ÜZVİ OKSİDLƏR

Üzvi kimyada əsas aşağıdakı tip reaksiyalar vardır: əvəzetmə, birləşmə,

ayrılma və yenidən qruplaşma.
Əvəzetmə reaksiyasında C - H rabitəsində hidrogen atomunun digər element
atomu və ya atomlar qrupu ilə əvəz edilməsi nəzərdə tutulur. Ümumi halda
əvəzetmə reaksiyası - birləşmədə hər hansı element atomunun digər atom və ya
atomlar qrupu ilə əvəz edilməsi başa düşülür:
CH 4 +Cl 2 →CH 3 Cl+ HCl
CH 3 CH 2 Br+ CN − →CH 3 CH 2 CN + Br−
Birləşmə reaksiyası dedikdə doymamış birləşmələrə müxtəlif atom və ya
atomlar qrupunun birləşməsidir. Məs:
CH 2 =CH 2 + H 2⃗
Ni , Pt , Pd CH 2 −CH 2

CH 2 =CH −CH 3 + HCl→CH 3−CHCl−CH 3

Ayrılma (eliminləşmə) reaksiyası birləşmə reaksiyasının əksinə olaraq
birləşmədən müxtəlif atom və ya atomlar qrupunun ayrılmasıdır. Məs:
CH 3 −CH 2 OH ⃗
− H 2 O CH 2 =CH 2

CH 3 −CH 2 Cl ⃗
− HCl CH 2 =CH 2

Yenidən qruplaşma reaksiyaları aralıq birləşmə kimi əsasən karbkationun

əmələ gəlməsi ilə funksional qrupun yerdəyişməsi və ya atom və atomlar qrupunun
birbaşa yerdəyişməsilə gedən reaksiyalardır:
+
+H + + +H O
2
R−CH−CH=CH 2 → [ R−C ¿ H −CH=CH 2 ↔ R−CH=CH−CH 2 →− ] R−CH=CH−CH 2 OH
−H 2 O +H
OH

Əvəzetmə və birləşmə reaksiyaları mexanizminə görə üç qrupa bölünür:

nukleofil, elektrofil, radikal əvəzetmə və birləşmə reaksiyaları. Mexanizminə görə
reaksiyaları fərqləndirərkən rabitənin qırılma xarakterinə və hücum edən
birləşmənin (və ya hissəciyin) təbiətinə nəzər yetirilir.
Kimyəvi rabitələr homolotik və heterolitik qırıla bilər. Rabitənin elektron
cütünün bərabər bölünməsi nəticəsində iki radikalın əmələ gəlməsi ilə gedən
qırılmaya homolotik qırılma deyilir. Homolotik qırılma qeyri - polyar və az polyar
rabitəli birləşmələr üçün xarakterikdir:
¿ ¿
CH 4 →C H 3 + H
¿ ¿
CH 3 −CH 3 →C H 3 +C H 3
Rabitə elektron cütlərinin qeyri - bərabər qırılması nəticəsində müsbət və
mənfi yüklü ionların əmələ gəlməsi ilə gedən qırılmaya heterolitik qırılma deyilir.
Heterolitik qırılmaya daha polyar və asan polyarlaşan rabitələri olan birləşmələr
məruz qalır:
CH 3 −J → + CH 3 +J −
CH 3 −Cl → + CH 3 +Cl−
Birləşmələr təbiətinə görə 2 qrupa bölünür: nakleofil və elektrofil birləşmələr.
Elektronu verməklə və ya ümumiləşdirməklə reaksiyada iştirak edən
birləşmələrə nukleopfil birləşmələr deyilir. Bu birləşmələrə aiddir:
NH 3 , H 2 O , ROH , RO − , HO− və s.
Elektronu almaqla və ya qismən almaqla reaksiyada iştirak edən birləşmələrə
və hissəciklərə elektrofillər deyilir. Məs:
+
NO 2 ,SO3 , − SO 3 H və s.
Nukleofil birləşmənin və ya hissəciyin hücumu ilə gedən əvəzetmə
reaksiyalarına nukleofil əvəzetmə deyilir:
Z− + R⋮−X →RZ + X −
Z−⋮X + R⋮−X → RZ+ XY
Nukleofil əvəzetmə hidrogen atomunun deyil, başqa element atomunun digər
atom və ya atomlar qrupu ilə əvəz edilməsi üçün xarakterikdir:
R−Br +CN − → R−CN + Br−
 R−Cl+ J − → R−J +Cl−
Ancaq bir sıra hallarda reaksiya hidrogen ionunun əvəzedilməsilə də gedir:

Elektrofil birləşmənin və ya hissəciyin hücumu ilə gedən əvəzetmə

reaksiyasına elektrofil əvəzetmə deyilir:
+ +
Z + R− X → RZ + X
Z⋮−Y + R−⋮X → RZ+ XY
Elektrofil əvəzetmə reaksiyaları daha çox hidrogen atomunun əvəz edilməsilə
baş verir. Buna aromatik nüvədə gedən xarakter əvəzetmə reaksiyaları misal ola
bilər:

Radikalın hücumu ilə gedən əvəzetmə reaksiyalarına radikal əvəzetmə deyilir:

Yadda saxlamaq lazımdır ki, bu halda reaksiya karbon atomu yanında birbaşa
əvəzedilmə ilə getmir. Məs:
¿
CH 4 +Cl →C H 3 + HCl
¿ ¿
C H 3 +Cl−Cl→CH 3 Cl+C l
Müsbət yüklü ionun hücumu ilə gedən birləşmə reaksiyalarına elektrofil
birləşmə deyilir:
 CH 2 =CH 2 + A+ B− →CH 2 −CH +2 ⃗
+ B − CH 2 −CH 2

A A B
İkiqat karbon - karbon rabitəsinə birləşmə əsasən elektrofil birləşmədir. Məs:
+⃗
+ −
CH 2 =CH 2 +HBr ⃗
−
−B r CH 3−C H 2 + B r CH 3−CH 2 Br

İkiqat rabitəli karbonların yanında elektrodonor əvəzedici olduqda elektrofil

birləşmə reaksiyaları asan gedir. Əvəzedicilər elektronakseptor təbiətli olduqda
elektrofil birləşmə çətinləşir, güclü elektronakseptor əvəzedicilər isə reaksiyanın
mənfi yüklü ionun hücumu ilə, yəni onun nukleofil birləşmə kimi getməsinə səbəb
olur. Məs: