ii soo taagay.
‘Aamiin abti’ ayaan anna ku idhi oo waanu kala dhaqaaqnay. Akhriste,
dhibtu halkaas ayay gaadhay maalmihii fidnada iyo fasahaadka Soomaalida.
Magaalo adiguna tag qayrkaana u cay falsafad ku salaysan ayay koox
mannaxayaal ahi kula dhaqmi jireen bulshada. Ciddii fasahaadkooda
fahamtana way xidhi jireen ama caayi jireen.
16. Baraarug
Isniin, September 04, 2017
Waa habeen ka mid ah habeennada bishii November 2016kii. Waxa aan Taxi
ka kiraystay badhtamaha Hargeysa. Waxa aan u socdaa xaafadda Cabbaaye.
Taxi-ga waxa wattay oday aad u da’ weyn oo waayo arag ah waxna bartay.
Waxa uu ahaa oday Ciise Muuse ah. Waxa uu ii sheegey in uu ka mid ahaan
jiray ciidamadii Soomaalida. Sheeko ayuu ii bilaabay. Dawlad la’aanta iyo
nidaam darrada ayuu aad ugu dheeraaday. Waayihii la soo maray iyo maanta
waxa jooga ayuu mid mid isu dultaagay. Dhalinyaranimadiisii iyo hankii
ummaddu lahayd ayuu dib u xusuustay. Markii dambe ayaan waydiiyay
“adeer Soomaali maxaad u malaynaysaa? Halkee loo socdaa?” Gaadhigii buu
joojiyay. Wuu I soo eegey si dareen leh. Waxa uu yidhi “adeer, haddii halkaa
aynu maraynaa ay beri hore ahaan jirtay meel biyo mareen ah oo iliilad ama
doox ah, maanta waad degi kartaa, waad dhisan kartaa, waad seexan kartaa,
waad yeelan kartaa, balse waa ilaa inta roob da’aayo. Haddii roob da’o,
biyuhu marinkooda way yaqaannaan. Biyuhu marinkooda ka lumi maayaan.
Biyuhu halkoodii ayay soo marayaan, waxa aanay qaadayaan wixii aad
meesha dhigtay. Waxa aan adeer u jeedaa, maanta Soomaalidu waxa ay
seexdeen iliilad biyo mareen ah. Hayska hurdaan. Maalinta roob da’o, wax
waliba sidoodii ayay ku noqon doonaan. Calamadan yaryar ee reeruhu ay
meelahan ka taageen waxba yaanay idin niyad xumaynin. Biyaha roobka ayaa
qaadi doona. Waa iska madadaalo. Maalinta dhalinyaro u kacdo, waxani way
iska dhammaan doonaan. Jiilkii guusha keeni lahaa ayaa loo baahanyahay.
Jiilkaasina waa idinka. Annagu hadda waanu gabawnay. Idinku nolol tan ka
duwan abuura una diyaar garooba, halgankeedana la yimaadda”.
Sheekada odaygaasi xusuus cajiib ah iyo hammi cusub ayay igu abuurtay.
Haddaba, markii aan tiriyay gabayga Digniin ee aynu xagga hore ku soo
marnay, dad badan ayaa igu eedeeyey inaan taageere u ahay Farmaajo.
Digniintaydii ayay dadka qaar ka dhigeen danaysi shakhsi ah. Waxa
66
tuhunkaas sii xoojiyay safar aan anigu Xamar ku imi badhtamihii bishii April,
2017ka. Safarkaygu mid shakhsi ah ayuu ahaa. Markii aan Xamar imi, waxa
aan shaqo ka bilaabay Hay’ado madaxbanaan. Xattaa Wasaaradaha dawladda
inaan ka shaqeeyo, waan ka cudurdaartay.
Aniga oo sidaa Xamar u jooga, ayaa bisha May 02, 2017ka laygu casuumay
Hotel Paradise oo Xamar ku yaalla. Waxa aan Muxaadaro labaatan daqiiqo ah
u jeediyay Golaha Wasiirada Xukuumada Soomaaliya. Mawduucu waxa uu
ahaa: Masuuliyad Wadareedka (The Collective Responsibility). Waxa
madasha fadhiyay Raysalwasaaraha, ku-xigeenkiisa, dhammaan 68ka
xubnood ee Golaha Wasiirada, marka laga reebo dhawr wasiir oo safarro ku
maqnaa, waxa iyaguna goobta joogay Xildhibaanno, dhalinyaro iyo waxgarad
si gaar ah loo casuumay. Golaha waxaan u sheegay in waxa lagu qiimayn
doonaa ay tahay oo kaliya waxa ay shacabkan tabaalaysan u qabtaan, balse
aan lagu qiimayn doonin inta khudbaddood ee wanaagsan ee ay jeediyaan.
Arrimaha midnimada labada gobol, faragelinta noocyadeeda kala duwan,
Federaalka qabiilaysan iyo boobka Dekedaha Soomaaliya ayaan soo hadal
qaaday. Tusaaleyaal suugaan ah ayaan soo qaatay oo arrimahaas ku saabsan.
Markii hadalka aan dhammeeyey ayaa bannaanka loo baxay. Shaah ayaa loo
soo baxay daqiiqado kooban. Waxa gacanta I qabtay Raysalwasaare Xassan
Cali Khayre. Meel gooni ah ayaanu tagnay. Aad buu iigu sheekeeyey. Waxa
uu hadalkiisa ku soo gabagabeeyey “Soomaaliya maanta waxa ay u
baahantahay qof aftahammo badan (‘run iyo been’ labadaba u sheegi kara),
adiguna nin aad u aftahan ah ayaad tahay, waxa aan rabaa in aad nala
shaqayso”.
Aniga iyo RW Xassan Cali Khayre. May 02, 2017. Xamar.
Markii Shaahi soo dhammaaday, madashii barnaamijku ka socday ayaa lagu

soo laabtay wax yar ka dib. Waxa Microphone-ka si lama filaan ah u qabsaday
67
Mahdi Maxamed Guuleed oo ah Raysalwasaare-ku-xigeenka Soomaaliya.
Waxa uu yidhi “Nageeye, arrimaha uu ka hadlay dhammaantood waxba
kama jiraan. Gabayadiisa waxa ay ahayd in uu jacayl, madadaalo iyo dhaqan
u beddelo. Maanta maalin gobannimodoon maaha. Waxa aan u sheegayaa
Federaalka Soomaali ayaa dooratay ee cidina inoomay keenin. Dalka cadaw
haysta oo ku soo duulayna ma jiro. AMISOM waa walaalaheen oo ina jecel.
Itoobiyana waa walaalaheen”. Khudbaddaa taariikhiga ah ayuu jeediyay
Mahdi Maxamed Guuleed, ka dibna wuu fadhiistay. Aniga halkan dareen
wayn ayaa iiga bilaabmay. Waxa aan maalmihii dhacdadan ku xigay ogaaday
xan aad u faaftay oo suuqa siyaasadda taallay oo nuxurkeedu ahaa ‘in Mahdi
Guuleed yahay adeege weyn oo ay Itoobiya Hargeysa ku lahayd, haddana
Xamar u jooga’.64
Cabdi Xariir Baaruud, Mustafe Sheekh Cali Dhuxulaw, Nageeye Cali Khaliif
iyo Mahdi Maxamed Guuleed. Xilligan Mahdi Guuleed waxa uu degganaa
Hotel Jazeera. Waa intii aan wali xafiis iyo guri midna loo diyaarinin. April,
2017. Xamar.
Haddaba, iyada oo arrini halkaa marayso ayay masiibo weyn oo taariikhi ahi
ka dhacday magaalada Muqdisho. Xukuumaddii uu hoggaaminaayay
Madaxweyne Maxamed Cabdillaahi Farmaajo ayaa Cabdikariin Sheekh
Muuse (Qalbidhagax) oo ka tirsan Jabhadda ONLF65 u dhiibtay maamulkii
Tigrayga ee Itoobiya dhammaadkii bishii August, 2017ka. Kacdoon shacab iyo
cadho dadweyne ayaa runtii arrintan ka dhalatay. Wax lama filaan ah ayay
arrintaasi noqotay, Soomaaliduna in yar mooyaane, meel ay joogtaba way ka
64 Xantani aad ayay u sii faaftay muddadii uu Mahdi xafiiska joogay.
65 Ogaden National Liberation Front - Jabhadda Waddaniga Xoraynta Ogaadeeniya.
68
gilgilatay. Waxa Maraykanka iga soo garaacday gabadh aanan garanaynin.
Malahayga nugayl Soomaalinimo ayay igu tuhmaysay. I may salaamin.
Markii aan Telefoonka ka qabtay waxa ugu horreeyey ee aan maqlay waxa uu
ahaa “annagu Soomaalida waanu iskaga baxaynaa” way ooyaysaa! Waxa ay
ku celcelinaysaa “annagu Soomaalida waanu iskaga baxaynaa” “annagu
Soomaalida waanu iskaga baxaynaa”. Markiiba waan fahmay sababta
hadalkeeda. Waxa aan isku dayay inaan dejiyo balse kumaan guuleysanin.
Oohinteedu qalbigayga way gubtay. Niyadjabka la gaadhsiiyay, wax si fudud
looga bogsan karo maaha.
Waxa iyaduna ila soo hadashay Fartuun Qalbidhagax. Waxa ay igu tidhi
“anigu waxa aan ahay gabadh Soomaaliyeed. Aabbahay waxa uu ahaa
muwaadin Soomaaliyeed. Ummadda Soomaaliyeed waxa aan u sheegayaa
Aabbahay in uu ahaa Mujaahid waddani ah, ummaddiisa iyo dalkiisana
cadaw ku haystay la dagaallamayay. Aabbahay waxa uu doonayay in uu
dalkiisa iyo dadkiisa xorriyad gaadhsiiyo. Aabbahay mar walba waxa uu
ilaalinayay sharafta dad Soomaaliyeed. Dadka Soomaaliyeed ee dhiigga iyo
damiirka leh waxa aan ugu baaqayaa in ay ka dhiidhiyaan arrintan foosha
xun ee dawlada Soomaaliya ay Aabbahay kula kacday”.
Maalmahan, waxa mar kale qof kasta oo fursad u heli karaa uu dib u
dhagaystay gabaygii Digniin ee habeenkii Farmaajo la doortay aan ugu digay.
Todobaadkan oo dhan farriimaha ugu badan ee I soo gaadhay waxa ay
ahaayeen “ninkii aad u digtay waakaase, maxaad yeeli?” Dadka qaarbaa si
jeesjees ah ii soo waydiiyay “Soomaaliweyntii aad raadinaysay waataase, saw
maad quusannin?”
Haddaba, dhacdooyinkan is xambaarsan ayuu gabaygani si isku mid ah uga

warramayaa. Waxa uu dadka laabahooda ku qaboojinayaa inaan la
quusannin. Waxa uu tilmaamayaa inaan la rejo beelin oo aan cadawga loo
jilcin, loona jabin. Waxa uu ceebeynayaa kuwii falkaas foosha xun ku kacay.
Waxa uu bulshada ku guubaabinayaa dhabar adayg iyo dadaal. Waxa uu si
cad u sheegayaa in shakhsiyaad hoggaaan la mooday ay fashilmeen balse
Soomaalinimadu aanay fashilmin. Gabaygu waxa uu tilmaamayaa in fashilka
hoggaanka aan looga qiyaas qaadan karin, raadinta waxa ay xaq tahay in la
raadiyo oo ah dawladnimo sharaf iyo qiimo leh oo dhammaanteen aynu
hadhsano. Waxa uu saadaalinayaa roob khayr qaba oo di’I doona dhawaan.
Sida oo kale, gabaygu waxa uu difaacayaa aragtiyahayga siyaasiga ah ee ku
qotoma ka run sheegidda sooyaalkeenna.
Waakan gabaygii Baraarug oo dhammaystirani:
69
Cumaroow66 haldoor buuxa iyo; baarri baad tahaye,
Baydariga aan waaban iyo; buunibaad tahaye,
Nin Banaadir joogaan ahiyo; xeebihii bariye,
Bulshadiyo dadkaygii hadduu; Mawle kugu beego,
Inta aad bariidiyo salaan; bilicsan gaadhsiiso,
Baydkaan ku sii faro u gee; waan ballamaynaaye!
Taariikhda baal qudha haddaan; baro ka soo qaato,

Boqollaal sanoo hore haddaan; soo guntima baadho,
Soomaalidu buruud bay lahayd; baawar iyo xooge,
Bulsho kaliya iyo bay ahayd; beelo wada yaalle,
Boqorriyo Suldaamay lahayd; xeerar loo bogaye,
Dalkeennoo barwaaqo ah markii; layna kala boobay,
Baarliin67 heshiiskii la galay; aramiduu beeray,
Gumaystuhu halaagguu nabaday; bixisaduu gaystay,
Baaruud nin qaatiyo nin hadal; ula badheedhaaba,
Waa tii balaayadu dhacdiyo; baaska ololaaye,
‘Maandeeq’ bilaash laguma; helin beecna haw filine,
Boqollaal halyaybaa u go’ay; loona baaba’aye,
Lixdankii Buluugleey markii; beerta laga taagay,
Bulshadoo walaalo ah dadkoo; baal u wada jeeda,
Waa tii midnimo loo ballamay; bari samaadkiiye,
Taasiba bushaaray ahayd; ‘Beder’ sideediiye!
Taariikhda baal kale haddaan; baro ka soo qaato,

Runta lagama baydhee xaqqaa; laga badheedhaaye,
Midnimadu bilaash may ahayn; labada baalloode,
Hadaf buuxa iyo bay lahayd; beydin gooni ahe,
Niman uu shisheeyuhu bokhraday; balag na loo saarye,
Bari iyo wixii Mudug ka dhacay; amase Boosaaso,
Burco iyo Hargeysaad ogtahay; barakacoodiiye,
Baadidii maqnayd kaan u diray; baaqigii dumiye!68
Bartay maanta taallaana waa; boqon go’eediiye,

Booraamo hadimuu ku dhacay; hadafkii buurnaaye,
Barakaca sokeeyaha birtiyo; baaqan dami waayay,

67 Shirkii Qaybsiga Afrika ee caasimadda Germany ee Baarliin ka dhacay sannadkii 1884kii.
68 Waxaan u jeedaa nidaamkii Kacaanka ee Soomaalida cadaadiska, xadhigga, cabudhinta iyo dilka
ku maamulay, ugu dambayntiina u horseeday dagaallada sokeeye. Dawladdii Soomaaliyeed ee

dhalatay sannadkii 1960kii, waxa laga sugaayay in ay labada gobol ee midoobay ilaaliso, saddexda
maqanna raadiso. Kacaanku waxa uu ku guuldarraystay in uu xattaa labadii wada joogay ilaaliyo.
Baadidii maqnayd ee loo diray iska daaye, baaqigaygii yaraa ayay sii kala lumiyeen oo ay isku direen,
maantana sidaa ku kala maqan.
70
Dhulkan bololay daarahan burburay; holoca baaruudda,
Bililiqadan baahdiyo dhaciyo; xaajo bidixaynta,
Han bilaash ah buuq iyo mushxarad; sheeko baraleyda,
Isu bogidda faan been ah iyo; balo la haasawga,
Boqno goynta gaaladu waddiyo; bili la’aanteenna,
Dhulkeennaa la baayacay baddoo; horeba loo boobay,
Baxsanoow dalkeennii warmahan; beerka kaga taagan,
Hooyadan baroortiyo ilmada; baahidu u dheertay,
Baradaad istaagtaba dhulkaa; cadawgu boobaayo,
Nin buruudli waa yaabanyiyo; kii baraad lihiye,
Waa waxa bukaanka iga dhigay; ciilkan biirsamaye!
‘Ma beenbaa’ in Soomaalinimo; maanta laga baydhay?

‘Ma beenbaa’ in xeebaha badhkood; beec la kala siistay?
‘Ma beenbaa’ in qarankii burburay; nacabku boobaayo?
‘Ma beenbaa’ in Baydhaba Tigray; ‘bases’69 laga siiyay?
AMISOM ‘Ma beenbaa’ in ay; dhaqankii baabiisay?
Tusaaluhu bilaash maaha iyo; sheeko baraleeye,

Bariirriyo70 wixii Xamar71 ka dhacay; laysku sii baraye,
Haddaad ‘Xalane’72 soo bookhataad; bogan lahayd taase,
Anuunbaa Bulaalliyo Wardheer; baafiyoon heline,
Burji malaha Soomaalidaa; beledka joogtaaye,
Waa qaran bukoodoon dawiyo; baano loo heline,
Ficil iyo haddaan lagu ballamin; dil iyo baaruuda,
Wallee hadal bilaashaan xornimo; Biixiyoow73 dhaline!
Bulshayahay adaan kuu furfuray; beydka maansada’e,

Intay beelo iyo beelo tahay; laysna bixinaynin,
Gobannimo in aad beegsataan; waa bar kuma taale,
Haddaydaan Baraarugin dalkaba; waan u baqayaaye,
Is banbaani Soomaaliyeey; bixiso waa yaabe!
Cabdi Samataroow74 qaran burburay; beelo kala guuray,

Waxba yaanan boogtiyo nabraha; baac u sii qodine,
69 Saldhigyo ciidan.
70 Deegaanka Bariirre ayay ciidamada Maraykanku ku dileen dad shacab ah oo Soomaaliyeed oo aan
waxba galabsanin, waxaanay ku eedeeyeen in ay ahaayeen argagixiso halis ku ah jiritaanka
Maraykanka. Dawladda Soomaaliya waxay tidhi: Maraykanku run buu sheegayaa.
71 Waxa Xamar ka dhacay waxa weeyaan dhiibistii foosha xumayd ee Cabdikariin Sheekh Muuse
(Qalbidhagax).
72 Xarunta ay degganyihiin ajaanibka Soomaaliya jooga.
73 Maxamed Haaruun Biixi.
74 Professor Cabdi Ismaaciil Samatar.
71
Runta lagama baydhee xaqqaa; laga badheedhaaye,
Boqol sano haday gaadho oo; baaqi lagu yeesho,
Haddii buur la saariyo haddii; booyad lala raaco,
Haddii fule barriiqdiyo hadduu; geesi baqan waayo,
Haddii samirku baaxaadegoo; barasho iimawdo,
Nabarradu haddii ay battaan; baanna lala waayo,
Balaayadu hadday raagto oo; laga bogsoon waayo,
Boqol calan hadday yeelatoo; laysu bixi waayo,
Ummaddaydu in ay baaba’daa; waa bar kuma taale,
Burco iyo Cadaadliyo Sanaag; Boocamiyo Tuuyo,
Beledweyn Bullaaliyo Xalxalis; Booramiyo Faafan,
Xeebaha Baraawiyo Nugaal; tan iyo Boosaaso,
Badda xeelligeediyo Jigjiga; amase Buuhoodle,
Bixin-duule Beer iyo Afmadaw; Baarray iyo Qoyta,
Baki iyo ilaa Buurxakaba; tan iyo Baardheere,
Beledxaawo buuraha Qandala’; guriga Buu’aale,
Balcad iyo Awaariyo Darroor; amase Boondheere,
Baydhaba Bardaaliyo Gurracan; tan iyo Buurdhuubo,
Bannaannada Wajaaliyo Afmeer; Badhan intaa taalla,
Waa bushaaro iyo guul ninkuu; calaf ku beegaaye,
Soomaalidaa badan shacbigan; Mawle iga beeray,
Mar uun bay badhaadhaha adduun; saari baallaha’e,
Mar uun bay Baraarugi hadday; kala baqooleene,
Riyadiyo mar uun bay ka bixi; beela beelaha’e,
Been sheegi maayee wakhtigu; ways beddelayaaye,
Bushaarayso wuu imanayaa; bari samaadkiiye!
Faallo:
Markii gabaygan aan baahiyay, waxa uu taabtay dareenka qaar ka mid ah
Soomaalidii cadhaysnayd ee quustu ka muuqatay. “Isma dhiibayno. Madax
na khiyaamaysay nama dullaysan karaan. Dadkayaga shisheeye lagama iibin
karo. Dhalinyaradu ha kacaan oo gacmaha hays qabsadaan. Gunnimada aynu
iska dulqaado oo gobanniimo u halganno. Hala baraarugo”. Ereyadaas ayaa
in badan igu soo noqnoqday. Rag badan oo halabuur ah ayaa gabayo
baraarug ah arrintan ka sameeyey oo dhacdadan foosha xun hiilkooda ku
biiriyay. In suugaantaa la diiwaangeliyo waan jeclaan lahaa waanan boorrin
lahaa. Khaliif Faarax Xayyir ayaa ka mid ahaa. Gabayadaas nidaamkii
Farmaajo may jeclaysanin. Maalintaas laga bilaabo, Farmaajo iyo nidaamkiisu
qof liddi ku ah ayay ii yaqaanneen. Fahad Yaasiin Xaaji Daahir oo markan
nidaamkii jiray muhiim u ahaa, waxa uu nin saaxiibbada ka mid ah ku yidhi
“mucaaradaddii nagaga kacday dhiibista Qalbidhagax, gabayga ninkaas ayaa
ka mid ahaa waxyaabihii noogu xannuunka badnaa, sababta oo ah
72
siyaasiyiinta mucaaridka ah waxa laga yaabaa in dano gaar ah ay arrintan ka
lahaayeen balse ninkaa dadku waxa ay u arkayeen qof aan dan shakhsi ah
naga rabin balse dan ummaddeed wada. Taasaa keentay in labadiisii gabay
iyo dadkii kale ee arrintaas ka gabyay ay xannuun gaar ah nagu noqdaan”.
Cabdikariin Sheekh Muuse (Qalbidhagax) muddo ka dib waa la soo daayay.

Itoobiya oo isbeddel ka dhacay ayaa taas keentay. Maxaabiistii la soo daayay
ee dulmiga ku xidhnaa ayuu ka mid ahaa. Muddo ka dib ayaanu Nairobi
Qalbidhagax isku aragnay. Waanu sheekeysanay. Wuu iiga mahadceliyay
inaan intii awoodayda ah dulmigii lagu sameeyey ka gilgishay. Anna waxa
aan ku idhi “in shisheeye laguu dhiibay Soomaalida inta badan runtii way
dhibtay. Aniguna Soomaalidaa ayaan ka mid ahaa. Intii awooddayada ahayd
waanu samaynay. Kol haddii maanta aad soo baxday, waxa aanu kaa aragno
ayuun baa muhiim noo ah”.
Aniga iyo Cabdikariin Qalbidhagax. Nairobi. July, 2018.
Waxa iyaduna xiiso leh oo ay tahay inaanan illaawin, inantii Maraykanka

joogtay ayaanu marar dambe sheekeysanay. Waa marar dambe oo duruufuhu
sidii hore ka yara wanaagsanyihiin. Soomaaliweyn iyo hawlaheeda ayaanu
marar badan ku dheeraanay. Maalintii dambe waxa aan waydiiyay “waxa
ugu farxadda badan ee aad rabto inaad aragto inta aad nooshahay muxuu
yahay?” Waxa ay tidhi “haddii aan mar uun ku safro Baasaaboor ay dusha
kaga qorantahay Ogaadeeniya, nolosha farxaddeeda waan helay!”. Waa tusaale
73
kale oo muujinaaya in aanay Soomaalidu wali bislaanin, inta ujeeddadu
midaysaana ay runtii aad u yaryihiin. Jabka weyni halkaas ayuu ku jiraa.
17. Gurmadkii Midnimada

Khamiis, December 28, 2017
Bishii August 18, 2016kii aniga oo jooga magaalada Burco ayaa lay soo
sheegey geerida Maxamed Cali Samatar oo ahaa gacantii midig ee Maxamed
Siyaad Barre oo Maraykanka ku geeriyooday. Waxa kale oo lay sheegey in
Xamar lagu aasi doono. Waxa kale oo lay sheegey in calanka hoos loo dhigi
doono. Waxa kale oo lay sheegey in Madaxweyne Xassan Sheekh Maxamuud
uu qabanqaabada aaska guddi u saaray. Dhammaan arrimahaasina way
dhaceen. Waxa aan is waydiiyay, haddii sidan loo maamuusaayo, maxaa
markii hore loola dagaallamay ee dalka loo dumiyay? Su’aashaas wali jawaab
umaan helin. Anigu qof ahaan waxa aan u arkaa in arrintaasi ay ahayd
duudsi taariikheed iyo gabboodfal bulsheed oo aad u weyn. Maxamed Cali
Samatar waxa uu ahaa Wasiirkii Gaashaandhigga iyo Madaxweyne-ku-
xigeenkii dawladdii Kacaanka Soomaaliyeed. Waxa uu door weyn oo isaguba
uu qirtay ku lahaa dumintii iyo duqayntii Hargeysa 1988kii. Waxa uu ahaa
shakhsiga labaad ee ugu sarreeyey dawladdii Kacaanka. Dagaalkii beelaha
Soomaaliyeed qaarkood ay dawladdaasi la galeen iyo jawaabtii gurracnayd ee
uu Kacaanku ka bixiyay ayaa keeney burburka ilaa maanta Soomaalidu ay ka
soo waaqsan weyday.
Haddaba, bishii September, 2016kii ayaanu aniga iyo Aabbahay Hargeysa

iska raacnay si aanu reerkayagii u soo eegno. Tuulo yar oo noo dhaw ayaanu
aniga iyo Aabbahay marmar gaadhiga u kaxaysan jirnay ama aanu u yara
magaalaysan jirnay. Waa tuulo yar oo ku taalla xuduudka Soomaalida
Waqooyi iyo Soomaalida Galbeed. Aan xusuustaada dib u celiyo. Waxa jira
oday adeer dhaw ii ah oo aan adduun badan lahayn, carruur badanna dhalay.
Aabbahay oo odaygaas aad u ilaaliya ayaan anigu garaadsaday. Walina wuu
ilaaliyaa. Mid uu dhalay ayaa ku biiray fasahaadka daalimka Cabdi
Maxamuud Cumar (Ina Iley) uu ka wado dhulka la haysto ee Soomaali
Galbeed. Askarta dooxatada ah ee Ina Iley ayuu ka mid noqday. Jaajuusnimo,
isku dir, been abuur iyo nooc kasta oo xumaan ah ayuu faraha kula jiraa.
Xumaantaas waxa uu ku hayaa dadkii ay ilma adeerka ahaayeen ee ay
waligood isa soo ag joogeen. Iimaankiisu waa Caqqaar Jaad ah. Sifo kasta oo
uu ku heli karaana xaaraan kama aha. Waxa aan odhan karaa wuu iimaan
la’yahay. Kii aanu Ilma adeerka ahayn ayaa ka mid ah askarta tuulaha jooga.
Marka aan tuulada imaado, anigu waan la sheekeystan jiray. Aabbahay intii
aan meesha joogay oo dhan marka uu ninkaa arkaba Jaadbuu siin jiray.
Maalintii dambe ayaan Aabbahay waydiiyay sababta uu ina hebel Jaadka u
siiyo, maadaama hadda uu shaqaysto. Jawaabtii Aabbahay waxa ay noqotay
74
mid aanan marnaba filanaynin. Waxa uu yidhi “wuu iimaan beeley. In uu
kugu been abuurto oo uu adiga laftaada Jaad kaa dhigto waxba kuma aha.
Markaa sidaasaan u siiyaa. In uu Jaad helo ayaa naftaada kala muhiimsan
ninkaa aad ilma adeerka tihiin”.
Ogow, marka aanu nahay laba nin oo ilma adeer ah oo Hawd wada jooga
anigaa marti lay ahaan jiray, balse fasahaadka Ina Iley waxa uu keeney in
naftayda Jaad lagu beddelan karo, ka igu beddelan karaana uu yahay ina
adeerkay oo waliba aan anigu isaga ilaalin jiray. Runtii, aad baan uga
damqaday sida Tigrayga gumaysiga ah ee Itoobiya iyo daalimiinta u
shaqeeyaa ay wax walba ugu tunteen. Aabbahay waxa aan ku idhi “tuulahan
inaga kaxee oo gurigeenii ina gee, barrina Hargeysa ayaynu u baxaynaa”.
Sidaas ayuu safarkaygaasi ku soo dhammaaday. Gumaysi iyo tacaddi oodda
goostay ayaan soo arkay.
Mar kale, bishii August, 2017ka ayaan tagay Kismaayo. Aniga oo ku

quraacanaaya Hotel Kismaayo ku yaalla ayay qof dumar ah oo ay haybad
badani ka muuqataa I salaantay. Anigu maan garanaynin. Inta ay ii soo
dhawaatay ayay igu tidhi “eddo waan kuu warwaraaye, bal is ilaali”. Haye
ayaan ku idhi. Malaha waxa ay dareentay inaanan fahmin. Inta ay afka aad
iigu soo dhawaysay ayay tidhi “eddo, tan (quraacdan aad cunayso) yaan
lagugu diline, is ilaali”. Jawaabba waan bixin kari waayay.
Dhacdo kale, Xaaji Maxamed waa oday reer Boosaaso ah. Si guud ayaanu u
xidhiidhi jirnay, balse maannaan is arag. Garoowe ayaan markii ugu horaysay
anigu tagay dhammaadkii 2017kii aniga oo Laascaanood ku socda.
Telefoonkiisa ayaan garaacay. Waxa aan u sheegey inaan Garoowe joogo.
Salaan iyo haddii uu magaalada joogo isa sii arka ayaan u jeeday. Waxa uu
igu yidhi in yar I sug. Waxa uu la hadlay qof magaalada joogay. Waxa uu ku
yidhi ninkaas Huteelka uu deggenyahay ka soo qaad oo guriga keen. Barri
subaxna intaanu waagu baryin, Laascaanood gee. Arrintaas waxa aan u
fahmay uun adeernimo iyo soo dhawayn. Isagu waxa uu ku maqnaa
Boosaaso, waxa uu se ii sheegey in uu maalmo gudahood Hargeysa iman
doono. Sidii ballanku ahaa ayaanu Maxamed Hargeysa isku aragnay. Waxa
aan uga mahadceliyay sida wanaagsan ee uu ii martigeliyay. Waxa uu yidhi
“martigelin may ahayne, amnigaaga ayaan u baqanaayay. Waxa aan is idhi
Huteelka uu deggenyahay ayaa lagala bixi doonaa. Sidaasaan kaaga soo
qaaday oo aan gurigayga kuu geeyey. Dadka aad saaxiibbada moodayso qaar
badan baan saaxiibbadaa ahayn”. Dib ayaan u amakaagay. Xilliyadan waxa
caadi iska ahayd in Tigrayga Itoobiya magaalooyinka Soomaalida oo dhan
qofkii ay doonaan loo dhiibo.
75
Haddaba, dhacdooyinkaas oo is xambaarsan ayaan gabaygan ku soo
gudbinayaa. Wixii aan Koonfur ku soo arkay wax ka mid ah ayaan kaga
warramayaa. Reer Waqooyigana waxa aan ku dhiirrigelinayaa in ay door
hormoodnimo ah ka qaataan badbaadinta isirka Soomaaliga ah ee run
ahaantii jiritaankiisu uu halista ku jiro. Gabaygani waxa u soo baxay maalin
Khamiis ah, December 28, 2017ka oo ku beegan sannad guuradii 11aad ee ka
soo wareegtay maalintii ciidamada Itoobiya ay qabsadeen caasimadda
Soomaaliya ee Xamar December 28, 2006dii.
Waakan gabaygii Gurmadkii Midnimada oo dhammaystirani:

In dhawaydba geeraarradii; hoos umaan geline,
Gu’ waliba rag buu leeyihiyo; geesi hawl kar ahe,
Garashaduna waa shay Ilaah; uunka geliyaaye,
Nin kastoo is goofaadhiyaa; guurti noqon waaye,
Khaliifoow75 Abwaan loo gartiyo; geed-lab baad tahaye,
Salaan iga guddoon waa mid aad; gaar u leedahaye!
Aduunyadani waa galab carraw; waana shay gar ahe,

Tusaalooyin gaagaaban baan; soo gudbinayaaye,
Muxuu calafku kala geeyey laba; dunida guud jooga,
Muxuu laba gayaan haa wakhtigu; geed ku kala ooday,
Laba guur isku ogaa muxuu; waayo kala geeyey,
Gocor iyo nin liid ahi muxuu; libin ku geeraaray,
Magaan iyo nin aan gayin maxaa; gaari loo mehershay,
Iyaduna galiilyada maxay; gogosha haaraantay,
Gasiinkiyo anfaaciga maxay; gooni uga baydhay,
Maxay gelin dhexaadkii ilmadu; hoos u gobo laysay!
Gob casilanta waa la arki jiray; goor iyo ayaane,

Maxaa geesi waayuhu la hadhay; nacas ku geeraaray,
Muxuu faraha guudkood dhadhamo; guunyo ugu faanay,
Hanad iyo nin guurti ah muxuu; fuluhu guulguulay,
Laba aan gudboonaan karayn; gole markay joogto,
Gadgaddoonka waayuhu muxuu; goob isugu keenay!76
Ninna gorofka xoorka leh ma sido; gu’ iyo jiilaale,

Madaxweyne guuniyo kuwii; geesinimo sheegtay,
Gu’yaal iyo guy’aal badan raggii; ganafka taagaayay,
Muxuu miriro gudahood wakhtigu; goob cidlo ah joojay!
75Khaliif Faarax Xayyir.

76Raggu shan ayuu ahaan jiray: nin taliya, nin uu la tashado, nin uu ku tashado, nin loo taliyo iyo nin
laga tashado. Maanta, kii laga tashan jiray ayaan hoggaankii qabtay. Waa taa la jabay.
76
Nin aan talada goyn jirin maxaa; galabta loo dhiibay,
Xilkiisii masuul gabay maxaa; guurti lagu sheegay,
Gumaystuhu nin uu dhalay maxaan; geesi ugu yeedhay,
Gobol gobol maxaa laysku diray; geeshkii wada yaallay,
Guud ahaan dalkaygii muxuu; cadawgu googoostay!
Gaaduhu muxuu beelo negi; gaadh isugu meershay,

Gudoodiga mirtii dhexe maxaa; laysu gacan qaaday,
Gulufkiyo colaaduhu maxay; gumaradii xaaqday,
Marwo gabannadeedii muxuu; gumucu aafeeyeey,
Maxaa geesigay dihatay iyo; geeddii laga laayay,
Maxaa geesigeeda dhagaha; gawrac lagu gooyay,
Candho gudhan calool aan wax gelin; guri abaaroobay,
Goblan iyo halaag iyo maxaa; arami loo gaystay!
Gu’ga oo shinkii taaganyahay; bilaha loo gaadho,

Guulluhu muxuu naga xidhxidhay; gacammadii roobka,
Gufaaciyo hillaac iyo maxaa; guuxba laga waayay,
Guunyadu maxay daadatoo; gobi ku caydhawday!
Gobannimada ruux jecel maxaa; cadawga loo geeyey,

Xabsiyada maxaa lagu guroo; guutto lagu meershay,
Hanad lagu gabood falay maxaa; dunida guud jooga!
Gef nin aan aqoon jirin maxaa; hootto lala gaaday,

Ruux uu gargaar biday nin uu; gacan ka eegaayay,
Saaxiib u gaariyo nin uu; gacal xigaal mooday,
Sirihiisa gaarka ah muxuu; gun ugu faalleeyey,
Isaguna gaddiisii muxuu; nabarka gaadhsiiyay,
Kaftan xaajo aan gelin muxuu; geedka kaga baanay,
Maxaa ruux Ilaahay galladay; hadimo loo gaystay!
Gadh bilaash ah iimaan gurracan; garasho iimawday,

Niman Diinta shaadhadh u gashada; boosas lagu gaadho,
Misna garasha ii sheegta aan; cidi ku gaadhaynin,
Waxyi gaari uma soo degiyo; aayad gooniyahe,
Gaddii Nebigu sheeguu wakhtigu; galabta joogaaye!77
77Niman dhalinyaro da’ dhexe ah oo culimo ah ayaa kulan gaar ah ila yeeshay magaalada Hargeysa,
dabayaaqadii 2016kii. Iyaga ayaa kulanka soo qabanqaabiyay. Waxay iga codsadeen in suugaanta
Qawmiga ah aan guud ahaanba joojiyo oo suugaanta aan u beddelo mid Islaami ah. Waxay ahayd
soo jeedin wanaagsan. Waxa aan u sheegey in baylahda taallaa ay tiro badantahay, qof waliba wixii
uu qaban karana uu qabto, ujeeddada ugu dambaysaana ay tahay in Muslimka Soomaaliga ah la
badbaadiyo oo la mideeyo, ka dibna Muslimka kale loo sii gudbo. Waxaan u sheegey in aniguna aan
77
Anoon ararta sii guro fogayn; way gun dheertahaye,
Taariikho wada guun ah baan; soo gudbinayaaye,
Gu’yaal tagay xusuustood haddaan; gudub u faalleeyo,
Berlin78 heshiiskii la galay; aramiduu gaystay,
Gayigeena waa tii la dhacay; gebi ahaantiiye,
Gaddii Sheekh Bashiir iyo raggii; cadawgu googooyay,
Danahooda gaarka ah marnaba; uma guclaynayne,
Waxay goobayeen ee kufrigu; gumuc u leefsiiyay,
Waxa loo gunaanaday xornimo; in aynu gaadhnaaye!
Guuraha habeennimo waxaan; godad u jiidhnaaba,

In kastoon la wada gaadhin oon; Godey u heesaayay,
Gobannimada waa tii la helay; geedigii hore’e,
Guushaa la yaabka leh ragbaa; dhaliyay goolkaase,
Galabtuu Suldaankii79 xornimo; dhab ugu geeraaray,
Suugaan wixii laga guntaan; cidina gaadhayne!
Gacaltooyo waa tii la helay; laba geesoode,

Go’aankeenu waa tuu ahaa; guusha nololeede,
Rag gumaysi habaybaa bulshadan; hoos u gawracaye,
Gumuc iyo rasaasbuu la dhacay; gumaradeenniiye,
Hooyooyinkii wada goblamay; gabannadii leeday,
Waa taariikho wada guun ah oon; gaar u leennahaye,
Himiladan go’ddoontiyo wakhtigan; guudka iga saaran,
Gadhwadeen xumaadaa lahaa; garashadaydiiye!
shakhsiyan isu xilsaaray inaan dadka Islaamka ah ee Soomaaliyeed isu ururiyo, maadaama inta
afkaygu gaadhi karaa ay intaa tahay. Waxa aan iyagana kula garnaqsaday in iyaguna intii
tamartoodu tahay ay Muslimka Soomaaliga ah isu ururintiisa awood badan saaraan. Dood ka dib,
waxaanu ku kala tagnay is afgarad aan buurnayn. Maalmo ka dib, waxaan ogaaday in
saaxiibbadaydii culimada ahaa ay igu dareen liis la yidhaahdo ‘Qawmi, ama nin Diinta ay
Soomaalinimadu kala weyntahay, diyaarna aan u ahayn in uu Diinta Ilaahay u hiiliyo’. Maalinta
liiskan ay igu dareen; anna waxaan isu arkaayay nin tamartiisa oo dhan gelinaaya in Muslimiinta
Soomaalida ah uu mideeyo. Arrintaas waan dhibsaday, balse waxa aan ku gaabsaday inaan wakhtiga
u daayo. Muddo ka dib, ayaan ogaaday in nimankii culimada ahaa ee taladu naga dhaxaysay ay
iyaga laftoodi isa sii khilaafeen, waxa aan ogaaday in qaarkood masaajiddadii la kala guureen. Waxa
aan ogaaday in qaarkood kuwii kale ku eedeeyeen arrimo Diin ka bax u dhaw. Waxa aan ogaaday
inaanay salaanta iska qaadin. Waxa aan ogaaday in wax kooban oo qiimo adduun ah ay ku kala
tageen! Waxa aan is waydiiyay wixii ay adiga kuu sheegayeen maxay iyagu u fulin waayeen. Waxa
aan is waydiiyay sababta aniga oo Soomaali raadinaaya, intii awooddayda ah, Muslimka kalena aan
dhibaato ku haynin laygula colloobi karo, male xunna layga malaysan karo, halka iyagu ay
masaajiddada Ilaahay kala sheegan karaan, iska daa in ay Muslim mideeyaane. Waxa aan ogaaday in
la joogo xilligii Nebigu (SCW) uu sii sheegey ee ahayd in khilaafka Diintu uu xooggaysan doono.
78 Shirkii qaybsiga Afrika ee 1884kii.
79 Abwaan Cabdillaahi Suldaan Timacadde.
78
Goolkaa markii lagula helay; gaabis muu imane,
Shisheeyuhu wuxuu soo gingimay; gabannadiisiiye,
Maandeeq ninkii gawriciyo; Gini ninkii siistay,
Reeruhu markay kala gurteen; geesi lagu sheegye!
In kastoo guhaadiyo afxumo; hadimo loo gaysto,

In kastoo xumaan aanu geyin; guudka laga saaro,
Xaqiiqadu ninkii ay gubtaa; aamus garan waaye,
Kuwan Xamar is goofaadhiyee; calankii guud jooga,
Nimankaa gumaysigu site; guudka laga haysto,
Foostada kuwaa lagu gambiyay; geedna lagu ootay,
AMISOM gargaar iyo kuwaa; guunyo uga baahday,
Raggaa faraha guudkood dhadhamo; gelinba loo saaro,
Guud ahaan dadkaygii waxaa; maanta kala geeyey,
Waa siyaasi gaaladu dhashoo; lagu gabraartaaye,
Gudahaa Hargeysiyo Berbera; taniyo Gaaroodi,
Garoowe iyo Diyo-kooniyahan; gama’a ii diiday,
Gedo iyo ilaa labada Webi; Jawhar gudaheeda,
Goobweyn anaa soo arkiyo; goonyihii Xamare,
Geedkaad istaagtaba dalkii; Guulle ina siiyay,
Gabre80 iyo warkiisii ku baah; goballadeeniiye!
Jabbuutina waxaa lagu gambiyay; gorofkii caydheede,

Gobollada Wajeer waa horuu; gaalku saanyadaye,
Gambisiyo Awaariyo Gurracan; taniyo Gaashaamo,
Godey iyo Wardheerbuu Tigray; gaadhka ka hayaaye,
Soomaalidu gayiga ay degtiyo; gobolladeedoo dhan,
‘Gumaystaha Madaw’81 baa xukuma; goosankii hadhaye!
Geestaan jalleecdaba qalbigu; wuu godmanayaaye,

Nin gaboobay waa yaabanyiyo; kii garaad lihiye,
Herer maalintay kaa go’deed; wayday garabkaaga,
Hawaashtii galbeed iyo markaad; Baalli garan wayday,
Markii aad is wada gawracdeey; garasho iimawday,
Maantana Garoowiyo Burcaa; laysu soo galaye,
80Col. Gebregziabher Alemseged oo Soomaalidu ay u taqaanay ‘Gen. Gebre’, waxa uu ahaa u

qaybsanaha qarsoon ee siyaasadda iyo militaryga ee Itoobiya ee arrimaha Soomaaliya. Waxa uu ahaa
ninka sida rasmiga ah uga taliya Soomaaliya. Waxa uu ahaa madaxweynaha rasmiga ah ee
maamulada faraha badan ee Soomaaliya ay Itoobiya ka dhisatay. Waxa uu ahaa nin magaciisa si
weyn Soomaaliya dhexdeeda looga bartay.
81 Ciidamada Itoobiya waxa ay Soomaaliya ka joogaan magaalooyin waaweyn oo ay ka midyihiin
Baydhabo, Kismaayo, inta badan gobolka Gedo, qaybo muhiim ah oo ka mid ah gobollada Bakool,
Hiiraan iyo Galguduud. Sida oo kale, Puntland iyo Somaliland, Itoobiya ayaa si dadban gacanta ugu
haysa. Dawladda Kenya, waxa ay inta badan ciidamadeedu haystaan dhulka Jubbaland.
79
Geedigu halkuu sii socdaad; yaab u go’asaaye,
Gobannimo ha joogtiyo xornimo; gobollo sheegtaane,
Gefka iyo xumaha soo socdaa; taa ka gudoweyne,
Gaaliyo Islaamkaba haddii; laysu wada geeyo,
Waa arami guud oo khalqigu; ii gudboonyahaye,
Dhaaxay filkood gaasireen; ciilla geliyeene,
Ha gumawdo Soomaalidii; laysla soo garaye!
Ujeeddada si loo gaadho oon; ruuxna ugu giigin,
Waataa Baddeenii la gaday; gebi ahaanteede,
Gibirkana82 ragbaa loo shubaa; maalmo gudahoode!
Gabannada Wayaanuhu83 korsaday; waad ka garataaye,

Safarradan Addis84 loo galee; ceebta laga goosto,
Ujeeddooyin wada gaar ah baa; loo golleeyahaye,
Waa in ay amiirkooda guud; raalli geliyaane,
Waa in ay canjeerada gurtaan; labada gooroode,
Gacan qaadka waa in ay indhaha; hoosta geliyaane,
Waa in ay hadyado gaar ah iyo; Shilimo geeyaane,
‘Xajka’ waa in ay soo guttaan; gaalku soo rogaye,
‘Haye Gaashe’85 mooyee wax kale; waa la gees maraye!
Hadduu garasho leeyahay waxaa; wuu ka guban laaye,
Garoomada markuu soo deguu; gudub u soo laabto,
Wiil garasho dheer iyo si uu; gob ugu eekaado,
Gallad been ah iyo waa in uu; guulo tiriyaaye!
Hankan gudhay Khaliifoow haddaan; kuu galgaal bixiyo,

Gaadhi waayay waxan hoos u dhigay; garashadeeniiye,
Guud ahaanba Soomaalidii; Guulle kaa dhaliyay,
Geelaa la dhacay kii lahaa; waa gabbaan madhane,
Mar hadduu af gaalada yaqaan; ereyo googoos ah,
Ama uu is goofaadhiyuu; faan is garan waayo,
Reeraha markuu kala guruu; uunka kala geeyo,
Ninkii garasho liittiyo magaan; geesi lagu sheegye!
Gu’ kastaba ha joogee ninkii; laysla garan waayo,

Gardarrada ninkii diida ee; gooni uga baydha,
Gobannimo ninkii lagu tuhmee; gaabis noqon waaya,
Mid la gado mid loo gawraciyo; jeel mid lagu giijjo,
82 Gibirku waa erey Xabashi ah oo macnihiisu u dhawyahay ‘baad’.

83 TPLF.
84 Caasimadda Itoobiya.
85 Gaashe waa erey Xabashi ah oo macnihiisu yahay Mudane.
80
‘Gamgamaha’86 Axmaaradu waddaa; loo gudboonyahaye,
Guud ahaan dadkeenii haddii; laysu wada geeyo,
Nin kastoo xiniinyuhu gubaan; maanta waa garace!
Garab iyo walaal iyo ma helo; ruux u soo gala’e!
Aniguna waxaan goobayee; gama’ii diiday,

Duruufahan is wada gaadhaybaa; gooni ii helaye,
Gobannimo abwaan doonayiyo; guurti baan ahaye,
Inta golahan joogtiyo intuu; gaadho hadalkaygu,
Inta ila gedda ah baan fariin; guud u dirayaaye,
Guubaabadayduna cid bay; gaar u sii tahaye,
Geyigoo xoroobiyo haddaad; guulo haninayso,
Ama aad filkaa garab deg iyo; himilo goobayso,
Geeddigan waxaa loo wadaa; guri abaareede,
Inkastoo midnimadii la galay; layga gaagixiyay,
Gef wixii naloo gaystay iyo; nabarradii gaaxday,
Gar cadaawe yaynaan ka dhigin; siina raad gurine,
‘Gurmadkii Midnimadaynu’ nahay; gebi ahaanteene,
Lixdankii waxaan goobayiyo; guushi may dhimane,
Kala guur waxaa igala wacan; wada jirkaa guude!
Faallo:
Badhtamihii sannadka 2018kii ayaan mar kale tagay magaalada Kismaayo.
Waxa aan ka qaybgalay Carwada Buuggaagta Kismaayo. Jubbaland TV87 ayaa
si rasmi ah looga baahinaayay barnaamijka. Markii aan anigu isa soo taagay
Microphone-ka ee aan hadalkii bilaabay, ayuu mid I ag marayay Telefoon
garaacay. Waxa uu cod la maqlaayo ugu yidhi qofkii uu la hadlaayay
“Nageeye ayaa soo istaagay. Kollay iminka ayuu Itoobiya ama maamullada
wax ka sheegayaaye, tabinta tooska ah ma ka jaraa mise waan iska daayaa?”
Hadalkaas si fiican ayaan u maqlaayay. Markhaatiyina wuu lahaa! Anna si
aan cadhada ugu sii badiyo, gabaygan ayaan goobta ka akhriyay. Ninkii uu la
hadlaayay, sida mar dambe dad kale ii sheegeen, waxa uu ku yidhi “waxa uu
doono ha yidhaahdo, annaga Itoobiya nama xukunto ee kama jari kartid”.
Waxa uu ahaa qof gobanniimo yari ay ku sii hadh-dhay. Labadii ninba way
inala joogaan oo si wanaagsan ayaan u aqaannaa.
86 Gamgamuhu waa erey Xabashi ah oo macnihiisu u dhawyahay diiwaangelin, ama tirokoob ama
xaadiris.
87 Muuqbaahiyaha rasmiga ah ee deegaanka oo uu gacanta ku hayo maamulka deegaanku.
81
18. Duufaan
Sabti, June 16, 2018
Bilawgii Bishii May, 2017kii xilli habeenimo ah ayaanu aniga iyo Cumar
Maxamed Axmed (Cadami) oo reer Ceerigaabo ahi ka soo baxnay meherad
xeelliga Xeebta Liido ku taalla oo aanu ku cawaynaynay. Waa xilli aad u
dambe marka loo eego xaaladdii amni ee maalmahaasi ay Xamar ku sugnayd.
Anigu magaalada waxa aan joogaa maalmo aan labaatan gaadhin, Cumarna
wax badan igama soo horraynin. Labadayaduba waanu ku cusubnahay
duruufaha Xamar ee ay casharrada nololeed ka buuxeen. Cumar isaga oo
nolol wanaagsan ku haysa ayuu Burco ka tagay aniguna sida oo kale Hargeya
ayaan ka imi. Inkasta oo ay maalmahaasi adkayd in la rumaystaa, haddana
run ahaantii midkaayana Xamar shaqo kaliya uma soo doonanin. Waxa aanu
u nimi sidii kacdoon Soomaaliweyn Xamar aanu uga abaabuli lahayn ama
aanu uga qayb qaadan lahayn, gaar ahaan dhalinyarada. Maskaxdayada
waxaas ayaa ku jiray, daacadna way naga ahayd runtii.
Aniga iyo Cumar waxa aanu saaxiib ahayn muddo. Baabuur ma wadano.
Maba haysano. Gaadiidka kaliya ee aanu raaci karnaa waa Bajaaj. Waxa aanu
u soconnaa guri ku yaalla Isgoyka caanka ah ee Dabka88 oo uu degganyahay
nin aanu saaxiib nahay. Markaanu albaabka Liido ka soo baxnay ayaanu u
nimi bajaajle bannaanka taagan. Waa nin da’ahaan afartameeyo ah, sida
qiyaastayadu tahay. Waxa uu xidhanyahay furaanad calanka Soomaaliya ah.
Maadaama ay noo socdeen casharro nololeed oo Xamar ku saabsani, Cumar
waxa aan ku idhi ninkan waynu la kaftamaynaa. “Waxa aanu u soconaa
Isgoyska Dabka. Annagu waxa aanu nahay niman reer Waqooyi ah. Calankan
aad xidhantahay waanu ka xanaaqnaa. Laba arrimood mid dooro: inaanu ku
siinno $1.5 oo aad calankaaga xidhnaato iyo inaad iska bixiso oo aanu $2 ku
siinno. Adigu go’aan gaadh!” Sidaas ayaanu bajaajlihii ku nidhi. Annaga oo
dultaagan ayuu bixiyay furaanaddii calanka Soomaaliya ahayd. Cagahiisa
ayuu dhigay, ka dibna waxa uu yidha “soo baxa nooh” oo macnaheedu yahay
soo fuula bajaajta aan idin qaadee! Labadayaduba waanu ilmaynay, Cumarna
ninkii wuu la dagaallamayba! Ka dibna waanu iskaga tagnay, balse
dhacdadaasi raad weyn iyo xusuus fool xun ayay nagu reebtay. Waxa laga
yaabaa in aanu annagu khaldanayn oo aanu miskiin soo shaqo tagay ilaaq ula
tagnay, balse tani sawir weyn ayay na siisay.
Anigu oo xusuuso wada noocaas ah sitta ayaa arrimo qoys aawaddood, waxa
aan ku laabtay Hargeysa qaybtii dambe ee sannadkii 2017kii, maalmuhuna
imay saacidin. Bishii March, 2018ka ayaan shaqo ka helay Bangiga
88Isgoys caan ah oo ku yaalla Waddada Maka Al Mukaramah ee isku xidh-dha Madaxtooyada

Soomaaliya iyo Garoonka Diyaaradaha ee Muqdisho. Magacu waxa uu ka yimid dhisme isgoyska ku
yaalla oo uu dhammaadkii lixdameeyadii degennaan jiray Xisbigii Raysalwasaare Cabdirisaaq Xaaji
Xusseen ee Democratic Action Party (DAP).
82
Daarasalaam qaybtiisa Hargeysa waxa se shaqadaasi iga hor istaagay nin
horena aanu isu naqaannay, kana mid ah maamulka Bankiga. Waxa uu igu
yidhi “shaqada waad waad ku guuleysatay balse maadaama aad
Soomaaliweyn u ololayso, halis ganacsi ayay nagu tahay in aanu ku
shaqaalaysiinnaa”. Ninkaasi waxa uu ka mid ahaa maamulka Bangiga
Daarasalaam laantiisa Hargeysa.
Hal arrin ayaa markan culays weyn igu haysay. Waxa ay ahayd in dad badan
oo ehelkaygu ugu badanyihiin ay ii arkeen danlaawe ku hawlan wax aan
dantiisa ahayn. Arrintaasi aadbay ii dhibtay. Aniga oo aaminsanaa inaan ka
shaqaynaayo dantayda iyo danta guud ee bulshada in ehelkaygu ii
aqoonsadeen danlaawe. Waa arrinta kaliya ee aan ka damqado. Nasiib
wanaag dadku isku wada aragti iyo garasho maaha, inta aad gabaygan
akhriyayso waxa aad la kulmi doontaa meeriska ‘Saynab-deeqa mooyee maxaa; la
iska kay daayay’. Saynab waa curadda Hooyaday, barbaarintaydii iyo
noloshayda oo dhanna door aad u muhiim ah ayay ku lahayd. Inaan
waxbarto iyada ayaa sabab u ahayd. Xilliyadan aan bilaabay kacdoonkan
cusub, waxa ay ahayd qofka kaliya ee ii hiilin jiray. Maalmahan adagna iyada
ayaa wehel ii ahayd. Maalmahan ayaan curiyay qaybta hore ee gabaygan
Duufaan.
Mar kale ayaan Xamar ku laabtay. Waa dhammaadka bishii May, 2018ka.
Goobtu waa Madaxtooyada Villa Soomaaliya. Nin la tuhmaayay aragti ahaan
iyo bisayl ahaanba, sida oo kalena nimaadka maamul meel sare kaga jiray
ayaa noo sheekeeyey. Dhalinyaro badan oo si gaar ah loo soo xulay ayaanu
ahayn. Waxa aanu ku nidhi “dawladdu maxay qabatay muddadii ay jirtay”?
Waxa uu yidhi “isla su'aashaas ayaan maalin dhawayd waydiiyay Salaad Cali
Jeelle, waxaanu iigu jawaabay: Ilmaha yari in uu weynaaday waxa lagu
gartaa, jaarka ayaa ka soo dacwooda. Ilmaha yari jaarka ayuu dhibaa. Mid uu
dhagax ku tuuro iyo mid uu caayo. Markaa hadda dawladdu in ay hore u
socotay waxa lagu garanayaa, dad badan ayaa ka soo dacwooday!”. Soo
laabashadaydii Xamarna doodaha noocaas ah ayay la kulantay. Waa doodo
aan macno badan u lahayn dawlad dhiska Soomaaliya. Inkasta oo hadalka
ninkaas kaftan loo qaadan karo, haddana waa kaftan aan nuxur lahayn.
Maalmo ka dib, bishan June, 2018ka, Madaxweyne Farmaajo iyo

Raysalwasaaraha cusub ee Itoobiya Abiy Ahmed ayaa shir ku yeeshay Villa
Soomaaliya, waxaana lagu heshiiyay in Afar Dekkedood oo Soomaaliya ku
yaalla lagu wareejiyo Itoobiya iyada oo heshiiskaasi Baarlamaanka
Soomaaliya aanay ansixinin, waxaana tallaabadan ka dhashay dareen iyo
hadal hayn ballaadhan. Farmaajo ayaan ugu tagay Villa Soomaaliya dhawr
habeen ka dib. Waxa aan waydiiyay maxaa arrintaas kugu kallifay. Waxa uu
yidhi “waxa igu kallifay in maamulladan Isaaq iyo Majeerteen ee Addis
83
Ababa uun u sii socda aan albaabkaas ka soo xidho”89. Waxa an ku idhi “ma
waxa aad I leedahay Isaaq iyo Majeerteen, Itoobiya way u rukuucsanaayeen,
anna waan u sujuudayaa”. Dhinacayga, waxa aan go’aansaday in kulankaasi
uu noqdo kii isugu kaaya dambeeyey.
Haddaba, gabaygan Duufaan waxa uu isku xidhayaa dhacdooyinkan

xidhiidhka ah ee kala dambeeyey. Waxa uu raadinayaa dawladnimo iyo calan
xor ah. Gabaygu waa laba qaybood, qaybta hore aniga ayaa hadlaya, waxa
aan calanka ka waraysanayaa duruufaha jira. Waxa aan tusaalaynayaa daalka
badan ee maanta araggiisa dadku u qabaan. Waxa aan muujinayaa
shakhsiyan dhibta raadintiisa aan ka soo maray. Ugu dambayntana waxa aan
su’aalayaa sida ugu fudud ee calankii Soomaaliyeed loo soo celin karo.
Qaybta dambe, calanka ayaa ii jawaabaya, samir iyo adkaysi ayuu igu
waaninayaa.
Waakan gabaygii Duufaan oo dhammaystirani:

Calanyahaw daraaddaa maxaan; seegey danahayga,
Doqon iyo muxuu reer tolkay; dayro igu sheegey,
Aawadaa maxaan daalay ooy; diifi igu raagtay!
Hooyaday kuway dihatay ee; jooga darafkayga,

Saynab-deeqa90 mooyee maxaa; la iska kay daayay,
Qof I diida mooyee maxaan; geesi diran waayay!
Duddadiyo nin aan dhaafin wali; beesha deriskooda,

Duullaamada shisheeyaha nin aan; hoos u dayahaynin,
Ama aan duruuftiyo xilliga; wali daraasaynin,
Diridhaba warkeedii nin aan; cidiba deeqsiinin,
Docayaalku awgaa muxuu; ila dabayl raacay!
Dadkaygoow is kaashada markaan; daacad ugu sheego,

Diihaal anoo qaba markaan; gabayo deeqsiiyo,
Wayaanuhu91 kuwuu soo dirtiyo; dooxatiyo tuuggu,
Ujeeddada si ay uga duwaan; doodda hadalkayga,
Dib u socod intoo layga dhigay; horumar diidaaya,
89
Soddonkii sannadood ee la soo dhaafay, Itoobiya waxa ay caan ku ahayd taageerada
qabqableyaashii Soomaaliya iyo maamulladii rabitaankeeda ayidsanaa. Sida oo kale waxa ay door
muuqda ku lahayd dhismaha dawlad Soomaaliya yeelato oo aan liddi ku ahayn danaheeda gobolka
iyo haymanada jiritaankeeda. Sida oo kale waxa ay dadaal badan ku bixisay in aanay Soomaaliya ka
dhalanin dawlad iyada cadaw ku ah ama cadawgeeda saaxiib la ah. Taasi waxa ay dhalisay in Addis
Ababa ay xarun u noqoto maamullada iyo hoggaamiyeyaashii ugu badnaa ee Soomaaliya.
90 Saynab Cali Khaliif.
91 TPLF.
84
Dulcad92 sheekadeediyo maxaa; filimo lay daaray!
Daranyiyo maxaan aawadaa; diif la ledi waayay,

Deelqaaf xigaal iyo maxay eedi; iga daashay,
Dambi iyo maxaa aawadaa; dabinno lay qoolay,
Anoo digay maxaa aawadaa; la iska kay diiday,
Samir daalay raadkii maxaan; aayar daba luuday!
Xaqqii laga dawaaree haddaan; been la dadahayne,

Miskiinkii wax diidaa xabsiga; lagu duduucaaye,
Diin iyo ninkii weel xadaa; lala dagaalaaye,
Dekkedaha raggii iibiyaa; laga dambeeyaaye,
Waa xeerki duurjoogta iyo; habar dugaageede!93
Ku daydayay ku daydayay maxaan; doonay araggaaga,

Dalkoo idil haddaan soo maroon; daacinimo sheegtay,
Nin waliba dirays loo toluu; dacalka haystaaye,
Dadka kalena waa cadaw hadday; tiisa diriraane,
Calanyahaw dadkaygii indhaha; waa lagaa dedaye!
Xamar iyo dadkeeduba malaha; kuma daneeyaane,

Waa shacab dib loo celiyay ooy; niman dillaalaane,
Dullinimadan ay qaayibeen; iiga sii darane,
Dawladnimo ha joogtiyo xornimo; loo dabaaldego’e,
Daamahan Hargeysuu naxligu; hoos u daadegaye,
Waxaraha kuwii daayacaa; geela loo diraye,
Duco iyo habaar wada socdaa; helay dadkaygiiye,
Soomaalida wixii dooriyaan; daawo loo heline,
Dabaqoodhibaa wada xukuma; Xayle94 soo diraye,
Dekkediyo dhulkii aan lahaa; diiqo loo bixiye,
Axmaaradu waxay soo degeen; degelladaydiiye,
Damacoodu wuu dhaafsanyahay; Doollo iyo Hawd’e,
92 Mid ka mid ah xeryihii Qaxoontiga ee reer Waqooyigu u qaxeen intii lagu jiray gumaadkii
Kacaanka ee dadka reer Waqooyiga.
93 Maalmahan waxaa fashilmay mashruuca biyogelinta Hargeysa oo la sheegay in ay ku baxday lacag
ka badan 12 million oo Dollar. Lacagtii mashruucaasi loogu talo galay shakhsiyaad xilal hayay oo la
yaqaanno ayaa iska qaatay, sida dadweynuhu isu sheegeen. Cidina ma waydiinin. Isla maalmahan,
waxa soo baxay war sheegaya in dawladda Shiinuhu ay u baahantahay xayawaanka la yidhaahdo
Diinka. Waxa la sheegey in ay farsamo u hayso, qofkii keenana ay ka iibsanayso. Dhawr nin ayaa
Diin ka soo qaatay baadiyaha, waxaanay damceen in ay iibiyaan. Waa la soo qabtay. Waxa lagu
xukumay ganaax lagaceed iyo xabsi. Wasiirka Malaayiinta qaatay ha taabanin, miskiinka Diinka soo
qabsadayna xidh oo ganaax. Caqligaas ayaa yaallay Hargeysa.
94 TPLF iyo guud ahaan nidaamka Itoobiya.
85
Maraakiib dagaal iyo hub bay; ila dul joogaane,
Intay doqoni hoos eegaysaa; daaqsin loo baxaye,
Dawarsadaha kaa moodaysaan; waa dagaalyahane,
Waa taliye daahsoon kuwaa; dayrka dhigateen,
Ujeeddooyin loo soo diray; sii dabbarayaane,
Maalintuu dagaal ina qabsado; ama la soo duulo,
Dirayskoodu meel buu u yaal; iyo dabkoodiiye,
Duufaannadaa soo socdeen; cidi dareemaynin,
Digtoonoow ninkii aan idhee; diiday hadalkayga,
Digashadan xanuunka leh marbuu; dib uga sheekeyne,
Aniguna halbeeg durugsanbaan; diirad ku hayaaye,
Duddo madhan intaan joogi laa; dawladnimo been ah,
Xaqqu haygu soo dego anoo; diiday liidnimo’e,
Calanyahaw xaggeen kaa dayaa; waan ku daydayaye?
Wuxuu yidhi dariiqii Allaad; dabada haysaaye,

Inanyahaw dabuubtaadi helay; dooddi maansada’e,
Dabayluhu farriintay sideen; Daayin igu beegye,
Doqon iyo nin liid ahi hadduu; diiday araggayga,
Nin kastoo dillaal ahi hadduu; duunyo iga raacay,
Damqashadan xanuunka leh haddaad; kali dareemayso,
Isagoo xaqqii soo degiyo; Diinta ugu yeedhay,
Nebigaba dirkii reer Qureysh; way la dirireene,
Ujeeddadu waxay daarrantaan; kuu dulmarayaaye,
Abidkeed duruuftiyo xilligu; way is daba taale,
Daljirkiyo haldoorkii haddii; cidi danayn wayday,
Marka nacasku daacuu arlada; kibir ka dayn waayo,
Tabashada dadweynaha markay; cidi dawayn weydo,
Markaasuu xaqquba soo degaa; daayin abidkiiye,
Degdeg laguma helo guusha iyo; libin diraaceede,
Way durugsantahay xaajadaad; doonaysaa waliye!
Anigaba duruufahan I helay; doqoni waa mooge,

Quruumuhu anay igu digtaan; ina dullaystaane,
Afrikaankan soo duulaybaa; iiga sii darane,
Sida naag dumaal waydaybaan; ciil la duubnahaye,
Doqonniimo iyo liidnimaa; laygu duurxulaye,
Calankii dadkaagaan ahiyo; kaa u dirirteene,
Waxaan ahay astaantii dalkiyo; dawladnimadiiye,
Diridhaba haddii aad tagtiyo; Doollo iyo Faafan,
Dalsankii Hargeysiyo haddaad; degelladii gaadho,
Ama aad duleeddada Taleex; yarahe daymooto,
Dooxada Nugaal iyo haddaad; Xamar u sii duusho,
86
Asalkaba dadkaygii haddii; Daayin kugu beego,
Dabinkuu cadaawuhu xidhay; sii dugsanayaane,
Waa hadal da’weyn iyo tix aan; kuugu duurxulaye,
Dookhiisu nimuu caashaqoo; doonay gabadhaada,
Inantaada kuma doorsadoo; damacu waa meele,
‘Bal dadkayga waydii’ waxaa; gama’a ii diiday?
Tusaaluhu haddu durugsanyahay; hoos u daadegaye,

Dumarka iyo Geelaba haddaan; jabadka loo doorin,
Dammaankiyo Fardaa iyo haddii; Awrtu wada daaqdo,
Dekkedaha Axmaarada haddii; diiqo lagu siiyo,
Dahabkiyo dhulkaygiyo haddii; badaha loo daayo,
Xuduudaha haddii laysku daro; dunida loo sheegey,
‘Danaanow’ afkiisiyo haddii; ‘Daafi’ lagu ceesho,
Haddii danaha Soomaaliyeed; daaqad laga tuuro,
Diintiyo Shareecada haddii; laga dawwaareeyo,
Ninkii digigixoodana haddii; loo dardaar wariyo,
‘Bal dadkayga waydii’ halkuu; degeyo raaskoodu!
Waxba yaan danqaarada wakhtiga; doogta sii qodine,

Dambi ku hadli maayee runbaan; kuu dul marayaaye,
Wixii dumay waxay dihataybaa; iiga sii darane,
Anigoo difaac iyo xornimo; wali dadaalaaya,
Dareenkiyo xiskaygii wuxuu; ciil la dalandoolay,
Markii diraca reeruhu tosheen; laygu doorsadaye!
Haddiise maanta wiilkay I dagay; doogsinbaa xigiye,
Malaayiin xornimo doon ah baa; ii dagaallamiye,
Laabtaadu waxay doonaysaa; Daayin soo celine,
Calanyahaw ku daydayay haddaad; daacad ugu heestay,
Dib haw noqonnin waan soo socdaa; maalmo dabadoode!
Hal se iga dardaaran ah ayaan; kii u dirayaaye,

Dadoow barasho waa tii la yidhi; duugga nololeed,
Ka ku dilay kuwii soo diraad; dagashanaysaaye,
Gobannimadan aad doonaysaa; iima daadegine,
Degdeg iyo is diiddooyin iyo; hadallo deelqaaf ah,
Dudmo iyo af mooyee waxqabad; waa lagaa dedaye,
Diiwaan madaw iyo xumaad; dabada haysaaye,
Dawladnimana waxa kuugu filan; labadan daamoode,
Nin Diyaarad raacaad tahoon; orodka daalayne,95
95Cabdicasiis Cagaweyne oo ah Maajir-ku-xigeenka Dawladda Hoose ee Hargeysa ayaa ka hadlay
waxqabadka Madaxweynaha Somaliland Muuse Biixi. Cidina may waydiinine, isagaa iska jeclaaday
in uu hadlo. Waxa uu yidhi “annaga Madaxweynahayagu waa Madaxweyne diyaaradaha raaca oo
87
Ducoqabe horaa loo socdaa; dibina waa ceebe,
Dalka iibi kii horeba wuu; nooga sii daraye!
Faallo:
Ninkii shaqada Bangiga Daarasalaam ii diiday waxa aanu ku kulannay
Jabbuuti dhammaadkii sannadkii 2018kii aniga oo markaa Xamar ka imi.
Maalintaas waxa aan hadal ka jeedinaayay shir aqoonyahanka Soomaalida
qaar ka mid ah loogu qabtay Jabbuuti, isaguna waxa uu ka mid ahaa martidii
la casuumay. Shirkan waxa abaabulkiisa lahaa Machadka Daraasaadka
Siyaasadda ee Heritage oo Xamar ku yaalla, waxaana martigeliyay
Madaxweynaha Jabbuuti Ismaaciil Cumar Geelle. Markii munaasibaddaasi
dhammaatay ayay ka soo qaybgalayaashi bilaabeen in ay sawirro xusuus ah
iska reebaan. Ninkaasi waxa uu mobilekiisii u dhiibay Xoghayaha Xisbiga
Waddani Khadar Xuseen Cabdi (Khadar Looge) oo shirka isaguna ka soo
qaybgalay, ka dibna waxa uu ku yidhi “aniga iyo abwaanka sawir xusuus ah
naga qaad”. Inta aanu Khadar sawirkii qaadin ayaan ku idhi “haddii aynu
sawir gallo, saw halis ku noqon maayo ganacsigiinna”? Ka dibna wuu qoslay.
Sawirna maannaan gelin. Waanu kala dhaqaaqnay annaga oo is fahannay.
19. Ubixii Goobweyn

Khamiis, September 6, 2018
Maalin ka mid ah maalmaha Ilaahay, aniga oo ku hawlan xog ururin ku
saabsan gabayga Baraarug oo aan gacanta ku hayay ayaan u baahday inaan
Xerada Xalane xog ka helo. Asxaab kala duwan ayaa iga caawiyay sidii aan
Xeradaasi gudaha ugu geli lahaa, waanan ku guuleystay. Meeriska ku jira
gabayga Baraarug ee “Haddaad Xalane soo bookhataad; bogan lahayd taase” isla
aniga oo Xeradaasi ku jira ayaan hummaagiisa helay. Meeriskaasi aan
hummaagiisa helay iyo dhacdooyinka aan soo arkay aniga oo maskaxda ku
haysta ayaan xilli duhur ah bannaanka u soo baxay. Waxa aan qado u soo
aaday Huteelka Jazeera oo ku yaalla duleedka Madaarka Muqdisho. Huteelka
Jazeera ayaanu si kedis ah ugu kulanay Jaamac Gaabuush oo reer Hargeysa
ah, balse xilligaasi la shaqaynaayay Wasaaradda Dib-u-heshiisiinta ee
Xukuumadda Soomaaliya. Jaamac wuxuu ahaa oday aanu aad isu naqaannay,
dad aqoon ah aadna u kaftan badan. “Saw Nageeye ma tihi? Haa wallaahi
waa isagii. Waad I raacaysaa, Kismaayo ayaan ku geynayaa, waanad
qasbantahay! Wallaahi waad I raacaysaa. Sidaas ogow barri mooyee
saadambe ayaynu baxaynaa. Haddii aad isleedahay ninkan ku afduubay
muxuu ahaa, waxa iga wakiil ah Jaamac Gaabuush!” Nin aanan anigu
wax ku dhex akhrista!”. Tani, heerka jaahilnimada, guulwadaynta, ismuujinta caqliga ka fog iyo
anshaxumada la dawladeeyey ayay tusaale u tahay.
88
garanaynin oo dhalinyaro ah aadna u qosol badan ayaa isaga oo na dultaagan
hadalkan yidhi.
Cabdisamad Maxamed Cali (Garoon) waa mid ka mid ah saaxiibbadayda ugu

dhaw ee maanta. Waxa uu ka soo jeedaa magaalada Boosaaso ee Gobolka
Bari, xilligana waxa uu la taliye ka ahaa Wasaarada Dib-u-heshiisiinta ee
Xukuumada Soomaaliya, waxaanu qaabilsanaa maamulka Jubbaland. Jaamac
Gaabuush ayaa aniga iyo Cabdisamad halkii isku kaaya baray oo aanu
saddexdayadu ku sheekeysanay. Maadaama aan muddo kooban xilligan
Xamar joogay, aqoontayda gobolada Koonfureed ee dalkana aan aad u jeclaa
inaan kordhiyo, si waliba laab furnaan ah ayaan ugu qancay inaan
Cabdisamad magaalada Kismaayo u raaco. Safarkii koowaad ayaan
magaaladan ku tahay horraantii Bishii August 02, 2017kii.
Aniga iyo Cabdisamad Maxamed Cali (Garoon).

