Giao Trinh Nhiet Hoc - Pgs - Ts.Nguyen Huy Sinh, 219 Trang

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
F7G
GIAÙO TRÌNH
NHIEÄT HOÏC
TRAÀN KIM CÖÔNG
2001
Nhieät hoïc -1-
MUÏC LUÏC
MUÏC LUÏC ................................................................................................................. - 1 -

Lôøi noùi ñaàu ................................................................................................................ - 4 -
Chöông I. Môû ñaàu ...................................................................................................... - 5 -
§1 caùc khaùi nieäm cô baûn ....................................................................................... - 5 -
1) Thoâng soá traïng thaùi vaø phöông trình traïng thaùi.............................................. - 5 -
2) AÙp suaát .......................................................................................................... - 6 -
3) Nhieät ñoä......................................................................................................... - 6 -
§2 söï nôû vì nhieät.................................................................................................. - 8 -
1) Söï nôû daøi ........................................................................................................ - 8 -
2- Söï nôû khoái ...................................................................................................... - 8 -
3) Giaûi thích söï nôû nhieät theo quan ñieåm nguyeân töû .......................................... - 9 -
§3 caùc ñònh luaät thöïc nghieäm veà chaát khí .......................................................... - 10 -
1) Ñònh luaät Boyle - Mariot ............................................................................. - 10 -
2) Ñònh luaät Gay – Luytxac ............................................................................. - 11 -
3) Giôùi haïn öùng duïng ....................................................................................... - 12 -
§4 phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng............................................................... - 12 -
1) Thieát laäp phöông trình ................................................................................. - 12 -
2- Giaù trò cuûa R ................................................................................................ - 14 -
Chöông 2. nguyeân lyù thöù nhaát cuûa nhieät ñoäng löïc hoïc ............................................. - 15 -
§1 noäi naêng cuûa moät heä nhieät ñoäng. Coâng vaø nhieät .......................................... - 15 -
1) Heä nhieät ñoäng .............................................................................................. - 15 -
2) Noäi naêng ...................................................................................................... - 16 -
3) Coâng vaø nhieät : ............................................................................................ - 17 -
§2 nguyeân lyù I cuûa nhieät ñoäng hoïc ...................................................................... - 18 -
1) Phaùt bieåu ...................................................................................................... - 18 -
2) Heä quaû ......................................................................................................... - 19 -
3) YÙ nghóa ........................................................................................................ - 20 -
§3 khaûo saùt caùc quaù trình caân baèng cuûa khí lyù töôûng treân cô sôû nguyeân lyù I- 20 -
1) Traïng thaùi caân baèng vaø quaù trình caân baèng ................................................. - 20 -
2) Noäi naêng cuûa khí lyù töôûng............................................................................ - 25 -
3) Quaù trình ñaúng tích ...................................................................................... - 28 -
4) Quaù trình ñaúng aùp ........................................................................................ - 30 -
5) Quaù trình ñaúng nhieät .................................................................................... - 32 -
6) Quaù trình ñoaïn nhieät .................................................................................... - 33 -
Chöông 3. Nguyeân lyù II nhieät ñoäng hoïc .................................................................. - 38 -
§1 Quaù trình thuaän nghòch vaø khoâng thuaän nghòch .............................................. - 40 -
1) Ñònh nghóa ................................................................................................... - 40 -
2) Ví duï ............................................................................................................ - 40 -
3) YÙ nghóa ........................................................................................................ - 41 -
Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Nhieät hoïc -2-
§2 Nguyeân lyù II nhieät ñoäng hoïc .......................................................................... - 42 -

1) Maùy nhieät .................................................................................................... - 42 -
2) nguyeân lyù II ................................................................................................. - 43 -
§3 Chu trình Carnot vaø ñònh lyù Carnot................................................................ - 44 -
1) Chu trình Carnot .......................................................................................... - 44 -
2) Ñònh lyù Carnot ............................................................................................. - 47 -
§4 Entropi ............................................................................................................ - 49 -
1) Bieåu thöùc ñònh löôïng cuûa nguyeân lyù II ........................................................ - 49 -
3) Nguyeân lyù taêng Entropi ............................................................................... - 52 -
4) Entropi cuûa khí lyù töôûng .............................................................................. - 54 -
5) Entropi trong moät soá quaù trình baát thuaän nghòch.......................................... - 54 -
6) Taàm quan troïng cuûa Entropi trong thöïc teá ................................................... - 56 -
7) YÙ nghóa thoáng keâ cuûa Entropi vaø nguyeân lyù II............................................. - 58 -
§5 Ñònh lyù Nernst (nguyeân lyù 3 nhieät ñoäng hoïc)................................................ - 59 -
§6 CAÙC HAØM THEÁ NHIEÄT ÑOÄNG ................................................................... - 60 -
1) Caùc haøm theá nhieät ñoäng............................................................................... - 60 -
2) Theá hoùa hoïc ................................................................................................. - 62 -
3) Ñieàu kieän caân baèng nhieät ñoäng.................................................................... - 63 -
Chöông 4. KHÍ THÖÏC ............................................................................................. - 65 -
§1 LÖÏC TÖÔNG TAÙC PHAÂN TÖÛ VAØ THEÁ NAÊNG TÖÔNG TAÙC ................... - 65 -
1) Löïc töông taùc phaân töû .................................................................................. - 65 -
2) Theá naêng töông taùc giöõa caùc phaân töû ........................................................... - 66 -
§2 PHÖÔNG TRÌNH TRAÏNG THAÙI KHÍ THÖÏC .............................................. - 66 -
1) Khí thöïc ....................................................................................................... - 66 -
2) Phöông trình Vanderwalls ........................................................................... - 67 -
§3 NGHIEÂN CÖÙU KHÍ THÖÏC BAÈNG THÖÏC NGHIEÄM ................................... - 69 -
1) Ñöôøng ñaúng nhieät Andrews ......................................................................... - 69 -
2) So saùnh ñöôøng ñaúng nhieät Vanderwalls vaø Andrews ................................. - 71 -
3) Traïng thaùi tôùi haïn vaø thoâng soá tôùi haïn ......................................................... - 71 -
§4 HIEÄU ÖÙNG JOULE – THOMSON ................................................................ - 73 -
1) Noäi naêng khí thöïc ........................................................................................ - 73 -
2) Hieäu öùng Joule-Thomson ............................................................................ - 73 -
3) ÖÙng duïng ..................................................................................................... - 74 -
§5 CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG VAÄN CHUYEÅN ........................................................... - 75 -
1) Quaõng ñöôøng töï do trung bình ..................................................................... - 75 -
2) Hieän töôïng khueách taùn ................................................................................ - 76 -
3) Hieän töôïng noäi ma saùt.................................................................................. - 77 -
4) Hieän töôïng truyeàn nhieät............................................................................... - 78 -
Chöông 5. chaát loûng ................................................................................................. - 80 -
§1 Caáu taïo vaø chuyeån ñoäng phaân töû cuûa chaát loûng ............................................. - 80 -
1) Traïng thaùi loûng cuûa vaät chaát ........................................................................ - 80 -

Nhieät hoïc -3-
2) Caáu taïo vaø chuyeån ñoäng phaân töû cuûa chaát loûng ........................................... - 80 -
§2 Hieän töôïng caêng maët ngoaøi cuûa chaát loûng...................................................... - 81 -
1) Aùp suaát phaân töû ............................................................................................ - 81 -
2) Naêng löôïng maët ngoaøi vaø söùc caêng maët ngoaøi cuûa chaát loûng....................... - 82 -
§3 HIEÄN TÖÔÏNG MAO DAÃN ........................................................................... - 87 -
1) AÙp suaát döôùi maët cong chaát loûng ................................................................. - 87 -
2) Hieän töôïng mao daãn .................................................................................... - 89 -
§4 SÖÏ SOÂI CHAÁT LOÛNG ................................................................................... - 91 -
Chöông 6. CHUYEÅN PHA ...................................................................................... - 93 -
§1 Söï chuyeån pha ............................................................................................... - 93 -
1) Khaùi nieäm veà söï chuyeån pha ....................................................................... - 93 -
2) Phaân loaïi caùc chuyeån pha ............................................................................ - 93 -
§2 SÖÏ CAÂN BAÈNG PHA .................................................................................... - 94 -
1) Ñieäu kieän caân baèng hai pha ......................................................................... - 94 -
2) Ñieàu kieän caân baèng 3 pha............................................................................ - 95 -
3) Ñieàu kieän caân baèng nhieàu pha. Qui taéc pha Gibbs ...................................... - 96 -
§3 CHUYEÅN PHA LOAÏI 1 ................................................................................. - 97 -
1) AÅn nhieät vaø söï bieán ñoåi haøm theá nhieät ñoäng................................................ - 97 -
2) Phöông trình Clapeyron – Clausius ............................................................. - 99 -
§4 CHUYEÅN PHA LOAÏI 2............................................................................... - 100 -
Chöông 7. THOÁNG KEÂ COÅ ÑIEÅN ......................................................................... - 102 -
§1 THUYEÁT ÑOÄNG HOÏC PHAÂN TÖÛ .............................................................. - 102 -
§2 PHAÂN BOÁ MAXWELL ............................................................................... - 103 -
1) Xaùc suaát vaø giaù trò trung bình .................................................................... - 103 -
2) Ñònh luaät phaân boá Maxwell ....................................................................... - 104 -
3) Ñoäng naêng trung bình cuûa phaân töû ............................................................. - 105 -
§3 PHAÂN BOÁ BOLTZMANN........................................................................... - 108 -
1) Coâng thöùc khí aùp ........................................................................................ - 108 -
2) Ñònh luaät phaân boá Boltzmann .................................................................... - 108 -
§4 PHAÂN BOÁ MAXWELL – BOLTZMANN .................................................. - 109 -
Taøi lieäu tham khaûo ................................................................................................ - 111 -

