Hatalar ‘Alp Bassa / alp.bassa@gmail.com Ekin Ozman / ekinozmantigmail.com Mistakes are the portals of discovery! James Joyce (1882 - 1941) Matematikgileri 350 yi! mesgul eden ve ifade- sinin basitligi nedeniyle belki de en cok bilinen tcoremlerden biridir “Fermat’nm Son ‘Teoremi™ Ik olarak Pierre de Fermat tarafindan 1637 t hinde ortaya atilan bu teoremin Fermat'nm yazdhift sgeklimi Tiirkge’ye syle cevirebilitiz Bir kibii iki kibiin toplamy; dérdiincit kuvvet~ ten bir sayryi, iki tane dérdiincit kuvvetten saymin toplaii veya genel olarak ikiden bfiyiik bir kuv- vetten sayiv1, aym kuvvetteki iki sayinm toplamt olarak ifade etmek imkansazdur.” Modern matematik diliyle ifade edecek olursak Fermat sunu sdyler ‘Teorem 1. n ikiden biiyiik bir dogal say: olmak zere, 2 + y" = 2" egitliginin ayz # 0 olacak sekilde tamsay. céziimil yoktur. Asil meslegi avukathk olan Fermat, matema- tikle amatér olarak ilgilenir, iirettigi samlarla déne- min matematikcilerinin dikkatini geker ve onlart bu iddialan: ispatlamaya caginir. Kendisi cogunlukla fddialarinin ispatim: vermea. Sorulari o kadar ilgi ¢eker ki, llimiinden sonra oglu tarafindan derlenip kKitap haline getirilir. Fermat'nin dle getirdii ids. alarin hepsi yillar iginde ispatlamit, Teorem I'deki ifade harig! Bu nedenle Teorem 'e “Fermat'min Son TTeoremi" ismi veils, Hentz ispatlanmaan orn de zaman zaman biyle aml, gnkiiFermat'um dialar iginde, ispatt bulunamayan yeg Aslinda Fermat teoremin kanitum bildigin iddig ety ve hatta tore lk yaad yere, ye non diigmiig: : “Bu dnermenin —dogrulugum . geen 6 ie tr pat nae sidirmak igin bu fanin 7 Susie In bu efanin ben boylugu ciduoa, Fermatnin son teoremi, And Richard Taylor tarafindan 1965 yilage °° Inndiinda, teoremin ispatini, 200 yi Gna Pe tarafindan bilinmesi olay iyiden iyne ids giinkti verilen ispat 20. ylayal mee “stalls gin verlen isat 20. yay matem ate 1 Hatalar kegiflere agian kapilardir ein 48 Kesgiflere Agilan Kapt: a en giiglii, en karmagik tekniklering igej Kanitta kullamlan teknikleri birakin, lace coi bile Fermat'nin yasadhgs yiizylda heniziog edilmemisti! Elbette Fermat'a gergekten bir pati var mydi yok muydu bilemeyiz. ama bzig diigiincemize gore, biiyiik olasihkla Fermat'ua i. fasinda ispat igin bir plan vardh. Hatta bu pls baai hallerde ige de yartyordu, Ornegin, Ferma Teorem I'inn amtit, gelitirdigiyéntea ile-verebilmistir. “Sonsuz inig” (infinite descent) ab verilen bu yéntemi birazdan agiklamaya caisscgx Ama Fermat'nm sonst inig teknii -gok giaa te ‘yéntem olmasina ragmen- teoremin daha genl bi Jeri igin ige yaramaz. Belki de Fermat teoremin =4 icin kamtladiktan sonra yénteminin gene! os her n igin ige yarayaeaigim diigiinmiigti, kim > Fermat’nn son teoremini ispatladigint digit sadece Fermmat'nin kendisi de degildirelbette. Tat boyunca birgok amatér veya profesyonel mate Likgi teoremi ispatladiéim iddia etti. Bu teorem iit “en fazla yanhs ispata verilen teorem” desek yanlis olmaz herhalde, Bunun béyle olmas i! hin basitliginden ileri geliyor olabilir. Laf hemen hemen her hafta “Fermat'nin soa totes Kolay bir sekilde ispatladigim” (ne demeks#’ dia eden e-mailler ahyoruz (evet hala!). bu kadar zor ifadelori kanitlamaya gaigriea yapmak gayet normal, Hatta teoret isp Andrew Wiles'in bile ilk iddia ettigi kamtta strede -yaymlandiktan 1 ay kadar sonra- et st Hunmagtu (elbette kontanun wzman bask tikciler tarafmdan). Daha sonra Wiles, TA beraber kanttaki o hatays diizeltmes® 6 ge 4K yal sonra -bu kez tamamen dogrul bit ts vercbild, Yani, hata yapmak gayet dobal Oe olan yapilan hatays antamak ve nasil diz, {cert konusinda kata yormak. Bizim bals™9 eee de Fermat’nin son teoreminit ida oi y cintlanndan birinde yapilan bit nie ‘ go nla kanits m1 anatacaksin? ol ‘anwzal” diyor olabilirsiniz ama mat® i ntl ge ‘onusu oldu Laat it Oldugunda kimi hatalari anlamk ptt ferdisinianlamak kadar nem olabilit fi "tt 200 sayfa olan bu teoremi bY= i cll (bunlara primitif Pisagor ‘igliisti anlostlabilecek halde yazmaya mri ve dergi «falar yetmeyebilir). Bu yazmm konusu olan hata 6yle hayirh bir hata ki, o hata sayesinde kava yeni cat edilmig, matematigin yeni alanlan dogmuy. Hatayt yapanm ellerinden dpsek yeridir! ivi vpn, ivi ki zamawnnn diger matematikcilerini ow hata tizerinde diigiinmeye ve teknigin neden aliyimadigam anlamaya tegvik etimis, Gelin nee Format'n ali igin ayrmtah ince n son teoretini n= cclim. Fermat, teorem nin ifadesinde n dogal sayisinin ikiden biiyiik oldugunu varsayarak ashnda bu duruimu hig dik- kate almaimistir. Elbette bu, n = 2 i¢in teorem- deki ifadenin yanhs olmasindan ve bu durumda egitligin bitin tamsayi géziimlerinin antik Yunan, agindan beri cok iyi biliniyor olmasmdan'kaynak- lamyor. Soru 1? + y? ? denkleminin xyz # 0 olacak gekilde tamsayi géziimlerini bulma soru- suna doniigiiyor, ki bu ifade de bize dogrudan Pi- sagor teoremini hatirlatiyor: Bir dik figgende hipo- teniisiin uzunlugunun karesi diger iki kenarm uzun- luklarmin karelerinin toplamma egittir. Kasacasi n= 2 igin Fermat bizden kenar uzunluklar tam- say olan dik iiggenleri bulmanuzi istiyor. Burada, ufak bir ayrintr var: Fermat'nm son teoreminde esitligin tamsay1 géziimlerini ararken ve bunlarm negatif olma ihtimali de varken, bir iiggenin kenar uzunlujiu illa ki pozitif olmak zorundadir. Ama herhangi bir x.y, 2 cziimii igin egitlikte x,y ve 2 sayilarmin karelerini aldigimizdan, duce pozitif dogal sayilardaki géziimleri bulup, bu géziimlerdeki 2,y ve 2 sayilarinm isaretlerini degistirerek biitiin tamsay1 céziimlerini elde edebiliriz. Kenar uzunluklari tamsayi