Garoonka diyaaradaha ee Kismaayo. August 02, 2017.
Magaaladu waxa ay igu qaabishay soo dhawayn iyo kalgacal. Magaalada

Kismaayo waxa ay ka mid tahay magaalooyinka Soomaaliya ugu qanisan
dhinacyada khayraadka dabiiciga ah. Kalluunka, xoolaha nool iyo beeraha
ayay magaaladani hodan ku tahay. Waxa aan degay Huteel Kismaayo oo aan
badda ka durugsanayn. Cabdisamad Maxamed Cali (Garoon) waxa uu ii
martigeliyay sidan ugu wanaagsan ee qof loo soo dhaweeyo. Kismaayo
wakhtigan dadka aanu si shakhsi ah isu naqaanay ee joogay way
tirsanaayeen. Cabdishukri Haybe Kilaas ayaa markiiba igu soo bookhday
Huteelkii aan deggenaa, waxaanu igu wargeliyay in laba maalmood ka dib
Huteel Agan oo Kismaayo ku yaalla aan Bandhig Suugaaneed ku qaban
89
doono, qabanqaabada hawshaana uu isagu masuul ka yahay, ogaysiiska
Bandhigaasna uu goor dhaw isagu baahin doono.
Sidii ballanku ahaa Cabdishukri Haybe waxa uu baahiyay ogaysiiskii,

waxaanu si degdeg ah u wada gaadhay dhalinyaradii reer Kismaayo oo
joogitaankayga magaalada ka war helay, maadaama uu Cabdishkuri ahaa nin
magaalada si wanaagsan looga yaqaanno. Daqiiqadahan waxa igu bilaabmay
wicitaanno iyo farriimo baraha kala duwan ee bulshadu ku xidhiidho lay soo
mariyay. Soo dhawayn ayay u badnaayeen farriimahani. Mid ka mid ah
farriimihii maalintaas lay soo diray waxay ahayd “nasiib daraniyaa, ma
markaan magaaladii ka soo baxay ayaad adiguna tagtay. Haddaan ku ogaan
lahaa maan soo baxeen saaka?”
Halkan waxa ka bilaabantay qisada xiisaha badan ee gabadha aan u bixiyay

Ubixii Goobweyn. Inta aanan Ubax iskiin barin, aan Goobweyn tilmaan
kooban idinka siiyo. Goobweyn waa goob dalxiiska ku fiican oo Webiga
Jubba, Badweynta Hindiya iyo Dhulweynaha Soomaaliya ay ku kulmaan.
Kismaayo ayay aad ugu dhawdahay. Ubax waa gashaanti xilligaas deggan
magaalada Kismaayo. Iyada uun baa magacayga iyo muuqayga taqaanna,
anigu se marna ma arag, marna lama hadlin. Maanta ayaa hadalkeeda iigu
horraysa. Ubax Muddo ayay si dhaw ula socotay suugaan aan xilligaasi ku
cabiraayay Midnimo Soomaaliyeed. Waxa ay si gaar ah ula dhacsanayd
aragtidaasi oo dad badani si uun u diiddanaayeen. Ubax diyaaraddii aan
anigu saaka ka soo raacay Xamar ayay iyaduna isla maanta Xamar sii socodkii
u sii raacday. Markii ay Xamar tagtay ayay ogaatay inaan aniguna maanta
Kismaayo tagay. Kaftan ka dib, aniga iyo Ubax waxa aanu ku ballanay inaanu
Xamar ku kulano maalmo ka dib marka aan soo dhammaysto safarkayga
Kismaayo. Badhtamihii bisha August, 2017kii ayaan ku soo laabtay Xamar.
Beerta Nabadda oo Xamar ku taalla ayaanu ku ballanay. Waanu kulanay
aniga iyo Ubax markii koowaad. Kulankani waxa uu ahaa mid aad u cajiib ah.
Si ka duwan sidii laba qof oo dhawaan is bartay ayaanu u sheekeysanay.
Ubax waxa ay lahayd astaan kasta oo gabadh lagu ammaani karo: qurux,
xishood iyo garasho aad u heersarraysa. Sifooyinkan ayaa sababay xiiso iyo
muxubbo dheeraad ah. Waxa aanu aniga iyo Ubax ku ballanay xidhiidh
joogto ah, waxa aanay ku laabatay Kismaayo.
Anigu, xilliyadan wakhtigayga ugu badan waxa aan ku qaadan jiray

Jaamacadaha oo aan macallin ka ahaa, abaabul dhalinyaro, kicin dadweyne
iyo curin suugaaneed. ‘Taada gaarka ahna ha ilaawin’ ayay marar badan
Ubax igu waanin jirtay! Anna waayahay ayaan ugu jawaabi jiray, waxa aan se
halkaygii hore ka sii wadi jiray dagaalkii suugaaneed ee aan ku jiray oo
wakhtigan qiimo gaar ah ii lahaa. Si weyn ayaan uga mashquulay Ubax oo
dhinaceeda diyaar u ahayd nolol. Maalmo ka dib masiibo weyn ayaa ka
90
dhacday magaalada Muqdisho. Xukuumaddii uu hoggaaminaayay
Madaxweyne Maxamed Cabdillaahi Farmaajo ayaa muwaadin Soomaaliyeed
oo ka tirsanaa Jabhadda ONLF u dhiibtay maamulkii Tigrayga ee Itoobiya.
Gabaygaygii Digniin ayay mar kale daawashadiisu badatay, dadkuna waxa
ay mar kale iga sugayeen sida aan arrintan u waajihi doono. Gabayga
Baraarug oo dhammaystiran ayaan soo baahiyay. Gabaygani waxa uu hiil u
ahaa Soomaalinimada, waxaanu niyad qaboojin u ahaa qof kasta oo
masiibadaasi quus gaadhsiisay. Baraarug waxa uu hiil u ahaa dulmane
Cabdikariim Sheekh Muuse (Qalbidhagax), waxaanu dhimbiilo naareed ku
ahaa nidaamkii hoggaanka joogay ee Tigrayga u gacan geliyay. Abwaanno
door ah ayaa iyaguna suugaan hiil ah tiriyay. Khaliif Faarax Xayyir ayaa ka
mid ahaa raggii arrintaas sida weyn uga dhiidhiyay. Anigana maqalka
magacayga ayuu aad kor ugu qaaday gabayga Baraarug. Sida oo kale
maalmahani waxa ay ahaayeen maalmo aan wajahay haliso amni oo shakhsi
ah oo u kala duwan.
Halisahaasi waxa maalmo ka dib sii kordhiyay masiibo kale oo Xamar ka

dhacday. Anigu, October 14keedii, 2017kii gelinkii hore ayaan ka baxay
magaalaa Muqdisho si hooyaday aan u soo eego. Hargeysa ayaan Salaaddii
duhur tagay. Isla gelinkii dambe ee maalintaasi waxa Xamar ka dhacay Qarax
masiibo geystay. Qaraxani waxa uu ka dhacay Isgoyska Zoobbe. Waxa ay tani
sababtay in hooyaday ay ku adkaysato inaanan Xamar ku laaban karin.
Maalmahan hordhaca gabayga Duufaan ayaan curiyay oo dhammaantii ku
saabsan culaysyada iga soo wajahay aragtida aan isu taagay ee
Soomaaliweyn. Culaysyadaasi waxa ay sii kordhiyeen mashquulkii aan kaga
maqnaa Ubax. Ubax iyadu waxa ay si joogto ah ugu dadaali jirtay in
xidhiidhkii aanu bilawnay uu guuleysto, waxa ay se niyad jab badan ka
qaadday maqnaanshiiyahayga iyo mashquulkayga badan. Ugu dambayntii,
Ubax waxa ay ku tashatay in ay iga fogaato. Waxa ay nafteeda tustay in la
gaadhay xillligii ay qoys noqon lahayd, aniguna aanan arintaasi diyaarba u
ahayn. Waxa ay isku qancisay in dagaalka aan ku jiraa uu ila dheeraaday, sida
oo kalena uu aad iila sii dheeraan doono.
Mar kaliya ayaan Ubax waayay, muddo markii aan xidhiidhkeedii tabayay
ayaan anigu raadiyay, iimay se suurogelin inaan helo. Wax kasta waan
sameeyey, waan se waayay. Dhammaadkii bishii April, sanadkii 2018kii
ayaan mar kale safar ku tagay magaalada Kismaayo. In aan Ubax raadiyo
ujeeddooyinka safarka ayay ka mid ahayd ama waabay ugu muhiimsanayd,
maan se helin. Saaxiibkay Cabdishukri ayaan si saaxiibtinimo ah u waydiiyay
“gabadha magacan leh ma taqaannaa”. Waxa uu ahaa qofka kaliya ee aan
kalsooni buuxda ku qabay ee arrintan aan la wadaagi karo. Waxa uu igu yidhi
“in aad marka horeba baratay ayaa khalad ahayd”. Waan yaabay. Waxa uu ii
sii raaciyay “gabadhan magaalada oo dhan ayaa raadinaysa oo waa la
91
waayay. Wali nin ay codsigiisa ka jawaabtay lama arag. Markaa sideebaad
adigu ku baratay?” Sheekadii ayaan saaxiibkay uga sheekeeyey. Wuu ila
yaabay oo waliba wuu ila dagaallamay. Waxa uu igu yidhi “ninka gabadhaasi
jeclaatay ee dayacay ayaad tahay. Nasiib ma lihid”. Hadalkiisu ladhka ayuu
igu sii kordhiyay.
Inaan hibadayda suugaaneed ku baadidoon tago ayaan markan go’aansaday.

Waxa aan saaxiibkay Cabdishukri Haybe Kilaas ka codsaday in uu I geeyo
goobta dalxiiska ku wanaagsan ee Goobweyn oo aan isaga dhawr jeer
magaceeda ka maqlay, balse aanan marna hore u tagin. Xilli galabnimo ah oo
roob da’aayo ayaanu halkaas tagnay anaga oo dhalinyaro badan ah. Halkaas
ayaan ka helay hummaagga gabayga Ubaxii Goobweyn. Safarkan waxa igu
wehelinaayay Cumar-seerbiya iyo saaxiibbo kale oo badan oo ka
qaybgalaayay Bandhigga Buuggaagta Kismaayo oo maalmahan magaalada ka
socday.
Goobweyn. April, 2018.
Markii aan Xamar ku soo laabtay aniga oo humaaggii gabayga haysta ee

waliba dhawr bilood aan Ubax war ka sugaayay, balse aanan marna war ka
helin ayaan ku qasbanaaday inaan Ubax gabay ugu warramo. Markaas ayaan
curiyay gabaygan Ubixii Goobweyn oo aan ujeeddooyinka
maqnaanshiiyahaygii joogtada noqday aan ugaga warramaayo Ubax. Waxa
aan si xog ogaalnimo ah Ubax ugu sheegayaa inaan ku maqanahay halgan
ummaddeed iyadana samir iyo adkaysi badani uu la gudboonyahay. Waxa
aan Ubax u sheegayaa in nin kasta oo raganniimo ku jirto oo Soomaaliyeed
maanta uu xil ka saaranyahay badbaadinta ummadnimadiisa, aniguna aan
taas iyada kaga mashquulay. Waxa aan ku waaninayaa marka dawlanimo la
92
helo in aroos gobeed oo Soomaalida oo dhami ay bogaadiso aanu samaysan
doono. Ugu dambayntii, Ubax waxa aan ka codsanayaa in marka farriintani
ay soo gaadho ay si degdeg ah iila soo xidhiidho! Marka gabayadayda oo
dhan la isku daro, waxa aan ugu jecelahay gabaygan.
Waakan gabaygii Ubixii Goobweyn oo dhammaystirani:

Cumaroow96 waxbaan gocanayaa; gu’ iyo jiilaale,
Alleylehe jacaylkii I galay; iga gol roonaaye,
Soomaalidan la kala geeyay ee; cadawgu googooyey,
Danta guud intaan dhicinayaan; taydii gees maraye,
Gudihii Kismaayiyo haddaad; degelladii gaadho,
Gurigoodu waa labada Webi; jeexdimaa gala’e,
Hadal gaaban haasaawe gob ah; garasho miisaaman,
Laafyaha markay kala gurtaad; yaab u go’aysaaye,
Garan waayi mayside naftay; gacal wadaagaane,
Quruxday calool wada galeen; Ubixii Goobweyne!
Waa ruux Ilaahay galladay; boqol kun oo goore!
Gobaad waxaad tidhaahdaa wakhtigu; wuu is gurayaaye,

Gabay laguma soo koobi karo; seerahaan galaye,
Gabbal dhiciyo waaberi adaan; gooni kuu ahaye,
Gocashadan xanuunka leh dartaa; waan gabaabsiyaye,
Gama’ iyo hurdaba waan ka tagay; labada gooroode,
Danta guud intaan dhicinayaan; teennii gees maraye,
Garawshiiyo waad leedihiyo; xaajo gabadheede!
Hayeeshee duruufahan is galay; waw gudboonnahaye,

Adoon igu gabbood falin adoon; garashaday liidin,
Adigoon guhaad iyo jikaar; badiba ii geysan,
Gego laga hayaamiyo adoon; goob xun igu dhaafin,
Adigoon I gaasirin adoon; xadhigga ii goynin,
Kuma goolibaadhine waxbaan; goobayaa waliye,
Farriimuhu godkii aan la rabay; wali ma gaadhaane,
Geyigoo xoroobiyo midnimo; laysla garan waaye,
Kol haddaanad gaydhoo irmaan; gole ku maalaynin,
Ama aanan kula gooshi karin; taniyo Gaashaamo,
Guud ahaan dalkeennii haddii; cadawgu googoostay,
Guri nabadi taallaba haddaan; maanta garan waayay,
Garmaqaate mooyee haddii; geesi laga eexday,
Aniguna guddoodigan haddaan; gebi ka laallaado,
Maxaad igu galaysaa nin ragi; gooha damin waaye!
93
Geel iyo gammaan iyo ma lihi; guunyo lacageede,
Gaadiid ma raacee cagtaan; boodhka geliyaaye,
Xilkan guudka iga saaranbaa; taa ka gudo weyne,
Soomaalidan is wada gawracdaan; hiil u galayaaye,
Garashadan habawdaan filkood; gaadha leeyahaye,
Gardarrada shisheeyuhu wadaan; gaadhka ka hayaaye,
Haba iga gabnawdee halbaan; soo godlaay idhiye,
Gorofbaan carruuro u sidaa; aan calool geline,
Gobannimo shinkeed raagaybaan; soo galbinayaaye,
Hanku igama guurine waxbaan; gaadh is leeyahaye!
Gumaystuhu intuu iigu jiro; raarta guradeeda,

Gaalkiyo cadaawuhu intuu; ina garaacaayo,
Anigiyo ninkii ila gudbani; gaade waw halise,
Guryosamo ma joogee cidlaan; gawda ka hayaaye,
Anigoo geddaasaan haddana; kuu golmoonahaye,
Oon waliba kaa goobayaa; Gaarisiyo Hawd’e,
Farriintaydu way gaabantahay; waana shay gar ahe,
Waa hadiyad kuu gaar ah oon; guudka kuu sudhaye,
Garaaddada wadnaha iyo xiskaad; goob ku leedahaye,
Meel aanay cid gaadhinbay; gogoli kuu taalle,
Gabaygiyo warkaygani hadduu; abid ku soo gaadho,
Gobannimo adaan kugu ogaa; garasho waayeele,
Ha I goynin waayaha marbaa; laga garaabaaye!
Faallo 1:
Markii aan gabayga dhammaystiray ee aan muuqaal ahaan u duubay ayaan si
gaar ah ugu diray Ubax. Waxa aan ugu hoos qoray: tani waa hibadaydii oo
aan u adeegsaday helitaankaaga. Adiga iyo garaadkaa! Way aragtay, balse
iimay soo jawaabin. Taasi waxa ay ahayd farriintii ugu dambaysay ee aan
Ubax u diray. Horraantii bishii March, 2019kii, aniga oo ku sugan magaalada
Doha ee caasimadda dalka Qatar ayuu saaxiibkay Cabdishukri farriin iiga soo
diray Kismaayo. Waxa farriinta saaxiibkay ka mid ahaa meeris gabay ah oo
wali xusuustiisu ay igu weyntahay. Meeriskaasi waxa uu ahaa ‘Gabadhaad
Nageeyoow jeclayd; waa la guursadaye!’. Badhtamihii bishii April, 2019kii
ayaan sheekada Ubixii Goobweyn faafiyay iyada oo qabyo ah. Si weyn oo
aanan filaynin ayay runtii u faaftay. Inkasta oo dadkii faallooyinka dhiibtay
ay garta aniga I siiyeen, haddana anigu waxa aan garta siinayaa Ubax. Ugu
dambayntii, Ubax waxa ay ila soo hadashay dhawr sannadood ka dib. Way ii
warrantay, waanan u cudurdaaray. Sida oo kale, waxa aan rabaa in aan ku
xusuusiyo, gabaygan Ubixii Goobweyn asal ahaan waa gabay jacayl ah, balse
94
maadaama uu ujeeddooyin siyaasaddeed gudbinaayo, duruufaha nolosha ee
gabayadan siyaasaddeedna uu ujeeddooyin badan la wadaago, sababtaa
aawadeed ayaan halkan u soo geliyay.
20. Sooyaal
Salaasa, December 24, 2019
Waa Habeennimo bishu ay tahay May 01, 2018kii. Nin saaxiibbada ka mid ah
ayaanu isu raacnay xarunta Madaxtooyada ee Villa Soomaaliya, halkaas oo
aanu ballan kula lahayn nin muhiim xilligaas u ahaa Madaxtooyada
Soomaaliya iyo maamulkii jiray. Waa markii ugu horraysay ee aniga iyo
ninkaasi aanu kulmayno. Wax yar ka dib, waxa aanu soo gallay xafiiskiisii.
“Waa wareey, waa odayaashii, waar abwaanka magaciisa iyo muuqiisu way
kala weyn yihiin. Soo dhawaada” ayuu ninkaa oo isu kaaya taagay oo
qoslayaa yidhi. Saaxiibkaygii aanu wada soconay si uu ii fahamsiiyo in aanu
hadda la joogno shakhsi ka mid ah kuwan ugu saamaynta badan
Madaxtooyada Soomaaliya ayuu yidhi “Nageeyoow, waakan Godane!”.
Xulashasha magaca Godane ee goobtani maskaxdayda su’aal ayay ku
abuurtay.
Axmed Cabdi Godane oo duqayn diyaaradaha Maraykanku ay fuliyeen ku

dhintay bishii September ee sannadkii 2014kii waxa uu ahaa hoggaamiyihii
Xarakada Al Shabaab, sida oo kalena waxa ay dad badani aaminsanaayeen in
uu ahaa shakhsiga ugu saamaynta badan guud ahaan siyaasadda Soomaalida
qarnigan 21aad97. Koonfurta Soomaaliya waxa xilliyadan halbeeg u ahayd in
qofka maskaxda badan, hoggaamintiisuna ay saamaynta leedahay loogu
yeedho Godane.
Tusaale kale, Madaxweynaha Jabbuuti Ismaaciil Cumar Geelle ayaa laga soo
wariyay in uu madal furan oo dad badan oo Soomaali ahi ay joogaan uu ka
yidhi “haddii inamadaa yaryari (Al Shabaab) aanay joogi lahayn, dalka mar
hore ayaa la qaadan lahaa”. Sida oo kale, waxa uu mar kale meel madal ah ka
yidhi “wixii dhammaanteen aynu suurtogelin kari waynay oo ah maamul
97Bisha May 23, 2020ka, ayaan qoraalkan qoray: Qarnigan 21aad, waxa aan u jeedaa (2000-2020),
qofka Soomaaliga ah ee aad u malaynayso in uu yahay kan ugu saamaynta badan, gudaha ama
dibadda, ama labadaba, si togan ama si taban ama labadaba, waa kuma? Fadlan, si kooban balse
faahfaahsan, sababta aad sidaa ugu malaynayso ila soo wadaag adiga oo soo bandhigaya tusaaleyaal.
Saamayn iyo caannimo, yaanay iskaga kaa khaldamin. Waxa haddaba cajiib noqotay, dadkii
su’aashan ka soo jawaabay oo tiradooda boqollaal qof ay ka badnayd, in inta ugu badan, oo aad u
badan, kuna dhaw 75% faallooyinkii la dhiibtay, ay ku jawaabeen in qofka ugu saamaynta badan ee
qarnigan 21aad Soomaalida soo maray uu yahay hoggaamiyihii la dilay ee Xarakada Al Shabaab
Amiir Axmed Cabdi Godane. Qofka labaad ee dadku ay isku raaceen in uu sannadahan lahaa
saamayn weyn waxa uu ahaa Sheekh Mustafe Xaaji Ismaaciil Haaruun.
95
dhis, nidaam dhis iyo kala dambayn, ayay inamadaa yaryari (Al Shabaab) ku
guuleysteen”. Hadallada noocan ahi, wax is waydiin ayay I geliyeen.
Anigu, sida aad gabayada hore ku soo aragtay, helista xaqqiiqooyinka

taariikheed iyo dabagalka ilaalinta danaha ummaddeed ayaan mar walba ku
dadaalayay inaan isu taago. Waxa se jiray marar door ah oo aan khalad
sameeyey. Raadinta danta Soomaalida oo kaliya ayaan muhiimad dheeraad
ah siiyay. Waxa aan si nafhurnimo ah gabayo ugu taageeray qaddiyadda
Soomaaliweyn oo kaliya. Waxa aan si toos ah iyo si aan toos ahaynba u
naqdiyay cid kasta oo Soomaaliweyn liddi ku ah ama aan u arkaayay in ay
liddi ku tahay. Dagaalkaygu halkaas ayuu ku wajahnaa. Si kastaba ha
ahaatee, sannadkan 2019ka wax gabay ah oo hore maan tirinin. Koritaan fikir
ayaa igu socday, waxaanan doorbiday inaan aamuso, waxaanan go’aamiyay
inaan koritaankayga fikir wakhti siiyo. Muddadaas waxa aan dareemay si
sidii hore ka yara xoog badan in Soomaaliweyn soo celinteeda ay arrimo kale
oo waaweyni ka horreeyaan. Waxa aan dareemey in riyadii Soomaaliweyn
aan la soo celin karin inta ay jiraan quwado iyo qaddiyado waaweyn oo
arrintaas hortaagani. Waxa aan ku qancay in muhiimadda aan Soomaaliweyn
siiyay mid ka badan ay ahayd inaan siiyo hiilka dadka Muslimiinta ah ee la
qaybiyay, ka dibna xukumada kalitaliska ah ku hoos nool. Waxa aan naftayda
ku canaantay in Soomaalidu kaligeed aanay xoroobi karin inta walaalahooda
kale ee Muslimiinta ahi ay gumaysiga kooda la mid ka ah ku hoos jiraan.
Waxa aan ogaaday inaan fikir ahaan meel hoose joogo. Arrintaasi waxa ay
ahayd xaqqiiqo qadhaad oo aniga iyo naftaydu aanu isla oggolaanay. Halkan
isbeddel qofeed oo runtii ballaadhan ayaa iiga bilaabmay! Sidaas ayuu ku
curtay gabaygan Sooyaal.
Waakan gabaygii Sooyaal oo dhammaystirani:

Cumaroow98 adaa soconayee; waan silloonahaye,
Saarkiyo qaraamigu aday; farax ku siiyaane,
Sannad waanigii aamusnaa; ina saluugteene,
Sababahana waataa wax badan; iga sugayseene,
Waxay taladu wali saarantahay; saymo iyo hooge,
Waa surin cidhiidhyoon waxaad; igu sabaysaaye,
Sahan been ma sheegee ragbaa; diiday samihiiye,
Waxaan shalayto saadaaliyaa; saaka aragteene,
Aniguna sidii aad ogayd; saahid baan ahaye!
Hadba meel silloon iyo maxaan; goob cidlo ah seexday,

Saaxiib nimaan biday muxuu; saawir ila gaaday,
Suuldaaro lay dhigay maxaan; sabab u raacdeeyey,
96
Saqda dhexe habeenkii maxaa; lay silsiladeeyey,
Sahwi iyo tabaaliyo maxaan; silic la soo jeeday,
Sahashiga wedkaygii maxaan; anigu suureeyey!
Saadaal fogaatiyo maxaan; samo u geeraaray,

Soomaaliyeey toos maxaan; saymo ugu joogay,
Dani seeto weeyee maxaan; dhaaxa saxariiray,
Sursuur adag maxaan dawladnimo; saajac ku ahaaday!
Anoon kuu sarbeebayn anoon; baane kugu soorin,

Saakana halkay taagantahay; waad la socotaaye,
Soomaali nimankaa qarribee; saaka kala goostay,
Nimankaa gumaysigu sittuu; wada sabaaleeyo,
Nimankaa sifii dawladnimo; yoomiyaha siistay,
Qarankeenni nimankaa siree; reer u kala soocay,
Nimankaa xumaa sahashadee; balada loo saaray,
Si kastaba markaan eegay een; baadhay sababtooda,
Gobannimada ay soo sidaan; waa sed kaa maqane!
Soomaaliyeey filkaa waxay rabaan; waad la socotaaye,

Samci ma lihid oo waa horaad; seegtay hilinkiiye,
Zamankii gumaysiga markii; layna kala soocay,
Sugumaha galbeed iyo Jigjiga; saami loo bixiye,
Sigataye intii kuu hadh-dhaa; loo sid tiriyaaye,
Muggan Saylac iyo xeebuhuu; sahanku joogaaye,
Geeddigu aduu kugu socdaa; saaran leeddada’e,
Samir been ah kuma gaadhaysaan; waxa sugaysaane,
Hadba dood salleelo ah adoon; lagu sabaalaynin,
Sooyaalka hadafkaaga waa; lagu saleeyaaye,
Hayeeshee wixii soo socdaa; lagu sargoogaaye!
Saaxiiibkayoow hadalka waan; kuu sawirayaaye,

Sarbeebaha ujeeddada haddaan; ereyga kuu saafo,
Muslimkuba sidiisii ma aha; zamanka maantaaye,
Israa’iil sidii bay carruur; ugu sadqaysaaye,
Subixii la joogaba Qassay; seefta marisaaye,
Qudus bay sidii duul kufriyay; ugu sinaystaane,
Sucuudiga horaa loo qabsaday; tan iyo Siinaay’e,
Marinkii Zuways waa horuu; gaalku saanyadaye,
Suuriya Ciraaq iyo Lugnaan; saaka laga guurye,
Saxaraha Galbeed iyo Algeris; waaba saranseere,
Suudaan ilaa Qaahiruu; silicu yaallaaye,
Surmi iyo harraadbay qabaan; sabigii Kaashmiire!
97
Wakhtigoo samaadiyo Rabbay; guul ka sugayaane!
Suudiga cadceeddiyo intaan; sabada meeraayo,

Siyaasigu intuu meel cidlo ah; inagu seeteeyey,
Anna Sabaxareed99 aan fadhiyo; samirna dheeraaday,
Waa sacabbo madhan xaajadaan; saymo loo geline,
Waa erey sarbeebiyo tixaan; mariyay saabaane,
Waxa dhiigga loo saydhayana; helay sirteediiye,
Soomaalidii aan wax badan; samo la doonaayey,
Mid I siray mid been igu sasabay; mid I sabaaleeyey,
Wuxuun baan samayn oo nin ragi; wuu sahwiyayaaye,
Sahankaan u diray meel fogbaan; sugayay maalmaaye,100
Sidaa igu ogow waan jeclahay; in ay samaataaye!
21. Diihaal
Sabti, February 29, 2020
February 06, 2020ka, maalin Khamiis ah, waxa aan gabadh ku guursaday
Hargeysa. Gabaygani waxa uu horseed u yahay nolol masuuliyad iyo
odaynimo sal u tahay. Dhinaca kale, waxa marwada aan kula dardaarmayaa
in qaab nololeedkaygu marar badan uu keensan doono inaan ka gaabiyo
masuuliyadda qoys ahaaneed ee I fuushay. Samir iyo samotalisnimo ayaan
kula dardaarmayaa. Waxa aan si gaar ah u xusuusinayaa in mar walba ay
dareen gaar ah iyo daryeel shakhsi ah u yeelato dadka oo dhan, gaar ahaan
walaashay Saynab oo ah qofka noloshayda oo dhan ugu muhiimsan.
Dhinaca kale, ururka Daalibaan iyo xulafada dawladda Maraykanku waxa ay

Afghanistan ku dagaallamayeen muddo ku dhaw labaatan sannadood. Ka
dib, markii kibirkii iyo isla weynidii Maraykanku ay ka suurogeli weyday
Afghanistan, waxa lagu qasbanaaday in Daalibaan lala heshiiyo. Maraykanku
waxa uu u hoggaansamay dalabaadyadii waaweynaa ee Daalibaan ee ay ugu
horrayso in dalkooda uu si degdeg ah uga baxo. Heshiis qodobbadiisu ay
muujinayaan sida Maraykanku ugu guuldarraystay duullaankii Afghanistan
ayay maanta oo Sabti ah, February 29, 2020ka, Daalibaan iyo Maraykanku ku
kala saxeexdeen magaalada Doha ee dalka Qatar. Shakhsi ahaan, waxa aan
markan is waydiinayaa: haddii Maraykanku ku qasbanaaday in uu
Afghanistan ka baxo, Daalibaan na inta badan dantoodii ay gaadheen, miyay
99 Meherad caan ah aniguna aan aad u fadhiisan jiray, iminkana aan fadhiisto oo ku taalla Dugsiga
Sare ee Maxamuud Axmed Cali agtiisa. Xaafadda Qudhacdheer ee Hargeysa.
100 Maalmihii aan gabaygan tirinaayay waxa aan ka soo laabtay Hargeysa oo aan dhawr maalmood
shaah ku soo cabbay meheraddii Sabaxareed. Ku soo laabashadayda Xamar ka dib, waxa aan degay
qol yar oo ku yaalla xaafadda Taleex ee degmada Hodan. Haddaba, todobaadkii hore, waxa aanu
sheeko dheer wada yeelanay nin saaxiib ah oo aan ka doonaayay in uu ii fududeeyo safar aan
doonaayo inaan ku tago Jilib. Jawaab ayuu iigu maqanyahay.
98
jirtaa sabab diidaysa in xulafada reer Galbeedka ee maanta Soomaaliya
xoogga ku haysta iyo Afrikaanka ay iyagu soo adeegsadeen ee AMISOM ay
dalka Soomaaliya ka baxaan, sida oo kalena lala heshiiyo Al Shabaab?
Jawaabta ii soo baxday waa MAYA!
Waxa xusuus mudan, Al Shabaab iyaga oo Xamar iyo inta badan Koonfurta
Soomaaliya ka taliya kana mid ah Ururkii Maxaakiimtii Islaamka ayaa lagu
soo duulay oo xukunka laga tuuray. Daalibaan, iyaga oo si sharci ah uga
taliya Afghanistan ayaa lagu duulay oo xukunka laga tuuray.
Dhacdooyinkaas kala duwan ee ay dantu walaalaysay ayuu gabaygan Diihaal
ka warramayaa.
Waakan gabaygii Diihaal oo dhammaystirani:

Dumar hawlahoodiyo anoo; daayay hadalkooda,
Anigoo danqaarada xilligu; iga dun roonaatay,
Danta guud anoo laasimoo; tayda yara daayay,
Hadba waxaan dabayshiyo hanfiga; dibad wareegaaba,
Waayahan I daashaday waxaan; gabayo duubaaba,
Dalsankii Hargeysiyo waxaan; Xamar dawaafaaba,
Danta lagama boodee waxaan; kali dadaalaaba,
Deeq uu Ilaah kuu qoraan; deyrna kaa celine,
Hadal dabacsan dood gaaban iyo; ficil dadaalaaya,
Degenaansho iyo haybad iyo; derejo dheeraad ah,
Quruxdeeda lagu daahay iyo; daymadiyo joogga,
Dayax soo iftiimiyo midaad; muuqa dahab moodo,
Dun Xariir ah anigaa hantiyay; gaaridii dumare!
Intaasi way dareen hoose oon; daacad kuu idhiye,

Darmo nabad ah iyo rays adoo; Dabac ku maalaaya,
Aqal laba daryaale ah adoo; meel dugsiya jiifa,
Duruufuhu marbay kaa ridaan; Doollo iyo Hawd’e,
Danwadaagta iyo guulwaduhu; damac ma yeeshaane,
Gobannimo ninkii doonayay; diriri joogtaaye,
Damiir iyo ninkii dhiig lahaa; wuu dagaalamaye!
Aniguna waxaan doonayiyo; diifta igu raagtay,

Ama aan duruuf adag u maray; danina ii seegtay,
Ama aan dadkaygoo is nacay; dib u walaaleeyey,
Axmed-gurey dabkii uu shidaan; sii dugsanayaaye!
Dibna uma socdee meel shishaan; diirad ku hayaaye,
Inaad dirirto mooyee xornimo; cadawgu kuu diidye!
Waa nolosha aad doonaysaan; dawga loo maro’e,
Dibna uma helaysaan waxaa; saaka dumisaane!
99
Ujeeddadu haday durugsantahay; aan u daadego’e,
Dumarkiyo carruurihi ku lume; meel darxumo taalle,
Nin damiirli kama aamuseen; dooddihii Hodan’e!101
Oo waliba deelqaaf iskii; kalama daaleene,
Diiwaannadii oohintaan; duugayaa waliye!
Markaan Xamar u dooday in kale; iga dareeraane,

Iyaguna waxay damacsanyiin; iima daadegine,
Markay dani timaadday badh kale; dib uga laabtaane,
Kii shalay I daafici jiraa; huriya duullaane,
‘Shan’ markay u kala daadataa; looga sii daraye,
Anoo ‘labadii’ doondoonayaa; baaqi lay diraye,
‘Toban dawladood’ oo yaryari; inama deeqaane,
Waxaan ahay nin aan daal u hadhin; hadalla daynayne,
Arrimahan is wada diiddan baan; diid is leeyahaye,
Anigoo intaba diiddan bay; badi is diideene,
Is diiddooyin kala doonisaa; laygu dawgalaye,
Ninba doonistiisuu ka kale; diid is leeyahaye!
Anna doonistoodaan shacbiga; diida leeyahaye!
Qarankii la wada daawan jiray; Calanki duugawye,

Waynagii is wada dooxannee; laysku keen diraye,
Duullaanku wuu soo socdaa; tan iyo dayrtiiye,
Dambarkii filkay maali jiray; galabta lay diidye,
Deegaamadii aan lahaa; roob umuu di’ine,
Dambi aynu wada leenahay; qaar u dudayaane!
Waataa xaqiiqdii dednayd; daadku soo rogaye,

Dhaaxaan dadkaygoow midnimo; kuugu daakiraye,
Dhaaxaan daraaddaa hurdada; seegay duhurkiiye,
Dhaaxaan dantaydiyo hammiga; ciil ku doorsadaye,
Nin damiir xun iyo waadigii; dayro ii qabaye,
Waatii markaan kuu damqaday; doqon I mooddeene,
Maantaa waxaan shalay ka digay; dabada haysaane,
Oo ay daruuraha cirkuna; ina dul joogaane,
Waxaad damacday sheeg waadigii; diiday waanada’e?
Intaasi wayga hadal duurxuloon; meel ku daabacaye,

Ujeeddadu haday durugsantahay; aan u daadego’e,
Hodan iyo sheekadeeda argagaxa leh qofkii raba in uu fahmo ha ka akhriyo Buugga Qab iyo
101
Quudhsi ee uu qoray Cabdi Faarax Siciid (Juxa).
100
Halgan lagama daaliyo xorriyad; daacad loo yahaye,
Diihaalka gaajiyo waxay; daranyo joogaanba,
Ama ay duddiyo meel cidlo ah; dani ku haysaaba,
Duruuf adag waxay xaajadaa; ugu dulqaataanba,
Iyagoo dalluun qaba waxay; geylan diriraanba,
Daalibaanba102 waa kuwa hantiyay; degelladoodiiye!
Anna waxaan odhaahda ugu daray; doodda hadalkayga,

Doqon iyo ninkii aan ogayn; waw dan leeyahaye,
Dulmigiyo xumaha Aadamuhu; wuu ka diriraaye,
Dalkeennii shisheeyahan qabsaday; daallinkiyo tuugga,
Dabadhilifka iyo gaaladaa; inagu soo duushay,
Hadba waxay dadkaygoo is jecel; kala dillaalaanba,
Ama ay drone iyo qunbulad; nagu duqeeyaanba,
Kuwan ina dul joogaana way; inagu daaleene,
Kibirkii ragbaa diiday oo; dhiig ku doorsadaye!
Dibindaabyadii waxa ka hadhay; dayrtan maanta ahe!
Daruurtiyo waxaan eegayaa; Dirirka Cawleede,
Dalkuna wuu is wada raacayaa; maalmo dabadoode!
Anoon kula dardaarmayn anoo; qiraya deeqdaada,

Dunidaynu joogniyo xilliga; kuugu duurxulaye,
Diiwaannadii kuu akhriyay; dooddi maansada’e,
Sida ay daleelada u tahay; kuugu sii daraye,
Waa farriin dal dheer kaaga timi; dooxyadii Herer’e,
Gurigeennu waa dawladdii; shacabku doorteene,
Danyartiyo agoontaad u tahay; damal caleen weyne,
Hayeeshee hal aan doonayaan; kuugu darayaaye,
Hooyaday kuway dihatay ee; jooga darafkayga,
Saynab-deeqi103 way iga xigtaa; labada daaroode,
Dambina maaha oo waxaanu nahay; ul iyo diirkeede!
Iyadaan dusheediyo ku koray; Diinta Eebbahaye,

Dugsi layma geeyeen haddaan; Saynab ii dirine,
Iyadaan waxaan dood ka qabo; uga dacwoodaaye,
Iyadaa markaan daallanahay; dacalka saaraaye,
Dadna lama sinnee waxaanu nahay; duul walaalo ahe!
Duco waalid iyo bay qabtaa; deeq Lillaahiyahe,
Waa inaad dulqaad iyo samaan; ula dadaashaaye!
102 Dhaqdhaqaaqa Daalibaan ee ka dagaallama Afghanistan.

103 Saynab Cali Khaliif.
101
22. Dhambaal
Axad, March 22, 2020
Waa galabnimo Axad ah, November 16, 2019kii. Waxa aan joogaa magaalada
Muqdisho. Nin oday ah oo aan Taxi ka kiraystay ayaa ii sheekeeyey. Waxa uu
ahaa reer Diinsoor. Waxa aan waydiiyay Soomaalida cudurka ugu xun ee ku
dhacay waa maxay? ‘Wadaniyadxumo iyo tuuganimo’ ayuu iigu jawaabay, ka
dibna sheekadan kooban ayuu iiga sheekeeyey. Waxa uu yidhi “habeenkii
laga taagayay calanka Jamhuuriyadda Soomaalida xorta ah dhinaca
Koofureed isla markaana la midoobaayay ee July 1, 1960kii waxa aan joogay
magaalada Baydhabo aniga oo dhalinyaro ah. Nin ehelkayga ah ayaa lagu
yidhi caawa calankiibaa la taagayaaye, is diyaari oo maryo fiican diyaarso si
aad damaashaadka habeenka xorriyadda dadka ugala qaybgasho. Ninku
waxa uu ku jawaabay ‘ma Calan Soomaaliyeedbaa la taagayaa’? Haa baa lagu
yidhi. ‘Oo Dawlad Soomaaliyeedbaa la helayaa’? Haa baa lagu yidhi. ‘Oo
Madaxweyne Soomaaliyeedbaa ina xukumaya’? Haa baa lagu yidhi. ‘Oo
Booliis Soomaaliyeedbaa ina ilaalinaya’? Haa baa lagu yidhi. Waxa uu yidhi
‘oo yaa lacagta inoo haynaya’? Waxa la yidhi dee qof Soomaali ah! Waxa uu
yidhi ‘kol haddii lacagta qof Soomaali ahi inoo hayn doono, anigu dawladdaa
caawa dhalanaysa dabaaldeggeeda ka qaybgelimaayo!”
Sheekadaasi waxa ay I xusuusisay, sheeko Soomaalida dhexdeeda caan ka ah.

Waxa la yidhi abaaro ayaa muddo hore dhulkii la degganaa ka dhacay.
Xoolihi way dhammaadeen. Dadkina waxa ay u hayyaameen deegaano kale.
Dhulki waxa uu noqday cidla. Muddo ka dib, habar dugaag ayaa shir galay.
Waxa ay is waydiiyeen “dadkii aynu la noolayn ee xoolahooda aynu wax ka
cuni jirnay xaggee bay qabteen?” Waxa laysla gartay in sahan la diro,
sahankaas oo ka war doona meesha dadki u guureen! Tuke ayaa yidhi aniga
sahankaa ha lay diro. Tukihiibaa la diray. Sahayna waa la siiyay. Waxaana la
rejeeyey in uu war ka keeni doono meesha dadki u guureen. Tukihi markii uu
muddo soo socday waxa uu ku soo baxay Balli biyo ku jiraan xoolo bakhtiyay
oo badanina dul yaallaan. Halkiibuu iska fadhiistay. Marna biyuhuu cabbaa
marna bakhtiguu cunaa. Marna geed buu iska fuulaa oo uu ku dibbiro
dhacsadaa. Habar dugaag waxa ay sugayaan Tukihii ay sahanka u direen.
Muddo ka dib ayay habar dugaag shir kale galeen. Waxa laysla gartay in
Tukihii maqnaa ee sahanka loo diray isaga laftiisii la raadiyo raq iyo ruux.
Xuunsho ayaa laga soo daba diray. Isaga oo biyihii iyo bakhtigii dul jooga
ayay u timi. Waxa ay waydiisay “waar sawtii aanu sahanka kuu dirnay maxaa
kugu dhacay?” Waxa uu ku jawaabay “anigu, haddii aan biyo iyo bakhti isla
helo, waxba igama maqna!”.
Waxa aan uga socdaa, nimanka siyaasiyiinta ah ee xukuma Somaliland, runtii

Tukahaas kama duwana. Ummad burburtay, kaligii talis barakiciyay oo
102
hantidoodii oo dhan uu baabiiyay, iyadu dagaallantay oo ka guuleystay, ka
dibna nabad samaysatay ayay hoggaan u yihiin. Waxa la filaayay in ay
asaaskii dawladnimo bilaabaan, cashuurta Hooyada baahan laga qaadana
wax loogu qabto oo ugu yaraan qorraxda lagaga dedo meesha ay caanaha yar
ku iibiso. Taasi may dhicin, cashuurtii masaakiinta waxa laga dhigtay wax la
urursado, lagu naaxo oo daaro laga dhisto. Waxa maanta battay xaaraan ku
naaxyo aan diir iyo damiir midna lahayn. Waxa wax laga murugoodo ah,
qofkii soo hadal qaada foolxumadaasi, in loo bixiyo qarandumis, caadeqaate
iyo shisheeye kalkaal si loo aamusiiyo. Sabatoo ah, siyaasiga waxba kama
maqna, waa Tukihii bakhtiga iyo biyaha isla helay oo kale. Waxa intaas dheer,
maadaama aniga la igu tuhmaayay aragtida Soomaaliweyn, si gaar ah ayaan
mar walba u eedeysnaa. Waxa aan eedeysane u ahaa aragtidayda qof
ahaaneed. Tani waxa ay hoggaanka siyaasiga ah siisay fursad ay aniga iyo
caammada iskaga kaaya hor keeni karaan, dadkana ugu tusi karaan in aan
ahay cadaw ay waajib tahay in laga feejignaado.
Haddaba, gabaygan Dhambaal dhacdooyinkaas ayuu ka curtay. Waxa uu si

gaar ah uga warramayaa, lixdan sannadood ka dib, xorriyaddii June 26,
1960kii waxa Soomaali, gaar ahaan reer Waqooyi u qabsoomay. Gabayga,
waxa ku lammaan aragtiyahayga shakhsiga ah oo ku qotoma in Hargeysa iyo
Xamar oo si caddaalad ah wax u wada yeeshaa ka dibna dadkii iyo dalkii kale
ee maqnaa raadiyaa ay tahay wax mudan in loo dadaalo oo la hiigsado.
Waakan gabaygii Dhambaal oo dhammaystirani:

Waxay doodi dhalataa markay; runi dhawaaqdaaye,
Dheeldheelka iyo baanihii; dhaaxa nagu raagay,
Ee aan filkay uga dib dhacay; aan u dhaadhaco’e,
Nin dhaqaaqay kaligii markuu; taladii dhooqeeyey,104
Waatii shacbigu dhiirraduu; diiday dhagartiiye,
Dadki dhimay dharaarihi galbade; waana shay dhab ahe,
Waa zaman la soo dhaafay iyo; waayo dheelmadaye!
Hayeeshee dharaariba waxbay; kuula dhalataaye,

Dhib markaan illaaway mid kale; igu dhammaataaye,
Dhibaatooyin kala gaar ah baan; dhaaf is leeyahaye,
Maantana dhaliil iyo lur iyo; dhaawac baa jira’e!
Dhaqaalii agoontiyo wixii; shacabku kuu dhiibtay,

Adigaa dalkaygii dhammaa; dhiil u hoorsadaye,
Markaan kugu dhawaaqana cidbaad; dhinaca saartaaye,
Kaligiitaliskii Maxamed Siyaad Barre iyo maamulkii Kacaanka ee xoogga ku qabsaday taladii
104
Jamhuuriyadda, ka dibna ku dhammaaday burburka, dagaallada sokeeye iyo nacaybka.
103
Hadba dabaq nin gaarihi dhistaad; igu dhawaysaaye,
Dhalanteedka iyo heesahaad; hiil ka dhigataaye,
Markaan dhego adaygana anaad; ii dhabbacataaye,
Anna dhuumashada waan arkaa; waanan dhaadanaye!
Inta muran adduunyada ka dhacay; waranku dhiigoobay,

Ee dhimasho iyo geeri iyo; dhiillo culus keentay,
Ee maanta dawlado dhistaa; dhab u taqaannaane,
Dhashoodiyo intii soo hadh-dhaa; boogihii dhayaye!
Waa dhugasho Aadmigu hantoo; layna dheeryahaye!
Isagoo dhammaystiran dalkaan; dhudi ku maalaayay,

‘Shantii’ uu cadaawuhu dhexgalay; dhaawacna u gaystay,
‘Shantii’ uu dadkaygu u dhintee; dhaaxa lagu daalay,
‘Shantii’ labadu ii dhalatay een; sugayay dheeraadka,
Dhayal ugama tago xaajadii; dhumucda weynayde!
Dhabbaha guushu wuu ii cadyahay; waanu dhawyahaye,
Nin raggoo go’aan meel dhigtoo; dhiirran baan ahaye!
Gobannimadii aan soo dhacsaday; gaalna uga dhaartay,

Lixdankii waxbaa dheer intaa; soo dhutinayseene,
Hebel dhaafi mooyee xornimo; kuuma dhaadhicine,
Mar uun baa xumaa laga dhergaa; laga dhaqaaqaaye,
Soomaalidu in ay dhoohantahay; way u dhawdahaye!
Ujeeddadu ninkay dhinac marteen; dhuuxin hadalkayga,

Dhibtan ila fogaatiyo hammigan; iga dhammaan waayay,
Anigoo dhallaanaan hubsaday; dhaawacaan qabo’e,
Waa dhiganihii Hooyaday; dhaxalkii weynaaye,
Inaan ‘gobolladii’ iga dhinnaa; dhiciyo mooyaane,
In ay ‘labadi’ sii kala dhurtaan; wayska dhalanteede,
Dhexdhexaadna taa kama ahayn; dhaaxa abidkay’e,
Xuduudahana waan dhaafsanahay; gaalku ii dhigaye,
Nin hankiisu meel dheer tusoo; dhawrayaan ahaye!
Marka Herer dhawaaqaan u diray; gaadho dhagahooda,

Dhalinyarada reer Sool markaan; huriyo dhiiggooda,
Ama aan Dhanaaniyo Afmadaw; dhiillo maqashiiyo,
Hargeysoo dhaqaaqdiyo Burcaan; laga dhammaanayne,
Dhambaalkiyo farriintaydu waa; dhamac rasaaseede,
Nin uu dhabarku liiciyo haddaad; dhuubni igu sheegtay,
Dheeldheeli socodkaygu waa xeelad; dhumuc weyne!
104
23. Gashi
Axad, May 24, 2020
Bogcaddan muhiimka ah ee ay Soomaaliya ku taallo, waxa ay leedahay
halisaheeda amni, dhaqaale, siyaasaddeed iyo khilaaf ee la xidhiidha kala
riixashada danaha is diiddan oo marar badan gaadha heer caalami ah.
Dagaalkii qaboobaa ee dunida, Soomaaliya waxa ay ka mid ahayd dalalkii
hubka badan ay siiyeen reer Barigu si ay iyaga saaxiib ula noqoto, reer
Galbeedkana ay isaga fogayso. Tartanka u dhexeeya quwadaha waaweyn,
waxa uu marar badan oo hore Soomaalida u horseeday in laysla jiidho.
Qaybintii Afrika 1884kii, Soomaalidu waxa ay ka dhaxashay dhib weyn oo
ilaa maanta iyo maalmaha soo socdaba u horseedi doona khilaaf, dagaal iyo
halgan dheer oo u muuqda lama huraan.
Xilliyadii dagaalkii qaboobaa, is hirdigii u dhexeeyey Bariga iyo Galbeedka,

Soomaaliya waxa ay ka mid ahayd meelaha sida xooggan looga dareemay.
Waxa ay Soomaaliya xilligan noqotay milatari ahaan mid ka mid ah dawladda
ugu xooggan Geeska Afrika. Sida oo kale hubka badan ee Soomaaliya ay
heshay, waxa uu shaki iyo walaac weyn ku abuuray dawladihii deriska oo
iyaguna garab iyo gaashaan kale raadsaday si ay Soomaaliya isaga difaaci
karaan. Ka dibna, waxa ay taasi keentay dagaalkii lagu hoobtay ee dhexmaray
Soomaalida iyo Xabashida.
Burburkii Midawga Soofiyeeti ka dib, waxa iyaguna is beddelay jilayaasha

siyaasadda caalamka. September 11, 2001dii, markii Maraykanku iclaamiyay
la dagaalanka dadka uu isagu u yaqaano ‘Argagixisada’, durba waxa gudaha
Soomaaliya si xooggan looga dareemay dabaysha dagaalkaas, ugu
dambayntiina qabqablayaashii Xamar ee la baxay ururka la dagaalanka
Argagixisada iyo ururkii Midawgii Maxaakiimta Islaamka ayaa foodda is
daray, dagaalkii maalintaas bilawday, waakan ilaa maanta socda. Dagaalkan
loo bixiyay la dagaalanka Argagixisadu, waakan ay maanta magaciisa ku
joogaan gudaha Soomaaliya ciidamo tiradoodu ay aad u badantahay, balse
lagu sheego ilaa 20,000 oo askari oo shisheeye ah, dadka qaarkoodna ay
tiradooda gaadhsiiyaan ilaa 50,000 oo askari.
Haddaba, waxa soo dhaw Lixdanguuradii xornimada Soomaaliya. Waanigan

Xamar jooga. Gidaar walba gaadhi AMISOM ayaa taagan. Madaxweynaha
markaad u sii galayso, gaal Afrikaan ah ayaa albaabka ugu dambeeya u
taagan oo ku sii baadhaya. Wax waliba dhinaca gunnimada ayay u socdaan.
Cid wax iska waydiinaysa arki maysid. Raggu suudh ayay wada
xidhanyihiin, naaguhuna way wada xiiqsanyihiin. Lacag mooyaane,
dawladnimo iyo gobanniimo qof ka hadlaaya arki maysid. Ciidamada
Itoobiya waxa ay Soomaaliya ka haystaan magaalooyin waaweyn oo ay ka
105
midyihiin Baydhabo, Xuddur, duleedka Kismaayo, inta badan gobolka Gedo,
qaybo muhiim ah oo ka mid ah gobollada Baay, Bakool, Hiiraan iyo
Galguduud. Xamar iyo xaaladdeeda caawa ka wada hadli mayno. Sida oo
kale, Kenya waxa ay inta badan ciidamadeedu haystaan dhulka Jubbaland.
Haddaba, waxaas oo balaayooyin ah oo ina horyaalla; waxa loo
diyaargaroobayaa Lixdanguuradii Xorriyadda Soomaaliya. Xorriyaddee?
Waxa ka wanaagsan oo runta uga dhaw iyada oo la xuso Lixdanguuradii
guuldarradeena. Ka dibna jidkan sillan iyo waddadan aan meella tagin sidii
looga weecan lahaa lays waydiiyo.
Dooddaa adag ayaa muddoba maankayga ka socotay. Haddaba, caawa waxa

aanu ugu tagnay xafiiskiisa Fahad Yaasiin Xaaji Daahir oo ah Taliyaha
Hay’adda Nabadsugidda iyo Sirdoonka Soomaaliya ee NISA. Waa aniga iyo
nin kale oo saaxiibbada ka mid ah. Waa badhtamaha bisha May, 2020ka.
Waxa aanu ku nidhi “caawa noo sheekee. Wax hawl ah oo gaar ah kaama
lihin”. Arrimo dhammaantood xaasaasi ah oo la xidhiidha ammaanka dalka,
is riixriixa gudaha iyo siyaasadda amni ee dalka ayuu ka hadlay.
Dhammaantood waxa ay ahaayeen arrimo la xidhiidha amniga qaranka.
Sheeko dheer ka dib, Fahad waxa uu yidhi “waxa aan xusuustay sheeko xiiso
leh oo aan mar hore akhriyay. Sannadkii 1998kii ayaan akhriyay sheeko laga
qoray dhibaatooyinka dawladnimada Soomaaliya. Qoraaga sheekadu waxa
uu yidhi “waxa aan is waydiiyay dawlad dhan oo ‘Jamhuuriyadda
Soomaalida’ la yidhaahdo oo Madaxweyne leh, oo ciidamo leh, oo wasaarado
leh: mid Difaac, mid Maaliyadeed, mid Dibaddeed iyo Hay’ado Sirdoon, sidee
bay suurogal u noqotay in mar kaliya la waayo oo ay kala daadato?
Su’aashaas ayaan is waydiiyay sannadkii 1993kii oo aan ka jiifsan waayay.
Waxa ay ila noqotay wax suurtogalnimada ka fog. Sida foosha xun ee loo
burburay ayaan ka samri waayay. Arrintaasi waxa ay igu kalliftay inaan
raadiyo oo aan la sheekeysto inta badan madaxdii Soomaaliyeed ee dalkan
soo hoggaamiyay 1960kii ilaa 1991kii. Intoodii badnayd waan helay oo waan
la sheekeystay, su’aalana waan waydiiyay. Waxa ii soo baxay waxaanan
filaynin. Waxa aan la yaabay dadkii dalkan soo hoggaamiyay ee Malaayiinta
Soomaaliyeed ee aan ka mid ahay ay rejada ka sugayeen iyo dadkaas tayo
xumadooda, karti darradooda, qorshe la’aantooda, aragtidooda gaaban iyo
faham xumada ay dawladnimada ka haystaan. Candhuuftayda ayaan dib u
liqay! Hadda oo aan sheekadan qoraayo, sannadku waa 1997ka, waxa aan is
waydiinayaa sidee bay Soomaaliya ku soo gaadhay 1991kii haddii dadkani
ahaayeen kuwii ummadda hoggaaminaayay? Soomaaliya maxay isaga
burburi wayday 1965kii, ama 1970kii ama 1980kii? Markii hore waxa aan is
waydiinaayay maxaa loo burburay 1991kii? Iminkana waxa aan is
waydiinayaa maxaa loo soo gaadhay 1991kii? Ilaahaybaa idin jeclaa haddiiba
1991kii la soo gaadhay!”.
106
Fahad sheekadaas ayuu ka sheekeeyey ka dibna hore ayuu u sii socday, isaga
oo isku dayaya in uu sharrixi karo dhibta haysata dawladnimada Soomaaliya,
isaga aragtidiisa.
Dhinaca kale, Maxamed Baashe Xaaji Xassan waxa uu horraantii sannadkan

2020ka ku dhawaaqay dhaqdhaqaaqa ‘Mar Kale Midnimo’ oo baaqyadii uu
soo saaray aan xogogaal u ahaa, asaaskiisana aan ku jiray. ‘Mar Kale
Midnimo’ ujeeddadiisu waxa ay ahayd in si dhab ah oo aan gabbasho lahayn
looga shaqeeyo sidii Waqooyi iyo Koonfur loo midayn lahaa. Maxamed waxa
uu harmuud noloshiisa oo dhan ka ahaa isbeddelladii uu u soo joogay.
Maalmahan Maxamed aad ayaanu isugu dhawaanay, sheekooyin iyo dareen
hadal badan oo lexejeclo ay hoggaaminayso ayuu Maxamed aad iila
wadaagay. Aniga hiil iyo garab adag oo aan helay ayuu Maxamed Baashe ii
ahaa. Maxamed ayaan maalin waydiiyay “Maxamedoow, Lixdan sannadood
xorriyaddii ka dib, haddii dhirta, dhagaxaanta, magaalooyinkeena, ciiddeena
iyo dhulkan aynu degganahay ay inala hadli lahaayeen, maxay talloow odhan
lahaayeen?” Si dareen leh ayuu Maxamed iigu jawaabay. Waxa uu yidhi
“waxa ay odhan lahaayeen: Gashi baanu idinku leennahay!”
Halkaas ayaan ka helay humaagga ugu xooggan iyo magaca aan gabaygan u
bixiyay ee Gashi labadaba.
Waakan gabaygii Gashi oo dhammaystirani:

Maxamedoow105 ninkii guurtiyaan; gabay ku sheegaaye,
Sannadahan mid igu gaaxday iyo; godolkii weeyaane,
Taxanaha mid laynoo guntiyo; waa mid aan gudhine,
Golahana adaan kuu sharraxay; gaafkan caawa ahe,
Boqol gu’ iyo dheeraad Kufriga; ina garaacaayey,
Ee gobolladii aan lahaa; kibir u googooyey,
Waxaan gudo waxaan galab-carraw; gaylan huriyaaba,
Hadba guure bahallaa waxaan; godad u jiidhaaba,
Ama gaade iyo tuug waxaan; Soodhka geliyaaba,
Gabbaan iyo nin liittiyo waxaan; nacas giriifaaba,
Gobaad yaa la haayeey wuxuu; geesi diriraaba!
Gabagabada waa tii xornimo; gobollo qaateene,

Halkaan Geel irmaanaada iyo; garasho eegaayay,106
105 Maxamed Baashe Xaaji Xassan. Qoraa iyo falanqeeye siyaasaddeed oo arrimaha Soomaalida
xogogaal u ah. Waxa aanu muddo si xeeldheer uga sheekeysan jirnay, sida Soomaalidu u xusi karto
lixdan guurada xorriyaddooda ee ku beegan maalmaha soo socda ee 26ka June iyo 1da July, 2020ka.
106 Mid Soomaalidii Waqooyi ah ayaa Ingiriiska galay badhtamihii qarnigii hore. Waxa uu ka mid
ahaa shaqaalihii maamulkii Ingiriiska. Taasaa u fududaysay in uu Ingiriiska shaqo ka helo, kuna
107
Ama aan guddoon lagu hirtiyo; talo u guuxaayay,
Halka nabarku iga gaadhaybaan; goobayaa waliye,
Oo aan gu’yaal badan sidaa; gooni ku ahaaye,
Gaagaabsigaygii haddii; layla garan waayay,
Ama uu garaadkiyo caqligu; waa fog naga guuray,
Ummadyahay godkaagii xumaa; kuugu soo galaye,
Alleylehe waxaad galabsataa; gooni kuu helaye!
Hankan naga godmaday xaajadaa; gama’a noo diidday,

Gudcur iyo caddaba xaajadaa; gooha nagu beertay,
Dhibtan gaar ahaan nagu dhacdiyo; godobta ay reebtay,
Gadaafadan xilligu keenay ee; guudka naga saaran,
Giddigeedba Soomaalidii; hawshan wada gaadhay,
Waa talo ninkii goynlahaa; aanu garanayne!
Sannadahan gudbaayiyo xilligu; nama gargaaraane,

Guud ahaanba maalmahan socdaa; garab namay siine,
Marna dawladnimo guun ah iyo; guurti maan heline,
Gadhwadeennadii aan dirsaday; guul ma soo dhicine,
Wixii shalayto kala geeyeybaan; laysla garanayne!
Guubaabadii Timacaddiyo; gabaygii mooyaane,

Gumaystuhu siduu ii rartiyo; godobtii mooyaane,
Shantii cadawgu kala gooyay iyo; gocasho mooyaane,
Kol haddaan wixii loo goblamay; garasho loo haynin,
Goldaloolladeediyo dhibtaan; laga gayoonayne,
Guclo orodku waa xeel sokiyo; geeddi aan jirine!
Waxba gaardis iyo faan cidlo ah; haw gunuunucine,

Intaan garasho meel dheer ku maqan; gurayo raadkeeda,
Waxaan golaha ceebeed la tago; waanan garanayne!
Garnaqsiguna waa hadal shishiyo; xaajo gudoweyne!107
noolaado. Markii ay soo dhawaatay xorriyaddii Hargeysa ayuu u tagay xafiiskii gumaysiga
Ingiriiska. Waxa uu yidhi “waxa aan doonayaa inaan dalkaygii ku laabto. Baasaboorkiiniina waakan.
Ii fududeeya inaan baxo”. Waxa ay ku yidhaahdeen “waar ninyahaw meesha Afrika ayaa la
yidhaahdaa oo dawladiba kama dhalatee, baasaboorkaagana hayso, boqortooyadan Ingiriiskana
iskaga noolaw”. Wuu diiday. “Ma aniga ayaad waxaa igula hadlaysaan gumaysteyahaw gumaystuhu
dhalay, dalkaygiibaan ku noqonayaa oo aan wax u qabanayaaye”. Sidaa ayaa ninkaa laga soo
sheegey. Sidaas ayuu ku yimid Hargeysa dhammaadkii kontomaadkii ama bilawgii lixdamaadkii.
Iyaga iyo Allahood’e, waxa la soo wariyay in ninkaasi horraantii todobaatanaadkii uu tahriib ku
galay Denmark, isaga oo ka yaabban waxa markii horeba soo celiyay. Ninkaas magaciisa waxa uu
Maxamed Haaruun Biixi iigu sheegey Cabdi-Hawd.
107 Maxamed Cabdi Xayir (Maareeye) oo ah Wasiirka Wasaaradda Warfaafinta ee Soomaaliya ayaa
maalmahan isaguna ila soo xidhiidhay. Waxa uu xilligan ahaa Guddoomiyaha wax loo bixiyay
‘Guddiga Xuska Lixdan Guurada Xorriyadda’. Masuuliyadda guddigani waxa ay ahayd in ay
108
Anigana geddaasuu tashigu; gooni ii helaye,
Gadgaddoonka iyo waayahaan; ciil la gaamuraye,
Xalaybaa gudoodiga mirtii; Taar I soo galaye,
Gurigayga iyo jiifkibaan; diiday gogoshiiye,
Gabagabada waxa lay akhriyay; qodobbadii guude,
Go’aankana anaa laygu yidhi; dunida gaadhsiiye,
Gayigeenna hadalkiisibaan; soo gudbinayaaye!
Wuxuu yidhi farriin gaaban iyo; waa guddoon dhab ahe,

Gaagaabsan maayee jidkii; waa la gees maraye,
Gabaahiir bannaan iyo cidlaan; galabta joogaaye,
Garab iyo walaalnimo halkaan; gacan ka eegaayay,
Ama inaad dagaal ii gashiyo; guuto filanaayay,
Waxaad adigu ii gaysataa; iiga gudoweyne!
Muddaa lay giriifaye haddii; laygu guban waayo,

Gunbaa lay maleeyaye haddaan; soo gilgilan waayo,
Gacmahayga dhiig iyo haddaan; aafo laga goosan,
Nin kastoo I gaasiray haddaan; arami loo gaysan,
Dadkaygii la gawracay haddaan; laga gayoon waayin,
Geddii Sheekh Bashiir iyo haddaan; Gureyba loo aarin,
Gobannimo la’aanteed haddaan; geeri laga dooran,
Gabagabo colaad iyo haddaan; guure lagu daalin,
Godobtayda kii qaba haddaan; ruuxda laga goynin,
Gurmadkiyo awaaraha haddaan; Galawgu dhiillaabin!
Galiilyada waxaan falo haddaan; baqasho loo guurin,

Goolaaftan iyo been haddaan; runi ka guuleysan,
Gabgab iyo is yeelyeel haddaan; goobta laga waayin,
Gobannimo xaqiiqo ah haddaan; gacalku ii heesin,
Fule igu gabboodfalay haddaan; geesi ka adkaanin,
Galladdayda kii neceb haddaan; gama’a loo diidin,
Gabbashada nin ii daran haddaan; gaade ka adeegan,
Waxaan shalay ka gaabsaday haddaan; ficilku ii gaynin!
Marka jiil gaboobaba haddaan; gabanno ii xaydan,
diyaariyaan munaasibad la buunbuuniyay. Maareeye ayaa iga codsaday inaan munaasibadda

imaaddo, waliba aan gabay ka tiriyo. Waxa uu yidhi “maanta adiga ayaa taagan kaalintii Timacadde,
markaa gabaygii xuska gobanniimada waa lagaa sugayaa”. Waxa aan la yaabay ninkaa golaha
ceebeed igu casuumay. Wuu se ogaa inaanan iman doonin. Golahan ceebeed waxa weeye meel loogu
dabbaaldegaayo xornimada Soomaalida ee 60aad oo haddana ay ilaalinayaan ciidamo Afrikaan ah.
Waa gole ceebeed.
109
Goblan baan is moodaye haddaan; la igu gaashaaman,
Malaayiin garaaddo leh haddaan; gumuca loo dhiibin,
Gabbaldaye nin ii qabay haddaan; laga gol roonaanin,
Garbaduub nin ii xidhay haddaan; seetto lagu giijin,
Gufaaciyo dabayl iyo haddaan; gulufku xoogoobin,
Golcastiyo kaliilaha haddaan; gaajo lagu raagin!
Haddaan guunyadii layga dhacay; gacanta lay saarin,

Gaaroodi iyo Hawd haddaan; Geelayagu daaqin,
Garawshiiyo mooyee haddaan; muranku soo gaaban,
Gondor iyo Axmaarada haddaan; Gibir la waydiinnin,
Geedkaan is taagaba haddaan; guuli iga raacin,
Inta uu filkay geyo haddaan; gaar u heli waayo,
Calankaa I guud sudhan haddaan; gobi ku noolaanin,
Guhaadoow108 xaqqaan kugu lahaa; jeerna maad gudane!
Intaasi waa go’aankii shirkiyo; gobolladeeniiye,

Waa hadal gu’weyn iyo tixaan; laga gayoonayne,
Marna waa duruufahan la galay; xoolohoo gudhane,
Anna gibil-madoobaadku waa; golongolkaygiiye,
Runtoo loo gargaariyo waxqabad; waw gudboonnahaye,
Nin waliba intuu garanayaa; loo gudbinayaaye,
Is gaafoodhintii iyo naxwihi; soo gabaabsiya’e,
Gashi Ciiddu igu leedahoo; gaaxdaybaa badane,
Goobyaaliddii hore tashigu; taa ka soo gudubye,
Meel aan la gaadhaba xilbaa; laygu guud furaye,
Halgan aan gaboobaynin baan; saaray gaadada’e,
Gabaygana halkaasaan ku xidhay; gebi ahaantiiye!
Faallo:
Maxamed Baashe Xaaji Xassan waxa uu dadaal badan oo nafhurnimo ah
geliyay sidii 60 sannadood ka dib, dib loogu yagleeli lahaa Jamhuuriyad
Soomaaliyeed oo caddaalad iyo xaqsoor ku wada nool. Waxa uu si furan u
soo bandhigay in aragtida gooni-u-goosigu aanay marna suurtogal ahayn,
duruufuhuna ay lagama maarmaan ka dhigi doonaan in labadii gobol ee
Waqooyi iyo Koonfur dib loo mideeyo. Maxamed Baashe Xaaji Xassan isaga
oo aragtidaas ku taagan oo hoggaan u ah dhaqdhaqaaqa ‘Mar Kale Midnimo’
ayuu ku geeriyooday magaalada London, June 18, 2020ka. Munaasibaddii
sida gaarka ah gabaygan Gashi ku saabsanaa ee June 26keeda iyo July 1deeda
Guhaad waa aniga oo ah qofkan dhulku farriinta u soo dhiibay. Anigu waxa aan metelayaa qof
108
kasta oo Soomaali ah oo farriintan dhulku ay ku socoto.
110
ee sannadkan 2020ka, Maxamed Baashe cimrigu kuma simin. Balse nasiib
wanaag, maadaama gabaygani uu soo baxay dhammaadkii bishii May,
2020ka, Maxamed intii aanu geeriyoonin wuu dhagaysatay gabaygan, waanu
akhristay. Geerida Maxamed Baashe Xaaji Xassan waxa ay aniga igaga tagtay
masuuliyad culus. Ilaahay ha u naxariisto.
24. Baadigoob
Salaasa, July 14, 2020
Somaliland waxa ay sheegtay in ay goosatay, dadka qaarkoodna waxa ay
arrintaas u yaqaannaan dib ula soo noqoshada xorriyaddii 1960kii.
Goosashada ama dib ula soo noqoshada layskuma raacsana. Waxa jira dad
arrintaas diiddan oo aad u badan. Kuwaas ayaan anigu ka mid ahay. Dad
badan ayaa rumaysan in goosashadu aanay marna xal u ahayn in dulmiga iyo
dawlad xumada la baabiiyo. Dad kale ayaa rumaysan in Somaliland
gudaheedu ay sii kala furfurmi doonto haddii dadka goosashada diiddan la
dhagaysan waayo. Tusaale ahaan, Cabdiraxmaan Ducaale Bayle oo ah
Wasiirka Maaliyadda ee Soomaaliya, deegaan ahaanna ka soo jeeda gobolka
Awdal ayaa wax laga waydiiyay arrinta goosashada reer Waqooyi. Wasiiir
Bayle waxa uu ku jawaabay “goosashadu halka ay ka bilaabmayso waad
calaamadin kartaa, balse halka ay ku dhammaanayso ma calaamadin kartid”.
Haddaba, aniga iyo Ibraahim Iidle Saleebaan oo mar noqday Guddoomiyaha

Maxkamadda Sare ee Soomaaliya ayaa saaka oo ah July 14, 2020ka, Cali
Mahdi Maxamed ugu tagnay daarta dheer ee dhismaheedu socdo ee uu ka
dhisanaayo xeebta Liido. Cali Mahdi Maxamed waxa wehelinaayay oo
sheekada dhinaciisa ka waday Muuse Suudi Yalaxaw. Waxa ay Cali Mahdi
iyo Muuse Suudi ka sheekeeyeen burburkii Soomaaliya iyo waxa saaka xal
ula muuqda. Cali Mahdi waxa uu aad u eedeeyey Muuse Biixi oo ah
Madaxweynaha Somaliland. Waan iska dhagaystay sheekadaas dheer. Markii
aan qolkayga ku soo laabtay ayaan dib xusuustayda u celiyay. Waxa aan la
yaabay ninkayga saaka xal ka sugaaya Cali Mahdi, Muuse Suudi iyo Muuse
Biixi.
Inta furfurkaas iyo isu abtirintaasi ka socoto guud ahaan Soomaaliya, waxa
isaguna dhinaciisa ka sii socda damaca iyo ka faa’idaysiga silica Soomaaliya
ee ay wadaan dawladaha shisheeye ee kala duwan. Haddaba gabaygan
kooban ee Baadigoob arrimahaas ayuu ka warramayaa.
Waakan gabaygii Baadigoob oo dhammaystirani:

Adduunyadani waa baratan iyo; biimo iyo hooge,
Dalkayagan la kala boobayoow; baayac baad tahaye,
Bogga iyo waxaan kugu hayaa; feedhahaa bixide,
111
Boholyawgan igu raagaybaa; beeray xiisaha'e,
Waa bariidadaadii waxaan; beegso leeyahaye,
Bili iyo waxaad ii siddaa; barako khayraade,
Waa baawar iyo xoog waxay; rag isku boobeene,
Waxaan baaxadsooraha u maray; layga bahlihiye,
Sidiibay wixii lagu ballamay; rag uga baydhaane,
Sidiibuu sharcigu meel bannaan; ugu basaasaaye,
Sidiibay kuwii beerta cunay; baaqi sugayaane,
Bililiqada iyo tuugadaa; lagu badhaadhaaye,
Beddel looma helin xaajadii; baadilka ahayde,
Marka balo la sheegabbara hadday; kooxi iga baydho,
Nin kastoo buruud adag hadday; beeni ka adkaato,
Anaa bili ku dheeriyo markuu; baanisuhu liico,
Ee ay runtii laga baqiyo; baylahdu is gaadho,
Halkaan baadidii iga maqnayd; kor ugu baaqaayay,
Inaan baaqigaygii yaraa; boholo loo qaybsan,
Maxaa kaa billaahiya xalbaan; baafi leeyahaye!
25. Saluug
Jimce, January 1, 2021
Taariikh ahaan gobolkan Geeska Afrika waxa uu xidhiidh dhaqaale,
siyaasaddeed iyo milatariba la wadaagaa Bariga Dhexe guud ahaan iyo gaar
ahaanba. Badda Cas iyo marinnada istiraatijiga ah ee Bab el-Mandeb iyo Suez
Canal ayaa sida oo kale ah saameeyeyaasha gobolkan. Sidaasidaraaddeed,
loolanka gobolku waa joogto, dhinac walba. Waxa gobolka ku loollamaaya
awoodaha caalamiga ah iyo kuwa gobolka, labdaba. Tusaale ahaan:
Danaha Maraykanka ee gobolkan waxa ugu sii muhiimsan la dagaalanka

ururada Jihaadiga ah ee Soomaaliya iyo Yemen, ka hor tagga saamaynta
siyaasaddeed iyo dhaqaale ee Shiinaha, Iran iyo Ruushka ee gobolka. Isaga oo
haddaba danahaas muhiimka ah fulinaaya, Maraykanku waxa uu Jabbuuti ka
furtay saldhig weyn oo milatari oo ay danahooda ka difaacaan. Dhinaca
Shiinaha, waxa muhiim u ah ilaalinta marinbiyoodyada Badweynta India iyo
Badda Cas. Sidaasidaraaddeed, waxa ay dawladda Shiinuhu saldhig milatari
ka furatay dalka Jabbuuti. Waxa ay isu diyaarinaysaa in ay gobolkan
muhiimka ah kula loolanto dawladda Maraykanka. Waxa ay sida oo kale isu
diyaarinaysaa in ay dheellitir ku samayso siyaasadda Maraykan ee gobolka.
Ruushku waxa uu dhiniciisa isha ku hayaa magaalada muhiimka ah ee
Berbera, halkaas oo uu doonaayo in uu ka furto saldhig milatari. Sida oo kale,
waxa uu ku dadaalayaa in uu dib u soo celiyo saamayntiisii luntay ee
gobolka, waxaanu joogitaan muuqda ku leeyahay dalka Eritrea. Sida oo kale,
112
waxa uu garabsiinayaa kooxaha kacdoonka ka wada Yemen, si uu u
hagardaameeyo rabitaanka Maraykanka ee dalkaas.
Dawladda Sacuudigu, waxa ay dadaal weyn ugu jirtaa in ay yarayso

saamaynta dawladda Iran ee gobolka. Sida oo kale, waxa ay tamar badan ku
bixinaysaa in dawladda Qatar aanay gobolkan ku yeelanin xulafo siyaasi ah.
Iyada oo danaheeda ilaalinaysa, dawladda Sacuudigu waxa ay saldhig ciidan
ka furatay Jabbuuti. Sida oo kale, waxa ay hoggaaminaysaa isbahaysiga
Carbeed ee dagaalka ka wada dalka Yemen. Dawladda Iran, iyada oo
isticmaalaysa gacanta saddexaad, waxa ay sii kordhinaysaa danaheeda iyo
saamaynteeda muuqata ee gobolka. Waxa ay garaacaysaa durbaanka
‘baraarugga Islaamiga ah ee Shiicada’, waxaanay taakulayn la barbar
taagantahay kooxaha Xuutiyiinta ah ee dagaallada ka wada Yemen. Sida oo
kale, Iran waxa ay xoojinaysaa mucaaridnimadeeda ku aaddan Israel iyo
Maraykanka iyo qorsheyaashooda Bariga Dhexe iyo Geeska Afrika. Dhinaca
kale, Iran waxa ay kacdoon shacbi ka waddaa meelo ka mid ah Bariga Dhexe,
waxaanay dagaal kula jirtaa fikradaha maamul ee Sucuudiga oo ay u aragto in
ay yihiin kuwo dullinimo u horseeday guud ahaan Muslimiinta. Sida oo kale,
Iran waxa ay ilaashanaysaa dahaneeda marinka muhiimka ah ee Bab el-
Mandeb. Dhinaceeda, dawladda Masar, waxa ay korjoogtaynaysaa danaheeda
gobolkan, gaar ahaan ilaalinta marinnada muhiimka ah ee soo gala marinka
Suez Canal oo Masar ay dhaqaale badan ka samayso iyo biyaha webiga Nile
oo ah kan ugu muhiimsan nolosha dadkeeda. Dabcan, biyaha Webiga Nile,
wax ku dhaw 86% waxa ay ka tagaan buuraleyda Itoobiya. Iyada oo haddaba
dahanaas ilaalinaysa, Masar waxa ay xubin korjoogto ah ka tahay urur
gobolleedka IGAD. Sida oo kale, Masar waxa ay xulafo danley ah la tahay
Imaaraadka iyo Sacuudiga.
Dawladda Imaaraadku, waxa ay u guuraysaa dhinaca warshadaha,

sidaasidaraaddeed, waxa ay dekkedo muhiim ah ka kiraysatay gobolka
Geeska Afrika gaar ahaan Berbera iyo Boosaaso. Sida oo kale, waxa ay saldhig
milatari ka samaysatay magaalada Cassab ee dalka Eritrea. Waxa ay sida oo
kale sii kordhinaysaa saamaynteeda dhaqaale iyo siyaasaddeed ee gobolka.
Dawladda Israel, waxa ay jiritaan ahaan muhiim u aragtaa joogitaankeeda
gobolkan, si ay uga taxadiri karto saamaynta Iran. Iyada oo danahaas
ilaalinaysa, waxa ay xidhiidho sirdoon iyo kuwa ganacsi la leedahay qaar
badan oo ka mid ah dalalka Geeska Afrika. Sida oo kale, waxa muhiim u ah,
ilaalinta maraakiibteeda maraya biyada gobolka. Dawladda Turkeyga ayaa
iyaduna dhinaceeda saldhig ciidan ka furatay Soomaaliya.
Soomaaliya, isdiiddooyinkaas oo dhan ayay dhexda ugu jirtaa iyada oo

siyaasad ahaan iyo dhaqaale ahaanba qaybsan, tamar ahaanna daciif ah.
113
Sida ku xusan warbixin ay cinwaan uga dhigeen ‘Electoral Crossroads:
Dilemmas of Future Democratization in Somalia’ oo sannadkii 2017kii ay
faafiyeen Safer World oo ay kaga hadleen caqabadaha haysta doorashooyinka
Soomaaliya, Soddonkii sannadood ee ku xigay xorriyaddii 1960kii
Soomaalidii Jamhuuriyaddu waxay soo marteen ilaa saddex nooc oo
dawladnimo ah. Sannadihii 1960-69kii waxa la odhan karaa nooc
Dimuqraadiyad ah ayaa la tijaabiyay. Sannadihii 1969-76kii waxa dalka ka
talinaayay nidaam kaligii talis ah oo milatari ah. Sannadihii 1976-91kii waxa
ay taladu ku ururtay nidaamkii kaligii taliska ahaa oo soo huwaday magaca
Xisbigii Hantiwadaagga Kacaanka Soomaaliyeed.
Sannadihii xorriyada ku xigay, waxa mar walba sii yaraanaysay kalsoonida

shacabku ay ku qabaan qabsoomidda daarashooyin xalaal ah iyo cod bixin
lagu kalsoonaan karo. Si guud, dareenkaasi wuxuu ku jiray shacabweynihii
Soomaalida, gaar ahaanna xisbiyadii mucaaridka ahaa. Waxa iyaguna
abuurmay xisbiyo yaryar oo ciidda ka badan iyo musharrixiin xildoon ah oo
ujeeddadoodu ay tahay sidii ay doorashada ka dib, dawladnimada saami
qofeed uga heli lahaayeen.
Markii burburka iyo dawlad la’aantu ay dhacday ka dib, waxa la qaatay

nidaamkan ku dhisan qabiilka ee 4.5 ee qaybsiga awoodaha dawladnimada.
Nidaamkani waxa uu muhiim u ahaa sidii loo yarayn lahaa kalashakiga
beelaha iyo dhismaha dawlad ay beeluhu inta badan ka wada dhex
muuqdaan, waxa se lagu ballamay in doorashooyin iyo awood qaybsi ku
dhisan codka dadweynaha loo gudbo. Dawladdii Carta lagu soo dhisay,
arrintaas kumay guuleysan. Sannadkii 2004tii markii la soo dhisay Dawladdii-
ku-Meelgaadhka ahayd ayaa mar kale lagu ballamay doorashada ku xigta ee
2009ka in cod dadweyne loo gudbo. Taasina may suurtogelin. Sannadkii
2009kii, ayay dawladii markaa la doortay ballanqaaday doorasho dadweyne,
iyadana laguma guuleysan. Dhismihii Dawladda Federaalka ah ee sannadkii
2012kii iyo ansixintii Dastuurka-ku-Meelgaadhka ah ka dib, xukuumaddii la
doortay sannadkii 2012kii, iyaduna waxa ay ballanqaaday qabsoomidda
doorashooyin dadweyne iyo dhammaystirka Dastuurka.
Markii la qaatay nidaamka Federaaliga ah, waxa asaasmay ismaamullo dhawr

ah sida Jubaland, Koonfur Galbeed, Galmudug iyo Hirshabeelle, waxa
iyagana ismaamullo loo aqoonsaday Puntland iyo Somaliland, waxaana la
ballanqaaday in meeqaamka magaalada caasimadda ah ee Xamar laga wada
hadli doono. Sida oo kale, waxa lagu ballamay qabsoomidda doorashooyin ku
salaysan codka dadweynaha iyo dhamaystirka Dastuurka. Labada midna
laguma guuleysan, waxaana lagu laabtay in awoodda mar kale lagu qaybsado
nidaamkii beelaha ee 4.5 doorashooyinkii 2016kii, balse waxa lagu ballamay
114
in doorashooyinka 2020/2021 ay noqdaan doorashooyin ku salaysan codka
dadweynaha.
Afar sannadood ka dib, waxa aynu saaka joognaa bilawga 2021ka, halkii ayaa
la taaganyahay, hal tallaabona dhinaceeda looma qaadin. Waxa mar kale lagu
laabtay doorashooyin dadban, waxa se niyadda lagu qaboojistay in
doorashooyinka dambe ee 2025ka, lagu kala bixi doono rabitaanka shacabka
iyo codka dadweyne. Shakhsiyan suurtogalnimada arrintaasi ilama fududa!
Dabcan, Soomaalidu wali kamay heshiinin sida loo qaybsan doono awoodaha
dawladnimo. Haddii qabiilka laga guuro, ilaa hadda lama yaqaano nidaam
kale oo loo guuro. Haddii cod loo guuro, ma deegaan iyo degmooyin ayaa
wax lagu qaybsan doonaa mise tirada dadweynaha, wali arrintaas lagama
heshiinin. Waxa jira Gobollo badan oo dadka ku nooli ay tiro ahaan
koobanyihiin qiyaas ahaan iyo hal Gobol oo laga yaabo in uu ilaa Saddex
Gobol ka dad badanyahay. Dadweynaha marna lama diiwaangelinin. Markaa,
sidee kuraasta loo qaybinayaa wali heshiis laguma aha. Kala shaki iyo
kalsoonidarro badan baa jirta oo ku saabsan qaybsiga awoodaha dawladnimo.
Haddaba, saaka waxa bilaabmay sannadka cusub ee 2021ka. Waxa aan joogaa
magaalada Garoowe. Waxa aan halkan kaga qaybgalayaa shir Machadka
Heritage uu soo qabanqaabiyay oo lagaga hadlaayo sidii Soomaaliya
dawladnimo macno leh looga hirgelin lahaa. Waxa madasha jooga dad badan
oo aqoonyahan ah. Intii shirkani socday doodo badan ayaa la galay. Waxa aan
ku qancay in sannadkan bilawday uu ku biiri doono liiska sannadihii hore ee
aan waxba ka beddelin duruufahan adag ee ay Soomaaliya ku jirto. Halkan
ayuu ka curtay gabaygan kooban ee Saluug.
Waakan gabaygii Saluug oo dhammaystirani:

Nin Sagaashan jiray maalinbay; taladu seegtaaye,
Alleyleha adduunyadan sirgacan; saaka waxa jooga,
Sidiibuu Suldaan iyo nin raga; silic ku haystaaye,
Sirmaqabe sidiibuu nin xumi; ugu salooshaaye,
Sannadyahaw la sheegsheegayaa; helay sirtaadiiye,
Kol haddaan saluuggiyo xumuhu; mar iga suulaynin,
Ama aan sidii aan jeclaa; saacad hela haynin,
Kol haddii sarreedada ifkiyo; samihii lay diiday,
Saaxiib haddii aynu nahay; kuma su’aaleene,
Saadaalla kuma sheegi karo; saacadaa hadhaye,
Aniguba sidaydii horaan; samir ku joogaaye,
Adiguna wanaag hay samayn; kaamabaan sugine!
115
Faallo:
Machadka Heritage waxa ay bishii August, 2022kii daabaceen cilmibaadhis
kooban oo ku saabsan Dib-u-eegista Dastuurka Kumeelgaadhka ah ee
Soomaaliya: Sooyaalka, Caqabadaha iyo Mustaqbalka'. Sida ay Heritage
qortay, maalmihii shirka loogu qabtay magaalada Carta qaybo ka mid ah
dadkii looga qaateenka ahaa ee reer Soomaaliya, iyada oo la qaadan karo
dastuurkii 1960kii ee Jamhuuriyadda ama wax kooban laga beddeli karo,
waxa la diyaariyay axdi qarameed kumeelgaadha ah, xukuumaddii dalka
Jabbuuti lagu soo dhisayna waxa la faray in muddoxilleedkeeda inta lagu jiro
ay diyaariso oo ay dhammaystirto dastuur heshiis lagu yahay.
Xukuumaddaasi waxa ay kala daadatay sannadkii 2003dii. Shirkii kale ee
Kenya, waxa axdiga kumeelgaadhka ah lagu qoray in dastuur lagu diyaariyo
muddo soddon bilood gudahood ah. Taasina may suurtogelin. Sannadkii
2012kii ayay hoggaankii siyaasadda ee Soomaaliya oo ka koobnaa lix qof oo
kala ahaa Madaxweyne Sheekh Shariif Sheekh Axmed, Raysalwasaare
Cabdiwali Cali Gaas, Guddoomiye Shariif Xassan Sheekh Aadan,
Cabdiraxmaan Maxamed Faroole oo Puntland ahaa, Axmed Caalin oo
Galmudug ahaa iyo Cabdiqaadir Macallin Nuur oo Ahlu Sunneh ahaa ay ku
heshiiyeen dastuur kumeelgaadh ah oo federaal ah. Waxa goobjoog ka ahaa
Ergaygii Qaramada Midoobay ee Soomaaliya Ambassador Augustine Mahiga.
Intaas ka dib, tan iyo sannadkii 2016kii, laba jeer ayaa la dhammeeyey waxa la
yidhaahdo 'dib-u-eegista dastuurka Soomaaliya'.
Guddiga la socodka dastuurka ee Baarlamaankii 9aad waxa ay soo saareen

ilaa sagaal qodob oo ay sheegeen in la isku mari waayay. Qodobadaas waxa
ugu muhiimsan qaybsiga awoodaha ee Federaalka iyo maamul
gobolleeddada, qaybsiga khayraadka, awooda Madaxweynaha iyo
Raysalwasaaraha, doorka Aqalka Sare, maqaamka Muqdisho, dhalashada iyo
qaabaynta Garsoorka. Guddigani waxa ay talooyinkooda u gudbiyeen
Baarlamaankii 9aad iyo Madashii Qaranka sannadkii 2016kii. Guddigani
waxa ay soo jeediyeen in la ballaadhiyo awoodaha Federaalka. Waxa ay ku
taliyeen in Xafiiska Rayalwasaaraha meesha laga saaro, Madaxweynahana
laga dhigo hoggaanka dawladda iyo hoggaanka xukuumadda. Waxa kale oo
ay meesha ka saareen kaalinta Aqalka Sare, waxaanay awood siiyeen Golaha
Shacabka. Waxa ay ku taliyeen in Muqdisho ay noqoto maamulgobolleed.
Ugu dambayntiina waxa ay ragga iyo haweenka xaq siman u siiyeen in
carruurtoodu ay ka noqdaan Soomaaliya muwaadiniin haddii ay guursadaan
lammaane ajaanib ah. Guddigu waxa ay dastuurka ku dartay qodobka 8 (4)
oo sheegaaya "Ilmo kasta oo ay dhalaan aabbo ama hooyo haysta dhalashada
Soomaaliya, waxa uu xaq u leeyahay dhalashada Soomaaliya". Waxa ay
guddigu soo jeediyeen in Madaxweyneyaasha maamullada loogu yeedho
'Guddoomiye', sida oo kalena la isticmaalo magaca dawlad-gobolleed. Sida oo
kale waxa ay ku taliyeen in heesta calanka loo beddelo 'Soomaaliyeey toos'.
116
Mar kale ayaa hannaanka 'dib-u-eegista dastuurka' dib loo soo bilaabay iyada
oo Wasaaradda Dastuurkuna ay qayb ka tahay. Guddiga labaad ee la socodka
arrimaha dastuurka ee Baarlamaaniga ah ee Baarlamaankii 10aad ayaa
khilaafay soo jeedintii guddiga koowaad ee Baarlamaankii 9aad. Guddigani
waxa ay talooyinkooda u soo gudbiyeen Baarlamaankii 10aad iyo
xukuumadda sannadkii 2020kii. Guddigani waxa ay awoodo muhiim ah
siiyeen maamulgobolleeddada. Waxa ay sidooda u daayeen dhismaha labada
xafiis ee Madaxweynaha iyo Raysalwasaaraha. Sida oo kale, waxa ay sidooda
u daayeen dhismaha labada aqal ee Baarlamaanka, waliba waxa ay kor u
qaadeen awoodaha Aqalka Sare. Guddigani waxa ay ka aamuseen maqaamka
Muqdisho. Guddigu waxa ay soo kordhiyeen qodob nuxur ahaan sheegaaya
in dastuurku uu kumeelgaadh ahaado ilaa si uun loo xalliyo arrinta SL. Waxa
intaas dheer, guddigani waxa ay dastuurka ku kordhiyeen laba cutub oo
cusub, hal qayb oo cusub, 30 qodob oo cusub iyo 190 faqradood oo cusub.
Dhinaca kale, waxa ay guddigani dastuurka ka saareen 16 qodob iyo 65
faqradood.109
Guddoomiyaha Golaha Shacabka Soomaaliya Aadan Maxamed Nuur

(Madoobe) ayaa bishii December, 2022kii waxa uu mar kale magacaabay wax
loo bixiyay guddiga dib-u-eegista dastuurka. Guddigani waxa ay mar kale
soo bilaabi doonaan wixii guddiyadii ka horreeyey ay soo qabteen. Nuxurku
waxa weeyaan in koox waliba ay markeeda mashaariicda noocan ah ka
macaashto. Soomaaliya waa mashruuc!
26. Hiiraal
Jimce, January 22, 2021
Xukunkii muddada dheeraaday ee xisbigii EPRDF110 ee ay gacanta ku hayeen
TPLF111 ka dib, mudaharaaddo ayaa guud ahaanba Itoobiya ka bilaabmay
horraantii sannadkii 2015kii. Mudaharaaddadaas waxa hoggaaminaayay
qoomiyadda Oromada oo uu hormood u yahay Jawaar Maxamed oo
Maraykanka ku noolaa iyo garabkiisii dhalinyarada ee Qeerroo. Muddo
Saddex sannadood ah ka dib, waxa xilkii iska casilay Raysalwasaarihii dalka,
waxaana xilka loo dhiibay Abiy Axmed oo asalkiisu uu Oromo yahay, balse la
Axmaareeyey, Hooyadiina ay Xabashiyad tahay. Halkan isbeddel xooggan
ayaa ka bilaabmay. Waxa la baa’biiyay xisbigii EPRDF. Waxa arrintaas ka
gadooday ururkii Tigrayga ee TPLF. Taasi waxa ay keentay in ay isku
109 Warbixintan waxa aad faahfaahinta ka eegi kartaa: https://heritageinstitute.org/on-reviewing-

somalias-provisional-constitution-background-challenges-and-future-
prospects/publications/reports/.
110 Ethiopian People’s Revolutionary Democratic Front.
111 Tigray People’s Liberation Front.
117
urursadaan gobolkooda Waqooyiga ku yaalla ee Tigray. Ugu dambayntiina
dabayaaqadii sannadkii 2020kii waxa ay aqoonsiga kala noqdeen maamulkii
Abiy Axmed, waxaanay doorashooyin dawladda dhexe aanay aqoonsanin ay
ka qabteen gobolkooda Tigray, dawladdii Abiy Axmed na waxa ay
tallabadaasi ku sheegtay mid sharci darro iyo dastuur jabin ah. Halkaas waxa
ka bilaabmay isku dhac militari oo u dhexeeya TPLF iyo maamulkii Abiy
Axmed ee Addis Ababa.
Horraantii Bishii November, 2020kii ayay Ciidamada Itoobiya duullaan rasmi

ah ku qaadeen Gobolka Tigray ee Waqooyiga dalka Itoobiya. Dagaalkaasi
waxa uu keenay muddo Saddex bilood ah ka dib in guud ahaanba gobolka
Tigray ay la wareegaan ciidamada Itoobiya. Waxa dhimasho, dhaawac, qaar
nolosha lagu qabtay iyo qaar baxsaday u qaybsamay Kaadiriyiintii TPLF.
Dagaalka waxa ka qaybgalay guutooyin ka socda Ciidamada Xoogga ee dalka
Eritrea iyo diyaaradaha dagaalka ee Imaaraadka Carabta, sida ay sheegeen ilo
wareedyo kala duwan oo lagu kalsoonaan karo. Waxa sida oo kale ka
qaybgalay maleeshiyaad Axmaaro ah oo aarsidoon ah. Badhtamaha bishan
January, 2021ka, waxa ay Ciidamada Itoobiya shaaciyeen in ay dileen
Kaadirkii weynaa ee Tigrayga Seyoum Mesfin isaga oo ku dhuumanaya mid
ka mid ah godad ay galeen hoggaankii jabhaddii TPLF oo xukunka
gobolkooda Tigray xoog lagaga fara maroojiyay. Seyoum Mesfin oo la
garwacay waxa ay la mid tahay Meles Zenawi oo la gawracay. Haddaba, bal u
fiirso sida maalmuhu isu beddeleen.
Bishii January, sannadkii 2009kii ayay dagaal lagu hoobtay oo ay ku dhinteen

kumannaan Soomaali ah iyo kumannaan ka mid ah Ciidamada Itoobiya ka
dib, waxa magaalada Xamar ee caasimadda Soomaaliya ka baxay ciidamadii
Itoobiya oo muddo laba sannadood ah ku sugnaa gudaha magaalada Xamar.
Ka bixitaanka Ciidamada Itoobiya ee Xamar waxa ay markhaatigii ugu
dambeeyey u furtay inaanay Itoobiyaanku dalka Soomaaliya marna xoog ku
qabsan karin, xeelad mooyaane. Itoobiya xilligan waxa hoggaaminaayay
hoggaamiyihii ka soo jeeday qoomiyadda Tigrayga Meles Zenawi. Sida oo
kale, waxa Wasiirka Arrimada Dibadda ahaa Seyoum Mesfin oo ay isku
qoomiyad ka soo jeedeen. Labadaas nin iyo Itoobiya oo ay xukumayeen waxa
ay Xamar iyo guud ahaan Soomaaliya ku gumaadeen kumannaan Soomaali
ah. Arrintaasi waa dhacdo u baahan fiirsasho iyo wax ka barasho. Mesfin
waxa gawracay isla ciidamadii uu isagu dhisay si uu annaga iyo dadka kale
ee baylahda ah ugu gumaado.
Gabaygan Hiiraal waxa uu ka hadlayaa dhacdooyinkaas isa saaran, waxaanu

si gaar ah uga hadlayaa hagardaamooyinkii TPLF ay Soomaalida si gaar ah
ugu gaysatay. Sida oo kale, waxa uu gabaygu ka hadlayaa, in isbeddelka ku
yimid gudaha Itoobiya aanu marna wax ka beddeli doonin aragtidii
118
gumaysiga ahayd ee ay Itoobiya ku dhisnayd. Waxa uu gabaygani dadka
Soomaaliyeed xusuusinayaa, in aragtida Itoobiya ee ku salaysan gumaysiga
Soomaalidu ay halkeedii taalo, waxbana aanay iska beddelin. Ugu
dambayntii, waxa uu gabaygu Soomaalida xusuusinayaa in ay ku farxaan
jabka Tigrayga balse aanay ku farxin guusha Abiy Axmed, sababta oo ah
guushiisu waxa ay halis ku tahay Soomaalida oo dhan, waxaanay sii
ballaadhin kartaa damacii Itoobiyaanka ee hiigsiga xeebaha Soomaalida.
Waakan gabaygii Hiiraal oo dhammaystirani:

Dhaxal hodan ah dood lama huraan; haybad iyo baane,
Ama haykalkii dawladnimo; loo hirgelinaayay,
Naf la huro halbeeg lagu cabbiro; talo la heenseeyo,
Waa hibada ina Yuusuf112 iyo; Maxamed Haaruune,113
Aniguna intaan heli karaan; kuugu hawl galaye!
Hirdankii Itoobiya ka dhacay; baaqii lagu hoobtay,

Huwantii Wishaysiga wixii; hadimo loo gaystay,
Waan kula hayaa digashadiyo; heedhi waalada’e,
Habqankoodibaa meel shishiyo; gaadhay heegada’e,
Heed-heetigooday indhuhu; ku hambalyoodaane,
Nin kastoo hubsiimada ka tagay; waa hadh subaxeede,
Hantaaqada kuwii ila jeclaa; hoogay laga keenye,
Waa heedadaw odayadii114; heeganka ahaaye!
Maantay huqdii iyo dhibtii; kali haleeleene,

Waa haad-ka-carar wiilashay; hanadka moodeene,115
Habaqluhu wuxuu sii socdaa; meel habaas badane,
Harawsiga dadkii lagu xukumay; dhige hullaabtiiye,
Habarwacashadii iyo naxligi; hiil u may tarine,
Nin kastoo halyay lagu ogaa; Haadda loo gogolye,
Nabsigii hareereeyaybaa; sii harraatiyaye!
Aniguna higgaad iyo wax sheeg; mariyay hawraare,

Hagardaamadii iyo dhibtii; waan ka soo hadhaye,
Inkastoo halaag laygu falay; maan hoggaansamine,
Hal-adayg wixii aan la imi; himiladaan qaatay,
Halbawlaha anoo lay jaraan; diiday heeryada’e,
Halgankaan Wayaanaha116 la galay; hubanti weeyaane,
112 Ibraahin Yuusuf Axmed (Ibraahin-Hawd).

114 Hoggaankii TPLF.
115 Ciidamadii TPLF ay tababareen iskuna hallaynayeen awooddooda iyo hubkooda.
116 Taliskii Tigrayga ee xukumaayay Itoobiya Soddonkii sannadood ee ugu dambeeyey.
119
Halaq iyo abeesaan wax badan; hoy la jiifsadaye,
Hanjabaad wixii lay akhriyay; halisna aan jiidhay,
Haddaan ciiddu ii hiilinayn; hees ma tiriyeene!
Haasaawe maahee runbaan; kuu hollanayaaye,

Inkastuu kuwii ina hagraday; qaar hanfigu jiidhay,
Gumaysigu haddeer iyo haddeer; waa isla halkiiye,
Hayaankoodu wuu durugsanyahay; waana la hubaaye,
Haddaan anigu taydii hantiyo; ima hawaysteene,
Hiyyi been ah kuma maamuleen; imana haysteene,
Haaheeyeraac iyo fulaa; dilay hankaygiiye!
Hayeeshee wixii la higsadaba; heer fog laga gaadhye,

Daruuruhu waxay hoganayaan; dooxyadii Herere,117
Waa wixii habeen iyo dharaar; loo hammuun qabaye,
Inkastoo la hoosaasiyoo; hadimo loo gaysto,
Heec iyo midkii liitta iyo; hebedka mooyaane,
Nin xaqqiisa laga haysan karo; Hooyo may dhaline!
Jeeroo dabkaan hurinayaa; gaadho hadafkiisa,

Jeeroon Hawaash iyo Jigjiga; calanka hoos keeno,
Jeeroon hilbii kala maqnaa; hoy isugu geeyo,
Jeeroon hoggaan iyo xornimo; badiba soo hooyo,
Jeeroon Hargeysiyo ta kale118; dib-u-heshiisiiyo,
Wali aniga waa iga halkii; hawsha dirireede,
Soomaalida intii hurudaybaan; hoobay leeyahaye,
Hiiraal fogaadiyo xujjaan; dhinaca haystaaye!
27. Garmaqaate
Isniin, April 01, 2021
Bashiir Ciise Cali oo muddo dheer guddoomiye ka ahaa Bangiga Dhexe ee
Soomaaliya ayaa marar badan talooyin waayeelnimo igu caawin jiray oo
runtii dareen hadal ah. Bashiir oo sannadkii 2017kii aanu si fiican isu baranay
waxa uu dhacdooyin uu goobjoog u ahaa iyo kuwo uu waayo aragnimadeeda
leeyahayba iiga sheekeyn jiray si joogto ah oo niyad furnaan ah. Mararka
qaarood dareenkiisa iyo shucuurtiisa ayaa is beddeli jiray. Waxa uu hal hays
u lahaa “anigu haatan waan gaboobay, da’daydu waa Siddeetan jir oo wakhti
badani iima hadhine, intiina dhalinyarada ah haddii aydaan wax beddelin oo
duruufuhu sidan u sii socdaan, sakaraadka ayaa idinku dheeraan doona”.
117 Magaalada Herer, caasimaddii qadiimka ahayd ee Muslimiinta gobolka Geeska Afrika.
118 Xamar.
120
Run ahaantii, anigu mar kasta oo xaaladaha siyaasaddeed ee Soomaaliya ka
jiraa ay I niyad jabiyaan waxaan xusuustaa hadalkii Bashiir ee ahaa:
Sakaraadka ayaa idinku dheeraan doona. Runtii waabu inagu dheeraaday.
Haddaba, sannad guuradii 60aad ee ka soo wareegtay xorriyadda Soomaalida

Waqooyi iyo kuwa Koonfureed iyo dhismihii Jamhuuriyaddii Soomaalida ee
sannadkii 1960kii oo ku beegnayd sannadkii 2020ka waxaan joogay
magaalada Xamar. Xaflado iyo munaasibado ayaa arrintaa loo sameeyey,
qabanqaabadoodana waxa la bilaabay horraantii sannadka 2020ka. Markii
dambe xafladahaasi sidii la qorsheeyey umay qabsoomin oo waxa xagal
daaciyay xanuunka COVID-19 oo markaa dunida fara baas ku hayay.
Dareenkii aan xafladahaas iyo munaasibadahaas beenta iyo indhosarcaadka
ah aan ka qabay oo faahfaahsan waxa aan kaga hadlay gabayga Gashi oo
xilligaas soo baxay.
Haddaba, mar kale ayay maalmuhu soo laabteen iyaga oo kuwii hore aad ugu
eeg. Bisha May ee sannadkan 2021ka waxa la xusi doonaa sannadguuradii
30aad ee ka soo wareegtay gooni-isu-taagga Somaliland. Durba waxa la
dareemayaa dad door ah oo arrintaas hadal haynteeda bilaabay su’aalo
masiiri ahna iska waydiinaya. Waxa jira dad aqoonyahan iyo indheergarad ba
leh oo dood adag ka qaba: maxaa loo dabbaaldegayaa soddon sannadood ka
dib? Tusaale ahaan, Maxamed Haaruun Biixi119 oo ka mid ah aqoonyahanka
reer Hargeysa, qalinkiisuna aadka u fiiqanyahay, sida oo kalena xogogaal u
ah siyaasadda iyo hirdanka gudaha iyo dibadda ee Soomaaliya iyo Geeska
Afrika ka socda oo arrintan falanqaynteedu isku god na dejisay ayaa madal
kaga garnaqsaday hadal ujeeddo fog xambaarsan. Maxamed waxa uu yidhi
“anigu waxaan qabaa inaanay jabhadihii Soomaalidu waxba sixin. Maxamed
Siyaad Barre oo talada ummadda boobay, markii dambena wax walba sii
boobay si uu xukunka u sii haysto eed waan u hayaa. Sida oo kalena qolyihii
119 Maxamed Haaruun Biixi, waxa uu ku dhashay magaalada Xuddur ee xarunta gobolka Bakool
sannadkii 1975kii. Aabbihii, Haaruun Biixi Oday waxa uu ahaa Xisaabiye ka tirsan Wasaaraddii
Hawlaha Guud ee Soomaaliya. Hargeysa ayuu ku barbaaray; Dugsiyadii Janaraal Daa’uud iyo
Axmed-guray ayuu ku qaatay waxbarashadii Hoose iyo Dhexe. Sanadkii 1988kii, isaga oo fasalka
7aad ah ayay dagaaladii lagu la jiray nidaamkii Maxamed Siyaad Barre ka qarxeen magaalada
Hargeysa iyo Gobolladii Waqooyi. Sidaas ayuu ugu qaxay Gobolka Hawd. Tuulada Rabaso ayuu
qaxoonti ku noqday. Sannadihii 1989kii iyo 1990kii qaybo ka mid ah waxa uu ka qaybgalay dagaalkii
lagu ridaayay kalitalisnimadii Maxamed Siyaad. Markii nidaamkii MSB meesha ka baxay, Maxamed
waxa uu ka mid noqday shaqaalihii Hay’addii miino baadhista ee Rimfire International; waxa uu
muddo kooban ka shaqaynaayay in uu miinooyinka ka guro goobihii lagu dagaallamay. Maxamed
iyo dhalinyaro kale oo badnayd oo aan tababar fiican iyo qalab sidaas ah haysanin ayaa sidaas ku
shaqo galay badhtamihii sannadkii 1992kii. Xilligu waa subaxnimo bishii June, 1992kii. Saaka, waxa
uu shaqo miino baadhis ah ka wadaa Xeradii Ciidamada Soomaalida ee Degmada Balligubadle oo
Koonfur ka xigta magaalada Hargeysa. Si lama filaan ah iyo goob lama filaan ah iyo goor lama filaan
ah ayay Maxamed miino ku qaraxday. Waxa la keeney Cusbitaalka Hargeysa oo xaaladdiisu ay aad u
liidatay. Markii la keeney wax yar buu sii arkaayay, balse maalmo ka dib, si aayar-aayar ah ayuu
araggii uga tagay. Maxamed xilligaas waxa uu ahaa 17 jir.
121
waxbaanu saxaynaa yidhi, iyagana eedbaan u hayaa – waxaan u jeedaa
habjadihii Soomaalida. Haddii ay maanta soo laabtaan dhaqamadii Maxamed
Siyaad Barre, inankayga iyo kuwa la faca ah, kulama talin doono in ay jabhad
reereysan samaystaan oo ay Itoobiya isu dhiibaan. Taariikhda waxbaa laga
bartaa”.
Aniga iyo Maxamed Haaruun Biixi. Duleedka Koonfureed ee Hargeysa.

Beerta iyo xerada geela Mustafe Cali-Deeq. May 18, 2021.
Waxa marnaba xusuustayda ka go’I wayday hadalka Maxamed Haaruun

intiisa dambe ee ah “inankayga iyo kuwa la faca ah, kulama talin doono in ay
jabhad reereysan samaystaan oo ay Itoobiya isu dhiibaan.” Hadalkaasi waxa uu
daliil cad u yahay sida ay u kala fogaadeen wixii laga filaayay iyo midhihii ka
dhashay jabhadihii hubaysnaa ee Soomaalida. In jabhad reereysan la
samaysto, ka dibna Itoobiya laysu dhiibo wixii laga dhaxlay ayuu Maxamed si
wanaagsan u fahamsanyahay. Maxamed Haaruun Biixi waxa uu ka mid ahaa
dadkii laxaadkood ku waayay dagaalkii lagu riday nidaamkii foosha xumaa
ee Maxamed Siyaad Barre uu hoggaaminaayay. Dhammaaan dhacdooyinkii
soddonkaa sannadood dhacayna goobjoogbuu u ahaa.
Haddaba, Somaliland soddonkan sannadood ee gooni-u-goosiga ah, boobka

hantida dadweynaha waa la xalaalaystay. Runtii waa la xalaalaystay.
Dawladnimada waxa loo fahmay waddo si dhib yar loogu hodmo. Boobku
waxa uu noqday wax laysugu faano oo lagu xaragoodo. Musuqmaasuqa iyo
122
wax is daba marintu seetada ayay goosatay. Runtii, tusaale kale uma baahnid
haddii aad eegto dayaca ka muuqda kaabeyaasha magaalada Hargeysa, ka
dibna aad eegto Xildhibaannada dawladda hoose ee Hargeysa iyo hantida ay
ka tabcadeen cashuurta ummadda ee Hooyooyinka cadceedda fadhiya laga
qaado. Soddonkan sannadood ee gooni-u-goosiga ah, caafimaadka,
waxbarashada, waddooyinka iyo guud ahaanba adeegyada dawliga ah ee
aasaasiga ah, wax la sheego lagama qabanin. Waxa tayo xumo u xidhmay
dugsiyadii dawliga ahaa. Waxa soddon sannadood ka dib Oxygen la’aan
loogu dhimanayaa cusbitaalkii guud ee Hargeysa. Sida oo kale, waxa la
boobay oo ku dhacday gacmaha dad gaar ah dhammaan wixii
mucaawimooyin ahaa ee gaalo iyo Islaamba muddadaas ay bixiyeen.
Taariikh ahaan, reer Waqooyigu waxay hormuud u ahayeen inta badan

beelaha kale ee Soomaalida dhinacyada halganka, suugaanta, aqoonta casriga
ah iyo goobta ay degganyihiin oo ah goob muhiim ah siyaasad ahaan iyo
dhaqaale ahaanba, taas oo u soo jiidday saamayn rasmi ah. Reer Waqooyigu
waxay ku suntanyihiin oo waliba kaalin muuqata ay kaga jireen dhammaan
halgamadii loo soo maray xorriyadda iyo jiritaanka Soomaalida Geeska
Afrika iyo Islaamka Bariga Afrika. Nasiib darro, soddonkan sannadood ee
gooni-u-goosiga ah, waxa la hagaasiyay oo wax liita laga soo qaaday go’aan
kasta oo reer Waqooyigu ay hore u qaateen oo aan ahayn kan gooni-isu-
taagga. Waxa la ceebeeyey oo la haaraamay go’aankii geesinimo ee reer
Waqooyigu ay Koonfur kula midoobeen sannadkii 1960kii si ay dawlad
Soomaaliyeed oo xor ah oo xooggan u dhisaan, una raadiyaan walaalihii kale
ee wali gacanta gumaysiga ku jiray. Go’aankaas oo anigu aan aaminsanahay
in uu ahaa mid taariikhi ah, qab iyo geesinimona ku salaysnaa, runtiina ay
tahay arrin mudan in lagu faano, wixii khaldamayna, lagu saxo sifo sharci ah.
Sida oo kale, soddonkan sannadood ee gooni-u-goosiga ah, waxa meeshaba

laga saaray guud ahaanba hankii iyo himiladii reer Waqooyinimo ee ku
dhisnayd sarraynta iyo hiigsiga fog, ama waxa uu Maxamuud Geeldoon ugu
yeedho The North Spirit – ruuxda reer Waqooyiga. Soddonkan sannadood ee
gooni-u-goosiga ah, waxa halis weyn la geliyay hankii reer Waqooyinimo iyo
doorkii ay ku lahaayeen hoggaaminta iyo hirgelinta qabka Soomaalinimo,
gaar ahaan beesha Isaaq. Waxa beeshan loo eekeysiiyay beel oohin, cabasho
iyo xabaalo uun dul fadhida. Waxa meesha laga saaray in beeshani
waligeedba ay ahayd beel dirir iyo dagaal, nabad iyo colaad, mid walba
goorteeda iyo goobteeda taqaanay, kuna calaf qaadan jirtay.
Soddonkan sannadood ee gooni-u-goosiga ah, xorriyadda hadalka iyo fikirka

waa la xakameeyey, waxa lagu dadaalay in dadka loo yeedhiyo sida ay tahay
in ay u fikiraan iyo waxa ay tahay in ay ka fikiraan (Agenda Setting). Waxa la
buunbuuniyay aragtiyo gaar ah, waxaana la colaadiyay aragtiyo gaar ah,
123
waxa dadka loo ceebeeyey wax kasta oo dood iyo aragti wadaag ku salaysan.
Afduub aragtiyeed ayaa dhacay. Wax is waydiinta iyo doodaha ka baxsan
inta kooban ee laysla ogyahay ayaa la fogeeyey. Qof kasta oo aragti soo
bandhiga waxa loo bixiyay magacyo ceebeyn iyo fogayn ah. Waxaana loogu
daray xadhig iyo cabudhin joogto ah oo xaaraan ah. Taasi waxay dhaawac
weyn u gaysatay wax kasta oo la wada lahaa, waxaanay horseedday furfur
iyo kala qaybsanaan bulsho oo xoog leh.
Soddonkan sannadood ee gooni-u-goosiga ah, kala qaybinta bulshada, eexda,

fashilka hoggaamineed iyo qabyaaladdu waxa ay gaadhay meel laga naxo.
Waxa fashilmay wixii loo bixiyay Xisbiyada, waxaana kala fogaaday dad
shalay walaalo ahaa. Waxa dadkii loo qaybiyay beelo guuleystay iyo beelo
laga guuleystay, sida madal loo dhanyahay uu kaga tiraabay Muuse Biixi oo
maanta Madaxweyne ku magacaaban. Sida oo kale, goleyaasha oo dhan
muddo xilleedkoodi wuu dhammaaday. Guurtidu waxaa y fadhiyaan muddo
ku dhaw soddon sannadood, waxaanay noqdeen gole dhaxaltooyo ah.
Wakiilladu waxa ay fadhiyaan muddo saddex laab ka badan muddadii xilka
loo doortay, goleyaasha deegaankuna waxa ay fadhiyaan muddo labanlaab ka
badan muddo xilleedkoodii dastuuriga ahaa.
Dhinaca kale, badhtamihii bishii February, 2021ka, waxa magaalada Xamar ka

dhacay mudaharaad ay soo qabanqaabiyeen xubnaha Midawga
Musharixiinta Mucaaradka ah oo ay ku midaysanyihiin Madaxweyneyaal iyo
Raysalwasaareyaal hore. Ujeeddada mudaharaadku waxa ay ahayd in
cabasho madani ah laga muujiyo muddo xileedkii Maxamed Cabdillaahi
Farmaajo oo dhammaatay iyo wali is faham doorasho laysla oggolyahay oo
aan la gaadhin. Mudaharaadkan ayay xukuumaddu kaga jawaabtay awood
ciidan oo sharciga baal marsan, taas oo xaaladda siyaasadeed ee dalka culays
ku soo kordhisay. Waxa ay xukuumaddu mucaaradka ku eedeysay in ay
doonayaan in ay awood ciidan mudaharaadka ku meel mariyaan, taas oo
halis ku ah amniga Xamar. Mucaaradku waxa ay xukuumadda Farmaajo ku
eedeeyeen in ay talada dalka fara maroorsanayso iyo in ay kalitalisnimo u sii
dhuranayso. Taas oo halis weyn ku ah mustaqbalka Soomaaliya.
Cumar Cali Xassan (Seerbiya) oo kaalin muhiim ah kaga jira dib u noolaynta
fankii Soomaalida gaar ahaan riwaayadaha iyo heesaha ayaanu dhacdadan ka
sheekeysanay maalintii dhacdadaas ku xigtay. Cumar waxa uu iila hadlay si
dareen leh oo xaqqiiqo ay gubayso. Sheekada waxa uu ku bilaabay “walaal
xalay habeenku aad buu u dheeraa”. Ka dibna, waxa uu si qotodheer uga
sheekeeyey dhacdadii shalay Xamar ka dhacday iyo sida ay lama huraan u
tahay in reer Waqooyigu ay door muhiim ah oo lama huraan ah ka qaataan
siyaasadda Soomaaliya, kana tanaasulaan aragtida aan waaqiciga ahayn ee
gooni-u-goosiga ah. Waxa uu ku dheeraaday sida ay lama huraan u tahay in
124
reer Waqooyigu iyaga oo midaysan ay soo dhexgalaan siyaasadda
Soomaaliya si loo helo miisaan iyo isudheellitir awooddeed.
Haddaba gabaygan Garmaqaate waxa uu ka hadlayaa dhacdooyinkaa kala

duwan iyo isku xidhkooda. Gabaygu waxa uu si gaar ah uga hadlayaa
soddon sannadood oo gooni-u-goosi ah ka dib iyo aqoonsigii in badan lagu
haasaaway oo xaqiiqadiisu noqotay waxaan suurtogal u eekeyn, in reer
Waqooyigu gaar ahaan inta gooni-u-goosiga aaminsani ay is waydiiyaan:
dawladnimo horta ma laga maarmi karaa?
Gabaygani waxa uu qayb ka yahay dood ay wadaan dad badan oo reer

Waqooyi ah oo ujeeddadeedu tahay in reer Waqooyiga lagu boorriyo in ay
sifo caddaalad ah wax kula qaybsadaan dalka ay sharci ahaan ka mid yihiin
balse duruufuhu kala dhantaaleen. Sida oo kalena ay gacan weyn oo lagama
maarmaan ah ka gaystaan sidii Koonfur loo heshiisiin lahaa, loo nabadayn
lahaa ka dibna maamul wanaagsan oo la wada leeyahay loo dhisan lahaa.
Waakan gabaygii Garmaqaate oo dhammaystirani:

Cumaroow120 muddaan garashaday; doortay goonida’e,
Dhaaxaan dadkoo gama’sanaa; ciil is gawracaye,
Nin gargaar u baahdaan ahiyo; garabsigaagiiye,
Alleylehe geddii aan rabaad; galabta joogtaaye,
Aniguba gu’yaal baan tashiga; diiday gogoshiiye,
Guubaabadii Maxamed121 iyo; gabayadii Xaashi,122
Gaacayte123 iyo Dhuulle124 iyo; laxammadii Goobbe,125
Marbaan heesihii ina Giriig126; dib u garaacdaaye!
Gabbal dhacay habeenkoo godmaday; duni gabaahiir ah,

Guullaamo roob iyo cirkoo; soo galgalimaystay,
Gudcur dumay allaylkoo is galay; hirar gawaamaaya,
Gufaaciyo dabayl iyo dhulkoo; madaw is gaadhsiiyay!
Guri ba’ay aqoon gaabatiyo; geeri lala yaabay,
Godob raagtay guux iyo colaad; laga gayoon waayay,
Xil la gabay xisaab lagu gubtiyo; xaajo go’I wayday,
Gurmad raagay guul baaqatiyo; garasho iimawday,
Dareen gudhan xusuus lagu goblamay; beelo kala guuray,
120 Cumar Cali Xassan (Cumar-Seerbiya).

121 Maxamed Mooge Liibaan.
122 Abwaan Maxamuud Aw Cabdi Xaashi. Abwaankii tiriyay gabaygii caanka ahaa ee ‘Qoonsada
halkaa waxa ku jira; qabar laxaad weyne’.

123 Axmed Gacayte Yuusuf.
124 Cumar Dhuulle Cali.
125 Aweys Abukor Axmed (Aweys-Goobbe).
126 Maxamed Nuur Giriig.
125
Han gurracan guddoon jilicsan iyo; kii na kala geeyey!
Waxaan ahay nin labadii gacmood; kala go’doomeene,

Ama garashadiisiyo caqliga; loogu gooddiyaye,
Gacal iyo xigaal kala durkaan; sii gorgoriyaaye!
Hadba nabar cid hore gaysataan; gocasho ooyaaye,
Geeddiga wixii aan rabaa; qoonsimaad galaye,
Gobannimo anoo doonayaa; lay gabraarsadaye,
Garmaqaate iyo kii xunbaan; godob u haystaaye,
Hadba waxa warmaa igu gilgila; kii I gaasiraye!
Waxaan ahay nin soo gaamurooy; hawli gubaysaaye,

Abidkay god aan degay filkay; guur imay odhane,
Kol ay geeri tahay waan aqaan; guusha nololeede,
Geddaydaba duruufuhu han yari; ima gayaysiine!
Nin ragoo go’aankiisi hore; hiifay waa gocore,
Mar haddaanad hadaf gaar ah iyo; himilo goobaynin,
Hadba gole nin lihi ootaybaad; foodda gelisaaye,
Gurruujiyo127 sidii Buuni128 baad; giririflaysaaye!
Waa hadal gu’weyn iyo tixaan; laga gayoonayne,

Gobolaysi sii kala gurkiyo; guuro bahallaynta,
Hadba laba ardaa wada gogladay; haysku sii gubo’e!
In yaroo gudoodigan xaqqaa; garatay mooyaane,
Gadhwadeen ninkii loo ogaa; dib u gawaan raacye!
Maxamedoow129 adduunyadan gurracan; rag isku soo gaadhye,

Gobannimo la’aanteed adaa; doortay geerida’e,
Adigaa Guluubbada Indhaha; siistay libin guude,
Googgaale cigalleedu waa; hadal ma goobaane,
Garbay noqotay oo kuu furfuray; gabayadaydiiye,
Nimanbaa hasheennii Gobaad; hoos u gawracaye,
Gabxo lamadegaan iyo cidlay; galabta joogtaaye,
Gasariir wax lala yaabay iyo; guuldarraa timiye,
Gu’yaal iyo gu’yaal buu nin xumi; gigayay Maandeeqe,
Markay caanihii gaabisay; sii gujinayaane!
127 Axmed Yuusuf Nuur (Axmed Gurruuje).

128 Cabdinaasir Muxumed Xassan (Cabdinaasir Buuni), Afhayeenka xisbiga Kulmiye. Waa ninkii
afkiisa laga maqlay hadalkii qof waliba la yaabay ee ahaa: labada sannadood ee noo hadhay waanu
faakihaysanaynaa.
129 Maxamed Haaruun Biixi. Maxamed, waxa uu laxaadkiisa aragga ku waayay dagaalladii dalka ka
dhacay.
126
Waxaad tahay nin Weynuhu galladay; boqol kun oo goore,
Geeska Afrikiyo xeebahaad; gudub u joogtaaye,
Doonyuhu waxay gooshayaan; gacamadaadiiye,
Nebiyada in baa haybta guud; gacal wadaagtaane,
Waxaad tahay nin dhuuxiisu galo; meelo gaamuraye!
Giddigeedba Soomaalidaad; gaadhka ka ahayde,

Cadaawaha adaa kaga gudbane; waanad garanayne,
Gulufkii Nasaarada raggii; gaabiyaad tahaye!
Afarteeda geesood dhibtaad; kaga gedaanayde,
Marba geesigaad dihataybaa; dhaliyay guushiiye,
Adigaa Axmaarada Galbeed; saaray gabi dheere!
Gumaysiga raggii diiday ee; gaylamaad tahaye,

Giib130 iyo intii cadaw la dilay; ama la googooyay,
Garawshiiyo waxa kuugu filan; gabayadaadiiye,
Gobannimada Soomaalidaad; ugu gu’ weynayde,
Geeraarradii Timacaddaan131; abid gaboobayne,
Taariikho wada guun ah baad; gaar u leedahaye!
Gumaadkii Itoobiya markay; Xamar garaacaysay,132

Nin garaad xun iyo maalintuu; fule gariiraayay,
Ee waliba gool iyo rag kale; hilib u geedeeyey,
Waa faan ninkii garanayaa; gole ka sheegtaaye,
Gabre133 iyo dhashiisii raggii; gaabiyaad tahaye!
Guryosamo Hargeysiyo intaa; Guban u sii jeedda,

Gaaroodi iyo Hawd aduu; Geelu kuu dhalaye,
Sanaag gaar ahaanteed nafluhu; kuma gaboobaane,
Beenyada waxaa laga gurtaa; buurihii Golise,
Adigay dhulkaa wada gingiman; gogoli kuu taale,
Goobtaad is taagtaba aday; kuu gudboontahaye!
Gabadh jalaqsan inan gaariyiyo; geenyo lagu dhaato,
Garaaddiyo abwaanniyo adaa; guurti miidhanahe!
130 Giib waxa uu ahaa Badhasaabkii Burco ee dawladdii gumaysiga Ingiriiska.

131 Abwaan Cabdillaahi Suldaan Timacadde.
132 Duullaankii Xabashidu ay Xamar ku qabsatay dabayaaqadii sannadkii 2006dii. Duullaankaas
Xabashida waxa ka dhashay cadho weyn oo bulsho iyo dagaal faraha lagaga gubtay oo dadka
Soomaalida ahi ay dalkooda kaga xoraynayeen Xabashida iyo dabadhilifyadii la socday. Waana lagu
guuleystay in Xabashida laga saaro Xamar bilawgii sannadkii 2009kii.
133 Gabre waxa uu ahaa sarkaal Itoobiyaan ah oo saamayn weyn ku yeeshay gudaha Soomaaliya
cahdigii jabhaddii faasidka ahayd ee TPLF ay ku amar ku taaglaynaysay Geeska Afrika.
127
Nin gurrani itaalkii markuu; uunka kala geeyey,134
Gudashada xil ceebeed markuu; hadimo ii gaystay,
Goldaloolladii igaga timid; gibil ma saarrayne,
Garsoorkii la eediyo dhibtii; laga galiilyooday,
Shacabkoo gadoodiyo dadkaa; doortay geerida’e,
Ninna gooni uma sheegan karo; maalin gelinkeede!
Gaashaandhiggii dawladnimo; himiladii guusha,

Tuur135 iyo go’aankii midnimo136; waa la gees maraye,
Garyaqaan wixii uu akhriyay; lagu gadaafeeye,
Waa guul aroor xoolihii; goosanka ahaaye,
Hadba geerigo’an baa la furay; guri abaareede,
Ganacsiga in baa loo xidhxidhay; gabi ahaantiiye,
Gurbaan iyo war mooyee is fahan; wuu gabaabsiyaye,
Dhalinyaradu waa wada go’doon; gudaha joogtaaye,
Grade-kaaga iyo daacadnimo; libin ma gooyaane,
Gidaarkaa la wada taaganyahay; geesi iyo tuuge!
Guulwade sidii buu nin raga; wali giriifaaye,
Guuxbaaba laga sheegayaa; gubaddadii Hawd’e,
Soddon guuro weeyaan halkaad; galabta joogtaaye,
Gu’ loo tiriyo mooyee waxqabad; waa hal soo gudhaye!
Gafanuhu wuxuu nuugayaa; milil guntiisiiye,
Madaxweynahaan garanahayn; meel gu’gii helaye!
Haddii aan xaqqiiqadan gurracan; laga garaabaynin,
134 Kacaankii Luggooyo.

135 Cabdiraxmaan Axmed Cali (Cabdiraxmaan-Tuur), guddoomiyihii SNM markii lagu dhawaaqay
goosashada Somaliland, sida oo kalena noqday Madaxweynihii koowaad ee Somaliland, markii
dambena muddo Muqdisho joogay isaga oo ka shaqaynaayay dhismaha dawlad Soomaalidu
leedahay oo Federaali ah oo ka kooban Xamar iyo Hargeysa.
136 Professor Ismaaciil Maxamuud Hurreh (Buubaa) waxa uu dhammaadkii bishii May, 1989kii
magaalada New York hadaljeedin cinwaankeedu ahaa ‘Peace for the Horn of Africa in the Political
Program of the SNM’ kaga qaybgalay shir lagaga hadlaayay arrimaha Geeska Afrika. Waxa uu
metelaayay jabhaddii SNM. Waxa uu kaga hadlay wax ka mid ah qorshaha SNM ay doonayso in ay
ku maamusho Jamhuuriyadda Soomaalida dhicitaanka kalitalisnimada Kacaanka ka dib. Sida uu
qoray Buubaa, SNM waxa ay doonaysay in dalku uu noqdo nidaam Madaxtooyo ah,
Madaxweynahana ay dadku ku soo doortaan cod toos ah, Golaha Baarlamaankana lagu qaybsado
tirada dadka. Waxa uu sheegey, haddii ay dalka qabsadaan, in dalka loo qaybin doono ismaamul
hoosaadyo iyo degmooyin hoos yimaadda iyada oo la eegaayo tirada dadka, Juquraafiyadda iyo
iskufillaanshiiyaha dhaqaale ee ismaamul hoosaadyada la dhisaayo, waxaana la daadejin doonaa
adeegyada dawliga ah ilaa heer deegaan. Sida oo kale, dastuurka dalka waxa loo qori doonaa si ku
habboon nidaamka dawladnimo ee la doonaayo, waxaana curin doona dad muddakar ah. Dastuurku,
waxa uu kala nidaamin doonaa awoodaha dawladda dhexe iyo ismaamul hoosaadyada. Dawladda
dhexe waxa ay masuul ka ahaan doontaa arrimaha dibadda, difaaca, maaliyadda, maamulka lacagta
iyo arrimaha la mid ka ah; ismaamul hoosaadyaduna, arrimahooda hoose iyaga ayaa u
madaxbannaanaan doona. Sida oo kale, dawladda dhexe waxa ay yeelan doontaa awood ku filan oo
ay ku socodsiiso arrimaha dastuurku siiyay.
128
Gunaad aasan iyo dhaawac iyo; guuldarraa xigiye,
Goobooyin goobooyin kale; hawga sii gurane,
Haddii gudimo daabkeedu jabo; tahar ma goyseene,
Markii aynu kala guurnaybuu; gaade soo kacaye,
Guud ahaanba Soomaalidii; laga gol roonaaye,
Wuxuu cadawgu gaafmeerayaa; gobolladeeniiye,
Mustafeba137 duruufahan la galay; gooha damin waaye,
Guubaabadaydiyo murtidu; waa mid gudoweyne,
Waa gogoldhiggii maansadiyo; gabayadaydiiye,
Goobjoogna waan kugu ogaa; taniyo goortiiye,
Ujeeddada adaa garanayoo; sii gunaanadiye,
Gudihii Hargeysiyo haddaad; degelladii gaadho,
Guhaad138 waxaad tidhaahdaa wakhtigu; wuu is gurayaaye,
Geeddiga horaa loo wadaye; hayga gaagixine,
Gadaal hawgu noqon sheeko aan; laga gayoonayne,
Aqoonsigu Galbeed kaama xigo; Barina waa gow’e,
Geyigaba adoo haysan kara; labada geesoodba,
Waxba gooni socod baynu nahay; haw gunuunucine!
28. Daleelo
Axad, March 28, 2021
Dalka Jabbuuti oo dal ahaan xorriyaddiisa dhuleed qaatay muddo hadda laga
joogo ku dhawaad 46 sannadood ka hor waxa uu ku yaallaa goob muhiim ah.
Jabbuuti muddadaas nus qarniga ku dhaw ee ay xorriyadda haysatay iyo dad
tiradooda ka yar tahay 'hal million' oo qof, baaxadda dhulkiisuna ay ka
yartahay 23,000km², Dekaddiisana ay wax kala soo degaan 'boqo iyo
dheeraad million' oo Itoobiyaan ah oo cashuur adag laga qaado, dhulkiisana
ay ku yaallaan saldhigyada ciidan ee shisheeye ee ugu badan dunida oo dhan
oo sannadkiiba 'boqollaal million' oo doollar oo kiro ah laga qaado iyo sida
noloshu maanta tahay waa arrimo caqligu aanu qaadan karin una baahan
isdultaag iyo faallo. Runtii dayaca iyo dib u dhaca ka muuqda Jabbuuti waxay
u eegtahay tuulo yar oo Soomaaliya ku taalla oo soddon sannadood aan
dawlad arag. Sicir bararka iyo isku dul noolaanshaha ayaa ka sii daran. Waxa
u sii dheer xadhigga, cabudhinta iyo xorriyad la’aanta.
Inkasta oo dastuurka Jabbuuti uu dammaanad qaaday xuquuqda hadalka iyo

fikirka, haddana xukuumaddu marna xuquuqahan ma ilaaliso. Dadka lagu
tuhunsanyahay in ay liddiga ku yihiin, xukuumaddu waxay si joogto ah u
basaastaa guryahooda iyo xidhiidhadooda shakhsiga ah. Xukuumaddu
Mustafe Cali Ducaale (Mustafe Calideeq).

137
Magac afgarasho ah oo aan gabaygan uga jeedo beesha Isaaq guud ahaan iyo gaar ahaan guurtida,
138
waxgaradka, aqoonyahanka, dhalinyarada iyo golejooga beesha oo dhan.
129
waxay si joogto ah u kormeertaa khudbadaha Masaajiddada ee maalinta
Jimcaha dalka oo dhan. Guud ahaan dalka kama jiraan wax warbaahin ah oo
madaxbannaan. Idaacadda, Telefishanka iyo Jaraa'idka xukuumaddu waxay
ku shaqeeyaan qorshaha xukuumadda oo kaliya, dadka kalena wax xuquuq
ah oo xog gudbinneed kuma laha.
Xukuumaddu waxay cagojuglayn joogto ah ku haysaa Wariyayaasha.

Isticmaalka Internetku wuu xaddidanyahay. Shirkadda dawladda ee Jabbuuti
Telecom ayaa gacanta ku haysa adeegga Internetka. Waxay si joogto ah u
xayirtaa shabakadaha iyo cinwaannada dalka dibaddiisa ka hawlgala ee loo
tuhmo in xorriyadda muwaadiniinta ay u doodaan ama tacaddiyada
xukuumadda ay ka hadlaan. Xukuumaddu waxay si joogto ah faafreeb ugu
haysaa doorka cilmi baadhista iyo qoraalka aqoonyahanka, taas oo guud
ahaanba meesha ka saartay doodaha cilmiga ah. Sida oo kale; xukuumaddu
waxay mammuucday isu soo baxyada iyo kulamada dadweynaha ee
nabaddeed. Xukuumaddu waxay si badheedh ah muwaadiniinteeda ugu
diiddaa in ay u cusboonaysiiso Baasaboorrada, haddii ay daacadnimadooda
ka shakido. Waxay marar badan xukuumaddu Baasaboorrada ka qaadday
shakhsiyaad ay mucaaradnimo ku tuhuntay. Sida oo kale, xukuumaddu
waxay safarrada ka mamnuucday shakhsiyaadka ay u aragto in ay
siyaasaddaheeda ka soo horjeedaan.
Dalka Jabuuti, inta badan qofna kama shaqeeyo wixii uu bartay. Ka

Caafimaadka bartay wuxuu ka shaqeeyaa Baanka dhexe, ka Kalluumaysiga
bartayna Cadaaladda, ka Beeraha bartay waxa lagu qoray Wasaaradda
Difaaca, kan Macallinnimada bartayna waxa uu ku qoranyahay Wasaaradda
Haweenka. Sababtu waxa weeye, nidaamka dawladdeed ma ogola in qofna
wax uu yaqaano uu ka shaqeeyo, waxa qof walba lagu mashquuliyay in uu ka
shaqeeyo, waxaanu aqoonin, taasi waxay keentay in qof waliba hawlgab
maskaxeed uu noqdo.
Ismaaciil Cumar Geelle, waxa uu hadda Jabbuuti xukumaayay muddo ku

dhaw rubuc qarni. Sannadihii la soo dhaafay ayaan marar kala duwan
qoraallo ka sameeyey dalka Jabbuuti iyo hoggaaminta faashilka ah ee
Ismaaciil Cumar Geelle. Waxaan si guud mar ah uga hadlay dhibaatooyinka
dhaqaale, xorriyaddeed, siyaasaddeed iyo bulsho ee ka jira Jabbuuti.
Wakhtigan waxaan ogaaday xaqiiqo qadhaadh. Gacansato, siyaasiyiin, dad
badan oo aqoonyahan iyo haldoor bulsho ah, qoreyaal iyo abwaanno badan
oo Soomaali ah ayaa si hoose iyo si kor ahba arrintaas iigaga hor yimi.
Waxaan ogaaday in Ismaaciil uu taageerayaal badan oo danley u sii badan uu
ku leeyahay haldoorka Soomaalida dhexdooda.
130
Todobaadkan dalka Jabbuuti waxa ka bilaabmay wax loogu yeedhay ololaha
doorashooyinka. Waxa tartamaya Ismaaciil oo kaliya! Mar la waydiiyay
goormaad kursiga ka tagaysaa waxa uu ku jawaabay “dhalinyarada ayaa
tidhi Aabbo kaama maarano ee ha naga tagin, markaa iyaga aawadood ayaan
isu soo sharraxay”.
Ismaaciil, waxa uu hadda Jabbuuti maamule ka yahay muddo ku dhaw rubuc

qarni. Gabaygan kooban ee Daleelo waxa uu ku saabsanyahay waayaha
nololeed ee dalka Jabbuuti. Waxa hadlaya dalkii Jabbuuti, waxaanu la
hadlayaa kalitaliska Ismaaciil Cumar Geelle.
Waakan gabaygii Daleelo oo dhammaystirani:

Ismaaciil139 dabuub iyo wax sheeg; kuuma duurxuline,
Xaqqa lama daboolee runbaa; lagu dadaalaaye,
Waxaan ahay dalkii aad dhacdiyo; derisyadaadiiye,
Wixii aad dunuub iga gashaan; kuu dulmarayaaye!
Hadba Dollar kii badan muxuu; maalmo kugu daalay,

Markuu kaasi doorsado maxaad; dhaaxa dalandooshay,
Hadba kii dan kaa lihi muxuu; shilimo kuu daadshay,
Noloshaa daciifka ah maxaad; dunidan soo joogtay,
Adigoo Daleelo ah maxaad; dibad ka soo toosay,
Dawarsiga shisheeyaha maxaad; daacad ugu roortay,
Hadba meel laguu diray maxaad; war uga soo duubtay,
Dilaal iyo mallaal iyo maxaad; ii dadqalataysay,
Anigoon dareen qabin maxaad; cadawga ii dooxday,
Anoo daacad kuu idhi maxaad; been u dalandooshay,
Dusduskiyo khiyaamada maxaad; badi I deeqsiisay,
Dadka lama xumeeyee maxaad; kibir u daashootay,
Wixii laga ducayn jiray maxaad; derejo sii moodday,
Dariskiyo xigaallada muxuu; buuqu dami waayay,
Alleylehe daraaddaa muxuu; degalku naafoobay,
Dar Ilaahay kaligaa maxaad; dunida aafaysay!
Markaan dood idhaahdaba maxaad; faan isula duushay,

Dantaadii adoo helay maxaad; baaqi iga doontay,
Waxaad dihatay kii ogi muxuu; dib uga sheekeeyey,
Doofaar sidiisii maxaa; ficil laguu diiday!
Markaad waayo duubnayd maxay; dani ku hayn wayday!
Intaan damac lahaan jiray maxaan; dib u madoobaaday,
139 Ismaaciil Cumar Geelle, Madaxweynaha Jabbuuti.
131
Dullinimo asaagay maxaad; libinta ii diidday,
Daraaddaa maxaan labada gelin; seegay danahayga,
Intaan dirac ahaan jiray muxuu; doqon I faalleeyey!
Dil ceebeed adaa igu qabtiyo; noloshan diiqaaye,

Digashadan xanuunka leh adaa; dumiyay yoolkiiye,
Diintii Ilaahiyo sharcigu; dibadda kuu saarye,
Kollay labada daarood tan hore; daallin baad tahaye,
Ifkan waxad ka soo doontaybaan; yaab la duubnahaye,
Hadday derejo kuu oolli layd; kuma durraameene,
Intaan Dirirka Cawleed ku jiro; dayrna cidi gaadhin,
Adigiyo intii ii darnayd; daadku idin qaadye!
29. Dhextaal
Sabti, July 16, 2021
Maanta waa July 16, 2021ka. Waayaheeda iyo halka maanta la joogo ka
sheekeysan mayno. Aniga bil ka hor oo ahayd June 16, 2021ka waxa ii
buuxsamay 29 sannadood oo cimri ah, waxaana ii bilaabmay gu’gii
soddonnaad. Dhinaca kale, waxa sannad laga joogaa markii aan curiyay
gabaygii Gashi ee ka hadlaayay Lixdanguurada xorriyadda. Sida oo kale,
waxa Saddex sannadood laga joogaa markii aan sameeyey gabaygii Calanka
ee Duufaan. Sidaa si la mid ah, waxa Toban sannadood laga joogaa maalintii
aan curiyay gabaygii Xoghayntii Naftayda bishii July, 2011kii. Gabaygaas oo
baydadkiisa ay ka mid ahaayeen:

Caawa, Toban sannadood ka dib, waxa aan ka soo quusanayaa in gabay

kaliya Soomaaliya lagu xorrayn karo. Inaan gabaygan kaliya iska daayo ayaan
ku sii qancayaa. Waxa aan u sii dhawaanayaa dhinaca dagaalka iyo gacan ka
hadalka. Naftaydu waxa ay ii riixaysaa dhinaca qoriga, waxaanay iga
140 Xarakooyinka Soomaaliya ka dagaallama.
132
riixaysaa dhinaca gabayga. Waa xaajo la filan karo, sababaheeduna ay xoog
badanyihiin.
Waakan gabaygii Dhextaal oo dhammaystirani:

Maxamedoow141 dhambaal iyo war iyo; waa farriin dhabahe,
Dhalashada kuwii ii xigaad; iigu dhawdahaye,
Dhayal haw malayn gabayadii; dhumucda weynaaye,
Waa dhiirrigelin uu nin ragi; ficil dhaqaaqaaye,
Ismana dhiibayee taladu way; naga dhaxaysaaye,
Halgankii dharaar iyo habeen; dhagida ii diiday,
Anuunbaa dhawaaqaye filkay; ima dhagaystaane!
Gabannimo waxaa looga dhigay; maalmo dhalanteede!142
Dhaliil raagtay eed aan dhammaan; dhiillo hadhi wayday,
Dhakafaar dhib aan laga bogsoon; arami dheeraatay,
Dhaxal lumay dadaal dhaawacmiyo; xaajo dhicisawday,
Hadba waxaan dhufays ugu jiraa; dhamac kaliileede!
Ma dhaqaaqi karayee xubnaha; waan dhutinayaaye,

Alleylehe dalkaygii dhammaa; lay dhudhubateeye,
Waataa baddii dherersanayd; baayac loo dhigaye!
Soomaaliduna way dhoohantahay; beenna loo dhuraye,
Dhugmo iyo wax sheeg waa horay; kala dhaqaaqeene,
Hadba waxay u sii dhololayaan; maal la soo dhacaye,
Mariiskoodibay dhaafsadeen; midho dhunkaaleede,
Dareenkoodu waa dheef sokiyo; dhaqasho maalmeede,
Marna dheelalawgiyo wahsiga; kama dhammaadaane,
Waa duul Ilaahay ka dhigay; shilimo ii dhiibe,
In yar iyo dhif mooyee xornimo; waa la dhalanteede,
Dheri iyo wixii lagu riday; dharag u haystaane!
Dhiillaabay laylkii markaa; dhagida jiifteene,

Dhismahoo hagaagiyo waxaan; filayay dheeraaye,
Dhayal baaba lay moodayaye; dhaawac baan ahaye,
Ka dhul sugay itaalkay inaan; dhiciyo Maandeeqe!
Anigoo dhafoorrada qabsaday; layga sii dharagye!
Waa dhiidhigii uu nin ragi; dhaafsan jiray ciile,
Dhimashaduna waa guul haddii; laysu dhaarsado’e,
Waa dhabar adayg waxaad nasriga; ugu dhawaataaye,
Dhacadiid wixii lagu sugaa; kuu dhadhami waaye!
141Maxamed Haaruun Biixi.