Nhieät hoïc -4-
LÔØI NOÙI ÑAÀU
Giaùo trình Nhieät hoïc naøy duøng cho sinh

vieân ngaønh Vaät lyù tröôøng Ñaïi hoïc Ñaø Laït. Giaùo
trình coù theå laøm taøi lieäu tham khaûo cho sinh
vieân caùc tröôøng Ñaïi hoïc khoái Kyõ thuaät cuõng
nhö caùc ñoàng nghieäp.
Vôùi söï coá gaéng nhieàu, song chaéc chaén coøn

nhieàu thieáu soùt, taùc giaû mong nhaän ñöôïc caùc yù
kieán ñoùng goùp cuûa sinh vieân vaø caùc ñoàng
nghieäp ñeå coù theå söûa chöõa cho laàn in sau ñöôïc
toát hôn.
Ñaø Laït, thaùng 6/2001
Taùc giaû

Nhieät hoïc -5-
CHÖÔNG I. MÔÛ ÑAÀU
Trong cô hoïc ñaõ nghieân cöùu daïng chuyeån ñoäng cô, ñoù laø söï thay
ñoåi vò trí cuûa caùc vaät theå vó moâ trong khoâng gian. Noù khoâng caàn quan taâm
ñeán caùc quaù trình xaûy ra beân trong vaät, chöa xeùt ñeán nhöõng quaù trình lieân
quan ñeán caáu taïo cuûa vaät. Nhieät hoïc seõ nghieân cöùu caùc quaù trình naøy, noù
lieân quan ñeán moät daïng chuyeån ñoäng khaùc cuûa vaät chaát goïi laø chuyeån
ñoäng nhieät. Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieät hoïc chính laø chuyeån ñoäng
nhieät.
Coù hai phöông phaùp nghieân cöùu :
- Phöông phaùp nghieân cöùu thoáng keâ : ñöôïc öùng duïng trong phaàn
Vaät lyù phaân töû. Noù phaân tích caùc quaù trình xaûy ra ñoái vôùi töøng phaân töû,
nguyeân töû rieâng bieät roài döïa vaøo caùc qui luaät thoáng keâ ñeå tìm caùc qui luaät
chung cho caû taäp hôïp ñeå giaûi thích tính chaát cuûa vaät. Phöông phaùp thoáng
keâ döïa treân caáu taïo phaân töû cuûa caùc chaát, noù cho bieát moät caùch saâu saéc baûn
chaát cuûa hieän töôïng. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp vieäc öùng duïng
phöông phaùp naøy khaù phöùc taïp.
- Phöông phaùp nhieät ñoäng : ñöôïc öùng duïng trong phaàn nhieät ñoäng
hoïc. Nhieät ñoäng nghieân cöùu caùc ñieàu kieän bieán ñoåi naêng löôïng töø daïng naøy
sang daïng khaùc vaø nghieân cöùu nhöõng bieán ñoåi veà maët ñònh löôïng. Phöông
phaùp nhieät ñoäng döïa treân hai nguyeân lyù cô baûn ruùt ra töø thöïc nghieäm maø
nhôø noù, khoâng caàn bieát caáu taïo phaân töû cuûa vaät vaãn coù theå ruùt ra nhieàu keát
luaän veà tính chaát cuûa vaät trong caùc ñieàu kieän khaùc nhau.
Maëc duø coù haïn cheá laø khoâng giaûi thích ñöôïc saâu saéc baûn chaát cuûa
hieän töôïng; nhöng trong nhieàu vaán ñeà thöïc teá nhieät ñoäng hoïc cho caùch giaûi
quyeát ñôn giaûn.
§1 caùc khaùi nieäm cô baûn

1) Thoâng soá traïng thaùi vaø phöông trình traïng thaùi
Khi nghieân cöùu vaät, neáu tính chaát cuûa noù thay ñoåi ta noùi raèng traïng
thaùi cuûa vaät thay ñoåi. Nhö theá tính chaát cuûa vaät bieåu thò traïng thaùi cuûa vaät
vaø vì vaäy coù theå duøng moät taäp hôïp tính chaát ñeå xaùc ñònh traïng thaùi cuûa vaät.

Nhieät hoïc -6-
Moãi tính chaát coù theå ñaëc tröng baèng moät ñaïi löôïng vaät lyù. Taäp hôïp xaùc
ñònh cuûa caùc ñaïi löôïng vaät lyù ñeå xaùc ñònh traïng thaùi cuûa vaät goïi laø caùc
thoâng soá traïng thaùi.
Coù nhieàu thoâng soá traïng thaùi. Tuy nhieân, chæ coù moät soá ñoäc laäp, soá
coøn laïi phuï thuoäc. Moái quan heä giöõa caùc thoâng soá traïng thaùi ñöôïc bieåu
dieãn baèng caùc heä thöùc goïi laø phöông trình traïng thaùi.
Ñeå bieåu dieãn traïng thaùi moät khoái khí, coù theå duøng 3 thoâng soá traïng
thaùi: theå tích (V), aùp suaát (p) vaø nhieät ñoä (T). Thöïc nghieäm cho thaáy trong
3 thoâng soá ñoù chæ coù 2 laø ñoäc laäp, thoâng soá coøn laïi laø phuï thuoäc. Nhö theá moái
lieân heä giöõa 3 thoâng soá coù theå bieåu dieãn bôûi moät phöông trình traïng thaùi :
f(p,V,T) = 0 (1)
Vieäc khaûo saùt daïng cuï theå cuûa (1) laø moät trong caùc vaán ñeà cô baûn
cuûa nhieät hoïc.
2) AÙp suaát
Aùp suaát laø moät ñaïi löôïng vaät lyù coù giaù trò baèng löïc neùn vuoâng goùc
leân moät ñôn vò dieän tích. Kyù hieäu F laø löïc neùn vuoâng goùc leân dieän tích ∆S,
thì aùp suaát p ñöôïc cho bôûi :
F
p= (2)
∆S
2
Trong heä SI : [p] = N/m ≡ Pa (Paxcal)
Ngoaøi ra coøn duøng caùc ñôn vò sau :
- Atmotfe (kyõ thuaät) : kyù hieäu laø at.
1at ≅ 9,81x 104N/m2
- Milimet thuûy ngaân (hay tor) : baèng aùp suaát taïo bôûi troïng löôïng
coät thuûy ngaân cao 1mm.
1at = 736mHg
1bar = 105N/m2 = 0,76mHg
3) Nhieät ñoä
Nhieät ñoä laø moät ñaïi löông vaät lyù ñaëc tröng cho möùc ñoä chuyeån
ñoäng hoãn loaïn phaân töû cuûa caùc vaät.
Ñeå xaùc ñònh nhieät ñoä ngöôøi ta duøng nhieät bieåu. Nguyeân taéc cuûa
nhieät bieåu laø döïa vaøo ñoä bieán thieân cuûa moät ñaïi löôïng naøo ñoù (chieàu daøi,

Nhieät hoïc -7-
theå tích, ñoä daãn ñieän…) khi ñoát noùng hoaëc laøm laïnh roài suy ra nhieät ñoä
töông öùng.
Nhieät bieåu thöôøng duøng laø nhieät bieåu thuûy ngaân. Trong nhieät bieåu
naøy nhieät ñoä ñöôïc xaùc ñònh bôûi theå tích cuûa moät khoái löôïng thuûy ngaân nhaát
ñònh.
Ñeå ñoïc ñöôïc nhieät ñoä treân nhieät bieåu caàn coù thang ño nhieät ñoä goïi
laø nhieät giai, töùc laø caàn quy öôùc caùc nhieät ñoä coá ñònh laøm ñieåm chuaån. Tuøy
theo vieäc choïn caùc ñieåm chuaån vaø caùch chia khoaûng giöõa caùc ñieåm chuaån
maø coù caùc nhieät giai khaùc nhau. Nhieät bieåu coù gaén thang ño nhieät ñoä ñöôïc
goïi laø nhieät keá.
Ngöôøi ta choïn ñieåm chuaån laø ñieåm ba cuûa nöôùc ñaù, laø ñieåm toàn taïi
ñoàng thôøi 3 traïng thaùi cuûa nöôùc : hôi, loûng, raén (hay coøn goïi laø traïng thaùi 3
pha) ôû aùp suaát 1,033at öùng vôùi nhieät ñoä thöù nhaát. Ñieåm chuaån öùng vôùi
traïng thaùi thöù 2 laø ñieåm soâi cuûa nöôùc cuõng ôû aùp suaát 1,033at.
Nhieät giai baùch phaân (Celsius) : ñieåm chuaån thöù nhaát ghi 0oC,
ñieåm chuaån thöù 2 ghi 100oC, giöõa chuùng chia thaønh 100 phaàn baèng nhau.
Kyù hieäu nhieät ñoä laø t(oC).
Nhieät giai tuyeät ñoái (Kelvin) : moãi ñoä chia baèng moät ñoä cuûa thang
baùch phaân, nhöng ñoä khoâng cuûa noù öùng vôùi –273,16 cuûa thang baùch phaân.
Kyù hieäu nhieät ñoä laø T(K).
Nhö theá ta coù bieåu thöùc lieân heä :
T = t +273,16 (3)
Trong tính toaùn ñôn giaûn thöôøng laáy troøn :
T = t +273 (3’)
Caàn chuù yù trong thang baùch phaân, nhieät ñoä ñöôïc ghi laø oC (ví duï :
15oC, 20oC …), nhöng trong thang tuyeät ñoái, nhieät ñoä ñöôïc ghi laø K (ví duï :
15K, 20K v.v…).
Ngoaøi ra coøn hai loaïi nhieät giai khaùc :
+ Nhieät giai Fahrenheit (duøng ôû Anh, Myõ) : ñieåm chuaån moät laø
32 F, ñieåm chuaån hai laø 212oF, chia laøm 180 khoaûng ñeàu nhau. Kyù hieäu laø
0
TF :
9
TF = t + 32 (4)
5