olan birgok dik jiggen Grnegi biliyoruz: Kenar uzunluklars olan iiggen, 5, 12,13 olan tigen vs. Yani n Fermat’nin son teoreminde verilen esitligin, ry2 O olacak gekilde tamsay1 géziimleri vardir, Bun- lara Pisagor iigliisii diyeceaiz. O zaman aklumza hemen gu sorular gelir: Pisagor ns 1 sonsuz muda? Hepsini bulabilir miyiz? Oncelikle sonsuz géziimii oldugu agik: 2.ys2 tamsayilars 22+ yf = 2? esitligi dogrn ise, herhangi bir : -w)? w) w tamsayisi igin (x - w)? + (yw) =) esitligi salami. Béylelikle (11,2) coaimiinden yola gikarak (2-1, y-w, 2-w) cdaimlerini cide ederiz ve buradaki w tamsayist i¢in sonsuz tane tamsay, segeneginden hepsi bize farkh farkl géziimler vero: " . i iiggenini, 9,12, 15 cektir, 3,4,5 tiggeninden 4,6, 10 iigee figgenini vs. elde ederiz. Tek bir géziimden ro suz yeni faim eldé ederiz, O zaman sorumuzt $6 sckilde degistirelim: 2?-+y? = 27 estliginin zu: ve z,y ve z sayilarinin ortak bir bilet sekilde sonsuz tane tamsay? “Bu sorunun cevabi da “evet"tir. Hatta bu Matematik Diinyast, 2014 - I ‘kogullar: sajlayan biitiin tamsay1 giziimlerini giizel ve kolay bir gekilde bulabiliriz. Oncelikle z = 0 olan tamsayt géziimleri ile ilgilenmedigimizden, z # 0 oldugumu varsayip esitligin iki tarafim da 2 ye Dislerek esitligi (r/2)? + (y/2)? = 1 gekline so- kabiliriz. Bu gekilde, x,y,2 tamsayilan (z # 0) igin 2/= ve y/= ifdeleri rasyonel say1 olacaktir Bu iki ifadeye sirastyla u ve v diyelim. Béylece 224 P= 2? ogitliginin : 4 0 ve a, lormda asal olacak gekildeki tamsay1 gGztimleri fle u? + 0 cak gekildcki géziimleri arasinda birebir bir eqleme oldugunu kolay)kla goriiriiz. Bu esleme altinda, 2 sy? = 2? Gitliginin tamsayilardaki 2 = 3, y = 4, 2 = 5 céziimiine, u? + v? = | esitliginin rasyonel sayilardaki u = 3/5, = 4/5 goatimii denk: gelir. Ote yandan, analitik geometride égrendigimiz gibi, {(u,0) € Rx R | w? +0? = 1} kiimesi we diizleminde, metkezi orjinde olan, birim yarmgaplt cemberin fzerindeki noktalardan olusmaktadir. De- nck ki u?-+0? = 1 denkleminin w ve v reel sayt ola- cak gekildeki gBatimi ile birim gemberin (u,v) nok- tasimt esleyebiliiz. Bizim ilgilendigimiz, bu denkle- rmin 1 ve v rasyonel sayt olacak sckildeki gdaiimleri oldujsindan, birim gember iizerinde bulunan ve her iki koordinats da rasyonel say1 olan noktalara bak- maiz gerekmektedir. Sonug olarak 2? + y? = 2? citiginin = 4 0 ve 2,y,2 aralarinda asal olacak sekildcki tamsayt gdziimlert ile birim gember iize- rinde her iki koordinats rasyonel sayt olan noktalans eglemig olduk. Omein x = 3, y = 4, 2 = 5 tam- say1 gBzfimiine, birim gember fizerindeki (3/5, 4/5) noktast denk gelecektir. G, Boslelikle n = 2 igin Fermat esitliginin gBziimle- rini inceleme sorustumt,birim gember tizerinde bult- nan ve her iki koordinats da rasyonel say olan nok- talantinceleme sorusiina indirgemis olduk. Bu sora ve agagcla buna verecegimiz cevap matematigin incilerinden biri olan aritmetik geometri alanmin Daglangiemn olusturur. Burada 12 + v? = 1 eyitlig, bize diizlemde bir “cebirsel efi” (birim gember) tanmlar ve biz bu egri iizerinde her koordinati rasyoncl say1 olan noktalar ie igileniyoruz, Byle noktalara rasyonel nokta diyecediz. Daha genel di rumda cok daha karmagik polinom egitlikleri ile ‘mig (belki eri gibi tek boyutly degil, daha yitksck boyutlu) geometrik gekilleriizerinde rasyo- nel noktalart (yani her koordinati rasyonel sayt olan noktalart) inceleyebiliriz. Bu sorularm yanitlan, her zaman bizim birim gemberin iizerindeki rasyonel noktalarm sorusu kadar kolay olmayabilir, On Fermat’nm son teoremi bu dil ile ifade edilince sum sdyler: ‘Teorem 2. n > 3ricin diizlemdeki uw ¢o"=1 -T esitliginin w ve v rasyonel say1 ola- *Matematik sda gorebili Crisimn ae rasyonel— noktalan, fh ase ((0,1),(1,0)}, mn says eft {(0,1).(1.0), (0, =1),(=1,0)} dan aburetter noktalar jn soy liyor Cesitli n dogal sayslary igin R? igindeki u" = 1 egitligi ile verilen egrilerin.grafikler acl 2 4 a2 u+v°=1 lor (100) joo (0-1) ul +u! =1 ley (10) (10) oy ul +0 =1)o1) 1 a oy) wat el al (=i) Gesitlin doffal sayilan igin R? igindays ieindeli u® 4 yn a eget ile verten egrilerin grafkle 50Yeniden u? + v? = 1 ile verilen birim gemberin rosone noktalar blileme sortsuna oe (1,0) noktast bu egri fizerinde bir rasyonel nok, tadir. Diyelim ki (a,b) gember iizerinde baska bir rasyonel nokta olsun. Bu iki noktadan gegen ddogrunun denkleminin v = 6/(a + 1)-(w+ 1), dogrunun egiminin ise 1 = 6/(a + 1) oldugu ko lay bir gekilde gériilir. Birim cember tizerinde (1.0) haricindeki her rasyonel noktaya bu nok- tayt (=1,0) noktasina baglayan dogruyu esleyelim. Farkh iki (a,) ve (a',¥) rasyonel noktalarma ayn dogruyu eslemig olabilir miyiz? Bayle birgeyin ol- inast, ember iizerindeki (=1,0), (a,b) ve (a',¥’) noktalarman aym dorn iizerinde olimasim gerck receginden ve bir gember ile bir dogru en fazla iki noktada kesigcbilecegfinden miimkiin degildir. Esledigimiz, dogrularm her biti (=1,0) nok- tasindan gegeceginden ve her dogru, iizerindeki bir nokta ve egimi ile tamamen belirlendiginden, aslmda rasyonel noktalarla ele dogtular yerine bu dogrularin ef yeterli olacaktir. Béylelikle (a,b) rasyonel nok- tasina, bu noktay: (-1,0) noktasina baglayan dogrunun egimi olan t = 6/(a + 1) sayisim eslemis oluruz. (a,b) rasyonel nokta oldugundan tamm geregi her iki koordinati da, yani hem a hem de by rasyonel sayidir. O zaman { = b/(a + 1) sayismn da rasyonel sayt olmast gerekir. Bu sekilde cember ‘izerindeki her rasyonel (a,b) noktasina bir rasyo- nel says (t = b/(a + 1) rasyonel sayrsim) eslemis oluyoruz ve bu eslemenin giizel