142Maalmaha xorriyadda ee June 26keeda iyo July koowdeeda ee loo dabaaldego xorriyadda aan
cidiba haysanin ee Soomaaliya.
133
Dhoolkii hillaacaay haddii; dhibic lagaa waayay,
Dharaariyo habeennaba haddaan; sugayay dheeftaada,
Waa dhediyo ceeryaan waxaan; saaka dhurayaaye,
Sheekadan intaan kuu dhildhilay; wada dhannaanaatay,
Fahamkeedu waa meelo dhaw; waanu dheeryahaye,
Dibnahaan ka sii dhawrayaa; dhihitinkeediiye!
Mar waa dawladnimadii dhacdiyo; hawshan deellidaye,

Marna waa dhambaal lagu sharraxay; xaajo kaa dhimane,
Marna waa odhaah kaaga dhigan; hadal dhammaantiiye,
Marna waa xishoodkii dhadhamo; tayda dhaafsadaye,
Marna waa dhib aad ila ogtahay; siina dhumuc weyne!
Taallooyinkii aan dhisiyo; waa dhextaal adage,
Dhoollaha markaan kala furaad; dhaygag hadashaaye,
Dhalanteed hankii raacayoow; waa farriin dhabahe,
Dhulkayagan ma sii joogi karo; tuug la dhaansadaye!
Inaad dhiig u saydhiyo inaad; dhimato mooyaane,
Adigoo dhimbiil ololin kara; duudsi haw dhurane,
Gabaygaan dhitaynaayayoow; xidhay dhankaagiiye,
Haddaan waayo kuu dhuloli jiray; dhigay warkaagiiye!
30. Dibadwareeg
Axad, July 18, 2021
Muddo Toban sannadood ah ayaan ugu yaraan dhawr iyo Toban jeer
naftayda ku qanciyay dagaal kaliya. Haddaba soo koobis muhiim ah oo aad
wax ku fahmi karto iyo sida aan halkan ku soo gaadhay ayaan rabaa inaan
gabaygan Dibadwareeg ku bilaabo.
1. Xoghayntii Naftayda, 2011kii

2. Dabadhilif, 2015kii
143 Xarakooyinka Soomaaliya ka dagaallama.
134
Markuu dududda laalaadiyaa; looga sii daraye,
Doonyaha Isaaq dego ma arag; wiil dagaalama’e,
Shisheeyahan dalkeennii qabsaday; haw durbaan tumine,
3. Gobannimo-u-dirir, 2015kii
Markaasaan Galbeed iyo xorayn; Geeska oo idile,
4. Hammi, 2016kii
Aniguna cidlaan heesayaa; hadh iyo laylkiiye,
Hammi ila fogaadiyo maxaan; arami hayn waayay,
Hurdadiyo isyeelyeelku waa; hadal carruureede,
Shisheeyuhu hormood kama noqdeen; damalladii Hawd’e,
Halgankii dadkaygiyo xornimo; kama habsaameene,
Heeryada gumaysiga ilxumo; lama hagoogteene,
Afrikaanku hoy kama dhigteen; lama huraantiiye,
Halyay iyo ninkii magac lahaa; kama hayaameene,
Habrashada nin liitiyo magaan; nama hoggaansheene,
Horusocod anoo jecel wakhtigu; igama hiisheene!
5. Baraarug, 2017kii
Anuunbaa Bullaaliyo Wardheer; baafiyoon heline,
Burji malaha Soomaalidaa; beledka joogtaaye,
Waa qaran bukoodoon dawiyo; baano loo heline,
Ficil iyo haddaan lagu ballamin; dil iyo baaruudda,
Wallee hadal bilaashaan xornimo; Biixiyoow144 dhaline!
6. Duufaan, 2018kii
135
Digashada xanuunka leh marbuu; dib uga sheekeyne,
7. Sooyaal, 2019kii
Siyaasigu intuu meel cidlo ah; inagu seeteeyey,
Anna Sabaxareed aan fadhiyo; samirna dheeraaday,
Waa sacabbo madhan xaajadaan; saymo loo geline,
Waa erey sarbeebiyo tixaan; mariyay saabaane,
Waxa dhiigga loo saydhayana; helay sirteediiye,
Soomaalidii aan wax badan; samo la doonaayey,
Mid I siray mid been igu sasabay; mid I sabaaleeyey,
Wuxuun baan samayn oo nin ragi; wuu sahwiyayaaye,
Sahankaan u diray meel fogbaan; sugayay maalmaaye,
Sidaa igu ogow waan jeclahay; in ay samaataaye!
8. Diihaal, 2020kii
Darmo nabad ah iyo rays adoo; Dabac ku maalaaya,
Aqal laba daryaale ah adoo; meel dugsiya jiifa,
Duruufuhu marbay kaa ridaan; Doollo iyo Hawd’e,
Danwadaagta iyo guulwaduhu; damac ma yeeshaane,
Gobannimo ninkii doonayay; diriri joogtaaye,
Damiir iyo ninkii dhiig lahaa; wuu dagaalamaye!
Aniguna waxaan doonayiyo; diifta igu raagtay,

Ama aan duruuf adag u maray; danina ii seegtay,
Ama aan dadkaygoo is nacay; dib u walaaleeyey,
Axmed-gurey dabkii uu shidaan; sii dugsanayaaye!
Dibna uma socdee meel shishaan; diirad ku hayaaye,
Inaad dirirto mooyee xornimo; cadawgu kuu diidye!
Waa nolosha aad doonaysaan; dawga loo maro’e,
Dibna uma helaysaan waxaa; saaka dumisaane!
- - - - -
Daalibaanba waa kuwa hantiyay; degelladoodiiye!
136
Dalkeenii shisheeyahan qabsaday; daallinkiyo tuugga,
9. Gashi, 2020kii
Runtoo loo gargaariyo waxqabad; waw gudboonnahaye,
Nin waliba intuu garanayaa; loo gudbinayaaye,
Is gaafoodhintii iyo naxwihi; soo gabaabsiya’e,
Gashi Ciiddu igu leedahoo; gaaxdaybaa badane,
Goobyaaliddii hore tashigu; taa ka soo gudubye,
Meel aan la gaadhaba xilbaa; laygu guud furaye,
Halgan aan gaboobaynin baan; saaray gaadada’e,
Gabaygana halkaasaan ku xidhay; gebi ahaantiiye!
10. Hiiraal, 2021ka

Haddaan anigu taydii hantiyo; ima hawaysteene,
Hiyyi been ah kuma maamuleen; imana haysteene,
Haaheeyeraac iyo fulaa; dilay hankaygiiye,
Hayeeshee wixii la higsadaba; heer fog laga gaadhye,
Daruuruhu waxay hoganayaan; dooxyadii Herere,
Waa wixii habeen iyo dharaar; loo hammuun qabaye,
Inkastoo la hoosaasiyoo; hadimo loo gaysto,
Heec iyo midkii liitta iyo; hebedka mooyaane,
Nin xaqqiisa laga haysan karo; Hooyo may dhaline!
11. Garmaqaate, 2021ka

Gumaadkii Itoobiya markay; Xamar garaacaysay,
Nin garaad xun iyo maalintuu; fule gariiraayay,
Ee waliba gool iyo rag kale; hilib u geedeeyey,
Waa faan ninkii garanayaa; gole ka sheegtaaye,
Gabre iyo dhashiisii raggii; gaabiyaad tahaye!
12. Dhextaal, 2021ka

137
Ka dhul sugay itaalkay inaan; dhiciyo Maandeeqe!
Anigoo dhafoorrada qabsaday; layga sii dharagye!
Haddaba; maanta talo waxa ay ku soo ururtay in xalkii, xorriyaddii iyo

dawladnimadii aan gabayga ku raadinaayay Tobanka sannadood, in aan wixii
hadda ka dambeeya gacanta ku raadiyo. Sidaasidaraaddeed, gabaygan
Dibadwareeg waa natiijadii ka dhalatay arrimahaasi muddada soo taxnaa.
Gabaygu waxa uu ka koobanyahay 61 meeris. Meeris waliba waxa uu u
taaganyahay hal sano oo ka mid ah 61ka sannadood ee ka dambeeyey
xorriyaddii 1960kii.
Waakan gabaygii Dibadwareeg oo dhammaystirani:

Cumaroow145 dad lama caasiyee; deeqsibaad tahaye,
Waxaad tahay nin diiwaanno badan; iigu daabacane,
Dulmigiyo waxaad tahay nin aan; duudsi qaayibine,
Inkastoon diraac hore farriin; debecsan kuu dhiibay,
Dahab laguma miisaami karo; arartii Duufaane,146
Damqashadan xanuunka leh adaan; kuu dunuunucaye,
Degmadaad ogayd lagama rarin; damacna waa kiiye,
Mar haddii dalkeenii dhammaa; cadaw ku soo duulay,
Duco iyo wax sheeg iyo haddii; samihi duugoobay,
Digniinta iyo waanada haddii; dayro laga keenay,
Doorkii nin ragi qaadan jiray; daayacbaa galaye,
Digarogasho waa lamahuraan; maalintii darane!
Durbaanka iyo heesaha marbaa; la iska daayaaye,
Aniguna dareenkii cuslaa; kuugu duurxulaye!
Inkastoon duruuf adag u maray; danina ii seegtay,

Inkastoon da’daan ahay farriin; dunida gaadhsiiyay,
Hayeeshee daruuraha cirkiyo; roob ma soo di’ine,
Dibnahaa runtii laga qufulay; beenna loo durugye,
Soomaalida wixii dumiyay ee; daayacaa badane,
Cumar Cali Xassan (Seerbiya).

145
Duufaan waa gabay aniga iyo calanka Soomaaliya aanu ku sheekeysanay oo soo baxay June,
146
2018kii.
138
Anna gobannimaan doonayaa; hebella deelqaafe!147
Daratadan la eediyo kuwii; diiratada beeray,
Qof dardaran dammiin aan caqliga; derejo loo siinin,
Nin aan duugga nololeed wax kale; loogu dara haynin,
Iyo waxaan dagaal kula jiraa; daallin iyo tuuge!
Doc ka yeedhka iyo guulwaduhu; hayla dirireene,

Durbaan been ah kii loo tumaa; faan ha daydayo’e,
Doqon iyo nin aan garanayaa; hay durraansado’e,
Daandaansi iyo eed nin xumi; haygu sii daro’e!
Markaan dood idhaahdaba magaan; hayga duudsiyo’e,
Doollaallo ruux soo ambaday; taa ha daafaco’e,
Dabuub raagtay iyo muusanaw; hay daliishado’e!

Ujeeddadu hadday durugsantahay; aan u daadego’e,

Mar haddaanay diintiyo sharciga; hebello doonaynin,
Duullaan shisheeyiyo askari; daabbad lagu keeney,
Ninna ‘Daafi’148 kuma haysan karo; maal dad leeyahaye,
Dambi ku hadli maayee xornimo; daaqad laga tuurye,
Dulli iyo intii liidataa; jooga ‘Daarahane’,149
Waa ‘Dibadwareeg’ wiilashii; daacadda ahaaye,
Waxa dhiigga loo daadiyaa; daw kalaan jirine!
147 Dhalinyarada reer Koonfureed qaarkood ee aan Xamar ku arkay, way ka arradanyihiin milgaha
iyo qaayaha nolosha, waliba iyaga oo afka ka sheegta in Soomaaliya ay midaysantahay oo aanay kala
go’in. Waxa ay jecelyihiin ama ay ku riyoodaan in sida ay iyagu wax u arkaan wax loola arko, haddii
kalena ceebayn, cay, aflagaado, ka been abuurasho aan xishood iyo xad midna lahayn iyo edebdarro
heerkeedan ugu sarraysa ayaa kuu diyaar ah.
148 Daafidu waa Canjeerada Xabashida nooc ka mid ah. Halkan waxa looga jeedaa, sandareero iyo
shilimaad, askar shisheeye, basaasnimo iyo dabadhilifnimo gaaleed, ninna dalkayaga iyo
magaalooyinkayaga kuma haysan karo.
149 Madaxtooyooyinka looga taliyo Soomaaliya iyo maamulladeeda kala duwan.
139
Aniguna filkay kama duwani; qaatay daabaca’e,
Dacar lama macayn karo haddaan; la isku duubnaane,
Dabayluhu waxay soo sidaan; mur iyo deebaaqe,
Dab inaan aloosiyo inaan; dogobyo xoogeeyo,
Dirac iyo nin geesiya inaan; ficil dareensiiyo,
Ama aan dariiq loo halgamo; dib u ilaaleeyo,
Degta iyo inaan labada garab; diiradlaha saaro,
Dabadhilifka naaxiyo inaan; dooxatada jiidho,
Aniguba diyaarbaan u ahay; dil iyo baaruude!
Faallo:
Waa July 19, 2021ka. Waxa aan taaganahay Isgoyska caanka ah ee Banaadir ee
magaalada Muqdisho. Telefoonkii ayaa ii soo dhacay. Waxa aan ku idhi “Al
Muslimuuna Calaa Shuruudihim – Muslimiintu waa kuwii ballankooda
ilaaliya”. Markii aan ka dhaqaaqay magaalada Afgooye oo gurigayga Xamar
u jirta wax ka yar 30km ayaa iigu dambaysay wax astaan dawladeed ah
dhammaanteedba. Wax yar ka dibna waxa aan galay deegaamada ay ka
taliyaan Al Shabaab. Astaantooda ama calankooda ayaa ka taagan ama
dulsaaran geedaha waddada dhinaceeda. Hadda, saacaddu waa 5:20
galabnimo. Waxaan taaganahay magaalada yar ee magaceedu weynaaday ee
Toorotoorow ee gobolka Shabeellaha Hoose oo Xamar u jirta 100km. Askari
gadh cas ayaa fadhiya Kaantaroolka. Aniga oo gaadhiga ku dhex jira,
magaalada ayaan ku dhex wareegey, waxaanan isha la raacay dadka iyo
noloshooda. Magaalada waxan ugu badan ee lagu iibinayaa waa Tooshashka
la shito. Waan ka dhaqaaqay. Jidka ayaan ku sii affuray. Magaalada Farsooley
ayaan isa soo taagay 08:00 fiidnimo. Casho ayaanu ka cunay, sida oo kale,
caano ayaanu ka qaadanay, ka dibna jidka dheer ayaanu cagta saarnay. Waa
gudcur habeennimo. Waxa aan sii dulmaray Buundada caanka ah ee
Haawaay oo u dhaw goobtii Maraykanku ku dilay Amiir Axmed Cabdi
Godane. Waxa aan subaxnimadii ciidda Carafo gaadhay magaalada yar ee
Kuunyo Barraw, halkaas ayaan ku tukaday salaaddii ciidda, soo dhawayn iyo
nasasho ayaan ku qaatay.
Maqribkii wax yar ka hor ayaan gaadhay xarunta Al Shabaab ee Jilib ee

Jubbada Dhexe. Magaalada waa u maalin ciiddeed oo aadbaa laysu dhex
qaadayaa.
Idaacadda FM-ta ah ee magaalada ayaanu gaadhiga ka shidanay. Barnaamijyo

ayaa ka socda idaacadda. Dadweynaha ayaa si toos ah uga qayb qaadanaaya.
Waxa hadda hadlaaya mid ka mid ah dadweynaha ku ciidday magaalada
Buu’aale. Waxa uu yidhi “waxa aan salaamayaa dhammaan Muslimiinta.
140
Waxa aan salaamayaa Amiirka. Waxa aan salaamayaa ehelkayga”. Wax yar
ka dib, waxa soo galay Sheekh Xassaan Xusseen Aadan oo ka hadlaaya u
samafalka waalidka. Waxa aan soo maray, dhul ka badan 500km oo ay ka
taliyaan Al Shabaab, marka la eego waddada aan soo maray ee Xamar ilaa
Jilib, run ahaantiina waa qayb aad u yar oo ka mid ah dhulka Soomaaliya ee
ay Al Shabaab ka taliyaan. Maxaan haddaba arkay? Aan soo koobo nuxurka
safarkayga, faahfaahintana aan dib u dhigto.
Kaantaroolka laga soo galo Magaalada Jilib ee Jubbada Dhexe oo hadda ah caasimadda
Al Shabaab, Soomaaliya. July 26, 2021.
Ugu horrayn, waa lay soo dhaweeyey, sidan ugu heerka sarraysa. Si
xilkasnimo iyo ehelnimo ah ayaa lay soo dhaweeyey. Intii suurtogal ah, waxa
lay muujiyay walaalnimo iyo qalbi furnaan. Nolol si caadi ah u socota, ayaan
la kulmay. Waxa lay diiday, wax kasta oo I dareensiin kara kalinimo ama
martinimo. Bookhashadaydu mid la sii diyaariyay oo rasmi ah ayay ahayd.
Waxa aan Jilib la tagay dhammaan wixii aan u baahnaa, sida Smart Phone iyo
Laptop, waana laygu tixgeliyay. Nasasho kooban ka dib, waxa aanu
kulannay, xubno derejo dhexe ah oo Al Shabaab ka mid ah. Waxa aanu ka
sheekeysanay dhawr qodob oo wakhtigan ugu badan naga qaatay. Waxa aan
rabaa inaan soo koobo, mid walba iyo doodda dhinacooda.
Daraawiish iyo Al Shabaab: Inta aad Al Shabaab la joogto, waxan ugu badan
ee ay dhagahaagu maqlayaan waa aayado Qur’aan ah oo Jihaadka la
xidhiidha, nashiidooyin Carbeed iyo gabayadii Sayyid Maxamed iyo
halgankii Daraawiisheed iyo suugaanta arrimahaa la xidhiidha. Qof kasta oo
Al Shabaab ka mid ah, waxa uu wax uun ka fahamsanyahay Sayyid
141
Maxamed, gaar ahaan gabayadiisii. Al Shabaab, waxa ay aad u jecelyihiin in
loogu yeedho Daraawiishta Qarniga 21aad. Sayyidka ka dib, halgankii
Axmed-gurey ayay Al Shabaab jecelyihiin in ay dib u nooleeyaan, ku faanaan,
kuna daydaan. Suugaantii Soomaaliyeed ee halgamadaas la xidhiidhay oo
dhan way xafidsanyihiin, dugsiyadoodana waa lagu dhigtaa, waxaanay ka
midyihiin manhajkooda waxbarasho ee rasmiga ah.
Halyeeyo Cusub: Axmed Cabdi Godane ama Mukhtaar Abu Zubayr waxa uu
deegaankan iyo guud ahaan xubnaha Al Shabaab kaga tagay magac aan
marna duugoobi karin. Hadal hayntiisu aadbay ugu badantahay deegaanka,
dadka iyo warbaahintoodaba. Waxa dhisan guuto ka mid ah kuwan ugu
halista badan Al Shabaab oo magaceeda la yidhaahdo Guutada Abu Zubayr.
Waxa deegaankan ku nool dhalinyaro uu magaciisu u yahay wax walba.
Dadka aan la kulmay, waxa ay Godane u qirsanyihiin, hoggaamin,
daacadnimo, geesinimo, haladayg iyo iimaan, waxaanay rumaysanyihiin in
raad taariikheed oo wayn uu kaga tagay Geeska Afrika. Sida oo kale, waxa
meel walba, gaar ahaan idaacaddooda iyo warbaahintooda Al Kataa’ib laga
hadal hayaa halgankii iyo nafhurnimadii raggii ay ka mid ahaayeen Godane,
Cayraw, Dulyadayn, Abu Jabal iyo rag kale oo taariikhdan cusub ee
Soomaalida ee ay Al Shabaab hormuudka ka tahay, marka indhahooda lagu
eego, kaalin weyn oo lama illaawaan ah ka soo qaatay. Waxa sida oo kale jira
goobo muhiim ah oo raggaas loogu magac daray, si taariikhdooda loogu
xusuusto. Al Shabaab waxa ay dhaliilsanyihiin inta badan aqoonyahanka iyo
haldoorka Soomaalida. Waxa ay aaminsanyihiin in aqoontoodu ay noqotay
wax lagu faano oo shirarka lagaga qayb galo balse aanay marnaba wax
isbeddel ah u horseedin Soomaaliya. Aqoonta noocan ah, waxa ay Al Shabaab
u yaqaannaan Fagaare-joog. Al Shabaab waxa ay jeclaan lahaayeen in
haldoorka Soomaalidu taariikhdan socota ay qayb ka noqdaan.
Jihaadka iyo Ubadka: Saaka waa subax kale. Waxa aan gaadhi yar ku dhex
wataa magaalada Jilib. Laba nin oo aanu wada soconay oo magaalada I kala
baraayay oo Al Shabaab ka mid ah ayaa u yeedhay wiil yar oo aan ka
weynayn Lix jir. Waxa ay ii sheegeen in uu wiilkan aabbihii ku dhintay
duqaymaha diyaaradaha Maraykanka. Qur’aanka halkeebaad maraysaa ayay
waydiiyeen. Waxa uu yidhi Suuraatul Shucaraa (Suuradda Abwaannada).
Way igu yara qosleen, sababtoo ah hoos ka tuur hore ayaa labada nin noo
dhexeeyey oo la xidhiidha in maanta abwaannada Soomaaliyeed badankoodu
ay ka gaabiyeen doorkii Jihaadka. Mid ka mid ah labadii nin ayaa inankii
yaraa waydiiyay, markaad waynaato maxaad doonaysaa inaad noqoto. Waxa
uu yidhi “waxa aan doonayaa inaan noqdo Mujaahid”.
AMISOM iyo Al Shabaab: Al Shabaab waxa ay go’doomiyeen inta badan

ama aan idhaahdo dhammaan xarumaha ay Soomaaliya ka degganyihiin
142
AMISOM. Xuddur, Baydhabo, Diinsoor, Baraawe, Buulo Madheedh iyo
meelaha kale ee ay AMISOM joogaan waxa ay adeegsadaan oo kaliya
diyaarado. Dhulka laysuma gudbi karo. Guud ahaan dhulka waxa gacanta ku
haya Al Shabaab. Ciidamada AMISOM marna hadda diyaar uma aha in ay ka
soo baxaan xarumahooda oo ay Al Shabaab dagaal la galaan. Al Shabaab
waxa ay aaminsanyihiin in maalmaha AMISOM u hadhay ay tirsanyihiin.
Guurka: Waxa laga sheekeeyey sheekooyin dhammaantood cajiib ah. Nin

waliba ragga aan la soo sheekeystay ama laga sheekeeyey, waxa uu qabaa
laba, saddex ama afar dumar ah. Carruurtu waa guuto. Mid ka mid ah
saaxiibbada ayaa ka sheekeeyey sheeko qosol leh. Waxa uu yidhi “nin hebel la
yidhaahdo, waa 30 jir, waxaanu dhalay 31 carruur ah”.
Qori Xarrago: Waa subax kale iyo magaalada Jilib. Saaka waxa la igu
casuumay inaan tijaabo shiishka ah sameeyo. Waxa la ii dhiibay qori BKM ah,
mid AK-47 ah iyo baastoolad yar. Saddexdoodaba waan ku shiishtamay.
Waxa ila socday laba nin oo ka mid ah raggii aan martida u ahaa. Waxa ay
aaminsanaayeen inaan ahay nin magaalo ku koray, markii dambena
waxbarasho iyo wax la mid ah ka shaqeeyey, sidaasidaraaddeed ay igu
adkaan doonto inaan qori ridi karo ama aan shiish hagaagsan samayn karo.
Koonaha magaalada Jilib oo ah jeexdimaha godan ayaanu gallay. Waa meel
magaalada oo dhami u soo shiish tagto. Meel gebi ah ayaanu tagnay. Qori
loox ah oo lagu qoray ‘Quddus lama Yuhuudaynaayo’ ayaanu meel noo jirta
ilaa 50 mitir dhignay si aanu ugu shiishtanno ama u tooganno. Labada nin ee
ila socdaa waa rag leh tababar aad u sarreeya. Waxa xaqqiiqo noqotay in aan
ahay nin shiish wanaagsan oo dhugmo sarraysa leh, sida oo kalena faham
fiican ka haysta qoryaha iyo noocyadooda, taas oo iyagu aanay filanaynin.
Anigu waxa aan sagaal jir ku gaadhay guri baadiye ku yaalla oo ay yaallaan
nooc walba oo hubka fudud ah. Halkaas ayaan wax walba ku bartay. Labadii
nin way la yaabeen shiishkayga. Gaar ahaan qorigii BKM-ka ahaa oo aan si
xarrago leh u fadhiisiyay shiishkiisa, cabbirkiisa iyo rididdiisaba, aniguna aan
ka helayba runtii. Hal mar ayaan idhi ‘wallaahi qorigani waa qori xarrago’.
Way igu qosleen, ka dibna, halkaas ayay iga soo raacday, in wixii markaa ka
dambeeyey ay iigu yeedhaan magaca ay ii bixiyeen ee ‘Qori Xarrago’.
Maalintaas laga bilaabo magacaygu iyaga agtooda waxa uu ahaa Qori
Xarrago.
Adkaysiga: Galab kale ayuu nin ragga ka mid ahi sheekeeyey. Sheekadii ayaa
waxa ay soo gaadhay wax la xidhiidha duqaymaha diyaaradaha Maraykanka.
Ka dibna waxa uu yidhi “Maalin maalmaha ka mid ah ayay rag mujaahidiinta
ka mid ahi gaadhi yar ku safreen. Meel dhexe markii ay marayeen ayay
daaleen, ka dibna waxa ay go’aansadeen in ay jidka ka baxaan oo ay yara
nastaan. Waa xilli casar ah. Gaadhigii ayay jidka dhiniciisa dhigeen, iyaguna
143
way ka yara fogaadeen maadaama maalmahaas duqaymaha diyaaraduhu ay
aad u badnaayeen. Dareen ayaa jiray deegaanka oo dhan, markaa
duqaymuhu mar walba suurtogal ayay ahaayeen, mujaahidiintuna taas way
ogaayeen. Wax yar ka dib, waxa gaadhigii ku dhacay gantaal, ka dibna wuu
burburay. Raggii way badbaadeen, maadaama ay gaadhiga ka fogaayeen.
Telefoonadii ayay ka garaacdeen saaxiibbo kale oo gaadhi u soo diray, soona
qaaday. Haddii aan qaddiyaddaas indhahayaga ku eego, Maraykanku waxa
uu khasaaray gantaal $5m ah. Annaguna waxa aanu khasaarnay gaadhi
$5,000 ah. Iyamaa khasaare badan qaba? Dabcan Maraykanka ayaa khasaare
badan qaba. Markaa maadaama ay iyagu naga khasaare badanyihiin, waanu
la samirtamaynaa”.
Webiga Jubba. Buundada dusheeda. Magaalada Jilib ee Jubbada Dhexe oo hadda ah

caasimadda Al Shabaab, Soomaaliya. July 26, 2021.
Xalka: Al Shabaab carrabkooda waxa ku ku badan “annaga iyo Soomaalida

waa naloo kala sheekeeyey”. Waxa ay marar badan igu yidhaahdeen,
Soomaalidu dacwadahooda halkan ayay la yimaaddaan oo si caddaalad ah
loogu kala xukumaa; run ahaantiina arrintaas waxbaa ka jira. Al Shabaab,
waxa ay aaminsanyihiin in ay Soomaalida qabkoodii, wax iska celintoodii iyo
hankoodii ay nooleeyeen. Waxa ay aaminsanyihiin in haddii iyaga laga
adkaado ay Soomaalidu gumoobi doonto. Waliba si foolxun. Waxa ay
aaminsanyihiin in Al Shabaab ay yihiin taariikhda dahabiga ah ee Soomaalidu
ay leedahay qarnigan. Waxa ay aaminsanyihiin in arrinta Soomaaliya aanay
wali bislaanin. Xalka waxa ay u arkaan in gaalo iyo gaalo kalkaal lala
144
dagaallamo. Waxa ay rumaysanyihiin in iyagu ay yihiin kuwan ugu
dambaynta tooda loo yeeli doono, marka laysla daalo. Waxa ay
rumaysanyihiin marka gaalada iyo damacooda ay dalka ka xoreeyaan in ay
dadkooda ka mid noqon doonaan; xattaa haddii dambi loo haysatana ay
diyaar u yihiin in la maxkamadeeyo. Waxa ay aaminsanyihiin, in runtu
horteenna iman doonto, sida Daalibaan oo kale.
Gunaanad: Dadka aan la kulmay, waxa ay ahaayeen dad wax yaqaanna,

dunidan faham buuxa ka haysta oo meelo kala duwan oo dunida ah ka yimid
ama wax ku soo bartay ama ku soo koray, ku qanacsan waxa ay ka
shaqaynayaan, waliba si weyn, wax badan akhriyay, dhacdooyinka socda si
wanaagsan ula socda, xog ogaal ah, guud ahaan dunida, gaar ahaanna
Soomaaliya waxa ka socda aad ugu war haya. Dhacdooyinka maalinlaha ah
iyo jilayaashooda, xattaa waxa Facebookga lagu qoro iyo sheekooyinka suuqa
ee Soomaalida dhexdeedana aanay waxba ku seeganayn. Sida oo kale, waxa
ay ahaayeen dad aad u qirsan in khaladaad jiraan balse rumaysan in duruuftu
ay keentay. Arrinta ugu dambaysa ee Al Shabaab carrabkoodu ku badani
waxa weeye, waxa ay in badan ku celceliyeen: waxa nala yidhaahdaa, idinka
yaa idin dirtay oo inaad dagaallantaan oo dalka gaalo ka hor istaagtaan idiin
wakiishay, annaguna waxa aanu leenahay ‘yaa naga xiga’.
Si kastaba ha ahaatee, laba todobaad oo safar ah ka dib, Xamar ayaan dib ugu
soo laabtay.
31. Dabargo’
Salaasa, August 31, 2021
Ka soo laabashadaydii Jilib, waxa xigtay dhacdo kale oo weyn oo leh xusuus
taariikheed oo caalami ah. Waa bixitaankii ciidamada Maraykanka ee dalka
Afghanistan. Haddii aan dib kuu yara celiyo, Daalibaan iyo xulafada
dawladda Maraykanku waxa ay Afghanistan ku dagaallamayeen muddo ku
dhaw labaatan sannadood. Ka dib, markii kibirkii iyo isla weynidii
Maraykanku ay ka suurogeli weyday Afghanistan, waxa lagu qasbanaaday in
Daalibaan lala hadlo. Maraykanku waxa uu u hoggaansamay dalabaadyadii
waaweynaa ee Daalibaan ee ay ugu horrayso in dalkooda uu si degdeg ah uga
baxo. Heshiis qodobbadiisu ay muujinayaan sida Maraykanku ugu
guuldarraystay duullaankii Afghanistan ayay February 29, 2020kii, Daalibaan
iyo Maraykanku ku kala saxeexdeen magaalada Doha ee dalka Qatar.
Maalintaas waxa aan gabaygii Diihaal ku idhi:

145
Daalibaanba150 waa kuwa hantiyay; degelladoodiiye!

Dalkeennii shisheeyahan qabsaday; daallinkiyo tuugga,
Dhammaadka bishan August, 2021ka, iyada oo maalmo koobani ay ka

hadhsanyihiin bixitaanka Maraykanka ee guud ahaan dalka Afghanistan,
waxa ay ciidamada ururka Daalibaan la wareegeen guud ahaan dalka
Afghanistan, ka dibna waxa ay la wareegeen magaalada caasimadda ah ee
Kabul. Waxa si la yaab leh u burburay 300,000 oo askari oo Maraykanku u
tababaray dawladdii dabadhilifka ahayd ee Afghanistan. Waxa dalka iskaga
baxay madaxweynihii Afghanistan Ashraf Ghani. Maraykanka iyo xulafadiisu
waxa ay Afghanistan ka daadgureeyeen kumannaan qof oo u badan
basaasiintii la shaqaynaayay. Wax waliba waxa ay u dhaceen si degdeg ah oo
la yaab leh. Askarigii ugu dambeeyey ee Maraykan ahi waxa uu ka baxay
dalka Afghanistan August 31, 2021ka, ururka Daalibaan na waxa ay la
wareegeen garoonka diyaaradaha ee caasimadda Kabul. Jidkaa dheer ee
halgan ka dib, Daalibaan waa dawladda rasmiga ah ee dalka Afghanistan.
Waa tusaale nool oo halgan iyo adkaysi ah. Caawa oo ah August 31, 2021ka
ayay taariikhdu ku xusuusan doontaa dhacdooyinkan.
Haddaba, ciidda Soomaaliya oo boqol wax ka badan la wadaagta

Afghanistan, waxa muuqata in lagu ballamay in been la sheego oo runta la
iska riixo. Waxa lagu daalay arrimo yaryar oo qof waliba uu hoos u ogyahay
in aanay guuleysan karin oo ay kumeelgaadh iska yihiin. Marka meel laga
gufeeyaba, meel kale ayay ka dalooshamayaan. Sidaas aawadeed, waxa
maanta xaqqiiqo ah in jidka xassilloonida iyo dawladnimadu uu aad u
fogyahay gudaha Soomaaliya, sababta oo ah, waxa lagu ballamay in jidka
xalka la diido. Anigu waxa aan aaminsanahay in Soomaaliya ay mari doonto
150 Dhaqdhaqaaqa Daalibaan ee ka dagaallama Afghanistan.
146
jidka Afghanistan. Waa jidka kaliya ee suurtogal ah ee maanta horteenna
yaalla. Waa jid aan filaayo in lagu wada qasbanaan doono. Koonfurta
Soomaaliya waxa ka socda dagaallo la doonaayo in lagu wiiqo awoodda Al
Shabaab. Xaqqiiqada dhulka taallaa waxa ay muujisay in taasi aanay
suurtogal ahayn. Waxa la filayaa in ciidamada Afrikaanka ah ee AMISOM ay
Soomaaliya ka baxaan marka ay ku dhiig baxaan. Bixitaankaasi waxa uu
keensan doonaa in la hor istaagi kari waayo jihaadiyiinta Soomaaliya. Sidaas
ayaan Ilaahay ka rejaynayaa. Jihaadiyiintana waxa aan ka rejaynayaa in ay u
diyaargaroobaan dhismaha dawladnimo dadku ay leeyihiin oo aan taangi
shisheeye lagu ilaalinaynin. Sida oo kale waxa aan ka rejaynayaa in ay dhisi
doonaan dawladnimo xor ka ah cudurrada faraha badan ee muddada ina
hayay. Waxa aan ka rejaynayaa in ay khaladka jira badankiisa sixi doonaan,
runta ku noolaan doonaan, xeeladna ay socon doonaan. Jidkaas ayaan jeclaan
lahaa in Soomaaliya ay ku dambayso, laakiin in dhiig badan oo kale uu daato
ayaa ka sokaysa. Waxa aan si weyn uga fikiray maalinta rag aan ogahay ay
Xamar diyaaradaha gaalada dabada qabsan doonaan ee ciiddooda iyo
calankooda ay ka yaaci doonaan sababta oo ah, waxa ay ogyihiin dambiga iyo
ihaanaysiga ay gaysteen. Maalintaas, inaan raggaa loo naxariisanin ee sidan
ugu adag loo abaalmariyo ayaan ku hammiyay. La eegi doonaa.
Ugu dambayntii, waxa aan ku qancay, haddii Soomaaliya aanay marin jidka
Afghanistan, in jiritaankeeduba uu khattar ku jiro oo haddii ay soo
duuleyaashu guuleystaan ay taas macnaheedu tahay in kala qoqobka, boobka,
kala qaybinta dalka iyo farogelinta cadawgu ay heli doonaan fursad aan la
mahadinin, taas oo natiijada ka dhalataana ay noqon doonto dabargo’
ummaddeed.
Maalmahan waxa aan joogay magaalooyinka Waqooyiga, si aan dareemadan

ugu kali noqdo. Hargeysa, Boorama, Berbera, Burco, deegaamada candho
dhexe iyo meelo kale ayaan cagta soo mariyay maalmahan. Gabaygani, waxa
uu curtay aniga oo naftayda kula kaliyaysanaaya jidka u dhexeeya Hargeysa
iyo Balligubadle saacadihii dambe ee August 31, 2021ka.
Waakan gabaygii Dabargo’ oo dhammaystirani:

Alleylehe damqaday oo damqaday; aamuskuna doore,
Waxaan ahay damiir iyo run; aad dib ugu oydaane,
Waxaan ahay Ilaahay dartii; geesi dirireede,
Mar haddaan dabiib iyo xal iyo; ‘dawladnimo’ waayay,
Waxba yaan daleeladan bannaan; gocasho duubnaane,
Hadba himiladaan doonayaan; daaqad ka arkaaye,
Saadaaladiibaan ku daray; duciyo aamiine,
Hayeeshee odhaahdii dadkiyo; samirki duugawye,
Dirediruhu waa meel sokiye; doodda reeruhuye,
147
Doqon iyo ninkii liitta iyo; dumarka mooyaane,
Dirir iyo colaad loo dhaqaaq; labada daamoode,
Duullaanki wuu soo socdaa; damaca waallaaye,
Waa dabargo’eennii waxaan; kaaga digayaaye!
Dillaal iyo mallaalnimo raggii; hoos u kala doortay,

Dalkayaga la qaybsaday raggii; daawashada joogay,
Daandaansigii iyo raggii; digashadii yeelay,
Dibindaabyo mooyee raggii; libinta noo diiday,
Dulmigii fogaadiyo raggii; diifta nagu reebay,
Dakkanada cadaawaha raggii; digigixoon waayay,
Dakharrada I gaadhiyo raggii; doogta nagu eegtay,
Damacii shisheeyaha raggii; diiri kari waayay,
Damiirkii la eediyo raggii; duudsi ku ahaaday,
Hadba derejo ceebeed raggii; dano ka raacdeeyey,
Dullinimo assaaggay raggii; dacar I leefsiiyay,
Dunidaa galbeed iyo raggii; Xabashi ii doontay,
Intaasoo duruufood raggii; igu damaashaaday,
Waxba yaan daliil been ah iyo; qiil la daydayine,
Diintii Ilaah iyo sharciga; dibadda weeyaane,
Aniguna dabkii aan shidiyo; durugtay hawshiiye,
Dil la sheego mooyee wax kale; ima daweeyaane,
Marka aanu dhiig daadinaan; farax dareemaaye!
Inta aan dariiqaa cakkiran; dibad wareegaayo,

Ee aan dagaallada ku jiro; nolol difaacaaya,
Waxaad ii darraatiyo waxaad; dhaylo dubataaba,
Da’yartiyo carruuraha waxaad; kibir u dooxdaaba,
Waxaad daabac ii gaysatood; dumarka laysaaba,
Dareenkii la eediyo waxaad; faan u dagataaba,
Dala’siga dhulkaygii waxaad; kibir ku daaqdaaba,
Hadba waxaad agoomaha dayyacan; docadocaysaaba,
Deelqaafka maatida waxaad; ugu dadaashaaba,
Marka doobi ii buuxsameen; jabiyo duullaanka,
Doofaar sidiisii haddaan; ficil laguu diidin,
Haddii aan jidkii Daalibaan; dani ku yeelsiinin,
Gobannimada aan doonayaa; malaha diiwaane!
32. Uur-ku-taallo
Jimce, October 1, 2021
Sannado badan oo aan gabay ku halgamaayay, intii itaalkayga ah, waxaan
kala kulmay in aan arko dad badan oo la dhacsan aragtidayda iyo dad badan
148
oo diiddan labadaba. Taasi muhiim maaha. Waxa muhiim ah inaan is
waydiiyo, sacab iyo soo dhawayn ama diidmo iyo fogayn mooyaane, maxaa
kale ee gabaygaagu uu ka beddelay duruuftan adag ee maanta ay Soomaalidu
ku jirto. Waxba ayaa ii soo baxday. Inaan gabayga ficil ku daro ayay ka fursan
wayday. Waxaan marar badan ka fikiray ficilkaasi nooca uu noqon karo.
Dawladnimada diciifka ah ee Xamar taalla ka mid noqo ayaan ku fikiray.
Haddii aad dawladnimadaas ka mid noqoto maxaad kordhin kartaa ayaan is
waydiiyay. Waxba ayaa ii soo baxday.
Dawladnimada iyo dadka ka shaqeeya labaduba waa daciif. Xilka waa lagu
xarragoodaa ee marna lagagama shaqeeyo dan ummaddeed. Taas gunteeda
ayaan soo taabtay. Waxa ka sii daran, noocan dawladnimo ee gaaladu ay
Xamar keentay ee dhaqaalaha badan ay ku bixisay ama ciidamada badan ee
shisheeyaha ah ay ku ilaalisaa marnaba maaha dawladnimo dabiici ah.
Maalinta dhaqaalahaas gaalada la waayo ama ciidamada shisheeye ay Xamar
ka baxaan, way burburaysaa. Dawladnimo noocaas ah, oo tiirarka ay ku
taagantahay, dadka hoggaanka ka ah, fikirka iyo mabaadiida midna aydaan
wadaagin, haddii aad ka mid noqoto, maxaad ka rajaynaysaa ayaan is
waydiiyay. Fashil ayaa ii soo baxay. Gacmaha ayaan ka laabtay. Sidaas ayaan
Xamar isaga joogay muddo ku dhaw afar sannadood. Maalin kasta waxa ii sii
xaqiiqoobaayay arrintaas run ahaanshiiyaheeda. Waxa aan muddadaas tiriyay
gabayo badan.
Maalintii aan baahiyay gabayga Garmaqaate bishii April, 2021ka, waxa ila soo
xidhiidhay gabadh doonaysay in ay gabaygaas su’aalo iga waydiiso, meelaha
qaarkooda aan sharraxaad ka siiyo. Xidhiidhkaasi, ugu dambayntii waxa uu
isu beddelay mid intaa ka qotodheer. Isku dareen iyo isku damqasho ayaanu
noqonay. Gabadhan yar waxa ay qoyskooda dhibaato weyni ka soo gaadh-
dhay tacaddiyadii tiro beelka ahaa ee Itoobiya ay ka gaysatay dhulka
Soomaali Galbeed. Intii ehelkeeda ugu dhawayd ayaa si toos ah loo
beegsaday. Dil iyo xadhig ayay qoyskeedu bartilmaameed u noqdeen. Waxa
se xanuunka ugu weyn leh, in qaar ehelkeeda ka mid ah Hargeysa laga
dhiibay oo loo gacan geliyay Itoobiya. Gabadhaasi waxa ay tusaale nool u
tahay dhibaatada riiqda dheeraatay ee Itoobiya ay u gaysatay dadka
Muslimiinta ah ee Soomaaliyeed. Sida oo kale waxa ay tusaale nool u tahay,
godobta maguuraanka ah ee maamulladii Itoobiya ay ka dhisatay gudaha
Soomaaliya ay gaysteen.
Sannad guuradii 61aad ee ka soo wareegtay xorriyadda Soomaalida oo ahayd

bisha July, 2021ka waxa aan tiriyay gabayga Dibadwareeg oo dhammaantii ku
saabsan in maanta ka dib, ficil mooyaane aanan gabay kaliya iyo hadal bilaash
ah ku hawshoon doonin. Dagaal, dirir iyo wax iska celin ficil ah ayuu
gabaygaasi asaas u ahaa. Markii aan gabaygaasi tiriyay ka dib waxa aan tagay
149
magaalada Jilib oo ahayd xarunta Al Shabaab si aan u ogaado xaqiiqada
maamul ee halkaa ka jirta. Xal iyo xog raadis ayaan halkaa u tagay.
Gabaygaygii iyo wixii aan soo arkay aawadeed, waxa aan ku sii qancay inaan
ficil bilaabo, meesha aan ka bilaabi karaana ay maanta halkaas tahay.
Waakan gabaygii Uur-ku-taallo oo dhammaystirani:

Fatxiyeey adaan kuu furfuray; ereyadaydiiye,
Qalbigii mar kuu iishadaa; aamus garan waaye,
Aniguna sidii aad ogayd; waan ku aaminaye,
Kaa ooli maayoo bilaash; uma ilmeeyeene,
Hadba waxaan u sii ololayaa; eegmadii xalaye,
Waa lama illaawaan tixdaan; kuu akhriyayaaye!
Ogaadeenku way badanyihiin; Ananu151 joogaaye,
Iyagaba dadkoodii horaa; loo addoonsadaye,
Axmaaradu waxay laynayaan; innamadoodiiye,
Waa reer Isaaq152 wiilashii; Xayle153 iibsadaye,
Abtiyaalladaabaa ku maqan; waana la ogaaye,
Hadba waxaan la sii ooyayaa; uur-ku-taallada’e!
Alleylehe ammuuraa ka dhacay; araddadeenniiye,

Soomaalidii aad ogayd; waa isku itaale!
Ilaaq been ah mooyee markay; aarso garan wayday,
Ambaqaadka geeddiga horaa; loo agaasimaye,
Ujeedkoodu wuu durugsanyahay; waana shay adage,
Inkastoon ibtiladay wadaan; dhaaxa ka afeeftay,
Inkastoon dadkaygaa anbaday; dhaaxba ubateeyey,
Abtirsiimo qaar ila dhashaa; lay adeegsadaye,
Markaan arami sheegaba runtay; sii inkirayaane,
Waxay ku andacoodaanba waa; aragti ceebeede!
Hayeeshee Islaam baynu nahay; ehelu tawxiide,

Imtixaannadaan soo arkiyo; aafadiyo ciilka,
Af gobaadsi mooyee markay; taladi iimawday,
Arartiyo wax sheeggii markay; beeni ka adkaatay,
Axaadiista diintiyo markaan; aayadaha baadhay,
Dagaallada filkay ololiyaan; sii alwinayaaye,
Waa iga ogaysiis haddaad; ii ogsoontahaye,
Axdi baynu leennaye haddaad; waydo araggayga,
Ku illaawi maayoo naftaa; ehel wadaagtaane,
Adigoon Ilaahay dartii; diidin amarkayga,
151 Ananu waa Tuulo yar oo ka mid ah gobolka Jarar ee Soomaali Galbeed.
152 Qabiilka reer Isaaq ee beesha Ogaadeen.
153 Maamulka gumaysiga ah ee Itoobiya.
150
Waxaan eegayaa ‘Soohaneey’; imashadaadiiye!
33. Dhaxalreeb
Sabti, January 1, 2022
Professor Cabdi Ismaaciil Samatar waxa uu muddo soo ahaa mid ka mid ah
kuwan ugu magac dheer aqoonyahanka Soomaalida. Muddo ku dhaw 40
sannadood oo uu cilmibaadhe, macallin iyo qoraaba ahaa, waxa uu wax
badan ku kordhiyay dhigaalka taariikheed ee Soomaalida. Ilaa sannadkii
2016kii, aniga iyo Samatar waxaanu lahayn xidhiidh toos ah. Sida oo kale,
waxaanu aragti wadaag ka ahayn xidhiidhka siyaasaddeed ee ay mustaqbalka
yeelan karaan Xamar iyo Hargeysa. Waxaan marar badan ka dhimbiil qaadan
jiray sheekooyin isaga iyo duruufihiisii nololeed ku saabsan oo si laab furnaan
ah uu iila wadaagi jiray. Markii aan Xamar imid sannadkii 2017kii, ayaanu
markii ugu horraysay in aragnay aniga iyo Professor Cabdi Ismaaciil Samatar.
Talo ayaan waydiistay ku saabsan maalmaha nololeed ee aan maraayay iyo
timaaddada la sugaayo. Waxa uu igu yidhi “taladaydu waxa weeyaan, adiga
oo dagaallami kara soddon sannadood, dagaalkaaga ha ku soo koobin hal
sano”. Waxa ay ahayd talo nuxurkeedu ahaa, maalmihii badnaa way
dambeeyaane, ha degdegin. Wixii intaa ka dambeeyey, waxaan ka mid ahaa
dhalinyaro tiro ahaan kooban oo mar kasta oo uu Xamar yimaaddo uu la
kulmo, lana sheekaysto.
Maalin Sabti ah, November 27, 2021kii ayaanu kulan sheeko wadaag, qado iyo
is xog waraysi ah ku yeelanay Peace Hotel, Muqdisho. Waa muddo kooban
uun ka dib markii loo doortay xubin ka mid ah Aqalka Sare ee Baarlamaanka
Soomaaliya oo meteli doona gobolka Awdal. Ujeeddada kulanku waxay
ahayd inaanu si faahfaahsan uga sheekeysano guud ahaan muranka
doorashooyinka Soomaaliya gaar ahaan xuliska Xildhibaannada Waqooyi oo
muran arrintaa ku saabsani ka dhexeeyay Mahdi Maxamed Guuleed iyo
Cabdi Xaashi Cabdillaahi. Dabcan Samatar waxa uu ahaa garabka Cabdi
Xaashi. Waxa kale oo aan si weyn u doonaayay inaan kala sheekeysto
muddada afarta sannadood ah ee la doortay waxyaabaha u qorshaysan in uu
ka shaqeeyo siyaasad ahaan.
Samatar waxa uu hadalkiisa ku bilaabay “sannadkan ugu dambeeyey waxaan

ka shaqaynaayay in laga hortago boobka kuraasta Baarlamaanka ee reer
Waqooyiga. Run ahaantii, Soomaaliya guud ahaan iyo reer Waqooyiga gaar
ahaan, marna lama doonaayo qof karti iyo hufnaan lihi in uu soo galo
Baarlamaanka. Waxa la doonayaa qof la iibsan karo, aqoon iyo qofnimo badan
midna aan lahayn, damaciisuna aanu ka badnayn wixii naftiisu ay jeceshahay.
Taasi waxay keentay in boobka kuraasta Waqooyigu uu noqdo wax aan laga
xishoonin. Qaar badan oo ka mid ah hoggaanka reer Koonfureed qofkii qiimo
151
leh ee soo gala Baarlamaanka waxay u arkaan in uu caqabad ku noqon karo.
Dhammaantood, waxay aad u jecelyihiin in qofka reer Waqooyiga ah ee
Baarlamaanka iyo guud ahaanba siyaasadda soo galayaa uu noqdo qofka ay
iyagu rabaan. Wax waxaas la mid ah ama aan ka fogayn ayaa deegaamada
kale laftooda ka socda, balse ta Waqooyigu way ka sii fool xumayd, walina
waatan socota ee aad ogtahay.
Maalintii aan doorashada ku soo baxay, waxa hambalyooyin farabadan

warbaahinta ii soo mariyay bulsho badan oo Soomaali ah. Waxa dadkaas ka
mid ahaa Midawga Musharixiinta Mucaaradka ah oo aanu isku aragti ka
ahayn qaabka maamul ee Madaxweyne Farmaajo iyo sidii xukunka dalka loo
waydaarin lahaa. Fahad Yaasiin ayaa maalintan kaftamay ayaa la yidhi. Waxa
uu la kaftamay rag ay saaxiib iyo sheeko wadaag yihiin oo Midawga
Musharixiinta Mucaaradka ah ka mid ah. Waxa uu ku yidhi ‘Samatar ma
taqaannaan. Aniga ayaa dhammaantiin idinka aqaanna. Horta annaga (Farmaajo),
noo codayn maayo, balse sida oo kale, idinkana idiin codayn maayo. Maalinta
doorashada Madaxweynenimo, inta uu hareeraha eego, oo uu dhammaanteen sanka
inaga qabsado, ayuu waraaqda oo cad inta uu isku laabo, sanduuqa ku ridi doonaa’.
Hadalkaas Fahad wax weynbaa ka jira, sababtu waxa weeye, dadkan meesha
jooga ee hoggaanka doonayaa run ahaantii isma dhaamaan. Kolse haddii aan
Baarlamaankii soo galay, waxaan ku qasbanahay inaan waxan jira, wixii aan
wax ku biirin karo ku biiriyo, codkaygana u meel dayo. Qofkii iila muuqda in
u arrimaha qaarkood ku dhiirran karo ayaan ku dadaali doonaan inaan
codkayga siiyo, aniga oo aan rejo badan ka qabin in wax weyni is beddelaan
wakhtiyadan dhaw. Yeelkadeede, dastuurka Soomaaaliya, waxa uu noqday
mid ka mid ah balaayooyinkan waaweyn ee maanta ina haysta. Inta aan
golahan joogo, waxaan isku dayi doonaan inaan dadaalkayga oo dhan isugu
geeyo in dastuurka si wanaagsan oo Soomaalidu heshiis ku tahay loo qoro,
lagana heshiiyo. Golahan waxa igula jira, dad badan oo aan hubo in ay
arrintaas caqabad ku noqon doonaan, waxaanse dhexda u xidhan doonaa
inaan wax uun qabto. Waxa kale oo maanta Soomaalidu aanay waxba ka
ogayn waxa ka socda Xerada Xalane; waxaan tacab badan gelin doonaa inaan
ogaado arrimaha baalmarsan heshiiska Soomaaliya iyo Qaramada Midoobay
iyo Midawga Afrika ee xeradaas ka socda. Waxaan ballan kuugu qaadayaa
inaan bannaanka u soo saaro, wax kasta oo suurtogal ii ah, si Xalane
arrinteeda looga gungaadho.
Labadeennu waxaynu nahay reer Waqooyi. Suurtogal maaha in reer

Waqooyigu inoo yaqaannaan dad calooshooda raacay oo Koonfur ku lumay;
sida oo kale reer Koonfurkuna ay inoo yaqaannaan dad aanay talo
gacantooda ku jirin, cidna aan metelin, intooda badanina aan aragti halkan ku
joogin ee dhadhamo raac ah. Anigu afartan sannadood ayaan Soomaalida
152
midnimadeeda iyo jiritaankeeda dawladnimo ka shaqaynaayay. Caqliga aan
Koonfur ku arkay maaha mid marna keeni kara waxa aynu doonayno.
Maalmahan iyo bilahan waxaan ka fikiraa inaan is waydiiyo malaha waad
khaldanayd, waxaanse hubaa wixii aan raadinaayay waxa uu ahaa wax
wanaagsan. Hoggaanka siyaasiga ah ee Koonfur joogaa, isaga ayaa u baahan
in bulshadiisa laga xoreeyo oo masaakiinta ay noloshooda ku ciyaarayaan
laga qabto. Waa hoggaan badankiisu ku sifoobay laaluush, danaysi, musuq
iyo karti xumo. Hoggaan noocaas ah, lagama dhex raadin karo, waxa aynu
doonayno.
Afarta sannadood ee la I doortay, waxa aan ku dadaali doonaa inaan wax uun
saxo, intii suurtogal ah, adiguna arrintaa markhaati ayaad ka ahaan doontaa.
Haddii la I dhagaysan waayo, oo jidkii hore ee qaloocnaa lagu sii socdo, anigu
haatan waaban gaboobay, meel ayaan iska fadhiisan doonaa. Waxa ay u
badantahay inaan Gabiley ku laabto. Qolyaha gooni-u-goosatada ah, waxa
aan u sheegi doonaa in aanan aragtidooda siyaasaddeed aaminsanayn, balse
aanan haddana haynin, wax kale oo aan ku beddelo. Taasi waxa ay keensan
doontaa inaan waxooda faraha uga qaado. Ugu dambayntii, adiga waan kugu
kalsoonahay, waan garanayaa waxa aad doonayso iyo sida aad u doonayso.
Waxa aan kugula talinayaa, marar badan oo horena sidaas waan kugula
taliyaye, inaad ka fikirto, haddii waxa aad doonayso aad waydo, wixii aad
yeeli lahayd.”
Haddaba, sheekadaas aniga iyo Samatar ka dib, maalin Jimce ah, December
10, 2021kii ayaan tagay magaalada Baydhabo. Waa markii ugu horraysay ee
aan Baydhabo tago. Madaarka waxa jooga ciidamo Itoobiyaan ah. Maamulka
Koonfur Galbeed ee magaaladan ka jiraa, waa mid aad fadhiid u ah. Waxba
gacanta uguma jiraan, run ahaantii. Dhammaan maamulka waxa ilaaliya
ciidamada Itoobiyaanka. Waxa la ii sheegey in Cabdicasiis Xassan Maxamed
(Laftagareen) oo maamulkan Madaxweyne ka ahi uu isku dayay in uu joojiyo
ganacsatada lacagta cashuurta ah siiya Al Shabaab. Waxa la ii sheegey in
maamulkiisu uu go’aan soo saaray. Go’aankaas nuxurkiisu waxa uu ahaa in
ganacsade kasta oo cashuur siiya Al Shabaab laga qaadi doono lacag
labanlaab ah oo cashuur ah. Arrintaasi waxa ay culays ku keentay
gacansatada magaaladan. Al Shabaab ayaa iyaguna go’aan soo saaray. Waxa
ay magaalada Baydhabo u diideen in ay galaan booyadihii shidaalka u siday
magaalada ee ka imanaayay Xamar. Taasi waxa ay keentay in magaalada ay
shidaal la’aani ka dhacdo oo xattaa sida la ii sheegey gaadiidkii
Madaxtooyada ee Laftagareen ay shidaal waayaan. Al Shabaab ayaa laga
codsaday in ay gaadiidka shidaalka soo fasaxaan. Laftagareenna waxa uu
oggolaaday wax walba. Laftagareen tamartiisu waa sidan. Waxa uu tusaale u
yahay maamulladan maqaarsaarka ah ee meelahan ka dhisan ee magaca
mooyaane aan nuxurka kale lahayn.
153
Haddaba aniga oo ku jira xaalladdan iyo dagaalkan fikirka ah iyo hubanti
la’aantan mustaqbal ee naftayda iyo Soomaaliya labadaba, ayuu saaka iigu
bilaabmay sannadkan cusub ee 2022ka. Intii aan Koonfur joogay waxaan
fahmay dhawr arrimood. Waxa ka mid ah, guud ahaan Soomaaliya, laba
kooxood oo kaliya ayay run ka tahay in ay xaqqiijiyaan waxa ay doonayaan.
Ugu yaraan labadan kooxood waxa ay diyaar u yihiin in ay dooddooda
riixaan oo ay iib geeyaan. Labadaa kooxood waa Somaliland iyo Al Shabaab.
Dhammaan dhinacyada kale ee siyaasadda Soomaaliya ku loollamayaa
bulsho ahaan iyo hoggaan ahaan kama go’na in ay xaqqiijiyaan waxa ay afka
ka sheeganayaan.
Gabaygan Dhaxalreeb waxa uu intii suurtogal ah soo ururinayaa waxa aan

doonaayo iyo duruufaha arrimahaas ku xeeran. Waxa uu soo gudbinayaa ilaa
maalintii xorriyadda la qaatay 1960kii wixii qaldamay iyo malahayga
sababaha ay u qaldameen oo aan su’aalo iska waydiinaayo.
Waakan gabaygii Dhaxalreeb oo dhammaystirani:

Waxaan ahay nin dhoobada tolkii; Adari154 dhaafeene,
Waxaan ahay dhigaal iyo xusuus; aad u dhumuc weyne,
Waxaan ahay dharaar iyo habeen; geesi dhiirraday,
Waxaan ahay nin yara dhuubanoo; diiday dhacadiide,
Waxaan ahay dhurwaayada nin ay; dhaaxa dirireene,
Waxaan ahay nin ay labada dhinac; kala dhaqaaqeene,155
Waxaan ahay nin gaari u dhaxdoo; sugaya dheeraade!
Hadba dhaawac aan qabo maxaan; dheefta cuni waayay,

Dharaariyo wixii tagay maxaan; gocasho dhuubnaaday,
Dhalinyaro intaan ahay maxaan; socodka dheereeyey,
Soomaalida dhammaantood maxaan; huriyay dhiiggooda,
Dhan kastoo la eegaba maxaan; dhiillo maqashiiyay,
Dhiirrada intii aan lahaa; ficilna dhawraayay,
Dhawaaqii habeennimo maxay; taydu igu dhaaftay!
Dhimashada anoo jecel maxaan; dhaaxa ubateeyey,

Hadba dhaadashada guud maxaan; gabayo dheereeyey,
Dhalashada nin ii xigay muxuu; tayda dhugan waayay,
Dheeldheeli socodkii maxaan; waano dhaxal siiyay!
Intaasoo dharaarood markaan; kor u dhawaaqaayay,
154 Magaalada Herer.

155 Goosashada SL iyo dabadhilifnimada midnimada beenta ah ee maanta Xamar taalla.
154
Dhammays caanaheedii markaan; soo dhadhamin waayay,
Geelaygiyoo dhalay markaan; dhaqayo raacdeeyey!
Dhakafaar anoo qaba markaan; dhaygag socon waayay,
Dhirta iyo ugaadhiyo markuu; dhagaxu ii ooyay!
Anna waxaan su’aalahan u dhigay; waa dhexroor adage,

Dhaliilahan wakhtigu keenay iyo; waa dhambaal culuse!
Horta yaa dhulkii aan lahaa; ii dhudhubateeyey?
Dadkaygaa is wada dhaawacaye; yaa isugu dhiibay?
Dhaqashiyo aqoontaan lahaa; yaa dhegxumo mooday?
Axdigaynu meel dhiganay iyo; wacadkii yaa dhaafay?
Dhaqankiyo hiddihi aan lahaa; yaa ka dhalandhoolay?
Taariikhahaygii dhammaa; yaa iskaga dhuuntay?
Dhalanteedka iyo heesihii; yaa wax dhaba mooday?
Waataa dhafoorradu goteen; sidigtii dhaameele,

Gobannimadi aan dhici lahaa; dheelli yaa geliyay?
Dhigta udubka haysiyo kumaa; jabiyay dhuuxeenna?
Arrimahan is wada dhaafsan iyo; dhaqankan yaa beeray?
Dhawr aniga oo qaday kumaa; dharag I soo mooday?
Dheelalaabo iyo meel cidlo ah; yaa u raray dhaanka?
Dhibicdii la eegaayay iyo; sahankii yaa dhaafay?
Dhufaysyadan Axmaaradu qoddiyo; dhagaxan yaa keenay?

Dhabbihiyo jidkii dawladnimo; yaa ka dhalandhoolay?
Dhibaatooyinkaad maqashay iyo; dhagartan yaa gaystay?
Dhulkayaga wixii yaallay iyo; dahabkii yaa dhoofshay?
Dhuxulaysi iyo tuuganimo; yaa dhitadi laacay?
Dhadhaab156 yaa inoo qixiyay oo; dhacar I leefsiiyay?
Dhasalaalaq iyo raacinimo; dharabo yaa qaatay?

Dhedo iyo waxaan loo hammoon; yaa isugu dhaatay?
Wixii waayo laga dhawrsan jiray; Xalane157 yaa dhoobay?
Dhimmirkiyo xiskii aan lahaa; yaa wax dhiman mooday?
Dhulkayaga shisheeyahan qabsaday; yaa u kala dhuuntay?

Dhagarqabe kuwii loo ogaa; yaa xilka u dhiibay?
Dheecaanka hanadkii u kacay; yaa xin ugu dhaashtay?
Halyaygii ka dhiidhiyi lahaa; yaa dhab uga laayay?
Yaa intuu gantaalaha la dhacay; waliba ii dhaartay?
156 Dhadhaab waa xeradan ugu weyn qaxoontiga ee adduunka oo dhan. Waxa ku nool dad qaxoonti
ah oo Soomaali ah, waxaanay ku taallaa dalka Kenya.
157 Xerada gumaysiga AMISOM iyo Qaramada Midoobay ee Soomaaliya ku taalla.
155
Dhan loo dayaba xaajadu markay; wada dhanaanaatay,
Dhangaagaaleyaashiyo markuu; fule is dhuubaayay,
Iyadoo dalkeennii dhammaa; Xabashi loo dhiibay,
Dhimbiilaha kumaa ololiyoo; dhimasho yaa doortay?
Dhaxantiyo kulaylaha xornimo; yaa u dhididaayay?
Inaan baaqigaygii la dhicin; yaa rag uga dhaartay?
Dhabarkiyo laxaadkiyo xubnaha; yaa u shubay dhiigga?
Dhiganaha xusuus ii gashiyo; dhugasho yaa keenay?
Dhiboygii shisheeyuhu watiyo; dhoohan yaa kiciyay?
Waxba yaan tusaalahan dhawaa; kuu dhammaystirine,

Dhawaaqayga wuu garanayaa; kii wax dhaaddaniye,
Dhalinyarada158 noo hiilisaay; balo lagaa dhawrye,
Dhab cadaawe iyo baadinimo; waa ka dhacanteene,
Dhibaatada ifkiyo geeridaba; waa dhadhamiseene,
Waxaa dhawrsayseen iyo xaqqii; waa u dhimateene,
Dhiiggiinibaa lagu hantiyay; dhul iyo maamuuse!
Cumaroow159 adaan kuu dhildhilay; dhuuxa maansada’e,

Inkastoon dhextaal hore farriin; badiba kuu dhiibay,
Dhagahaaga dooddaan lahaa; kuuma dhaadhicine,
Dar Allaan u dhaartaye haddaan; galawgu dhiillaabin,
Nin kastoo I dhaawacay haddaan; tiisu dhicisoobin,
Waxaan hadal u sii dherersadaa; wayska dhalanteede,
Mar haddaan xaqqaa dhumucda weyn; dhab uga faallooday,
Dhaxalreeb waxaa iigu filan; dhicinta Maandeeqe!160
34. Sahwi
Axad, January 23, 2022
Macallinimo ayaan muddo ku soo shaqeeyey. Waa muddo afar sannadood ku
dhaw. Muddadaas kala dambeeyey waxa aan macallin ka noqday dhawr
Jaamacaddood oo Xamar iyo Hargeysa ku kala yaalla. Takhasuskayga aan
bixin jiray waxa uu ahaa Cilmiga Bulshada. Waxa aan wax bari jiray ardayda
Kulliyadaha Siyaasadda, Saxaafadda, Xidhiidhka Caalamiga ah iyo mararka
qaarkood arrimaha ka ag dhaw. Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed waxa
aan ku biiray dhammaadka sannadkii 2018kii. Markii dambena waxaan
Madaxa Qaybta Saxaafadda ka noqday Jaamacadda Ummadda. Dufcaddii
ugu horraysay muddo ka badan 30 sannadood ayaa sannadkan ka qalinjabin
158 Ereyga ‘Dhalinyaro’ waa Al Shabaab oo Af Soomaali ah.

160 Xorriyadda Soomaalida iyo midnimadeedii 1960kii ayaa loo bixiyay Maandeeq.
156
doona Saxaafadda Jaamacadda Ummadda. Tiradoodu waa 45 arday. Waxaa
ka mid ah arday isaga oo dhigta Jaamacadda ay dagaaladii sokeeye ka
bilaabmeen Xamar sannadkii 1991kii, ka dibna sidaa Jaamacadda kaga
hadhay. Markii dib loo furay Kulliyadda sannadkii 2017kii ayuu mar kale dib
isu diiwaangeliyay. Sannadkan ayuu ka midyahay 45ka arday ee
qalinjabindoona. Todobaadkii hore ayay dhammeeyeen imtixaanaddii ugu
dambeeyey ee Jaamacadda, waxaanay isu diyaarinayaan qalibjabintii rasmiga
ahayd. Soo dhawayn bulsho oo balaadhan ayay la kulmeen.
Ardayda Kulliyadda Saxaafadda, Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed.

Xarunta Jaamacadda ee KM4. January 15, 2022.
‘Maxaad nagula sii dardaarmi lahayd’? ayay marar kala duwan I waydiiyeen.
Gabaybgan kooban, balse nuxur ahaan ila ballaadhan ee Sahwi ayaan ku
sagootiyay.
Waakan gabaygii Sahwi oo dhammaystirani:

Soomaalidaan doonayiyo; sahanki iimawye,
Sidiibay farriin uga sugaan; saancaddaalaha’e,
Sidiibuu siyaasigu danlay; uga samaystaaye,
Saadaaladii loo fadhiyay; seegtay hilinkiiye,
Waxba kuuma saafine adaan; boogta kuu saraye,
Qarankiinibaa lagu salliday; saaqid iyo tuuge!
Saddex iyo siddeed iyo intay; saami tahay hawshu,
Sahankeedu wuu durugsanyahay; sidigtii Maandeeqe!
Seetada ninkii diidayoow; saahid baad tahaye!
157
Aniguba muddaan surimo xidhan; salalay awgeede,
Saadaaladii aan wadiyo; samirki dheeraaye,
Sooyaalka iyo baanihii; libin namay siine,
Suugaan wixii aan akhriyay; cidi ma suurayne,
Markaan sadar idhaahdaba anaa; lay sirgacayaaye,
Si xun baaba lay eegayaa; sahashi waa yaabe!
Anigoo sidaan wax u ogahay; badiba kuu saafin,

Waa xagal sagaashana waxaan; kuu sawirayaaye,
Sirdoonkaaga waa qiimo jaban; waxa la siistaaye,
Sumaddaadu waa iib haddii; saylad loo helo’e,
Waxa hebelba sii eegayaa; waa senaatida’e,
Madaxtooyadaa lagu sugaa; sadaqo ceebeede!
Si kastaba u eegoo haddaad; sabab I waydiisay,

Sifo dawladdeediyo ma arag; sabo aqooneede,
Kuwan talada lagu soorayaa; waa sabool madhane,
Sawaab iyo camiil baa u badan; waana laba suule,
Waxa Xalane161 loo sii wadaa; boqol su’aaloode!
Waa suuq shisheeyaha u furan; mana saluugtaane!
Inkastoon sarbeebaha murtida; badiba kuu saafay,

Sahwi haw malayn gabayadii; raacay seedaha’e,
Mar haddaan su’aalaha xilliga; sababo loo haynin,
Saadaashu way foolxuntahay; sabanka muuqdaaye,
Sahashiguna wuu igu batiyo; samirka beenaade,
Sal fudayd wixii lagu hantiyay; saani noqon waaye!
Gabonnimo waxay saarantahay; surin cidhiidhyoone,
Sacab been ah mooyee xornimo; waa la sugayaaye!
Dharaarahan silloon iyo wakhtigan; laga saliilyooday,

Hadba saacaddaan eegayaa; waanay socotaaye,
Waxaan kugu sagootiyay inaa; sawrac dirirtaane,
Safarkii aqoontiyo xilkii; ciiddu idin saartay,
Saableyda iyo feedhahaan; xaajo kuu sudhaye,
Waa laydin sugayaa waxaa; saami bixisaane!
35. Maageer
Salaasa, April 26, 2022
161 Xerada Xalane ee AMISOM iyo Qaramada Midoobay ee Xamar ku taalla.
158
Maanta waxa aan joogaa Teendhada Afisyooni. Waxa ku hareeraysan
gaadiidka dagaalka ee gaalada AMISOM. Qof walba oo halkan galaaya iyaga
ayaa baadhaaya. Waxa saaka halkan ka dhacaysa doorashada Guddoomiyaha
Aqalka Sare ee Soomaaliya. Waxa ku tartamaaya Cabdi Xaashi Cabdillaahi oo
horena ugu fadhiyay kursigan, waxa uu ka soo jeedaa Hargeysa, Saalax
Axmed Jaamac oo haddana ah Wasiirka Dastuurka, waxa uu ka soo jeedaa
Sanaag iyo Cismaan Abokor Dubbe oo hadda ah Wasiirka Warfaafinta, waxa
uu ka soo jeedaa Togdheer. Tartan adag ka dib, waxa guddoomiyenimada ku
guuleystay Cabdi Xaashi Cabdillaahi. Ninkii xil doonaaya yeelkadii, balse
ninkii midnimo ama dawlad wanaag Xamar u yimid, war weyn ayaa runtii
sugaaya. Waxa sannadkan golaha Aqalka Sare soo galay Professor Cabdi
Ismaaciil Samatar oo ka soo galay Awdal iyo Abwaan Axmed Colaad Digaale
(Abwaan Qorane) oo ka soo galay Hargeysa. Waa laba nin oo si muuqata u
diiday gooni-u-goosiga Hargeysa yaalla, sida oo kalena aan hubo inaanay
raalli ku ahayn midnimada foosha xun ee Xamar taalla. Labadooduba waxa
ay maanta dhex joogaan oo ay xubno ka yihiin golahan aan awoodda badan
lahayn.
Marka laga tago Professor Cabdi Ismaaciil Samatar iyo Cabdi Xaashi
Cabdillaahi oo dadka badankoodu ay rumaysanyihiin in ay yihiin rag
midnimada aragti ahaan iyo aaminaad ahaan u rumaysan, inkasta oo
labadooda midkood anigu shakhsi ahaan aan dood ka qabo, ragga kale ee
siyaasiyiinta ah ee gabaygan magacooda aan ku daray iyo qaar kale oo aad u
badan oo deegaan ahaan ka soo jeeda Somaliland, waxa ay runtii u muuqdaan
niman xil-ku-joog ah.
Aniga iyo Guddoomiye Cabdi Xaashi Cabdillaahi.