Nhieät hoïc -8-
+ Nhieät giai Reùaumur (duøng ôû Phaùp) : ñieåm chuaån moät laø 00R vaø
ñieåm chuaån hai laø 800R.
§2 söï nôû vì nhieät

1) Söï nôû daøi
Neáu vaät coù chieàu daøi L , khi nhieät ñoä vaät taêng ∆T thì chieàu daøi vaät
seõ taêng theâm ∆L :
∆L = α.L.∆T
∆L / L (5)
α=
∆T
Heä soá tæ leä α goïi laø heä soá nôû daøi, noù cho bieát söï thay ñoåi tæ ñoái
chieàu daøi cuûa vaät khi nhieät ñoä taêng moät ñôn vò. Giaù trò α thöôøng laø nhoû.
2- Söï nôû khoái
Khi vaät raén bò nung noùng, kích thöôùc theo 3 chieàu cuûa noù taêng, daãn
ñeán theå tích vaät taêng. Vôùi chaát loûng, chæ coù söï nôû khoái laø coù yù nghóa. Goïi V
laø theå tích vaät thì söï thay ñoåi theå tích ∆V cuûa vaät seõ laø :
∆V = β.V. ∆T (6)
Heä soá tyû leä β goïi laø heä soá nôû khoái.
Ñoái vôùi chaát raén voâ ñònh hình thì β = 3α

Nhieät hoïc -9-
Rieâng ñoái vôùi nöôùc, söï nôû khoái khoâng theo quy luaät treân. Ñoà thò
phuï thuoäc cuûa theå tích rieâng (theå tích cuûa moät ñôn vò khoái löôïng) vaøo nhieät
ñoä coù daïng :
Theå tích rieâng
t(0C)
4
H.1
Khi nhieät ñoä lôùn hôn 4oC nöôùc daõn nôû theo quy luaät chung cuûa caùc
chaát loûng. Nhöng trong khoaûng 0 ÷ 4oC theå tích rieâng taêng khi nhieät ñoä
giaûm. Taïi 4oC theå tích rieâng coù giaù trò cöïc tieåu. Ñieàu naøy coù yù nghóa raát lôùn
trong thöïc teá : khi trôøi laïnh, nöôùc ñoùng baêng töø treân maët daàn xuoáng döôùi,
vì ôû 4oC nöôùc “naëng” nhaát chìm xuoáng döôùi. Khi nhieät ñoä xuoáng döôùi 4oC
nöôùc laïnh “nheï” hôn vaãn naèm ôû phía treân vaø daàn ñoùng baêng, nhôø baêng
daãn nhieät keùm neân nöôùc ôû phía saâu khoâng ñoùng baêng nöõa; nhôø vaäy caùc
sinh vaät vaãn toàn taïi ñöôïc döôùi baêng.
3) Giaûi thích söï nôû nhieät theo quan ñieåm nguyeân töû
Caùc chaát raén coù caáu taïo maïng tinh theå 3 chieàu, caùc nguyeân töû, phaân
töû hay ion (goïi chung laø”haït”) dao ñoäng xung quanh nuùt maïng (vò trí caân
baèng) vôùi bieân ñoä taêng theo nhieät ñoä. Giöõa caùc haït coù löïc lieân keát.

Nhieät hoïc - 10 -
Theá naêng lieân keát giöõa chuùng phuï thuoäc khoaûng caùch (hình veõ).
Et(r)
0 r0 r
H.2
Ta thaáy noù coù daïng hoá theá baát ñoái xöùng. Bình thöôøng caùc haït dao
ñoäng xung quanh vò trí caân baèng öùng vôùi khoaûng caùch trung bình giöõa hai
haït laø r01 >r0. Khi nhieät ñoä taêng, caùc nguyeân töû dao ñoäng maïnh hôn,
khoaûng caùch trung bình giöõa hai haït laø r02 >r01. Do ñoù theå tích cuûa vaät taêng
leân.
§3 caùc ñònh luaät thöïc nghieäm veà chaát khí
1) Ñònh luaät Boyle - Mariot

Trong quaù trình ñaúng nhieät, theå tích cuûa moät khoái khí xaùc ñònh tyû leä
nghòch vôùi aùp suaát :
pV = const (7)
T1<T2<T3
T3
T2
T1
0 V
H.3
Trong heä truïc toïa ñoä vuoâng goùc OpV , quaù trình bieán ñoåi ñaúng
nhieät laø moät ñöôøng Hypebol vuoâng goùc goïi laø ñöôøng ñaúng nhieät. Nhieät ñoä
caøng cao, ñöôøng ñaúng nhieät caøng xa ñieåm goác. Taäp hôïp caùc ñöôøng ñaúng
nhieät taïo thaønh hoï ñöôøng ñaúng nhieät.
2) Ñònh luaät Gay – Luytxac
Ñoái vôùi moät khoái khí xaùc ñònh. Neáu :

- Quaù trình ñaúng tích, thì aùp suaát tæ leä vôùi nhieät ñoä :
p
= const (8)
T
- Quaù trình ñaúng aùp, thì theå tích tæ leä vôùi nhieät ñoä :
V
= const (9)
T
Caùc phöông trình (8), (9) coù theå vieát daïng :
p p0 V V0
V = const = vaø P = const =
T T0 T T0

Vôùi T0 laø nhieät ñoä xaùc ñònh, p0 vaø V0 laø aùp suaát vaø theå tích cuûa
khoái khí ôû nhieät ñoä T0. Thöôøng choïn T0 = 273K = 1/a . Khi ñoù :
p = p0at (V = const) (10)
V = V0at (p = const) (11)
a goïi laø heä soá daõn nôû nhieät cuûa chaát khí.
3) Giôùi haïn öùng duïng
Caùc ñònh luaät thöïc nghieäm treân ñaây chæ laø caùc ñònh luaät gaàn ñuùng.
Noù ñöôïc thieát laäp cho caùc chaát khí ôû ñieàu kieän nhieät ñoä vaø aùp suaát thoâng
thöôøng (p≈1at, T≈300K). neáu aùp suaát caøng lôùn vaø nhieät ñoä caøng nhoû thì
caùc ñònh treân caøng sai leäch lôùn.
Tuy nhieân, ñeå vieäc nghieân cöùu ñöôïc ñôn giaûn, ngöôøi ta ñònh nghóa
”khí lyù töôûng laø chaát khí hoaøn toaøn tuaân theo caùc ñònh luaät thöïc nghieäm
treân”.
Thöïc nghieäm cho thaáy phaàn lôùn caùc chaát khí ôû ñieàu kieän thöôøng coù
theå coi laø khí lyù töôûng.
Khi xeùt caáu taïo cuûa caùc chaát khí, ta seõ thaáy moät chaát khí ñöôïc coi
laø khí lyù töôûng neáu boû qua löïc töông taùc giöõa caùc phaân töû vaø kích thöôùc
cuûa chuùng.
§4 phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng
Caùc ñònh luaät thöïc nghieäm treân ñaây môùi neâu leân moái lieân heä giöõa hai trong
ba thoâng soá traïng thaùi. ÔÛ ñaây ta seõ tìm phöông trình neâu leân moái lieân heä giöõa
ba thoâng soá.
1) Thieát laäp phöông trình
Xeùt 1Kmol khí coù traïng thaùi ban ñaàu (p1, V1,T1) bieán ñoåi sang
traïng thaùi (p2,V2, T2). Treân ñoà thò OpV traïng thaùi ñaàu vaø cuoái ñöôïc bieåu

dieãn baèng hai ñieåm M1, M2 treân hai ñöôøng ñaúng nhieät T1 vaø T2 .
p
T1 T2
p1 M1
p2 M2
p’1 M’1
O V1 V2 V
H.4
Ta giaû söû söï bieán ñoåi töø M1 sang M2 qua traïng thaùi trung gian M’1
coù caùc thoâng soá traïng thaùi (p’1 , V2 , T1) theo ñònh luaät Boyle – Mariot ta
coù :
p1V1 = p’1V2 (12)
Töø traïng thaùi M’1 sang traïng thaùi M2 laø quaù trình ñaúng tích. Theo
ñònh luaät Gay – Luytxac ta coù :
p’1 = p0.a.T1
p2 = p0.a.T2
Ruùt ra :
p 2T1
p1' = (13)
T2
Thay (13) vaøo (12) ta ñöôïc :
p1V1 p 2 V2
= (14)
T1 T2
pV
Nhö theá, ñoái vôùi Kmol khí ñaõ cho, khoâng ñoåi :
T
pV
=R => pV = RT (15)
T

