E
Signature Not
ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α
ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
6 Μαρτίου 2023 ΤΕΥΧΟΣ A.EI.Δ.
TEYXOΣ ΤΟΥ AΝΩΤΑΤΟΥ ΕΙΔΙΚΟΥ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ (Κατ’ άρθρον 100 του Συντάγματος)
ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ
Αριθμ. απόφ. 6/2022
Άρση αποφατικής σύγκρουσης η οποία ανέκυψε
από τις υπ’ αρ. 1/2016 του Πενταμελούς Εφετεί-
ου Ανατολικής Κρήτης και υπ’ αρ. 1780/2021 του
Συμβουλίου της Επικρατείας αποφάσεις.
ΤΟ ΑΝΩΤΑΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ
(κατά το άρθρο 100 του Συντάγματος)
ΣΥΓΚΡΟΤΗΘΗΚΕ από τους Δικαστές: Δημήτριο Σκαλ-
τσούνη, Πρόεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας,
Πρόεδρο, Μαρία Γεωργίου, Πρόεδρο του Αρείου Πά-
γου, Ιωάννη Σαρμά, Πρόεδρο του Ελεγκτικού Συνεδρί-
ου, Όλγα Παπαδοπούλου - Εισηγήτρια, Σύμβουλο Επι-
κρατείας, τέταρτο αναπληρωματικό μέλος, Αγγελική
Μίντζια, Σύμβουλο Επικρατείας, τακτικό μέλος, Μαρία
Κουβίδου, Μαριάνθη Παγουτέλη, Αρεοπαγίτες, τακτικά
μέλη, Κασσιανή Μαρίνου, Σύμβουλο Επικρατείας, τα-
κτικό μέλος, Δήμητρα Ζώη, Αρεοπαγίτη, τακτικό μέλος,
Μαρίνα - Αλεξάνδρα Τσακάλη, Σύμβουλο Επικρατείας,
τακτικό μέλος, Κωστούλα Πρίγγουρη, Αρεοπαγίτη, τα-
κτικό μέλος, Κωνσταντίνο Ρέμελη, Καθηγητή Νομικής
Σχολής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, πρώ-
το αναπληρωματικό μέλος, κωλυομένου του Σπυρίδωνα
Βλαχόπουλου, Καθηγητή Νομικής Σχολής του Εθνικού
και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, τακτικού
μέλους, Κωνσταντίνο Γώγο, Καθηγητή Νομικής Σχολής
του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τα-
κτικό μέλος και τη Γραμματέα Ελένη Γκίκα, Προϊσταμένη
Διεύθυνσης της Γραμματείας του Συμβουλίου της Επι-
κρατείας.
Συνήλθε σε δημόσια συνεδρίαση στο Κατάστημα του
Συμβουλίου της Επικρατείας στις 18 Μαΐου 2022 και ώρα
18:00, για να δικάσει την υπόθεση μεταξύ των:
ΑΙΤΟΥΝΤΕΣ: 1) κοινοπραξίας με την επωνυμία «Β.Κ.Μ.
WORKS A.E. - ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ ΝΙΚ. - ΣΑΤΟΛΙΑΣ ΔΗΜ.»,
που εδρεύει στην Αθήνα, νόμιμα εκπροσωπουμένης,
2) ανώνυμης εταιρείας, μέλους της ανωτέρω κοινοπρα-
ξίας, με την επωνυμία «Β.Κ.Μ. WORKS A.E.», που εδρεύ-
ει στην Αθήνα, νόμιμα εκπροσωπουμένης, 3) Νικολάου
Καραγιάννη, εργολήπτη δημοσίων έργων και μέλους
της ανωτέρω κοινοπραξίας, κατοίκου Βριλησσίων Ν. Ατ-
Verified
Digitally signed by
VARVARA ZACHARAKI
Date: 2023.03.06 23:19:37
EET
Reason: Signed PDF
(embedded)
9
Location: Athens, Ethniko
Typografio
Αρ. Φύλλου 2
τικής και 4) Δημητρίου Σατολιά, εργολήπτη δημοσίων
έργων και μέλους της ανωτέρω κοινοπραξίας, κατοίκου
Παλαιού Φαλήρου Ν. Αττικής, οι οποίοι παρέστησαν διά
του πληρεξουσίου δικηγόρου, Σταματίου Σταμόπουλου
του Στυλιανού (Α.Μ./Δ.Σ.Α.: 13272).
ΚΑΘ’ ΩΝ Η ΑΙΤΗΣΗ: 1) ν.π.ι.δ. με την επωνυμία «Ορ-
γανισμός Λιμένος Ηρακλείου Α.Ε.», που εδρεύει στον
λιμένα Ηρακλείου Κρήτης, νόμιμα εκπροσωπουμένου,
ο οποίος παρέστη δια του πληρεξουσίου δικηγόρου
Παναγιώτη Πετρούλια του Δημοσθένη (Α.Μ./Δ.Σ.Α.:
29503), 2) Δήμου Ηρακλείου Κρήτης, που εδρεύει στο
Ηράκλειο Κρήτης και εκπροσωπείται νόμιμα από το
Δήμαρχό του, ο οποίος παρέστη διά της πληρεξουσίας
δικηγόρου Μαρίας Κατίκα του Νικολάου (Α.Μ./Δ.Σ.Ηρ.:
631) και 3) Ελληνικού Δημοσίου, νόμιμα εκπροσωπουμέ-
νου από τον Υπουργό Οικονομικών και παρέστη δια του
Νομικού Συμβούλου του Κράτους Νικολάου Μουκαζή
του Γεωργίου.
Οι αιτούντες με την από 25.1.2022 αίτησή τους ενώ-
πιον του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου, που κατέθε-
σαν κατά νόμο στο Γραμματέα του, με αριθμό πράξης
κατάθεσης 2/31.1.2022, ζήτησαν όσα αναφέρονται στο
αιτητικό της.
Ακολούθως, η εισηγήτρια Όλγα Παπαδοπούλου, Σύμ-
βουλος Επικρατείας, ανέγνωσε την από 10.5.2022 έκ-
θεσή της.
Κατόπιν το δικαστήριο άκουσε τους πληρεξουσίους
δικηγόρους των διαδίκων και τον αντιπρόσωπο του
Υπουργού, οι οποίοι ανέπτυξαν και προφορικά τις προ-
τάσεις τους.
Μελέτησε τη δικογραφία
Σκέφθηκε σύμφωνα με τον νόμο
1. Επειδή, με την κρινόμενη αίτηση ζητείται η άρση
της αποφατικής σύγκρουσης που δημιουργήθηκε από
τις υπ ’αρ. 1/2016 του Πενταμελούς Εφετείου Ανατολικής
Κρήτης και υπ’ αρ. 1780/2021 του Συμβουλίου της Επι-
κρατείας αποφάσεις, με τις οποίες τα δικαστήρια αυτά
έκριναν ότι στερούνται δικαιοδοσίας για την εκδίκαση
διαφοράς που ανέκυψε κατά την εκτέλεση της σύμβασης
για την κατασκευή του έργου “Διαμόρφωση Παραλιακής
Λεωφόρου Λιμένος Ηρακλείου από κόμβο ΟΛΗ έως κόμ-
βο Κατσαμπά” και ειδικότερα κατά την έκδοση του 3ου
10 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
Τακτοποιητικού Ανακεφαλαιωτικού Πίνακα Εργασιών
[ΑΠΕ] της κύριας σύμβασης, του 1ου ΑΠΕ της συμπλη-
ρωματικής σύμβασης και του 3ου Πρωτοκόλλου Καθο-
ρισμού Νέων Τιμών του έργου, ανάδοχος του οποίου
είναι η αιτούσα κοινοπραξία.
2. Επειδή, σύμφωνα με την περ. δ΄ της παρ. 1 του
άρθρου 100 του Συντάγματος, στο Ανώτατο Ειδικό Δι-
καστήριο (ΑΕΔ) υπάγεται “Η άρση των συγκρούσεων
μεταξύ των δικαστηρίων και των διοικητικών αρχών ή
μεταξύ του Συμβουλίου της Επικρατείας και των τακτι-
κών διοικητικών δικαστηρίων αφενός και των αστικών
και ποινικών δικαστηρίων αφετέρου ή, τέλος, μεταξύ
του Ελεγκτικού Συνεδρίου και των λοιπών δικαστηρί-
ων”. Περαιτέρω, κατά την παρ. 1 του άρθρου 46 του κυ-
ρωθέντος με τον ν. 345/1976 (Α΄ 141) Κώδικα περί ΑΕΔ,
εφόσον τα κατά την παρ. 1 του άρθρου 44 του εν λόγω
Κώδικα δικαστήρια, δηλαδή, μεταξύ άλλων, το Συμβού-
λιο της Επικρατείας ή τα τακτικά διοικητικά δικαστήρια,
αφενός, και τα αστικά δικαστήρια, αφετέρου, “έκριναν
τελεσιδίκως ότι στερούνται δικαιοδοσίας επί της αυτής
υποθέσεως”, η σύγκρουση αίρεται, επιμελεία παντός
διαδίκου, με την κατάθεση σχετικής αίτησης ενώπιον
του ΑΕΔ, εντός προθεσμίας ενενήντα ημερών από τη
δημοσίευση της τελευταίας απόφασης. Σύμφωνα δε με
την παρ. 4 του άρθρου 47 του ίδιου Κώδικα, η απόφαση
του ΑΕΔ περιορίζεται στη λύση του αμφισβητούμενου
ζητήματος δικαιοδοσίας, εξαφανίζει την απόφαση που
εσφαλμένως αποφάνθηκε για το ζήτημα αυτό και παρα-
πέμπει την υπόθεση στο δικαστήριο που κρίνεται ότι έχει
δικαιοδοσία, η δε απόφαση του ΑΕΔ είναι υποχρεωτική
για το δικαστήριο που αρνήθηκε τη δικαιοδοσία του και
για τους διαδίκους.
3. Επειδή, η κρινόμενη αίτηση νομίμως φέρεται προς
συζήτηση μετά την διενέργεια των προβλεπομένων στην
παρ. 2 του άρθρου 10, του άρθρου 45, στην παρ. του
άρθρου 46 2 και στις παρ. 1 και 2 του άρθρου 47 του
Κώδικα περί ΑΕΔ κοινοποιήσεων. Περαιτέρω, η αίτηση
ασκείται εμπροθέσμως και εν γένει παραδεκτώς.
4. Επειδή, στις διατάξεις των παρ. 1-3 του άρθρου 94
του Συντάγματος, όπως αυτές ισχύουν μετά την ανα-
θεώρηση με το από 6 Απριλίου 2001 Ψήφισμα της Ζ΄
Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων, ορίζεται ότι: στο
Συμβούλιο της Επικρατείας και στα τακτικά διοικητικά
δικαστήρια υπάγονται οι διοικητικές διαφορές, όπως
νόμος ορίζει, με την επιφύλαξη των αρμοδιοτήτων του
Ελεγκτικού Συνεδρίου [παρ. 1]· στα πολιτικά δικαστήρια
υπάγονται οι ιδιωτικές διαφορές, καθώς και οι υποθέ-
σεις εκουσίας δικαιοδοσίας, όπως νόμος ορίζει [παρ. 2]·
σε ειδικές περιπτώσεις και προκειμένου να επιτυγχά-
νεται ενιαία εφαρμογή της αυτής νομοθεσίας, δύναται
να ανατεθεί με νόμο η εκδίκαση κατηγοριών ιδιωτικών
διαφορών στα διοικητικά δικαστήρια ή κατηγοριών δι-
οικητικών διαφορών ουσίας στα πολιτικά δικαστήρια
[παρ. 3]. Εξ άλλου, ο ν. 1406/1983 (Α΄ 182) ορίζει στην
περ. ι΄ της παρ. 2 του άρθρου 1 ότι στις υπαγόμενες στην
δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων διαφορές πε-
ριλαμβάνονται οι διοικητικές διαφορές ουσίας που ανα-
φύονται κατά την εφαρμογή της νομοθεσίας των διοικη-
τικών συμβάσεων, δηλαδή οι διαφορές που γεννώνται
Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023
από διοικητική σύμβαση και ανάγονται στο κύρος, την
ερμηνεία και την εκτέλεση αυτής. Κατ’ εφαρμογή της
παρεχόμενης στον νομοθέτη με την ως άνω διάταξη της
παρ. 3 του άρθρου 94 του Συντάγματος δυνατότητας,
εκδόθηκε ο ν. 4491/2017 (Α΄ 152) και τροποποιήθηκαν
οι σχετικοί με την δικαιοδοσία των δικαστηρίων κανόνες
για την επίλυση διαφορών που ανακύπτουν από συμβά-
σεις κατασκευής δημοσίων έργων. Συγκεκριμένα, με το
άρθρο 21 του ως άνω ν. 4491/2017 αντικαταστάθηκε το
άρθρο 175 του ν. 4412/2016 (Α΄ 147) και ορίσθηκε στην
παρ. 1 ότι “Κάθε διαφορά μεταξύ των συμβαλλόμενων
μερών που προκύπτει από τη σύμβαση κατασκευής
δημόσιου έργου, ανεξάρτητα από τον χαρακτήρα της
σύμβασης ως διοικητικής ή ως ιδιωτικού δικαίου, επιλύ-
εται με την άσκηση προσφυγής ή αγωγής στο διοικητικό
εφετείο της περιφέρειας, στην οποία εκτελείται το έργο
...”, με το άρθρο 23 του ιδίου νόμου προστέθηκε στην
παρ. 14 του άρθρου 376 του ν. 4412/2016, σύμφωνα με
την οποία “Το άρθρο 175 του ν. 4412/2016 εφαρμόζε-
ται και στις διαφορές που ανακύπτουν από συμβάσεις
έργων και μελετών που έχουν συναφθεί πριν από την
έναρξη ισχύος του ν. 4412/2016”, και με το άρθρο 28 του
νόμου αυτού προστέθηκε στην παρ. 14 του άρθρου 379
του ν. 4412/2016, σύμφωνα με την οποία “Προσφυγές ή
αγωγές, που έχουν κατατεθεί μέχρι την 1.11.2017, δικά-
ζονται από το Δικαστήριο, στο οποίο έχουν κατατεθεί ...”.
Εν προκειμένω, οι προσφυγές επί των οποίων εκδόθηκαν
οι προαναφερθείσες υπ’ αρ. 1/2016 του Πενταμελούς
Εφετείου Ανατολικής Κρήτης και υπ’ αρ. 1780/2021 του
Συμβουλίου της Επικρατείας αποφάσεις, οι αποφάσεις
δηλαδή από τις οποίες δημιουργήθηκε η αποφατική σύ-
γκρουση ως προς την δικαιοδοσία, κατατέθηκαν προ της
1.11.2017· ειδικότερα, η μεν προσφυγή επί της οποίας
εκδόθηκε η υπ’ αρ. 1/2016 απόφαση του Πενταμελούς
Εφετείου Ανατολικής Κρήτης κατατέθηκε στο εν λόγω
δικαστήριο την 19.9.2012, η δε προσφυγή επί της οποίας
εκδόθηκε η αναιρεθείσα από το Συμβούλιο της Επικρα-
τείας υπ’ αρ. 114/2017 απόφαση του Τριμελούς Διοικη-
τικού Εφετείου Χανίων κατατέθηκε στο δικαστήριο αυτό
την 19.9.2012 [βλ. κατωτέρω το ιστορικό της διαφοράς].
Συνεπώς, οι ανωτέρω διατάξεις του ν. 4491/2017 δεν
εφαρμόζονται στην παρούσα υπόθεση.
5. Επειδή, από τα στοιχεία του φακέλου προκύπτουν
τα εξής: Η Περιφέρεια Κρήτης [εκπροσωπούμενη από
τον Γενικό Γραμματέα της Περιφέρειας], ο Δήμος Ηρα-
κλείου Κρήτης [εκπροσωπούμενος από τον Δήμαρχο]
και το νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου “Οργανισμός
Λιμένος Ηρακλείου ΑΕ” [εκπροσωπούμενο από τον Δι-
ευθύνοντα Σύμβουλο] συνήψαν την από 6.7.2007 προ-
γραμματική σύμβαση, κατ’ επίκληση του άρθρου 35 του
Δημοτικού και Κοινοτικού Κώδικα, οι διατάξεις του οποί-
ου κωδικοποιήθηκαν με το π.δ. 410/1995 (Α΄ 231), όπως
το άρθρο αυτό είχε αντικατασταθεί με το άρθρο 25 του
ν. 2738/1999 (Α΄ 180). Σύμφωνα με την διάταξη αυτή του
Δημοτικού και Κοινοτικού Κώδικα: “1. Για την μελέτη και
εκτέλεση έργων και προγραμμάτων ανάπτυξης μιας πε-
ριοχής και για την παροχή υπηρεσιών κάθε είδους, οι
Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, οι Νομαρχιακές
Αυτοδιοικήσεις ... οι σύνδεσμοι Δήμων και Κοινοτήτων
Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
... τα ΝΠΔΔ, τα οποία συνιστούν ή στα οποία συμμετέ-
χουν οι προαναφερόμενοι οργανισμοί και φορείς, οι
δημοτικές επιχειρήσεις ... μπορούν να συνάπτουν προ-
γραμματικές συμβάσεις με το Δημόσιο, μεταξύ τους ή
και με φορείς του δημόσιου τομέα της παρ. 6 του άρ-
θρου 1 του ν. 1256/1982, μεμονωμένα ή από κοινού
2. Στις προγραμματικές συμβάσεις απαραίτητα ορίζονται
το αντικείμενο της σύμβασης, ο σκοπός και το περιεχό-
μενο των μελετών, των έργων, των προγραμμάτων ή των
υπηρεσιών που αυτή αφορά ... τα δικαιώματα και οι υπο-
χρεώσεις των συμβαλλομένων ... και η διάρκεια της σύμ-
βασης. Επίσης ορίζεται το όργανο παρακολούθησης της
εφαρμογής της και οι αρμοδιότητές του ...” [βλ. και το
άρθρο 225 του κυρωθέντος με τον ν. 3463/2006 (Α΄ 114)
Κώδικα Δήμων και Κοινοτήτων]. Κατά τα οριζόμενα στην
προαναφερθείσα προγραμματική σύμβαση: αντικείμενό
της είναι η “συνεργασία των συμβαλλομένων για την
προώθηση των απαραίτητων συνολικών διαδικασιών
προκειμένου να ολοκληρωθεί το έργο [‘Διαμόρφωση
παραλιακής λεωφόρου λιμένος Ηρακλείου Κρήτης’]”, σε
περιοχή ανήκουσα στο Δημόσιο, που περιλαμβάνει τον
παραλιακό δρόμο [συλλεκτήρια οδός κατά το οικείο
ΓΠΣ] και περιοχές νοτίως αυτού οι οποίες προέκυψαν
από την οριοθέτηση αιγιαλού και παλαιού αιγιαλού [άρ-
θρα 2 και 3]· ο σκοπός της συνίσταται στον καθορισμό
των αρμοδιοτήτων και των ευθυνών των συμβαλλομέ-
νων προκειμένου να ολοκληρωθεί το έργο, οι αρμοδιό-
τητες δε “εκάστου μέρους, σύμφωνα με τη νομοθεσία
περί εκτέλεσης των Δημοσίων Έργων είναι: - Γενική Γραμ-
ματεία Περιφέρειας Κρήτης: Η χρηματοδότηση και Επο-
πτεία της κατασκευής του έργου ... - Δήμος Ηρακλείου:
Τα καθήκοντα Προϊσταμένης Αρχής, τα οποία θα εκτελεί
το Δημοτικό Συμβούλιο, δια της Υπηρεσίας Τεχνικών
Έργων του Δήμου. - ΟΛΗ ΑΕ: Τα καθήκοντα Διευθύνου-
σας Υπηρεσίας στην εκτέλεση του έργου. Ειδικότερα και
επιπρόσθετα κατά τη διαδικασία ένταξης και χρηματο-
δότησης του έργου στο ΠΕΠ Κρήτης με την προώθηση
του αντίστοιχου Τεχνικού Δελτίου, οι αρμοδιότητες που
περιληφθούν στο Τεχνικό Δελτίο είναι οι ακόλουθες:
Φορέας Πρότασης: ΟΛΗ ΑΕ, Φορέας Υλοποίησης: Δήμος
Ηρακλείου, Φορέας Χρηματοδότησης: ΠΕΠ Κρήτης ...