April 28, 2017, Xamar.
Labada aragtiyood ee midnimada iyo goosashadu waa aragtiyo is riixaaya oo

dadka reer Waqoooyi kala aaminsanyihiin. Sida oo kale, waxa labada
159
aragtiyoodba hoggaan ahaan hormuud ka ah rag siyaasiyiin ah oo aanay
aragti ka ahayn balse ay ku-adeegasho iyo maalin-dagaal ka tahay. Taasi
waxay keentay in siyaasigii Xamar xil ka waayaa uu Hargeysa ka soo jeesto
isaga oo quus muujinaaya, kii Hargeysa xil ka waayaana uu Xamar iska
xaadiriyo isaga oo dayro iyo diihaal muujinaaya. Maalmahan waxa runtii isku
qasmay oo la kala garan waayay qofkii aragti kugula doodaaya iyo kii manfac
adduunyo kugula doodaaya.
Aniga iyo Prof. Cabdi Ismaaciil Samatar. April 26, 2022, Xamar.
Jaamac Maxamed Qaalib iyo Professor Cabdi Ismaaciil Samatar oo ah

astaamaha sii muuqda ee midnimodoonkii reer Waqooyi ee Xamar sii jooga,
labadooduba waxay si laab furnaan ah iigu muujiyeen in jidku dheeryahay,
sahayduna ay yartahay.
Haddaba, waxaan anigu Xamar joogay inta badan muddo-xilleedkii

Maxamed Cabdillaahi Farmaajo uu hoggaaminaayay Soomaaliya. Waxa aan si
dhaw isha ugu hayay hoggaanka reer Waqooyi ee siyaasadda ku jira. Quus
iyo niyad xumaan ayaan ka qaaday sida hoosaysa ee ay u metelaan dadka ay
deegaan ahaan metelaan iyo sida ay uga arradanyihiin inta badan sifooyinkii
lagu yaqaanay dadka ay ka soo jeedaan. Sidaasidaraaddeed, gabagabadii
muddo-xilleedkaas ayaan gabaygan curiyay. Waxa uu si guud tilmaamayaa
waxa aan arkay iyo hadda sida aan xalka u arko. Gabaygani waxa uu qayb ka
yahay taxanaha gabayadii ka horreeyey ee xalka u arkaayay jidka dagaalka
iyo nafhurnimada. Gabaygani waxa uu saadaalinayaa in Xalane, Xamar iyo
160
Hargeysa midna aan xalka laga sugaynin, balse xalku uu ka iman doono Jilib
iyo Jamaame.
Waakan gabaygii Maageer oo dhammaystirani:

Cumaroow162 ujeeddada murtida; gabaygu waa meele,
Alleylehe midnimadaad ogayd; la isku maandhaafye,
Muddo waxaan isaga aamusnaa; murugtay hawshiiye,
Anigana muraadkaygu waa; sidigtii Maandeeqe,
Han aan cidiba muunaynin baan; meeyey leeyahaye,
Hadba muusanawgiyo tixdaan; soo mir kacayaaye!
Madalootibaa163 noogu weyn; magaca reer Sheekhe,164

Waa murannadii Saalax165 iyo; midhihii gaabnaaye,
Maareeye166 iyo Xaashibaa167; talo la moodaaye,
Maahmaahihii ina Dubbaa168; kuu markhaatiyahe,
Wuxuu Samatar169 meehaabayaa; marin cidhiidhyoone!
Aniguna waxaan maagganaa; layga maanacaye,

Maageerka waxa laygu xidhay; waa sir kaa maqane,
Muraadkaygu wuu dhaafsanyahay; xil iyo maamuuse,
Mabaadii nin lagu aaminiyo; maahir baan ahaye,
Inkastoo indhaha laygu mudo; kama macaashaane,
Waa kaa dadkaygii mintiday; maalin iyo layle,
Muruqii shisheeyuhu wadiyo; malahi beenawye,
Magansiga cadaawaha raggii; diiday laga maagye!
Masalooyinkaan kuu furfuray; doqoni waa mooge,

Malluugtaydu way durugsantahay; waana loo marage,
Mar haddii magaalooyinkii; laysu mari waayay,
Miyi iyo ma guurtaba haddii; dhaaxa laga maagay,
Madadaaladii waxa ka hadhay; maalin iyo layle,
Midigtaada ii dhiib Ilaah; mahaddii weeyaane!

163 Mahdi Maxamed Guuleed, waxa uu hadda ku magacaabanyahay Raysalwasaare-ku-xigeenka
Soomaaliya, sida oo kalena waa Xildhibaan loo doortay Golaha Shacabka.
164 Reer Sheekh Isaxaaq.
165 Saalax Axmed Jaamac, Wasiirka Dastuurka ee Soomaaliya oo reer Sanaag ah, sida oo kale waxa
dhammaadkii 2021kii loo doortay Senator ka tirsan Aqalka Sare. Waxa uu muddo Shan sannadood ah
igu metelaayay kursiga Wasiirnimo ee dawladda Soomaaliya.
166 Maxamed Cabdi Xayir (Maareeye), Xildhibaan muddo dheer ah iyo Wasiir hore.
167 Cabdi Xaashi Cabdillaahi, Guddoomiyaha Aqalka Sare ee Soomaaliya.
168 Cismaan Abokor Dubbe, Wasiirka Warfaafinta iyo Senator loo doortay Aqalka Sare.
169 Professor Cabdi Ismaaciil Samatar, aqoonyahan iyo Senator loo doortay Aqalka Sare.
161
Faallo:
Jaamac Maxamed Qaalib maanta oo ah April 26, 2022ka gelin dambe, ayuu ku
geeriyooday magaalada Jabbuuti. Waxa murugo gaar ah leh, markii aan
gabaygan qoraayay maanta gelinkii hore, Jaamac wuu noolaa. Waan ku
faraxsanahay in daqiiqadihii noloshiisa ugu dambeeyey aan aniguna
qoraayay wanaaggiisa iyo hal adagnimadiisa.
36. Dayaxii Madoobaaday

Arbaca, May 11, 2022
Gabaygani waa baroordiiq aan doonaayo inaan ku xusuusto Jaamac
Maxamed Qaalib oo April 26, 2022ka ku geeriyooday Jabbuuti, laguna aasay
xabaalaha Toon ee dulleedka Koonfureed ee magaalada Hargeysa. Haddaba,
inta aanan gabayga bilaabin, aan in yar dib idiin xusuusiyo arrimo kooban oo
ku saabsan Jaamac. Ugu horrayntiiba aan ku bilaabee; Jaamac Maxamed
Qaalib, sida uu xusuusqorkiisa ku qoray, waxa uu sannadkii 1933kii ku
dhashay Deegaanka Dhoodi-gaban ee gobolka Sanaag. Waxa uu Booliiska ku
biiray bishii April sannadkii 1955kii. Sannadihii 1956kii ilaa 1957kii, waxa uu
tababarro ku qaatay Machadkii Tababarrada ee Sheekh, ka dibna waxa uu
tababar kale u tagay Dugsigii Tababarka Booliiska ee Metropolitan Police,
London. Bishii May sannadkii 1962kii, Jaamac Maxamed Qaalib waxa loo
magacaabay Madaxa Sirdoonka iyo Amniga Qaranka Soomaaliyeed. Jaamac
Maxamed Qaalib, waxa loo magacaabay Taliyihii Ciidanka Booliiska
Soomaaliyeed bishii February, sannadkii 1970kii. Jaamac Maxamed Qaalib
xilalka uu soo qabtay waxa ka mid ahaa:
1. Madaxa Booliiska Gobolada Waqooyi, 1960 – 1962.

2. Madaxa Sirdoonka iyo Amniga Qaranka Soomaaliyeed, May 1962 –
April 1966.
3. Madaxa Booliiskii Gobolada Waqooyi (Mar labaad), April 1966 – April
1969.
4. Taliyaha Ciidanka Booliiska Soomaaliyeed, Feb. 1970 – Dec. 1974.
5. Wasiirka Arrimaha Gudaha, Dec. 1974 – Dec. 1976.
6. Wasiirka Shaqada iyo Arrimaha Bulshada, Jan. 1977 – April 1978.
7. Wasiirka Dawladaha Hoose iyo Horumarinta Miyiga, April 1978 –
Feb.1982.
8. Wasiirka Gaadiidka, Feb. 1982 – May 1984.
Burburka ka dib, waxa uu madax ka ahaa guddigii diyaarinta Axdi

Qarameedka, shirkii Dib-u-heshiisiinta Soomaalida ee Carta ee dalka Jabuuti,
sannadkii 2000. Sida oo kale, waxa uu door weyn ku lahaa shirkii Dib-u-
heshiisiinta Soomaalida ee Eldoret, Kenya. Dhinaca kale, waxa uu ka mid
162
ahaa Soomaalidii sida xun uga gilgilatay duullaankii Xabashida ee
Soomaaliya sannadkii 2006dii, waxaanu ka mid ahaa Ururkii Dib-u-xoraynta
Soomaaliya ee lagaga dhawaaqay Asmara, Eritrea.
Aniga iyo Jaamac Maxamed Qaalib. June, 2020, Xamar.
Dhinaca qoraalka iyo kaydka taariikhda Soomaalida, Jaamac waxa uu qoray

ilaa lix buug oo kala ah: The Cost of Dictatorship oo uu qoray sannadkii
1995kii. Who is Terrorist? Oo uu qoray sannadkii 2005tii. Defending History
oo uu qoray sannadkii 2005tii. Somali Phoenix oo uu qoray sannadkii 2012kii.
The Ogaden oo uu qoray sannadkii 2014kii iyo buuggiisii ugu dambeeyey ee
Taariikhda Soomaalida – Xogogaalnimo u badan - oo uu qoray sannadkii
2020kii. Sida oo kale waxa uu qoray waraaqo door ah.
Jaamac Maxamed Qaalib, waxa uu ahaa nin adkaysi badan, iskoris ah, isagu
wax is baray, waxbarasho nidaami ah aan soo marin, balse ka dheereeyey
kuwii soo maray. Waxa uu ahaa nin xusuustiisu ay aad u heer sarraysay,
siyaasadda aragti cad ka lahaa, qalinkiisuna uu runta yaqaanay.
Jaamac Maxamed Qaalib waxa uu sannadkii 2014kii soo saaray buuggiisa 'The
Ogaden Versus the Mythical Ethiopian Claim'. Buuggan waxa uu kaga
jawaabayaa buug sida Jaamac sheegey mar dambe isaga soo gaadhay oo
sannadkii 1977kii uu Jaamacadda Addis Ababa ku daabacay qoraagii
163
Itoobiyaanka ahaa ee Mesfin Woldemariam oo uu cinwaan uga dhigay
'Somalia: The Problem Child of Africa'.
Jaamac mar uu ka jawaabay dood ku saabsan in Jamhuuriyadda Soomaalidu

ay tahay dhibaato cusub oo Afrika ku soo korodhay waxa uu yidhi "annagu
haddii aanu Jamhuuriyadda Soomaalida nahay, kaliya waxay dhibaato naga
dhaxaysaa gumaysteyaasha, kuwa dhulbalaadhsiga ku dhisan iyo Itoobiyada
gumaysiga ah, balse wax dhibaato ahi nagama dhaxayso Afrikaanka kale.
Itoobiyada aan ka hadlayaa waxa weeye Axmaarada iyo Tigrayga oo
qaabdhismeedka dawladnimo ee Itoobiya iyagu leh, dadka kale ee ku hoos
noolla waligoodba gumaysan jiray, haddana gumaysta. Sida oo kale, waa in
qof waliba ogaado, Itoobiya waa gumaysi guun ah, xorriyadda gobolka
Soomaali Galbeedna way raagi kartaa, balse waa xaqiiqo soo socota oo
lamahuraan ah, Jamhuuriyadda Soomaaliduna waxay mar walba ahaan
doontaa mid ayidsan xaqqa aayo-ka-tashiga ee gobolkan".
Mesfin Woldemariam ayaa buuggiisa ku sheegey sida ay Itoobiyaanku u

leeyihiin taariikh fac weyn oo qotodheer, waxaanu soo qaatay qaar ka mid ah
waxa uu ugu yeedhay 'gabayada iyo maahmaahaha qadiimka ah Itoobiya'.
Haddaba, Jaamac waxa uu Mesfin Woldemariam waydiiyay "horta ma jiraan
gabayo iyo maahmaaho Itoobiyaan ah". Ka dibna waxa uu sii waydiiyay
"maxaad u odhan wayday gabayada iyo maahmaahaha Axmaarada,
maadaama aad ogtahay in aanay jirin wax la yidhaahdo gabayo ama
maahmaaho Itoobiyaan ah". Jaamac waxa uu ku faanay "nasiib wanaag,
annagu haddii aanu Soomaali nahay, waxaanu leenahay af, dhaqan iyo
suugaan si xusuuswadareed ah noogu abuuran".
Mesfin Woldemariam waxa uu mar kale ku dooday in Itoobiya ay door

wanaagsan ku lahayd dadaalkii xornimodoonka Jabbuuti. Jaamac waxa uu
dooddaas kaga jawaabay "Jabbuuti, xorriyaddeeda waxa u halgantay
Jamhuuriyadda Soomaalida, xogteeda iyo xusuusteeduna waxay yaallaan
Kaydka Gole Weynaha Qaramada Midoobay, balse idinka boqorkiinnii Haile
Selassie, waraysi BBC-du ay baahisay bishii August 28, 1966kii waxa uu yidhi
"annagu haddii aanu Itoobiya nahay waxaanu doonaynaa in Jabbuuti ay
waligeedba ahaato meel Faransiisku uu haysto oo aan xorriyad la siinin".
Intaa ka dib, Jaamac waxa uu farqi u dhaxaysiiyay haysashada Kenya ee NFD

iyo gumaysiga Itoobiya ee Soomaali Galbeed. Waxa uu yidhi "dadka reer
Kenya dambi gaar ah kuma laha in NFD ay dalkooda ka mid noqotay,
sababtoo ah iyaga laftoodu waxay ahaayeen dad la gumaysto, samaynta
xuduudaha beenta ahna qayb kamay ahayn, laakiin Itoobiya waxay ka
qaybgashay shirkii Afrikaanka lagu qaybsaday ee gumaysteyaasha, waan
dawlad gumayste ah".
164
Jaamac waxa uu ka hadlay nooca maamul ee waligiiba ka soo jiray gobolka
Soomaali Galbeed. Waxa uu yidhi "Madaxda maamusha gobolkan, waligood
dadkoodu may soo dooranin, balse waxa si madax-ka-taabasho ah u soo
magacaaba maamulka sare ee gumaysiga Itoobiya. Shuruudaha qofkan lagu
soo magacaabo waxa ugu muhiimsan in uu si rasmi ah ugu amar qaato una
hoggaansamo amarada iyo go'aamada Taliyaha Ciidamada Difaaca Itoobiya
ee gobolka Ogaadeen, Taliyahaas oo mar walba ah, qofkan run ahaan ka
taliya gobolka. Taliyahani waxa uu fulinayaa siyaasadda cadaadiska, dilka iyo
gumaysiga ku dhisan ee Itoobiya. Marka taasi dhacdo, dadku waxay ka
kalsooni baxaan madaxda Soomaalida ah ee gobolkan, ka dibna waxay taasi
soo dedejisaa in waji cusub la keeno, qofkii horena si foolxun meesha loo
dhaafiyo. Cahdigii Meles oo kaliya, gobolku waxa uu yeeshay ilaa Labaatan
Madaxweyne-kusheeg oo kolba mid la tuuray".
Jaamac xusuusta ayuu mar kale dib u celiyay. Waxa uu yidhi "sannadkii
1967kii ayuu Raysalwasaarihii Soomaaliya Maxamed Xaaji Ibraahin Cigaal
waxa uu isku dayay in uu qaboojiyo xiisadda siyaasaddeed ee labada dal.
Cigaal waxa uu go'aankan qaatay iyada oo dadka Soomaalida ahi ay shaki
weyn ka qabaan sida Itoobiya ay arrinta daacad uga noqon karto.
Wadahadalo arrintan ku saaban ayaa xuduudbeenaadka Waqooyiga
Jamhuuriyadda iyo gobolka Ogaadeen waxay ku dhexmareen saraakiil
maamul oo labada dhinac ka socday. Anigu waxaan ka mid ahaa dadkii
Jamhuuriyadda ku metelaayay wadahadalka. Waxa na hoggaaminaayay
Safiirkii Jamhuuriyadda Soomaalida u fadhiyay Itoobiya.
Dhinaca Itoobiya waxa hoggaaminaayay Col. Yilma oo ahaa Taliyaha

Ciidamada Itoobiya ee gobolka Ogaadeen iyo Taliska Guud ee Jigjiga. Waxa
la socday tobannaan guddoomiyeyaal gobol, degmo, ciidamo booliis iyo
saraakiil militari ah. Dadkan la socday waxa ka mid ahaa nin Soomaali ah oo
markii lays baranaayay naloogu sheegey in uu yahay Guddoomiye Gobol iyo
Ku-Xigeenka Waftiga Itoobiya ee wadahadalku noo furmay. Kulanku waxa
uu ka furmay dhinaca Jamhuuriyadda.
Maalintii kulanka ugu dambaysay ayaa qado lagu sameeyey dhinaca kale ee
xuduudbeenaadka ee Itoobiya. Markii qadadu soo dhammaatay ayuu roob
soo daatay, ka dibna baabuurta ayaa la soo galay. Baabuurtii Itoobiyaanka
waxa gudaha raacay saraakiishii Itoobiyaanka ahaa, waliba kuwii lagu
sheegey in ay xilal hoose hayaan, kii Soomaaliga ahaa ee la lahaa waa Ku-
Xigeenka guddigan wadahadalka, gaadhigii ayaa ka buuxsamay, ka dibna
dusha sare ayuu fuulay, halkaas oo uu roobku ku helay, kuna qoyay. Sababtu
waxa weeye, isagu Itoobiyaan maaha, xilkan lagu magacaabayna waa magac
uune, maamuus iyo awood midna malaha".
165
Aniga iyo Jaamac Maxamed Qaalib. January, 2022, Xamar.
Jaamac, marka uu si faahfaahsan uga warramo sheegashada beenta ah ee

Itoobiya ee guud ahaan Soomaalida iyo gaar ahaan gobolka Soomaali
Galbeed; qaybaha dambe ee buugga waxa uu kaga hadlayaa damaca soo
jireenka ah ee Itoobiya ee Jamhuuriyadda Soomaalida. Waxa uu si weyn u soo
bandhigayaa hagardaamooyinka tirobeelka ah ee ay Itoobiya u gaysatay
Jamhuuriyaddii Soomaalida ee dhalatay sannadkii 1960kii iyo dhagarta
maalinlaha ah ee ay waligeedba maleegi jirtay si aanay dawlad Soomaaliyeed
oo xor ahi marnaba uga hanoqaadin gobolkan Geeska Afrika.
Jaamac waxa uu dooddiisa qaybtan ku bilaabay “dawladda gumaysiga ah ee

Itoobiya waxay si walba ugu dadaashay in ay liqdo guud ahaan dhulka iyo
dadka Soomaalida ah ilaa cahdigii Menelik. Markii ay socdeen
wadahadalladii Ingiriiska iyo Itoobiya ee lagu doonaayay in gobolka
Soomaali Galbeed lagu wareejiyo Itoobiya, Ras Makonnen oo ahaa Haile
Selassie aabbihii, waxa uu Ingiriiska si xooggan u waydiistay in Itoobiya lagu
wareejiyo dhul balaadhan oo ay ku jirto ilaa caasimadda Somaliland ee
Hargeysa. Dhinaca kale, boqorkii Itoobiya ee Haile Selassie waxa uu geed
walba u fuulay sidii aanay Jamhuuriyaddii Soomaalidu xorriyad u qaadan
lahayn. Markii dadaalladaasi guuldarraysteen, waxa ay Itoobiya ku
dadaashay in Jamhuuriyadda Soomaalidu ay noqoto mid aan lahayn wax
ciidan ah oo difaaci kara, sida oo kalena ay noqoto dawladda ugu tamarta
daran ee adduunkaba ka jirta. Sannadihii 1950meeyadii, markaas oo
166
Koonfurta Jamhuuriyadda ay xukumaysay dawladii Wasaayda Qaramada
Midoobay ee Talyaanigu, waxa dhalinyaro kooban oo Soomaali ah loo qaaday
dalka Talyaaniga si ay u soo qaataan tababar militari. Boqorkii Itoobiya ee
Haile Selassie, waxa uu abaabul ka bilaabay dawladaha reer Galbeedka
dhexdooda, isaga oo ka codsanaayay in dawladda Soomaaliyeed ee
mustaqbalka dhalan doontaa, marnaba aanay yeelanin wax ciidamo militari
ah. Iyaga oo fulinaaya damaca iyo rabitaanka Itoobiya; qaar ka mid ah
dawladaha reer Galbeedku, waxay Soomaalida u sheegeen, in dawladdooda
mustaqbalku aanay awoodin dhaqaale ahaan in ay dhistaan ciidamo militari.
Cabdillaahi Ciise oo ahaa Raysalwasaarihii dawladdii daakhiliga ahayd; waxa
uu ku dadaalay in uu qariyo waxa ay Soomaalidu damacsanyihiin ilaa
maalinta xorriyadda la qaadan doono lagu dhawaaqo. Markii Qaramada
Midoobay ay ku dhawaaqeen maalinta xorriyadda; saraakiishii ugu horraysay
ee loo tababaro ciidamada militariga Soomaaliya ayaa laga soo wareejiyay
booliiska. Raggaas waxa ka mid ahaa Maxamed Faarax Caydiid iyo
Cabdillaahi Yuusuf Axmed. Raggaasi waxay udub dhexaad u noqdeen
dhismaha ciidamada militariga Soomaaliya. Waxaana si rasmi ah loo asaasay
ciidamada militariga ee Soomaaliya bishii April 12, 1960kii. Waa xilli aan wali
xorriyadda la qaadanin.
Aniga iyo Jaamac Maxamed Qaalib. January, 2019, Xamar.
Xorriyadda ka dib; dawladaha reer Galbeedku waxay wali sii wadeen in

Jamhuuriyadda cusub ee Soomaalida ay u sheegaan inaanay marna
dhinacooda ka heli doonin wax kaalmo ah oo ciidan. Reer Galbeedku waxay
167
diideen in ay siiyaan xattaa hub ku filan in ay Soomaalidu isku difaaci karaan
oo kaliya. Raysalwasaarihii Soomaaliya Cabdirashiid Cali Sharmaarke, isaga
oo ciidamada Soomaaliya u raadinaaya kaalmo ciidan, waxa uu safar ku tagay
sannadkii 1962kii caasimadaha reer Galbeedka ee Washington, London, Bonn
iyo Rome. Dawladahaasi, waxay si wadajir ah Soomaalida ugu oggolaadeen
kaalmo kooban oo si fudud loogu qalabayn karo ciidamo aan ka badnayn
5,000 oo askari. Kaalmadaas kooban waxa shuruud looga dhigay inaanay
Soomaalidu, marnaba dawlad kale waydiisan karin wax kaalmo militari ah.
Xilligan loo diiddanyahay in Soomaaliya ciidan ay isku difaacdo ay
samaysato, Itoobiya waxay lahayd 30,000 oo militari tababaran ah oo joogto
ah iyo kumannaan aan joogto ahayn oo hub nooc walba ah ka hela reer
Galbeedka gaar ahaan Maraykanka. Raysalwasaare Cabdirashiid Cali
Sharmaarke wuu ka biyodiiday soojeedinta reer Galbeedka, waxaanu
Soomaaliya u hoggaamiyay dhinaca Midawgii Soofiyeeti, kuwaas oo hub
nooc walba ah iyo tababar nooc walba ah siiyay Jamhuuriyaddii Soomaalida.
Itoobiya, waxay reer Galbeedka ugu jirtaa, marka laga halaayo arrimaha
Bariga Afrika, mid la mid ah kaalinta ay Israel ugu jirto siyaasadahooda
Bariga Dhexe. Sidaasidaraaddeed; burburkii Jamhuuriyadda ka dib; Itoobiya
waxa ay fursad wanaagsan u heshay in ay si walba u walaaqdo arrimaha
gudaha ee Soomaaliya. Itoobiya waxa ay ku qanacday inaanay aamusiin karin
baaqa gobannimadoonka ah ee Soomaali Galbeed, haddii ay dhisanto dawlad
dhexe oo Soomaaliyeed oo awood leh. Sidaasidaraaddeed, waxay Itoobiya
awooddeeda oo dhan isugu gaysay inaanay marna dawladi ka dhismin
Soomaaliya. Iyada oo qorshahaas fulinaysa; Itoobiya waxa ay si joogto ah hub
kala duwan ugu qaybin jirtay dhinacyada ku loollamaayay siyaasadda
gudaha ee Soomaaliya. Tusaale ahaan:
1. Warbixin lagu daabacay African Confidential 1997kii waxa lagu

sheegey in Todoba baabuur oo xammuul ah oo ka yimid Itoobiya ay
yimaaddeen saldhigga ciidamada Itoobiya ee Shillaabo. Waxa hubkaas
ka mid ahaa Qoryaha Kalashnikov iyo in ka badan Soddon Ton oo
rasaas ah iyo ku dhawaad Labaatan Ton oo lidka Taangiga ah. Waxa la
rumaysanyahay in hubkaas ay Itoobiya gelisay gudaha Soomaaliya.
Waxa sida oo kale xogtan u xaqiijiyay Golaha Ammaanka ee Qaramada
Midoobay, guddiga dabagalka cunoqabataynta hubka ee Soomaaliya,
bishii July 22, 2002dii.
2. Sida lagu sheegey warbixin lagu daabacay Horn of Africa Bulletin

sannadkii 1996-7kii, Itoobiya waxa ay hub siisay saaxiibbadeeda
Soomaaliya iyo xattaa kuwa ka soo horjeeda. Ujeeddada waxa lagu
sheegey in Itoobiya ay doonaysay in xasiloonidarradu ay sii socoto
loolankuna sii xoogaysto, dhinacyaduna aanay kala adkaanin. Sida oo
168
kale, Itoobiya waxay hub iyo rasaas ku taageertay hoggaamiye
kooxeedyadii isbahaysigii SNF (Somali National Front) sannadkii
1997kii iyo Cabdillaahi Yuusuf, sannadkiii 2000.
3. Itoobiya si ay u fashiliso shir dib u heshiisiineed oo Soomaalidu ay

Qaahira ku yeesheen; mid ka mid ah hoggaamiye kooxeedyadii
Itoobiya ay taageeri jirtay ayaa Muqdisho ku afduubtay shaqaale ka
tirsan hay’adda Bisha Cas iyo shaqaale kale oo garaarka ka
shaqaynaayay sannadkii 1998kii. Isla hoggaamiye kooxeedkaas ayaa
sannadkii 2000, si loo fashiliyo shirkii Carta, mar kale Muqdisho ku
afduubtay shaqaale ka tirsan Dhakhaatiirta aan Xuduudda lahayn.
Kuwani dhammaantood waa ficillo argagixisonimo oo ay Itoobiya gaysatay.

Geeridii Maxamed Faarax Caydiid ee August 01, 1996kii ka dib; Itoobiya
waxa ay duullaan toos ah, dil iyo dhac balaadhan ka gaysatay gudaha
Soomaaliya. Waxa ay si gaar ah u bartilmaameedsatay dadkii iyada ka soo
horjeeday ilaa ay markii dambe xoog ku soo gashay qaybo ka mid ah dalka.
Markii Soomaalidu ay dawladda ku soo dhisteen Carta sannadkii 2000, waxa
Raysalwasaare loo magacaabay Cali Khaliif Gallaydh. Raysalwasaare
Gallaydh waxa uu bishii March, 2001dii waraaq cabasho ah u diray Golaha
Ammaanka ee Qaramada Midoobay. Raysalwasaaruhu waxa uu Golaha
Ammaanka ka codsaday in ay Itoobiya ka baxdo gobolada ay ciidamadeedu
joogaan ee gudaha Soomaaliya sida oo kalena ay joojiso farogelinta ay ka
waddo gudaha Soomaaliya. Mar kale, Itoobiya, iyada oo kaashanaysa
saaxiibbadeeda reer Galbeedka iyo qabqableyaashii gudaha, waxa ay
fashilisay dawladdii lagu soo dhisay Carta, waxaanay abaabushay shirkii
qabqableyaasha Soomaalida ee Kenya, shirkaas oo ay iyadu maalgelisay, reer
Galbeedkana waxa ay uga raadisay aqoonsi.
Mar kale, Itoobiya waxa ay xoog ku qabsatay Soomaaliya, ilaa caasimadda

Muqdisho, iyada oo kaashanaysa saaxiibbadeeda reer Galbeedka. Sida aan ka
soo xigtay mid ka mid ah qabqableyaashii Itoobiya saaxiibka dhaw la ahaa
muddada dheer; Lixdii sannadood ee ugu dambeeyey (2008/9kii ilaa 2014kii),
Itoobiya waxa ay fursad u heshay in ay si weyn u dhexgasho Soomaaliya oo
dhan, waxaanay gudaha Soomaaliya ka fulisay boqolaal dil ah oo ay u
gaysatay dad iyada ka soo horjeeday. Dilalkan ay Itoobiya ka fulisay gudaha
Soomaaliya, waxa inta badan lagu eedeeyey in ay gaysteen ururka Al
Shabaab. Markii Itoobiya ay ku jabtay qabsashadii Soomaaliya, lamahuraanna
ay noqotay in ay ka baxdo Soomaaliya, reer Galbeedka iyo Itoobiya waxa ay
ku dadaaleen in ay kala jabiyaan xooggagii wax-iska-caabinta ee Soomaaliya,
taas oo ilaa xad ay ku guuleysteen, xalka dhibaatada Soomaaliyana mar kale
sii durkisay. Waxa la yaab leh, waxaas oo dhibaatooyin ah oo ay Itoobiya ka
gaysatay gudaha Soomaaliya, wali reer Galbeedku way taageersanyihin,
169
waxaana cunaqabatayn la saaray dawladda Eritrea oo aan wax farogelin ah
ku haynin arrimaha gudaha ee Soomaaliya.
Ugu dambayntii, Itoobiya waxa ay muddo ka fikiraysay sidii ay Soomaaliya

jiritaankeeda dambe u wiiqi lahayd. Mid ka mid ah guulaha waaweyn ee ay
Itoobiya gaadhay waxa ka mid ah waxa loo bixiyay Dastuurka
Kumeelgaadhka ah oo ay Itoobiya soo qaabaysay. Ujeeddada iyo nuxurka
ugu weyn ee Dastuurkani waxa weeye in meesha laga saaro awoodaha
dawladda dhexe ee Soomaaliya; awoodda rasmiga ahna la siiyo
maamulgobolleedyo maqaarsaar ah; maamulgobolleedyadaas oo
dhammaantood xuduud la leh gobolka ay Itoobiya gumaysato ee Soomaali
Galbeed; taas oo Itoobiya u sahli karta in ay si fudud gudaha u soo geli karto
maamulkii ay doonto ee danaheeda ka hor yimaadda. Dastuurkani waxa uu
meesha ka saarayaa wadahadal kasta oo macno leh oo dhexmari kara
Soomaalida Koonfureed iyo kuwa Waqooyi, sababtu waxa weeye, waxa uu
guud ahaanba meesha ka saarayaa awooddii ay dawlad dhexe oo Koonfur ka
dhisantaa kula xaajoon lahayd Somaliland. Run ahaantii; Dastuurka
Kumeelgaadhka ahi, waa mid ka mid ah guulaha waaweyn ee taariikhiga ah
ee ay Itoobiya ka gaadhay burburinta iyo wiiqitaanka dawladnimada runta ah
ee Soomaaliya. Tixgelin kasta oo mustaqbalka la siiyo Dastuurkan ay Itoobiya
soo samaysatay iyo hirgelintiisa, waxa ay noqon doontaa khiyaamo laga galay
qaranka Soomaaliya”.
Dhinaca xaaladaha siyaasaddeed ee Somaliland iyo Soomaaliya; wada

sheekeysi joogto ah ayaanu lahayn Jaamac Maxamed Qaalib ilaa afartii
sannadood ee ugu dambeeyey oo aanu Xamar inta badan wada joognay,
mararka qaarkoodna waan u sii dhawaa. Jaamac waxa uu qoray waraaq ku
saabsan Federaalaynta Soomaaliya sannadkii 2017kii. Annaga oo xogtaas
daba soconna, xilli ahaanna lagu jiro lixdanguuradii ka soo wareegtay
Midnimadii Waqooyi iyo Koonfur ee 1960kii, ayaanu Jaamac Maxamed
Qaalib waydiinay Midnimada aad rabtaa sidee bay u eegtahay? Waa aniga
iyo Garyaqaan Ibraahin Iidle Saleebaan, guddoomiyihii hore ee Maxkamadda
Sare ee Soomaaliya. Xilligu waa bishii December 21, 2020kii.
Jaamac waxa uu ku jawaabay “Anigu waxaan aaminsanahay horta in laba

dawladood oo Waqooyi iyo Koonfur ahi ay dhashaan, ka dibna ay wax
wadaagaan (waxna kala yeeshaan), sababtoo ah, haddii Xisbiyo midaysan la
sameeyo oo la yidhaahdo dadka ayaa wax dooranaaya oo codka dadweynaha
ayaa lagu kala baxayaa, taasi waxay keensanaysaa in Madaxweynuhu
waligiiba uu reer Koonfureed ahaado, sababta oo ah, dadka reer Koonfurka
ah ayaa ka badan reer Waqooyiga.
170
Markaa, Baarlamaan weyn oo hoose ha yeeshaan reer Koonfureedku iyo
dawladdooda u gaarka ah (tirada Baarlamaankooda hoose iyo haddii ay
maamulgobolleedyo isu sii qaybinayaanna, iyaga ayaa go’aankeed leh), reer
Waqooyiguna Baarlamaan u gaar ah ha yeeshaan iyo dawlad u gaar ah. Qolo
waliba waxooda iyaga ayaa gaar u yeelanaaya, (iyaga ayaana
maamulanaaya).
Maxaa haddaba ka dhaxaynaaya? Waxa ka dhaxaynaaya Madaxweynaha

Federaaliga ah iyo Baarlamaanka Federaaliga ah. Madaxweynuhu waa in uu
meerto noqdaa. Haddii mar uu ka yimaaddo Koonfur, marka ku xigta waa in
uu ka yimaaddo Waqooyi. Sida oo kale, Baarlamaanka Federaaliga ahi waa in
uu noqdaa laba meelood oo isleeg. Tusaale ahaan, 50% Koonfur ah iyo 50%
Waqooyi ah. Waxa la wada yeelanayaa laba wax oo isleeg iyo si isleeg.
Madaxweynaha iyo dawladda Federaaliga ahi dhawr arrimood ayay masuul
ka noqonaysaa. Waxa ka mid ah arrimaha dibadda iyo xidhiidhka caalamiga
ah, arrimaha socdaalka, jinsiyadaha iyo baasaboorrada, arrimaha maaliyadda,
baananka iyo lacagta, arrimaha ganacsiga iyo maalgashiga dibadda, arrimaha
magangelinta iyo magangelyo bixinta, arrimaha nabadgelyada iyo
xuduudaha dalka. Arrimahaasi waa masuuliyadda dawladda Federaaliga ah.
Jaamac Maxamed Qaalib. December, 2020, Xamar.
171
Wixii aan intaas ahayn; labada dawladood, arrimahooda gudaha iyaga ayaa
ka masuul ah. Tusaale ahaan, Baarlamaan hoosaadyada labada dawladood
iyaga ayaa ridi kara Madaxweyneyaashooda, dawladda Federaaliga ahina
shaqo kuma laha, mana farogelin karto. Anigu sidaas ayaan aaminsanahay,
waxaan se dhalinyarada ku dhiirrigelinayaa in wax la soo qoro oo wax intaa
dhaama la keeni karo, waanan soo dhawaynayaa”.
Haddii aan intaas kooban kaga imaaddo, qaybo ka mid ah aragtiyihii

ballaadhnaa ee Jaamac Maxamed Qaalib; anigu markii uu geeriyooday
waxaan joogay Xamar, haddaba galabnimo Arbaca ah, May 11, 2022ka ayaan
tagay xabaasha Jaamac Maxamed Qaalib ee tuulada Toon ee dulleedka
Koonfureed ee magaaladda Hargeysa si aan ugu soo duceeyo una soo arko
goobta uu ku aasanyahay. Waxaanu galabnimadan wada soconay Khadar
Cabdi Ibraahin (Halac). Gabaygani halkaas ayuu ka curtay, waana duco iyo
dareen warran. Sida oo kale, waxa uu gabaygu ka sii hadlayaa dagaallada
dhiigga badani ku daatay ee ka sii socda Waqooyiga Itoobiya.
Waakan gabaygii Dayaxii Madoobaaday oo dhammaystirani:

Gabaygaygu waa hadal da’weyn; waana dood dhabahe,
Marna waa difaac lagu ceshado; xarafka Diineede,
Caqli dama’ dabbaal aan fahmada; derejo loo siinin,
Duryan ururay mooyee nin aan; hadal cid deeqsiinin,
Carrabkiyo nin aan labada daan; dood isugu keenin,
Waxba yaanu deelqaaf nin xumi; ii dardaar warine!170
Aniguba dareen iyo xurmaan; kula dul joogaaye,

Wali dakharradiibuu qalbigu; sii damqanayaaye,
Waxaad tahay ilayskii ka damay; degelka Soomaale,
Dayaxii madoobaadaybaad171; ugu dambaysaaye!
Kollay meel dugsoonbaad xarrago; daawataa ubaxe,
Hablii Diinta lagu sheegaybaad; daadah leedahaye,
Dermo lagu negaadiyo xurmaad; debec u jiftaaye!
Wixii kaa dambeeyiyo haddaan; warar ku deeqsiiyo,
Dunidaad ogayd loollankii; kor ula sii duulye!
Sidiibay u kala daadsantahay; dooddi Falastiine!
Dacwaddaan Ilaahay u qoray; daalacbaa hadhaye,
170 Muuse Biixi Cabdi, waxa uu markan ahaa Madaxweynaha Somaliland. Waxa uu diiday in uu ka
qayb galo aaska Marxuum Jaamac Maxamed Qaalib. Muuse waxa uu ahaa nin maamul ahaan iyo
hoggaan ahaanba liitta. Gabaygu waxa uu ku sifaynayaa in uu ahaa duryan ururay (muran ururay).
171 Sababta aan gabayga Daxayii Madoobaaday ugu bixiyay waxa weeyaan, Jaamac waxa uu ugu
nolol dambeeyey dad Soomaali ah oo haldoor ah oo run sheegnimo, waddaniyad iyo karti badan loo
qirsanyahay.
172
Duugoobi maayee xaqbaan; dabada haystaaye,
Dagaalladan Itoobiya ka dhacay; waa digniin adage,
Ilaahay docdoodiyo faruur; degelladoodiiye,
Dabiib wixii nafluhu moodi jiray; daawo noqon waaye!
Digashada kuwii loo ogaa; daaye hadalkiiye,
Ummadihi la duudsiyay ka kace; degelkii ceebeede,
Dirir iyo colaad loo dhaqaaq; labada daaroode,
Dulmigii fogaadiyo nabsigu; dacalka soo saarye!
Soomaalidaa Xamar deggani; soo dangiigsada’e,

Inkastoo drone lagu xukumay; malahi duugawye,
Shisheeyuhu wuxuu damacsanaa; dhaaxba laga diidye!
Degmadii Hargeysiyo Berbera; diiri hadalkiiye,
Inkastoo la duudsiyay xaqqii; dayrka soo jabiye,
Caawaba dabkii aad shiddaa; gaadhay daafaha'e,
Dabayl caafimaad iyo midnimo; laysku soo durugye,
Digarogasho iyo goosigii; diiday laga keenye!
37. Goobyaal
Khamiis, June 16, 2022
Professor Cabdi Ismaaciil Samatar waxa uu sannadkan 2022ka soo saaray
buug cusub oo magaciisa uu u bixiyay ‘Framing Somalia: Beyond Africa’s
Merchants of Misery’. Waa buug uu kaga hadlaayo sida xaaraan-ku-
naaxnimada ah ee kooxo isugu jira siyaasiyiin, hay’ado, safaarado,
cilmibaadheyaal iyo dawlado shisheeye ay uga macaashaan silica iyo hoogga
ka jira Soomaaliya. Samatar buuggiisan, waxa uu daadifaynayaa in
dhibaatada Soomaalidu ay tahay ‘qabiilka ama abtirsiimada’, waxaanu
dooddiisa ku difaacayaa in dhibaatadu ay tahay ‘hoggaan xumo’. Waxa uu
dooddaas markhaati uga doonayaa sooyaalka taariikheed ee dawladnimada
Soomaalida. Sidaasidaraaddeed, Samatar, waxa uu buugga si adag u
eedaynayaa aragtiyaha ku saabsan dadka Soomaalida ah ee uu faafiyay I.M.
Lewis. Ka dibna waxa uu daadifaynayaa dadkii iyo hay’adihii
cilmibaadhiseed ee aragtida Lewis ku qancay ee sii qaaday ee ay ka mid
ahaayeen Matt Bryden (1999), Hellander (1998), Bradburry (2008),
International Crisis Group (2006), Menkhaus (2006) iyo Mary Harper (2012) oo
dhammaantood salka dhibaatada Soomaalida ku tilmaamay ‘qabiilka’. Waxa
uu si adag u diidayaa sida ay reer galbeedka iyo aqoonyahankoodu wax uga
qoraan arrimaha Soomaaliya, waxaanu ayidayaa in qoraalladaasu yihiin wixii
mar dhexe loo bixiyay ‘Caddaan Studies’, loona baahanyahay in
aqoonyahanka Soomaaliga ahi uu indho kale iyo adduun-arag kale ku eego
dhibaatooyinka Soomaaliya iyo xalkooda.
173
‘Framing Somalia: Beyond Africa’s Merchants of Misery’.
Samatar, waxa uu buugga si aad u faahfaahsan ugaga warramayaa dawladihii

Soomaalida ee ilaa 1960kii. Waxa uuu laba qaybood u qaybinayaa hoggaankii
dawladda Soomaalida: qolo adduun-araggoodu wanaagsanaa oo u heellanaa
in dawladnimo caddaalad iyo karti ku dhisan la abuuro iyo qolooyin
awoodda, lacagta iyo muuqashada shakhsiga ahi ay kala weynayd wax
walba. Waxa uu taariikhda ka doonayaa tusaaleyaal muujinaaya sida
laaluushka, danaysiga iyo damaca shakhsiga ahi uu ugu dhex baahay
dawladdihii rayidka ahaa ee Soomaalida, taas oo ugu dambayntii keentay in
la inqilaabo. Waxa uu Samatar ka hadlayaa sababihii keeney in dalka
Kacaanku la wareego oo waliba shacabku soo dhaweeyaan. Waxa uu eedaha
ugu culus u jeedinayaa siyaasiyiintii Soomaalida ee xilligaas joogay oo
badankoodu ku mashquulsanaa xil, lacag iyo laaluush, taas oo keentay in
dadku ka niyad jabaan hoggaankooda. Waxa uu tusaale u soo qaadanayaa
qaar ka mid ah gabayadii Cabdillaahi Suldaan Timacadde.
Samatar, waxa uu ku doodayaa in ‘siyaasiyiinta qawlaysatada ah’ iyo ‘silic-

ku-naaxyada kale ee danlayda ah’ oo meel xun dhigay danihii iyo
dawladnimadii Soomaaliya, ay markii dambe keentay in Soomaaliya loogu
yeedho in ay tahay ‘Ceebtii Afrika’. Samatar waxa uu xoojinyaa in salka
ceebtani tahay hoggaanka fashilmay, balse aanay ahayn 'qabiilka iyo
abtirsiinta'.
174
Samatar, waxa uu si aad u dhiirran uga hadlayaa doorkii culimada
Soomaalida ee geeddisocodkii iyo noloshii ummadda. Waxa uu ka hadlayaa
sababihii keeney in ay Xamar ka abuurmaan Midawgii Maxaakiimta
Islaamka. Waxa uu si adag u dhaleecaynayaa duullaankii Itoobiya ee
Soomaaliya oo Maraykanku uu maalgeliyay. Waxa uu dhagar-taariikheed
ugu yeedhayaa kala-jabkii ku yimid Maxaakiimtii Islaamka. Waxa uu
hoggaan xumo iyo karti la’aan ku eedeynayaa raggii kursiga qaatay ee
dhalinyaradii dagaallamaayay iyo raggii furimaha dagaalka joogay ee
Itoobiya dalka ka difaacay la tashan waayay ee cidlada kaga dhaqaaqay.
Samatar, buugga waxa uu kaga hadlayaa sida iskaashatada silic-ku-

macaashka ah ee hay’adaha, safaaradaha reer galbeedka, lataliyeyaasha
Soomaalida ah ee hay’adaha u shaqeeya iyo cilmibaadheyaasha wax ka qora
Soomaaliya ay u buunbuuniyeen arrimaha qabiilka oo ay markii dambe u
beddeleen ‘federalism’, taasina ay keentay in siyaasi xildoon ah, hay’ad
macaash doon ah, odayaal koofiyad-bacleyaal ah iyo dawlado shisheeye oo
danahooda ilaashanayaa ay ugu heshiiyeen in ay ka macaashaan silica ka jira
Soomaaliya oo ay dhaqaale ka sameeyaan; taas oo natiijada ka dhalatay ay
tahay dadka oo sii halaagsama iyo danta Soomaaliya oo hog madaw ku sii
dhacda iyo silica oo sii dheeraada (Balkanization of Somali State).
Haddaba aniga oo aragtiyahaas Samatar rogrogaaya; waxa maalin dhawayd

si kedis ah gacantayda u soo galay hindise-sharciyeed ay mar dhexe meel
mariyeen Golaha Shacabka ee Baarlamaanka Soomaaliya. Aniga aragtidayda,
waa mid ka mid ah meelaha sida weyn looga fahmi karo sida siyaasiyiinta
Soomaaliya iyo shacabkoodu duruuf ahaan isu mooggan yihiin. Hindisahan
waxa magaciisa la yidhaahdaa 'Hindise-sharciyeedka Xuquuqda Siyaasiyiinta
Dawladda', waxaanay Golaha Shacabku meelmariyeen December 5, 2018kii.
Hindise-sharciyeedkan waxa curiyay guddiga anshaxa, xasaanadda iyo
daryeelka Xildhibaannada ee Golaha Shacabka Soomaaliya. Waxa
meelmarintiisa oggolaaday 167 Xildhibaan, waxa diiday 1 Xildhibaan,
waxaana ka aamusay laba Xildhibaan. Ugu dambayntiina waxa hindisahan
loo gudbiyay shirguddoonka Aqalka Sare ee Soomaaliya, December 27,
2018kii. Hindise-sharciyeedkani waxa kuu ku saabsanyahay xuquuqda
Madaxda dawladda ee xilka ka degay sida: Madaxweynaha, ku-simaha
Madaxweynaha, Raysalwasaaraha iyo ku-xigeenkiisa, Guddoomiyeyaasha
Baarlamaanka iyo ku-xigeennada, xubnaha Golaha Wasiirrada iyo xubnaha
goleyaasha Baarlamaanka ee xilka ka degay iyo qoysaskooda.
Tusaale ahaan, sida ay Golaha Shacabku ansixiyeen, Madaxweynaha xilka ka

degay waxa uu qaadanayaa gunno lacaggeed oo gaadhaysa 40% lacagta
mushaharka ah ee uu qaato Madaxweynaha kursiga ku fadhiya. Ka dibna
xeerku waxa uu ka hadlayaa xuquuqaha kale ee uu leeyahay.
175
Raysalwasaaraha iyo ku-xigeennaduna waa la mid oo waxay qaadanayaan
40% mushaharkii ay qaadan jireen markii ay kursiga ku fadhiyeen. Sida oo
kale, Guddoomiyeyaasha Baarlamaanka ee xilka ka degay waxay
qaadanayaan gunno lacaggeed oo gaadhaysa 40% lacagta mushaharka ah ee
ay qaataan Guddoomiyeyaasha kursiga ku fadhiya, ku-xigeennadooduna waa
la mid. Sidaa si la mid ah; Wasiirka xilka ka degay waxa uu qaadanayaa
gunno lacaggeed oo gaadhaysa 40% lacagta uu qaato Wasiirka kursiga ku
fadhiya. Xildhibaanka Baarlamaanka ka tirsanaa ee xilka ka degay waxa uu
isaguna qaadanayaa gunno lacaggeed oo gaadhaysa 40% mushaharkii uu
qaadan jiray markii uu kursiga ku fadhiyay. Intaas waxa sii dheer daryeel
kale oo badan oo siyaasiyiintaasi ay heli doonaan oo ay ka midyihiin dhul ay
degaan, ama guri, gaadiid, shaqaale, daryeel caafimaad iyo sugidda
ammaankooda ah. Xattaa waxa ku jira in alaabta guriga laga beddelo
dhawrkii sannadoodba mar iyo lacagta aaska oo la bixiyo haddii uu dhinto
iyo xaasaskiisa iyo carruurtiisa oo ay gunnadu u sii socoto inta xeerku
oggolyahay.
Xuquuqaha sharcigan ku xusan waxa lagu dhaqayaa siyaasiyiinta xilalka

xeerkani sheegay ka soo qabtay dawladda Federaaliga ah ee Soomaaliya laga
soo bilaabo August, 2012kii. Xeerani waxa uu dhaqangal noqonayaa marka ay
ansixiyaan Baarlamaanka Soomaaliya, ka dibna uu saxeexo Madaxweynaha,
laguna soo saaro faafinta rasmiga ah. Haddaba, haddii xeerkan Golaha
Shacabku ansixiyeen sidaas ku meelmaro oo tallaabooyinka kale ee sharci ee u
dhiman uu ka gudbo, dhaqaalaha kooban ee dawladda Soomaaliya waxa uu
mustaqbalka dhaw noqon doonaa mushaharka siyaasiga Soomaaliga ah ee
kursiga ku fadhiya ama kii ka degay ee bannaanka ku laydhsanaaya.
Haddii aan xusuustaada dib u celiyo; markii ay soo dhawaatay doorashadii

Baarlamaanka ee sannadkii 1964kii, Baarlamaankii Jamhuuriyadda
Soomaalidu waxay meel mariyeen oo ay Madaxweynaha u gudbiyeen xeer
tilmaamaya xubin kasta oo Baarlamaanka ka mid ah oo ku guuldarraysata in
dib loo soo doorto in dawladdu ay siiso lacag gaadhaysa 24,000 oo Shilling
Soomaali ah oo sooryo ah si uu magaalada ula qabsado. Waa dhaqaale xoog
leh marka loo eego qiimihii Shilling Soomaaliga ee wakhtigaas.
176
Hindise-sharciyeedka Siyaasiyiinta Dawladda.
Taasi waa xaaladda siyaasaddeed ee dalka. Dhinaca faragalinta ciidan ee

tooska ah ayaa iyaduna muddoba soo taxnayd. Tusaale ahaan, bishii January,
sannadkii 1992kii ciidamo kooban oo ka socday Qaramada Midoobay ayaa la
keenay Soomaaliya. Waa wajigii hore ee hawlgalkii Qaramada Midoobay ee
UNOSOM. Sida oo kale, bishii December, 1992kii, waxa dalka la keenay
ciidamadii hawlgalka UNITAF oo ka koobnaa ku dhawaad 37,000 askari oo
Maraykanku hoggaaminaayay. Sannadkii 1993kii, waxa hawlgalkii UNITAF
sii beddelay hawlgalkii UNOSOM II oo ka koobnaa 28,000 askari oo ka socday
isbahaysiyo caalami ah. Waxa xigay duullaankii Itoobiya ee gobolka Gedo.
Bishii January, 2005tii, xukuumaddii Cabdillaahi Yuusuf ayaa codsatay in
ciidamo ka socda dalalka Afrika ee safka hore ee IGAD oo tiradoodu ka
badantahay 10,000 oo askari la keeno Soomaaliya, qorshahaas oo urur
gobolleedka IGAD ay aragti ahaan oggolaadeen. Ciidamadaas waxa la soo
jeediyay in loo bixiyo IGASOM.172
Meles Zenawi, Raysalwasaarihii Itoobiya ayaa dhammaadkii 2006dii waxa uu

ciidamada difaaca Itoobiya amar ku siiyay in ay galaan gudaha Soomaaliya si
ay uga hortagaan wax uu ku sheegay ‘khatar muuqata’ oo ka soo socota
Soomaaliya. Kani waxa uu ahaa duullaan qaawan oo Itoobiyaanku ay
Soomaaliya ku soo qaadeen oo la mid ah duullaankii Maraykanka ee Ciraaq.
Horraantii sannadkii 2007dii, waxa bilawday hawlgalka Afrika ee AMISOM
Daraasaddan waxa aad ka heli kartaa: http://www.heritageinstitute.org/wp-

172
content/uploads/2016/02/Exit-Strategy-Challenges-for-the-AU-Mission-in-Somalia.pdf.
177
oo Qaramada Midoobay ay meelmariyeen. Waa hawlgal hadda ka kooban ilaa
22,000 oo askari oo ka kala socda dalal ay ka midyihiin Uganda, Burundi,
Kenya, Ethiopia iyo Djibouti. Bishii October, 2011kii, ku dhawaad 6,000 oo
askari oo Kenyan ah, ayaa soo galay gudaha Soomaaliya, waxaana bilawday
hawlgalka ay u bixiyeen Linda Nchi ‘Ilaalinta Qaranka’. Markii dambena
ciidamada Kenya waxay magac ahaan ku biireen hawlgalka nabad ilaalinta
Afrika ee AMISOM. Waxa iyaduna mar dambe AMISOM magac ahaan ku
biirtay Itoobiya oo ay ciidamadeedu iska joogeen qaybo badan oo Soomaaliya
ka mid ah. Dhammaadkii March, 2022ka, hawlgalka AMISOM waxa loo sii
beddelay hawlgalka kumeelgaadhka ah ee ATMIS, waxaana la siiyay sannado
kale oo dheeraad ah oo ay Soomaaliya iska sii joogi karaan.
Haddaba, aniga caawa 30 sannadood oo cimri ah ayaa ii dhammaaday,

waxaana ii bilaabmay gu’gii koow iyo soddonnaad. Aniga iyo dadka aanu
isku da’da nahay, waxay joogaan kala badh cimrigii ummadda Nebi
Maxamed ee ahaa celcelis ahaan ilaa 60 sannaddood. Kalabadhkaa cimriga ah
ee aanu caawa joogno, marna maannaan arag wax badan oo noloshan aanu
xaq u lahayn: Dawladnimo, caddaalad, caafimaad, waxbarasho iyo
adeegyadii kale ee nolosha aasaasiga u ahaa si noloshu u fududaato midna
maannaan helin. Anigu waxaan hore ugu qancay in dhibaatadu tahay
hoggaan la’aan iyo fashil siyaasi ah.
Haddaba gabaygan Goobyaal, waxa uu soo ururinayaa waxa ay run ahaantii

tahay in la yeelo. Waxa uu ku baaqayaa in gabayga iyo hadalku yihiin asal-
ma-doorsheyaal ay tahay in aan lagu daalin ama aan lagu habsaamin.
Gabaygu waxa uu ugu baaqayaa qof kasta oo ay ka go’antahay in uu isbeddel
abuuro in ay waajib ku tahay in uu u dagaallamo. Sida oo kale, waxa uu
gabaygu soo gudbinayaa tusaaleyaal nololeed oo hore.
Waakan gabaygii Goobyaal oo dhammaystirani:

Cumaroow173 guhaad lagama karo; ruux la gaasiraye,
Alleylehe galiilyada wakhtigu; gaadhay halistiiye,
Gacantaba wax iiguma jiraan; labada geesoode,
Adigoon gardiid ii malayn; gaabisbaan ahaye,
Waa kaa gu’gaygii cimrigu; soo gabaabsiyaye,174
173Cumar Cali Xassan (Seerbiya).

174Meeriskan ‘Waa kaa gu’gaygii cimrigu; soo gabaabsiyaye’, ilaa saddex jeer ka badan ayaan qoray oo
aan haddana masaxay. Waxa aan ka baqday in uu guhaan igu noqdo, haddana, maadaama aan u
jeeday in cimrigii la yaqaannay ee Aadamaha aan kala badh soo gaadhay, waxa aan doonaayay inaan
muujiyo in carruurnimo, dhayalsi, dhalinyaronimo iyo madadaalo ay dhammaantood
dhammaadeen. Sidiisa ayaan u daayay oo gabaygaba meeriskan ayaa udub dhexaad u ahaa. Markii
aan gabayga dhammeeyey, waan xanuunsaday. Waxa aan u xanuunsaday si aanan waligay hore u
xanuunsanin. Wakhti ka badan 72 saacadood ayaan u eegaa sidii qof miyir doorsoomay oo kale, qof
178
Goobyaalay laylkii intaa; gama’ u jiifteene,
Garbaduub markii lay xidhxidhay; waa gadood dhabahe,
Gudashada xilkaygii waxaan; goobayaa badane,
Hadba geeddi iyo meel fogbaan; gabay ku sheegaaye,
Gurmad raagay iyo ciidanbaan; gabagabeeyaaye,
Guubaabadii kalama hadhin; maalin gelinkeede!
Gabaahiir bannaan iyo intaan; goob cidla ah seexday,

Intaan gocor u qayshaday intaan; gooni socotoobay,
Intaan garasho eedsaday intaan; gocasho soo toosay,
Intaan gaari caashaqay intaan; gabadh u sheekeeyey,
Haasaawe guur iyo intaan; gole ka maansooday,
Gobannimo daraaddeed intaan; ciil is kala gooyay,
Goobjoog waxaa kuugu filan; gabayadaydiiye!
Soomaalida muddaan gabay ku idhi; diid gumaysiga’e,

Godka ereyga iyo maansaduba; waa wax gudoweyne,
Garawshiiyo taa kagama helin; maalin gelinkeede,
Goldaloolo kama baaqsadaan; mana gufeeyaane,
Anna waxaan go’aansaday inaan; taydu gaagixine,
Gacmo laaban iyo sheekadii; waan ka gaabsadaye!
Dunidii gadoodbaa ka dhacay; labada geesoode,175

Gujjo iyo isdiiddiyo waxay; arami gaystaanba,
Gogoldhaaf waxay uumiyaha; gabagabeeyaanba,
Guullaamadii reer Galbeed; laga gol roonaaye,
Markay taladu soo gaabatee; laysla garan waayay,
Gaashaandhiggiibaa ku furay; guri colaaddeede,
Wuxuu Putin176 gaafmeerayaa; goonyihii Yurube,
Waa kaa malaayiin u gubay; tiisa gaarka ahe!
Gantaalaha waxaa lagu rakibay; guri dhiggoodiiye,

Hadba Hooyo gaajaysan baa; lagu garaacaaye,
Sidii bay go’doon ugu jiraan; gulufna haystaaye,
Guudkay ka soo daawadaan; gurucyo dheertiiye,177
Dhagaxaaba hiil galay markay; garabsi waayeene,
Gumaad iyo dhibaatiyo wixii; hadimo loo gaystay,
kasta oo agtayda joogayna uu u maleeyey inaan geeri u dhawahay. 72 saacadood ka dib, ayaan
dunida ku soo laabtay. Waan fahmay in ay ahayd farriin xagga sare ka timid.
175 Reer Galbeedka iyo Reer Bariga.
176 Madaxweynaha Ruushka, Vladimir Putin. Waxaan halkan ku xusayaa dagaalka uu Ruushku ku
qaaaday dalka Ukraine.

177 Boqorrada dawladaha Carbeed.
179
Wali gaylankiibay wadaan; geyshkii Falastiine!
Gaaladu markay reer Afghan; gabagabaynaysay,

Gardarrooy itaalkaa markaad; ganafka taagaysay,
Buuraha raggii taa u galay; gaadhe libintiiye,
Geyigoodibay maamulaan; gebi ahaantiiye,
Haddaan geeri iyo dhiig la hurin; kama gayoodeene,
Gaashaandhiggii aad ogayd; gabe naftoodiiye,
Gobannimo haddaan loo halgami; guni ma hoogteene,
Markii gumuca loo qaataybay; dib uga guureene!178
Tusaaluhu hadduu kaa godmaday; kuu galgaal baxaye,

Adduunyada gu’yaal iyo gu’yaal; gebi ahaanteedba,
Markay garasho diiddaba ragbaa; doorta geerida’e,
Gobannimo ninkii doonayiyo; geesibaa kaca’e,
Marka gawrac lagu aarsaday; guuli dhalataaye,
Waxa ‘Taallo’ guudkeeda sudhan; gororku waa ‘dhiige’!179
Inkastuu guddoon jilicsan iyo; gaade nagu raagay,

Goblan maaha Soomaalidaa; gudaha joogtaaye,
Wali geesiyaalbaa u maqan; doortay geerida’e,
Galoofawday saadaaladii; laygu soo galaye,
Guutooyinkii aad ogayd; goosan baa hadhaye!
Geyigoo xoroobiyo midnimo; waa go’aan dhabahe,
Haba gaabisee waxaan arkaa; guulo faraweyne,
Hayeeshee haddaan loo goblamin; way gun dheertahaye,
Goolaaftankiyo faanku waa; guusha dabadeede,
Nin gabbaday ma sii joogi karo; golahan ceebeede,
Guud ahaanba Soomaalidaan; godob u haystaaye,
Gobolaysi iyo meel sokaa; dib ugu guurteene,
Waxba yaan galiilyada indhaha; laygu sii gubine,
Markii nabadda loo guuxaybaa; dib u gumawdeene!
38. Xidaar
Arbaca, September 14, 2022
178 Dagaalkii Daalibaan iyo Maraykanka. Gunaanadkii dagaalkaasi waxa uu noqday in labaatan
sannadood ka dib uu Maraykanku iskaga baxo Afghanistan, xukunkana ay la wareegaan Daalibaan.
179 Taallooyinka xusuusaha leh ee ka taagan daafaha caalamka, badankooda waxa lagu xusuustaa
halgan ama halgamayaal dhiiggooda u huray in ay ummaddahooda isbeddel ku sameeyaan ama

cadaw ku soo duulay ka xoreeyaan. Taallooyinku waa astaan dhiig iyo halgan. Dhiigaas ayay xusuus
u yihiin.
180
Anigu waxa aan ka mid ahay dhalinyaro reer Waqooyi ah oo aragti ahaan u
janjeedha dhinaca midnimada. Anigu qof ahaan uma janjeedho midnimada
balse waan aaminsanahay si dhammaystiran. Ilaa Dugsigaygii Sare ee
Maxamuud Axmed Cali ee sannadkii 2011kii ayaa arrintaas markhaati saaxiib
iyo mid suugaaneedba loo hayaa. Aragtidaydu sidaas ayay u caddayd mar
walba iyo meel walba. Sannadkii 2016kii ayaan tiriyay suugaanta ugu badan,
uguna caansan ee midnimo ku saabsan. Ka dibna, 2017kii ayaan tagay Xamar.
Xilligan si aan uga fogaado tuhun kasta oo dan shakhsi ah loo malayn karo,
waxa aan shaqo ka bilaabay mid ka mid ah xarumaha gaarka loo leeyahay ee
Xamar ku yaalla, aniga oo Madaxtooyada, Wasaaradda Qorshaynta iyo
Baanka Dhexe oo shaqooyin layga siiyay saddexdaba ka cudurdaartay, markii
dambena Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed ayaan macallin ka noqday,
aniga oo takhasuskayga aqooneed kaashanaaya. Hankaygu waxa uu ahaa
inaan dad soo saaro. Ardaydaydii ayaa joogta oo markhaatiga ii furi doona.
Sida la wada fahmi karo, Hargeysa iyo tolkay waxa aan agtooda ka ahay
qarandumis, horeba waan u ahaa, sababta oo ah aragtida siyaasaddeed
ayaanu ku kala duwanahay, waana wax la sababayn karo. Haddaba,
dhalinyarada reer Koonfureed qaarkood ee aan Xamar ku arkay, way ka
arradanyihiin milgaha iyo qaayaha nolosha, waliba iyaga oo afka ka sheegta
in Soomaaliya ay midaysantahay oo aanay kala go’in. Waxa ay jecelyihiin ama
ay ku riyoodaan in sida ay iyagu wax u arkaan wax loola arko, haddii kalena
ceebayn, cay, aflagaado, ka been abuurasho aan xishood iyo xad midna
lahayn iyo edebdarro heerkeedan ugu sarraysa ayaa kuu diyaar ah.
Xaqqiiqadu way qadhaadhahay balse waa lagama maarmaan. Waxa agtayda

xaqqiiqo ka ah in nidaamka maamul ee shisheeyuhu dhoobdhoobay ee
Soomaaliya aanu marna keensan doonin in midnimo wanaagsan la helo ama
laga baxo hubanti la’aanta lagu jiro soddonka sannadood iyo xattaa in
Koonfur lafteedu nabadgelyo ku wada noolaato. Ugu dambayntii, waxa aan si
gaar ah ula hadlayaa dhalinyarada reer Waqooyi ee midnimodoonka ah,
waliba anigu la hadli maayo qofkii midnimada dano kale ugu dhuumanaaya,
balse waxa aan sheegayaa qofkii ay aragti iyo go’aan ka tahay, waxa aan ku
leeyahay: raadinta midnimada marna ha ka quusanin, balse laba jeer fikir.
Waakan gabaygii Xidaar oo dhammaystirani:

Cumaroow180 wallee xalay tashigu; ila xawaareeye,
Xamar iyo Hargeysaba muddaan; samo u xaydnaaye,
Xeebaha intaan socod ku maray; xaadir baad tahaye,
Hayeeshee xaqiiqadu marbay; kaa xannibantaaye,
Xakamaha waxaa laygu xidhay; waa xujjiyo yaabe,
181
Xeerbeegtideennii la waa; xaakimka ahayde,
Xagjir iyo xaggeer jiraba waan; helay xogtoodiiye,181
Adigaan xilkii maansadiyo; dooddan kuu xulaye,
Xeeldheerihii ereyga iyo; Xaashi182 baad tahaye!
Ma xusuusihiibuu qalbigu; ii xasili waayay?

Xarakada itaalkay miyaan; socodka xoogeeyey?
Hadba xaashi ceebeed miyaan; xaraf ka sii baadhay?
Xinjiraha nin geesiya miyaan; ciidda ku xabaalay?
Xakamaha shisheeyaha miyaan; diiday xadhiggiisa?
Ma intaan xorriyad doonayaan; doqon xigaalaystay?
Xanankiyo awaaraha miyaan; kali ku soo xiiqay?
Xayaysiiska reeraha miyaa; xiise lagu boobay?

Xan magaalo been iyo xasarad; xin iyo guubaabo,
Xikmad waxan lahayn iyo miyaa; dharabo loo xiiqay?
Hadba xayska jiilaal miyaa; Xodayo loo guuray?
Xiddigahan isdhaafiyo miyaan; felegga xuuraamay?
Ma intaan xidaar weheshadaan; been xammili waayay?
Hadba xulasho naageed miyaan; toban xifaaleeyey?

Xoodaamadoodii miyaan; dhaaxba ku xabeebtay?
Xubbigii Sabaad iyo miyaan; Sagal xusuusnaaday?
Badda xeelligeediyo miyaan; xeebta ku asqoobay?
Xaramkii barbaartiyo183 miyaan; Xaaxi184 ka irdhoobay?
Xayndaabka seeraha miyaan; xadhig ka soo daalay?

Xilo iyo xigtaysiba miyaan; tayda kula xiiqay?
Xumbadii la waayiyo miyaan; xaaluf kala doortay?
Anigoon xisaabtamin miyaan; xaashiyaha eegay?
Xogogaal warkiisii miyuu; dib u xaqiiqoobay?
Ma anoo xarrago doonayaan; xeelad garan waayay?

Xaynoosh haddii aan ahaa; badi ma soo xootay?
Xornimada anoo jecel miyaan; guurtinimo xooray?
Xaska oodda fiidkii miyaan; xerada waydaartay?
181 Xagjir, calmaani, dabadhilif, gaaloraac iyo nooc kasta oo hoggaanka Soomaalida ka mid ah waan la
sheekeysto qaarkood.
182 Abwaan Maxamed Xaashi Dhamac (Gaarriye).
183 Magaaladaydii Hargeysa.
184 Deegaanka Xaaxi waxa I jeclaysiiyay reer Cali Cabdillaahi oo aanu Hargeysa deris ku ahayn iyaga
oo markaa Xaaxi ka soo guuray. Waxa aanu sida oo kale dugsiga Qudhacdheer isku fasal ahayn
Cabdixakiin iyo Muxiyaddiin oo ahaa ila Cali Cabdillaahi. Waxa aan aad u jeclaan jiray inaan mar
safar ku tago Xaaxi.
182
Xansheerkii dhallaannimo miyaan; xiise kula ooyay?
Xagaldaaca awgay miyaan; gabayo xaaleeyey?

Xirsi awliyaad iyo miyaan; xeraw isdiidsiiyay?
Xorgogsani daraaddeed miyaan; xadhig u eegaaday?
Xurmodaran adduunyooy miyuu; hebel xishoon waayay?
Hadba xoolahaygii la dhacay; xubin ma lay sheegtay?
Xammil qaadka waayaha miyaan; Xamar ka soo toosay?
Xaqqiiqada nin diidiyo miyaan; xaaduq ka ergooday?

Nin xumaan u faashaday miyaan; waano kula xiiqay?
Xag kastaba itaalkay miyaan; Xalane185 faalleeyey?
Ma xannaanadii aan waduu; xaasid ka ajooday?
Nin xasaanad sheegtiyo miyaan; fule xajiimeeyey?

Xuduudahan iblayskiyo miyaan; xanafta waydeeyey?
Xirfadaha gumaysiga miyaan; dhaaxba ka xanaaqay?
Xabashiga Galbeed iyo miyaan; xulafo eedeeyey?
Ma xaraaruggiibaan tashiga; ficilka xoogeeyey?
Waxba yaan xafaaraha wakhtiga; hoos u sii xuline,

Anna gabaygu wuu iga xidhnaa; xaaladaha qaare,
Hayeeshee xidhiidh ila durkiyo; waa xadiid adage,
Waaba laysku xiiqaye haddaan; lays xinjiro taaban,
Xumaa laysu sheegtaye haddaan; runi xaqqiiqoobin,
Xadaafiir haddaan aawaddeed; xididdo loo siibin,
Xaqqeennii la duudsiyay haddaan; xuladdo loo goynin,
Xaraan-ku-naax iyo haddaan; hebello xayraamin,
Qarannimo xalkeedii haddaan; Ximir186 la waydiinin,
Waa xaajo beenaad waxaad; ii xagxagataaye,
Xejji waranka waa loo dhintaa; xarafka Diineede!
Faallo:
Nin ka mid ah hoggaanka siyaasaddeed ee dalka horena u ahaa Xildhibaan
ayaa sannadkii 2020kii, waxa uu isaga oo la hadlaaya Raysalwasaare-ku-
xigeenkii Soomaaliya Mahdi Maxamed Guuleed oo reer Waqooyi ah waxa uu
yidhi “ciirtaada dhame, ayaa caydaada yaqaanna”. Waxa uu hadalkani daba
socday, Mahdi Guuleed oo loo arkaayay in uu yahay nin ciirta Xamar dhama,
Xamarna jooga. Anna waxa aan rumaysanahay in waxa gaaladu Xamar
185 Xerada AMISOM iyo Qaramada Midoobay ay ka degganyihiin Xamar.