Ñoái vôùi khoái khí baát kyø coù khoái löôïng m vaø theå tích v thì :
m µ
v= V hay V = v
µ m
Thay vaøo (15) ta ñöôïc :
m
p.v = RT (16)
µ
2- Giaù trò cuûa R
R ñöôïc goïi laø haèng soá khí lyù töôûng. Theo ñònh luaät Avogadro, ôû
cuøng moät nhieät ñoä vaø aùp suaát, caùc chaát khí khaùc nhau ñeàu chieám cuøng theå
tích. Xeùt ôû ñieàu kieän chuaån (T0 = 273,16K , p0 = 1,013at, V0=
22,4.103m3), ta coù :
p 0 V0 1,013.105 N / m 2 .22,4.103 m 3 / Kmol

= =R
T0 273,16K
J
R = 8,31696.103
Kmol.K
Neáu p ño baèng atmotfe thì :
m 3 .at
R = 0,0848
Kmol.K
Neáu tính cho 1 mol khí thì :
J
R = 8,31696
mol.K
Neáu tính cho 1 mol khí vôùi theå tích ño baèng lít vaø aùp suaát ño baèng
lít.at
atmotfe thì : R = 0,0848
mol.K
*- Töø phöông trình (16) ta coù theå tính ñöôïc khoái löôïng rieâng ρ cuûa
noù : (thay m = ρ vaø v = 1) :
µp
ρ= (17)
RT

CHÖÔNG 2. NGUYEÂN LYÙ THÖÙ NHAÁT CUÛA NHIEÄT ÑOÄNG

LÖÏC HOÏC
Nhieät ñoäng hoïc nghieân cöùu caùc ñieàu kieän vaø quan heä bieán ñoåi ñònh
löôïng cuûa naêng löôïng töø daïng naøy qua daïng khaùc. Cô sôû cuûa nhieät ñoäng
hoïc laø hai nguyeân lyù ruùt ra töø thöïc nghieäm. Trong nhieät ñoäng hoïc, ngöôøi ta
thieát laäp nhöõng heä thöùc giöõa caùc ñaïi löôïng vó moâ cuûa heä vaät lyù maø khoâng
quan taâm ñeán vieäc giaûi thích vi moâ cuûa caùc ñaïi löôïng ñoù.
Nhöõng nguyeân lyù cuûa nhieät ñoäng hoïc coù tính chaát raát toång quaùt, do
ñoù chuùng ñöôïc öùng duïng raát coù hieäu quaû trong vieäc nghieân cöùu caùc quaù
trình vaät lyù vaø hoùa hoïc, caùc tính chaát cuûa vaät lieäu vaø böùc xaï.
§1 noäi naêng cuûa moät heä nhieät ñoäng. Coâng vaø nhieät
1) Heä nhieät ñoäng
Moïi taäp hôïp caùc vaät ñöôïc xaùc ñònh hoaøn toaøn bôûi caùc thoâng soá vó
moâ, ñoäc laäp ñoái vôùi nhau, ñöôïc goïi laø heä vó moâ hay heä nhieät ñoäng, hay vaén
taét hôn laø Heä.
Taát caû caùc vaät coøn laïi naèm ngoaøi heä laø ngoaïi vaät ñoái vôùi heä hay coøn
goïi laø moâi tröôøng (xung quanh heä).
Heä khoâng coâ laäp laø heä coù töông taùc vôùi moâi tröôøng ngoaøi nhö trao
ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng. Trong nhöõng töông taùc naøy noùi chung seõ coù söï
trao ñoåi coâng vaø nhieät. Neáu heä vaø moâi tröôøng khoâng trao ñoåi nhieät thì heä
laø coâ laäp veà phöông dieän nhieät. Khi ñoù ta noùi giöõa heä vaø moâi tröôøng coù

moät voû caùch nhieät. Neáu heä vaø moâi tröôøng trao ñoåi nhieät nhöng khoâng sinh
coâng do söï neùn hay daõn nôû (ví duï laøm laïnh hay ñoát noùng moät heä khi theå
tích khoâng ñoåi) thì heä laø coâ laäp veà phöông dieän cô hoïc.
Heä coâ laäp laø heä hoaøn toaøn khoâng coù töông taùc vaø trao ñoåi naêng
löôïng vôùi moâi tröôøng.
2) Noäi naêng
Vaät chaát luoân vaän ñoäng vaø naêng löôïng cuûa moät heä laø ñaïi löôïng xaùc
ñònh möùc ñoä vaän ñoäng cuûa vaät chaát trong heä. ÔÛ moãi traïng thaùi heä coù caùc
daïng vaän ñoäng xaùc ñònh – töùc laø coù naêng löôïng xaùc ñònh. Khi traïng thaùi
cuûa heä thay ñoåi thì naêng löông cuûa heä thay ñoåi. Thöïc nghieäm cho thaáy ñoä
bieán thieân naêng löôïng cuûa heä trong moät quaù trình bieán ñoåi chæ phuï thuoäc
traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái maø khoâng phuï thuoäc vaøo quaù trình bieán
ñoåi. Nhö theá naêng löôïng cuûa heä chæ phuï thuoäc vaøo traïng thaùi cuûa heä vaø ta
noùi naêng löôïng laø moät haøm traïng thaùi.
Naêng löôïng cuûa moät heä bao goàm : Ñoäng naêng öùng vôùi chuyeån ñoäng
coù höôùng (chuyeån ñoäng cô) cuûa heä, theá naêng cuûa heä trong tröôøng löïc vaø
phaàn naêng löôïng öùng vôùi vaän ñoäng beân trong heä (goïi laø noäi naêng) :
W = Wñ + Wt + U (1)
Tuøy thuoäc tính chaát cuûa chuyeån ñoäng vaø töông taùc cuûa caùc phaàn töû
caáu thaønh vaät, noäi naêng coù theå bao goàm :
- Ñoäng naêng cuûa chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa caùc phaàn töû (tònh tieán
vaø quay).
- Theá naêng gaây bôûi löïc töông taùc phaân töû.
- Ñoäng naêng vaø theá naêng chuyeån ñoäng dao ñoäng cuûa caùc nguyeân
töû trong phaân töû.
- Naêng löôïng cuûa caùc voû ñieän töû cuûa caùc nguyeân töû vaø ion, naêng
löôïng trong haït nhaân nguyeân töû .v.v…
Ñoái vôùi heä laø khí lyù töôûng, noäi naêng bao goàm toång ñoäng naêng cuûa
chuyeån ñoäng nhieät cuûa caùc phaân töû caáu taïo neân heä.
Trong nhieät ñoäng hoïc, ta giaû thieát raèng chuyeån ñoäng coù höôùng cuûa
heä khoâng ñaùng keå vaø heä khoâng ñaët trong tröôøng löïc naøo, do ñoù naêng löôïng
cuûa heä chính laø noäi naêng cuûa heä. Nhö theá noäi naêng cuûa heä laø moät haøm
traïng thaùi. Moác ñeå tính noäi naêng, töùc traïng thaùi cuûa heä maø ôû ñoù ta coi noäi