Φορέας λειτουργίας: ΟΛΗ ΑΕ, Φορέας κατασκευής: ΟΛΗ
ΑΕ, Κύριος του έργου: ΟΛΗ ΑΕ, Τελικός δικαιούχος: Δή-
μος Ηρακλείου” [άρθρο 4]· σε σχέση με τα δικαιώματα
και τις υποχρεώσεις των συμβαλλομένων, ο ΟΛΗ “δηλώ-
νει ότι διαθέτει την ολοκληρωμένη μελέτη κατασκευής
του έργου σε επίπεδο μελέτης εφαρμογής ... ο Δήμος
Ηρακλείου δια των υπηρεσιών του μετά από τον έλεγχο
του περιεχομένου της μελέτης συμφωνεί εν γένει ... και
δηλώνει ότι επιθυμεί την τροποποίηση της κατασκευής
στα ακόλουθα σημεία ... ο Δήμος Ηρακλείου προκειμέ-
νου να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της Προϊσταμέ-
νης Αρχής και για να βοηθήσει γενικότερα στην εκτέλε-
ση του έργου θα ορίσει υπάλληλο μηχανικό ... για να
προωθεί τις αναγκαίες διαδικασίες και εγκρίσεις από την
πλευρά του Δήμου Ηρακλείου” [άρθρο 7]. Ακολούθως,
με την υπ’ αρ. 306/14.4.2008 απόφαση του Δημοτικού
Συμβουλίου του Δήμου Ηρακλείου εγκρίθηκε Διακήρυ-
ξη ανοικτής δημοπρασίας προς επιλογή αναδόχου για
11
την κατασκευή του ανωτέρω έργου “Διαμόρφωση Πα-
ραλιακής Λεωφόρου Λιμένος Ηρακλείου από κόμβο
ΟΛΗ έως κόμβο ΚΑΤΣΑΜΠΑ”. Κατά το άρθρο 1 της Δια-
κήρυξης, “εργοδότης - κύριος του έργου” είναι ο Δήμος
Ηρακλείου, “φορέας κατασκευής του έργου” το νομικό
πρόσωπο ΟΛΗ ΑΕ, “Προϊσταμένη Αρχή” το Δημοτικό
Συμβούλιο του Δήμου, “Διευθύνουσα/Επιβλέπουσα Υπη-
ρεσία για την κατασκευή του έργου” η Διεύθυνση Τεχνι-
κών Υπηρεσιών του ΟΛΗ και “Ανάδοχος / εργολάβος” η
εργοληπτική επιχείρηση ή η κοινοπραξία “που συνάπτει
σύμβαση εκτέλεσης με τον κύριο του έργου”. Το σχετικό
με την “Διαδικασία κατάθεσης και εξέτασης των προ-
σφορών” άρθρο 4 της Διακήρυξης ορίζει ότι η Επιτροπή
Διαγωνισμού απορρίπτει τις απαράδεκτες προσφορές
και καταρτίζει πίνακα των διαγωνιζομένων των οποίων
οι προσφορές κρίθηκαν παραδεκτές, ότι γνωστοποιείται
το οικείο πρακτικό της Επιτροπής στους διαγωνιζόμε-
νους, προκειμένου να υποβάλουν ενστάσεις, καθώς και
ότι: “Αν δεν υποβληθούν ενστάσεις κατά του πρακτικού,
η ΕΔ ολοκληρώνει το έργο της και υποβάλλει το πρακτι-
κό για το αποτέλεσμα της δημοπρασίας στην Προϊστα-
μένη Αρχή [ήτοι στο Δημοτικό Συμβούλιο], η οποία
εγκρίνει το αποτέλεσμα και κατακυρώνει στον μειοδό-
τη ... Αν υποβληθούν ενστάσεις ... [η Προϊσταμένη Αρχή]
αποφαίνεται επί των ενστάσεων και εν συνεχεία (στην
ίδια ή σε διαφορετική απόφαση) εγκρίνει το αποτέλε-
σμα ... Η Προϊσταμένη Αρχή αποφασίζει και εγκρίνει ή
ακυρώνει συνολικά ή μερικά το αποτέλεσμα της δημο-
πρασίας ... Η απόφαση αυτή κοινοποιείται στους διαγω-
νιζόμενους εκτός του μειοδότη. Μετά τον κατά νόμο
προσυμβατικό έλεγχο νομιμότητας της διαδικασίας του
διαγωνισμού από το Ελεγκτικό Συνέδριο ... προσκαλείται
ο μειοδότης [να προσκομίσει τα απαιτούμενα δικαιολο-
γητικά] ... Τα στοιχεία ελέγχονται από την Προϊσταμένη
Αρχή και, εφόσον δεν έχουν εκλείψει οι προϋποθέσεις
συμμετοχής στον διαγωνισμό, κοινοποιείται η εγκριτική
του αποτελέσματος του διαγωνισμού απόφαση στον
μειοδότη (σύναψη σύμβασης) με πρόσκληση για την
υπογραφή της σύμβασης κατά το άρθρο 26 του
π.δ. 609/1985 ... Αν τα ζητούμενα δικαιολογητικά δεν
προσκομισθούν εμπρόθεσμα ή αν τα προσκομισθέντα
είναι ελλιπή ή αν δεν υφίστανται πλέον οι απαιτούμενες
προϋποθέσεις καταλληλότητας του μειοδότη, η Προϊ-
σταμένη Αρχή ανακαλεί την απόφαση κατακύρωσης και
εγκρίνει την ανάθεση της κατασκευής στην αμέσως επό-
μενη, κατά σειρά μειοδοσίας, εργοληπτική επιχείρηση ή
η κοινοπραξία ...”. Σύμφωνα με το επόμενο άρθρο 5,
“Σχετικά με την υπογραφή της σύμβασης ισχύουν τα
προβλεπόμενα στο άρθρο 26 του π.δ. 609/1985 καθώς
και τα αναφερόμενα στην παρ. 5.1 του άρθρου 35 του
π.δ. 609/1985”, στο δε άρθρο 7 ορίζεται ότι εφαρμόζο-
νται, μεταξύ άλλων, οι διατάξεις του ν. 1418/1984, όπως
τροποποιήθηκε, καθώς και οι διατάξεις του π.δ. 609/1985.