yam, farkh rasyo- nel noktalara farkli rasyonel say! atamast. Diger bir deyisle cember iizerindeki (—1,0) harig biittin rasyonel noktalarm kiimesinden rasyonel sayzlarin kiimesine bire bir olan bir fonksiyon tammlamis Olduk, Bu fonksiyonu f ile gosterelim: Flu) QQ a2 +e? = CHO 90 (a,8) 4 t=0/(a+)) Peki her ¢ € @ rasyonel saysst icin be sry ‘slenen ember fizerinde bir rasyonel nokte Matematik Diinyast, 2014 - 1 «dir? Yani yukanidaki f fonksiyonu drten midi? iv eslemenin nasil tanmlandigint hatirlarsak, bu sorunun ashnda su anlama geldigi agiktir: Verilen bir £€ Q rasyonel says igin (~1,0) noktasindan ecen ve emi ¢ olan dogruya bakalim. Bu dogru bi- rim gemberi her zaman bagka bir rasyonel noktada keser mi? Bu soruyu cevaplamak igin sz konust dogru ve birim cemberin kesigim noktalarim bu- Jahm, Bunun igin v = ¢+(u + 1) ve u? + v? ‘siliklerinin ortak gdziimiinit bulmamz gerekiyor. ilk esitlikte w igin verilen ifadeyi ikinei egitlikte yetine koyup gézdiigiimiizde 1-2 us-1 w w= 75 Koklerini elde ederiz, Bunlardan ilki zaten: Dildigimiz (—1,0) kesigim noktasina denk gelecek- tir. ikinei K6k igin v-koordinatim,, dogru denklemi yardimiyla elde edebiliiz: 1-8 2 vet(ut lst: int) Te Demek ki (=1,0) noktasindan gegen ¢ egimli dogru birim gemberi (4547, 7242) noktasinda kesiyormus. ¢ bir rasyonel say1 ise koordinatlarmnz olan 4-4 ve 72h sayilanmm da rasyonel olacagy agiktir. Kisacast egimi rasyonel say1 olan bu dogrular birim ccemberi ikinci bir rasyonel noktada kesecektir ve ikaridaki f fonksiyonn drten olacaktar. Demek ki birim cember jizerindeki (1,0) nok- tast hatig biitiin rasyonel noktalari bu gekilde elde cedebilitiz. isterseniz (—1,0) noktasim ¢ = oo degeri ile esleyebiliriz. Buna gu yekilde anlam yiikleyebi- liriz: t nin dogerini giderek biiyiitiirse’ yani git- tikce efimi artan dogrulara bakarsak, bunlara denk gelen (—1,0) harici ikinci kesisim’noktast olan (15h. pz) da (-1,0) noktasina yaklagacaktir. Bunu resimden gérebilecegimiz gibi, kolayea su hesabi yaparak da girebiliriz: ibe) lim 2 Maize UR Tee =0.Matematik Dinyast, 2014 - 1 Demek ki limitte iki kesigimn nokiast da cakagacaktar. Limitte elde ettigimiz, dikey koordinat eksenine pa- ralel, w = ~ 1 dogrusu ve birim cember, (~1,0) no tasinda iki defa kesigecektir (ayni amanda u = —1 dogrusunun birim cembere (~1,0) noktasinda teget olduguna dikkatinizi gekeriz). Akhmiza gelecek ilk sora t + ~o0 igin ne olacagidir. (-1,0) nok- tasindan gegen, eximleri gittikge daha negatif olan dogrulara baktigumizda bunlarm birim cemberi kestigi noktanin yine (=1,0) noktasina yaklagtigin (bu sefer diger taraftan) ve limitte ym noktaya ulastigimizi gériiyorue. t = —90 degerine yine (=1.0) noktasi denk geliyor. ¢gitgide bityiidilkce ve Bitgide kiigiildiikce (—o0 ye yaklagtikea) aynt nok- taya yaklagiyoruz. Bir anlamda f = 00 ve t = —00. aymi nokta oluyor! Dahasi da var: Cember iizerinde (0,1) noktasindan baslayip saat yéniiniin tersinde (1,0) noktasina dogra haraket edelim (t degerlori gitgide artiyor), (—1,0) noktasina ulastigimizda (yani ¢ = 0) durmayalm, cember iizerinde (0, -1) noktasina dogru hareketimize devam edelim. t artip sonsuza ulastiginda tekrar ~>¢ dan déniip artmaya_ devam edecektir. Biitiin bu yazdiklarumiza ashnda izdiigiimsel (projektif) geometri igerisinde anlam vermek miimkiin, Fermat’y1 cok daha fazla beklet- meyip detaylari simdilik bagka bir yaziya buakalm. Sonug olarak birim cemberin rasyonel noktalart ile ilgili gu teoremi ispatlamis olduk: ‘Teorem 3. Birim cemberin bitin rasyonel nokta- lari suntardir: {(Ke Fa) ea} ut(-1.0). isterseniz bu kiimeyi gu gekilde de yazabiliria: {( ie) ire Qute)} Bu teorem yardumyyla artik bitin Pisagor iiglile- rini kolayhkla bulabiliriz: (u.) birim gember iize. rinde (~1,0) haricinde bir rasyonel nokta olsun (bu durumda w? +1? = 1 olacaktir). Teorem bize u = 455, v = pty olacak gokilde bir 1 rasyo- nel sayisinin oldugumy sdyliiyor. Bu t rasyonel sayisint a,b € Z ve a ile b aralarmda asal olacak sekilde t = olarak yazalim. Bunu yukanda yerine koyduigumuzda gu ifadeleri elde ederiz: = _1-(a/s? _ R_@ 1+@ 1+ (ap Peat ve benzer gekilde 2t___dab “"iy8 “Bae Fakat u? + v? = 1 oldugundan (S58) + (685)'-1 2 saglanacaktit. Neredeyse istedigimiz Dre egttigin her iki tarafin (02+ q2)2 . gu gekli alir: (0? = a2)? + (2ab)? = (6? + 22, ott ylelikle t = § € Qigin z= BF ~ Q2, y_ bir x y.2 Pisagor tihist bulma oldu, py tie a,b 4 Ovo a # £b (vani # # 01,00) kagt ekleyerek rye # 0 olmasima saglayabilng aralarmda asal tamsay1 oldugundan 2 = j¢ 4 y= 2ab ve 2 = 0? +a, ya aralarinda asa, lands ya da tek ortak carpanian 2 olacaktr grey nin ikisinin birden de tek olmama sartin x,y nin ortak 2 carpam da olmayacaktir. Bs likle ays # 0 olacak gckilde bie primiti Pespe iighisii elde etmig oluruz, Ote yandan yukarida girdiigiimiiz gibi, at ty? 2? esitligini saglayan aralarmda asal hethangi iy 2, y.2 tamsaytiiglisiiniin, 2 # 0 ise, exit 22 bélerek birim cemberdeki bir rasyonel noktadan geldigini gérmiigtiik. Demek ki bu yolla bitin pi- mitif Pisagor figlilerini bulabiliriz. Sonug olink gu teoremi elde ederiz: Teorem 4. 