naêng baèng khoâng, ñöôïc choïn moät caùch tuøy yù gioáng nhö moác ñeå tính theá
naêng trong cô hoïc. Trong nhieät ñoäng hoïc, ñieàu quan troïng khoâng phaûi laø
noäi naêng U maø laø ñoä bieán thieân noäi naêng ∆U cuûa noù khi heä bieán ñoåi töø
traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc. Vì vaäy vieäc choïn moác tính noäi naêng laø
khoâng quan troïng. Thoâng thöôøng, ngöôøi ta giaû thieát noäi naêng cuûa heä ôû
nhieät ñoä khoâng tuyeät ñoái (T = 0K) laø baèng khoâng.
3) Coâng vaø nhieät :
Tieáp theo khaùi nieäm noäi naêng, khaùi nieäm veà coâng vaø nhieät laø caùc
khaùi nieäm quan troïng trong nhieät ñoäng hoïc.
Thöïc nghieäm cho thaáy khi caùc heä töông taùc chuùng seõ trao ñoåi vôùi
nhau moät naêng löôïng naøo ñoù. Coù hai daïng trao ñoåi naêng löôïng :
+ Coâng : laø daïng truyeàn naêng löôïng laøm taêng möùc ñoä chuyeån ñoäng
coù traät töï cuûa moät vaät. Ñieàu naøy xaûy ra khi coù töông taùc giöõa caùc vaät vó
moâ, töùc caùc vaät coù kích thöôùc raát lôùn so vôùi kích thöôùc phaân töû. Trong cô
hoïc vaø nhieät ñoäng hoïc, ta goïi daïng truyeàn naêng löôïng naøy laø coâng. Ví duï :
Khí daõn nôû trong xilanh laøm pittoâng chuyeån ñoäng, khí ñaõ truyeàn naêng
löôïng cho pittoâng döôùi daïng coâng.
+ Nhieät : laø daïng truyeàn naêng löôïng, noù ñöôïc trao ñoåi tröïc tieáp giöõa
caùc phaân töû chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa caùc vaät töông taùc. Khi heä thöïc hieän
trao ñoåi naêng löôïng nhö vaäy thì möùc ñoä chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa caùc
phaân töû cuûa heä vaø do ñoù noäi naêng cuûa heä seõ taêng leân hoaëc giaûm ñi. Ví duï :
cho moät vaät laïnh tieáp xuùc vôùi moät vaät noùng, caùc phaân töû chuyeån ñoäng
nhanh cuûa vaät noùng seõ va chaïm vôùi caùc phaân töû chuyeån ñoäng chaäm hôn cuûa
vaät laïnh vaø truyeàn cho chuùng moät phaàn ñoäng naêng cuûa mình. Do ñoù noäi
naêng cuûa vaät laïnh taêng leân vaø noäi naêng cuûa vaät noùng giaûm ñi. Quaù trình
taêng giaûm naøy seõ döøng laïi khi nhieät ñoä cuûa hai vaät baèng nhau.
Nhö vaäy coâng vaø nhieät ñeàu laø caùc ñaïi löôïng do möùc ñoä trao ñoåi
naêng löôïng giöõa caùc vaät. Tuy nhieân coù söï khaùc nhau saâu saéc giöõa chuùng :
coâng lieân quan tôùi chuyeån ñoäng coù traät töï, coøn nhieät lieân quan ñeán chuyeån
ñoäng hoãn loaïn cuûa caùc phaân töû cuûa heä. Maëc duø vaäy chuùng coù moái lieân heä
chaët cheõ vôùi nhau vaø coù theå chuyeån hoùa laãn nhau : coâng coù theå chuyeån hoùa
thaønh nhieät vaø ngöôïc laïi. Ví duï : khi coï saùt hai vaät chuùng seõ noùng leân, nhö
vaäy coâng cuûa ngoaïi löïc ñaõ chuyeån hoùa thaønh nhieät cung caáp cho hai vaät.

Khi ñoát chaùy nhieân lieäu trong ñoäng cô ñoát trong khí seõ daõn nôû vaø ñaåy
píttoâng cuûa ñoäng cô chuyeån ñoäng, nhö theá nhieät ñaõ chuyeån hoùa thaønh
coâng.
Thöïc nghieäm chöùng toû söï chuyeån hoùa giöõa coâng vaø nhieät luoân tuaân
theo moät heä thöùc ñònh löôïng xaùc ñònh. Naêm 1845 Jun ñaõ xaùc ñònh ñöôïc
raèng cöù toán moät coâng 4,186J thì seõ taïo ra moät nhieät löôïng 1Calo. Vieäc tìm
ra söï töông ñöông giöõa nhieät vaø coâng laø moät söï kieän quan troïng ñoái vôùi
khoa hoïc vaø kyõ thuaät, nhaát laø ñoái vôùi vieäc thieát laäp ñònh luaät baûo toaøn vaø
chuyeån hoùa naêng löôïng.
Caàn chuù yù coâng vaø nhieät laø caùc ñaïi löôïng (thöôùc ño) ñeå ño möùc ñoä
trao ñoåi naêng löôïng giöõa caùc vaät, nhöng chuùng khoâng phaûi laø naêng löôïng,
chuùng chæ xuaát hieän trong quaù trình bieán ñoåi traïng thaùi cuûa heä. ÔÛ moãi traïng
thaùi, heä coù moät giaù trò naêng löôïng xaùc ñònh maø khoâng coù coâng vaø nhieät.
Nhö theá naêng löôïng laø moät haøm traïng thaùi, coøn coâng vaø nhieät laø haøm cuûa
quaù trình.
Moái quan heä ñònh löôïng giöõa coâng, nhieät vaø noäi naêng ñöôïc trình
baøy trong nguyeân lyù I cuûa nhieät ñoäng hoïc.
§2 nguyeân lyù I cuûa nhieät ñoäng hoïc

1) Phaùt bieåu
Nguyeân lyù I laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa ñònh luaät baûo toaøn vaø
chuyeån hoùa naêng löôïng aùp duïng vaøo caùc quaù trình vó moâ (quaù trình nhieät
ñoäng).
a) Caùch phaùt bieåu thöù 1
Ñoä bieán thieân naêng löôïng toaøn phaàn ∆W cuûa heä trong moät quaù
trình bieán ñoåi vó moâ coù giaù trò baèng toång coâng A vaø nhieät löôïng Q maø heä
nhaän ñöôïc trong quaù trình ñoù :
∆W = A + Q (2)
ÔÛ §1 ta ñaõ giaû thieát cô naêng cuûa heä khoâng ñoåi neân naêng löôïng cuûa
heä chính laø noäi naêng cuûa heä neân : ∆W = ∆U vaø (2) thaønh :
∆U = A + Q (3)

Nhö theá trong phaùt bieåu nguyeân lyù I ôû treân ta coù theå thay töø “naêng
löôïng toaøn phaàn ∆W” baèng töø “noäi naêng ∆U”.
b) Caùch phaùt bieåu thöù 2
Noäi naêng cuûa moät heä laø moät haøm ñôn giaù cuûa traïng thaùi, noù chæ
thay ñoåi khi heä chòu taùc duïng cuûa moâi tröôøng xung quanh.
Khi heä thöïc hieän moät quaù trình bieán ñoåi voâ cuøng nhoû, bieåu thöùc cuûa
nguyeân lyù I coù theå vieát :
dU = δA + δQ (4)
vôùi dU laø ñoä bieán thieân noäi naêng cuûa heä (vi phaân toaøn phaàn) coøn
δA vaø δQ laø coâng vaø nhieät cuûa heä nhaän ñöôïc trong quaù trình bieán ñoåi (vi
phaân khoâng hoaøn chænh vì laø caùc haøm cuûa quaù trình).
c) Caùch phaùt bieåu thöù 3
Vôùi quaù trình kín (chu trình) khoâng coù söï thay ñoåi noäi naêng, khi ñoù
theo (3) A = - Q. Neáu A>0 (heä nhaän coâng töø beân ngoaøi) thì Q<0 (heä toûa
nhieät cho beân ngoaøi). Neáu A<0 (heä sinh coâng cho beân ngoaøi) thì Q>0 (heä
nhaän nhieät töø beân ngoaøi). Veà giaù trò thì |A| = |Q|. Nhö vaäy ta coù theå phaùt
bieåu :
Trong moät chu trình, coâng maø heä nhaän ñöôïc coù giaù trò baèng
nhieät do heä toûa ra beân ngoaøi hay coâng do heä sinh ra coù giaù trò baèng
nhieät maø heä nhaän töø beân ngoaøi.
Neáu Q = 0 thì A = 0. Ta coù theå phaùt bieåu :
Khoâng theå sinh coâng maø khoâng thay ñoåi noäi naêng hoaëc nhaän nhieät
töø beân ngoaøi.
Nguyeân lyù I cuõng coù theå phaùt bieåu :
Khoâng theå cheá taïo ñöôïc ñoäng cô vónh cöûu loaïi 1.
Ñoäng cô vónh cöûu loaïi 1 laø ñoäng cô khoâng caàn naêng löôïng vaãn sinh
coâng.
2) Heä quaû
Neáu heä coâ laäp, töùc heä khoâng trao ñoåi coâng vaø nhieät vôùi beân
ngoaøi thì :

A = Q = 0 , vaø do ñoù ∆U = 0 , U = const.