Με την υπ’ αρ. 330/2008 πράξη του Δημοτικού Συμβου-
λίου ορίσθηκαν τα μέλη της Επιτροπής Διαγωνισμού [ΕΔ]
και με την υπ’ αρ. 313/10.6.2008 πράξη της Δημαρχιακής
Επιτροπής αποφασίσθηκε η επικύρωση του πρακτικού
της ΕΔ και η κατακύρωση του αποτελέσματος της δημο-
πρασίας στην ήδη αιτούσα κοινοπραξία, που αναδείχθη-
12 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
κε μειοδότης. Ακολούθησε, στις 13.10.2008, η υπογραφή
της σχετικής σύμβασης κατασκευής του έργου. Η σύμ-
βαση αυτή, όπως ρητώς δηλώνεται στην αρχή του κει-
μένου της, υπογράφεται, αφενός, από τον ΕΜ, Μηχανο-
λόγο - Πολιτικό Μηχανικό, “ο οποίος ενεργεί στην
παρούσα ... ως νόμιμος εκπρόσωπος [της αναδόχου
κοινοπραξίας]”, και, αφετέρου, από τον ΓΛ, Πολιτικό Μη-
χανικό, Διευθυντή της Διεύθυνσης Τεχνικών Έργων της
ΟΛΗ ΑΕ, “ο οποίος ενεργεί στην παρούσα ... ως Προϊστά-
μενος της Διευθύνουσας Υπηρεσίας με βάση την παρ. 1
του άρθρου 5 του ν. 1418/1984”. Περαιτέρω, η εν λόγω
σύμβαση μνημονεύει στο προοίμιό της την οικεία Δια-
κήρυξη, καθώς και την υπ’ αρ. 313/2008 απόφαση της
Δημαρχιακής Επιτροπής του Δήμου Ηρακλείου η οποία
επικύρωσε το Πρακτικό Διεξαγωγής του Διαγωνισμού
για την ανάθεση του έργου και με την οποία “το ‘Έργο’
αυτό κατακυρώθηκε στην [αντισυμβαλλόμενη κοινο-
πραξία]”. Κατά τα διαλαμβανόμενα στο άρθρο πρώτο
της σύμβασης, με τον τίτλο “Ορισμοί”: Ανάδοχος είναι “η
Κοινοπραξία ... στην οποία κατακυρώθηκε το Έργο”, Προ-
ϊσταμένη Αρχή είναι το Δημοτικό Συμβούλιο Ηρακλείου
[άρθρο 1.1 της Διακήρυξης], “το οποίο σύμφωνα με την
περ. στ) του άρθρου 3 του ν. 1418/1984 εποπτεύει την
κατασκευή του Έργου και ιδίως αποφασίζει για κάθε
μεταβολή των όρων της ‘Σύμβασης’ ή άλλων στοιχείων
αυτής, όπου αυτό επιτρέπεται”, Διευθύνουσα Υπηρεσία
είναι η Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών της ΟΛΗ ΑΕ [άρ-
θρο 1.4 της Διακήρυξης], “η οποία σύμφωνα με την πε-
ρίπτωση ε) του άρθρου 3 του ν. 1418/1984 είναι αρμόδια
για την παρακολούθηση, έλεγχο και διοίκηση της κατα-
σκευής του Έργου”, Φορέας Κατασκευής του Έργου είναι
η ΟΛΗ ΑΕ [άρθρο 1.2 της Διακήρυξης], “ο οποίος σύμ-
φωνα με την περ. β) του άρθρου 3 του ν. 1418/1984, έχει
την ευθύνη παραγωγής του Έργου”. Στο άρθρο δεύτερο,
με τον τίτλο “Αντικείμενο της Σύμβασης”, ορίζεται ότι
“Ο Κύριος του έργου, όπως εκπροσωπείται στην παρού-
σα Σύμβαση, αναθέτει στην Ανάδοχο Κοινοπραξία και η
Ανάδοχος Κοινοπραξία αναλαμβάνει την εκτέλεση του
δημόσιου Έργου ‘Διαμόρφωση Παραλιακής Λεωφό-
ρου ...’ όπως αυτό αναλυτικά περιγράφεται στην Τεχνική
Περιγραφή και τα λοιπά Συμβατικά Τεύχη”, και στο άρθρο
τρίτο ορίζεται ότι η σύμβαση διέπεται, μεταξύ άλλων,
από τις διατάξεις του ν. 1418/1984 και του π.δ. 609/1985
περί δημοσίων έργων. Στο τέλος δε του κειμένου τίθενται
οι υπογραφές των συμβαλλομένων, ως εξής: “Για τον
Κύριο του Έργου Ο Προϊστάμενος της Διευθύνουσας
Υπηρεσίας [ΓΛ]” και “Για την Ανάδοχο Κοινοπραξία Ο Νό-
μιμος Εκπρόσωπος [ΕΜ]”. Ακολούθησε, στις 12.2.2010,
η υπογραφή συμπληρωματικής σύμβασης για την εκτέ-
λεση νέων εργασιών που είχαν εγκριθεί με την υπ’ αρ.
877/18.11.2009 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου
του Δήμου Ηρακλείου.
6. Επειδή, από την ανωτέρω σύμβαση ανέκυψαν δια-
φορές μεταξύ των συμβαλλομένων, που οδήγησαν στην
έκδοση, μεταξύ άλλων, της υπ’ αρ. 1/2016 απόφασης του
Πενταμελούς Εφετείου Ανατολικής Κρήτης, της υπ’ αρ.
114/2017 απόφασης του Τριμελούς Διοικητικού Εφετεί-
ου Χανίων και, τέλος, της υπ’ αρ. 1780/2021 απόφασης
του Συμβουλίου της Επικρατείας, με την οποία αναιρέ-
Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023
θηκε η προαναφερθείσα υπ’ αρ. 114/2017 απόφαση του
Διοικητικού Εφετείου. Οι αποφάσεις αυτές, με τις οποίες
το Πενταμελές Εφετείο Ανατολικής Κρήτης και το Συμ-
βούλιο της Επικρατείας έκριναν ότι στερούνται δικαιο-
δοσίας για την εκδίκαση της διαφοράς, ανέκυψαν από
την δικαστική αμφισβήτηση εκ μέρους της αναδόχου
κοινοπραξίας και των μελών της του 3ου ΑΠΕ της κύριας
σύμβασης, του 1ου ΑΠΕ της συμπληρωματικής σύμβα-
σης και του 3ου Πρωτοκόλλου Καθορισμού Νέων Τιμών
του έργου· όπως ήδη αναφέρθηκε, η κρινόμενη αίτηση
έχει ως αντικείμενο την αποφατική σύγκρουση που δη-
μιουργήθηκε από τις εν λόγω αποφάσεις. Ειδικότερα,
από τα στοιχεία του φακέλου προκύπτουν, τα ακόλουθα:
Τον Οκτώβριο του 2009 παρελήφθησαν τμήματα του
έργου και συνετάγη το υπ’ αρ. 943/2.10.2009 Πρωτόκολ-
λο διοικητικής παραλαβής προς χρήση. Το έργο περαι-
ώθηκε στις 31.3.2010 και εκδόθηκε από τον Προϊστάμε-
νο της Διευθύνουσας Υπηρεσίας η σχετική υπ’ αρ.
1211/31.3.2010 βεβαίωση. Στην συνέχεια, με την υπ’ αρ.
815/21.12.2010 πράξη της Προϊσταμένης Αρχής συνε-
στήθη η Επιτροπή Προσωρινής Παραλαβής. Κατά τον
διενεργηθέντα έλεγχο, διαπιστώθηκε από την Επιτροπή
ότι στο έργο υπήρχαν ουσιώδεις πλημμέλειες και παρα-
λείψεις, για τις οποίες εκκρεμούσαν ειδικές διαταγές της
Διευθύνουσας Υπηρεσίας προς την ανάδοχο, καθώς και
πλημμελώς εκτελεσθείσες εργασίες, επικίνδυνες για την
ασφάλεια των πολιτών. Συνετάγη το από 28.1.2011 Πρω-
τόκολλο Προσωρινής Παραλαβής με παρατηρήσεις και
εκδόθηκε από την Διευθύνουσα Υπηρεσία η υπ’ αρ.