186 Ximre. God ka mid ah godadka dayaxu fadhiisto. God faalka ka mid ah.
183
keento ee lagu soo dawarsado magacii la xumeeyey ee Jamhuuriyadda
Soomaaliyeed ee reer Waqooyiguna ay ka mid ahaayeen, inta badan ee waxaa
la soo dawarsado Xamar lagu cuno. Sidaasidaraaddeed, ciir badani ay reer
Waqooyiga ka maqantahay, balse aanay Mahdi Guuleed iyo inta la midka ahi
aanay marna dhamin ciir Xamar leedahay.
Oddoroska Miisaaniyadda Xukuumadda Federalka Soomaaliya, 2023.
Tan waxa tusaale buuxa kuugu filan, oddoroska Miisaaniyadda Xukuumadda

Federalka Soomaaliya ee sannadka soo socda ee 2023ka, waxa la rajaynayaa in
70.13% ay noqon doonto lacag ka timaadda beesha caalamka oo magaca
Soomaalida lagu soo dawarsaday. Waxa xusuusin mudan, in ninkaa siyaasiga
ahi uu hadalkaas mar dambe isagu qof ahaan uu raalligelin ka bixiyay, balse
dhaawaca iyo sawirka xun ee hadalkaasi uu ka bixiyay dadka reer Waqooyiga
ah ee Xamar jooga, waa mid aan marna si fudud loo dawayn karin.
39. Hiirtaanyo
Cumar Cali Xassan Geelle (Seerbiya), waxa uu sannadkan 2022ka soo saaray
buuggiisa cusub ee Fan iyo Fannaan. Waa buug uu si farshaxan ah ugu
ururiyay sooyaalkii Soomaalida ee fanka casriga ah ugu yaraan boqolkii
sannaddood ee ugu dambeeyey. Buuggaasi waxa uu helay taageero shacab
iyo soo dhawayn wanaagsan. Caawa oo aan gabaygan qoraayo waxa uu
joogaa magaalada London ee dalka Ingiriiska oo uu kaga qaybgalaayo madal
akhriska iyo qoraalka fanka lagu dhiirrigeliyo.
184
Aniga iyo Cumar Cali Xassan (Seerbiya).
February, 2022. Xamar, Soomaaliya.
Muddadii aan Xamar joogayba, aniga iyo Cumar waanu wada degganayn
inta badan. Isaga qolkiisa waxa u yaallay kaban anna waxa ii yaallay qori AK-
47 ah. Isagu waxa uu bartaa garaacista kabanka, anna waxaan curiyaa gabayo
halgan-u-eekayaal ah. Sida oo kale, ugu yaraan toban jeer ayaan Cumar ku
halqabsaday dhawrkii sannaddood ee ugu dambeeyey, walina waan sii
wadaa ku halqabsigiisa. Waxa ka mid ah gabayada aan ku halqabsaday:
1. Garnayl, 2015kii
Gu’gan iyo gu’gii hore ma tirin; geeddi maasada’e,

185
3. Ubixii Goobweyn, 2018kii

4. Sooyaal, 2019kii
5. Garmaqaate, 2020kii


186
6. Dibadwareeg, 2021kii
7. Dhaxalreeb, 2022ka
8. Maageer, 2022ka
Hadba muusanawgiyo tixdaan; soo mir kacayaaye,

199 Duufaan waa gabay aniga iyo calanka Soomaaliya aanu ku sheekeysanay oo soo baxay June,
2018kii.
187
Madalootibaa203 noogu weyn; magaca reer Sheekhe,204
Waa murannadii Saalax205 iyo; midhihii gaabnaaye,
Maareeye206 iyo Xaashibaa207; talo la moodaaye,
Maahmaahihii ina Dubbaa208; kuu markhaatiyahe,
Wuxuu Samatar209 meehaabayaa; marin cidhiidhyoone!
9. Goobyaal, 2022ka
10. Xidaar, 2022ka

203 Mahdi Maxamed Guuleed, waxa uu hadda ku magacaabanyahay Raysalwasaare-ku-xigeenka

Soomaaliya, sida oo kalena waa Xildhibaan loo doortay Golaha Shacabka.
204 Reer Sheekh Isaxaaq.
205 Saalax Axmed Jaamac, Wasiirka Dastuurka ee Soomaaliya oo reer Sanaag ah, sida oo kale waxa
dhammaadkii 2021kii loo doortay Senator ka tirsan Aqalka Sare. Waxa uu muddo Shan sannadood ah
igu metelaayay kursiga Wasiirnimo ee dawladda Soomaaliya.
206 Maxamed Cabdi Xayir (Maareeye), Xildhibaan muddo dheer ah iyo Wasiir hore.
207 Cabdi Xaashi Cabdillaahi, Guddoomiyaha Aqalka Sare ee Soomaaliya.
208 Cismaan Abokor Dubbe, Wasiirka Warfaafinta iyo Senator loo doortay Aqalka Sare.
209 Professor Cabdi Ismaaciil Samatar, aqoonyahan iyo Senator loo doortay Aqalka Sare.
211 Meeriskan ‘Waa kaa gu’gaygii cimrigu; soo gabaabsiyaye’, ilaa saddex jeer ka badan ayaan qoray oo
188
Boggagga taariikhdu way koobanyihiin, waxaana ku qorma dad kooban. Qof

ahaan, waxa aan aaminsanahay, Soomaalida taariikhdeeda waxa soo maray
laba Maxamed iyo laba Axmed. Labada Maxamed waxa ay ahaayeen
Maxamed Cabdilleh Xassan iyo Maxamed Siyaad Barre. Labada Axmedna
waxa ay ahaayeen Axmed-gurey iyo Axmed Cabdi Godane. Guud ahaanba
taariikhda Soomaalida afartaas qof iyo ficilladii ay sameeyeen ayaa u ah
taariikh, xumaan iyo samaanba. Anigu hadda, waxa aan noolahay taariikhdan
ugu dambaysa ee Al Shabaab ee ay Axmed Cabdi Godane iyo ragga la midka
ahi hormuudka ka yihiin. Waa taariikh weyn oo Soomaalida maanta iyo
Soomaalida barri labaduba ay sheekadeeda ku daali doonaan, qalinkuna
qoristeeda ku dheeraan doono. Anigu waxa aan raacsanahay dhinaca
wanaagsan ee taariikhdan, saaxiibkayna sidaas ayaan la jeclaaday.
Sidaasidaraaddeed, gabayadaas aan ku halqabsaday saaxiibkay Cumar oo
dhami waxa ay ahaayeen guubaabo iyo gaylan dirireed. Haddaba, anna
guubaabadii waan dayn waayay, Cumarna heesihii iyo fankii wuu ka daali
waayay. Sidaasidaraaddeed, kaftankaas saaxiibtinimo iyo ismaandhaafkaa
nololeed ayuu gabaygani ku saabsanyahay.
Waakan gabaygii Hiirtaanyo oo dhammaystirani:

Cumaroow215 halbeeggii murtida; kaalamaan hadhine,
Dhaaxaan habeen iyo dharaar; mariyay hawraare,
Hirarkii isdhaafiyo wakhtiga; guul kamaan heline,
Heesaha macaan iyo fankii; waan ka haajiraye,
Haasaawihii dumarka iyo; daayay hadalkiiye,
Hiirtaanyo awgeed tashigu; ii hirgeli waaye,
Hammi ila fogaadiyo cidlaan; haatuf sugayaaye,
Habaqlaha waxaa iigu wacan; waa hawaawiga’e,
Hadafkii la waayiyo runtaan; sii hubsanayaaye!
Waa kii Hadraawiba216 ka tagay; shalayto hiirtiiye,
sheekeystay qaarkood.
216 Abwaan Maxamed Ibraahin Warsame (Hadraawi) oo August 18, 2022ka ku geeridooday laguna
aasay magaalada Hargeysa. Hadraawi waxa uu ahaa nin guud ahaanba dadka Soomaalida ah dhaxal
ballaadhan uga tagay. Sida oo kale waxa uu saamayn weyn kaga tagay guud ahaan adduunka fikriga
ah ee aragtiyaha Hadraawi ka dhimbiil qaatay ee uu magaciisu ku baahay. Sida oo kale, waxa uu
ahaa nin dhiirrigelin badan, jecel in dadku koraan oo ay halyeeyo cusubi dhashaan, rumaysan in
noloshu qori isu dhiib ay tahay. Waxa uu ahaa nin aaminsan in dhalinyaradu ay doorkooda nololeed
189
Sidaasay ifkii kaga hoydeen; hannaddadeenniiye,
Way kaa hayaameen raggii; heeganka ahaaye,
Hogga iilka iyo aakhiray; kaga horreeyeene,
Heec iyo magaanbaa u hadhay; haybta nololeede,
Hanti urursi iyo tuugannimo; la isku haaraanye,
Hiyyi been ah mooyee la waa; han iyo maamuuse,
Hoodaale kii loo ogaa; soo hadhgeli waaye,
Waxaan ahay haldoorkii nabsigu; geeyey heegada’e,
Waxaan ahay nin hiil iyo wax sheeg; loo han weyn yahaye,
Hoobaanta iyo luuqdu waa; hibo Ilaahay’e,
Hoobeeyda geeraarradaa; laygu soo habaye!
Adduunyada halaag baa ka dhacay; waana la hubaaye,

Hoog iyo dagaallaa ku fiday; hawkar iyo baase,
Hareeraha waxaa lagaga shiday; holac colaaddeede,
Hanashada dhexdeediyo danaa; la isku haystaaye,
Hadhaw iyo wixii soo socdaa; loo halgamayaaye,
Haye iyo bilaash laguma helo; hadalla waa beene,
Huqda dhiigga iyo geeridaa; lagu heshiiyaaye!
Waxay hibadu noo saarantahay; hawsha dirireede,

Soomaalidii huruddaybaan; godob u haystaaye,
Hirdankeedu waa meel sokiyo; hadal carruureede,
‘Maandeeq’217 halkii lagu qalay; wali hawaartaaye,
Laba dhaaxba iga hiilisaan; kala hor joogaaye,
Himilada waxaan goobayaa; haybaddii qarane!
Waxba yuu hubsiimada I farin; ruux hambaabiraye,

Ma hagrado walaalkii qof ay; hilib wadaagaane,
Heeryada ninkii diidaybay; halisi joogtaaye,
Hadimada nin doortiyo fuluu; hadal dhex yaallaaye!
Hebelloow sidaan kuu lahaa; daalay hugunkiiye,
Ku harraaday maansooyinkiyo; hibashadaadiiye,
Xaqiiqooyinkii huursanaa; dhigay hortaadiiye,
Hawo iyo samaan laguma helo; sidigta hoobaane,
Hanfi iyo dilbaa kaa xigiyo; dhib iyo haaraane,
Iyadoo hasheennii la dhacay; nacabku hiigaayo,
Waxba heelladii caashaqiyo; hees ha daydayine,
Hubka qaado waa loo dhintaa; hadafka Diineede!
gutaan, kaalintoodana ay buuxiyaan. Hadraawi waxa uu ahaa nin adkaysi badan, hal adayg ah, sida
oo kalena aaminsan in qofku waxa uu rumaysanyahay uu ku dheggenaado oo uu ku samro. Waxa uu
ahaa nin dulmiga neceb, gobanniimadana jecel.
217 Gobannimadii Soomaalida iyo dawladnimadoodii.
190
40. Qaamuus
Jimce, November 18, 2022
Bilawgii bishan November, 2022ka ayaan safar ku tagay magaalada Kigali iyo
magaalooyin kale oo ku yaalla dalka Rwanda. Waxa uu ahaa kulan dawladda
Sweden ay soo qabanqaabisay oo ay ku kulmayeen qaar ka mid ah
jaamacadaha Saxaafadda lagu barto ee ku yaalla Bariga Afrika. Waxaanu
halkan ku kulannay rag iyo dumar bareyaal jaamacaddeed ah oo ka socday
jaamacado ku yaalla dalka Itoobiya. Sida oo kale, waxa kulanka la isku bartay
qaar ka mid ah maamulka jaamacadaha ku yaalla Rwanda.
Markii todobaadkii kulanku dhammaaday ayaa casho loo baxay habeenkii

ugu dambeeyey. Waa la casheeyey, ka dibna waxa ka soo qaybgaleyaashii
laga codsaday in ay kulamo gaar-gaar ah yeeshaan oo ay xidhiidh-dho
samaystaan sidii ay mustaqbalka isu kaashan lahaayeen. Aniga iyo odayaal
kale oo ka socday Soomaaliya iyo dhawr qof oo ka socday Itoobiya ayaa gaar
isugu baxnay. Intayadii Soomaaliya ka socotay, waxaanu ka sheekeynay in
jaamacaddayadu ay u baahantahay taageero. Waxaanu Itoobiyaankii ka
codsanay in ay noo fududeeyaan sidii qaar ardaydayada ka mid ah ama
macallimiintayada ka mid ahi ay jaamacadahooda u iman lahaayeen.
“Annagu hadda waxba idinma tari karno, balse idinku hadda wax na tara”
ayaanu hadalkii ugu soo gaabinnay.
Waxa si kooban noogu jawaabtay gabadh. Gabadhu koob Khamri ah ayay soo
qaadatay. Waxay xidhantahay maro yar oo gaaban oo meel aad u korraysa oo
bawdyaheeda ah joogta. Koobkii Khamriga ahaa ayay saartay labadeeda
bawdo dhexdooda oo qaawan. Naasuhu way qaawanyihiin, timuhuna waa
sida oo kale. Waa Xabashiday ka timid Jaamacadda Bahir Dar ee caasimadda
maamulka Xabashida. ‘Wixii la idinka caawin karo, waanu eegaynaa’ ayay
tidhi, kulankiina wuu dhammaaday. Ninka halkan caawa fadhiyaa waa aniga.
Markii dalkaygu jabay, ayaan aniguna jabay.
Waxaan haddaba xusuustay, qoraal aan maalin hore Facebookgayga ku soo

qoray iyo qof ka bixiyay faallo aan marar kala duwan dib u xusuusto.
Faallada nuxurkeedu waxa uu ahaa: Xilligii gumaysiga Talyaaniga ayaa dugsi
laga hirgeliyay magaalada Boosaaso. Dugsigaas waxa la qoray carruur aan
tiro ahaan badnayn oo magaalada ah. Sannad ka mid ah sannadihii
waxbarashada, markii sannad dugsiyeedku dhammaaday, wiil ka mid ah
carruurtii dugsiga dhiganaayay ayaa fasalkoodii kaalinta 1aad u galay.
Xafladdii xidhitaanka dugsiga ayaa la casuumay waalidkii carruurta dugsiga
dhigata. Wiilkii kaalinta 1aad galay ayay macallimaddiisii dhunkatay si ay
farxadda ula qaybsato (ma hubo in qofka wiilka dhunkaday ay ahayd
191
macallimad gabadh ah ama macallin nin ah, waxa aan se u fahmay
macallimad gabadh ah. Ma hubo).
Hooyadii wiilkaa yar dhashay ayaa loo sheegey warkaas. Hooyadi waxay
amartay in wiilkeeda xeebta Boosaaso la geeyo oo todoba jeer biyaha badda
lagu soo maydho, marka ugu dambaysana ciid iyo biyo lagu maydho.
Bal hooyadaas eeg, bal anigana I eeg. Markii dadkaygu jabay, ayaan aniguna
jabay. Halkan ayuu ka curtay gabaygan Qaamuus.
Waakan gabaygii Qaamuus oo dhammaystirani:

Qiso iima laabnee naftaan; qaadan waanada’e,
Alleylehe xaqqiiqadan qadhaadh; sii qariibsadaye,
Hadba qoomamadu iigu filan; qaxar itaalkay’e,
Qurux malaha saadaaladii; laysu qayshadaye,
Quus baan ka soo taaganahay; qaladna waa kiiye,
Qalbigii madoobaadaybaan; abid qushuucayne!
Waxaan ahay nin qarankuu lahaa; gaade qaybsadaye,

Qaamuuska waxa iigu yaal; qodobbo waaweyne,
Qadaf iyo xumaa laygu waday; tan iyo Qaabiile,218
Qaanuunnadii nolosha iyo; qaybka haw dudine,
Waa qaylodhaan gabayadii; qarada weynaaye,
Qooraansi iyo ceeb nin ragi; qaadan kari waaye,
Qaddar iima keenine anaa; iinta qaayibaye!
Qalanjada haween lama hadliyo; qarad filkeediiye,

Waxaan ahay nin qayrkii hantiyay; qaaradaa badiye,
Sidiibaan dhulkii oo qallalan; qaac ka shidayaaye,
Sidiibaa qaxoontiga Galbeed; loo qulqulayaaye,219
Waatay qofnimo liicday eey; qulubtay laabtiiye,
Soomaalidii waxa qabsaday; qoomamiyo ciile,
Qorshihii la eediyo ilxumo; kama qaloodaane,
Hadba qamandi gaal keenaybaa; lagu qamaamaaye,
Qalalaasihiibaa dhaliyo; qoonta nagu taale,
Waxa himiladeennii qarribay; boqol quruumoode,
Waa wixii shisheeyuhu qortiyo; qodobbadoodiiye,
Waa qareennadii beenta iyo; qaafilkii wadaye,
Qamandhacada nagu raagtaybaan; cidi qiyaasayne!
218Mid ka mid ah labadii wiil ee Nebi Aadan.

219Todobaadyadii la soo dhaafay waxa si xawli ah u socday waxa loo yaqaano ‘ku-nasiibsiga
sannadlaha ah ee Maraykanka – Lottery’.
192
Haddii aad qiraal iyo war iyo; aarsi qabanayso,
Qormo nabad ah kuma seexateen; qaaraddii Yurube,
Quddus iyo dhulkii aan lahaa; kuma qaxweeyeene,
Waxba qiimaheennii lumiyo; qiil ha daydayine,
Qudh la waayo iyo geeridaba; waad ku qanacdaaye,
‘Qasrigii Caddaa’220 iyo haddaan; teennu kala quusan,
‘Qaramada Midoobiyo’ haddaan; qaylo lagu daalin,
Qosol been ah mooyee haddaan; runi qadhaadhaanin,
Qori caaradiisiyo haddaan; qalinku noo hiilin,
Qarni tagay warkiisii haddaan; qaaddi ka adeegin,
Qabqab iyo isyeelyeel haddaan; lagu qasaaroobin,
Qamuunyada nin faashaday haddaan; ciiddu qarin waayin,
Qaniinyada gumaysiga haddaan; qaatil ka adkaanin,
Qassab laguma waayee haddaan; dhiiggu sii qubannin,
Qab la sheegto iyo muusanaw; waa qaraar jabaye,
Qalcadaha adkee waranku yuu; kaa qalloocsamine!
41. Caloolyaw
Isniin, November 28, 2022
Magaalada Hargeysa iyo magaalooyin kale oo ku yaalla dhulka Somaliland,
waxa todobaadyadii la soo dhaafay lagu xidhxidhay dad tiradoodu ay boqol
qof ku dhawdahay oo lagu soo eedeeyey in ay ka mid yihiin dadka
caadaystay ama faafiya dhaqmada xun-xun ee qawmu-luudka. Waa
dhaqanka laba nin oo wax-is-mooda ama laba naagood oo is hungureeya.
Dadka la eedeeyey waxa ka mid ah dad bulshada dhexdeeda aad looga
yaqaanno. Waxa la tuhunsanyahay marar badan oo horena la xaqqiijiyay in
hay’ado shisheeye oo adeegsanaaya shakhsiyaad gudaha joogaa iyo xarumo
magaalooyinka ku yaalla ay mashaariicda noocaas ah maalgeliyaan oo ay
lacago ku bixiyaan. Waxa jiray dad aafadan mar hore ku baraarugay, balse
xadhig iyo dhibaato loo gaystay. Waxa maanta Hargeysa ku xidhan
Cabdimaalik Sheekh Muuse Coldoon oo arrimahan ka digistooda mar hore
bilaabay, balse arrintaas aawadeed marar badan loo dhibaateeyey. Waxa sida
oo kale dhawaan Hargeysa iskaga guuray oo Al Shabaab ku biiray Sheekh
Aadan Cabdiraxmaan Warsame (Aadan-Sunne) oo sannadihii ugu
dambeeyey marar kala duwan Hargeysa lagu xidhay, isaga oo si aad ah uga
hadli jiray faafinta xumaanta ee lacagta badan lagu maalgelinaayo.
Waxa shalay magaalada Xamar ka hadashay Guddoomiye-ku-xigeenka

koowaad ee Golaha Shacabka Soomaaliya Sacdiya Salaad Samatar. Waxa ay
dabada ka riixaysaa wax loo bixiyay magac ahaan ‘Xeerka Kufsiga’ balse
220 Aqalka Cad ee looga taliyo Maraykanka – The White House.
193
nuxur ahaan intaa ka ballaadhan. Waa xeer aan kufsiga la dagaallamaynin,
balse xumaanta iyo sinada fasaxaaya, sida culimada iyo dadka caqliga lihi
isku raaceen. Sacdiya Salaad Samatar waxa ay dhaar ku martay in xeerkaa la
ansixin doono ama ay gaaloobi doonto dalkana ay iskaga tagi doonto. Waxa
aan aaminsanahay, ha loo cudurdaaro, waxa ka cadhaysiiyay ha la eego,
iyadana runta ha loo sheego, fasahaadkana ha looga nasteexeeyo, haddii ay
diiddana abaalkeeda ha la mariyo oo ha la dilo. Dilka ayaa ka wanaagsan
fidnada iyo fasahaadka.
Waxa kale oo dalka oo dhan aad ugu faafay gaalaysiinta dadka, noocyada
kala duwan ee diinlaawenimada, daroogada iyo waxa loo bixiyay isdhexgalka
diimaha oo marar kala duwan shirar loogu qabtay magaalooyin ka mid ah
dalka iyada oo ay hay’adaha shisheeye dabada ka riixayaan. Su’aal ayaa
markaa hortaada imanaysa. Marka aad aragto dalkaagii oo waxa noocaas ah
lagu faafinaayo, waxbana aanad ka qaban karin oo kuwii kaa horreeyeyba
xabsiyada lagu illaaway, kuwa faafinaya ee hor boodayaana ay yihiin kuwii
xilka ummaddeed iyo masuuliyadda hayay, aan su’aasha ku waydiiyee: jidka
kuu bannaan ee aan dagaal iyo balaayo ahayni muxuu yahay? Haddii jid kale
jiro, adigu jidkaa raac, balse anigu jid kale waan waayay.
Waakan gabaygii Caloolyaw oo dhammaystirani:

Dhaaxaan habeenkii cindiga; curiyay geeraare,
Dhaaxaan cargaagtamay markaa; dhego cuslaateene,
Casiiskaan ku dhaartaye haddaan; baanisuhu ciirin,
Calafkii la sheegtiyo haddaan; quud la cuni waayin,
Haddaan caashaqii dumarka iyo; cugasho beenoobin,
Colaadaha laxaadsaday haddaan; caarka laga oohin,
Cadaw iyo nin ii daran haddaan; Haaddu ku cashaynin!
Ma cayaayiraynee haddaan; culimo noo hiilin,

Carruur iyo cirrooleba haddaan; ciidanku is gaadhin,
Cuuqaasha Diintiyo haddaan; caaqilladu dhiirran,
Waa camalka guushee haddaan; calalku duugoobin,
Caloolyaw haddaan aawaddeed, curaddo loo goynin,
Cadhadii fogaatiyo haddaan; ciilku hadhi waayin,
Carraabaha haddii aan tashiga; loo ciddiyo jiidin,
Cadradaha raggii qabay haddaan; timuhu caaryaysan!
Cudur iyo haddaan caafimaad; cidi is waydiinin,

Ninkii cuud lahaan jiray haddaan; duhur la caydhaynin,
Cuntadoo la waayiyo haddaan; caato lagu raagin,
Candhadii irmaanayd haddaan; caano laga waayin,
Nin caddaalad diidaba haddaan; hanad ku ciil beelin,
194
Ceeryaamadii subax haddaan; fule ku ceeboobin,
Caddaankiyo madawgaba haddaan; ciirsi laga waayin,
Haddii aan ‘Mataankii Casaa’221; cudud la waydiisan!
Canaantaa la eedaye haddaan; Fiinta laga caagin,

Carbiska iyo leeddada haddaan; caguhu boodhoobin,
Annagaan cabsoonnine haddaan; dayr na celin waayin,
Haddii aan duruufaha cakiran; samir la caadaysan,
Citiqaadka geerida haddaan; cabasho liidoobin,
Cirka iyo haddii aan arliga; ciiro ku ekaanin,
Ma calaacalaynee haddaan; cadawgu naafoobin,
Cisho noolba aarsiga haddaan; ciidan lagu saarin,
Cilcillawga fiidkii haddaan; Cadami222 guubaabin!
Beentaa cuslaataye haddaan; runi ceshiimaynin,

Carrigayga daayoo haddaan; caalamkuba yaabin,
Carabaha haddaan laga xorayn; ciidamada haysta,
Qorigii cabbaysnaa haddaan; tooda lagu caawin,
Cantar iyo isyeelyeel haddaan; lagu calaamoobin,
Adduunyada haddaan labada cidhif; ceelalyadu gaadhin,
Nin cisyaan ku raagiyo haddaan; caasi ka idlaanin,
Cissigiyo haddii aan fadliga; lagu cibaadaysan,
Cadli iyo haddii aan midnimo; calanku guuleysan,
Cimri tagay warkiisii haddaan; cidi ka sheekeynin!
Cibaarada waxaan dhigo haddaan; dunidu ciirciirin,

Cimilada itaalkay haddaan; Cirirku223 dhiigoobin,
Cidhiidhiga waxaan falo haddaan; ciidda laga maagin,
Anna gabay cuddoon iyo farshaxan; ii cuntami waaye,
Caddalloolla kuma diirsadiyo; heesihii Cumar’e,224
I cadaadisaa iyo si kale; ii cabudhisaaba,
Waxan caaradhuubka u sittaa; cayn kalaan jirine!
42. Maandeeq
Khamiis, December 15, 2022
221 Aqalka Cas ee looga taliyo dalka Ruushka – Kremlin. Waxa aan mataan ugu sheegey waxa weeye,
waxa isaguna jira Aqalka Cad (White House) ee looga taliyo dalka Maraykanka. Markaa Aqalka Cad
iyo Aqalka Cas waa mataano.
222 Cumar Maxamed Axmed (Cumar Cadami). Saaxiib iyo walaal hiil ah maalinta adag.
223 God ka mid ah godadka Dayaxa. Waa god la yidhaahdo waxa dhasha ninka geesiga ah ee calool-
adayga lagu yaqaanno.

224 Fannaankii Cumar Dhuulle Cali oo heesihiisa aan si gaar ah u dhagaysto.
195
Maandeeq waxa loo bixiyay gobanniimadii Soomaalida iyo calankii gobollada
qaarkood ay qaateen sannadkii 1960kii. Maandeeq waa astaan gobanniimo
iyo halkudhig halgan, libin iyo yididiilo ummaddeed. Maalmahan,
Soomaalidu waxay haysatay ee adduun ah waxa agteeda ugu qaalisanaa
geela. Maandeeq waa magac ka mid ah magacyadan loo bixiyo geela, gaar
ahaan, tan qiimaha badan ee ka tilmaaman geela kale. Maadaama Soomaalidu
dawladnimada aanay aqoonin, dawladnimadii waxay ku tusaaleeyeen wixii
ay haysteen wixii ugu qiimaha badnaa oo ah geela. Magacyada geelana waxay
ku tusaaleeyeen, kii ugu qiimaha badnaa oo ah Maandeeq.
Sidaasidaraaddeed, Maandeeq waa magac soo koobaaya, waxan ugu qiimaha
badan ee ay Soomaalidu haysato. Maandeeq waa Maandeeq. Waa magac loo
bixiyo, wax kasta oo la jecelyahay, loo hanweynyahay, laguna faraxsanyahay.
Gaar ahaan, magacan waxa loo bixiyaa hablaha, iyada oo la muujinaayo sida
maanka iyo maskaxda waalidka ay ugu weyntahay.
Qof ahaan, marar kala duwan ayaan magacan Maandeeq ku xusay

gabayadayda, aniga oo doonaaya in gobanniimadaas iyo magacaas muhiimka
ah aan xusuustiisa ku weyneeyo qalbiga qofka Soomaaliga ah. Waxa
tusaaleyaashaas ka mid ah:
1. Baraarug, 2017
‘Maandeeq’ bilaash laguma; helin beecna haw filine,
Boqollaal halyaybaa u go’ay; loona baaba’aye,
Lixdankii Buluugleey markii; beerta laga taagay,
Bulshadoo walaalo ah dadkoo; baal u wada jeeda,
Waa tii midnimo loo ballamay; bari samaadkiiye,
Taasiba bushaaray ahayd; ‘Beder’ sideediiye!
2. Gurmadkii Midnimada, 2017

Goolkaa markii lagula helay; gaabis muu imane,
Shisheeyuhu wuxuu soo gingimay; gabannadiisiiye,
‘Maandeeq’ ninkii gawriciyo; gini ninkii siistay,
Reeruhu markay kala gurteen; geesi lagu sheegye!
3. Garmaqaate, 2020
Maxamedoow225 adduunyadan gurracan; rag isku soo gaadhye,
Gobannimo la’aanteed adaa; doortay geerida’e,
Adigaa guluubbada indhaha; siistay libin guude,
Googgaale cigalleedu waa; hadal ma goobaane,
Garbay noqotay oo kuu furfuray; gabayadaydiiye,
Maxamed Haaruun Biixi. Maxamed, waxa uu laxaadkiisa aragga ku waayay dagaalladii dalka ka
225
dhacay.
196
Nimanbaa hasheenii Gobaad; hoos u gawracaye,
Gabxo lamadegaan iyo cidlay; galabta joogtaaye,
Gasariir wax lala yaabay iyo; guuldarraa timiye,
Gu’yaal iyo gu’yaal buu nin xumi; gigayay ‘Maandeeqe’,
Markay caanihii gaabisay; sii gujinayaane!
4. Dhextaal, 2021
Ka dhul sugay itaalkay inaan; dhiciyo ‘Maandeeqe’!
Anigoo dhafoorada qabsaday; layga sii dharagye!
5. Dhaxalreeb, 2022
Dhaxalreeb waxaa iigu filan; dhicinta ‘Maandeeqe’!227
6. Sahwi, 2022
Soomaalidaan doonayiyo; sahanki iimawye,
Sidiibay farriin uga sugaan; saancaddaalaha’e,
Sidiibuu siyaasigu danlay; uga samaystaaye,
Saadaaladii loo fadhiyay; seegtay hilinkiiye,
Waxba kuuma saafine adaan; boogta kuu saraye,
Qarankiinibaa lagu salliday; saaqid iyo tuuge!
Saddex iyo siddeed iyo intay; saami tahay hawshu,
Sahankeedu wuu durugsanyahay; sidigtii ‘Maandeeqe’!
Seetada ninkii diidayoow; saahid baad tahaye!
7. Maageer, 2022

197
Anigana muraadkaygu waa; sidigtii ‘Maandeeqe’,
8. Hiirtaanyo, 2022
Waxay hibadu noo saarantahay; hawsha dirireede,
Soomaalidii huruddaybaan; godob u haystaaye,
Hirdankeedu waa meel sokiyo; hadal carruureede,
‘Maandeeq’229 halkii lagu qalay; wali hawaartaaye,
Laba dhaaxba iga hiilisaan; kala hor joogaaye,
Himilada waxaan goobayaa; haybaddii qarane!
Haddaba, gabaygan kooban ee Maandeeq waxa uu iigu diiwaangashanyahay,

weynaynta, xuska iyo maamuusidda magaca Maandeeq.
Waakan gabaygii Maandeeq oo dhammaystirani:

Soomaalidii waxa ka maqan; way is moogtahaye,
Muraadkoodu waa meel sokiyo; muranka reeraaye,
Hadba maamul iyo maamul iyo; waa maqaar socode,
Midigtaada kuma joogsadaan; maalintii darane,
Qarannimo waxaa loo muttaa; mur iyo deebaaqe,
Maamuuska iyo guushu waa; lagama maarmaane,
Hadalkaygu waa kuu muhiim; waana kuu marage,
Waa midhaha suugaanta iyo; maanso dirireede,
Inkastuu hankeennii mudnaa; yara madoobaaday,
‘Maandeeq’ haddaan loo halgamin; magacu waa beene!
43. Feleg
Sabti, December 31, 2022
Sannadkan caawa dhammaanaaya ee 2022ka, Soomaaliya oo dhan waxa uu u
ahaa mid aan waxba kaga duwanayn sannadihii ka horreeyey. Waxa uu ahaa
sannad fasahaadku sii faafay, faqrigu sii labalaxaadsaday, burburka bulsho sii
ballaadh-dhay, abaaruhu ay Soomaali badan nafahooda galaafteen,
macaluushuna ay saamaysay Soomaali dhawr milyan ka badan.
Anigu, mar waxaan ahay dhalinyaro naftiisu ka filanayso wixii dhalinyaro

kaalin gal ah laga filanaayay. Mar waxaan ahay gabyaa dadku si uun uga
filayaan wixii gabyaa laga sugi jiray. Mar waxaan ahay macallin
229 Gobannimadii Soomaalida iyo dawladnimadoodii.
198
jaamacaddeed oo ardaydiisu ka filayaan wixii macallin wanaagsan laga filan
jiray. Marna waxaan ahay Soomaali qaamaysan oo adduunka dushiisa aan
faan badan ku lahayn. Sannadkan dhammaanaaya ee 2022ka, waxa uu aniga
iigu suntanyahay sannad aan dhammaantii ku qaatay dagaal affeed iyo
dhiillo maalinle ah. Waa sannad dhammaantii suugaantaydu ay ku aroortay
wax-iska-celin iyo dagaal. Aniga dhinacayga, waxa uu ahaa sannad runi
qadhaadhaatay, safarku sii dheeraaday, dhalinyaronimaduna yaraatay. Waxa
uu ahaa sannad godka gabaygu ku laxaadsaday diiwaangelinta wixii
lamahuraan u muuqday.
Haddaba, maansadan kooban ee Feleg waxay guudmar ku samaynaysaa sida

aan uga guuray gabyaanimo caadi ah ee aan ugu digarogtay af-ku-dhiigle.
Waa af-ku-dhiiglenimo agtayda sharaf ka ah. Waa af-ku-dhiiglenimo sharaf u
ah nin kasta oo diida gumaysiga, isdabbaalinta iyo ismoogaysiinta xaqiiqada
hortiisa taalla.
Waakan gabaygii Feleg oo dhammaystirani:

Cumaroow230 faq iyo waano iyo; waa farshaxankiiye,
Waatay faduul iyo wax sheeg; ila fogaadeene,
Faallooyinkii dunida iyo; fahanki dheeraaye,
Hadba waxan fallaadhaha u diray; meelo faraweyne,
Anigoon ujeeddada furfurin, foorihii gudubye,
Filashada hankaygii wakhtigu; ii fasixi waaye,
Fankii Dhuulle231 iyo caashaqii; Feleggu ii diidye,
Faaqidaadda iyo hawshu waa; laba farriimoode,
Fikir iyo wax kala fiirsigii; fule ku eedawye,
Foodsaarihii beenta iyo; faanki soo durugye,
Fasiraadda weedhaan lahaa; ficilku ii geeye,
Foolaad raggii loo ogaa; fiidadawsada’e,
Waxa faranta loo taaganyahay; faral Ilaahay’e!
44. Cadhadii Dadweynaha

Isniin, February 6, 2023
Xaqqa aayo-ka-tashigu waa mid si weyn ugu cad dhammaan waxa aynu u
naqaanno Xeerarka Caalamiga ah oo ay ugu horreeyaan Axdiga Qaramada
Midoobay, Baaqa Caalamiga ah ee Xuquuqda Aadamaha iyo heshiisyada kale
ee Xuquuqda Aadamaha ku saabsan. Qaramada Midoobay waxa ay qodobka
ugu horreeya Axdigooda ku qoreen “… dadka oo dhami waxa ay leeyihiin
xaqqa aayo-ka-tashiga”. Sida oo kale, waxa ay meelo kale ku qoreen in dadka

199
oo dhami ay xaq u leeyihiin in ay si furan oo madaxbannaan u go’aansan
karaan xuquuqahooda siyaasaddeed, dhaqaale iyo bulsheed.
Heshiiska Caalamiga ah ee Xuquuqaha Siyaasiga ah iyo Xuquuqaha

Madaniga ah oo la meel mariyay 1966kii, isagana wax noocaas ah ayaa lagu
qoray. Afrikada lafteeda, oo aynu ognahay halka iyada iyo xuquuqda ama
xorriyadu ay kala joogaan, wax ay u bixiyeen Axdiga Afrika ee Xuquuqda
Aadamaha oo ay meel mariyeen 1981kii, waxa ay qodobbadiisa qaarkood ku
sheegeen in dadkoodu ay leeyihiin xaq lama taabtaan ah oo aan gorgortan
laga geli karin oo ku saabsan xaqqa aayo-ka-tashiga.
Waxani haddaba waa iska hadal uun. Runtu waxa weeyaan, xaq rasmi ah oo
aanad dhacsanin, oo aanad qassab ku keensannin, cidina bilaash kugu siin
mayso. Xaqqiiqada dunidu waa sidaas. Waligeedna sidaas ayay ahayd,
ahaanna doontaa. Xaqqaaga dhacso. Wixii kale, waa madadaalo iyo sheeko
faneed. Aniga oo haddaba tan xusuusan, waxa aan marar door ah gabayo
naftayda iyo Soomaalidaba ugu sheegay in runtu ay tahay dil, dagaal, loollan
dhiig leh iyo wax iska celin lama huraan ah. Gabayada noocaas ah oo
tobannaan ka badan, waxa ugu sii dambeeyey:
1. Goobyaal, 2022kii
2. Xidaar, 2022kii
Waaba laysku xiiqaye haddaan; lays xinjiro taaban,
Xumaa laysu sheegtaye haddaan; runi xaqqiiqoobin,
Xadaafiir haddaan aawaddeed; xididdo loo siibin,
Xaqqeennii la duudsiyay haddaan; xuladdo loo goynin,
Xaraan-ku-naax iyo haddaan; hebello xayraamin,
Qarannimo xalkeedii haddaan; Ximir233 la waydiinin,
Waa xaajo beenaad waxaad; ii xagxagataaye,
Xejji waranka waa loo dhintaa; xarafka Diineede!
3. Hiirtaanyo, 2022kii
u yihiin.
233 Ximre. God ka mid ah godadka dayaxu fadhiisto. God faalka ka mid ah.
200
4. Qaamuus, 2022kii
Qudh la waayo iyo geeridaba; waad ku qanacdaaye,
‘Qasrigii Caddaa’234 iyo haddaan; teennu kala quusan,
‘Qaramada Midoobiyo’ haddaan; qaylo lagu daalin,
Qosol been ah mooyee haddaan; runi qadhaadhaanin,
Qori caaradiisiyo haddaan; qalinku noo hiilin,
Qarni tagay warkiisii haddaan; qaaddi ka adeegin,
Qabqab iyo isyeelyeel haddaan; lagu qasaaroobin,
Qamuunyada nin faashaday haddaan; ciiddu qarin waayin,
Qaniinyada gumaysiga haddaan; qaatil ka adkaanin,
Qassab laguma waayee haddaan; dhiiggu sii qubannin,
Qab la sheegto iyo muusanaw; waa qaraar jabaye,
Qalcadaha adkee waranku yuu; kaa qalloocsamine!
4. Caloolyaw, 2022kii
Magaalada Laascaanood waxa ay xarun u tahay gobolka Sool. Dadka

magaaladan ku nooli waxa ay aragti ahaan diiddanyihiin gooni-u-goosiga
Somaliland. Waa aragti ku salaysan qabiil iyo abtirsiin marna ku salaysan
234 Aqalka Cad ee looga taliyo Maraykanka – The White House.

235 Cumar Maxamed Axmed (Cumar Cadami). Saaxiib iyo walaal hiil ah maalinta adag.
201
qaddiyad iyo taariikh. Somaliland oo ah aragti Isaaq iyo beesha Dhulbahante
dhawr arrimood ayay ku kala aragti duwanyihiin. Ugu horrayn, Isaaq iyo
Dhulbahante, waxa ay ku kala aragti duwan yihiin waxa loo bixiyay
‘Qarannimada Somaliland’. Isaaqa Somaliland hormuudka ka ahi, waxa ay
dambi ka dhigeen aragtida midnimada ah. Waxa ay arrintaas daliil uga
raadiyeen Dastuurka Somaliland oo 97% lagu meel mariyay in Somaliland ay
ka go’day Jamhuuriyaddii Soomaalida. Marka labaad, Isaaqu, waxa ay
Somaliland ku dhiseen aragtida waddaniyadeed ama taariikheed ee halgankii
SNM. Waxa la weyneeyey oo la barakeeyey halgankaas. Goobaha adeegga
dadweynaha, xarumaha dawladda, goobaha waxbarashada iyo manaahiijta
iyo guud ahaan rayul caamkaba waxa lagu dhisay weynaynta SNM. Ogow,
ninka taariikhda leh, ayaa dalkana leh. Ugu dambayntii, Isaaqu, waxa ay hoos
u dhigeen barashada, ku faanidda ama weynaynta taariikhdii Daraawiishta.
Dhinaca kale, Dhulbahantuhu, ma rumaysna ‘Qarannimada Somaliland’.

Waxa ay aaminsanyihiin midnimadii Soomaalida ee 1960kii. Waxa ay
rumaysanyihiin in deegaamadooda aan lagu qabannin aftidii Dastuurka ee
goosashada Somaliland loogu codeeyey. Marka labaad, Dhulbahantuhu waxa
ay faan iyo wanaag badan u hayaan taariikhdii Dawaariishta oo ay maanta
iyagu aad isu xigsiiyeen. Ugu dambayntiina, Dhulbahante badani waxa ay
rumaysanyihiin in SNM ay ahayd urur markii horena Itoobiya oo ah cadawga
Soomaaliya laga soo abaabulay, markii dambena kala goynta dalka u
xuubsiibatay.
Dhinaca Qabiilka, beesha Isaaq sababaha ay midnimada ku diiddanyihiin

waxa ugu muhiimsan in ay iska dhex arki kari waayaan siyaasadda
midnimada ah ee Xamar taalla. Waxa ay dareensanyihiin in ay ku dhex lumi
karaan badweynta Soomaaliweyn, haddii ay kursiga helaanna waxa ay
tuhunsanyihiin in aanay ku raagi karin. Sidaasidaraaddeed, gooni-isu-taaggu
waa aragti siyaasaddeed oo nuxurkeedu yahay in laga fogaado sabab kasta oo
keeni karta in beesha Isaaq ay ku dhex lunto ama ay liqdo badweynta
Soomaaliweyn. Beesha Dhulbahante, iyaguna waa la mid. Gooni-isu-taagga
Somaliland waxa ay u arkaan in ay tahay sabab keensan karta in
tolweynahoodii Daarood ay ka go’aan ka dibna ay gacanta u galaan Isaaq oo
dawlad ah, kana tiro iyo deegaan badan, loollanna uu ka dhexeeyo, taasina ay
keensato in la gacan bidixeeyo. Sidaasidaraaddeed, Dhulbahantuhu,
midnimada waxa ay u arkaan sabab ay kaga hor tagi karaan in Isaaqu uu liqo
iyaga iyo deegaamadoodaba.
Jamaahiirtu waa kacdoon dadweyne oo ka curtay magaalada Laascaanood

dhammaadka sannadkii hore. Qaar ka mid ah hoggaankii kacdoonkani waxa
ay ku dhinteen mudaharaad ka dhacay Laascaanood. Dilka dhalinyaro si
salmi ah u bannaan baxaaya waa dambi culus oo aan marna marmarsiiyo loo
202
heli karin. Saaka subaxnimadii hore, dagaal ayaa ka bilaabmay Laascaanood.
Waxa ka horreeyey dagaalkan, go’aamo subaxnimadii hore ee saaka ay soo
saareen Garaaddada iyo madaxda dhaqanka ee beesha Dhulbahante. Waxa ay
sheegeen in ay ka madaxbannaanyihiin labada maamul ee hareeraha ka xiga
ee Somaliland iyo Puntland. Sida oo kale, Garaaddadu waxa ay ugu baaqeen
ciidamada Somaliland in ay ka baxaan deegaamada Dhulbahante. Tan ayaa
keentay in magaaladu ay gasho xaaladdan saaka ay ku jirto. Muuse Biixi oo
ah Madaxweynaha Somaliland ayaa madaafiic ku garaacay gudaha
magaalada Laascaanood. Waxa ay madaafiicdaasi sababeen dhimasho,
dhaawac, burbur hantiyeed iyo barakac dadweyne oo baahsan. Dagaalka
saaka bilaabmay, waxa uu cirka ku sii shareeray xaalad kacsanaan ah oo ay
magaaladu ku jirtay muddooyinkii la soo dhaafay. Waxa mar dhawayd
hadlay Garaadka Guud ee beesha Dhulbahante Garaad Jaamac Garaad Cali
Garaad Jaamac. Waxa uu sheegey in dadkiisa iyo deegaankiisa la soo
weeraray, waliba si gaadmo iyo gardarro ah, iyaga oo aayahooda ka
tashanaaya, xabbaddana ay bilaabeen ciidamada Somaliland. Garaadku waxa
uu yidhi “gala dagaalka” isaga oo la hadlaaya dadkiisa. Waxa uu ku baaqay
in la is difaaco.
Soomaalida aan runta jeclayn qaar ka mid ah ayaa hadalkan u arkay colaad
abuur iyo hadal aan ahayn hadal Garaad. Dadka noocaas ah, waxa boqol jeer
runta, xaqqa iyo caddaaladdaba uga dhaw Garaadka. Nabad lama helo, iyada
oo aan la kala xishoonin. Nabad lama helo, iyada oo aan gardarrada la jabinin.
Durba, hareeraha waxa ka socda dhawaaq nabaddeed. Waxa se nabadda ka
horraysa in colaadda laga gungaadho. Dhulbahante ma oggola qaddiyadda
gooni-isu-taagga, qof taa ku qasbi karaana ma jiro. Halkan ayuu ka curtay
gabayga Cadhadii Dadweynaha.
Tani waa ujeeddada uu gabaygu u curtay, waxa se aad mar walba

xusuusnaataa, in silsilad ahaan uu gabaygani ka mid yahay gabayo muddo
soo socday oo saldhiggoodu uu ahaa dirir iyo dagaal. Gabayo dhammaantood
ku saabsanaa in wanaag, baryo iyo hadyad midna aan lagu heli doonin waxa
maqan oo ah caddaalad, istixgelin iyo xaqsoor. Gabaygu waxa uu la ujeeddo
yahay gabayadii ka horreeyey ee xalka u arkaayay wax iska celinta lama
huraanka ah, heer walba iyo mar walba.
Waakan gabaygii Cadhadii Dadweynaha oo dhammaystirani:

Cumaroow236 dabiib looma helin; dakharradaydiiye,
Haddii aad dabuub raagta iyo; war iga doonayso,
Alleylehe daliil iyo xaq iyo; waa dareen culuse,
Waa dulucda maansooyinkiyo; damaq xusuuseede,
203
Dab intaan ku joogsaday intaan; doqon walaalaystay,
Intaan gabayo duubiyo intaan; hadallo sii daayay,
Hadba duurxulkaygii intaan; arar ku deeqsiiyay,
Dal-dhammeeye237 waataan akhriyay; Diiday Reernimo’e,238
Waataan Ogaysiis239 ku daray; doodo waafiyahe,
Ama aan Digniin240 iyo Midnimo241; curiyay Duufaane,242
Sooyaal243 dabkii aan shidaa; gaadhay daafaha’e,
Diihaal244 waxaan kuu sharraxay; xaajo kaa dedane,
Waxan Dibadwareeg245 kaga warramay; looma daadegine,
Dayaxii Madoobaaday246 iyo; duul kalaa hadhaye!
Dhaaxaan duruuf adag u maray; danaha Soomaale,

Dhaaxaan daleelada bannaan; ciirsi daydayaye,
Qarannimo daraaddeed higsiga; dayro laasimaye,
Mar haddii dulqaad iyo xil iyo; daacadnimo liicday,
Doondoonistaydii haddii; doqon I faalleeyey,
Duullaanka awgay tashiga; dagasho lay moodye,
Waa dardaarankii guusha iyo; duugga nololeede!
Waaba laysku daalaye haddaan; diiradluhu247 qiiqin,

Dulmigii fogaadiyo haddaan; digasho weydoobin,
Dareenkii la eediyo haddaan; dawlad laga quusan,
Derejada la sheegtiyo haddaan; dirirtu beenoobin,
Ninkii duunyo foofsaday haddaan; duhur la caydhaynin,
Debacdii irmaanayd haddaan; daasad lagu maalin,
Dillaal iyo mallaal iyo haddaan; daallin ka irdhoobin!
Dambigaa la eegtaye haddaan; dooxatadu iilan,

Difaac nooma joogtee haddaan; weerar lagu daalin,
Da’yartii la quudhsaday haddaan; dabarku hayn waayin,
Duhur iyo habeenkaba haddaan; diracyo liishaamin,
Damaashaadka fiidkii haddaan; geeri laga dooran,
Dumarkiyo carruuraha haddaan; dibadda loo saarin,
237 Gabaygii Dal-dhammeeye oo aan curiyay May, 2015kii.

238 Gabaygii Waan Diiday Reernimo oo aan curiyay January, 2016kii.
239 Gabaygii Ogaysiis oo aan curiyay March, 2017kii.
240 Gabaygii Digniin oo aan curiyay February, 2017kii.
241 Gabaygii Gurmadkii Midnimada oo aan curiyay December, 2017kii.
242 Gabaygii Duufaan oo aan curiyay June, 2018kii.
243 Gabaygii Sooyaal oo aan curiyay December, 2019kii.
244 Gabaygii Diihaal oo aan curiyay February, 2020kii.
245 Gabaygii Dibadwareeg oo aan curiyay July, 2021kii.
246 Gabaygii Dayaxii Madoobaaday oo aan curiyay May, 2022kii.
247 Nooc ka mid ah qoryaha fudud.
204
Duqaydiyo abwaannada haddaan; diiday laga keenin,
Cadhadii dadweynaha haddaan; suuggu248 damin waayin!
Digniintii la ceebsaday haddaan; hanaddo loo dooxin,

Dagaallada laxaadsaday haddaan; la isku duubnaanin,
Dabku nama cabsiiyee haddaan; daad na celin waayin,
Haddaan buurihii laysku dilay; shacabka loo daynin,
Xaqqiibaa dillaacaye haddaan; diiratadu yaacin,
Nin kastoo wax duudsiyay haddaan; daaqad laga toogan,
Haddaan nabaddii lay diidi jiray; daawo lagu waayin,
Dil markaan u faashado haddaan; daa la odhan waayin,
Deelqaaf ma yeellee haddaan; doogtu hadhi waayin!
Dunidaa la sheegtaye haddaan; damacu beenoobin,

Afarteeda daamood haddaan; dhiigga lagu daadin,
Gobannimo daraaddeed haddaan; dogobyo loo aasin,
Dulli kuma timaaddee haddaan; daabac lagu keenin,
Dalkayaga la qaybsaday haddaan; duullan lagu saarin,
Dakanada itaalkay haddaan; degelku naafoobin,
Way durugsanaataye haddaan; loo dibjirin waayyo,
Daruurtii fogaatiyo haddaan; raacdo lagu daalin,
Dalandoolka waayaha haddaan; diiftu nagu raagin,
Ummadaha la duudsiyay haddaan; dani walaalaynin,
Degmadii Hargeysiyo haddaan; Xamar is doondoonan,
Dimuqraaddi maahee haddaan; diinta lagu dhaadan,
Kala daadsanaantiyo haddaan; deexashadu gaaban,
Diiwaanka Aadmiga haddaan; dunidu faallaynin,
Wixii dumay haddii aan xornimo; laga dambaysiinin!
Faallo:
Maalin Jimce ah kuna beegan August 11, 2023ka waxa aan masaajidka
xaafadda Hodan Hills ee Hargeysa ku tukaday salaaddii Jimcaha. Sheekh
Soomaali ah oo aan aqaannno ayaa khudbadda Jimcaha akhriyay. Waa Dr.
Cabdiqani Xusseen Beder. Waxa uu ka hadlay xiisadaha siyaasaddeed ee ka
taagan deegaamada Somaliland. Xiisadda siyaasaddeed ee ugu weyn ee
hadda taagani waa muranka u dhexeeya xukuumadda Muuse Biixi iyo beesha
Garxajis, murankaas oo keenay in xoogag hubaysan oo Garxajis ahi ay galaan
buurta Gacan Libaax. Sida oo kale, dagaal qadhaadh ayaa ka socda
Laascaanood. Labadaas arrimood ayaa taagan.
248 Nooc ka mid ah qoryaha.
205
Sheekhu waxa uu ka hadlay dulmigii iyo tacaddigii uu u gaystay nidaamkii
Maxamed Siyaad Barre dadka deggan Hargeysa sannadihii 1988kii. Waxa uu
ku dheeraaday sida ay taasi qalbigiisa xusuus ugu leedahay. Waxa uu mar
kale ka hadlay oo uu dadka dhagaysanaayay dib u xusuusiyay in horraantii
bishii February ee sannadkan uu khudbad kaga hadlay dagaalkii maalmahaas
ka bilaabmay Laascaanood. Waxa uu mar kale ku celiyay in dagaalkaasi uu
ahaa walina yahay dagaal fitno ah. Waxa uu dadkii aan ka mid ahaa ee
dhagaysanaayay u sheegey in laga fogaado fitno kale. Waxa uu dadka beesha
Garxajis u sheegey in aanay marnaba taageerin wax dagaal ah oo lala galo
nidaamka Biixi. Ta Garxajisku meel ha ii taallo, waxa aan se gaar ula baxayaa
arrinta Laascaanood.
Aniga fikirkayga, Laascaanood waxa ku dagaallamay kibir iyo kibir diid.

Waxa ku dagaallamay nin soo duulay iyo nin is difaacaya. Waxa la dumiyay
magaalo dhan sidii Hargeysa loo dumiyay. Muuse Biixi waa Siyaad Barre.
Laascaanoodna waa Hargeysa. Tacaddigii uu Siyaad Barre ka gaystay
Hargeysa, mid la mid ah ayuu Muuse Biixi ka gaystay Laascaanood.
Midkoodna awooddiisa waxba lamuu hadhin. Mar haddii ay runtu sidaa
tahay, dagaalkii Hargeysa ee 1988kii waxa uu ahaa isdifaac xaq ah, kan
Laascaanood ee 2023kuna waa isdifaac xaq ah. Dhawr maalmood ka dib oo
ahayd August 16, 2023ka, waxa kibir iyo qooq loogu dilay magaalada
Laascaanood abwaan Jaamac Kadiye Cilmi oo ka mid ahaa suugaanyahanka
caanka ah ee gobolka Sool. Abwaanku waxa uu ku dhintay duqaymaha iyo
madaafiicda Muuse Biixi uu ku garaacayo Laascaanood. Ninka taa u arki
waaya dulmi ee u arka fidno, ima metelo. Diintii kuu oggolaatay inaad
maatidaada ka difaacato faqashtii Siyaad Barre ayaa Dhulbahantena u
oggolaatay in ay iska difaacaan gumaadka Muuse Biixi. Diinta qabyaaladda
ha laga daayo oo haddii aan laga daynaynin, caqli ha lagu daro.
Ilaahay fadligiisa, dulmigaasi waxa uu si kumeelgaadh ah u jabay August 25,

2023ka maalin Jimce ah. Subaxan ayay dadka deegaanka Laascaanood ku
guuleysteen in ay iska dulqaadaan kibirkii iyo duullaankii. Maalintan waxa
aan joogay Burco. Waxa ay ahayd maalin xaqqa hiil u ah, kibirkana waano
ugu filan. Waxa aan Ilaahay ka rejaynayaa in aanu dulmigaas oo kale dib u
soo laabannin.
45. Garbaduub
Arbaca, March 8, 2023
Xusseen Sheekh Cali (Xusseen Macallin) oo ah Lataliyaha Amniga Qaranka ee
Madaxweynaha Soomaaliya Xassan Sheekh Maxamuud ayaa waraysi uu
siiyay Haaruun Macruuf oo ka tirsan laanta Afka Soomaaliga ee idaacadda
206
VOA-da March 2, 2023ka249, waxa uu ku sheegey in Soomaaliya ay muddo bil
gudaheed ah soo geli doonaan ciidamo Itoobiyaan, Kiiniyaan iyo
Jabbuutiyaan ah oo ka qayb qaadan doona in ay gudaha Soomaaliya dagaal
kula galaan xoogagga Al Shabaab. Xusseen Macallin Maxamuud, waxa kale
oo uu sheegey in ciidamadaasi aanay ka mid noqon doonin ciidamada
Midawga Afrika ee hadda jooga Soomaaliya (ATMIS). Ugu dambayntiina
waxa uu sheegey in bilaha kooban ee ka hadhsan sannadkan 2023ka, guud
ahaan dalka Soomaaliya laga sifayn doono xoogagga Al Shabaab. Soo
gelitaanka ciidamadan ee gudaha dalka Soomaaliya, lama hor gaynin
Baarlamaanka iyo Golaha Wasiirrada midna.
Aniga iyo Xassan Sheekh Maxamuud. Xamar, 2019.
Maanta oo ah Arbaca, March 8, 2023ka, waxa la soo wariyay in kumannaan

ciidamo Itoobiyaan ahi ay ka soo gudbeen xuduudbeenaadka Itoobiya iyo
Soomaaliya ee gobolka Gedo. Lama hubo in tan macnaheedu tahay in
duullaan Itoobiyaan ahi uu soo galay gudaha Soomaaliya, haddii se taasi ay
dhab noqoto, waxa xaqqiiqo ah in ay ku jabi doonaan. Cabdillaahi Yuusuf
Axmed oo Madaxweyne ka noqday Soomaaliya sannadihii 2004tii ilaa 2008kii,
waxa uu ahaa hoggaamiyihii ugu horreeyey ee duullaan Itoobiyaan ah dalka
soo galiya ilaa caasimadda Muqdisho. Jab ballaadhan ayaa ka raacay Itoobiya
duullaankaas. Sida oo kalena taariikh madaw ayaa diiwaanka u gashay
Cabdillaahi Yuusuf. Wixii Soomaalidu ay ka diidday Cabdillaahi Yuusuf,
maanta qofna in uu ku fikiraa waa xaaraan.
Halkan ka eeg waraysiga: https://www.voasomali.com/a/wareysi-la-taliyaha-amniga-qaranka-

249
soomaaliya-oo-faah-faahiyey-shirkii-washington/6986629.html.
207
Anigu qof ahaan iyo suugaan ahaanba farogalinta noocan ah waan
diiddanahay. Run ahaantii, tobannaan iyo tobannaan ayay gaadhayaan inta
goor ee aan gabay ku diiday nooc kasta oo farogelin ah oo Itoobiya ay ku
samayso gudaha dalka Soomaaliya iyo guud ahaanba Soomaalida. Aragtida
weyn ee gabayadayduba waa in Soomaalida loo sheego in ay ka
feejignaadaan fasahaadka kaga soo fool leh Addis Ababa. Waxa
tusaaleyaashaas ka mid ah:
1. Dabadhilif, 2015kii
Inkastoo dagaal iyo colaad; laysu dacareeyey,
Inkastoo dalkeenii wacnaa; cadaw ku soo duulay,
Inkastoo waxaan doonayaa; durugsanyuu dheeryay,
Dabadhilifka gaalada watee; Diinta ka hallaabay,
Danaystaha shisheeyuhu korsaday; wuu degdegayaaye,
Mar uun baa gumaysiga dibbiray; duubka loo jariye,
Mar uun baa dalkeennaa la dhacay; doob u soo kiciye,
Mar uun baa Daraawiish la heli; gaalo dubataaye,
Mar uun baa Wayaanaha250 la didin; oo dib loo celine,
Mar uun bay duruuftiyo wakhtigu; soo dalloosimane,
Dambasame mar uun buu onkodi; daaqsin bixiyaaye,
Markaasaa wixii geesi dumay; loo dabaaldegiye,
Markaasaa xorriyad lagu dakayn; degalka Soomaale,
Markaasaa dariiqqiyo Sunnaha; Diinta loo noqone,
Markaasaa diyaarado casri ah; Maaris251 loo diriye,
Markaasaa agoomaha dayacan; duunyo loo qoriye,
Bulshadii dadaashaa marbay; guul la deristaaye,
Iskuduubni iyo wadajirbaa; lagu dan gaadhaaye,
Insha Allaahu waynoo dagaal; doqoni yeelkeede!
2. Amakaag, 2015kii
Asalkaba dadkaygoow haddaan; erey yar kuu sheego,
Haddii aan ujeeddada murtida; oogta ka caddeeyo,
Siyaasigan inkaaraha qabiyo; waliba aafaadka,
Siyaasigan Axmaarada wattee; gaalku ku adeegto,
Siyaasigan dalkii iibiyee; ubadkii caydheeyey,
Siyaasigan indhaha beelay iyo; waliba iimaanka,
Siyaasigan ujeeddada xun ee; kuu abtirinaaya,
Siyaasigan agoontiyo shacbiga; aanada u gaystay,
Siyaasigan Ilaahay nacee; Diintii ka abraaray,
Wallee guul ma urisaan intaa; daba ordaysaane,
250 Jabhadda TPLF.

251 Meeraha Maaris.
208
Ayaamaha dambeeyiyo wakhtiga; waan oddorosaaye,
Waxa aniga igu eersataan; way la amakaage,
Dib u eega taariikhdu waa; lama ilaawaane!
3. Dhaygag, 2015kii
Nimankii Hawaash naga dhiciyo; Dheenta Labihawle,
Dhoobada Awaariyo raggii; Faafan naga dheelmay,
Dhagaxbuur ilaa Dhooboweyn; taniyo Dheekaaso,
Ceelkii Dhanaaniyo raggii; Dheenta naga xoogay,
Dhagaxmadaw ilaa Dhiito iyo; Waraha dhaadheerba,
Lafta Dhaqayaboor iyo Wardheer; Yowle dhiniciisa,
Kaymaha dhammaajada leh iyo; dheegga Xamaraadba,
Iskudhoon Dharkaynmaale iyo; dhoollihii Adari,
Dhambal iyo ilaa Diridhabood; yaab u dhimanayso!252
Dhulkayaga raggii naga dhacee; dhaqasho noo diiday,

Maantana waxay dhaan fureen; kob aan la dhaadayne,
Sahankoodu wuu dheeryihiyo; baaqa loo dhigaye,
Dhugmo nin aan lahaynbay la tahay; dheellaliyo beene,
Dhiganaha duruustiyo haddaad; dhugato taariikhda,
Falastiin sidii loo dhacaan; dhalan wadaagnaaye!
4. Maxay Doorashadu Soo Waddaa, 2016kii

Haddii aan dalkeenniyo arlada; caynkan laga daynin,
Dad kalaa u soo guuri oo; kaymahaa degiye,
Nimanbaa dadaallo ugu jira; xeebahaa dihine,
Dirir iyo colaad bay wadaan; daayin abidkoode,
Wayaanuhu253 wuxuu damacsanyahay; kuuma daadegine,
Doonbay bulshadu saarantahay; waanay degaysaaye,
Waa digniin abwaan iyo wax sheeg; aad u da’a weyne,
Digtoonaada hadalkaasi waa; kama dambaystiiye!
5. Digniin, 2017kii
Dareemada ka badan baahiyaha; degalka yaallaaye,
Dabadhilifnimiyo liidnimaan; kaaga digayaaye,
Doqonniimo iyo reernimaan; kaaga digayaaye,
Duullaanka gaaladu waddaan; kaaga digayaaye,
Dildillaaca dood been ah baan; kaaga digayaaye,
Dalkeennaa la kala ootaybaan; kaaga digayaaye,
252 Qaybo ka mid ah deegaamada Soomaali Galbeed ee Xabashidu xoogga ku haysato.

253 Tigrayga Itoobiya xukuma ee TPLF.
209
Itoobiya waxay damacsantaan; kaaga digayaaye!
‘Ma beenbaa’ in Soomaalinimo; maanta laga baydhay?
‘Ma beenbaa’ in xeebaha badhkood; beec la kala siistay?
‘Ma beenbaa’ in qarankii burburay; nacabku boobaayo?
‘Ma beenbaa’ in Baydhaba Tigray; ‘bases’254 laga siiyay?
AMISOM ‘Ma beenbaa’ in ay; dhaqankii baabiisay?
7. Gurmadkii Midnimada, 2017kii

Gabannada Wayaanuhu255 korsaday; waad ka garataaye,
Safarradan Addis256 loo galee; ceebta laga goosto,
Ujeeddooyin wada gaar ah baa; loo golleeyahaye,
Waa in ay Amiirkooda guud; raalli geliyaane,
Waa in ay Canjeerada gurtaan; labada gooroode,
Gacan qaadka waa in ay indhaha; hoosta geliyaane,
Waa in ay hadyado gaar ah iyo; Shilimo geeyaane,
‘Xajka’ waa in ay soo guttaan; gaalku soo rogaye,
‘Haye Gaashe’257 mooyee wax kale; waa la gees maraye,
Hadduu garasho leeyahay waxaa; wuu ka guban laaye,
Garoomada markuu soo deguu; gudub u soo laabto,
Wiil garasho dheer iyo si uu; gob ugu eekaado,
Gallad been ah iyo waa in uu; guulo tiriyaaye!
8. Gurmadkii Midnimada, 2017kii

Gu’ kastaba ha joogee ninkii; laysla garan waayo,
Gardarrada ninkii diida ee; gooni uga baydha,
Gobannimo ninkii lagu tuhmee; gaabis noqon waaya,
Mid la gado mid loo gawraciyo; jeel mid lagu giijjo,
‘Gamgamaha’258 Axmaaradu waddaa; loo gudboonyahaye,
Guud ahaan dadkeennii haddii; laysu wada geeyo,
Nin kastoo Xiniinyuhu gubaan; maanta waa garace,
Garab iyo walaal iyo ma helo; ruux u soo gala’e!
9. Duufaan, 2018kii
Dadkaygoow is kaashada markaan; daacad ugu sheego,
Diihaal anoo qaba markaan; gabayo deeqsiiyo,
254 Saldhigyo ciidan.

255 TPLF.
256 Caasimadda Itoobiya.
257 Gaashe waa erey af Xabashi ah oo macnihiisu yahay Mudane.
258 Gamgamuhu waa erey Xabashi ah oo macnihiisu u dhawyahay diiwaangelin, ama tirokoob ama
xaadiris.
210
Wayaanuhu259 kuwuu soo dirtiyo; dooxatiyo tuuggu,
Ujeeddada si ay uga duwaan; doodda hadalkayga,
Dib u socod intoo layga dhigay; horumar diidaaya,
Dulcad260 sheekadeediyo maxaa; filimo lay daaray!
10. Duufaan, 2018kii

Soomaalida wixii dooriyaan; daawo loo heline,
Dabaqoodhibaa wada xukuma; Xayle soo diraye,
Dekkediyo dhulkii aan lahaa; diiqo loo bixiye,
Axmaaradu waxay soo degeen; degelladaydiiye,
Damacoodu wuu dhaafsanyahay; Doollo iyo Hawd’e,
Maraakiib dagaal iyo hub bay; ila dul joogaane,
Intay doqoni hoos eegaysaa; daaqsin loo baxaye,
Dawarsadaha kaa moodaysaan; waa dagaalyahane,
Waa taliye daahsoon kuwaa; dayrka dhigateen,
Ujeeddooyin loo soo diray; sii dabbarayaane,
Maalintuu dagaal ina qabsado; ama la soo duulo,
Dirayskoodu meel buu u yaal; iyo dabkoodiiye,
Digashadan xanuunka leh marbuu; dib uga sheekeyne,
11. Duufaan, 2018kii

Tusaaluhu haddu durugsanyahay; hoos u daadegaye,
Dumarka iyo Geelaba haddaan; jabadka loo doorin,
Dammaankiyo Fardaa iyo haddii; awrtu wada daaqdo,
Dekadaha Axmaarada haddii; diiqo lagu siiyo,
Dahabkiyo dhulkaygiyo haddii; badaha loo daayo,
Xuduudaha haddii laysku daro; dunida loo sheegey,
‘Danaanow’ afkiisiyo haddii ‘Daafi’; lagu ceesho,
Haddii danaha Soomaaliyeed; daaqad laga tuuro,
Diintiyo Shareecada haddii; laga dawwaareeyo,
Ninkii digigixoodana haddii; loo dardaar wariyo,
‘Bal dadkayga waydii’ halkuu; degeyo raaskoodu!
12. Sooyaal, 2019kii
TPLF.
259
Mid ka mid ah xeryihii Qaxoontiga ee reer Waqooyigu u qaxeen intii lagu jiray gumaadkii
260
Kacaanka ee dadka reer Waqooyiga.
211
Soomaaliyeey filkaa waxay rabaan; waad la socotaaye,
Samci ma lihid oo waa horaad; seegtay hilinkiiye,
Zamankii gumaysiga markii; layna kala soocay,
Sugumaha galbeed iyo Jigjiga; saami loo bixiye,
Sigataye intii kuu hadh-dhaa; loo sid tiriyaaye,
Muggan Saylac iyo xeebuhuu; sahanku joogaaye,
Geeddigu aduu kugu socdaa; saaran leeddada’e,
Samir been ah kuma gaadhaysaan; waxa sugaysaane,
Hadba dood salleelo ah adoon; lagu sabaalaynin,
Sooyaalka hadafkaaga waa; lagu saleeyaaye,
Hayeeshee wixii soo socdaa; lagu sargoogaaye!
13. Gashi, 2020kii

Haddaan guunyadii layga dhacay; gacanta lay saarin,
Gaaroodi iyo Hawd haddaan; Geelayagu daaqin,
Garawshiiyo mooyee haddaan; muranku soo gaaban,
Gondor iyo Axmaarada haddaan; Gibir la waydiinnin,
Geedkaan is taagaba haddaan; guuli iga raacin,
Inta uu filkay geyo haddaan; gaar u heli waayo,
Calankaa I guud sudhan haddaan; gobi ku noolaanin,
Guhaadoow261 xaqqaan kugu lahaa; jeerna maad gudane!
14. Hiiraal, 2021kii

Aniguna higgaad iyo wax sheeg; mariyay hawraare,
Hagardaamadii iyo dhibtii; waan ka soo hadhaye,
Inkastoo halaag laygu falay; maan hoggaansamine,
Hal-adayg wixii aan la imi; himiladaan qaatay,
Halbawlaha anoo lay jaraan; diiday heeryada’e,
Halgankaan Wayaanaha262 la galay; hubanti weeyaane,
Halaq iyo abeesaan wax badan; hoy la jiifsadaye,
Hanjabaad wixii lay akhriyay; halisna aan jiidhay,
Haddaan ciiddu ii hiilinayn; hees ma tiriyeene!

Giddigeedba Soomaalidaad; gaadhka ka ahayde,
Cadaawaha adaa kaga gudbane; waanad garanayne,
Gulufkii Nasaarada raggii; gaabiyaad tahaye!
Afarteeda geesood dhibtaad; kaga gedaanayde,
Marba geesigaad dihataybaa; dhaliyay guushiiye,
Adigaa Axmaarada Galbeed; saaray gabi dheere!
261 Guhaad waa aniga oo ah qofkan dhulku farriinta u soo dhiibay. Anigu waxa aan metelayaa qof
kasta oo Soomaali ah oo farriintan dhulku ay ku socoto.
262 Taliskii Tigrayga ee xukumaayay Itoobiya Soddonkii sannadood ee ugu dambeeyey.
212
16. Uur-ku-taallo, 2021kii
Ogaadeenku way badanyihiin; Ananu263 joogaaye,
Iyagaba dadkoodii horaan; loo addoonsadaye,
Axmaaradu waxay laynayaan; innamadoodiiye,
Waa reer Isaaq264 wiilashii; Xayle265 iibsadaye,
Abtiyaalladaabaa ku maqan; waana la ogaaye,
Hadba waxaan la sii ooyayaa; uur-ku-taallada’e!
17. Dhaxalreeb, 2022kii

Dhufaysyadan Axmaaradu qoddiyo; dhagaxan yaa keenay?
Dhabbihiyo jidkii dawladnimo; yaa ka dhalandhoolay?
Dhibaatooyinkaad maqashay iyo; dhagartan yaa gaystay?
Dhulkayaga wixii yaallay iyo; dahabkii yaa dhoofshay?
Dhuxulaysi iyo tuuganimo; yaa dhitadi laacay?
Dhadhaab266 yaa inoo qixiyay oo; dhacar I leefsiiyay?
18. Dayaxii Madoobaaday, 2022kii

Dacwaddaan Ilaahay u qoray; daalacbaa hadhaye,
Duugoobi maayee xaqbaan; dabada haystaaye,
Dagaalladan Itoobiya ka dhacay; waa digniin adage,
Ilaahay docdoodiyo faruur; degelladoodiiye,
Dabiib wixii nafluhu moodi jiray; daawo noqon waaye!
Digashada kuwii loo ogaa; daaye hadalkiiye,
Ummaddii la duudsiyay ka kace; degalkii ceebeede,
Dirir iyo colaad loo dhaqaaq; labada daaroode,
Dulmigii fogaadiyo nabsigu; dacalka soo saarye!
Gabayadan aan meelaha kooban ka soo qaatay, waa wax yar oo ka mid ah
jidka dheer ee la soo maray. Haddaba, maanta cid kasta oo durbaanka u
garaacda in gudaha Soomaaliya la soo geliyo ciidamo duullaan ah oo ka socda
dalalka deriska ah gaar ahaan Itoobiya, waxa ay sii murgin doontaa xalka
Soomaaliya. Gabaygan koobani, waxa uu digniin iyo gooddis u yahay
maamulka Xassan Sheekh Maxamuud iyo cid kasta oo taageersan duullaanka
dalalka deriska ah ee gudaha Soomaaliya.
Waakan gabaygii Garbaduub oo dhammaystirani:
263 Ananu waa Tuulo yar oo ka mid ah gobolka Jarar ee Soomaali Galbeed.
264 Qabiilka reer Isaaq ee beesha Ogaadeen.
265 Maamulka gumaysiga ah ee Itoobiya.
266 Dhadhaab waa xeradan ugu weyn qaxoontiga ee adduunka oo dhan. Waxa ku nool dad qaxoonti
ah oo Soomaali ah, waxaanay ku taallaa dalka Kenya.
213
Xassanoow267 guddoon jilicsan iyo; godob laguu raacye,
Gobannimada Soomaaliyeed; hiil umaad geline,
Garashada habawdiyo wakhtigu; taada kaa gudubye,
Taariikhihii kaa godmade; labada geesoode,
Anna hadimadii gaamurtiyo; ciilka gaaxsadaye,
Gudcurkii habeennimo haddaan; faallo gami waayay,
Ama aan gudoodiga mirtii; ficil galiilyooday,
Gayigayga kuma eegi karo; kii na gaasiraye,
Garbaduub ninkii lagu xukumay; gaaban ka ahaaye!
Haddaad gaalo doontiyo haddaad; guuto culus keento,

Haddaad garasho diiddiyo haddaad; noo galgalatayso,
Guubaabo beeniyo haddaad; hadallo googoyso,
Gun haddaad u yeedh-dhiyo haddaad; gaade nagu saarto,
Xabashiga Galbeed iyo haddaad; gaashe268 ku ahaato,
Gurmadkii la eediyo haddaad; Gorayo269 soo fuusho,
Inta aalad guuxdiyo haddaad; gumucyo liishaanto,
Goblan weeye saadaaladaad; gaadh is leedahaye!
Guullaan ku dhaartaye haddaan; garabsi beenoobin,

Gobaad yaa la haayeey haddaan; laga gayoon waayin,
Geelii irmaanaa haddaan; hanad ka gaajoonin,
Gammaankiyo haddii aan fardaha; xadhigga loo goynin,
Inta magacu ii galo haddaan; gaylan ku ekaanin,
Xamar goonyaheedii haddaan; dhiiggu gobo’ laynin,
Gurigii Hargeysiyo haddaan; gulufku xoogoobin,
Gumaysiga ma yeellee haddaan; gabaygu noo hiilin,
Shisheeyaha gabboodfalay haddaan; laga gol roonaanin,
Gobollada la qaybsaday haddaan; rag isku soo gaadhin,
Gardarrada la eegtiyo haddaan; damacu soo gaaban,
Intay gabadhi nooshay haddaan; geeri lagu dhaadan,
Dhulku guuri maayee haddaan; shacabku guuleysan!
46. Ahaanshiiyo
Sabti, March 25, 2023
Caalimkii Islaamiga ahaa ee reer Masar ee Sayyid Quddub waxa hadalladiisa
kollayba aniga I khuseeya ina saameeyey ka mid ah “run ahaantii,
267 Xassan Sheekh Maxamuud, Madaxweynaha Soomaaliya.