Vaäy : noäi naêng cuûa heä coâ laäp ñöôïc baûo toaøn.
Neáu heä coâ laäp goàm hai vaät chæ trao ñoåi nhieät vôùi nhau kyù hieäu
Q1 vaø Q2 laø nhieät maø vaät 1 vaø 2 nhaän ñöôïc thì :
Q = Q1 + Q2 = 0 ; Q1 = -Q2
Neáu Q1 < 0 (vaät 1 toûa nhieät) thì Q2 > 0 (vaät 2 thu nhieät) vaø
ngöôïc laïi.
Vaäy : trong moät heä coâ laäp goàm hai vaät chæ trao ñoåi nhieät, nhieät
löôïng do vaät naøy toûa ra baèng nhieät löôïng maø vaät kia thu vaøo.
3) YÙ nghóa
Nguyeân lyù I ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc nhaän thöùc töï nhieân
cuõng nhö trong khoa hoïc vaø kyõ thuaät.
Nguyeân lyù I ñaõõ ñöôïc nghieân cöùu raát laâu vôùi raát nhieàu ngöôøi, song
chæ coù AÊngghen laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ neâu leân tính toång quaùt cuûa nguyeân lyù,
oâng khaúng ñònh nguyeân lyù I chính laø ñònh luaät baûo toaøn vaø bieán ñoåi vaän
ñoäng vaø keát luaän : “nguyeân lyù I laø moät quy luaät tuyeät ñoái cuûa thieân nhieân”.
Thöïc teá ñaõ chöùng toû moïi hieän töôïng vó moâ ñeàu tuaân theo nguyeân lyù
I vaø noù ñaõ giuùp caùc nhaø khoa hoïc vaø trieát hoïc giaûi quyeát ñuùng ñaén caùc vaán
ñeà goïi laø “khuûng hoaûng” cuûa khoa hoïc vaø nhaän thöùc.
§3 khaûo saùt caùc quaù trình caân baèng cuûa khí lyù töôûng treân cô sôû
nguyeân lyù I
Nguyeân lyù I ñöôïc öùng duïng raát roäng raõi trong moïi ngaønh khoa hoïc
ñeå khaûo saùt caùc quaù trình nhieät ñoäng cuûa caùc heä khaùc nhau. ÔÛ ñaây ta chæ
khaûo saùt caùc quaù trình caân baèng ñoái vôùi khí lyù töôûng.
1) Traïng thaùi caân baèng vaø quaù trình caân baèng
a) Ñònh nghóa
Traïng thaùi caân baèng cuûa heä laø traïng thaùi khoâng bieán ñoåi theo thôøi
gian vaø tính baát bieán ñoù khoâng phuï thuoäc caùc quaù trình cuûa ngoaïi vaät.

Moãi traïng thaùi caân baèng ñöôïc xaùc ñònh baèng moät thoâng soá nhieät
ñoäng. Neáu heä laø khoái khí thì caùc thoâng soá nhieät ñoäng ñoù laø hai trong ba
thoâng soá p, V,T. Traïng thaùi caân baèng cuûa heä treân ñoà thò (p,V) ñöôïc bieåu
dieãn baèng moät ñieåm.
Moät heä neáu khoâng töông taùc vôùi ngoaïi vaät, töùc khoâng trao ñoåi coâng
vaø nhieät bao giôø cuõng töï chuyeån tôùi traïng thaùi caân baèng vaø traïng thaùi naøy
toàn taïi maõi. Ñoái vôùi moät heä vó moâ thì chæ coù hai caùch laøm thay ñoåi traïng thaùi
caân baèng : ngoaïi vaät aûnh höôûng leân heä hoaëc döôùi daïng trao ñoåi coâng hoaëc
döôùi daïng trao ñoåi nhieät hoaëc ñoàng thôøi caû hai daïng ñoù. Neáu trong heä coù
nhöõng thaêng giaùng, töùc nhöõng sai leäch nhoû ñoái vôùi traïng thaùi caân baèng, noù
khoâng laøm thay ñoåi traïng thaùi caân baèng vó moâ, trong nhieät ñoäng hoïc ta boû
qua nhöõng thaêng giaùng naøy.
Quaù trình caân baèng laø moät quaù trình bieán ñoåi goàm moät chuoãi lieân
tieáp caùc traïng thaùi caân baèng.
Vôùi ñònh nghóa naøy quaù trình caân baèng laø quaù trình lyù töôûng khoâng
coù thöïc teá, vì trong quaù trình bieán ñoåi heä chuyeån töø traïng thaùi caân baèng
naøy sang traïng thaùi caân baèng tieáp theo thì traïng thaùi caân baèng tröôùc cuõng
bò phaù huûy, noù thay ñoåi theo thôøi gian. Tuy nhieân neáu quaù trình bieán ñoåi laø
voâ cuøng chaäm ñeå coù ñuû thôøi gian caàn thieát laäp laïi traïng thaùi caân baèng môùi
cuûa heä thì quaù trình ñoù ñöôïc coi laø quaù trình caân baèng. Thí duï : quaù trình
neùn khí trong xylanh coù píttoâng. Khi píttoâng ñöùng yeân, khí ôû traïng thaùi caân
baèng vôùi moâi tröôøng xung quanh. Aùp suaát, nhieät ñoä vaø maät ñoä khí ôû taïi
moïi ñieåm trong khoái khí laø nhö nhau. Khi píttoâng chuyeån ñoäng xuoáng döôùi
do taùc duïng cuûa ngoaïi löïc thì aùp suaát cuûa khoái khí ôû caùc ñieåm khaùc nhau seõ
khaùc nhau vì söï thay ñoåi aùp suaát lan truyeàn vôùi vaän toác höõu haïn (baèng vaän
toác truyeàn aâm). ÔÛ saùt píttoâng aùp suaát taêng nhanh hôn choã khaùc. Söï caân
baèng aùp suaát taïi moïi ñieåm trong khoái khí bò phaù huûy caøng maïnh khi
píttoâng chuyeån ñoäng caøng nhanh. Traïng thaùi naøy laø khoâng caân baèng vì noù
khoâng toàn taïi laâu khi píttoâng döøng laïi. Nhö vaäy quaù trình neùn khí trong
thöïc teá laø quaù trình khoâng caân baèng. Caùc thoâng soá traïng thaùi cuûa heä luoân
thay ñoåi neân khoâng theå bieåu dieãn caùc traïng thaùi, caùc quaù trình khoâng caân

baèng treân ñoà thò ñöôïc.
dl
H.5
Tuy nhieân, neáu quaù trình neùn khí laø voâ cuøng chaäm thì söï cheânh
leäch veà aùp suaát, nhieät ñoä vaø maät ñoä ôû caùc ñieåm khaùc nhau trong khoái khí
coù theå boû qua. Khi ñoù moãi traïng thaùi cuûa heä vaø quaù trình bieán ñoåi cuûa heä
coù theå coi laø caân baèng.
Treân ñoà thò (p, V) quaù trình caân baèng ñöôïc bieåu dieãn baèng moät
ñöôøng cong lieân tuïc.
b) Coâng cuûa aùp löïc trong quaù trình caân baèng

Xeùt thí duï ñaõ neâu ôû treân (hình5). Giaû söû khoâng khí ñöôïc bieán ñoåi
theo quaù trình caân baèng, trong ñoù theå tích bieán ñoåi töø V1 ñeán V2. Ngoaïi
löïc taùc duïng leân píttoâng laø F. khi píttoâng dòch chuyeån moät ñoaïn dl thì khoái
khí nhaän ñöôïc coâng töø beân ngoaøi :
δA = -Fdlass
Veá phaûi coù daáu tröø vì khi neùn khí thì dl < 0, khoái khí thöïc söï nhaän
coâng (δA>0).
Do quaù trình laø caân baèng neân ngoaïi löïc F coù giaù trò baèng löïc do
khoái khí taùc duïng leân píttoâng. Goïi p laø aùp suaát cuûa khí leân píttoâng, S laø
dieän tích cuûa píttoâng, ta coù :
F = p.S
Töø ñoù : δA = -pS.dl = -p.dV
Vôùi dV = Sdl laø bieán thieân theå tích cuûa khoái khí öùng vôùi dòch
chuyeån dl.

Coâng maø khoái khí nhaän ñöôïc trong quaù trình neùn treân laø :
V2
A = ∫ δA = − ∫ pdV (5)
V1
δA
0 V1 V2 V
dV
H.6
H.6 moâ taû caùch bieån dieãn coâng naøy treân ñoà thò. Coâng A coù giaù trò
döông vaø trò soá tuyeät ñoái cuûa noù baèng dieän tích giôùi haïn bôûi ñöôøng cong
bieåu dieãn quaù trình caân baèng, truïc hoaønh vaø hai truïc tung ñoái xöùng vôùi V1
vaø V2.
Neáu khoái khí daõn nôû, theå tích cuûa khoái khí taêng leân, coâng maø khoái
khí nhaän ñöôïc theo (5) seõ coù giaù trò aâm, töùc laø khoái khí ñaõ sinh coâng. Neáu
quaù trình daõn töø traïng thaùi 1 ñeán traïng thaùi 2 theo ñöôøng 1a2 (H.7), coâng
maø khoái khí sinh ra coù giaù trò tuyeät ñoái baèng dieän tích 1a2V2V1.
Töø traïng thaùi 1, khoái khí cuõng coù theå bieán ñoåi ñeán traïng thaùi 2 theo
moät ñöôøng khaùc, nhö 1b2 chaúng haïn. Ta thaáy coâng maø khoái khí sinh ra
trong 2 quaù trình ñoù laø khaùc nhau. Roõ raøng coâng laø moät haøm cuûa quaù trình

nhö ta ñaõ noùi ôû §1.

p
1 b
a 2
0 V1 V2 V
H.7
Neáu quaù trình tieán haønh theo moät chu trình 1b2c1, khi trôû veà traïng
thaùi ban ñaàu thì coâng toaøn phaàn do khoái khí sinh ra coù giaù trò tuyeät ñoái
baèng dieän tích cuûa chu trình (Phaàn toâ ñen treân ñoà thò). Deã daøng chöùng
minh ñöôïc ñieàu naøy neáu chia chu trình thaønh hai quaù trình : daõn khí theo
ñöôøng 1b2 vaø neùn khí theo ñöôøng 2c1.
Neáu khoái khí bieán ñoåi theo chu trình ngöôïc laïi : 1c2b1, noù seõ nhaän
coâng coù giaù trò cuõng baèng dieän tích ñoù.
c) Nhieät trong quaù trình caân baèng – Nhieät dung
Nhieät dung rieâng C cuûa moät chaát laø moät ñaïi löôïng vaät lyù coù giaù trò
baèng nhieät löôïng caàn thieát truyeàn cho moät ñôn vò khoái löôïng ñeå nhieät ñoä
cuûa noù taêng theâm moät ñoä.
Goïi m laø khoái löôïng vaät, δQ laø nhieät löôïng truyeàn cho vaät trong
moät quaù trình caân baèng naøo ñoù, dT laø ñoä bieán thieân nhieät ñoä cuûa vaät trong
quaù trình ñoù thì :
δQ
c= hay δQ = m.c.dT (6)
m.dT
Theo ñònh nghóa naøy thì roõ raøng nhieät dung rieâng khoâng ñôn giaù vì
nhieät δQ khoâng phaûi laø vi phaân toaøn phaàn, noù phuï thuoäc vaøo quaù trình bieán
ñoåi caân baèng, c coù theå coù giaù trò töø -∞ ñeán +∞. c chæ coù giaù trò xaùc ñònh neáu
heä nhaän nhieät trong ñieàu kieän nhaát ñònh.