1251/5.4.2011 ειδική διαταγή, με την οποία η ανάδοχος
υποχρεώθηκε να αποκαταστήσει τις αναφερόμενες σε
αυτήν εργασίες, εντός ορισμένης προθεσμίας. Το Πρω-
τόκολλο Προσωρινής Παραλαβής, με την συνοδεύουσα
αυτό τελική επιμέτρηση και φωτογραφικό υλικό των
κακοτεχνιών, υποβλήθηκε προς έγκριση στην Προϊστα-
μένη Αρχή. Κατά του ανωτέρω Πρωτοκόλλου η ανάδο-
χος άσκησε ένσταση, η οποία απορρίφθηκε σιωπηρώς
και στη συνέχεια ρητώς, με την υπ’ αρ. 156/18.4.2011
πράξη της Προϊσταμένης Αρχής. Περαιτέρω, με την
υπ’ αρ. 212/18.4.2011 πράξη της η Προϊσταμένη Αρχή,
αφού έλαβε υπόψη τις παρατηρήσεις του Πρωτοκόλλου
Προσωρινής Παραλαβής για τις κακοτεχνίες και παρα-
λείψεις, καθώς και τις εκδοθείσες προς αποκατάσταση
αυτών ειδικές διαταγές, έκρινε ότι με αποκλειστική ευ-
θύνη της αναδόχου δεν μπορούσε να συντελεσθεί προ-
σωρινή παραλαβή του έργου και ανέβαλε την έγκριση
του Πρωτοκόλλου Προσωρινής Παραλαβής μέχρι να
αποκατασταθούν οι κακοτεχνίες και οι παραλείψεις και
να ενημερωθεί ο Φάκελος Ασφάλειας και Υγείας [ΦΑΥ]
του έργου. Το προαναφερθέν από 28.1.2011 Πρωτόκολ-
λο Προσωρινής Παραλαβής εγκρίθηκε τελικώς με την
υπ’ αρ. 935/19.12.2011 απόφαση της Προϊσταμένης Αρ-
χής. Εξ άλλου, με την υπ’ αρ. 1072/24.3.2011 πράξη της
Διεύθυνσης Τεχνικών Υπηρεσιών της ΟΛΗ ΑΕ, που απο-
τελεί, κατά τα ανωτέρω, την Διευθύνουσα Υπηρεσία,
κοινοποιήθηκαν στην ανάδοχο ο 3ος Τακτοποιητικός
ΑΠΕ της κύριας σύμβασης, ο 1ος ΑΠΕ της συμπληρωμα-
τικής σύμβασης και το 3ο Πρωτόκολλο Καθορισμού
Νέων Τιμών, μετά την έγκρισή τους και τη μείωση των
Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
σχετικών δαπανών με τα αντίστοιχα ποσά. Κατά της ως
άνω υπ’ αρ. 1072/24.3.2011 πράξης η ανάδοχος άσκησε
ένσταση, η οποία απορρίφθηκε σιωπηρώς, με την άπρα-
κτη πάροδο της προβλεπόμενης προθεσμίας. Η ένσταση
αυτή απορρίφθηκε στη συνέχεια και ρητώς, με την
υπ’ αρ. 428/22.6.2011 πράξη της Προϊσταμένης Αρχής,
με την οποία κρίθηκε ότι δεν υπήρξε μείωση του συμ-
βατικού αντικειμένου ούτε παράνομη περικοπή εργασι-
ών και απορρίφθηκαν οι προβληθείσες με την ένσταση
αιτιάσεις, αποφασίσθηκε, όμως, να μη εγκριθεί προς το
παρόν ο 3ος ΑΠΕ της κύριας σύμβασης και ο 1ος ΑΠΕ
της συμπληρωματικής σύμβασης, με την αιτιολογία ότι
οι απορριφθείσες με το Πρωτόκολλο Προσωρινής Πα-
ραλαβής εργασίες θεωρούνται αναγκαίες για την ολο-
κλήρωση του έργου, ότι εκδόθηκαν ειδικές διαταγές
προς την ανάδοχο να τις αποκαταστήσει και ότι, ως εκ
τούτου, μέχρι να οριστικοποιηθεί η πρόθεση μη αποκα-
τάστασής τους εκ μέρους της αναδόχου, δεν ενδείκνυται
να αφαιρεθούν από το συμβατικό αντικείμενο. Με την
ίδια πράξη η Προϊσταμένη Αρχή έδωσε εντολή στην Δι-
ευθύνουσα Υπηρεσία, αφενός να την ενημερώσει όταν
οριστικοποιηθεί η εκτέλεση των εργασιών, είτε από την
ανάδοχο είτε από τρίτο, και, αφετέρου, να συντάξει τον
9ο Λογαριασμό του έργου προκειμένου να ρυθμισθούν
όλες οι συναφείς οικονομικές εκκρεμότητες. Κατά της
σιωπηρής απόρριψης της ανωτέρω ένστασης και κατά
της προαναφερθείσας ρητής υπ’ αρ. 428/22.6.2011
απορριπτικής πράξης της Προϊσταμένης Αρχής η ανά-
δοχος δεν άσκησε αίτηση θεραπείας. Ακολούθως, με την
υπ’ αρ. 3356/5.9.2011 πράξη της Διευθύνουσας Υπηρε-
σίας εγκρίθηκαν ο 9ος Λογαριασμός και η αντίστοιχη
πιστοποίηση προς πληρωμή εκτελεσθεισών εργασιών,
καθώς και ο Συνοπτικός Πίνακας Εργασιών που συνο-
δεύει τον 9ο Λογαριασμό, βάσει των οποίων η ανάδοχος
κλήθηκε να επιστρέψει στην ΟΛΗ ΑΕ το ποσό των
894.845,21 ευρώ, ως αχρεωστήτως καταβληθέν. Κατά
της πράξης αυτής της Διευθύνουσας Υπηρεσίας η ανά-
δοχος άσκησε ένσταση, η οποία απορρίφθηκε σιωπη-
ρώς, με την άπρακτη πάροδο της σχετικής προθεσμίας,
και στη συνέχεια ρητώς, με την υπ’ αρ. 936/19.12.2011
απόφαση της Προϊσταμένης Αρχής. Kατόπιν της ανωτέ-
ρω υπ’ αρ. 936/19.12.2011 πράξης, η Προϊσταμένη Αρχή
με την υπ’ αρ. 937/19.12.2011 απόφαση ενέκρινε τις ως
άνω πράξεις για τον 3ο ΑΠΕ της κύριας σύμβασης και
τον 1ο ΑΠΕ της συμπληρωματικής σύμβασης “ως είχαν
συνταχθεί από τη Διευθύνουσα Υπηρεσία”. Κατά της
εγκριτικής αυτής απόφασης, καθώς και κατά της υπ’ αρ.
1072/24.3.2011 πράξης της Διευθύνουσας Υπηρεσίας
και κατά της απόρριψης [σιωπηρής και ρητής] της σχε-
τικής ένστασής της, η ανάδοχος άσκησε την από
18.4.2012 αίτηση θεραπείας στον Γενικό Γραμματέα Απο-
κεντρωμένης Διοίκησης, η οποία απορρίφθηκε σιωπη-
ρώς. Κατά της σιωπηρής απόρριψης της αίτησης θερα-
πείας, η ανάδοχος κοινοπραξία και τα μέλη αυτής
άσκησαν στη συνέχεια την υπ’ αριθμό κατάθεσης
914/19.9.2012 προσφυγή στο Εφετείο Ανατολικής Κρή-
της. Η προσφυγή αυτή απορρίφθηκε με την υπ’ αρ.
1/2016 απόφαση του εν λόγω Εφετείου, το οποίο έκρινε
ότι η διαφορά είναι διοικητική, εφόσον αντισυμβαλλό-
13
μενος της αναδόχου είναι ο Δήμος Ηρακλείου και συ-
ντρέχουν τόσο το οργανικό όσο και το λειτουργικό κρι-
τήριο [η υπ’ αρ. 1/2016 απόφαση του Εφετείου
εκδόθηκε επί της υπ’ αριθμό κατάθεσης 914/19.9.2012
προσφυγής (βλ. την πρώτη σελίδα της απόφασης)· στην
απόφαση αυτή γίνεται αναφορά, εκ προφανούς παρα-
δρομής, στο αντικείμενο άλλης προσφυγής μεταξύ των
ιδίων διαδίκων (βλ. σελίδες 4-5 της απόφασης), και συ-
γκεκριμένα της υπ’ αριθμό κατάθεσης 915/19.9.2012
προσφυγής, που αφορούσε πράξεις σχετικές με το Πρω-
τόκολλο Προσωρινής Παραλαβής, βλ. συναφώς τα δια-
λαμβανόμενα στην αίτηση προς το ΑΕΔ και στο κατατε-
θέν στις 23.5.2022 υπόμνημα των αιτούντων]. Περαιτέρω,
κατά της σιωπηρής απόρριψης από τον οικείο Γενικό
Γραμματέα της από 18.4.2012 αίτησης θεραπείας η οποία
ασκήθηκε, σύμφωνα με τα ήδη εκτεθέντα, κατά της
υπ’ αρ. 937/19.12.2011 απόφασης της Προϊσταμένης
Αρχής [που ενέκρινε τις ως άνω πράξεις για τον 3ο ΑΠΕ
της κύριας σύμβασης τον 1ο ΑΠΕ της συμπληρωματικής
σύμβασης], κατά της απόρριψης [σιωπηρής και ρητής]
της ένστασης κατά της υπ’ αρ. 1072/24.3.2011 πράξης
της Διευθύνουσας Υπηρεσίας και κατά των άλλων συνα-
φών με τον 3ο ΑΠΕ της κύριας σύμβασης τον 1ο ΑΠΕ της
συμπληρωματικής σύμβασης πράξεων, η ανάδοχος κοι-
νοπραξία και τα μέλη της άσκησαν την υπ’ αριθμό κατά-
θεσης 218/19.9.2012 προσφυγή ενώπιον του Διοικητι-
κού Εφετείου Χανίων. Επί της προσφυγής αυτής
εκδόθηκε η υπ’ αρ. 114/2017 απόφαση, με την οποία
αφού έγινε δεκτό ότι η επίμαχη σύμβαση είναι διοικητι-
κή και ότι αρμόδιο για την εκδίκαση της διαφοράς είναι
το Διοικητικό Εφετείο, το ένδικο βοήθημα απορρίφθηκε
στο σύνολό του ως απαράδεκτο, για λόγους που αφο-
ρούσαν την τήρηση της διοικητικής διαδικασίας. Η από-
φαση του Διοικητικού Εφετείου αναιρέθηκε, κατ’ απο-
δοχή της αίτησης που ασκήθηκε από την ανάδοχο
κοινοπραξία και τα μέλη της, με την υπ’ αρ. 1780/2021
απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας. Ειδικότερα,
το Συμβούλιο της Επικρατείας δέχθηκε τα εξής: “[Σ]ύμ-
βαση με αντικείμενο την κατασκευή δημοσίου έργου, η
οποία συνάπτεται κατά τη νομοθεσία για τα δημόσια
έργα, δεν έχει από τη φύση της διοικητικό χαρακτήρα,
όταν σε αυτή δεν είναι συμβαλλόμενο μέρος το Ελληνι-
κό Δημόσιο ή νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου ... αλλά
συμβαλλόμενος είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαί-
ου, έστω και εάν το τελευταίο, το οποίο με τη σύμβαση
αναθέτει στον αντισυμβαλλόμενο την εκτέλεση έργου,
είναι δημόσια ή δημοτική επιχείρηση ή ανήκει στο Δη-
μόσιο ή σε νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου”· όταν
αμφότερα τα συμβαλλόμενα μέρη είναι νομικά πρόσω-
πα ιδιωτικού δικαίου, για τον καθορισμό του χαρακτήρα
της σύμβασης “δεν ασκεί οιαδήποτε επιρροή το γεγονός
ότι σ’ αυτήν ως κύριος του έργου, για λογαριασμό του
οποίου τούτο εκτελείται, αναφέρεται ν.π.δ.δ. (Δήμοι)”.