268 Erey af Xabashi ah oo macnihiisu yahay ‘Mudane’.
269 Gorayadu waa xayawaan lagu sheego fulaynimo. Soomaalidu waxa ay Gorayo u yaqaannaan
Itoobiya. Dib u akhri gabaygii Abwaan Cabdillaahi Suldaan Timacadde ee ‘Hashaan gaaddo weynoow
Libaax; uga gabboon waayay, inaan Gorayo Cawl uga tagaa; waa wax soo gudhaye’.
214
ereyadaydu waxa ay ahaan doonaan kuwa dadku ay is moogaysiiyaan oo ay
iska indho tiraan, ilaa aan u dhinto falcelinta ka dhalata ereyadayda
(maadaama aan la jeclayn hadalkayga), ka dibna ereyadaydu waxa ay si
lamafilaan ah u noolayn doonaan qalbiyo mar hore dhintay (qalbiyadaas oo
iyaguna dabka sii ololin doona)”. Aniga oo haddaba ka dhimbiil qaadanaaya
odhaahdaas caanka ah ee Sheekha, waxa aan qof ahaan ku qanacsanahay in
waxa ugu sharafta badani ay tahay in qofku uu u dhiman karo rumaynta
waxa uu rumaysanyahay. Taasi waa sharaf iyo go’aan. Waxa arrintaas
qiimaheeda sii wanaajin kara, marka waxa aad u dhimanaysaa uu yahay xaq
aad hubto iyo sugnaan iimaani ah oo daliilladeeda diineed buux dhaaf yihiin.
Tusaale ahaan, dalkaaga oo gaal ku soo duulay inaad u dhimataa waa xaq
diineed iyo mid akhlaaqeed. Taas yaa diidi kara?
Ahaanshiiyo (Identity) waa waxan ugu weyn ee ummaduhu u jiraan. Qofka oo

is waaya, kana ambada waxa uu run ahaantii yahay ama garan kari waaya
waxa uu asalkiisa iyo jiritaankiisa yahay, waa cudurkan ugu weyn ee ay tahay
in laga feejignaado. Qofka cudurkani haleelaa waxa uu waligiiba ahaan
doonaa mid dullinimo, adddoonsi iyo u adeeggidda qayrkii u afduubnaada.
Ahaanshiiyuhu waxa uu ilaaliyaa in qofku jirriddiisa iyo xididkiisa arooraha
ah ilaashado kuna dhegganaado duruuf walba iyo goob walba. Sida boggagga
taariikhdu ay ka wada markhaati kacayaan, ahaanshiiyaha laguma helo
bilaash iyo baryo. Waa loo dhintaa, loo dhaawacmaa, loo gaajoodaa, loo galab
carraabaa, loona guureeyaa. Dhiig iyo geeri ayaa loo muttaa, haddii la
doonaayo in ahaanshiiyo ummaddeed oo xaqqiiqo ah la gaadho.
Beerta loogu magac daray Aadan Xaashi Cayraw ee magaalada Jilib ee Jubbada Dhexe
oo hadda ah caasimadda Al Shabaab, Soomaaliya. July 26, 2021.
215
Maxaa haddaba dagaalka iyo geerida lagu falayaa? Dagaalka iyo geerida
waxa lagu gaadhayaa ‘ahaanshiiyo’. Waa taa ujeeddada loo dagaallamayaa.
Qofna ma doonaayo in uu adduunkan jooga isaga oo ah lumad iyo anbad aan
aragti, ujeeddo iyo ahaanshiiyo midna lahayn. Wixii Aadamaha oo dhami uu
diiday, annaguna waanu diidnay, yeelina mayno. Nabad gunnimo leh, maya.
Geeri sharaf leh, haa. Geerida iyo dhiigga waxa aanu ku gaadhaynaa nolol
sharaf leh ama geeri janno leh.
Gabayadayda tusaaleyaal badan oo noocaas ah ayaa ku jira. Waxa ka mid ah:
1. Gobannimo-u-dirir, 2015kii
Garan maayo waxan hoos u dhigay; garashadeeniiye,
Markaasaan Galbeed270 iyo xorayn; Geeska271 oo idile,
2. Gashi, 2020kii
Muddaa lay giriifaye haddii; laygu guban waayo,
Gunbaa lay maleeyaye haddaan; soo gilgilan waayo,
Gacmahayga dhiig iyo haddaan; aafo laga goosan,
Nin kastoo I gaasiray haddaan; arami loo gaysan,
Dadkaygii la gawracay haddaan; laga gayoon waayin,
Geddii Sheekh Bashiir iyo haddaan; Gureyba loo aarin,
Gobannimo la’aanteed haddaan; geeri laga dooran,
Gabagabo colaad iyo haddaan; guure lagu daalin,
Godobtayda kii qaba haddaan; ruuxda laga goynin,
Gurmadkiyo awaaraha haddaan; Galawgu dhiillaabin!
Waxaan ahay nin soo gaamurooy; hawli gubaysaaye,
Abidkay god aan degay filkay; guur imay odhane,
Kol ay geeri tahay waan aqaan; guusha nololeede,
Geddaydaba duruufuhu han yari; ima gayaysiine!
Nin ragoo go’aankiisi hore; hiifay waa gocore,
Mar haddaanad hadaf gaar ah iyo; himilo goobaynin,
Hadba gole nin lihi ootaybaad; foodda gelisaaye,
270 Soomaali Galbeed.

271 Geeska Afrika.
216
Gurruujiyo272 sidii Buuni273 baad; giririflaysaaye!
Dhawaaqayga wuu garanayaa; kii wax dhaaddaniye,
Dhalinyarada274 noo hiilisaay; balo lagaa dhawrye,
Dhab cadaawe iyo baadinimo; waa ka dhacanteene,
Dhibaatada ifkiyo geeridaba; waa dhadhamiseene,
Waxaa dhawrsayseen iyo xaqqii; waa u dhimateene,
Dhiiggiinibaa lagu hantiyay; dhul iyo maamuuse!
7. Qaamuus, 2022kii
Qudh la waayo iyo geeridaba; waad ku qanacdaaye!
8. Caloolyaw, 2022kii
272 Axmed Yuusuf Nuur (Axmed Gurruuje).

273 Cabdinaasir Muxumed Xassan (Cabdinaasir Buuni), Afhayeenka xisbiga Kulmiye. Waa ninkii
afkiisa laga maqlay hadalkii qof waliba la yaabay ee ahaa: labada sannadood ee noo hadhay waanu
faakihaysanaynaa.
274 Ereyga ‘Dhalinyaro’ waa Al Shabaab oo Af Soomaali ah.

u yihiin.
217
9. Cadhadii Dadweynaha, 2023ka

Dambigaa la eegtaye haddaan; dooxatadu iilan,
Difaac nooma joogtee haddaan; weerar lagu daalin,
Da’yartii la quudhsaday haddaan; dabarku hayn waayin,
Duhur iyo habeenkaba haddaan; diracyo liishaamin,
Damaashaadka fiidkii haddaan; geeri laga dooran!
Haddaba gabaygan Ahaanshiiyo, waxa uu isku dayayaa in Soomaalida wax

fahamta uu fahamsiiyo in adduunkuba uu yahay tayda ama taada. In
adduunku uu yahay madal duufsiga, isu awood sheegashada iyo is
muquunintu saldhig u tahay. Gabaygu waxa uu xoojinayaa aragtida is
difaacidda xaqqa ah iyo maro-ku-dhegnimada lama huraanka ah.
Waakan gabaygii Ahaanshiiyo oo dhammaystirani:

Cumaroow277 horaan kuugu idhi; qaranki iimawye,
Afgobaadsi maahee runbaan; kuu akhriyayaaye,
Dalkeennaa la kala ootaybaan; qaylo oogsadaye,
Waa ujeeddadii gabayga iyo; ereyadaydiiye,
Ka afeefan maayee tashigu; dhaaxba soo ururye,
Waa aragtidii aad muddaba; igu ogaydeene,
Ubixii rejadu wuu ka dhacay; aradka Soomaale,
Way kala irdhoobeen dadkii; aaminka ahaaye,
Abdo malaha saadaaladaad; eeg I leedahaye,
Alalaaska iyo heesahaan; kaa abhinayaaye!
Asalkeeda Soomaalidaa; sii ayaan darane,

Arrinkooda iyo hiigsiguba; way arradanyiine,
Waa duul abwaankoodu yahay; geesi awdalane,
Culimadu iftiinkiyo cilmiga; kuma anfaacaane,
Ikhlaaskay shareecadu fartay; badi illaaweene,
Waxa aynab loo goynayaa; waa la amakaage,
276 Cumar Maxamed Axmed (Cumar Cadami).

218
Waatay xaqqii la ambadeen; Umal278 sidiisiiye!
Odayada waxaa laga dhaxlaa; aragti reereede,

Indheergaradku wuu nagu yaryahay; sii oddorosaaye,
Ilduufkiyo waxaa inagu badan; aashi buuxsiga’e,
Dhulkii ayro lagu maali jiray; aarankii madhaye,
Afrikaan madaw baa qabsaday; xeebahoo idile,
Markii Adari279 loo daayaybay; ina ogaadeene,
Hadduu cadho la eedaadayaa; ina Ismaaciil’e!280
Hayeeshee ihaanaysigiyo; diidnay amarkiiye,

Noloshaa la eegtaye haddaan; iilka lagu hooban,
Awood baa la sheegtaye haddaan; ooman lagu daalin,
Anigiyo asaaggay haddaan; aafo kala gaadhin,
Ilaalada shisheeyaha haddaan; geesi ka adkaanin,
Inkiraadda beenta ah haddaan; lagu agoomoobin,
Umarada gumaystaha haddaan; laga ilmaysiinin!
Nabaddaa la eedaye haddaan; oohin lagu raagin,

Soomaalidu itaalkeed hadday; eel fog kicin waydo,
La addoonsan maayee haddaan; lays ummulo dooxin,
Ambaqaadka geerida haddaan; aarsi lagu daalin,
Ilbaxnimada beenta ah haddaan; aamus laga dooran,
Arartii Subeyr281 iyo haddaan; Aadan282 lagu dhaadan,
Abtirsiimo maahee haddaan; aragti loo hiilin!
Ahaanshiiyaheenniyo haddaan; Axadka loo qayshan,
278 Sheekh Maxamed Cabdi Umal. Sheekani waxa kuu ka mid ahaa culimadii Soomaaliyeed ee sida
weyn uga hor yimid duullaankii Itoobiya ee dalka Soomaaliya sannadkii 2006dii. Cajaladihiisa
duuban ee meel walba laga heli karo waxa hadalladiisa ka mid ah in ciidamada soo duulay iyo kuwa
gadhwadeenka u ah ee Soomaalida ahba la laayo oo meeshii lagu arkaba lagu dilo, dhiiggooduna uu
yahay hadur. Maanta oo aan qoraalkan qoraayo, Soomaaliya wax waliba waa sidii maalintii uu Umal
hadalkaas jeediyay, balse hadda Umal isagu wuu isbeddelay, waliba mar hore ayuu isbeddelay.
279 Magaalada Herer.
280 Professor Cabdi Ismaaciil Samatar, waxa uu ka mid ahaa oo waliba Soomaalida oo dhami ay u
qirsantahay, dadkii sida weyn uga gilgishay duullaankii Itoobiya ee 2006dii iyo guud ahaanba
farogelinta Itoobiya ee Soomaaliya oo uu doodihiisa iyo qoraalladiisaba si weyn ugu diiday uguna
dhaleeceeyey noloshiisa oo dhan. Cadhadan ugu badan ayuu caawa ku suganyahay. Sida aan meelo
kale ku sheegey, waxa uu quus ka joogaa wixii uu noloshiisa oo dhan u soo huray oo ah Soomaaliya
midaysan oo xooggan oo nabad ah.
281 Amiir Axmed Cabdi Godane (Abu Subeyr), hoggaamiyihii xarakada Al Shabaab oo ku dhintay
duqayn diyaaradaha Maraykanku ay ka fuliyeen gobolka Shabeellada Hoose ee dalka Soomaaliya,

bishii September, 2014kii.
282 Aadan Xaashi Cayraw (Macallin Aadan), hoggaamiyihii ciidamada xarakada Al Shabaab oo ku
dhintay duqayn diyaaradaha Maraykanku ay ka fuliyeen magaalada Dhuusomarreeb ee dalka

Soomaaliya, bishii May, 2008dii.
219
Haddaan aayaheenniyo tashiga; omoska loo jiidhin,
Ummadaha la duudsiyay haddaan; amalku saamaynin,
Anshi waxan lahayn iyo haddaan; orodku soo gaaban,
Ololaha jihaadkiyo haddaan; udubku xoogaysan,
Adduunyada dhammaanteed haddaan; teennu ku ahaannin,
Afarteeda geesood haddaan; aarmi283 lagu saarin,
Allaah yidhiye gaalada haddaan; laga il roonaanin,
Aayaadka diintiyo haddaan; amarku guuleysan!
Faallo 1:
Cali Maxamuud Raage (Cali-dheere), waa afhayeenka Al Shabaab.
Maraykanka ayaa madaxiisa dulsaaray lacag gaadhaysa Shan Million oo
Dollar. Waraysi uu siiyay March 28, 2023ka, idaacadda afka Al Shabaab ku
hadasha ee Al Furqaan waxa uu ka sheekeeyay laba dhacdo oo muhiim ah:
1. “Markii ciidamada Itoobiya ay qabsadeen magaalada Guriceel, waxa ay

bilaabeen in ay gooyaan ama ay garaacaan oo ay yaryareeyaan oo ay
jawaanno ku guraan ka dibna ay dalkooda u raraan geedaha waaweyn
ee qudhaca ah ee ku yaallay duleedka magaalada. Waxa arrintaas
dhibsaday dadkii deegaanka. Ergo odayaal ah oo dadka deegaanka ah
oo is xilqaamay ayaa ergo ugu tagay sarkaalkii haystay ciidamada
Itoobiya ee qabsaday magaalada. Waxa ay ka codadeen in la joojiyo
goynta dhirta. Sarkaalkii Itoobiyaanka ahaa waxa uu odayaashii
waydiiyay “maxaa idinka odayaal ahaan idinka galay geedaha”. Waxa
ay yidhaahdeen “dee waa dalkayagii oo annagaa leh”. Waxa uu ku
yidhi “maya. Dalkan waxa lahaan jiray niman Al Shabaab la yidhaahdo.
Annaga ayaa ka xoraysannay. Markaa hadda annaga ayaa leh”.
2. Nin Soomaali ah oo ka mid ahaa ciidamadii Itoobiyaanka ee qabsaday

magaalada Guriceel ayuu oday ka mid ah dadka deegaanku, waxa uu si
hoose u waydiiyay “waar maxaa ciidamadan gaalada ah ku daba
dhigay”. Waxa uu ugu jawaabay “anigu maanta Gaashaanle ayaan
ahay, balse waxa I daba socda adiga ama wiilkaaga oo Dable ah”. Ka
dibna waxa uu uga sheekeeyey in isagu uu yahay nin Soomaali ah oo
dadkiisii Soomaali Galbeed mar hore la gumeeyey, lagana adkaaday,
qassabna lagu yeelsiiyay in uu Itoobiya askari u ahaado, waxa se uu
odaygii u sheegey in isaga ama wiilkiisuna ay jidkaa ku soo jiraan,
waliba isagu waa Gaashaanle, balse iyagu ay Dablenimo ka soo bilaabi
doonaan, haddii aanay is difaacin oo duullaanka Itoobiya aanay is
hortaagin.”
283 Ciidamo.
220
Faallo 2aad: Al Shabaab iyo Daraawiish
Run ahaantii aad bay taariikh ahaan isugu eegyihiin Sayyid Maxamed
Cabdilleh Xassan, hoggaamiyihii dhaqdhaqaaqii Daraawiisheed ee 1900-
1920kii la dagaallamay gumaystihii Ingiriiska ee qaybo ka mid ah Gobollada
Waqooyi iyo Amiir Axmed Cabdi Godane, hoggaamiyihii Xarakada Al
Shabaab oo 2006-2023ka, Koonfurta Soomaaliya kula dagaallamaysa
isbahaysiga AMISOM, duullaankii Xabashida iyo xulafada reer Galbeedka.
Ha moogaanin in Sayyidka 1920kii la odhan jiray Wadaadkii Waallaa, markii
ficilladiisa lala yaabay, balse 1960kii loo bixiyay Aabbihii Ummadda, markii
halgankiisii loo qushuucay. Aan tusaalaha kuu soo dhaweeyo:
1. Sayyid Maxamed Cabdilleh Xassan ayaa bilawgii qarnigii 20aad

aasaasay ururkii Daraawiishta, waxaanu dagaal la galay
gumaystayaashii Ingiriiska, Talyaaniga iyo Itoobiya, waxaanu ku
baaqay xornimodoon Soomaaliyeed. Sayyidku beelihii ka horyimid
wuu la dagaallamay, laayay, xoolahana ka qaaday. Sayyid Maxamed
ma guuleysan, jabkiisana Soomaalida ayaa ka qaybgashay. Muddo ka
dib markii la helay xorriyadii 1960kii, gaar ahaan markii uu dhashay
Kacaankii Oktoobar, Sayyidka waxa loo aqoonsaday indheergarad iyo
halgamaa weyn oo Soomaaliyeed, magaalooyinka Soomaalidana
Taallooyin lagu xusuusto ayaa looga qotomiyay, waxaana loo bixiyay
“Aabbihii Qaranka Soomaaliyeed”.
2. Amiir Axmed Cabdi Godane ayaa bilawgii qarnigan 21aad hoggaanka

u qabtay xarakada Al Shabaab, waxaanu dagaal la galay ciidamada
xulafada AMISOM, Itoobiya, Kenya iyo guud ahaan isbahaysiga
Maraykanka ee caalamiga ah. Godane waxa uu ku baaqay midnimo
Soomaaliyeed iyo la dagaallanka gumaystaha, balse si la mid ah Sayyid
Maxamed, Amiir Godane Soomaali badan ayaa ka hor timid.
Maanta, Soomaaliya waa lagu soo duulay, hadda iyo horeba. Cahdigii
Sayyidka waxa dalka qabsaday gumayste. Taasaa waajib ka dhigtay in la
dagaallamo. Nin aad dagaallamaysaan, ciddii kaa raacda, in la laayo, waa
qaanuun dabiici ah. Sidaa si la mid ah, maanta Al Shabaab waxa ay ku jiraan
dagaal caalami ah. Waxa run ah in Soomaaliya ay gumaysi rasmi ah ku jirto.
Al Shabaab waxa ay codsadeen mar hore in dalka ciidamada shisheeye ay ka
baxaan, shareecada Islaamka la meel mariyo, iyagana laga saaro liiska
Argagixisada oo loo aqoonsado in ay yihiin muwaadiniin Soomaaliyeed,
dalkooda shisheeye ka difaacay, lana maamuuso.
221
Dagaalka Al Shabaab ee maanta Soomaaliya ka socda, saldhigiisu waxa
weeye:
1. Dalkeena waa lagu soo duulay oo waxa jooga ciidamo ajaanib ah oo
kumannaan ah.
2. Maadaama dalka lagu soo duulay, qof kasta oo Soomaali ah waxa waajib ku ah
in uu dagaallamo oo uu dalkiisa difaaco.
3. Qofkii dagaallami kari waaya, waxa waajib ku ah in dhulka dagaalku ka socdo
uu ka guuro oo uu deegaamada nabadda ah u guuro, gaar ahaan meelaha ay Al
Shabaab ka taliyaan.
4. Qofkii diida in uu dagaallamo, goobaha dagaalkana ka guuri waaya, wixii soo
gaadha ee dhib ah looguma talo gelin, balse waa lamahuraan.
5. Qofkii isagu gaalada soo duushay iyo dawladda ay samaysteen taageera, difaaca
ama u shaqeeya, waa cadaw, waana waajib in lala dagaallamo.
Nuxurka Al Shabaab waa intaas. Ilaa hadda wax nuxur ah oo Daraawiish iyo
Al Shabaab u dhexeeya garan maayo. Arrinta Daraawiisheed, ayay dadka
qaarkood wareeraan marka loogu tilmaan qaato Al Shabaab oo ay aragti
ahaan iyo ficil ahaanba mataano yihiin. Daraawiish dadkaasi waxa ay u
yaqaannaan gobannimodoon gaalo soo duushay la jihaaday, Al Shabaab oo
maanta jooga oo kumannaan gaalo ah la dagaallamayana waxa ay u
yaqaannaan dadqalato. Waa beentood taasi. Sababtu waa xogogaalnimo
la'aan ama qabyaalad.
Aniga agtayda, Al Shabaab iyo Daraawiish waa laba xarako oo ujeeddadoodu

ay tahay la dagaallanka gumayste soo duulay. Waa laba xarako oo
taariikhdooda ay u dhaxayso boqol sannadood. Waa laba xarako oo
diiwaanka Soomaalida isku meel kaga jira. Waliba, marka la eego culayska,
cadaadiska caalamiga ah iyo xoogga dagaalka, waxa baalalka taariikhda
intooda badan buuxin doona halganka Al Shabaab. Waxa aan ku
xusuusinayaa, dhimashada Sayyidka ayaa soo gabagabaysay halgankiisii.
Halka hoggaamiyihii Al Shabaab, Amiir Axmed Cabdi Godane uu ku dhintay
gantaal laga soo tuuray diyaaradaha Maraykanka sannadkii 2014kii. Geerida
Godane ka dib, wali Al Shabaab way dagaallamaysaa, waxa aanay gaadhay
guulihii ugu waaweynaa ee dagaal.
47. Burde
Jimce, April 14, 2023
Maalin Jimce ah, April 14, 2017kii ayaan imid Xamar. Maanta waxa ii
buuxsamay lix sannadood oo aan Xamar ku noolaa. Wax badan ayaan ka
bartay magaaladan. Qoys ahaan waxa aan ka soo jeedaa qoys magac ahaan
caan ah. Qof ahaan waxa aan maanta haystaa ama aan heli karaa wixii qof
aniga aynigayga ah oo Soomaali ahi uu ku fikiri karo. Dugsiyada iyo
222
jaamacadaha laga soo baxayna waan ka soo baxay. Nolol qof ahaaneed oo igu
filan waan haystaa. Meeshii aan istaagaba waxa jooga dad diyaar u ah in ay I
sharfaan oo ay I wayneeyaan oo ay I soo dhaweeyaan. Dunida oo dhan ayaa ii
furan. Xilo iyo xoolo igu filan waan haystaa ama heli karaa. Xil iyo maamuus
marna maan waayin. Kaftankii dhalinyaronimo ee Hargeysa. Isqaadqaadkii
qoysnimo ama qabiilnimo. Noloshii Xamar ee igu fillayd. Intaasba waan ka
dhaqaaqay. Intaasiba way dhadhami waayeen. Maxaa haddaba iga maqan?
Halkan weeyaan meesha ay tahay in loo fiirsado. Waxa ii dhadhamaaya oo
kaliya in nolosha ay wax iska beddelaan oo mustaqbalka soo socda sawir kale
loo sameeyo ama in qof ahaan nolosha oo dhan aan waayo. Laba daliil oo
kaliya oo kala dambeeyey aan ku siiyo:
1. Gobannimo-u-dir, 2015kii
Waxa lagu jiraa maalmo adag oo nolosha Soomaalidu ay sii hoobanayso.

Dhinac walba boobka iyo balaayada ayaa ka soo fool leh. Dadka qaarkood
ayaa moodi doona inaan raadinaayo wax been ah ama moodi kara inaan ahay
qof u hanqaltaagaaya wax aan jirin. Taasi waa been. Waxa aan raadinayaa
qarannimo run ah iyo dawladnimo ilaalin karta ubadkayga. Taas maanta ma
haysto. Raadinteeda ayaa ah waxan ugu weyn ee I saaran. Waataas
masuuliyadda weyn ee ay tahay in loo badheedho. Run ahaantii, hoggaanka
siyaasadeed ee Soomaaliya si weyn ayuu u fashilmay. Soomaaliya waxa ay ku
dhacday haadaan dheer oo madaw. Federaalku waa mid ka mid ah
cudurradan ugu daran ee maanta Koonfur yaalla. Xamar ma maamusho
xeebta Jazeera ama Afgooye. Sida oo kale Villa Soomaaliya ma maamusho
xaafadaha ka soo horjeeda ama xattaa Villa Soomaaliya ma maamusho isla
Villa Soomaaliya. Maamulgobolleeddadu waa warankii ugu dambeeyey ee ku
223
dhacay qarannimadii Soomaaliya. Mustaqbalka lama rajaynaayo in Kismaayo
ama Garoowe ay oggolaato in ay sharci ahaan ka tirsantahay dal la yidhaado
Soomaaliya oo Xamar ay caasimad u tahay. Baydhabo ama meelaha kalena
waa la mid. Hargeysa iyada dooddeedu miiskaba ma saarna. Haddii markaa
dalkii Soomaaliya sidaa u eegaaday oo nin waliba uu tuuloyar goostay, ka
dibna uu hor fadhiistay, ciidamo gaalo ahna isku dayray, ka kalena aanu
waxba u oggolayn, oo maamulgobolleeddadu aanay gudahooda dabka kala
qaadanin, maxaa xal ah? Si tusaaluhu kuugu soo dhawaato, waa tii mar
gabaygii Diihaal ee 2020kii aan ku daray:
Markaan Xamar u dooday in kale; iga dareeraane,

Iyaguna waxay damacsanyiin; iima daadegine,
Markay dani timaadday badh kale; dib uga laabtaane,
Kii shalay I daafici jiraa; huriya duullaane,
‘Shan’ markay u kala daadataa; looga sii daraye,
Anoo ‘labadii’ doondoonayaa; baaqi lay diraye,
‘Toban dawladood’ oo yaryari; inama deeqaane,
Waxaan ahay nin aan daal u hadhin; hadalla daynayne,
Arrimahan is wada diiddan baan; diid is leeyahaye,
Anigoo intaba diiddan bay; badi is diideene,
Is diiddooyin kala doonisaa; laygu dawgalaye,
Ninba doonistiisuu ka kale; diid is leeyahaye!
Anna doonistoodaan shacbiga; diida leeyahaye!
Dalalka Kenya iyo Itoobiya waxa ay mar walba dareen ka qabaan dawlad
dhexe oo muddakar ah oo Soomaaliya ka dhalata. Taas danahooda
istiraatijiga ah kama dhex arkaan. Khubaradu waxa ay ka warramaan in
labadan dawladood ay ku hawlanaayeen ilaa sagaashamaadkiiba sidii
Soomaaliya looga dhisi lahaa nidaam maamul oo ku salaysan federaal-
beeleysan. Tusaale ahaan, sida xogaha qorani ay tilmaamayaan,
Madaxweynihii hore ee Kenya Daniel Arap Moi oo ka hadlaayay National
Defense University, magaalada Washington ee dalka Maraykanka bishii
September, 2003dii, waxa uu sheegey in dalalka Kenya iyo Itoobiya ay
doonayaan in dalka Soomaaliya uu ahaado dal leh dawlad taagdaran oo itaal
baranbaro ah oo iyaga saaxiib la ah. Waxa uu intaas raaciyay in ay ka cabsi
qabaan haddii dawlad dhexe oo hagaagsani ay Soomaaliya ka dhalato in ay
taasi horseedi karto in ay dib u soo noolaato aragtidii Soomaaliweyn oo
khattar ku ah Kenya iyo Itoobiya.
Itoobiya dhinaceeda laba aragtiyood ayay dunida ka iibisaa mar walba.

Koow, in ay tahay dal Christian ah oo ku dhex yaalla badweyn Muslimiin ah
iyo, laba, in ay mar walba dadaal ugu jirto sidii ay fursad ugu heli lahayd in
ay marin badeed u hesho tirada dadkeeda ee sii kordhaysa. Sida ay faafiyeen
224
World Population Prospects sannadkii 2022kii, tirada dadka adduunka ku
nooli waxa ay kor u dhaafeen 8 billion. Saadaashu waxay sheegeysaa in
sannadka 2030ka, tirada dadka adduunku ay gaadhi doonto 8.5 billion. Sida
oo kalena, sannadka 2050ka ay tiradu gaadhi doonto ku dhawaad 10 billion.
Tusaale ahaan, Itoobiya sannadkii 2022kii waxa lagu sheegey in tirada
dadkeedu ay ahaayeen 122 million. Wakhti yar ka dib oo ah sannadka 2050ka,
waxa la filayaa in tirada dadkeedu ay gaadhaan 213 million. Dad tiradoodu
ka badantahay 90 million ayaa la saadaalinayaa in ay ku soo biiraan wax ka
yar soddon sannadood, waxa aanay ka mid noqon doontaa tobanka dal ee
adduunka ugu dadka badan.
Iyada oo haddaba Itoobiya taas maanka iyo maskaxdaba ku hayso, waxa ay

hindistay waxan maanta aynu federaalka u naqaanno ee Soomaaliya ka jira.
Tusaale ahaan, Shirkii IGAD ee 1998kii, Wasaaradda Arrimaha Dibadda ee
Itoobiya waxa ay soo bandhigtay qorshe Soomaaliya loogu qaybinaayo shan
ama lix maamulgoboleed oo beeleysan. Qorshahaas Itoobiya waxa ay u
bixisay ‘Building Blocks’. Waxa ay ujeeddadiisu ahayd in dalka loo qaybiyo
afarta beelood ee hubaysan: Isaaq, Hawiye, Daarood iyo Digil/Midhifle.
Dadaalkaas dheer ka dib iyo taageero badan oo ay ka heshay gudaha iyo

dibaddaba, qorshihii Itoobiya ay ku raadinaysay kala qaybinta Soomaaliya
iyo helitaanka marin badeed sahlan ee ‘Building Blocks’ meel wanaagsan
ayuu marayaa. Tusaale ahaan, maanta lixda maamulgoboleed ee Soomaaliya
ay ka koobantahay, mid waliba waxa uu xuduud dhulka ah la leeyahay
Itoobiya. Sidaa si la mid ah, mid waliba waxa uu leeyahay xuduud dhinaca
badda ah oo Itoobiya muhiim u ah una sahlan in ay gaadhi karto (markii ay
doonto).
Waxa jirta xigmad guud ahaan nuxurkeedu yahay “Siyaasadda waxa

go’aamiya cidda awoodda haysata, balse ma go’aamiso cidda runta sheegta”.
Sidaasidaraaddeed, waxa aad halkan ka fahmaysaa siyaasaddu niyad
wanaag, sabaalo, run sheegid iyo sabaalo ma aha. Waa wax iska celin iyo
isdifaacid. Waxa xaqqiiqo ah, danaha Soomaaliyeed maanta waxa uu
dhexyaallaa bahalo doonaaya in ay kala goostaan, sida kaliya ee lagaga
badbaadin karaana waa in loo dagaallamo oo dhiig iyo dheecaan loo shubo.
Waxa lamahuraan ah in cidi ay gacanta sare yeelato si ay nidaam iyo kala
dambayn loogu soo celiyo Soomaaliya. Taasi waa xaqqiiqo biyo-kama-
dhibcaan ah.
Soomaalidu waa tii Jamhuuriyad noqotay 1960kii. Waxa taa hormood ka ahaa
reer Waqooyiga. Waxa lagu midoobay midnimo xalaal ah iyo niyad wanaag.
Waxa la doonaayay in shantii Soomaaliyeed la wada gobeeyo oo calanka iyo
xorriyadda la wada gaadhsiiyo. Reer Waqooyigu arrintaas door muuqda oo
225
aan lagula tartami karin ayay ku lahaayeen. Guud ahaanba halganka
midnimodoonka ah iyaga ayaa calanka u siday. Waa la midoobay. Xafiisyadii
iyo xoolihiiba waxa badsaday reer Koonfureedka. Taasi wax weyn may
ahayn. Waxa loo oomanaa in dalalkii maqnaa la soo xoreeyo. Dagaallo ayaa
loo galay. Laguma guuleysanin. Dadka reer Jabbuuti Jamhuuriyad yar oo u
gaar ah ayay samaysteen. Taasi waxa ay ahayd calaamaddii koowaad ee
fashilka dhismaha Soomaaliweyn. Dagaalkii Xabashida lala galay si Soomaali
Galbeed loo xoreeyo iyo jabkii ka yimid ayaa uttunta sii fogeeyey. Gadoodkii
reer Waqooyiga iyo jawaabtii foosha xumayd ee nidaamkii Kacaanku uu ka
bixiyay ayaa qof walba quusta u dhawaysay. Wixii intaa ka dambeeyey waa
taariikh.
Haddaba, Professor Ioan Lewis iyo saaxiibkii Professor James Mayall ayaa
sannadkii 1995kii waxa ay qoreen ‘A study of decentralized political
structures for Somalia: a menu of options’284 oo ay ku soo bandhigeen in
Soomaalidii burburtay sida kaliya ee ay ku sii wada joogi kartaa ay tahay in
nidaamka aad loo daadejiyo ilaa la gaadhsiiyo meel u eeg in aan waxbaba la
wada lahayn. Professor Charles Geshekter oo taariikhda Afrika ka dhiga
California State University, Chico ayaa gurigiisii London waraysi kula
yeeshay Professor Ioan Lewis. Waraysiga waxa lagu faafiyay caddadkii
koowaad ee Bildhaan oo soo baxay sannadkii 2001dii. Professor Charles
Geshekter ayaa Professor Ioan Lewis waxa uu waydiiyay sababta ay isaga iyo
saaxiibkii ku jeclaadeen in Soomaalida federaal ama wax u eeg laga dhigo? 285
Professor Ioan Lewis waxa uu yidhi “Soomaalidii burburtay, laba qaab oo

kaliya ayaa dib loogu midayn karaa: In dawlad weyn oo shisheeye ahi ay
Soomaaliya qabsato oo ay gumaysato. Taasi maanta suurtogal maaha. Ta
labaadna waxa weeye, iyada oo mid ka mid ah qabqableyaasha waaweyni uu
kuwa kale oo dhan ka awood bato ama gaar ahaan uu ka hub bato, ka dibna
uu dhammaantood muquuniyo. Taasi waxa ay keensan kartaa in ciddaas
awoodda badatay ay dalka oo dhan qabsato oo ay dhisto awood gudaha ah
oo ka adkaata awoodaha kale oo dhan. Aragtidayda taasina maanta ma
muuqato. Labadaa qaab oo kaliya ayaa dawladdii burburtay dib loogu soo
yabyabi karaa. Labadaa maanta midina ma muuqato, markaa waxa soo
hadhay waxa weeyaan in wax walba loo kala qaybiyo oo haddii ay
doonayaanna ay wax yar wadaag (haddii ay doonayaana dee ay kala
tagaanba)”.
284 Waxa aad ka heli kartaa:

https://arcadia.sba.uniroma3.it/bitstream/2307/6143/1/20_A%20study%20of%20decentralised%20
political%20structures%20for%20Somalia.pdf.
285 Waxa aad ka eegi kartaa:
https://digitalcommons.macalester.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1006&context=bildhaan.
226
Marka aynu xaqqiiqadaas qadhaadh ku go’aan qaadano, maanta cidda kaliya
ee abaabulan ee leh qorshe siyaasaddeed ama maamul ee Koonfur joogtaa
waa Al Shabaab. Xoog kale oo abaabulan oo halkan joogaa ma jiro.
Soomaaliya waxa ka jira boqol dhibaato. Boqolkaas dhibaato, sagaal iyo
sagaashan ka mid ah (99%) waxa xal u ah Al Shabaab. Iga rumayso, Al
Shabaab waxa ay xal u yihiin maamul gobolleeddadan dawladaha is mooday
ee ummaddii kala qaybiyay, waxa ay xal u yihiin nidaam la’aanta,
degenaanshiiyo la’aanta iyo cudur kasta oo ay fawdadu keento. Waxa ay xal
kama dambays ah u yihiin xaqqiijinta midnimada guud ee dalka iyo ilaalinta
madaxbannaanida dhuleed. Ogow, ninka taariikhda leh, ayaa dalkana leh.
Markaa, Al Shabaab waa xalka kaliya ee maanta Soomaaliya ay leedahay.
Ninkii dawladnimada Soomaaliya iyo midnimada dalka iyo dadka ka
fikirayaa waa in uu xaqqiiqsadaa in sida kaliya ee dalka dib loogu midayn
karaa ay tahay in Al Shabaab ay la wareegaan. Maxaa haddaba xalkan loo
diiddanyahay? Jawaabta waxa aad ka soo heli kartaa sooyaalka iyo taariikhda
hortaada taalla.
Maanta, mar kale wax weyn ayaa runtii jira. Wajigii koowaad ee dagaalkii u
dhexeeyay Al Shabaab iyo xukuumadda Xassan Sheekh wuu soo
dhammaaday. Waxa uu wajigaasi socday muddo ilaa toban bilood ku dhaw.
Waxa uu gulufkan cusubi bilaabmay maalintii loo cumaamaday Xassan
Sheekh Madaxweynenimada Soomaaliya bishii May, 2022kii. Sida ay xogaha
oo dhami tilmaamayaan, dagaalkaasi khasaare weyn ayuu gaadhsiiyay
dhinacyada oo dhan, balse ugu dambaynta waxa gacanta sare lahaa Al
Shabaab. Waxa ay weerareen oo ay cagta mariyeen in ka badan toban saldhig
oo ay lahaayeen ciidamada Soomaaliya: Ruun-irgood, Sabiid/Caanoole,
Burdaar, Caddakibir, Qaayib, Hilawlegaab, Ceelbacad, Baarsanguuni, Jannaay
Cabdalleh, Budbud, Masaggawaa, Xawaadley, Daaru Nicmah, Qaycad,
Galcad iyo saldhigyo kale oo muhiim ah ayay cagta mariyeen Al Shabaab.
Muuqaallo rasmi ah oo ay baahiyeen Al Shabaab waxa la arkaayay ciidamada
dalwadda oo laga dilay boqollaal, ka dib weerarradan xidhiidhka ah ee lagu
qaaday saldhigyadooda.
Haddaba markii ay xaqqiiqo noqotay in wajigii koowaad ee dagaalka lagu

kala adkaaday, Xassan Sheekh Maxamuud iyo xukuumaddiisu sidii ay horeba
ugu faaneen una ballanqaadeen, waxa ay dalka Soomaaliya si rasmi ah u soo
galiyeen guuttooyin cusub oo Itoobiyaan, Kiiniyaan iyo Jabbuutiyaan ah. Waa
ciidamo cusub oo tiradoodu ay ka badantahay 24,000 oo askari. Waxa ay
ciidamadani ku biirayaan kumannaan ciidamo shisheeye ah oo hore u joogay
ciidda Soomaaliya. Gabayada hore ayaan dhacdooyinkan iyo sida ay xidhiidh
u wada leeyihiin kaga soo hadlay. Maxaa haddaba hadhay? Waxba saw
maaha!
227
Haddaba gabaygan koobani, waxa uu ka jawaabayaa su’aal saaxiibkay Cumar
Cali Xassan (Seerbiya) uu I waydiiyay oo nuxurkeedu ahaa: maxaa ku
daaliyay maad iska baashaashid, ka dibna gabaygu waxa uu ka faalloonayaa
masalooyin murugsan oo maanta aniga iyo assaaggay ku gedaaman.
Waakan gabaygii Burde oo dhammaystirani:

Cumaroow286 bariidiyo salaan; waa bayyaan culuse,
Waataan Burdaha kuu akhriyay; boqolka maalmoode,
Bilaash haw malayn gabayadiyo; baydka maansada’e,
Baaxaaddegaygii tashiga; baqasho lay moodye,
Baaxeer haddii aan ahaa; daayay bilistiiye,
Battarkiyo ciyaaraha iskay; waan ka baaqsadaye!
Bixisadan I haysiyo haddaad; nabarka baadhayso,

Boqol baa ka dhala geelayaga; bilaha cawleede,
Bah la sheegto iyo qoys haddii; lagu badhaadhaayo,
Waxaan ahay dhashii boqorka287 iyo; biri ma goysaane,
Bilan iyo hablaha waxan hantiyay; geenyadii bariye,
Afartii bannaanaydba waan; buuxshay waa hora’e,288
Baabuurta iyo leexadaan; bili u haystaaye,
Hadday beelo iyo beelo tahay; baar saraan ahaye!
Hadba Baasaboorriyo anoo; fiise boganaaya,

Ama bookhashada guud arliga; baarri soconaaya,
Burji iyo samaan iyo anoo; baawar ku ahaaday,
Burco iyo Hargeysiyo intaan; Xamar ka soo booday,
Badheedhaha itaalkay intaan; timaha boodhaystay,
Waxa bacadka ii saaray waa; barasho kaa weyne!
Alleylehe hankiibaa burburay; labada baalloode,

Anigiyo barbaartii gayigu; waa bukaan socode,
Markii ay filkeen baratameen; soo baraarugaye,
Adna baaqa iyo reenku waa; baylah kaa maqane,
Waa baadisoocdii luntiyo; baadidoon adage!
Waxa badaha loo meerayaa; waa la baayacaye,

Bililiqo dalkeennii haddii; boholo loo qaybshay,
Mar haddii baxnaaniyo wanaag; lagu bogsoon waayay,

287 Dadka aan dhalasho ahaan ka soo jeedaa, waxa ay aabbahay u yaqaannaan Garaad Cali.
288 Maanta oo aan gabaygan tirinaayo, afartii dumar ahaa ee Diinta Islaamku ay bannaysay, laba ka
mid ahi way joogaan, labada kalena way ii doonan yihiin. Sidaa ayaan u idhi afartii bannaanaaba
waan buuxiyay.
228
Soomaalidii waxa u baxay; dab iyo baaruude,
Wuxuu biligu noo saaranyahay; baaqa dirireede,
Balaayada la sheegiyo dilkay; noogu badisaaye!
Boqorkaan ku dhaartaye haddaan; dhiidhi lagu baajin,

Baydka iyo raaxada haddaan; baahi laga dooran,
Bahardaadigii iyo haddaan; baanisuhu liicin,
Buruudkii la sheegtiyo haddaan; malahu beenoobin,
Ninkii tayda soo biday haddaan; tiisa lagu beegsan,
Boqontiyo haddii aan la jarin; biixiyaha ruugga,
Bidhaan aragti meel adag haddaan; la isku biimaynin,
Haddii aan baroortiyo ilmada; lagu bushaaraysan,
Gobannimo haddaan loo ballami; baxarna loo jiidhin,
Baryo kuma timaaddee haddaan; dhiiggayagu beerin!
48. Daaci
Sabti, May 6, 2023
Sheekh Mustafe Xaaji Ismaaciil Haaruun waa nin aan u baahnayn inaan idin
baro. Waa daaci weyn oo ummadda Muslimka ah ee Soomaalida ah uu
Ilaahay ku quweeyey. Waa tiir adag oo diin, siyaasad, taariikh iyo aqoon laga
dugsado. Waa astaan nool oo u taagan ‘dad dhis joogto ah’. Abaal weyn ayay
Sheekh Mustafe u hayaan jiilka Soomaalida ah ee ku dhashay dawlad
la’aanta, burburka, qaxoontinimada iyo nolol xumada. Waxa uu Sheekh
Mustafe noloshiisa oo dhan ku dadaalay sidii uu silsiladaha jahliga uga jabin
lahaa malaayiin Soomaali ah. Waa ustaadka ummadda. Waa macallinka
bulshada. Waa baraha iyo barbaariyaha jiilka maanta iyo ka barri. Abaalkaas
weyn ayay dadkiisu u hayaan. Anigu waxa aan ka mid ahay malaayiin
Soomaali ah oo uu Sheekh Mustafe ka caawiyay in ay arki karaan wax ka
ballaadhan oo ka qiimo badan wixii ay shalay arkayeen.
Maasijdka Al Waxyeyn ee magaalada Hargeysa waxa habeennimadii Jimcaha

lagu soo gabagabeeyey casharro diini ah oo muddo halkaas ka socday oo uu
dhigaayay Sheekh Axmed Cabdillaahi Aadan (Sheekh Shabcaan) oo ka mid
ah culimada magaalada Hargeysa. Culimadii la casuumay ee goobta ka
hadlay waxa ka mid ahaa caalimka weyn ee Soomaaliyeed Sheekh Mustafe
Xaaji Ismaaciil Haaruun. Kalmad kooban oo ka yar laba daqiiqo ayuu goobta
ka jeediyay. Waxa uu yidhi “anigu culimo maan ahayne, waan idinku sii
simaayay inta rag culimo ahi ay soo baxayaan, caawana waa kuwaas soo
baxay”.
229
Sheekh Mustafe Xaaji Ismaaciil Haaruun.
May 05, 2023. Masaajidka Al Waxyeyn ee Hargeysa.
Waxa dareenkayga si gaar ah u gilgilay sawirkan oo goobtaas lagu qaaday.

Waa Sheekh Mustafe oo ay cirradu hamashka dhigtay. Khayr ayuu ku
cirraystay. Waxa aan dib u xusuustay oo aan dib u xisaabiyay inta qof ee
Soomaaliyeed ee cilmigiisa bilaashka ah ka aflaxday ee
indheergaradnimadiisa, hoga tusaalayntiisa, kawarrankiisa taariikhaha la soo
maray iyo lafagurkiisa waayaha taagan ku garaadaysatay. Sidan kooban ayuu
ku soo baxay gabaygan Daaci oo aan u hadyeeyey Sheekh Mustafe Xaaji
Ismaaciil Haaruun.
Waakan gabaygii Daaci oo dhammaystirani:

Soomaalidu intay laba is dilay; kala dillaalaysay,
Duullaanka reernimo intay; hiil u diriraysay,
Dulmigiyo xigtaysiga intay; hanad u dooxaysay,
Noloshaa daciifka ah intay; dib ugu faanaysay,
Waxaad tahay ilayskii dalkiyo; Daaci noo kacaye,
Doodaha aqoontiyo intaad; warar na deeqsiisay,
Hadba umaradii dumay intaad; dib uga faallootay,
Taariikhahaad duubtay buu; uunku daawadaye,
Duhurkiyo habeenkaba adaa; noo dirraan jiraye,
Adigaa daryeelkiyo tashiga; dawlad ku ahaaye,
Dalandoolka iyo raacdaduu; ciil ku daashadaye,
Hadba waxaan xusuus ula durkaa; damaqa awgaaye,
Adigaa duruufahan cakkiran; noo dagaallamay,
Waxaad tahay raggii diida yidhi; dabar go’eenniiye,
230
Degdeg iyo is diiddooyin iyo; hadallo deelqaaf ah,
Docfaruurka iyo maad u dhalan; aashi doogsiga’e,
Deggenaanshihiyo fiirsigaad; dad uga soocnayde,
Alleylehe dareenkii bulshadu; daacad kuu noqoye,
Dadku waa markhaatiye shacbigu; kuu dunuunuca’e,
Degmadaad istaagtaba salaan; diirran lagu siiye,
Diiwaanka guushaad hantiday; doorka nololeede,
Ayaamahan is doorshiyo wakhtigu; waa daliil adage,
Gadhka iyo hadday labada daan; deebi ku cirrawday,
Da’ khayrlaad ku gaadhaye Ilaah; taada derejeeye,
Intaad dibadda joogtiyo intaad; dunida meerayso,
Duugoobi maayee abaalkaagu; sii durugye,
Ifku waa dariiq laga socdoo; la isu dayn waaye,
Kollay geeribaa loo dambayn; dawga aakhiro’e,
Waan kuu duceeyaye Ilaah; daranyo kaa dhawrye,
Daaraha Fardawsiyo Jannada; lagu durduursiiye!
49. Dhabar Adayg

Jimce, May 26, 2023
Al Shabaab waxa ay saaka weerareen xarunta ciidamada Uganda ee
magaalada Buullo Mareer ee gobolka Shabeellada Hoose ee dalka Soomaaliya.
Waxa weerarkaas lagu dilay ciidamo ka badan 150 askari oo ka tirsan
ciidamda xoogga ee dalka Uganda oo ay ku jiraan saraakiil sare. Sida oo kale,
waxa xerada lagula wareegay dhammaan gaadiidkii iyo qalabkii ciidan ee
yaallay. Uganda waxa ay ahayd dawladdii koowaad ee ciidamadeeda keenta
Soomaaliya sannadkii 2007dii si ay qayb uga noqoto mashruuca dawladnimo
la dagaalanka ah ee AMISOM. Mashruucaasi waxa uu hadda soo socday
muddo 16 sannadood ah. Badhtamihii sannadkii hore ayaa magaca laga
beddelay oo loo bixiyay ATMIS. Waa mashruuc kale oo nuxurkiisu yahay in
ciidamada shisheeye ay sii joogaan Soomaaliya sannaddo kale oo dheeraad
ah. Hawlgalka ay Al Shabaab saaka ka fuliyeen Buullo Mareer waxa ay astaan
u tahay in fashil uu ku dhammaan doono mashruucii la dagaalka
dawladnimada iyo jiritaanka Soomaaliya ee ay gaaladu dabada ka riixayeen
sannadaha badan. Waa astaan muujin karta in Soomaaliya ay mari karto jidkii
Afghanistan marka ay gaaladu ka baxaan xeryaha ay ku go’doonsanyihiin ee
gudaha Soomaaliya.
Gabaygan koobani dhammaantii waa dhiirrigelin, isku tashi iyo samir loo
jeedinaayo Soomaalida dagaalka xaqqa ah kula jira isbahaysiga caalamiga ah
ee ka dagaallamaaya gudaha Soomaaliya.
Waakan gabaygii Dhabar Adayg oo dhammaystirani:
231
Cumaroow289 dhambaal iyo war iyo; waa farriin dhabahe,
Dhalashada adaa ii xigee; kuma dhaliileene,
Dhacadiidsi kuulama hadline; dhaygag baan ahaye,
Waxan dhaabadeeyaba runtii; kuuma dhaadhicine,
Saakana waraabuhu ka dherag; kii na dhaawacaye,
Waa taa xeryaha loogu dhacay; duhur dharaareede,
Dhimashada ma diidnee horaa; laysu dhaarsadaye,
Waxa dhiigga loo daadiyaa; dhaxal ma guuraane,
Inkastoo dhaqaaliyo naf iyo; dhagarba loo qaatay,
Wixii uu shisheeyuhu dhadhabay; dhicis u eegaaye,
Waa dhediyo ceeryaan waxay; dhinaca haystaane,
Hadba xarumihii ay dhisteen; dhiidh-dhi laga keenye,
Iyagoo dhufaysyada ku jira; gudaha loo dhaafye,
Waa taa dhibaygii hurdada; looga dhaansadaye,
Wixii ay hub soo laba dhigeen; hiil u dhicin waaye,
Dhasalaalaqii waxa beddelay; dhuumashiyo roore,
Markii uu nin ragi soo dhugtamay; fadalka dheereeye,
Hadba hanaddadii dhiirranaa; sii dhammaystira’e,
Iyadoo dalkeennii dhammaa; cadaw ku dhaanteeyey,
Dhaaxaa dhimbiil iyo dab iyo; dhamac u jiidheene,
Dhaaxaa dhawaaq iyo war iyo; dhiillo kiciseene,
Dhalinyarada noo hiilisaa; belo lagaa dhawrye,
Dhiiggiinibaa lagu hantiyay; dhul iyo maamuuse,
Dharaaraa ka hadhay guusha aad; jeer u dhididdeene,
Sakaraadki way dhaaftay iyo; dheelalliyo beene,
Gobannimadi way soo dhawdahay; aad u dhimateene,
Rabbi baan ku dhaartaye wakhtigu; wuu dhakhsanayaaye,
Dhangaagaaleyaashiyo kufriga; waa la dhaawacaye,
Na dhaqaajin maayaan haddaa; dhabar adaygtaane,
Waa dhiirrigelin maansaduye; dhaadashada doorta,
Dhigaal iyo xusuus baa jirtee; dhaliya taariikhda,
Waa loo dhibaatoon jiraye; samirka dheereeya!
50. Liqdaar
Jimce, June 16, 2023
Habeennimo Jimce ah, June 09, 2023ka, waxa aan seexday aniga oo Xamar
jooga. Wasiirka Maaliyadda Itoobiya, nin xil kaga magacaaban Madaxtooyada
Soomaaliya, Maxamuud Xaashi Cabdi oo Somaliland Wasiir ka soo noqday
iyo dad kale oo siyaasiyiin u badan ayaa caawa halkan kulan soo dhawayn ah
ugu samaynaaya Raysalwasaaraha Itoobiya Abiy Ahmed. Kursi weyn oo ka
232
durugsan meesha siyaasiyiintu fadhiyaan waxa si faanfaan leh u soo fadhiyay
Raysalwasaaraha Itoobiya Abiy Ahmed oo duubka boqortooyada isa saaray.
Kuraasta xagga dambe waxa fadhiya dad shacab ah oo dhalinyaro aan
wajiyadooda wada garanaayo u badan. Waan soo galay. Dad badan ayaa aad
u sacabiyay. Waxa la iga codsaday inaan xaggan hore ee siyaasiyiintu joogaan
aan soo fadhiisto. Waan diiday oo meel gadaal dambe ah ayaan iska
fadhiistay. Siyaasiyiintii oo dhan ayaa saf u soo galay in aan hadlo. Waan
diiday. Si walba waa la yeelay oo waan ka cudurdaartay. Mid wariye ah oo
munaasibadda xidhiidhinaayay ayaa inta uu ii yimid yidhi “sanduuqanyar
waraaq kala bax. Waa su’aalo. Ka dibna ta nasiibkaagu kuu dooro ka jawaab”.
Iyadana waan diiday. Dadka kaleba ha doortaan oo ha ka jawaabaan ayaan
ku idhi. Meeshiiba sidii anigu aan u hadli lahaa ayaa lagu mashquulay. Abiy
Ahmed waxa hareerihiisa ka socda oo dhan wuu u fiirsanayaa. Markii arrintu
muddo sidaa ay ahayd, anigu bannaanka ayaan isaga baxay. Abiy Ahmed
ayaa hadlay. Waxa uu yidhi “ninkaasi waa ninka kaliya ee si run ah u nool.
Wuu garanayaa waxa runta ah ee aynu isku hayno. Hadalkiisa oo dhan waxa
u doonaysaan in uu yidhaahdo colaaddeenni way dhammaatay, iyada oo aan
run ahaantii dhammaannin. Waa ninka kaliya ee dareenka halkan yaalla iiga
run sheegey. Idinku waxa aad doonaysaan in aynu been ku haasawno”.
Riyadii waan ka soo kacay! Wali se fasirkeedii maan helin.
Haddaba, habeennimadii June 16, 2023ka oo ku beegan sannadguurada

dhalashadayda ee 31aad ayaan cinwaankayga Facebookga ku soo qoray: waxa
aan ahay Soddon jir aan waxba soo kordhinin. Dad badan ayaa arrintaas dood
ka keenay. Waxa ay dadku yidhaahdeen, waxa aad tidhaahdaa: waxa aan
ahay soddon jir aan godob gaysanin! In dadku ay sidaa u hadlaan mar waan u
qushuucay, marna waan la yaabay. Mar waan u qushuucay, sababta oo ah in
la heli karo soddon jir aan godob gaysanin, waxa ay Soomaalida agtooda
maanta ka tahay, wax aad u adag. Mar kalena dadka waan la yaabay, sababta
oo ah, qof weyn oo soddon jir ah oo dalkiisi uu ku suganyahay xaalad geeri
ah, in lagu qiimeeyo inaanu godob gaysanin, waxa ay iila eegaatay in la is
dhiibay oo xattaa wax is waydiintu ay cidhiidhi gashay.
Taasi waxa ay igu riixday inaan is waydiiyo, horta asalkeedaba qofka

Soomaaliga ah ee ku jira da'da dhalinyaronimo aynu u naqaanno ee ilaa
soddon jir ah ama u dhaw ee ka fikiraaya oo ay culays ku hayso duruufahan
adag ee la maraayo ama oddoroska mustaqbalka oo aan wanaag badan laga
filanaynin maadaama aan loo shaqaysanin dad ahaan iyo dawlad ahaanba ee
ku nool Soomaaliya ama nolol qaxoontinimo ah oo hoosaysa ku samraaya
meel kale oo dunida ah. Qofka noocaas ah, maxaa talo u ah? Jawaabtiiba waxa
ay iska noqotay uun: in uu Facebookga iska joogo oo uu maalinba sheekada
socoto hadal-tiro badan ku darsado marka uu dhintana la aaso. Waan ka
xumahay runtii in nolol noocaas ah aanu nasiib u yeelanay. Doodaha noocaas
233
ah ee iska noolaanshiiyaha ah, dadkii hormuudka u ahaa waxa ka mid ahaa
saaxiibkay Cumar-Seerbiya. Haddaba, is diiddooyinka noocaas ah ayuu
gabaygan kooban ee Liqdaar uu ku saabsanyahay.
Waakan gabaygii Liqdaar oo dhammaystirani:

Cumaroow290 ligligo iigu filan; laama doodsiguye,
Leegleegsigii kama ilbixin; lumiyay taydiiye,
Mar lillaahidii aan wadiyo; lahash-sho weeyaane,
Hadba leedadawgii fuluhu; laahi igu sheegye,
Labanlaabay guubaabadii; laasimka ahayde,
Hadba lawlabkii iyo tashigu; igu lammaanaaye,
Leeleelka nagu raagaybaa; luray naftaydiiye,
Qarannimo la iibsaday intaan; dib uga laalaaday,
Laakiin u jeeddo leh intaan; laabta ka ogaaday,
Ama aan luggooyada xammilay; waan lingaxayaaye,
Laxaadkaygi anigoo qabaan; luudayaa waliye,
Intaan gabay ku luuqaynayuu; luun I gawracaye,
Looyaanka aan ahay nin ragi; jiifka ledi waaye,
Lubbigaa I saaqaye waxay; taydu lulantaaba,
Liqdaar nooma joogtee runtii; liicday baa maqane,
Mar haddii lufaysiga kufriga; guni ku liibaantay,
Waa liidashiyo ceeb inaad; libin ku faantaaye,
Liilalawda iyo heesihiyo; laxanku waa beene,
Liishaanku waa hiigsigiyo; loolan dirireede,
Loo laaban doonee xaqqaa; jeer ka libidh-dheene!
51. Nidar
Arbaca, July 12, 2023
Anigu hadda muddo ayaan Xamar joogaa. Ma war li’I mana dhoohani. Xanta
runta ah ee maanta Xamar taallaa waxa weeyaan: haddii aan la is
yeelyeelaynin, xaqqiiqadu waxa weeyaan in cidda kaliya ee wax dawlad u eeg
Koonfurta Soomaaliya ka sameeyey ay yihiin Al Shabaab. Hadalka noocaas
ah, gole walba waa la isu sheegaa, inta hareeraha la iska eego, codkana hoos
loo yara dhigo. Hoggaanka siyaasiga ah, dadka fagaare joogga ah ee
aqoonyahanka ku sheeggan, falanqeeyeyaasha maxalliga ah iyo dadka
xogogaalka ahiba, waxa ay si weyn u rumaysanyihiin in xalka kaliya ee
maanta Koonfurta Soomaaliya ay leedahay uu yahay xukunka Al Shabaab.
Iyada oo runtaa la wada aamisanyahay, haddana in lala dagaallamo ayaa afka
laga wada sheeganayaa. Qof waliba waxa uu ka dhuumanayaa in
xaqqiiqadaas lama dhaafaanka ah, balse aadka u qadhaadh ee khattarta badan
234
uu sheegisteeda ku dhiirrado. Dagaalku wuu socdaa, muddona wuu socday,
waxaana abaanduule ka ah dawlado shisheeye oo leh damacyo kala duwan
oo wada gurracan.
Soomaalidu waxa ay yidhaahdaan ‘mas godkiisa ku jira lama qaniino’. Horta

sideedaba, masku isaga ayaa wax qaniina ee lama qaniino. Haddiiba se aad u
hollato inaad mas qaniinto, khattar ayaad daaqaysaa. Haddii aad u sii hollato
inaad mas godkiisa ku jira qaniintana, geeri ayaad qarka u saarantahay. Tani
waa runta qadhaadh ee maanta ay wajahayaan shisheeyaha jooga Soomaaliya.
Haddaba gabaygan kooban ee Nidar waxa uu xambaaranyahay nuxur kooban

oo ah haddii dagaal lama huraan uu mar horeba noqday, in dagaalku dhinaca
Soomaalidana uu socda, nabaddana aan waxba lagu sirmin ilaa la gaadho
ujeeddadii markii horeba dagaalka keentay oo ah in shisheeyuhu uu dalka ka
baxo, mabaadiida jiritaanka ah la sugo, taladana ay yeeshaan dadka run
ahaantii xaqqa u leh.
Waakan gabaygii Nidar oo dhammaystirani:

Cumaroow291 naruurada ifkiyo; nololba lay diidye,
Soomaalidii baa nac iyo; doortay naas gudhaye,
Naxli iyo waxaan loo hammoon; rag isku naanaysye,
Markii uu nabaadguur dhacaan; noogay kaligay’e,
Nayyaayiro ma joogtee wakhtigu; nabar I gaadhsiiye,
Waa naafo saadaaladii; naadirka ahayde,
Nacasniimo ruuxaan u dhalan; taa ma naawilo’e,
Naf-la-caarigiyo heesihii; haysku sii nabine,
Naxash baynu wada saaranay; aad u sii nugule,
Mar haddii nifaaq buuxsamoo; nuxurki soo gaabtay,
Niyad baan u dhaartaye tashigu; noqosho ii diidye,
Waa nidar Ilaahay runtaan; kuugu nuuxsadaye,
Naf la gooyo iyo geeriday; nabadi joogtaaye!
52. Waciid
Soomaaliya waxa ku dhawaad labaatan sannadood ka socda dagaal u
dhexeeya Al Shabaab iyo beesha caalamka. Rasmi ahaan labada xoog ee is
hayaa waa labadaas. Maamullada reeraha ama tan federaalka ah ee xaafadaha
kooban ee Xamar ka mid ah fashidaa waa iska magac u yaal. Loollanka iyo
go’aaminta jihada mustaqbalka dalku labadaa xoog ayuu u dhexeeyaa. Kolba
xoogga guuleysta ayaa loo hoggaansami doonaa. Waxa xaqqiiqo ah meel
235
dhexe oo la istaagaa ma jirto. Waa in aad laba arrimood kala doorataa: in aad
la safato beesha caalamka ama inaad taageerto Al Shabaab. Meel dhexe ma
jirto.
Haddaba, habaatan sannadood oo loollan ah ka dib, burburka laxaadka leh ee

ku dhacay ciidamada soo duuleyaasha ah ee ATMIS iyo gurdanraaca
Soomaalida ah ee ay carro tuulka ka dhigteen ayaa ah hadal haynta ugu weyn
ee maanta Soomaaliya taalla. Guul iclaami ah iyo mid caskari ah midna waa
laga gaadhi kari waayay dagaalka ay gaaladu ka wadaan Soomaaliya
muddada tobannaanka sannadood ah. Aniga dhinacayga marka laga gudbo
sannado badan oo saluugga xaaladda Soomaaliya uu igu mudnaa, haddana
waxa laba sannadood oo buuxa maanta laga joogaa maalintii aan go’aansaday
inaan wadnaha Al Shabaab oo ah magaalada Jilib aan soo arko. Labadaa
sannadoodba, sooyaalka gabayadayda ayaa tusaale nool u ah sida aan ugu sii
qancaayay in talada iyo xalka Soomaaliya uu iyaga gacantooda ku jiro.
Cumar-Seerbiya, isaga oo taas og, haddana isaga taladiisu taa way ka

duwanayd. Mararka qaarkood, waxa uu xalka ka dhex arkaayay fanka,
nabadda iyo aqbalaadda duruufaha aan la hor joogsan kari. Aniguna taa,
muddoba waan diiddanaa. Si haddaba aan ugu muujiyo in hadda anigu aan
dhaafay xadkii aan ku qanci kari lahaa inaan saadaal ku noolaado ama aan isu
dhiibo aragtiyo siyaasaddeed oo aanu hore u kala dhaqaaqnay, waxa aan
gabaygan kooban ku tusaalaynayaa in aniga jidku uu ii cadyahay, halganka
qoriguna uu lama huraan ii yahay. Sidaasidaraaddeed, waxa aan saaxiibkay
kula talinayaa in aanu fallaadhayda cadawga ku sii jeedda aanu isagu isku
soo jeedinin.
Waakan gabaygii Waciid oo dhammaystirani:

Cumaroow292 wareer kama baxee; waan wakinayaaye,
Waanada ma diidine adaan; kuu warramayaaye,
Haddii aad su’aalaha wakhtiga; dib isu waydiiso,
Ama ay wallaahidu dhab tahay; ficil ma waydeene,
Adigaa walaal ii xigee; wadhi ma joogteene,
Waagii dillaacaba tashigu; waafi noqon waaye,
Markii aan dareen wiiqmay baa; laygu wiirsadaye,
Waanwaani way dhimatay iyo; war iyo sheegsheege,
Walbahaarku wuu igu batiyo; waytabaaqsiguye,
Hadday waalli iyo waalli tahay; wacadki beenawye,
Haddii ay wareer iyo col tahay; weerar baan ahaye,
Waayeel haddii aynu nahay; taydu kaa wacane,
Warac iyo haddaad geesi tahay; qaranki waydawye,
236
Haddii aanad hiil iyo waxqabad; ila wadaagaynin,
Ama aanad weecaansi iyo; wadajir doonaynin,
Wedka lama huraayee gunnimo; waan ka weynahaye,
Soo waaban maayoo runtaan; weheshan doonaaye,
Waa iga waciid maansadiyo; weedh-dha dirireede,
Haddii aad wanaag iyo tolnimo; waajib garanayso,
Warankaan shisheeyaha ku wado; haysku wayrixine!293
53. Hayyaan
Maalmahan waxa Xamar, Hargeysa iyo magaalooyinka kale ee Geeska Afrika
ka tahriibay boqollaal dhalinyaro ah oo u badan haldoorkii bulshada.
Dhalinyaradaasi waxa ay safar dheer oo tahriib ah u mareen sidii ay u gaadhi
lahaayeen dalka Maraykanka. Seerbiya ayaanu arrintan ka doodnay.
Saaxiibkay waxa aan ku idhi: anigu qof ahaan, waxa aan kala doortay inaan
Maraykanka u tahriibo iyo inaan Maraykanka la dagaallamo. Waxa aan
doortay inaan la dagaallamo!
Anigu go’aanka bixitaanka jabhadnimo ee duurka iyo dirirta mar hore ayaan
qaatay sida aad ku soo aragtay gabayadii aan tirinaayay sannadihii ugu
dambeeyey, haddana duruufo badan oo muddo igu gedaannaa ayaa jiray oo
mar walba ii diiddanaa inaa xilli hore baxo. Duruufahaas xallintooda iyo kala
hagaajintooda ayaa wakhti ka dheer kii aan ugu talogalay iga qaatay. Ugu
dambayntii duruufahaasi way soo dhammaadeen, waxaana la soo gaadhay
wakhtigii aan bixi lahaa. Waxa aan jeclaystay inaan halkan farriin taariikheed,
mid saaxiibtinimo iyo mid garnaqsi ah ugu reebo saaxiibkay Cumar Cali
Xassan (Seerbiya) oo ah qofkan ugu badan ee aan gabayadayda ku
halqabsaday. Tusaale ahaan, aan mar kale dib kuu xusuusiyo inta jeer ee aan
ku halqabsaday saaxiibkay:
1. Garnayl, 2015kii
Gu’gan iyo gu’gii hore ma tirin; geeddi maasada’e,
293 Gabayaagu haddii uu colaad qaato, wuu ka dhib badan yahay dadka kale!
237
3. Ubixii Goobweyn, 2018kii

4. Sooyaal, 2019kii

238
8. Maageer, 2022kii

306 Duufaan waa gabay aniga iyo calanka Soomaaliya aanu ku sheekeysanay oo soo baxay June,
2018kii.
239
10. Xidaar, 2022kii


Cumaroow315 halbeeggii murtida; kaalamaan hadhine,

311 Meeriskan ‘Waa kaa gu’gaygii cimrigu; soo gabaabsiyaye’, ilaa saddex jeer ka badan ayaan qoray oo
sheekeysto qaarkood.
240
Dhaaxaan habeen iyo dharaar; mariyay hawraare,
Hirarkii isdhaafiyo wakhtiga; guul kamaan heline,
Heesaha macaan iyo fankii; waan ka haajiraye,
Haasaawihii dumarka iyo; daayay hadalkiiye,
Hiirtaanyo awgeed tashigu; ii hirgeli waaye,
Hammi ila fogaadiyo cidlaan; haatuf sugayaaye,
Habaqlaha waxaa iigu wacan; waa hawaawiga’e,
Hadafkii la waayiyo runtaan; sii hubsanayaaye!
12. Feleg, 2022kii

Cumaroow316 faq iyo waano iyo; waa farshaxankiiye,
Waatay faduul iyo wax sheeg; ila fogaadeene,
Faallooyinkii dunida iyo; fahanki dheeraaye,
Hadba waxan fallaadhaha u diray; meelo faraweyne,
Anigoon ujeeddada furfurin, foorihii gudubye,
Filashada hankaygii wakhtigu; ii fasixi waaye!
13. Cadhadii Dadweynaha, 2023ka

Cumaroow317 dabiib looma helin; dakharradaydiiye,
Haddii aad dabuub raagta iyo; war iga doonayso,
Alleylehe daliil iyo xaq iyo; waa dareen culuse,
Waa dulucda maansooyinkiyo; damaq xusuuseede,
Dab intaan ku joogsaday intaan; doqon walaalaystay,
Intaan gabayo duubiyo intaan; hadallo sii daayay,
Hadba duurxulkaygii intaan; arar ku deeqsiiyay,
Dal-dhammeeye318 waataan akhriyay; Diiday Reernimo’e,319
Waataan Ogaysiis320 ku daray; doodo waafiyahe,
Ama aan Digniin321 iyo Midnimo322; curiyay Duufaane,323
Sooyaal324 dabkii aan shidaa; gaadhay daafaha’e,
Diihaal325 waxaan kuu sharraxay; xaajo kaa dedane,
Waxan Dibadwareeg326 kaga warramay; looma daadegine,
Dayaxii Madoobaaday327 iyo; duul kalaa hadhaye!

318 Gabaygii Dal-dhammeeye oo aan curiyay May, 2015kii.
319 Gabaygii Waan Diiday Reernimo oo aan curiyay January, 2016kii.
320 Gabaygii Ogaysiis oo aan curiyay March, 2017kii.
321 Gabaygii Digniin oo aan curiyay February, 2017kii.
322 Gabaygii Gurmadkii Midnimada oo aan curiyay December, 2017kii.
323 Gabaygii Duufaan oo aan curiyay June, 2018kii.
324 Gabaygii Sooyaal oo aan curiyay December, 2019kii.
325 Gabaygii Diihaal oo aan curiyay February, 2020kii.
326 Gabaygii Dibadwareeg oo aan curiyay July, 2021kii.
327 Gabaygii Dayaxii Madoobaaday oo aan curiyay May, 2022kii.
241
14. Ahaanshiiyo, 2023ka
Cumaroow328 horaan kuugu idhi; qaranki iimawye,
Afgobaadsi maahee runbaan; kuu akhriyayaaye,
Dalkeennaa la kala ootaybaan; qaylo oogsadaye,
Waa ujeeddadii gabayga iyo; ereyadaydiiye,
Ka afeefan maayee tashigu; dhaaxba soo ururye,
Waa aragtidii aad muddaba; igu ogaydeene,
Ubixii rejadu wuu ka dhacay; aradka Soomaale,
Way kala irdhoobeen dadkii; aaminka ahaaye,
Abdo malaha saadaaladaad; eeg I leedahaye,
Alalaaska iyo heesahaan; kaa abhinayaaye!
15. Burde, 2023ka

Cumaroow329 bariidiyo salaan; waa bayyaan culuse,
Waataan Burdaha kuu akhriyay; boqolka maalmoode,
Bilaash haw malayn gabayadiyo; baydka maansada’e,
Baaxaaddegaygii tashiga; baqasho lay moodye,
Baaxeer haddii aan ahaa; daayay bilistiiye,
Battarkiyo ciyaaraha iskay; waan ka baaqsadaye!
16. Dhabar Adayg, 2023ka

Cumaroow330 dhambaal iyo war iyo; waa farriin dhabahe,
Dhalashada adaa ii xigee; kuma dhaliileene,
Dhacadiidsi kuulama hadline; dhaygag baan ahaye,
Waxan dhaabadeeyaba runtii; kuuma dhaadhicine!
17. Liqdaar, 2023ka

Cumaroow331 ligligo iigu filan; laama doodsiguye,
Leegleegsigii kama ilbixin; lumiyay taydiiye,
Mar lillaahidii aan wadiyo; lahash-sho weeyaane,
Hadba leedadawgii fuluhu; laahi igu sheegye,
Labanlaabay guubaabadii; laasimka ahayde,
Hadba lawlabkii iyo tashigu; igu lammaanaaye!
18. Nidar, 2023ka

Cumaroow332 naruurada ifkiyo; nololba lay diidye,
Soomaalidii baa nac iyo; doortay naas gudhaye,
Naxli iyo waxaan loo hammoon; rag isku naanaysye,

242
Markii uu nabaadguur dhacaan; noogay kaligay’e,
Nayyaayiro ma joogtee wakhtigu; nabar I gaadhsiiye,
Waa naafo saadaaladii; naadirka ahayde!
19. Waciid, 2023ka

Cumaroow333 wareer kama baxee; waan wakinayaaye,
Waanada ma diidine adaan; kuu warramayaaye,
Haddii aad su’aalaha wakhtiga; dib isu waydiiso,
Ama ay wallaahidu dhab tahay; ficil ma waydeene,
Adigaa walaal ii xigee; wadhi ma joogteene!
Cumar sabab la’aan ugumaan halqabsan jirin. Waxa ay iga ahayd guubaabo,
wacyigelin iyo baraarujin. Ujeeddada weyni waxa ay ahayd inaan uga
warramo duruufaha adag ee maanta ay Soomaalidu ku sugantahay iyo sida
ay lama huraanka u tahay in loo halgamo oo nolosha magaalo iyo dan
la’aanta dhalinyaronimo ee Xamar taalla laga doorto nolol sharaf leh ama
geeri Janno leh. Jidka aan saaxiibkay u waday kaas ayuu ahaa. Aniga oo
hadafkaas weyn fulinaaya, Cumar tobannaan gabay oo dirir iyo dagaal ah
ayaan ku halqabsaday, ugu dambayntii se halganka waxa uu ka doorbiday
heellada, heesaha iyo haasaawaha. Haddaba gabaygan kooban ee Hayyaan,
waa farriintii ugu dambaysay oo aan doonaayo inaan saaxiibkay u reebo, ka
hor inta aanan ka bixin Xamar.
Waakan gabaygii Hayyaan oo dhammaystirani:

Cumaroow334 haddeer iyo haddeer; hadalku waa kiiye,
Ma hadoodilaynee tashiga; la isku haaraanye,
Haasaawe maahee wakhtigu; ina hareereeye,
Waxan loo halgamayaana waa; lama huraantiiye,
Hammi gaaban iyo dheesha waa; lagu habsaamaaye,
Nin habraday wixii uu jeclaa; faan ku heli waaye,
Anna hiilka iyo dhiiggu waa; taan u hawl galaye,
Mar haddaanan guul lagu hirtiyo; dawladnimo haynin,
Haddii aan habeen iyo dharaar; loo halgamin ciidda,
Haddii aan halyay iyo nin raga; haayir ku ahaanin,
Hanad iyo nin geesiya haddaan; haaddu ku cashaynin,
Ama aan harraadkiyo dhibtiyo; habaqle dheeraanin,
Hagrashaba ma joogtee haddaan; halista loo jiidhin,
Hanfigiyo haddii aan shiddada; samirku noo hiilin,
Heli maysid saaxiibkayoow; himiladaadiiye,

243
Anna waxaan isugu hawlayaa; waa halbeeg jabaye,
Ka haajiray Hargeysiyo dhulkay; hibadu saarrayde,
Hoygii Taleex335 iyo ka tagay; xaafaddii Hodane,336
Waxaan duurka uga heesayaa; waa hal kaa maqane,
Hadda iyo hadhawtaba haddaad; waydo hadalkayga,
Hawo raaci maayee xaq baan; dabada haystaaye,
Anigoo hoggaan kaa dhigaad; diidday hilinkiiye,
Adigaa bannaan igaga hadhay; hadaf la’aaneede,
Hayeeshee dharaaraha ifkii; baaqibaa hadhaye,
Hiyyigayga iyo kaagi way; kala hayyaameene,
Waa hiigsigii nolosha iyo; nin iyo haabkiiye,
Aniguna hub iyo ciidan baan; halabsan doonaaye,
Adna heelladiyo naagahaad; holin taqaannaaye,
Haye nabade waan soconayaa; hiirta waaberiye!
54. Tabaalo
Sabti, August 05, 2023
Sida warbaahinta gudaha Itoobiya ay qortay dhammaadkii bishii July,
2023ka337, Raysalwaaraha dalka Itoobiya Abiy Ahmed waxa uu ku baanay in
jid waliba uu u furanyahay dalkiisa si ugu dambaynta ay u heli karaan
dekked u gaar ah. Waxa uu suurtagalnimada ku daray in ay wada xaajood iyo
wax isdhaafsi danaynayaan, haddii taasi shaqayn waydana ay diyaar u yihiin
adeegsiga cudud ciidan. Isaga oo dhammaadkii bishii July, 2023ka kula
hadlaayay magaalada caasimadda ah gacansato iyo maalgashadeyaal, waxa
uu sheegey in ay ka daaleen dhaqaalaha badan ee kaga baxa in ay dekked kiro
ah wax kala soo degaan, waxaanu ku nuuxnuuxsaday in loo baahanyahay in
dalkiisu uu helo dekked u gaar ah si ku tiirsanaanta dekkedaha deriska looga
maarmi karo. Waxa uu sheegey in ay ka fiirsanayaan adeegsiga cudud ciidan,
haddii laga maarmi waayo. Dhawr jeer oo hore ayuu hadallo noocan oo kale
ah sheegey Raysalwasaare Abiy Ahmed.
Hadalkan horjoogaha Itoobiya waxa laga yaabaa in qaar inaga mid ah uu la

yaab ula eegaado. Waxa aan haddaba jecelahay inaan dib kuu xusuusiyo
qoraal kooban oo cinwaankiisu yahay ‘Which Way to the Sea, Please’? Oo uu
qoray Nuuraddiin Faarax sannadkii 1978kii.
335 Xaafadda Taleex ee Degmada Hodan ee magaalada Xamar oo aan degganahay.

336 Degmada Hodan ee magaalada Xamar. Waa degmadii aan inta ugu badan ka degganaa Xamar,
uguna jeclaa.
337 Warka Abiy Ahmed ee boobka dekkedaha waxa aad ka eegi kartaa:
https://addisinsight.net/ethiopia-seeks-port-access-through-negotiations-and-force/.
244
Qoraagu waxa uu si kooban oo aad u faahfaahsan uga sheekeynayaa damacii
soo jireenka ahaa ee waxa maanta la yidhaahdo Itoobiya ay ku raadinaysay
dekked ay iyagu leeyihiin. Waxa uu qoraalku dib kuu xusuusinayaa
waraaqihii wada qaylodhaanta iyo hiil raadiska ahaa ee ay dunida Masiixiga
ah u kala diri jireen boqorradii Itoobiya iyaga oo waydiisanaaya in laga
caawiyo sidii ay dekked u heli lahaayeen. Mar walba qoraalkooda waxa
astaan u ahayd in ay yihiin Jasiirad Masiixi ah oo ku dhex taalla Badweyn
Muslimiin ah. Waxa sida oo kale astaan u ahayd in marin kasta oo iyaga iyo
dunida isku xidhi lahaa ay degganyihiin dad Muslimiin ah, taasina ay iyaga
halis ku tahay. Waxa mar walba qoraalladooda ku jirtay sidii ay u heli
lahaayeen: Saylac, Berbera, Tojorra, Obokh, Khartuum, Mussawac, Cassab,
Banaadir, Badda Cas, Badweynta Hindiya. Maanta ‘Cassab iyo Mussawac,
barrina Banaadir' ayuu hammigu ahaa markii Itoobiya ay xoogga kula
wareegtay Eritrea sannadkii 1962kii. Waxa kale oo damacu uu ahaa sidan ugu
habboon ee Jabbuutina loo qabsan karo.338
Haddaba, maantana horjoogaha Itoobiya jidkaas soo jireenka ah ayuu hayaa,

halkii se ay tamari gayso, waa loo wada joogi doonaa. Waan kugu dhiirrigelin
lahaa inaad akhrido qoraalka Nuuraddiin Faarax.
Intaasi waa arrimaha Abiy iyo Itoobiya. Col kale oo kan ka sii cadawsan ayaa
jooga gudaha Soomaaliya. Waa maamullada reeraha ee calammada loo
sameeyey iyo waxa loo bixiyay dawladda federaalka ah oo xaafado kooban oo
Xamar ka mid ah fadhida. Dhammaantood, hadda dhammaantood waxa ay
ku sifoobeen dabadhilifnimo iyo saqajaannimo xadhkaha goosatay.
Nidaamyadan waxa hoggaan ka ah dad af Soomaali ku hadla balse aan
dareen iyo dadnimo Soomaaliyeed midna lahayn. Warwarka weyni halka uu
ka jiraa waa halkan. Soomaalidu in ay xeebahooda difaacdaan ama ay damaca
shisheeye ka hor tagaan, waxa ka horraysa in ay horta talada dalkooda
gacantooda ku soo celiyaan. Ujeeddada weyn ee gabaygu waa halkaas.
Gabaygani waxa uu Soomaalida ugu baaqayaa in ay jiritaan diriraan oo ay
colaad riiq dheeraata u diyaar garoobaan. Sida oo kale, waa farriin kooban oo
ku socota horjoogaha Itoobiya oo nuxurkeedu yahay: haddii qof Soomaali ah
oo nool aad xeeb Soomaaliyeed xoog ama xeelad ku qaadato, intaas ayaa
gunnimo qofkaas ugu filan.
Waakan gabaygii Tabaalo oo dhammaystirani:

Wallee tamashlihiyo baanihiyo; tookhi socon waaye,
Tiiqtiiqsigiyo waayahaan; tiicayaa waliye,
Tiiraanyo ciil iyo miyaan; talalay soo jeedka?
Qoraalkan waxa aad ka heli kartaa: https://www.daljir.com/wp-

338
content/uploads/2018/11/Which-way-to-the-sea-by-Nuraddin-Farah.pdf.
245
Tabashada xannuunka leh miyaan; taaha damin waayay?
Tashi ila fogaadiyo miyaan; taws la kici waayay?
Tabaalaha adduunkiyo miyay; hawli tiro beeshay?
Taransiga anoo jecel miyay; tamari ii diidday?
Qayrkay halkuu tagay miyaan; taabi kari waayay?
Tirtirsiga cadaawaha miyaan; hoos u tirinaayay?
Ma intaan awood tamanniyaan; tiigsan kari waayay?
Taageero daayoo miyaa; laysu tudhi waayay?

Tafaraaruqii iyo miyuu; tuhunki xoogoobay?
Taariikhaheenii miyaa; gocasho loo tuuray?
Talantaalligii iyo miyuu; turuqi beenoobay?
Tafantoofka waayaha miyaa; tacaddi loo eexday?
Tabantaabo ceebeed miyaa; tahar la dhaafsiiyay?
Hadba toobalcaaraha miyuu; taajir ku ahaaday?
Ma tallaahidii aan wadaa; la isku tuurtuuray?
Talo iyo wanaag iyo miyaan; tacabba hayn waayay?
Ma tawaawiciibaan hurdada; badi ka soo toosay?
Tusaaluhu hadduu kaa godmaday; toyasho yeelkeeda,

Tu Allaan u dhaartaye haddii; la isku tiigaalay,
Mar haddii shisheeyaha tadh-dhahay; taabac laga yeeshay,
Waataan odhaah iyo ka tagay; tix iyo sheeg sheege,
Marka waranku dhiig soo tufaa; lays tixgeliyaaye,
Inta naga tenaaddiyo haddaan; teennu kala quusan,
Ama aan tiraa buuxsantaye; ficil la taabsiinin,
Ama aan tummaatidu ku dhicin; toogashada waaga,
Tollaay iyo tollaay iyo haddaan; tarantu beenoobin,
Ama aan tagoogaha la jarin; talisyadii hoogay,
Hadba tiirrigaan ahay haddaan; gacan na loo taagin,
Tayyo malaha Soomaalidaan; toosi leeyahaye,
Taxanaha wixii noogu jiraa; teello haw dhigane!
55. Gaylan
Jimce, August 18, 2023
Abwaan Maxamed Ibraahin Warsame (Hadraawi) waxa uu aniga dhinacayga
ahaa xaq u dirir iyo run sheeg Soomaali ah oo gobanniimo ku god galay.
Hadraawi waxa uu ahaa nin guud ahaanba dadka Soomaalida ah dhaxal
ballaadhan uga tagay. Sida oo kale waxa uu saamayn weyn kaga tagay guud
ahaan adduunka fikriga ah ee aragtiyaha Hadraawi ka dhimbiil qaatay ee uu
magaciisu ku baahay. Sida oo kale, waxa uu ahaa nin dhiirrigelin badan, jecel
in dadku koraan oo ay halyeeyo cusubi dhashaan, rumaysan in noloshu qori
246
isu dhiib ay tahay. Waxa uu ahaa nin aaminsan in dhalinyaradu ay
doorkooda nololeed guttaan, kaalintoodana ay buuxiyaan. Hadraawi waxa uu
ahaa nin adkaysi badan, hal adayg ah, sida oo kalena aaminsan in qofku waxa
uu rumaysanyahay uu ku dheggenaado oo uu ku samro. Waxa uu ahaa nin
dulmiga neceb, gobanniimadana jecel.
Hadraawi sida ay Soomaalida badankoodu ogyihiin, waxa uu dagaal af iyo

addinba ah la galay nidaamkii shuuciga ahaa ee Maxamed Siyaad Barre iyo
kacaankii luggooyo. Isaga oo sharraxaad ka bixinaaya meerisyo ka mid ah
maansada caanka ah ee Daalaley, waxa uu Hadraawi yidhi “roobku waxa uu
u da’aa in uu abaarta la dagaallamo. Isaga cadawgiisu waa abaarta. Roobka
ujeeddadiisu maaha in uu guri dumiyo ama uu daad noqdo oo uu dad qaado.
Ujeeddadiisu waa in uu abaarta suuliyo. Inta uu ujeeddadaas u
dagaallamaayo, wixii uu dhib gaadhsiiyo, ugumuu talo gelin. Sidaa si la mid
ah, annagu waxa aanu u dagaallamaynaa inaanu dulmiga suulino. Inta aanu
ujeeddadaas u dagaallamayno, qofkii xabbad seeraaro ahi ay ku dhacdo,
annagu ugumaannaan talo gelin. Ujeeddadu isaga maaha”.
Hadalkaas Hadraawi waxa uu jawaab u yahay boqol waydiimood oo ujeeddo

gurracan laga yeelan karo. Ninka dulmiga ka dagaallamayaa, khalad wuu
yeelan karaa, balse ujeeddada weyn waa in la eego. Ujeeddada weyni waxa
weeyaan in dulmiga la suuliyo, xaqqa la sugo, jiritaanka ummaddeedna la
difaaco. Maanta sannad buuxa ayaa laga joogaa geeridii Hadraawi, aniguna
waxa aan joogaa tuulada yar ee Balli Kaliil ee duleedka Koonfureed ee
Hargeysa halkaas oo wada sheekeysi qof ahaaneed aan kula qaadanaayo
naftayda. Waa kaligay.
Waxa Koonfurta iyo badhtamaha Soomaaliya ka socda dagaallo la doonaayo

in lagu burburiyo awoodda wax iska caabbinta ah ee Al Shabaab. Dagaallkan
oo nuxurkiisu yahay in xiddidka loo siibo dhimbiisha ugu dambaysa ee
gobanniimada iyo xaq-u-dirirka Soomaaliyeed, ka dibna dalka laga dhiso
dawlado yaryar oo magac u yaal ah, waxa hormood ka ah reer galbeedka,
waxa wakiil uga ah dawladaha deriska, waxaana fuliyeyaal ka ah siyaasiyiin
Soomaali ah oo calooshooda u shaqaysteyaal ah. Haddaba, mar haddii
xaqqiiqada dagaalku ay sidaas tahay, siyaasiga Soomaaliga ah ee qorshahaa
fulinaaya, askariga difaacaaya iyo qof kasta oo dhismaha dawladnimada
noocaas ah hiil u ah, waxa waajib ah in gacanta xaq-u-dirirku ay gaadho oo la
jaro. Soomaaliga hiilka u ah in dalkayaga la qaato, ummaddayada la
gumaysto, khayraadkayaga la boobo, sharaftayada la dhaawaco, diintayadana
la beddelo, marna suurtogal maaha in lagu ixtiraamo diintii uu ku dhashay oo
fidnadiisa gacmaha laga laabto. Waa in dilka isaga laga bilaabo, si gaalka
weyn ee soo duulay aanu u helin jid uu soo maro. Runi waa intaas.
247
Haddaba gabaygan Gaylan waxa uu qofkii doonaaya xusuusinayaa in aniga
iyo gabaygayguba ay dagaal af ah horeba ugula jireen dulmiga iyo dulmi
falaha. Maantana aniga, gabaygayga iyo dabcan addinkayguba waxa ay
dagaal ficil ah oo hadal dhaafsiisan la geli doonaan dulmiga iyo dulmi falaha.
Gumaysiga iyo gumaysi kalkaalka midabka iyo afka inala wadaaga, diintana
inala sheegta. Muhiim maaha in dadka qaarkood ay abuuraan su’aalo ku
saabsan xaqnimada dagaalkan, waxa se muhiim ah in xaqqiiqada horteenna
taallaa ay waajib ka dhigayso in gacan wax lagaga qabto kuwii diiday in ay
hadalkeenna, hadafkeenna iyo hawraarteenna dhagaystaan oo ay inagu
hoggaamiyaan.
Waakan gabaygii Gaylan oo dhammaystirani:

Alleylehe geyyigu Jaamacoow339; lagama guuraane,
Goor iyo ayyaan ciiddan baan; gaadhka ka hayaaye,
Mar haddii garsoor iyo wanaag; laysla garan waayay,
Gaashaanka iyo leebku wuu; helay godkiisiiye,
Shisheeyaha dagaal baa u go’an; gudaha Soomaale,
Garawshiiyo kama doonayiyo; gar iyo maamuuse,
Godobtaydu way dhaafsantahay; guriga Baarliine,340
Uttumaha gaboobiyo waxaan; goobayaa badane,
Waa noo go’aan dhimashadiyo; gaylan dirireede,
Gabgabtiyo is yeelyeelku waa; maalin galinkeede,
Guubaabadii fulayga iyo; gulufki beenawye,
Gurdanraaci way aamuseen; gocasho awgeede,
Goolaaftankii waxa beddelay; gaabsi iyo ciile,
Wixii ay difaac soo gudbeen; gudaha loo dhaafye,
Gurmadkii Ilaahay wadiyo; xoogag baa galaye!
Guuleysteyaaloow xilbaa; garabka saarteene,

Haddii aad gacmaha laabataan; lama garaabeene,
Idinkaa guddoonsaday inaan; teennu gaagixine,
Idinkaa jihaad goostay oo; qaatay geerida’e,
Idinkaa gumaystaha ku yidhi; tiinu waa garace,
Gaylama dalkeennii dhammaa; cadawgu googooye,
Gaylama gayyiilaa tihiin; doortay goonida’e,
Gaylama waxay gobi nacday; guni ku faantaaye,
Gaylama ninkii geesi ahi; gogosha hayn waaye,
Gaylama is goofaadhintiyo; gama’u waa beene,
Gaylama gudoodiga xammila; guure bahalleeya,
339Jaamac Ismaaciil Siciid (Shube).

340Godobta u dhaxaysa Soomaalida Muslimiinta ah iyo shisheeyaha magacyada badan ee ku
midaysan gaalnimada, waa mid leh taariikh dheer oo soo jireen ah. Waa taariikh aad uga qotodheer
tan dhaw ee ka soo bilaabanta shirkii qaybinta Afrika ee Baarliin ee 1884kii.
248
Guubaabadaa lagu hirtaa; ficil galiilyooda,
Gaajooda waa loo dhintaa; guusha nololeede!
Anigana hal ii gaar ah iyo; gabaygu waa meele,

Dhaaxaan hankeennii godmaday; raacdo sii guraye,
Dhaaxaan galaabaxay markuu; hiil gabaabsiyaye,
Guullaan ku dhaartaye haddaan; galawgu dhiillaabin,
Gam haddaan la odhan teennu waa; lama giriifaane,
Haddii aan xeryaa loogu galin; guutto miranaysa,
Af galluuban mooyee haddaan; muranku soo gaaban,
Haddii aan gadoodkii shacbiga; laga gayyoon waayin,
Haddii aan adduunyadu gilgilan; labada geesoodba,
Wallee magaca guud iyo xuskiyo; garasho waa liide!
Waxba yaanay good iyo dhashii; igu gulaallaane,

Gu’ kastaba ha joogee ninkii; hadimo kuu gaysta,
Guhaad iyo dhibaatiyo ninkii; nabar ku gaadhsiiya,
Gudcurkii habeennimo ninkii; gaade kugu saara,
Geyyigaad lahayd iyo ninkii; guriga kuu dhaafa,
Gudashada xil ceebeed ninkii; kugu gadaafeeya,
Garabsiga shisheeyaha ninkii; geesi ku ahaada,
Garbaduubka awgaa ninkii; libin ku geeraara,
Goblan iyo halaag iyo ninkii; geeri kula maaga,
Gaal iyo Islaam baynu nahay; waana shay garahe,
Xabashiga Galbeed kaa xigay; gacal wadaagaane,
Nin kastoo cadaawaha u gala; gawracaan idhiye!
Faallo:
Qoraalka sare ee gabaygan Gaylan, waxa aan ku idhi “waxa Koonfurta iyo
badhtamaha Soomaaliya ka socda dagaallo la doonaayo in lagu burburiyo
awoodda wax iska caabbinta ah ee Al Shabaab. Dagaalkan oo nuxurkiisu
yahay in xiddidka loo siibo dhimbiisha ugu dambaysa ee gobanniimada iyo
xaq-u-dirirka Soomaaliyeed, ka dibna dalka laga dhiso dawlado yaryar oo
magac u yaal ah, waxa hormood ka ah reer galbeedka, waxa wakiil uga ah
dawladaha deriska, waxaana fuliyeyaal ka ah siyaasiyiin Soomaali ah oo
calooshooda u shaqaysteyaal ah. Haddaba, mar haddii xaqqiiqada dagaalku
ay sidaas tahay, siyaasiga Soomaaliga ah ee qorshahaa fulinaaya, askariga
difaacaaya iyo qof kasta oo dhismaha dawladnimada noocaas ah hiil u ah,
waxa waajib ah in gacanta xaq-u-dirirku ay gaadho oo la jaro. Soomaaliga
hiilka u ah in dalkayaga la qaato, ummaddayada la gumaysto,
khayraadkayaga la boobo, sharaftayada la dhaawaco, diintayadana la
beddelo, marna suurtogal maaha in lagu ixtiraamo diintii uu ku dhashay oo
249
fidnadiisa gacmaha laga laabto. Waa in dilka isaga laga bilaabo, si gaalka
weyn ee soo duulay aanu u helin jid uu soo maro. Runi waa intaas”.
Sida oo kale, gabaygan Gaylan waxa aan ku gabagabeeyey:
Gu’ kastaba ha joogee ninkii; hadimo kuu gaysta,

Guhaad iyo dhibaatiyo ninkii; nabar ku gaadhsiiya,
Gudcurkii habeennimo ninkii; gaade kugu saara,
Geyyigaad lahayd iyo ninkii; guriga kuu dhaafa,
Gudashada xil ceebeed ninkii; kugu gadaafeeya,
Garabsiga shisheeyaha ninkii; geesi ku ahaada,
Garbaduubka awgaa ninkii; libin ku geeraara,
Goblan iyo halaag iyo ninkii; geeri kula maaga,
Gaal iyo Islaam baynu nahay; waana shay garahe,
Xabashiga Galbeed kaa xigay; gacal wadaagaane,
Nin kastoo cadaawaha u gala; gawracaan idhiye!
Iyada oo haddaba go’aanka noocaas ah ee xaqqa ah la fulinaayo, waxa

dhawaan cagta la mariyay xerooyin ku yaalla gobollada dhexe ee Soomaaliya
oo la isugu ururiyay mooryaan loogu talo galay in lagu qabsado deegaano ka
mid ah gobollada dhexe. Jab taariikhi ah ayaa goobahaas ka soo gaadhay
ciidamadii xaq-la-dirirka ahaa ee muddada la ururinaayay. Jabkaasi waxa uu
sabab u noqday in ay dib uga yaacaan Ceelbuur, Ceeldheer, Budbud, Wabxo
iyo Galhareeri oo ay ku taamayeen, hadhaagii malleeshiyaadkaasina waxa ay
galeen Xamar. Malleeshiyaadkaas geeri ka cararka ahi ma aha
bartilmaameedka rasmiga ah ee dagaalkan waajibka ah, balse inta ay iyagu
hor boodayaan dhismaha dawladnimo baadil ah oo aan u adeegaynin
midnimada dhuleed ee dalkayaga, ilaalinta sharafta diineed ee dadkayaga iyo
rumaynta aragtiyaha siyaasaddeed ee ummadnimadayada, iyaga dilkooduna
waa waajib. Waxa maanta Koonfurta Soomaaliya ka dhacayaa, taas ayay daliil
u yihiin Waxa aan Ilaahay ka rejaynayaa in jidkaas lagu socdo oo ciidda
Soomaaliya laga sifeeyo maamul kasta oo liddi ku ah aragtiyaha waaweyn ee
lama taabtaanka ah. Inta halkaa la gaadhayo, waxa aan mar kale boorrinayaa
in qoriga keebka la hayo, xabbaduna ay socoto.
56. Duullaan
Dalalkiinii waa la qaybsaday. Xuduudo been ah oo aydaan raalli ku ahayn
ayaa la idiin sameeyey. Waa la idin gumeeyey si run ah. Waxa la idiin diiday
inaad rabitaankiina ku noolaataan, kuna dhimataan. Waxa la idiin sameeyey
dawlado aan maalin kaliya ka shaqaynin rabitaankiina iyo raalli
ahaanshiiyihiina. Waxa la idiin diiday in diintiina aad xor u noqotaan. Waxa
250
la idiin diiday in aad ummadnimadiina ilaashataan oo aad dhaqankiina iyo
sooyaalkiina haysataan. Waxa lagu tuntay muqaddasaadkiinii. Mid kasta oo
idinka mid ah oo kibirka iyo gunnimada diiday waa la gawracay.
Haldoorkiinii hortiina ayay haaddu ku cuntay, idinka oo daawanaaya. Waxa
la gumaaday magaalooyinkiinii iyo dadkiinii birimagaydada ahaa.
Dhammaantiin hoos ayaa u oydeen, habeen iyo maalinba. Waxa aad goobjoog
u ahaydeen dalalkiinii oo la burburinaayo, taariikhdiinii oo la tirtiraayo iyo
jiritaankiinii oo la aasaayo. Dhiiggiina ayaa loo soo kala dheereeyey,
dhaxalkiinana waa la kala qaybsaday. Muddo dheer ayaa dullinimadaa soo
aqbasheen ilaa magaciinu ba’ay oo aad cid walba u jabteen. Dunidu maanta
waxa ay u samaysantahay qaab idinka hiilinaaya. Waxa mar horeba la
go’aansaday sidii tiirarka ummadnimo ee aad leedihiin loo tirtiri lahaa. Waxa
xukunkiina loo dhiibay intii idiinku liidatay diin ahaan, akhlaaq ahaan,
dhaqan ahaan iyo dadnimo ahaanba. Kuwaa liitta ee idin xukuma ayaa
cadawga ku caawiyay in uu idin dullaysto.
Waa la idiin tashaday, idinkuna waad tashan kari waydeen. Maanta wax
waliba gacantiina way ka baxeen. Waxa aad noqoteen dad masaakiin ah oo
cadawgooda baylah u ah, cid iyo ciirsina aan haysanin. Sidaasidaraaddeed,
halgan ayaa idinku waajibay. Halgankaasi waa waajib diini ah oo damiiri ah
oo lamahuraan ah. Waa waajib qof walba maanta saaran oo aan cudurdaar
lahayn. Waa waajib haddii la gudan waayo lagu cadaab mudan karo. Waxa
aad haysataan diin Islaami ah oo horseed u noqon karta inaad mar walba
ahaataan kacdoonkan ugu weyn ee dunida ka jira ee dad lagu midayn karo.
Waxa aad leedihiin taariikh dahabi ah oo jidka guusha aad uga shidaal
qaadan kartaan. Waxa aad deggantihiin dhulkan ugu muhiimsan adduunka.
Waxa cagahiinna hoostooda yaalla khayraadkan ugu badan adduunka. Tiro
ahaan, waxa aad tihiin, dad ka badan laba bilyan oo qof. Waxa aad haysataan
ballan qaadkii Ilaahay ee ahaa in guusha dambe ay leeyihiin kuwa Ilaahay ka
baqda ee caabuda ee jidkiisa raaca. Ilaahay waxa uu yidhi:
.]139 :‫﴿و ََل ت َ ِهنُوا َو ََل تَحْ زَ نُوا َوأَنت ُ ُم ْاْل َ ْعلَ ْونَ إِن ُكنتُم ُّمؤْ ِمنِينَ ﴾ [ آل عمران‬
َ
Gaaladu si wada jir ah oo midaysan ayay duullimaad ugu soo qaadeen

dhulka Muslimiinta. Dagaalka iyo duullimaadku waa joogto. Kolba gaal
cusub ayaa hoggaanka dagaalkan u qabta. Maanta Maraykanka iyo reer
Galbeed ayaa hoggaanka haya. Dagaalku waa mid ku salaysan fikir iyo
taariikh. Waa dagaal ku salaysan xaq iyo baadil. Waa dagaal ku salaysan
jiritaan. Ilaahay ayaa inoo sheegey hadafka dagaalkooda iyo rabitaankooda
kama dambaysta ah. Waxa ay doonayaa in ay ina dullaystaan, ina qabsadaan,
ina gumeeyaan, dalalkeenna qaataan, dadkeenna laayaan, diinteenna
beddelaan, sharafteenna dhaawacaan, dadnimadeennana ay tirtiraan, ilaa
aynu tooda raacno. Ilaahay waxa uu yidhi:
251
‫ِهَّللاِ ُه َُو ْال ُهَدَ ٰى ۗ َولَ ِِئ ِن اتَّ َبعْتَ أ َ ُْه َوا َء ُُهم َب ْعَدَ َّالذِي‬
َّ ‫ار ٰى َحت َّ ٰى تَتَّ ِب َع ِملَّت َ ُه ْم ۗ قُ ْْل ِإ َّن ُُهَدَى‬ َ ‫ص‬ َ ‫ض ٰى َعنكَ ْال َي ُهودُ َو ََل ال َّن‬
َ ‫﴿ولَن ت َْر‬
َ
.]120 :‫ير﴾ [ البقرة‬ ٍّ ِ ‫َص‬ ‫ن‬ ‫َل‬َ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫و‬
َ ٍّ ِ َ ِ ِ‫ن‬ ‫م‬ َّ
‫ِهَّللا‬ َ‫ن‬ ‫م‬ َ
ِ َ‫ِ ِ َ ك‬‫ل‬ ‫ا‬ ‫م‬ ۙ ‫م‬‫ل‬ْ ‫ع‬ ْ
‫ال‬ َ‫ن‬ ‫م‬ ‫ء‬
ِ َ‫َ َ ك‬ ‫ا‬ ‫ج‬
Ilaahay ayaa inoo sheegey ujeeddada dagaalkooda, cid kale ka dhagaysan

mayno sharraxaad ay bixiyaan. Hadalkii Ilaahay ayaa horteenna yaalla.
Ujeeddadoodu iskaashi maaha, istixgelin maaha, kala madaxbannaanaan
maaha. Ujeeddadoodu waa isu dhiibid iyo qabsasho fikir, dhaqaale,
siyaasaddeed, ciidan iyo dhul. Mar haddii ay xaqqiiqadu sidaas tahay, waxa
inagu waajib ah in aynu qaadanno taladii uu Ilaahay hore inoo siiyay. Ilaahay
waxa uu yidhi:
َّ ‫اط ْال َخ ْي ِْل ت ُ ْر ُِهبُونَ بِ ِِه َعَد َُّو‬

َّ ‫ِهَّللاِ َو َعَد َُّو ُك ْم َوآَخ َِرينَ ِمن دُونِ ِه ْم ََل ت َ ْعلَ ُمونَ ُه ُم‬
ُ‫ِهَّللا‬ َ َ ‫﴿وأ َ ِعَدُّوا لَ ُهم َّما ا ْست‬
ِ َ‫ط ْعتُم ِمن قُ َّوةٍّ َو ِمن ِرب‬ َ
َ ْ ُ َ ُ
.]60 :‫َّف ِإل ْيُك ْم َوأنت ْم َل تظل ُمونَ ﴾ [ اْلنفال‬ َ ُ َ َّ
َّ ‫سبِي ِْل ِهَّللاِ ي َُو‬
َ ‫َيءٍّ ِفِي‬ ُ ُ َ
ْ ‫يَ ْعل ُم ُه ْم ۚ َو َما تن ِفقوا ِمن ش‬
Warbaahinta reer Galbeedku waxa ay ku jirtaa safka dagaalka ee

dawladahooda. Waxa ay ku shaqaysaa aragtiyaha iyo siyaasadaha arrimaha
dibadda ee dawladahooda gumaysiga ah. Muslimiinta waxa lagu
dhagobarjeeyey dacaayadda warbaahinta Galbeedka ee dulmiga iyo
tacaddigu uu halbeegga u yahay. Waxa la gaadhay heer Muslimiinta
badankoodu ay ku kadsoomaan dayaacadaha noocan ah. Waxa la gaadhay
heer Muslimiin badan ay rumaystaan magacyada ay warbaahintaasi u
adeegsato dadka Muslimiinta ah ee u halgamaya jiritaankooda iyo
badbaadada diintooda iyo dadnimadooda. Waxa la gaadhay heer dadka
Muslimiinta ahi ay kala garan kari waayaan ka u halgamaaya iyo kan
halaagaaya. Waxan oo dhan waxa saamayn weyn ku leh siyaasadda
warbaahineed ee gumaysiga. Runtu waxa weeye, argagixisada Maraykanka
iyo reer Galbeedku, annaga waa gobannimodoonkayaga. Marna yaan la
qaadanin erey bixinta baadilka ah ee warbaahinta Galbeedka ee dagaalkan
xaqqa ah lagu sawir xumaynaayo. Ilaahay waxa uu yidhi:
[ ﴾ َ‫ص ِب ُحوا َعلَ ٰى َما ِفَ َع ْلت ُ ْم نَاد ِِمين‬ ِ ُ ‫﴿يَا أَيُّ َها َّالذِينَ آ َمنُوا ِإن َجا َء ُك ْم َِفا ِس ٌق ِب َنبَإ ٍّ ِفَتَبَ َّينُوا أَن ت‬
ْ ُ ‫صيبُوا قَ ْو ًما ِب َج َهالَ ٍّة ِفَت‬
.]6 :‫الحجرات‬
Haddii aanu nahay Muslimiinta Soomaaliya, waxa aanu kaalmaha hore kaga
jirnaa Muslimiinta dhulkoodii la boobay, dadkoodii la xasuuqay, diintoodii
lagu soo duulay, ilbaxnimadoodii la burburiyay, xuduudaha beenta ah lagu
kala xidhay ee la diiday in ay isu gurmadaan, nidaamkoodii maamul gacanta
loo geliyay dhashii gumaystaha, koodii digigixoodana la gawracay. Waxa
aanu kaalmaha hore kaga jirnaa Muslimiinta lagu xukumay dilka, dhaca iyo
burburinta. Waxa aanu kaalmaha hore kaga jirnaa Muslimiinta lagu tashaday
in la tirtiro, dalkooda inta yar ee hadhayna la dhaxlo. Si la mid ah dalalka kale
ee Muslimiinta ee nolosha iyo jiritaankaba loo diiddanyahay, waxa dalkayaga
252
duullimaad ku jooga kumannaan ciidamo shisheeye ah oo hadafkoodu uu
yahay in ay noo dhisaan nidaam dawladdeed oo ay iyagu noo dooreen.
Annaga oo haddaba xaqqiiqadaas ka shidaal qaadanayna, waxa aanu
abaabullay kacdoon gudaha ah oo xaq-u-dirir ah. Waxa aanu Ilaahay kula
ballanay in aanu dulmiga diidno, kibirka ka dagaallanno, diintayada iyo
birimagaydadayada difaacanno, cadawgayagana aannaan isu dhiibin. Haddii
aanu nahay Muslimiinta Soomaaliya, waxa aanu diyaar u nahay in aanu
jidkaa ku dhimano ama ku noolaano.
Ugu dambayntii, waxa aan idin leeyahay: Muslimiinta Adduunkoow

Midooba! Ku midooba Kitaabka Ilaahay iyo sunnaha Nebi Muxammed oo ah
jidka kaliya ee aad ku midoobi kartaan. U midooba sidii aad isaga dulqaadi
lahaydeen heeryada dulliga iyo karaamo la’aanta. U midooba sidii aad u soo
ceshan lahaydeen jiritaan adduunyo oo sharaf leh ama geeri aakhiro oo janno
leh.
Ama waynu guuleysan oo; libinta waan gaadhi,

Ama geeri sharafleynu dhiman; gocasho waa ceebe!
 Gobannimo-u-dirir: Nageeye, 2015.
Si gaar ah Muslimiinta maanta qoriga qaatay ee dagaallamaya waxa aan

xusuusinayaa, waxa aad ku jirtaan dagaal caskari ah iyo mid iclaami ah. Waxa
aad ku jirtaan dagaal safka idinka soo horjeedaa ay si weyn u abaabulanyihiin
dad ahaan iyo dawlado ahaanba, safka Muslimiintuna ay kala
tafaraaruqsanyihiin. Waxa la buunbuunin doonaa gefkiina, waxaana la isku
dayi doonaa in ujeeddada weyn ee dagaalkiina la leexiyo, idinka iyo dadkiina
aad u halgamaysaana la iska kiin hor keeno. Haddaba, inta aad ku jirtaan
jidka dagaalka, isdifaacidda xaqqa ah, xoraynta dalalkiina la qabsaday iyo soo
celinta gobanniimadiina la duudsiyay, waxa xaqqiiqo ah in khaladaad iyo
gefef aad geli doontaan. Wixii gef ah Ilaahay uga toobad keena, wixii khalad
ah si maalinle ah u saxa, wixii qalloocan toosiya idinka oo dagaalka ku jira,
wadatashiga barta, dadka ururiya, samirkana badiya.
Waakan gabaygii Duullaan oo dhammaystirani:

Alleylehe danseeg uma hadline; daacad baan ahaye,
Haddii aan duruufahan cakkiran; dib uga faalloodo,
Ama aan da’daan ahay farriin; dunida gaadhsiiyo,
Daandaansigii reer galbeed; dhaaxba sii durugye,
Waa taa shacbiga loo daldalay; kibir daraaddiiye,
Diihaalka iyo ciilku waa; daayin abidkay’e,
Aniguna daliil iyo wax sheeg; mariyay diiwaane,
Waxaan gabayga ugu daalayaa; waan damqanayaaye,
Hadba meeshi aan doonayaan; baaq u dirayaaye,
253
Muslimkii Dehraan iyo Turkiya; doodda maqashiiya,
Inkastoo damiirkiyo xuskiyo; fahanki duugoobay,
Iyagaa dagaallami karee; Carabta deeqsiiya!
Dar Allaan u dhaartaye xornimo; la isu dayn waaye,

Ku dardaari maayee xilbaa; duubka kuu sudhane,
Dibindaabyadii iyo dhibtiyo; digasho waa yaabe,
Waa laydin duudsiyay markaa; diriri waydeene,
Debecsanida kuma foolatiyo; dawga nabadeede,
Waa kaa dariiqqii rejada; dhiiggu da’ayaaye,
Waa iga digniin maansaduye; dooxatada jiidha,
Deelqaafka iyo baanisaha; ficil dareensiiya,
Inta dawlad noo sheegatiyo; diiratada laaya,
Damacuu shisheeyuhu wadiyo; diida amarkooda,
Xuduudaha laguu dayray iyo; gooya dabarkiisa,
Diintaa inoo hiilisaye; huriya duullaanka!
Waxa aad soo gaadhay dhammaadka Cutubka 1aad!
254
Lifaaq sawirro ah
Lifaaqan kooban, waxa aan ku soo gudbinayaa qaar ka mid ah shakhsiyaadka
wax ka qoray sooyaalka Soomaalida, gaar ahaan dhacdooyinkii qarnigan ugu
dambeeyey. Magacyada iyo sawirrada halkan ku jiraa waxa ay isugu jiraan
dhammaan qaybaha kala duwan ee bulshada. Waxa ka mid ah dad leh
sooyaal siyaasaddeed nidaamyadii kala dambeeyey, dad ka soo mid ahaa
xarakooyinka siyaasiga ah ee Soomaaliya, dad leh waayo aragnimo bulsho
ama saamayn suugaaneed oo la wada qirsanyahay, taariikhyahanno leh
baadhitaanno cilmi oo xeel dheer iyo shakhsiyaad kale oo kaalin weyn kaga
jira daraasaadka Soomaalida casriga ah.
255
Aniga iyo Professor Afyare Cabdi Cilmi. Doha, Qatar, 2019.
Professor Afyare waxa uu muddo dheer bare sare ka ahaa Jaamacadda Qatar,
mar dambena waxa uu noqday Agaasimaha Machadka Cilmibaadhista iyo
Siyaasadda ee Heritage. Waxa uu qoray cilmibaadhisyo aad u tiro badan oo
ku saabsan siyaasadda Soomaaliya iyo waddooyinka suurtogalka ah ee xal
waara lagu gaadhi karo. Sida oo kale waxa uu qoray buugga caanka ah ee
‘Understanding the Somalia Conflagration: Identity, Political Islam and
Peacebuilding’.
256
Aniga iyo Qoraa Cabdalleh Xaaji Cismaan. Jabbuuti, 2018.
257
Aniga iyo Professor Xusseen Axmed Warsame. Jabbuuti, 2018.
258
Aniga iyo Professor Cabdalleh Cumar Mansuur. Xamar, 2022.
Professor Mansuur waxa uu leeyahay qoraallo iyo buuggaag laf dhabar u ah

baadhista iyo fahamka taariikhda Soomaalida, suugaanta, afka iyo dhaqanka.
Waxa uu qoray Qaamuuska af Soomaaliga. Waxa uu muddo dheer ku
hawlanaa dejinta naxwaha afka Soomaaliga. Buuggaagta qiimaha badan ee uu
qoray waxa ka mid ah 'Taariikhda Afka iyo Bulshada Soomaaliyeed’ oo la
xidhiidha sooyaalka iyo asalka dadka Soomaaliyeed.
259
Aniga iyo Abwaan Maxamed Ibraahin Warsame (Hadraawi).
Addis Ababa, 2014.
Abwaan Hadraawi waxa uu ahaa nin guud ahaanba dadka Soomaalida ah

dhaxal ballaadhan uga tagay. Sida oo kale waxa uu saamayn weyn kaga tagay
guud ahaan adduunka fikriga ah ee aragtiyaha Hadraawi ka dhimbiil qaatay
ee uu magaciisu ku baahay. Hadraawi waxa uu ahaa nin adkaysi badan, hal
adayg ah, sida oo kalena aaminsan in qofku waxa uu rumaysanyahay uu ku
dheggenaado oo uu ku samro. Waxa uu ahaa nin dulmiga neceb,
gobanniimadana jecel. Hargeysa ayuu ku geeriyooday August, 2022.
260
Qaar ka mid ah ardaydii fasalka 4aad ee Dugsiga Sare ee Maxamuud Axmed
Cali, Hargeysa. Sawirka waxa ku wada jira: Maxamed-cambe, Nageeye,
Maxamed-mawjadda, Axmed Yaasiin, Axmed Caddaani, Cabdillaahi-baajiyo, Axmed
Heebaan, Shukri Xusseen, Yaxye Ibraahin, Sucaad Bashiir, Nimco, Jaambiir
Maxamed, Muxuyiddiin-awoowo, Mustafe Axmed-jaar. Hargeysa, 2011.
261
Aniga iyo Wariye Haaruun Macruuf. Jabbuuti, 2018.
Haaruun waxa uu muddo dheer tabinaayay wararka xarakooyinka Islaamiga

ah ee Soomaaliya. Sida oo kale, waxa uu sannadkii 2018kii qoray buugga
‘Inside Al-Shabaab: The Secret History of Al-Qaeda’s Most Powerful Ally’ oo
ku saabsan asaaska iyo jiritaanka ururka Al Shabaab.
262
Aniga, Eng. Siciid Xassan Jicsin iyo Professor Saleebaan Axmed Guuleed.
Gudaha Jaamacadda Cammuud ee Boorama, 2018.
Professor Saleebaan waxa uu muddo dheer ahaa Guddoomiyaha Jaamacadda

Cammuud ee magaalada Boorama, horena waxa uu u ahaa Hormuudkii
Kulliyaddii Waxbarashada ee Lafoole ee Jaamacaddii Ummadda
Soomaaliyeed.
263
Aniga iyo Cabdirashiid Khaliif Xaashi. Duleedka Hargeysa, 2018.
Cabdirashiid waxa uu muddo dheer wax ka qoraayay xasaradaha

Soomaaliya. Waxa uu muddo la shaqeeyey Hay’adda Xasaradaha Adduunka
ee ICG, hay’addaas oo ah mid qoraalladeeda, talooyinkeeda iyo
aragtiyaheeduba ay raad aad u muuqda ku leeyihiin arrimaha gudaha ee
Soomaaliya. Sida oo kale waxa uu noqday Agaasimaha Machadka Siyaasadda
ee Heritage.
264
Aniga iyo Abwaan Axmed Colaad Digaale (Qorane). Hargeysa, 2020.
Abwaan Qorane waxa uu leeyahay suugaan aad u ballaadhan oo u badan

gobannimodoon, Islaamdoon, difaac nafsi ah iyo baadigoobka dawladnimo
salballaadhan oo u adeegi karta danaha dadka Soomaalida ah ee Muslimiinta
ah. Waxa uu muddo dheer ka mid ahaa dadka faro-ku-tiriska ah ee
gabaygooda ugu hiiliyay ilaalinta wadajirka, midnimada iyo
Soomaalinimada.
265
Aniga iyo Dr. Cabdiwaasac Cabdillaahi Bade. Addis Ababa University, 2015.
Dr. Cabdiwaasac waxa uu shahaadada sare ee Ph.D ku sameeyey Siyaasadda.

Waxa uu ahaa macallinka kaliya ee asalkiisu Soomaali yahay ee wax ka
dhigaayay Jaamacadda Addis Ababa University xilligii aan ardayga ka ahaa.
Waxa uu macallin ka ahaa Kulliyadda Siyaasadda. Qoys ahaan, waxa uu ka
soo jeedaa qoys si wanaagsan looga yaqaano Jigjiga iyo deegaankeeda. Waxa
uu leeyahay daraasado cilmi ah oo ku saabsan xaaladaha amni iyo
siyaasaddeed ee dhulka Soomaali Galbeed.
266
Aniga iyo Dr. Cabdifataax Ismaaciil Daahir. Xamar, 2022.
Dr. Cabdifataax waxa uu daraasado cilmi ah ka qoray fashilka dawladnimo ee

Soomaaliya. Mawduuciisa qalinjabinta shahaadadiisa sare ee Ph.D waxa uu
wax ka qoray maamulka magaalooyinka, khilaafaadka dhulka iyo kala
qoqobnaanta magaalada Hargeysa. Waa mawduuc runtii muhiim u ah qof
kasta.
267
Suldaan Cabdiqani Qorane Maxamed, aniga iyo Sheekh Cabdiraxmaan
Maxamed Faarax (Janaqaw). Xamar, July, 2022.
268
Aniga, Cabdimaalik Sheekh Muuse Coldoon iyo Cumar Cali Xassan
(Seerbiya). Xamar, 2017.
Coldoon waxa uu muddo toban sannadood ku dhaw u taagnaa baraarug

bulsho oo nuxurkiisu yahay midnimo, feejignaan iyo isku tashi. Waxa uu
sumcad wanaagsan ku helay caawinta dadka tabaalaysan oo uu marar badan
xirfaddiisa saxaafaddeed wax ugu ururiyay. Marar badan ayaa arrimo la
xidhiidha aragtiyihiisa loo xidhay. Dhawaan waxa uu turjumay buugyar oo
uu magaciisa u bixiyay ‘Shirqool’.
269
Aniga iyo Cumar Cali Xassan (Seerbiya). Xeebta Liido, Xamar, 2018.
Soomaalidu taariikh ahaan iyo dad ahaanba, meesha ugu muhiimsan ee ay

tahay in jiritaankooda iyo ahaanshiiyahooda ay ka raadiyaan waa
‘Suugaantooda’. Waxa aan aad u rumaysanahay in suugaantu ay tahay jidka
loo maraayo daraasad kasta oo ku saabsan Soomaalida iyo sooyaalkeeda
dheer, sidaasidaraaddeed ilaalinta iyo kaydinta guud ahaan suugaanta waxa
aan u arkaa in ay tahay ilaalinta ummadnimada iyo ahaanshiiyaha bulsheed
ee Soomaalida. Seerbiya waxa uu isu taagay in uu ururiyo qaybo muhiim ah
oo ka mid ah suugaanta Soomaalida. Waxa uu sannadkii 2022kii soo saaray
buuggiisa Fan iyo Fannaan. Waa buug uu si farshaxan ah ugu ururiyay
sooyaalkii Soomaalida ee fanka casriga ah ugu yaraan boqolkii sannaddood ee
ugu dambeeyey. Seerbiya waxa aanu soo wada marnay jid dheer oo
saaxiibtinimo. Waxa aan ku halqabsaday wax ka badan labaatan goor.
270
Sawirka 1aad: Aniga iyo Cabdiwaaxid Cali Gamadiid. Hargeysa, 2018.
Sawirka 2aad: Aniga iyo Cabdiwaaxid Cali Gamadiid. Hargeysa, 2023.
Abwaan Gamadiid waa nin Soomaali ah oo Hargeysa deggan. Waxa uu

sannadkii 1982kii ku dhashay deegaanka Rabaso ee dhulka Gobolka Hawd.
Waa foolaad suugaanyahan ah. Waa dhaqanyaqaan aftahan ah. Waa
taariikhyahan sooyaalka Soomaalida si dheer iyo si dhawba u fahamsan.
Cabdiwaaxid, waxa uu mar hore ku qancay in dagaalka xaqqa ahi uu yahay
waxa kaliya ee maanta Soomaaliya dhex yaalla, haddii la doonaayo in
dawladnimo run ah la helo. Arrintaas marar badan ayaa loo dhibaateeyey.
Waxa lagu xidhay Hargeysa oo uu sannado badan ku xidhnaa. Waxa lagu
xidhay Boosaaso oo dil lagu xukumay balse Ilaahay uu ka soo badbaadiyay ka
dib markii boqorka Daarood iyo Suldaankii guud ee Isaaq ay arrintaas ka
wada hadleen. Mar kale ayaa Cabdiwaaxid lagu xidhay Hargeysa. Sannado
kale oo badan ayuu ku xidhnaa. Cabdiwaaxid waxa aan aamminsanahay in
uu yahay suugaanyahanka Soomaaliga ah ee ugu weyn uguna weynaan
doona qaybtan hore ee qarnigan 21aad.
271
Aniga iyo qaar ka mid ah xubnihii ururka la dagaallanka qabyaaladda oo aan
kulankooda kala qayb galay. Waxa sawirka si gaar ah uga muuqda
Cabdikariin Axmed Mooge iyo Barkhad Jaamac Battuun. Boorama, 2016.
272
Aniga iyo Wariye Yoonis Cali Nuur.
Jidka u dhexeeya Hargeysa iyo Berbera, 2015.
273
Aniga iyo Orodyahanka Cabdi Bile Cabdi. Xamar, 2018.
Cabdi Bile waxa uu sannadkii 1987kii ku guuleystay tartankii orodka

adduunka ee 1,500 ee mitir ee ka dhacay magaalada Rooma ee dalka
Talyaaniga. Xilliyadii dagaalladii sokeeye, gaadiidka dagaalka kuwan ugu
dheereeya ayaa loo bixiyay Cabdi Bile, gaar ahaan Koonfurta dalka.
274
Yuusuf-Garaad Cumar Axmed, aniga iyo Cabdinuur Maxamed Axmed.
Xarunta Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed. Xamar, 2021.
Yuusuf-Garaad waa khabiir saxaafaddeed oo Soomaalidu ay si wanaagsan u

yaqaannaan. Waxa uu muddo dheer madax u ahaa Idaacadda BBC-da
laanteeda Afka Soomaaliga oo ahayd idaacadda ay Soomaalidu ugu
dhagaysiga badnaayeen waligoodba. Yuusuf-Garaad waxa uu idaacadda
hoggaaminaayay xilliyadii ay ugu qaska badnayd siyaasadda Soomaaliya,
taasina waxa ay siisay fursad uu ku waraysan karo inta badan
saameeyeyaashii siyaasadda Soomaaliya. Si la mid ah inta badan ee shacabka
Soomaaliyeed, Yuusuf-Garaad waxa uu door weyn oo muwaadinnimo ah
muujiyay xilligii ay Xabashidu duullaanka ku soo qaadeen Koonfurta
Soomaaliya ee ay xoogga ku qabsadeen magaalada caasimadda ah ee Xamar.
Sannadkii 2017kii, waxa uu noqday Wasiirka Arrimaha Dibadda Soomaaliya.
Yuusuf-Garaad waxa uu sannadihii ugu dambeeyey baahiyay qoraallo
taariikheed oo la xidhiidha waayo aragnimadiisa dhacdooyinkii kala
dambeeyey ee Soomaaliya.
275
Aniga iyo Faysal Maxamed Cabdi (Fadhfadhle). Radio Hargeysa, 2016.
276
Aniga, Professor Cabdiraxmaan Cabdillaahi Baadiyaw iyo Cabdinuur Daahir.
Jabbuuti, 2018.
Professor Baadiyaw waxa uu shahaadada sare ee Ph.D ka qaatay jaamacadda

McGill ee dalka Canada. Waxa uu bartay Taariikhda Islaamka. Waxa uu
muddo dheer ka mid ahaa xubnaha urur diineedka Islaax. Waxa uu
mawduuciisa qalinjabinta jaamacadda ka qoray ‘dhaqdhaqaaqyada
Islaamdoonka ah ee Soomaaliya’. Sida oo kale, waxa uu leeyahay buuggaag
iyo daraasado cilmi ah oo ku saabsan sooyaalka Soomaaliya, sababaha
fashilka dawladnimo iyo xalalka suurtogalka ah. Buuggiisa ugu dambeeyey
waxa uu u bixiyay ‘Making Sense of Somali History’.
277
Aniga iyo Gen. Jaamac Maxamed Qaalib. Xamar, 2022.
Gen. Qaalib waxa si weyn loogu xusuustaa aragtiyihiisii adkaa ee la

xidhiidhay midnimada dhuleed ee Soomaaliya. Waxa sida oo kale lagu
xusuustaa sidii uu u diiddanaa damaca shisheeyaha ee arrimaha gudaha
Soomaaliya, gaar ahaan Itoobiya. Waxa uu ka soo shaqeeyey booliiska,
sirdoonka, Wasaaradda Arrimaha Gudaha iyo xafiisyo kale oo shaqo ahaan
aad muhiim u ahaa. Siyaasadda oo uu muddo dheer ku jiray marka laga
yimaaddo, waxa uu dadkii ay siyaasadda ku wada jireen kaga duwanaa in uu
qoray buuggaag taariikheed oo wax badan laga baran karo. Buugga ugu
miisaanka culus ee uu qoray Jaamac Maxamed Qaalib waxa magaciisa la
yidhaahdaa ‘The Cost of Dictatorship: The Somali Experience’. Buuggan waxa
af Soomaali u turjumay oo gacanta ku haya Maxamed Haaruun Biixi. Run
ahaantii, waxa uu ku tilmaannaa run sheegnimo, xogogaalnimo iyo xusuus
wanaagsanaan. Waxa uu Jabbuuti ku geeriyooday April, 2022.
278
Aniga iyo Professor Cabdi Ismaaciil Samatar. Xamar, 2022.
Professor Samatar waa qoraa iyo aqoonyahan afartankii sannadood ee ugu

dambeeyey wax ka qoraayay ama falanqaynaayay arrimaha Soomaaliya.
Professor Cabdi Samatar iyo walaalkii Professor Axmed Samatar waxa ay
tacab weyn geliyeen joornaalka caalamiga ah ee daraasaadka Soomaalida ee
Bildhaan oo ay iyagu aasaaseen oo rubuc qarnigii ugu dambeeyey lagu
daabacay tobannaan daraasaddood oo ku saabsan xaaladda siyaasaddeed,
dhaqaale, dhaqan, bulsho iyo amni ee Soomaaliya. Buuggiisa ugu dambeeyey
oo calool xumo badan iyo xaqqiiqooyin qadhaadh xambaarsan waxa
magaciisa la yidhaahdaa ‘Framing Somalia: Beyond Africa’s Merchants of
Misery’. Waa buug xambaarsan ceebta ay Soomaaliya maanta dhex yuururto.
279
Aniga iyo Qoraa Maxamed Ciise Turunji. Xamar, 2023.
Turunji waa qoraaga buugga caanka ah ee ‘Somalia: The Untold History 1941-
1969’. Waa mid ka mid ah buuggaagta ugu wanaagsan ee laga qoray
taariikhda Soomaalida casriga ah. Sida oo kale waxa uu qoray buug ku
saabsan taariikh nololeedkii Madaxweyne Aadan Cabdulleh Cismaan.
280
Aniga iyo Professor Maxamed Xaaji Mukhtaar. Xarunta Jaamacadda
Ummadda Soomaaliyeed ee Xamar, 2022.
Professor Mukhtaar waxa uu shahaadada sare ee Ph.D ka qaatay jaamacadda

Azhar ee dalka Masar. Waxa uu ku takhasusay Taariikhda. Waxa uu leeyahay
buuggaag iyo maqaallo daabacan oo aad u badan oo ku qoran afafka
Ingiriisiga iyo Carabiga. Waxa uu qoray buugga caanka ah ee ‘Historical
Dictionary of Somalia’. Buuggiisa ugu dambeeyey waxa uu u bixiyay ‘Habka
Cilmiga ah ee Baadhista Taariikhda Soomaalida’. Professor Mukhtaar waxa
uu hormood u yahay Soomaalida rumaysan in Maaygu uu yahay af sidiisa u
madaxbannaan.
281
Aniga iyo Professor Ismaaciil Maxamuud Hurre (Buubaa). Hargeysa, 2021.
Professor Buubaa waxa uu muddo ku soo dhex jiray siyaasadda Soomaaliya

oo uu heerer kala duwan ka gaadhay, horena waxa uu u ahaa bare sare oo
jaamacaddeed. Waxa uu xilal kala duwan ka soo qabtay nidaamyadii maamul
ee soo maray Soomaaliya. Waxa lagu xusuustaa in uu ahaa Wasiirkii
Arrimaha Dibadda ee Soomaaliya markii ciidamada Itoobiya ay ku soo
duuleen Soomaaliya. Mar kalena waxa uu ahaa Xoghayihii Arrimaha Dibadda
ee SNM. Waxa uu sannadkii 1989kii qoray waraaq cinwaankeedu ahaa ‘Peace
for the Horn of Africa in the Political Program of the SNM’. Waxa uu kaga
hadlay wax ka mid ah qorshaha SNM ay doonayso in ay ku maamusho
Jamhuuriyadda Soomaalida dhicitaanka kalitalisnimada Kacaanka ka dib.
Buubaa waxa noqday Wasiirkii ugu horreeyey ee Maaliyadda Somaliland.
Waxa uu Turkiga ku geeriyooday April, 2023.
282
Aniga, Dr. Ashraf Cali Axmed iyo Professor Maxamed Xaaji Ingiriis.
Xamar, 2023.
Professor Ingiriis waxa uu bartay Taariikhda. Tobaneeyadii sannadood ee ugu

dambeeyey, waxa uu si xeeldheer oo dadaal ka muuqdo uu u baadhaayay
guud ahaan taariikhda Afrika, gaar ahaan tan Soomaalida. Waxa aan
rumaysanahay in uu yahay Soomaaliga ugu daraasadaha badan ee xilligan.
Waxa uu qoray buugga muhiimka ah ee ‘Suicidal State in Somalia: The Rise
and Fall of the Siad Barre Regime’. Sida oo kale waxa uu qoray daraasadda
caanka ah ee ‘The Invention of Al Shabaab in Somalia: Emulating the
Anticolonial Dervishes Movement’ taas oo uu isku barbardhigaayo
Daraawiish iyo Al Shabaab.
283
Aniga iyo Ismaaciil Maxamuud Maxamed (Carraale). Burco, 2023.
Carraale waxa la rumaysanyahay in uu ahaa hoggaamiyihii ugu horreeyey ee

Al Shabaab, halka ku-xigeenkuna uu ahaa Axmed Maxamed Islaan (Axmed-
Madoobe) oo hadda ah Madaxweynaha maamulka Jubbaland. Badhtamihii
sannadkii 2007dii ayaa lagu xidhay gudaha garoonka diyaaradaha ee
Jabbuuti. Waxa markiiba loo gudbiyay saldhigga ciidamada Maraykanka ee
Camp Lemonier ee dalka Jabbuuti. Halkaas ayaa looga sii qaaday xabsiga
Guantanamo Bay ee dalka Cuba oo uu ku xidhnaa muddo laba sannadood ah.
284
Aniga iyo Sheekh Mukhtaar Roobaw Cali (Abu Mansuur). Xamar, 2023.
Sheekh Mukhtaar waxa uu muddo soo ahaa ku-xigeenka hoggaamiyaha Al

Shabaab. Khilaaf soo kala dhexgalay isaga iyo hoggaankii Al Shabaab Axmed
Cabdi Godane ayaa ugu dambayntii sababay in uu ururka ka baxo. Waxa la
rumaysanyahay in khilaafkii isaga iyo Godane uu ahaa mid maamul balse
aanu inta badan ahayn mid fikir. Tusaale ahaan nin xogogaalnimo aan
bidaayo ayaa mar igu yidhi “Godane iyo Roobaw waxa ay ahaayeen niman
aad saaxiib u ahaa. Mar ka mid ah xilliyadaas, Godane si shakhsi ah ayuu ugu
tagay Mukhtaar deegaankiisa oo ciidamo u gaar ah uu ku haystay. Waxa uu
ku yidhi “waar saaxiib, heshiiskii aynu Ilaahay wajigiisa ku gallay, ha igaga
bixin”. Mukhtaar waxa uu Godane ku yidhi “anigu meeshii aan gaal ku arko
waan ku dilayaa, balse mar dambe maamul ahaan ku hoos iman maayo”.
Bishii June, 2017kii ayay dawladda Maraykanku meesha ka saartay lacagtii

madaxiisa saarnayd. Intaas ka dibna, bishii August, 2017kii ayuu isu soo
dhiibay ciidamada Soomaaliya duleedka magaalada Xuddur ee gobolka
Bakool. Badhtamihii sannadkan 2023ka, waxa loo magacaabay in uu noqdo
Wasiirka Arrimaha Diinta ee Soomaaliya.
285
Ku saabsan Qoraaga:
Nageeye Cali Khaliif waxa

uu sannadkii 1992kii
iyada oo lagu jiro bilawgii
qaran jabkii
Jamhuuriyaddii
Soomaalida ku dhashay
deegaanka Kaam Buraale
oo u dhaw Kaamkii
Qaxoontiga Darroor ee
xuduud beenaadka
Jamhuuriyadda Soomaalida iyo gobolka Hawd. Aabbihii waxa uu ka mid
ahaa dadkii reer Waqooyiga ahaa ee dhuumashada kaga baxay magaalada
Hargeysa ka dib cadaadiskii maamulkii Maxamed Siyaad Barre, horrraantii
sannadkii 1982kii ka dib markii hantidiisii qaybo ka mid ah la burburiyay
isaguna uu dirqi kaga baxsaday magaalada Hargeysa halkaas oo uu ku biiray
Jabhaddii hadafkeeda markii dambe la afduubay ee SNM.
Nageeye waxa uu Dugsiyada Hoose, Dhexe iyo Sare ku qaatay magaalada

Hargeysa. Waxa uu ka baxay Dugsiga Sare ee Maxamuud Axmed Cali ee
magaalada Hargeysa sannadkii 2011kii. Waxa uu qaatay shahaadada
koowaad oo la xidhiidha Siyaasadda iyo Xidhiidhka Caalamiga ah ka dibna
waxa uu shahaadada labaad oo la xidhiidha Saxaafadda iyo Cilmiga
Warbaahinta ka qaatay Jaamacadda Addis Ababa University ee dalka
Itoobiya sannadkii 2016kii.
Sannadihii 2016kii ilaa 2017kii, waxa uu macallin jaamacaddeed ka noqday

Jaamacadda Hargeysa, Machadka Shaqaalaha Dawladda ee Hargeysa iyo
jaamacadaha gaarka loo leeyahay ee Golis iyo New Generation. Dhinaca
Muqdisho, waxa uu wakhtiyo kooban macallin ka noqday jaamacadaha
Savannah, Modern iyo City. Waxa uu dhammaan jaamacadahan ka
bixinaayay maaddooyin la xidhiidha siyaasadda ama saxaafadda.
Qaybtii dambe ee sannadkii 2018kii, waxa uu ku biiray Kulliyadda

Saxaafadda ee Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed. Ilaa sannadkii 2019kii,
waxa uu ahaa Madaxqaybeedka Waaxda barashada Saxaafadda ee
Kulliyadda Culuumta Bulshada ee Jaamacadda Ummadda Soomaaliyeed
(Head of Department, Department of Journalism and Communication Studies,
Faculty of Social Sciences, Somali National University, Mogadishu).
Nageeye waxa uu curiyay tobannaan maanso oo aragti ahaan liddi ku ah

geeddisocodka siyaasaddeed ee Soomaalida maanta. Hab fikirkiisa
286
suugaaneed waxa si weyn u saameeyey jacaylka uu u qabo akhriska guud
ahaan taariikhda, gaar ahaan tan Geeska Afrika oo taariikhda Soomaaliduna
ay ugu sii muhiimsantahay. Waxa uu fursad u helay in uu sheeko wadaag la
noqdo qaar badan oo ka mid ah jiheeyeyaashii ama hoggaankii siyaasadda
Soomaalida oo isugu jira xubno ka soo baxay aragtihihii bariga ama kuwii
galbeedka, siyaasiyiintii qaybta ka ahaa nidaamyadii maamul ee kala
dambeeyey, dhaqdhaqaaqyadii Islaamiyiinta ahaa, jabhadihii reeraha,
aqoonyahankii nus qarnigii ugu dambeeyey wax ka qoraayay ama
falanqaynaayay dhacdooyinka Soomaalida iyo waayeelkii goobjoogga u ahaa
jidkii la soo maray. Sida oo kale, waxa uu daraaseeyey qaybo ka mid ah
taariikhda isbeddellada bulsheed ama siyaasaddeed ama dhaqaale ama fikir
ee dunida soo maray iyo sida ay isbeddelladaasi ku curteen, u guuleysteen
ama u fashilmeen. Saamaynta ka dhalatay burburkii dawladnimo, farogelinta
shisheeye ee arrimaha gudaha, duullaankii Xabashida ee Soomaaliya,
dhismaha maamullada qabiilaysan iyo dhagarta aan dhammaadka lahayn ee
deriska ayaa si weyn suugaantiisa looga dhex arki karaa.
Muddadaas uu macallinka ahaa, waxa uu ahaa qof mar walba ku foogan sidii
uu u saadaalin lahaa waxa barri la filan karo, isaga oo ka tusaale qaadanaaya
ardaydiisa oo ah mustaqbalka barri. Macallinimadu waxa ay siisay fursad uu
si hoose ugu fahmi karo hanka iyo riyooyinka jiilka soo socda. Qawad iyo
niyad jab qof ahaaneed oo uu ka qaaday suurtogalnimada in qalinka oo kaliya
wax lagu beddeli karo ayaa horseed u noqday go’aamadiisa qori ku
dagaallanka ah.
Sida oo kale, safarro muuqda ama qarsoon oo uu ku maray inta badan dhulka
Soomaalida ee u dhexeeya duleedka Asmara, irridda Addis Ababa,
nawaaxiga Nairobi, xeebaha Badda Cas iyo Badweynta Hindiya iyo dareenkii
uu ka qaatay dadka ku nool dhulka baaxaddaas leh ayaa ku dhaliyay in ay jiri
karaan riyooyin waaweyn oo ummaddeed oo u qalma in la xambaaro oo loo
halgamo.
287
Ninka taariikhda leh, ayaa dalkana leh!
DHAMMAAD
288

Buugga Dibbad Wareeg

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buugga Dibbad Wareeg

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫بسم هللا الرحمن الرحيم‬

Halkan waxa ku qoran 56 gabay oo ah Cutubka 1aad. Suugaanta oo dhammaystiran

Ama Taariikh noqo, ama Taariikhyahan!

Gobannimo daraaddeed markay; digasho ii gaadhay,

Boqol baa ka dhala geelayaga; bilaha cawleede,

Hadba Baasaboorriyo anoo; fiise boganaaya,

Mar haddaanan guul lagu hirtiyo; dawladnimo haynin,

Waxa aan jecelahay akhriste inaan ku xusuusiyo, xusuusqorka gabayadu

Waxa aan aamminsanahay, in midnimadii Soomaalida ee labadii gobol ee

Soomaaliweyn waa aragti siyaasaddeed. Waa aragti siyaasaddeed oo ku

Waxa aan aamminsanahay, in aanay maanta jirin wax la yidhaado Koonfur oo

Maanta, dalku waxa uu gacanta ugu jiraa dawlado shisheeye oo

Labada aragtiyoodba waxa ay leeyihiin wadaadkooda, ganacsadahooda,

Nageeye Cali Khaliif

Qaar ka mid ah ardaydii fasalka 4aad ee Dugsiga Sare ee Maxamuud Axmed

Imtixaankii ayaa la galay dhammaadkii bishii June, 2011ka. Ka dibna anigu

Waakan gabaygii Xoghayntii Naftayda oo dhammaystirani:

Xaashee adaa igu lammaan; iguna xeeldheere,

Magacaagan aan wada xafiday; ee xubbigu keenay,

Waa Xudaydi iyo Dhuulle iyo; xeeladdii Hodane,

Waa iga xaq dhawr maansadiyo; xarafku awgaaye,

Markay talo xumaatana halyey; loo xishaa jira’e,

Markay talo xumaatana halyey; loo xishaa jira’e,

4 Meel ka mid ah gobolka Hawd.

Sidaasidaraaddeed, meerisyadan ugu dambeeya ee gabayga ayaa igu kallifay

6 Xarakooyinka Soomaaliya ka dagaallama ee Al Shabaab iyo Xisbul Islaam.

Faysal M. Xassan, Cabdiraxmaan-Cirro iyo aniga. Addis Ababa, 2016.

Muuse Biixi, guddoomiyaha Xisbiga Kulmiye, Cabdiraxmaan-Cirro,

Gabaygani halkaas ayuu ka curtay. Waxa uu sida oo kale tilmaamayaa

Soomaalidoo idil haddaan; yarahe suureeyo,

Dhalintii tahriib bay socdeen; sibiq dhaqaaqiiye,

Salaadiintii dhaqankee bulshadu; samo ka eegaysay,

Samir iyo dadaalbay ummadi; samo ku gaadhaaye,

Waxba gabaygu yuu ila sakane; waxan ku saameelay,

7 Cumar Maxamed Axmed (Cumar Cadami), saaxiibkay.

Nin samraa sadkiisuu mar uun; gacanta saareeye,

Sheeko tan u eeg ayaa Hargeysa ka socota. “Annagaa midaynay, annagaana

Dhinaca kale, dhammaan waxyaabihii keeney qaranjabku wali way sii

Haddaba, gabaygan Qarannimo, waxa uu si kooban u sharraxayaa ilaa

Waakan gabaygii Qarannimo oo dhammaystirani:

Qabiil iyo xumaan iyo intaan; qudhun walaaqaynay,

Siyaasadaha laynoo qodaan; kuu qaddimayaaye,

8 Cabdifataax Yaasiin Jaamac (Timo), saaxiibkay.

Sababtaas aawadeed ayaan ugu dhashay gobolka Hawd ee cadawgu haysto,

Gobolka Hawd waa meesha asaaska u ahayd midnimadii Hargeysa iyo

Xundhurtayda oo ku aasan aawadeed, dhulkaasi sidii uu u xoroobi lahaa inta

Waxa taariikhdeena casriga ah ku jira, marar badan oo maamulka Tigrayga ee

Haddaba gabaygan Dabadhilif waxa uu si gaar ah ula hadlayaa dadka deggan

Daarood Ismaaciil ka badan; duudda geedaha’e,

Waakan gabaygii Dabadhilif oo dhammaystirani:

Hayeeshee haddana waan damqaday; ina Ducaaloowe,11

11 Cabdiraxiin Maxamed Ducaale (Shiine).

Masiibooyin igu soo degaan; idin dareensiine,

Erey kalena waa duurxul iyo; dood markhaati ahe,

Daarood Ismaaciil ka badan; duudda geedaha’e,

Gumaystuhu siduu kuu dakanay; doqoni waa mooge,

Waxba gabaygu yuu ila durkine; waan ka degayaaye,

15Northern Atlantic Treaty Organization – Gaashaanbuurta NATO.

Arintaasi waxa ay ahayd masalo soo taxnayd oo muddoba uurkayga

Waakan gabaygii Dal-dhammeeye oo dhammaystirani:

Bulshoyahay dadaalbay ummadi; deeq ku mudataaye,

Dad Islaam ah iyo baynu nahay; duul Lilaahi ahe,

Maahmaahda duugga ah haddaan; dib uga faalloodo,