2? + y 2? egitliginin xyz 40 kogulunu saglayan x,y,z aralarinda asal olaat sekildeks bitin tamsayi céziimleri, a veb aralanads asal ve ikisi birden tek olmayan a,b #0 ve a #3 kogulunu saglayan tamsaytlar olmak tizere, r=P a? y= 2ab, =H +a? seklinde elde edilir Artik 3,4,5 ve 5, 12,13 gibi Pisagor tilt ot lerini cogaltmak gocuk oyuncags: Mesela ve b= 9 secerck ir = Pq? = 9 -# Y= ab = 2-49 = 72 elde edetiz ve bekledi 65? +72? = 977 olacaktu Teorem 4°iin bir diger sonveu di da sonsuz tane primitif Pisagor tilisini® ‘oldugunu kolayhikla gorda ; Barada inceledigimia +? + po? ae ézel Kalan ey yok. Bunun yerine ber baska bir esitlik ap tae canes ori peelevebilirdik. Baza duruaplarda yukandals P's *t vine faydah olacaktir. Omnegin 2? ~3¥, ya qa pbinin tamsayr géziimterini bulmak 16 4: denklemi ¥ye blip soruyu u? — 30? = i (bu ui-dizleminde hiperbol tansmlay3c2") Tasyonel noktalan inceleme SOUS i iz. Benzer gekilde bu hiperbol ize seyebilisyanel nokta se¢ip, bu noktadan gegen dog tiperbola kesigtirip, hiperbol ‘actinic phe poktalari bu dogrularin egimleri ile parametrige Mb. Rawvonel eimlere rasyonel nokta “uk gelecektir. Bu Omekte de hiperbol iiserinde ji rasyonel noktasint hemen gérsek de dahe joe! denklemler igin (ikinei dereceden denklen. frig dahi) bir rasyonel noktanm olup olmadig cous cevaplandinimast zor bir somudut, Bu sora “hilar Kurammm incilerinden biti sayilabilecek, Ilase Minkowski teoremi ve benzeri sonuclar ile sinleumig gtizel bir diinyaya agilan bir kapidir, Gelin simdi Fermat‘nn ast! ilgilendigi n > 3 durumuna dénelim. Fermat'nn son teoreminin iik kamitlar1 bazi dzcl kuvvetler icin weun yillar once verildi: n= 4, = 3,0 = 7 gibi. Biz bunlardan nm = 4 igin olanina bakacagiz. Bu due runda Teorem 1 deki ifadenin ispatim ilk veren Fermat’nin kendisi ama, verdigi ispat bizim burada anlattyomizdan daha farkl Tk ispat da Fermat'nin sons inig tekniini kullandigy igin biz daha sade lanm sayfalarimiza almayi tercih ettik, ik nce su teoremi kanitlayacagvz: 2 ‘Teorem 5. x+y" = 2? egitljmin xyz #0 olacak sehilde tamsay: ¢éztimii yoktur. Bu teoremi kamtladiktan sonra Fermat'nin son teoreminin dérdiincii kuvvet igin kanitlamak ol- dukga kolay. Gikarmm 1. xt + y! esilliginin xyz # 0 olacak sekilde tamsaye céziimil yoktur. Kani, Verilen denklemi x + y* = (2%)? geklinde yazalim, Eger x! + y* = 2* esitliginin zy2 # O olacak gekilde tamsayr géziimii olsaydi, 0 2a- man w = 2? olarak alirsak, x4 + y! = (w)? csitliginin saglanmasi gerekirdi ki bu Teorem 5'e gore miimkiin degil. a Benzer sekilde gu cikarim da yapal Gikarim 2. Diyelim ki n, dorde tan balinebilen bir dogal sayt olsun. O zaman x" +y" = =” ifadesi- nin xyz £ 0 olacak sekilde tamsayt cdziimil yoktur. Bu gkanmin kanitim okuyucuya birakiyoruz (ufak bir ipucu: kamit, Cikarim 1'mn kamtina ben- 2iyor). Simdi gelin Teorem 5'in ispatina bakalim. Teorem 5'in kanuts: Diyelim ki Aenkiemin bir séziimi olsun, bu gdziimii 2, y, 2 seklinde goster® ie Onde y ve sain Tye ~1 ind ota baleni olmadigint varsayalum. Eger ortak bolenlert Varsa, her iki tarafi bu in dérdiincit kuvve- ‘tine béliip bu ortak bélenden kurtulabiliriz. 27, ¥ ve 2 aralannda asal (primitif) bir Pisagor ‘igs: olacagindan, Teorem 4 ¢ gore Oyle P ve Matematik Di q tamsayilan vardir ki, 2? = p? ~ 4, Py ve 2 =p? +? geklinde yazlabilir. 2 = p? ~ @? ifadesinden ikinei bir Pisagor iigliisit elde ederiz: 2? +9" = p?. Demek ki (Teorem 4!) aralarinda asal Gyle a,b sayilan vardir ki x = a? — b?,q = 2ab,p a? +6? olur. Simdi bu ifadeleri y? = 2pq esitliginde Dirlestirelim: w? = 2pq = 2(a? + 6?)(2ab) = 4(ab)(a? + 0?) @ ve b aralarinda asal oldu igin, ab ve a? +b? sayilari da aralarinda asalchr. Sol taraf bir tam kare, sa taraftaki carpanlar bir kare ve aralarinda asal iki say. Bu durumda aralarinda asal bu iki sayimin hr ikisi de birer tam kare olmak zorunda (bu ifade bu yazinm tam da kilit noktast, Lemma 1'de buna ispathyorug, simdilik kabul edelin). Demek ki, dyle P ve Q tamsayilan var ki, P? = a? +6? = p ve Q = ab. Lemma 1" ikinci exitlik igin yeniden kulla- nalim, a ve b aralarinda asal oldugu igin dyle R ve S tamsayilan vardir ki, a = ? ve b = $? dir. Demek ki, a? +0? = (R2)? + ($2)? = P? esitligi saglamr. ‘Ama bu esitlik tam da Teorem 5'in ifadesinde ve- rilen denklem! Demek ki, (x, y.2) dgliistintin yamt sira (R, S, P) figlisii de bu denklemin géziimii. Gelin simdi P ve 2 degerlerini kargilastirahm. (P? = a? +? = p ifadesi p® + q? = 2'den kiigiiktiir. Dolayisiyla P degeri z'den kiiciiktiir, Demek ki, verilen her (x,y, 2) geklindeki géziim icin (R, S. P) geklinde dyle yeni bir géziim iiretilebilir ki, P < 2 dur. Yani (x, y,2) gOziimé “yavrulayip” (R, SP) ‘deiimiinii dogurur. Ama bu sonsuza kadar devam ‘edemez, giinkii denklomin sag tara yani z ve P dogerleri pozitif tamsayrydh. Demek ki, en baginda denklemin bir g6ziimii olmast imkanst2! a 3'den biiyiik her tamsay1 ya 4'e, ya da tek bir asal sayiya boliindiiginden, Fermat'nin son teore- minin bu ilk halini kanitladiktan sonra gu gikarimt yapabiliriz Gikarum 3. Fermat’nin son teoremint genet bir n Kuvveti igin kanatlamak igin n > 3 sayrstnin asal oldugu halleri kanillamak yeterlidir, Uzun zaman boyumea, Teorem 1 in dogrulugu sadece n = 3, 4 ve 5 icin biliniyordu. Sadece tek bir kuvvet igin degil de, aym anda birgok n igin ilk ispat 1823 yilnda verildi. Sophie Germain ta- rafindan kamtianan ifade gdyle: Teorem 6. p ve 2p +1 her ikisi de asal say ise 2° + y? = 2 denkleminin xyz carpimt p ye béliinmeyecek gekilde bir x,y,2 ¢Bztimit yoktur. Bu cok énemli geligme ne yazik ki aynt hizla devam etmedi, ama dénemin matematikcilerini ol- ddukca heyecanlandirdh. 1800} yalarm nadir kadinRE italia oc Mat tik Diinyast, 2014 - 1 matematikgilerinden olan Germain’in hayatt ve verdigi kat ve bunun Fermat’nin son teoremi igin Snemi kendi bayina ayrt bir yazinin konusu olabilir. Bizim yasmin konusu olan matematikeimiz i 1839 valida Fermat’nin son teoremini n = 7 icin Javan Gabriel Lamé. Lamé, Fermat’nin son te- oremini n= 7 igin kamtladiktan sonra, kullandigy yéntemin daha gene! kuvvetler igin gabrmmayacagimt fark edip, baska bir yontem arayiyina giter. Soyle diigiinir: isp 1. Gikarmn 3'den tir, Fermatnm son teore- rnini asal kuvvetler icin ispatlamak yeterlidir 2. 