Κατ’ αποδοχή δε του προβληθέντος λόγου αναιρέσεως,
δέχθηκε ότι εν προκειμένω, η σύμβαση συνήφθη μετα-
ξύ της κοινοπραξίας ως αναδόχου “και του Διευθυντή
Τεχνικών Υπηρεσιών [της] ΟΛΗ ΑΕ, ως φορέα κατασκευ-
ής του έργου, που είναι ανώνυμη εταιρεία ... και συνεπώς
ουδείς των συμβαλλομένων μερών είναι Δημόσιο ή νο-
14 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
μικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου. Μόνο δε το γεγονός ...
ότι ο φορέας κατασκευής ΟΛΗ ΑΕ ενεργούσε εν προκει-
μένω για λογαριασμό του κυρίου του έργου δηλαδή του
Δήμου Ηρακλείου, δεν επιδρά επί του χαρακτηρισμού
της ... σύμβασης ως σύμβασης ιδιωτικού δικαίου”. Ενόψει
τούτων, το Συμβούλιο της Επικρατείας εξαφάνισε την
απόφαση του Διοικητικού Εφετείου, στη συνέχεια δε
προχώρησε στην εκδίκαση της προσφυγής και την απέρ-
ριψε ως απαράδεκτη, ελλείψει δικαιοδοσίας των διοικη-
τικών δικαστηρίων.
7. Επειδή, το επίμαχο ζήτημα της αποφατικής σύ-
γκρουσης δικαιοδοσίας μεταξύ του Εφετείου Ανατολικής
Κρήτης και του Συμβουλίου της Επικρατείας παραδεκτώς
συζητείται ενώπιον του Ανωτάτου Ειδικού Δικαστηρίου,
εφόσον τα προαναφερθέντα δικαστήρια με τις ως άνω
αποφάσεις τους έκριναν τελεσιδίκως ότι στερούνται δι-
καιοδοσίας για την εκδίκαση της διαφοράς.
8. Επειδή, όπως συνάγεται από τις προαναφερθείσες
διατάξεις των παρ. 1-3 του άρθρου 94 του Συντάγματος
και της περ. ι΄ της παρ. 2 του άρθρου 1 του ν. 1406/1983,
συμβάσεις από τις οποίες γεννώνται διαφορές υπαγό-
μενες στην δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων,
μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι διαφορές
ουσίας από τις συμβάσεις δημοσίων έργων, δεν είναι
όλες οι συμβάσεις που συνάπτονται κατά τη νομοθεσία
περί δημοσίων έργων, αλλά μόνον οι διοικητικές. Θεω-
ρείται δε διοικητική η σύμβαση που συνάπτεται κατά
τη νομοθεσία περί δημοσίων έργων όταν συντρέχουν,
σωρευτικώς, οι εξής προϋποθέσεις: (α) ένα από τα συμ-
βαλλόμενα μέρη είναι το Δημόσιο ή νομικό πρόσωπο
δημοσίου δικαίου, (β) με τη σύναψη της σύμβασης επι-
διώκεται η εξυπηρέτηση σκοπού, τον οποίο ο νόμος έχει
αναγάγει σε σκοπό δημοσίου συμφέροντος, και (γ) ο
συμβατικός δεσμός διέπεται από εξαιρετικές ρήτρες,
οι οποίες προσδίδουν στο συμβαλλόμενο Δημόσιο ή
νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου υπερέχουσα θέση
έναντι του αντισυμβαλλομένου, δηλαδή, θέση η οποία
δεν προσιδιάζει στον δυνάμει των διατάξεων του ιδιωτι-
κού δικαίου συναπτόμενο συμβατικό δεσμό. Συμβάσεις
που δεν συγκεντρώνουν σωρευτικώς τις ανωτέρω προ-
ϋποθέσεις θεωρούνται ιδιωτικές και οι αναγόμενες στο
κύρος, την ερμηνεία και την εκτέλεσή τους διαφορές
υπάγονται στη δικαιοδοσία των πολιτικών δικαστηρίων.
Επομένως, επί συνδρομής και των λοιπών κριτηρίων,
σύμβαση με αντικείμενο την κατασκευή δημοσίου έρ-
γου, η οποία συνάπτεται κατά τη νομοθεσία για τα δημό-
σια έργα, έχει διοικητικό χαρακτήρα όταν σε αυτήν συμ-
βαλλόμενο μέρος είναι το Δημόσιο ή νομικό πρόσωπο
δημοσίου δικαίου. Αντιθέτως, σύμβαση με αντικείμενο
την κατασκευή δημοσίου έργου, συναπτόμενη κατά τη
νομοθεσία για τα δημόσια έργα, δεν έχει διοικητικό χα-
ρακτήρα, όταν σε αυτήν συμβαλλόμενο μέρος δεν είναι
το Δημόσιο ή νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, αλλά
νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, έστω και εάν το νο-
μικό αυτό πρόσωπο, που αναθέτει με τη σύμβαση στον
αντισυμβαλλόμενο την εκτέλεση δημοσίου έργου, είναι
δημόσια ή δημοτική επιχείρηση ή ανήκει στο Δημόσιο
ή σε νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου· όταν, δηλαδή,
αμφότερα τα συμβαλλόμενα μέρη είναι νομικά πρόσωπα
Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023
ιδιωτικού δικαίου, η σύμβαση δεν είναι διοικητική, για
τον καθορισμό δε του χαρακτήρα της μεταξύ νομικών
προσώπων ιδιωτικού δικαίου συναφθείσας σύμβασης
ως ιδιωτικής δεν ασκεί οιαδήποτε επιρροή το γεγονός
ότι σε αυτήν ως κύριος του έργου, για λογαριασμό του
οποίου τούτο εκτελείται, αναφέρεται νομικό πρόσωπο
δημοσίου δικαίου, εφόσον ο κύριος του έργου δεν είναι
και συμβαλλόμενος στην προς χαρακτηρισμό σύμβαση
(βλ. ΑΕΔ 4/2017, 29/2011, 4-9/2012, 42/2011, 17/2021,
7-8/1992, 45/1991, 10/1987).