0 zaman ige a” + y? ifadesini carpanlarna aytarak baslayalm. Bunun igin karmasik saytlara ihtiyag var. a ie ¢2°Y—1/ saytsimt gosterelim, O zaman 2? + y? ifadesi (r+ y)la tay) + a%y)-. (2 Fa 'y) olarak yazalabilir Bundan sonra Lamé yu Gnermeyi yapar: P ise, (4+ y)le + ay)le + o2y)...(a+a?~y) = 2? dir. Bu esitligin sag, tarafi p kuvvetinden bir tamsays olduguna gre, sol tarafi da p kuvvetinden bir tam- sayidir. Daha sonra da sunu siyler: 3. Eger 2? + y" 4. Eger aralarmda asal iki sayimn garpum p kuvvetinden bir say1 ise, garpanlardan her biri de yine p kuvvetinden bir sayt olmak zorundadsr 5. Bu asamadan sonra sonsuz in teknigini kule lanarak ispats bitirebiliriz, Poki hata nerede? Gelin 4. adima daha yakindlan bakahm. Hfadenin yazildify haliyle ne tip sayitardan Dahsedildigi agik degil, o zaman biz daha net ifade etineye galigalim. Ornegin acaba bu ifade tam- sayilar igin dogra mu? ‘Aralarinda asal iki tamsaymin garpam p kuv- vyetinden bir tamsay1 ise, garpanlardan her biri de (clas: igaret farkhhiklary gézardh edilirse) yine p kuvvetinden bir tamsay1 olmak zorundadr. Sembollerle ifade edersck su gekilde yazabilitiz: Lemma 1. 2.4.2 tamsay,, x ve y aralarinda asal olsun, eger 2-y = 2? ise dyle a,b tamsayal lees eles = 2 i Bl lars vardir ‘Tamsayilar igin bu lemmanin ispaty x, y ve 2 tamsayilarint asal carpanlarina ayinip esitligin iki tarafim kiyaslayarak gorilebili. Ayrinulan olay cuya birakiyoruz, yu ‘Lamé bu énermenin sadece tamsayiarigin deg daha genis karmagik say1 aileleri igin de en a labileceini diigindil. Zaten Snerdig, adimima . garpanlara yt ton t tip karmagik sayy? kullandlm girtiyorys ‘Teale eer bu plana gére Fermat’nin son teorenjt: ispatlamayt diisiniiyorsak, Lemma 1 en a bu tip karmasik sayilar icin Karutlamamnz ger Lemma 1'i genelleyeceBiz ama tamsayiy iimesi yerine ne koymali? Oyle bit sey olngy, ‘en azindan a elemamim igermeli, gok iyi g. sina (Srnegin tim Karmastk sayin igre) gerek yok. Aynica carpma, toplama altinda jy. pab olmal ginkit kimemizin elemanlanyla by FRlemlori gercoklestindigimizde yine kimenin iingy falmak istiyoruz. Gelin bu kiimeye R diyelin, Pe kiimesinin iginde olsun, Kiime garpma altind kapal oldugn ign €?,0%,...40?"E Ve a? = I de ieimemizin iginde, Demek ki 1 sayist da R kim sinin elemam. Pek giizel. O zaman 141 = 2, 1+141=3 yada herhangi bir m pozitif tan. sayisi igin m tane 1 in toplami m de R kiimes. indedir. Yani R kiimest biitéin pozitif tam. Jan ve a nin kuvvetlerini igerir. O zaman R resi pozitif tamsayilarla a min kuvvetleiain carpi ve toplamlarm da igermek zorundadr. Yani, a, rastgele negatif olmayan bir tamsayt olmak sgartiyla ay + aya +g? +...dp-s0?! sekdindeli ifadeler R'nin igindedir. (Neden a?! kuvvetine kadar gitmenin yeterli olduguna bulmayt okuye ‘cuya birakiyoruz!) Simdiye kadar hig fena gitmedik, calisacagamuz kiimeyi yeteri kadar genis (ama ge reksia genig olmayacak gekilde) tanunladik Daska ne gibi dzelliklere ihtiyacimiz olabilir? Tan sayalar kiimesinde olup da bizim kiimemiade olm ‘yan ne gibi ézellikler var? “Negatifler” dedigii duyar gibiyiz, Hakhsimz, kiimemiz tamsay! ccarpma ve toplama islemilerinin sagladigt het saglasa gok gtizel olur. Simdiye kadar sadece pahihk dzelligini sagladi, Oysa tamsayilar Kiln sinde toplama iglemine gre bir etkisiz clema” ' yani 0. Ayrica her tamsaymin toplamaya site tersi var: =a. Her a tamsayist iin a+ (~®) * ples ade de 0 olsun ve re tersi olsun. Yani iim anlart a, herhangi bie tansey! ol sartiyla a + aja + aga? + +-.ap-10P") skit ial olsun, Bunun dina tamsayar beella eee degigme, birlesme ve da" ae at Bu Gaerne Kimeside 6 dente Bayet kolay. istersek iment owmgient in yazip gorebiliie yu da Ki Ter i Sunla iginde oldugnms ve bu Han ompleks sayilarda saglandigam Ter Mahenst* degiame, birlesme ve dagilme isonet ba pmstz olarak toplama St ks lerinin Szellikleri ve bu islemler Kor savlarda da, ft kleine der tase1 islemler, Bitiin bu ze leri listeleyetim: ‘Toplamanm Ozellikleri TI [Birlegme Ozelligi). Her e,y,2 € R icin r+(yt2)=(e+y) +2, 72 [Bukisiz Oe]. Her a € R icin, 0+ 2 rt+0=2. 73 [Ters Ogenin Varhigi). Her x € R icin, r+y=y+t2=0 esitiklerini saglayan bir y € R varchr. TA [Degisme Ozelligi]. Her x ve y € R icin, reyayte, ¢. Carpmamn Ozellikleri G1 [Birlegme ézelligi). Her 2, y,2 € R igin, (ye) = (ry)2. C2 [Biri Oge]. Her 4 € R igin, Lr = 21 = 2 3 [Degisine Ozelligi. Her 2 ve y € R igin, ry = ya C1140, D [Dagalma Ozelligi]. Her .y.2 © 2 isin, a(y +2) = ry +22 ve (y + 2a = ye tee. MD’yi uzun zamandir takip eden dikkatli okur- lara bu dzelikler listesi Lamdik gelecektir, MD‘nin 2004 Bahar sayisinda ayrmtih olarak islenen “halla” konustnda bu dzellikler listelenmis ve (degisineli) halka'nn tamm syle yapilmisti Tamm 1. Bir R kiimesinde, yukandaki Tl, T2, T3. T4, C1, C2, G3, Ca ve D ozelliklerini saglayan islem ve 0 ve 1 ads verilen dgeler tanimlanmigsa, Ozaman R kiimesine (degigmeli) halka adh verilir. Omegin tamsayilar_ bildigi toplama ve sarpma altinda ve 0 ve 1 elemanlanyla bir halka olugturur, Bizim birimin p'inci ilkel kékiinit igeren_ Yulandaki R kiimemiz de bilinen garpma ve toplama altimda ve 0,1 elemanlariyla bir halka olusturur. Hatta Z{¢p] seklinde gisterilen bu hal- kann &zel bir ismi vardir, cembersel (silotomil) tamsayilar, (Biz ¢p yerine @ kullanmigtik yine ym gekilde devain edecegiz). Bir baka halka Smegi de Z[v5] = {a + bvbla,b € Z} kiime dir, Benzer gekilde her d tamsayist gin 2{V‘d] = {a+ bVdja,b € Z} bir halkadir, Bunu kanitlamay: okuyucuya birakiyoruz, 3 Lamé, Lemma 1'i tamsayilar halkast yerine Sembersel tamsay1 halkast icin kamtlayabilecegini 4iginiyordu, Bunun igin Lemmanin ifadesindeki Matematik Diinyast 2014 - 1 “aralannda asal” olma kavramim tamsayilar bal- kasindan baska halkalar igin tantmlamast gereki- yordu. Tamsayilarda iki sayimm +1 diginda or tak béleni yoksa, bu iki sayr aralarnda asaldir diyornz, Bu kavrami tamsayilar halkasmdan daha biiyiik halkalar igin tammlarken ne tip ortak bilen aradsgimyza karar vermeliyiz. Tamsayilarda £1'i balenden saymadik, peki genel olarak halkalarda hhangi elemanlars giz ard etmeliyiz? Dikkat eder- sek, +1 tamsayrlarda “tersinir” olan yegane ele- ‘manlar. Gelin biraz tersinir elemanlardan bahsede- lim. Bir A halkasinm safirdan farkh bir elemamm alalm, bu elemana x diyelim. Eger A halkasmda r-y = ya = 1 olacak gekilde bir y elemam varsa, zaman x elemanma tersinir eleman denir. ‘Aym gekilde y de tersinir elemandir. Bu durumda y clemanma 2'in tersi diyecegiz Ornek 1. Yukarda bahsettigimiz cembersel tamsayilar halkasinda a elemam tersinirdir, iinkit aa?-! = a? 'a =a? = 1 olur. Benzer gekilde 2 + V5, Z[V5]_halkasinda tersi- nirdir giimkii (2+ V5) -(—2 + 1 olur. Ys 2+ V5 elemanm Z|y5] halkasindaki tersi 2- V5 olur. © zaman verilen bir halkamm iki elemamnm aralannda asal olmasin, tersinir elemanlar drsinda ortak bolenteri olmamast olarak tammilamak yanhg olmayacak gibi duruyor. Tan ol: ka bul edelim ve bakalun Lemma alar hale Jasinidan daha genig halkalar igin kamitlayabilecek miyiz? Dikkat ederseniz Lemma Ide x ve y tam- sayilarini p kuyvetinden bir sayrya (burada a” ve }») olast igaret farkhhklan gozarch edilirse egit oli yordut. Yani +1 ile, bagka bir deyisle tamsayilar hal- Jasinan tersinir bir el ile, garpildiktan sonra sit oluyordu, Lemma 1'i tamsayalar halkasindan daha genig halkalar igin kanitlamaya galygirken 2 halkanin bir elemamnm p, kuvvetinden ine bu halkann bir tersinir elemam ile garparak celde edilebilir olmasma izin vermemiz. gerekiyor. ‘Tamsayilar halkasmda tersinir elemantari bule mak gayet kolaydt, Peki daha genig halkalarda, n 2[Va] halkasinin tiim tersinir clemanlarm: nasil bulabiliriz? Bunun igin norm fonksiyonundan balisetmemiz gerekli Norm fonksiyonunu N’ 29a > Zile gistere. lim ve her « = a+bvd € Z[vd] icin N(a+ bVad) = (a+bvd)(a—b¥d) dP? olarak tammlayalun, Norm fonksiyonunan hemen gariilebilecek birkag temel Szelligi var. Ornegin: N(0) = 0,N(1) = N(-1) = 1 ve (ry) = N(o)N(y) (carpimsalli ‘Szelligi) gibi. Daha ilging bir bzellik ise gu Gnerme 1. Diyelim ki, Z[V/d] hatkasmnn bir ele- mani olsun. O zaman x eleman Z[Vd] halkasimda tersinirdir ancak ve ancak N(z) = +1 ise,Kani. Uk olarak r elemanmn tersinir oldugunu kabul edelim. Demek ki halkamizda dyle bir y ele- mam var ki, ry = 1. Simdi esitligin her iki tarafina norm fouskiyonumu uygulayalm. Norm fonskiyon- un carpumsalhik dzelliginden N(x)N(y) = (1) = 1 esitligini elde ederiz, Norm fonksivonu tamsayt dogerler aldigy icin, N(x), bitin tamsay: bélenidir, yani N(r) = 1 yada -1 Tersint gostermek igin, N() = £1 oldugunu Kabul edelim. € Z[Vd] oldugu igin « = a + b¥d ye a.b € 2 olacak sekilde yazilabilir. Amacm2, Z[Va] halkast icinde yer alan ayle bir y clemam bulmak ki, xy = 1 olsun. Eger N(x) = a2 - bd = 1 ise y clemamm a ~ bvd, diger durumda (yani N(x) = a2 — bd = ~1 durununda) ise y elemanm ~(a ~ b¥d) olarak secebiliriz. Bu gekilde inga edi- len bir y eleman icin ry = 1 esitliginin saglandig Sarpmna islemi tamamlanarak giriilebilir. Bu son ozelligi kullanarak bir elemanm tersinir olup olmaciaim kontrol etmek cok kolay olacak. Abgtirma 1. Z[V—5] halkasinda sadece 1 ve Hin tersinir oldugunu gésterms, Gelin simdi de gu egitlige bakalun: 9 = (24 V=B).(2~ Y=), Esitligin sag tarafindaki iki garpan, 24 YB ile 2- ¥=5 bizim tammmmiza gore atalarinda asal. Bunu kamtlamak icin norm fonksiyonun nacagyz. Diyelim ki bu iki elemann tersin yan ortak bir bileni olsun. Bu bélene y di O zaman N(y) says N(2 + V5) = Ou tan sayilarda bélmek zorunda (Norm fonksiyonu her zaman tamsayi degerler aldigs icin). y clemam te sinir olmadigindan N(y) 4 41. O zaman yin normu ancak ve ancak +3 veya 49 olabilir Onerme 2. Z[V/=5] halkasinda normu negatif olan ya da 3 olan bir eleman yoktur, kulla- olma: Aik iddiays kamtiamak gayet kolay, giinkit a + 6/5 seklindcki bir elemanmn norinu olan a? + 552 ifadesi negatif olamaz. Diyelim ki a + by 3 olan bir eleman olsun, yani a? + 5h* Bu egitligin de tamsaytlarda giz Demek Ki elimizdeki tek segenck Yani dyle s,s! € 2|V—B] vardir ki 2+ ¥=5~ yy ve 2— V=5 = y-s! egitlikleri saglamr, Diyelim ki y ve s’ elemanlan a+ bV—5 ve c+ dV=5 olsu Bu durumda, N(s) = N(s’) = dir, Algtirma de gordiigiimiiz abi J ee normu 1 olan tek leman_1 ve -I'dir. Bier s = 9! = 1 ise y 10 24 V=B hem de 2— VB ole ti hy fetes Benzer gekilde s = s' degildir. Diyelim ki, 1 ve 8! = -1 olsun, ° zaman y hem 2+ V=B ¢ hem de -24 /=B ean norm. olsun, = 9. 56 Demek kg tern ong eV ag olur, bu da miimkiin de ve 2- ¥=5 elemanlarma béleni yoktur. Gelin simd Lemma 1 (2+ V=5)(2~ v=) ides icin ne sSyledigine bakabm. Eger jy tamsayilar halkasmdan daha gene! by alkalar 5 , ing gecerl ise, 24 VB ifadesinin bir tan i gerckir. Yani 2+ V=5 = (a + by= Bye «ce saglayan a ve b tamsayilart vardr Buu im oldugw hesabs yazanen ikayor bu nedene gs okuyueuya birakiyoruz, ~ Bu Omekten cok nemli bir cikanm " Lemma 1'i tamsayilar halkasmdan dae halkalr igin (en azindan hepsi icin) kang rniimkiin deail,gfinkst Lemma 1 iia ea fade her hala igin dogrn degil! Gabriel Lamesa tat nm son teoremin}ispatlamaya galignte ifadenin gembersel tamsay1 halkalar ign dope cldugunn dlisiimmtigtit ama bu dogiu dei (lddiamn yanhghgim cembersel tamsay1 halla, icin gGstermek biraz daha cetrefilli ama bell bk, bir sayida onu da yapary.) Ne var ki, Lamés hatasi bir bakina gayet dogaldi giinkii bitin by kavramlar o zamana kadar detayl olarak tee! lendivilmis degildi. Elbette cembersel tamsayt la kala ile ufrayan bagka matematikeiler de vat ama Lamé'nin dogruluguna inandigt bu ifdei somut bir gekilde bir yerlere yazan ya da ifadesi genellestirmek igin yeni kavramlar iirctenler pk yoktu. Neyse ki, Lamé uluslararasi bir konferassa bu yanhy oldugu o zamanlar pek bilinmeyen sic taya atti da diger matematikeiler de bunun izerte duigiinmeye bagladh Lamé’nin iddi baslayan isimlerden ranstay nde hemen galisma\* iri Ernst Kummer idi. Koul iian sonra Fransiz Akademisine ginderif b mektupta séyle der Kummer: Lame nin gemberse! karmasik saytlann ba tek bir sekilde as I faktérlerine ayrilabilecesiat tla ettigi Onermenin, genet olarak dogru olm konusunda Siai temin ederim. Ama onermeyt a Lim ideal karmagik sayitar diye adlandirdile bir tir karmagik ‘say tanimlayarak kurtatl™ ‘iimkiin, i Temel soyut cebir dersi almy ya da halk te Galignny olanlar “ideal” kavramin: duyimust e pik etmeyin, birazdan biz de burada aki” Pit kavram.) Sindilerde, olabiecek en sale haliyle kitaplarda yerini balan bu vrai fallorlegs Yerlerden biri muhtemelen ie dt Feet 8 baslattigs bu galigina, Dede {afndan genisetlip, temellendiils VO a tanmlayacaginnz, Soyut cebirin en temel nee? terindan biti olan dealin tannmtansnasi®colmustut Dwelin ki F toplama garpma islemleri ve 0 ve 1 bir halka olsun. A da R'nin agagidaki Szclikleri ‘an bir alt kismesi olsun: 1 Her a.bé Aigin a—bEA 2. Her ab € Aigina-be A gilea Bovle bir A altkiimesine, althalka diyecegiz. igealler de ashnda althalkalara benzer ama bir sandan da oldukca farkh olan dzel tip altkiimeler. ve A, R'nin bos olmayan v A asagdaki Gzellikleri n bir ideali des Tamm 2. R bir halka bir altkiimesi olsun. Ej saghyorsa, A’ya R's 1. Her a,b Aigina-beA 2. Hera Avere Rigina-r€ A Omegin, Z[V—5] halkasinda, 9'un katlarmdan ‘alusan kiimeye bakahm. Bu kiimeye J diyelim. O zaman I = {9(a + by=5)a.b € Z} geklinde yaalabilir. Ahgtirma 2. [nin Z[y¥=5] halkasenan bir ideali aldugunu gdsterim Kummer‘in temellerini atip, Dedekind’in iler- Iettigi dal kavramiyla belki de Lemma le benzer bir sav kanitlayabiliriz. Lemma I’de yapmak is- tedigimiz aralarinda asal iki halka elemanin garpmt 1 kendilerinin de tam tam kareyse, bu elemanlat kare oldujunu kamitlamakt, ama bunun tamsay! tnlkalarmdan daha biiyitk olan genel bir hale ii ‘mimkin olmadygim gérdiik. Peki elemantar yo rine idealleri koysak nasil olur? Oncelikle jdealert gatpmak ne demek buna karar vermemiz gerekir. Yulanda verdigimia 1 idealine bakarsak, 7 idealini tarf etmek igin uzunca bir iste yapmamiea gerek dlmadgim goriniz. Sonugta, J nm bitin elem ten un fatlan. Elbette brad tamsey? satan lil, Z[/=3] halkasinun bir elemamiyla garpiht insted ra Dae degise, 9 cleman I "ut Dati elomantarim firetir, Bu. sekildek dealer sadece fireteclerini yazarak ifade edebiliriz, S007 ideale ueterin kendisint karsgarmaak icin ideal aimerikon firetein etratina parantea igareth KO yarwz, Yani J idealini (9) geklinde yazabiliri2 Sadece 9 yadigumizda ise 9 etemanin Kastetsnis OVW Eibette bitin bunlary yaparken icinde calstB alan "Z{¥=B} hallast olduguny wowtmnen am! Peki her ideali bayle tek bie elemanla iiretmek meat elt her hac dei ann be deel hatkalarda bu miimiin. Baas halkslard kt dekind hetkatan buna Srnek- her ideal tek elemanit Matematik Diinyast, 2014 - ¥ olmasa da iki clemanla tiretilebilir. Yani Dedekind halkalarmda herhangi bir J idealini a,b halka ile elemamt olmak iizere (a,) geklinde yazabili Daha agik yazmak gerekirse J idealinin her eleman Tira halkanmn herhangi iki elemam olmak tizere a+r +b+r2 geklinde yazilabilir. Diyelim ki ideallerini garpmaya galistiBimz hhalka bir Dedekind halkast olsun. O zaman ve- rilen iki idealin garpim carpunlarnmn iirettigi ideal olur. Gelin bunu bir dmekle gérelim. Ornek 2, Bir Dedekind halkasi olan Z[¥=5] hal- kasi iginde 3 ve 1+ V=5 tarafindan iretilmis olan ideale bakahm, Bu ideale J diyetim. O zaman 1 = (3,1 + ¥=5) seklinde yazabiliriz. Gelin simdi Pyi yani nin kendisiyle garpumint hesaplayalm: 3,14 ¥=B): (3.1 + V5) —4+2V-5). P= = (9,3 + 3V=5,3 + 3V=5 P de 2{V=3] in bir ideali olduguna gire, iki firetog nin biitiin elemanlarim yazmak igin ye~ terli olmab. Bizim iglemimizden sanki 4 iireteg vars gibi goriiniiyor, evet tireteclerin ikisi aynt ‘omu tekrar yazmaya gerek yok 0 zaman da sanki 3 fireteg lazimmiy gibi duruyor, 7 = (9,3 + 3V=5, 44 2¥=5). Acaba bir yerde yanhshk n yaptik? Yoksa bu 3 iiretegten biti gereksiz. mi Eger iireteclerden birini diger ikisi cinsinden ya- cabilitsek, gercksiz bir tireteg oldugunu gorebi- liriz. Gelin bu iireteglere isim_verelim: w= 9, uy = 34+ 3V=5, tig = —4 + 2V=5 olsun. O zaman tin ~ (uz ~ us) = 2 V= olur. idealler gikarma Munda kapalt olduklarindan 2+ Y=5 elemans I ide- ‘linin iginde olmah. iddiamiz o ki, 1? = (2— /=5). Yani [?'yi iiretmek icin tek eleman yeterli, Bunu kanitlamak icin wy, ug ve us elemantarmin 2— V3 ccinsinden yazilabilecegini gostermemiz gerekiyor. Gelin 2 — ¥—5 elemamm u ile gisterelim. awe dew, eu = uP dew Sew -wtu 3. uy = 20 Demek ki, 12 = (2— V=5), yani I? idealindeki tiim elemanlar Z{y/—5] halkasi iginde 2~ Y=5 ele- mann