9. Επειδή, όπως εκτέθηκε σε προηγούμενη σκέψη,
σύμφωνα με την εγκριθείσα από τον Δήμο Ηρακλείου
Διακήρυξη, δυνάμει της οποίας διενεργήθηκε ο δια-
γωνισμός που απέληξε στην υπογραφή της επίδικης
σύμβασης, “ανάδοχος / εργολάβος” είναι αυτός “που
συνάπτει σύμβαση εκτέλεσης με τον κύριο του έργου”,
“εργοδότης - κύριος του έργου” είναι ο Δήμος Ηρακλείου,
“Προϊσταμένη Αρχή” είναι το Δημοτικό Συμβούλιο του
Δήμου, που “εγκρίνει το αποτέλεσμα [της δημοπρασίας]
και κατακυρώνει στον μειοδότη”, και “Διευθύνουσα Υπη-
ρεσία” είναι η Διεύθυνση Τεχνικών Υπηρεσιών της ΟΛΗ
ΑΕ· στον ανάδοχο “κοινοποιείται η εγκριτική του αποτε-
λέσματος του διαγωνισμού απόφαση (σύναψη σύμβα-
σης) με πρόσκληση για την υπογραφή της σύμβασης
κατά το άρθρο 26 του π.δ. 609/1985”. Σύμφωνα δε με τις
ως άνω παρ. 1 και 2 του άρθρου 26 του π.δ. 609/1985
περί “Κατασκευής δημοσίων έργων” (Α΄ 223), οι διατά-
ξεις του οποίου ισχύουν “[σ]χετικά με την υπογραφή
της σύμβασης”, όπως ρητώς ορίζεται στην Διακήρυξη,
“1. Για την κατασκευή του έργου υπογράφεται σχετική
σύμβαση. Η σύμβαση συνάπτεται με βάση την εγκριτική
απόφαση και τα τεύχη και σχέδια με τα οποία διενεργή-
θηκε η δημοπρασία ... Όταν πρόκειται για σύμβαση που
καταρτίζεται ύστερα από δημοπρασία το έγγραφο της
σύμβασης έχει αποδεικτικό και όχι συστατικό χαρακτή-
ρα. 2. Για την υπογραφή της σύμβασης καλείται ο ανά-
δοχος ... Η πρόσκληση γίνεται μαζί με την κοινοποίηση
της εγκριτικής απόφασης ...” [πρβλ. και την παρ. 1 του
άρθρου 30 του ν. 3669/2008 (Α΄ 116) για την κωδικοποί-
ηση της νομοθεσίας περί κατασκευής δημοσίων έργων:
“Η σύμβαση κατασκευής του έργου, όταν αυτή αποτελεί
συνέχεια δημοπρασίας, συνάπτεται με την κοινοποίηση
προς τον ... ανάδοχο της εγκριτικής του αποτελέσματος
της δημοπρασίας απόφασης της προϊσταμένης αρχής
Το, αποδεικτικού χαρακτήρα, έγγραφο συμφωνητικό
που πρέπει να υπογράφεται μεταξύ των συμβαλλομένων
μερών ύστερα από τη σύναψη της σύμβασης, απαγορεύ-
εται να μεταβάλει τους συμβατικούς όρους. Σε κάθε άλλη
περίπτωση η σύμβαση συνάπτεται με την υπογραφή
του σχετικού εγγράφου”]. Εξ άλλου, η κατακύρωση του
αποτελέσματος της δημοπρασίας στην αιτούσα κοινο-
πραξία, που αναδείχθηκε μειοδότης, έγινε με απόφαση
της Δημαρχιακής Επιτροπής του Δήμου Ηρακλείου. Η δε
σύμβαση που υπεγράφη στη συνέχεια μνημονεύει την
απόφαση της Δημαρχιακής Επιτροπής με την οποία “το
Έργο κατακυρώθηκε στην [αντισυμβαλλόμενη κοινο-
πραξία]” και ορίζει στο άρθρο δεύτερο, με τον τίτλο “Αντι-
κείμενο της Σύμβασης”, ότι “Ο Κύριος του έργου, όπως
εκπροσωπείται στην παρούσα Σύμβαση, αναθέτει στην
Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
Ανάδοχο Κοινοπραξία και η Ανάδοχος Κοινοπραξία ανα-
λαμβάνει την εκτέλεση του δημόσιου Έργου ...”. Η σύμ-
βαση αυτή υπογράφεται, αφενός, από τον ΕΜ, “ο οποίος
ενεργεί ... ως νόμιμος εκπρόσωπος [της αναδόχου]”, και,
αφετέρου, από τον Διευθυντή της Διεύθυνσης Τεχνικών
Έργων της ΟΛΗ ΑΕ, “ο οποίος ενεργεί ως Προϊστάμενος
της Διευθύνουσας Υπηρεσίας με βάση την παρ. 1 του
άρθρου 5 του ν. 1418/1984”. Περαιτέρω, σύμφωνα με το
άρθρο 3 του ν. 1418/1984 (Α΄ 23), όπως ίσχυε κατά τον
χρόνο δημοσίευσης της ανωτέρω Διακήρυξης, “α) ‘Ερ-
γοδότης’ ή ‘Κύριος του Έργου’ είναι το Δημόσιο ή άλλο
νομικό πρόσωπο του δημοσίου τομέα για λογαριασμό
του οποίου καταρτίζεται η σύμβαση ή κατασκευάζεται
το έργο. β) ‘Φορέας κατασκευής του έργου’ είναι η αρ-
μόδια αρχή ή υπηρεσία που έχει την ευθύνη παραγωγής
του έργου. γ) ‘Ανάδοχος εργολήπτης’ ή ‘ανάδοχος’ είναι
η εργοληπτική επιχείρηση στην οποία έχει ανατεθεί με
σύμβαση η κατασκευή του έργου. δ) ‘Σύμβαση’ είναι η
γραπτή συμφωνία μεταξύ του εργοδότη ή του φορέα
κατασκευής του έργου και του αναδόχου για την κα-
τασκευή του έργου, καθώς και όλα τα σχετικά τεύχη,
σχέδια και προδιαγραφές. ε) ‘Διευθύνουσα υπηρεσία’ ή
‘Επιβλέπουσα Υπηρεσία’ είναι η τεχνική υπηρεσία του
φορέα κατασκευής του έργου που είναι αρμόδια για την
παρακολούθηση, έλεγχο και διοίκηση της κατασκευής
του έργου. στ) ‘Προϊσταμένη αρχή’ ή ‘Εποπτεύουσα Αρχή’
είναι, η Αρχή ή Υπηρεσία ή όργανο του φορέα κατασκευ-
ής του έργου που εποπτεύει την κατασκευή του και ιδίως
αποφασίζει για κάθε μεταβολή των όρων της σύμβασης
ή άλλων στοιχείων αυτής ...” [πρβλ. και τους ορισμούς
του άρθρου 1 του ν. 3669/2008]. Τέλος, στην παρ. 1 του
άρθρου 5 του ιδίου ν. 1418/1984 [όπως το τελευταίο
εδάφιο αντικαταστάθηκε με την παρ. 1 του άρθρου 2
του ν. 2229/1994 (Α΄ 138)], δηλαδή, στη διάταξη στην
οποία ρητώς αναφέρεται η επίμαχη σύμβαση ορίζουσα
ότι ο υπογράφων αυτήν “[γ]ια τον Κύριο του Έργου” ΓΛ,
Διευθυντής της Διεύθυνσης Τεχνικών Έργων της ΟΛΗ ΑΕ,
“ενεργεί [στη σύμβαση] ως Προϊστάμενος της Διευθύ-
νουσας Υπηρεσίας με βάση την παρ. 1 του άρθρου 5 του
ν. 1418/1984”, προβλέπονται τα εξής: “Η σύμβαση για την
κατασκευή του έργου καταρτίζεται με βάση τους όρους
της διακήρυξης και των τευχών και σχεδίων που τη συνο-
δεύουν ... Η σύμβαση, αν δεν ορίζεται διαφορετικά στην
εγκριτική απόφαση, υπογράφεται από τον προϊστάμενο
της διευθύνουσας υπηρεσίας και αναφέρει τον κύριο του
έργου για λογαριασμό του οποίου συνάπτεται” [πρβλ. και
την αντιστοίχου περιεχόμενου διάταξη της παρ. 7 του
άρθρου 30 του ανωτέρω κωδικοποιητικού ν. 3669/2008:
“Η σύμβαση, εκ μέρους του κυρίου του έργου, υπογρά-
φεται, αν δεν ορίζεται διαφορετικά στην εγκριτική του
αποτελέσματος της δημοπρασίας απόφαση της προϊστα-
μένης αρχής, από τον προϊστάμενο της διευθύνουσας
υπηρεσίας και αναγράφει πάντοτε τον κύριο του έργου”].
Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι στην επίμαχη σύμβαση
αντισυμβαλλόμενος της αναδόχου κοινοπραξίας είναι
ο κύριος του έργου Δήμος Ηρακλείου, με απόφαση του
οποίου εγκρίθηκε, άλλωστε, το αποτέλεσμα της δημο-
πρασίας, δηλαδή νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου, και
15
όχι η εταιρεία “Οργανισμός Λιμένος Ηρακλείου ΑΕ” που
είναι νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου και αποτελεί
την διευθύνουσα υπηρεσία. Το γεγονός ότι στη σύμβαση
που υπεγράφη μετά την, κατά τον νόμο και την οικεία
Διακήρυξη, κατάρτιση του ενοχικού συναλλάγματος
[με την κοινοποίηση στον μειοδότη της απόφασης της
Δημαρχιακής Επιτροπής, ήτοι οργάνου του Δήμου Ηρα-
κλείου, περί κατακύρωσης της δημοπρασίας], υπογράφει
“για τον κύριο του έργου”, συνεπώς για τον Δήμο Ηρα-
κλείου, ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Τεχνικών Έργων
της ΟΛΗ ΑΕ, δεν καθιστά την ανώνυμη αυτή εταιρεία
αντισυμβαλλόμενο της αναδόχου κοινοπραξίας, εφόσον,
επίσης κατά τον νόμο και την Διακήρυξη, ο κύριος του
έργου κατά την υπογραφή της σύμβασης εκπροσωπεί-
ται από τον προϊστάμενο της διευθύνουσας υπηρεσίας,
Προϊστάμενος δε της Διευθύνουσας Υπηρεσίας ήταν, εν
προκειμένω, ο ΓΛ, Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Τεχνι-
κών Έργων της ΟΛΗ ΑΕ, και αυτός εκπροσωπούσε τον
κύριο του έργου.
10. Επειδή, ενόψει των ανωτέρω, η συναφθείσα με-
ταξύ του Δήμου Ηρακλείου Κρήτης και της αναδόχου
κοινοπραξίας σύμβαση για την κατασκευή του έργου
“Διαμόρφωση Παραλιακής Λεωφόρου Λιμένος Ηρακλεί-
ου από κόμβο ΟΛΗ έως κόμβο Κατσαμπά” είναι διοικη-
τική. Αρμόδια δε για την επίλυση των διαφορών που
ανακύπτουν από τη σύμβαση αυτή και ανάγονται στο
κύρος, την ερμηνεία και την εκτέλεσή της, όπως η επί-
μαχη διαφορά, είναι τα διοικητικά δικαστήρια. Συνεπώς,
πρέπει να εξαφανισθεί η υπ’ αρ. 1780/2021 απόφαση
του Συμβουλίου της Επικρατείας, με την οποία κρίθη-
κε ότι η σύμβαση είναι ιδιωτική, εξαφανίσθηκε για τον
λόγο αυτόν η υπ’ αρ. 114/2017 απόφαση του Διοικητικού
Εφετείου Χανίων και απορρίφθηκε η ασκηθείσα ενώπιον
του Διοικητικού Εφετείου προσφυγή ως απαράδεκτη,
ελλείψει δικαιοδοσίας των διοικητικών δικαστηρίων για
την εκδίκαση της διαφοράς. Ακολούθως δε, πρέπει να
παραπεμφθεί η υπόθεση στο Συμβούλιο της Επικρατείας
προς περαιτέρω εκδίκαση, σύμφωνα με την παρ. 4 του
άρθρου 47 του Κώδικα περί ΑΕΔ. Εξ άλλου, το παρόν
Δικαστήριο, κατά την παρ. 3 του άρθρου 22 του ιδίου
Κώδικα, εκτιμώντας τις περιστάσεις κρίνει ότι οι διάδικοι
πρέπει να απαλλαγούν από τη δικαστική δαπάνη.
Δια ταύτα
Αίρει υπέρ της δικαιοδοσίας των διοικητικών δικαστη-
ρίων την αποφατική σύγκρουση που ανέκυψε μεταξύ
του Πενταμελούς Εφετείου Ανατολικής Κρήτης και του
Συμβουλίου της Επικρατείας, κατά το σκεπτικό.
Εξαφανίζει την υπ’ αρ. 1780/2021 απόφαση του Συμ-
βουλίου της Επικρατείας και παραπέμπει την υπόθεση
προς περαιτέρω εκδίκαση στο δικαστήριο αυτό.
Απαλλάσσει τους διαδίκους από τη δικαστική δαπάνη.
Κρίθηκε και αποφασίσθηκε στην Αθήνα στις 6 Ιουνίου
2022, και δημοσιεύθηκε σε δημόσια συνεδρίαση στις
26 Οκτωβρίου 2022.
Η Πρόεδρος
ΜΑΡΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΥ
16 ΕΦΗΜΕΡΙ∆Α TΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ Τεύχος Α.ΕΙ.Δ. 2/06.03.2023

Το Εθνικό Τυπογραφείο αποτελεί δημόσια υπηρεσία υπαγόμενη στην Προεδρία της Κυβέρ-
νησης και έχει την ευθύνη τόσο για τη σύνταξη, διαχείριση, εκτύπωση και κυκλοφορία των
Φύλλων της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ), όσο και για την κάλυψη των εκτυπωτικών -
εκδοτικών αναγκών του δημοσίου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα (ν. 3469/2006/Α΄ 131
και π.δ. 29/2018/Α΄58).
1. ΦΥΛΛΟ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ (ΦΕΚ)
• Τα ΦΕΚ σε ηλεκτρονική μορφή διατίθενται δωρεάν στο www.et.gr, την επίσημη ιστο-
σελίδα του Εθνικού Τυπογραφείου. Όσα ΦΕΚ δεν έχουν ψηφιοποιηθεί και καταχωριστεί στην
ανωτέρω ιστοσελίδα, ψηφιοποιούνται και αποστέλλονται επίσης δωρεάν με την υποβολή αί-
τησης, για την οποία αρκεί η συμπλήρωση των αναγκαίων στοιχείων σε ειδική φόρμα στον
ιστότοπο www.et.gr.
• Τα ΦΕΚ σε έντυπη μορφή διατίθενται σε μεμονωμένα φύλλα είτε απευθείας από το Τμή-
μα Πωλήσεων και Συνδρομητών, είτε ταχυδρομικά με την αποστολή αιτήματος παραγγελίας
μέσω των ΚΕΠ, είτε με ετήσια συνδρομή μέσω του Τμήματος Πωλήσεων και Συνδρομητών.
Tο κόστος ενός ασπρόμαυρου ΦΕΚ από 1 έως 16 σελίδες είναι 1,00 €, αλλά για κάθε επιπλέον
οκτασέλιδο (ή μέρος αυτού) προσαυξάνεται κατά 0,20 €. Το κόστος ενός έγχρωμου ΦΕΚ από
1 έως 16 σελίδες είναι 1,50 €, αλλά για κάθε επιπλέον οκτασέλιδο (ή μέρος αυτού) προσαυξά-
νεται κατά 0,30 €. To τεύχος Α.Σ.Ε.Π. διατίθεται δωρεάν.

• Τρόποι αποστολής κειμένων προς δημοσίευση:

Α. Τα κείμενα προς δημοσίευση στο ΦΕΚ, από τις υπηρεσίες και τους φορείς του
δημοσίου, αποστέλλονται ηλεκτρονικά στη διεύθυνση webmaster.et@et.gr με χρήση
προηγμένης ψηφιακής υπογραφής και χρονοσήμανσης.
Β. Κατ’ εξαίρεση, όσοι πολίτες δεν διαθέτουν προηγμένη ψηφιακή υπογραφή μπορούν
είτε να αποστέλλουν ταχυδρομικά, είτε να καταθέτουν με εκπρόσωπό τους κείμενα προς
δημοσίευση εκτυπωμένα σε χαρτί στο Τμήμα Παραλαβής και Καταχώρισης Δημοσιευμάτων.

• Πληροφορίες, σχετικά με την αποστολή/κατάθεση εγγράφων προς δημοσίευση, την ημε-

ρήσια κυκλοφορία των Φ.Ε.Κ., με την πώληση των τευχών και με τους ισχύοντες τιμοκαταλό-
γους για όλες τις υπηρεσίες μας, περιλαμβάνονται στoν ιστότοπο (www.et.gr). Επίσης μέσω
του ιστότοπου δίδονται πληροφορίες σχετικά με την πορεία δημοσίευσης των εγγράφων, με
βάση τον Κωδικό Αριθμό Δημοσιεύματος (ΚΑΔ). Πρόκειται για τον αριθμό που εκδίδει το Εθνι-
κό Τυπογραφείο για όλα τα κείμενα που πληρούν τις προϋποθέσεις δημοσίευσης.
2. ΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ - ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ
Το Εθνικό Τυπογραφείο ανταποκρινόμενο σε αιτήματα υπηρεσιών και φορέων του δημοσίου
αναλαμβάνει να σχεδιάσει και να εκτυπώσει έντυπα, φυλλάδια, βιβλία, αφίσες, μπλοκ, μηχανο-
γραφικά έντυπα, φακέλους για κάθε χρήση, κ.ά.
Επίσης σχεδιάζει ψηφιακές εκδόσεις, λογότυπα και παράγει οπτικοακουστικό υλικό.

Ταχυδρομική Διεύθυνση: Καποδιστρίου 34, τ.κ. 10432, Αθήνα Ιστότοπος: www.et.gr

ΤΗΛΕΦΩΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ: 210 5279000 - fax: 210 5279054
ΕΞΥΠΗΡΕΤΗΣΗ ΚΟΙΝΟΥ
Πωλήσεις - Συνδρομές: (Ισόγειο, τηλ. 210 5279178 - 180)
Πληροφορίες: (Ισόγειο, Γρ. 3 και τηλεφ. κέντρο 210 5279000)
Παραλαβή Δημ. Ύλης: (Ισόγειο, τηλ. 210 5279167, 210 5279139)
Ωράριο για το κοινό: Δευτέρα ως Παρασκευή: 8:00 - 13:30
Πληροφορίες σχετικά με την λειτουργία
του ιστότοπου: helpdesk.et@et.gr
Αποστολή ψηφιακά υπογεγραμμένων
εγγράφων προς δημοσίευση στο ΦΕΚ:
webmaster.et@et.gr
Πληροφορίες για γενικό πρωτόκολλο
και αλληλογραφία: grammateia@et.gr

Πείτε μας τη γνώμη σας,

για να βελτιώσουμε τις υπηρεσίες μας, συμπληρώνοντας την ειδική φόρμα στον ιστότοπό μας.

*09000020603230008*