katlarmdan oluguyor. ‘Aligurma 3. Z{V=5] halkasinda 3 ve 5 + V=5 farafindan dretumis ideale J diyelim. J nin kare sinin 2+ ¥—B elemant tarafindan tiretilen ideale sil oldugunu gisterane Gelin simdi Laménin argiimanmm genel halka- tar igin yanks oldugunu gormemizi saglayan Srneie geri donclim. O Ornckte 9 = (2 5) (2+ ine bakmustik. (Dikkat! Burada ideal- ) esi halka elemanlarndan bahsediyoruz) lerden degilik Ditnyast, 2014 - 1 Ve gonniistiik ki, esitligin sol tarafi tam kare oldugu sag tarafindaki carpantarn tersinir olmayan ot tak bolem olmadigi halde, bu garpantarn kendileri tam kare ifadeler degildi, Bu nedenle Lemma 1" oldugu gibi genel halkalar ign iddia edemeyiz. Peki ya Kummer'in ideal diinyasma gider ve ideallere bakarsak? Esithgimizi halka elemaniar igin degil, idealler igin vazalim (9) = (2- y~5) (2+ V-5) Tek yaptigimy sol tarafi parantes i¢ine al mak gibi gozukse de ashnda matematikse! ole rak devrim niteliginde bir adim bul Sayilardan degil ideallerdenbahsedivoruz. Sayilar degil. idealleri carpryornz! Elbette bu exitligin dogru alduguny ispatlamamy gerekli_ ama bun okn- yuenya birakivoruz. Exitligi idealler cinsinden vazmnea, (2- V=B) = P24 VS) =P oldugu igin sag taraftaki garpanlar tam kare ifadeler hhaline domuistt: Eger (2 — y=8) ve (2-4 V5) ide. allerinin aralarmida asal oldugunu kanatlayabilirsek, (ve tabs i 1kt idealin aralarmda asal olmasinn ne domek oldugunu anlayabilirsok) Lemma 1 idealler cinsinden vazarak -en azindan Z[ v5] balkest igin- iddia edebilitie! Halkalar, idealler, aralarinda asal idealler, ide- alleri Garpmak derken 18.yy" matematikcilerini yallaea meygul eden bir gok kavramnt bit kag sav faa egfetmeye calisivoruz. Belki de bunkann hepsint haldayla yapabilmek muimkin degil. Gelin halkalat aki asallik, wleallerin asal garpaniarina aynh sibi Konulan bir baka sefere biraky kalnamam Lamé'ye geri douclim. Me soatinnuz soz bir baska yazida buten ba kavramlan ayrinul olarak ele alacagiz. Hatta gelecek prog ramin kuigitk bir de reklaman yapalin Cebsrsel tamsoyn halkalarmda -orneqin Ziv] ideallert asal tdeallerm carpamt olarak ya:mak mumbundur Daha da guzel, her deal asal ideale rin carpim olarak sadece tek bir yehilde yaseln Bu muhtesem sonucu ispatlamavs bir basha se- fore burakap, Lamé'ye geri donersek, kenclisiny 1817 yilnda Fransiz Akademisinin biyukge bir semi ner salonminda bulacagiz. Lamé tahtanun banda Liouville, Kummer gibi donemin diger buiyik m tematikgileri de belkt dinleyiciler arasmda, Lame Szetini sayfa 54’de verdigimiz Format'man som ta oreminin ispatims stnuyor. Kendinden ein. by sekilde birimin koklerinden tireyen cebisc!sayily (gembersel sayilan) asal garpaulaning avin he carpumin sadece tek bir sekilde yazilabilecen iddia ediyor. Gerci, bu savr dile getirirke uville'ye de hakan teslim etmek istediginden, min kokleriyle galiyma fikrini Liouville'den aldypnn dda ekliyor. Rivayet bu ya, tam da bu noktnds co cilerden bir kism minidanmaya bashyor. Bell : i, oykumitztin, k etneyin, 0, Lio fade edilen iddindan pek memnun degile, Dery, Lamé sumumnnw bitiFip yerine gegiyor, Onn 4c then ardindan tahtaya filayan Liouville, kendsy tft bung igin Lamiéve teselit edior ane hirimin koklerivle galigma fikring ik bulanm keg diss olimadigint séylivor. Liouville'uin tek eleting dle bu degil tistelik. Lamé’nin ispatinda gembeng, saytlarm sadece tek bir gekilde asal garpantarmy avnilabilecedini kabul ettigini ama bunun karuti, Vermedigini séyliyor. “Ustelik” diyor Liouvily ben bunun dogra oldugunu da sanmnyorum. Gen olarak birimin p inet dereceden koklerinin tinetig halkalarda her elemam asal carpaniara tek bir gekilde aynmanmn mimkiin olduguny diistinniy rum.” Bunun tizerine salondaki minilular arbor, din leviciler aralarinda tartigmaya bashyorlar. Tabi © anda Liouville'nin savian dogru mu yan ‘m oldugunu kantlayamiyorlar ama Lamé'nin is patimin yanliy olmasa bile cksik oldugu konusunda anlasip, toplanuilarma devam ediyorlar. Elbette aralarnda bazilart bu iddianm pesini burekmyer, avlaren, villarca bu kavramlar uzerinde galigmmaya devam edip, “ideal” kavramunt gelistirip, mate matigin en gitzel alaularmdan biti olan cebirs! say! Leorisini inga edivorlar Ozellikle Kummer ve Dedekind’n galygms Janyla bugiin lisans egitiminde gordiigimiiz m> dera cebir kavramlarmin bir gogu bu dénemde gcligtiviliyor. Yani ders kitaplarmda kileklanndan avriimiy gekilde onimtize gelen ve. belki de baailarmizda “Nerden uydurmuslar bunlan?” dus usu nyandran 0 tanmlar ashnda zamaninda i+ Livag terine gelistirilmis kavramlar Bir nevi kext ‘enn dikte ettimisler. Kummer, halkalarin elemat lan asal garpantarma tek bir gekilde ayirmann miki olmadigins gordugiinde, “madem bik komm geuel geger elemantarr ige yaramiyor, 02 ‘man ‘ideal’ bir diinya, elemana benzer ama das ‘deal’ bir sey olsa kegke...” diye diigiinitp idea! tanmuhyor. Dedekind, Kummer ve daha bit cok ematikgi but kavramtar tizerinele galap; halk te in}. cebirsel savi Kuramunt gelistiriyor. Bir nev! {ah xi" edivorlar Peki bitin bu olaganiist #™ Hkte matematigi ilk kimin sayesinde bu denll den ‘hisummeye bsivorkar? Hikayemizin “hatalt abt San Gabriel Lame savesinde! Onan dle ti swt anlayabilnek icin. Mubtemel ki, Lam San iin’ ofa dab karan gi 8 Gtkacaku ama kim bilir, belki de bu cok daha wl" palh alacakts. O vizzden iyi ki divorua, Fert eure ortaya atumis, iyi ki Lame yanlis oe falar ve eufy ltaiaanis. Bizce, bosles Dav, © onlart anlamak, diizeltmek igin sare gabalar mate sa ematigi golistiren en onerali Ul Yapanin da, Oaeria alle in da, agiklayip, dii . golistirenlet sag