Nhieät dung rieâng phaân töû gam C cuûa moät chaát laø moät ñaïi löôïng veà
trò soá baèng nhieät löôïng caàn truyeàn cho moät mol chaát ñoù ñeå nhieät ñoä cuûa noù
taêng moät ñoä.
Goïi µ laø khoái löôïng cuûa moät mol. Ta coù :
C = µ.c (7)
Trong heä SI ta coù ñôn vò cuûa c vaø C laø :
[c] = J/kg.K , [C] = J/mol.K
Töø (6) vaø (7) coù theå vieát (6) daïng khaùc :
m
δQ = CdT (6’)
µ
2) Noäi naêng cuûa khí lyù töôûng
Theo quan ñieåm cuûa thuyeát ñoäng hoïc phaân töû, moät khoái khí lyù
töôûng laø moät heä goàm raát lôùn caùc phaân töû gioáng nhau, kích thöôùc nhoû khoâng
ñaùng keå (coi laø chaát ñieåm), caùc phaân töû khoâng töông taùc vôùi nhau (tröø khi
va chaïm), caùc phaân töû chuyeån ñoäng hoãn loaïn khoâng ngöøng; neáu khoâng coù
taùc duïng cuûa ngoaïi löïc thì maät ñoä khí ñöôïc phaân boá ñoàng ñeàu, chuyeån
ñoäng cuûa caùc phaân töû hoaøn toaøn ñaúng höôùng.
Caùc phaân töû chuyeån ñoäng hoãn loaïn luoân va chaïm vaøo thaønh bình. Toång
hôïp löïc cuûa caùc phaân töû khí taùc duïng leân thaønh bình khi va chaïm taïo neân aùp löïc
cuûa khoái khí taùc duïng leân thaønh bình.

r
Xeùt moät phaân töû khí khoái löôïng m chuyeån ñoäng vôùi vaän toác v1
theo phöông x ñaäp thaúng goùc vaøo thaønh bình. Giaû thieát va chaïm laø hoaøn
r
toaøn ñaøn hoài, sau va chaïm phaân töû khí baät laïi vôùi vaän toác v1 . Ta coù :
r r
⎪ v1⎪= ⎪ v 2 ⎪= Vx
Theo ñònh lyù veà ñoäng löôïng, ta coù :
r
r r
mv 2 − mv1 = −f x ∆t

r
Vôùi f x laø löïc phaân töû khí taùc duïng leân thaønh bình, ∆t laø thôøi gian
va chaïm trung bình. Chieáu leân phöông x ta coù :
− mv x − mv x = −f x ∆t
2mv x
fx = +
∆t
Trong khoaûng thôøi gian ∆t, soá phaân töû ñaäp vaøo dieän tích S cuûa
thaønh bình naèm trong moät hình truï ñaùy laø S, chieàu daøi laø v.∆t. Goïi n0x laø
maät ñoä phaân töû coù vaän toác vx, soá phaân töû coù vaän toác vx chöùa trong hình truï
noùi treân seõ laø :
n0x(vx∆t.S)
Trong soá n0x phaân töû thæ thì soá phaân töû trung bình chuyeån ñoäng theo
phöông x ñeán ñaäp vaøo thaønh bình chæ laø moät nöûa (vì phöông x coù 2 chieàu
ngöôïc nhau). Nhö theá soá phaân töû coù vaän toác vx ñeán ñaäp vaøo dieän tích S gaây
ra aùp löïc laø :
n0x 2mv x
Fx = ∑ fx = 2
( v x ∆t.S)
∆t
= n 0 x mv 2x S
hình truï
AÙp löïc toång coäng cuûa taát caû caùc phaân töû coù vaän toác vx khaùc nhau
gaây ra treân dieän tích S cuûa thaønh bình laø :
F = ∑ Fx = ∑ n 0 x mv2xS
vx vx
∑ n 0 x v 2x
vx
Ñaët v 2x =
n0
Vôùi n0 laø maät ñoä phaân töû khí. v 2x goïi laø giaù trò trung bình cuûa v 2x .
Ta ñöôïc :
F = n 0 m v 2xS
r
Do chuyeån ñoäng cuûa caùc phaân töû laø ñaúng höôùng, neân vaän toác v cuûa
phaân töû coù 3 thaønh phaàn theo 3 phöông : vx, vy, vz thoûa maõn :
v 2 = v 2x + v 2y + v 2z

Laáy trung bình ta coù :

v 2 = v 2x + v 2y + v 2z
Do tính chaát chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa phaân töû, khoâng coù phöông
öu tieân neân phaûi coù :
v2
v 2x = v 2y = v 2z =
3
Nhö theá ta ñöôïc :
1
F = n 0 m v2S
3
Vaø aùp suaát :
F 1 2 mv2
p = = n 0mv = n 0 (
2
)
S 3 3 2
m v2
Nhöng = Wñ laø giaù trò trung bình cuûa ñoäng naêng phaân töû.
2
Vaäy :
2
p = n 0 wñ (8)
3
Theo phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng cho moät mol khí :
pV = RT
2
Ta ñöôïc n 0 V Wñ = RT
3
n0V baèng soá phaân töû trong moät mol baèng soá Avogadro N. Do ñoù :
2
N Wñ = RT
3
3R
Wñ = T
2N
R
Ñaët kB = = 1,38.10− 23 J / K goïi laø haèng soá Boltzmann. Cuoái
N
cuøng ta ñöôïc :
3
Wñ = k BT (9)
2

(9) laø ñoäng naêng trung bình cuûa phaân töû ñôn nguyeân töû.
Trong tröôøng hôïp toång quaùt, ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc ñoäng naêng
trung bình cuûa phaân töû coù daïng :
i
Wñ = K BT (10)
2
Vôùi i laø soá baäc töï do cuûa phaân töû. Soá baäc töï do laø soá caùc bieán ñoäc
laäp caàn thieát ñeå xaùc ñònh vò trí cuûa vaät trong khoâng gian. Chaát ñieåm (phaân
töû ñôn nguyeân töû) coù 3 baäc töï do, vì vò trí cuûa noù trong khoâng gian ñöôïc
xaùc ñònh bôûi 3 toïa ñoä cuûa noù.
Hai chaát ñieåm caùch nhau moät ñoaïn thaúng khoâng ñoåi (phaân töû löôõng
nguyeân töû) coù 5 baäc töï do, vì ñeå xaùc ñònh vò trí cuûa noù caàn bieát 3 toïa ñoä
cuûa khoái taâm vaø hai goùc quay.
Ba hay nhieàu hôn chaát ñieåm caùch nhau nhöõng ñoaïn khoâng ñoåi
(phaân töû ña nguyeân töû) coù 6 baäc töï do : 3 baäc töï do cuûa chuyeån ñoäng tònh
tieán vaø 3 baäc töï do cuûa chuyeån ñoäng quay (3 goùc quay).
Maxwell ñaõ ñöa ra tieân ñeà veà söï phaân boá ñeàu naêng löôïng theo caùc
baäc töï do (goïi laø ñònh luaät phaân boá ñeàu naêng löôïng theo caùc baäc töï do).
Naêng löôïng töông öùng vôùi moät baäc töï do baèng 1 k BT .
2
Do caùc phaân töû khí lyù töôûng khoâng töông taùc nhau neân toång ñoäng
naêng cuûa caùc phaân töû khí chính laø noäi naêng cuûa heä. Xeùt moät mol khí lyù
töôûng coù N phaân töû, noäi naêng cuûa noù laø :
i i
U = NWñ = Nk BT = RT (11)
2 2
Ñoái vôùi moät khoái khí lyù töôûng coù khoái löôïng m baát kyø; ta coù :
m i
U= RT (12)
µ 2
Töø (11) vaø (12) ta coù theå keát luaän : Noäi naêng cuûa moät khoái khí lyù
töôûng chæ phuï thuoäc nhieät ñoä cuûa khoái khí. Keát quaû naøy hoaøn toaøn phuø hôïp
vôùi thöïc nghieäm.
3) Quaù trình ñaúng tích
Laø quaù trìng bieán ñoåi maø theå tích heä khoâng ñoåi :
V = const (13)

2
p2 1
2’
p1
H.8
0 V V
Treân ñoà thò (p,V), quaù trình ñaúng tích ñöôïc bieåu dieãn baèng moät
ñoaïn thaúng song song Op (H.8). Ñoaïn 1-2 bieåu dieãn quaù trình hô noùng
ñaúng tích, ñoaïn thaúng 1-2’ bieåu dieãn quaù trình laøm laïnh ñaúng tích.
Theo ñònh luaät Gay- Lussac, ta coù :
p p1 p 2
= const => =
T T1 T2
Phöông trình naøy cho pheùp xaùc ñònh aùp suaát vaø nhieät ñoä cuûa khí luùc
ñaàu vaø luùc cuoái cuûa quaù trình ñaúng tích.
Ta tính coâng vaø nhieät maø khoái khí nhaän ñöôïc cuõng nhö ñoä bieán
thieân cuûa khoái khí trong quaù trình ñaúng tích :
Do V= const => dV = 0, theo (4) :
v2
A = − ∫ pdV = 0 (14)
v1
Nhieät löôïng khoái khí nhaän ñöôïc theo (6’) :
T
m 2
m m
Q = ∫ δQ = C v ∫ dT = C v (T2 − T1 ) = C v ∆T (15)
µ T
µ µ
1
Vôùi ∆T = T2 – T1 vaø Cv laø nhieät dung mol ñaúng tích. Theo nguyeân
lyù I, quaù trình ñaúng tích cho :
∆U = A + Q = Q (16)

Bieåu thöùc naøy coù nghóa trong quaù trình ñaúng tích, nhieät trao ñoåi
baèng ñoä bieán thieân noäi naêng cuûa khoái khí.
Theo (12), ta coù :
m i
∆U = R∆ T (17)
µ 2
Töø (15), (16) vaø (17), ta tìm ñöôïc :
i
Cv = R (18)
2
4) Quaù trình ñaúng aùp
Laø quaù trình aùp suaát cuûa khoái khoâng thay ñoåi :
P = const (19)
2’ 1 2
0 V’2 V1 V2 V
H.9
Treân ñoà thò (p,V), quaù trình ñaúng aùp ñöôïc bieåu dieãn baèng moät ñoaïn
thaúng song song vôùi truïc hoaønh OV (H.9). Ñoaïn thaúng 1-2 öùng vôùi quaù
trình daõn ñaúng aùp, ñoaïn 1-2’ öùng vôùi quaù trình neùn ñaúng aùp.
Theo ñònh luaät Gay- Lussac :
V V1 V2
= const => =
T T1 T2
Töø ñaây ta xaùc ñònh ñöôïc theå tích vaø nhieät ñoä cuûa khoái khí luùc ñaàu
vaø luùc cuoái cuûa quaù trình ñaúng aùp.

Coâng khoái khí nhaän ñöôïc :

V2
A = − ∫ PdV = P(V1 − V2 ) (20)
V1
Nhieät khoái khí nhaän ñöôïc :
T
m 2
m
Q = ∫ δQ = C p ∫ dT = C p ∆T (21)
µ T1
µ
Vôùi Cp laø nhieät dung mol ñaúng aùp cuûa khí.
Ñoä bieán thieân noäi naêng cuûa khoái khí theo nguyeân lyù I :
m
∆U = A + Q = P(V1 − V2 ) + C p ∆T (22)
µ
Noäi naêng khí lyù töôûng chæ phuï thuoäc nhieät ñoä, neân trong quaù trình
ñaúng aùp, ñoä bieán thieân noäi naêng cuûa khoái khí theo (17) vaø ta tính ñöôïc Cp.
Töø phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng, ta coù theå vieát :
m m
p(V1 − V2 ) = R (T1 − T2 ) = − R∆T
µ µ
Thay vaøo phöông trình (22) vaø so saùnh vôùi (17), ta ñöôïc :
i+2
Cp = R (23)
2
Töø (18) vaø (23) ta suy ra :
Cp – Cv = R (24)
(24) laø heä thöùc Maye.
Tæ soá :
Cp i+2
=γ= (25)
Cv i
goïi laø soá Poisson hay chæ soá ñoaïn nhieät.
*- Lyù thuyeát coå ñieån veà nhieät dung :
Töø nguyeân lyù I nhieät ñoäng hoïc, ta ruùt ra caùc heä thöùc (18), (23),
(24), (25). Caùc heä thöùc cho thaáy nhieät dung phaân töû gam cuûa khí lyù töôûng
chæ phuï thuoäc vaøo soá baäc töï do cuûa phaân töû khí ñoù chöù khoâng phuï thuoäc
vaøo nhieät ñoä khoái khí. Caùc chaát khí khaùc nhau coù caáu taïo phaân töû gioáng
nhau ñeàu coù cuøng giaù trò nhieät dung phaân töû gam.

So saùnh vôùi thöïc nghieäm thì lyù thuyeát coå ñieån veà nhieät dung khaù
phuø hôïp vôùi phaân töû ñôn nguyeân töû vaø löôõng nguyeân töû ôû nhieät ñoä bình
thöôøng. Song ñoái vôùi khí phaân töû ña nguyeân töû thì khoâng coù söï phuø hôïp
giöõa lyù thuyeát vaø thöïc nghieäm.
Ngoaøi ra, thöïc nghieäm coøn cho thaáy nhieät dung mol phuï thuoäc
nhieät ñoä. ÔÛ phaïm vi nhieät ñoä thöôøng vaø cao noù laø haèng soá, nhöng ôû nhieät
ñoä thaáp noù giaûm theo nhieät ñoä.
Ñeå giaûi thích ñuùng ñaén caùc keát quaû thöïc nghieäm, phaûi döïa vaøo lyù
thuyeát löôïng töû veà nhieät dung.
5) Quaù trình ñaúng nhieät
Laø quaù trình nhieät ñoä khoâng ñoåi :

T = const (26)
Theo ñònh luaät Boyle- Mariotte :
pV = const => p1V1 =p2V2
Phöông trình naøy cho pheùp xaùc ñònh theå tích vaø aùp suaát cuûa khoái
khí luùc ñaàu vaø luùc cuoái cuûa quaù trình ñaúng nhieät.
p
2’
P1 1
P2 2
0 V1 V2 V
H.10

Theo ñoà thò (p,V), quaù trình ñaúng nhieät ñöôïc bieåu dieãn baèng moät
ñoaïn Hypecbol (H.10).
Ñoaïn 1-2 öùng vôùi quaù trình daõn ñaúng nhieät, ñoaïn 1-2’ öùng vôùi quaù
trình neùn ñaúng nhieät. Coâng khoái khí nhaän ñöôïc :
V2
A = − ∫ pdV
V1
Thay p töø phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng vaøo phöông trình
naøy, ta ñöôïc :
V
m 2
dV m V
A = − RT ∫ = RT ln 1 (27)
µ V
V µ V2
1
Do pV = const, neân (27) cuõng coù theå vieát daïng :

m p
A= RT ln 1 (27’)
µ p2
Do noäi naêng khí lyù töôûng chæ phuï thuoäc nhieät ñoä, neân trong quaù
trình ñaúng nhieät U = const, vaø do ñoù :
∆U = 0 (28)
Töø nguyeân lyù I ta tính ñöôïc nhieät maø khoái khí nhaän ñöôïc :
m V m p
Q = −A = RT ln 2 = RT ln 1 (29)
µ V1 µ p2
Neáu A>0 thì Q<0 vaø ngöôïc laïi. Nhö theá trong quaù trình ñaúng nhieät,
neáu neùn ñaúng nhieät thì khoái khí nhaän coâng vaø toûa nhieät; neáu daõn ñaúng
nhieät thì khoái khí nhaän nhieät vaø sinh coâng.
6) Quaù trình ñoaïn nhieät
Laø quaù trình heä khoâng trao ñoåi nhieät vôùi beân ngoaøi :
Q = 0 hay δQ = 0 (30)
Töø nguyeân lyù I, ta coù :
m i
∆U = A = R.∆T (31)
µ 2
Hay :

m i
dU = δA = R.dT (31’)
µ 2
Thay δA = - pdV vaø

vaøo (31’), ta ñöôïc :
m
− pdV = Cv .dT (31”)
µ
Thay P töø phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng (31”), ta ñöôïc :
dV
− RT = C v .dT
V
Hay :
dT R dV
+ =0 (32)
T Cv V
R C p − Cv
maø : = = γ − 1 . Laáy tích phaân (32), ta ñöôïc :
Cv Cv
lnT + (γ -1)lnV = const
ln(T.Vγ-1) = const
T.Vγ-1 = const (33)
(33) cho moái lieân heä giöõa T vaø V trong quaù trình ñoaïn nhieät.
Töø phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng, ta tìm ñöôïc moái lieân heä
giöõa caùc thoâng soá traïng thaùi :
pV γ = const (34)
1− γ
γ
T.p = const (35)
2’
p1 1

p2 2
0 V1 V2 V
H.11
Treân ñoà thò (p,V), quaù trình ñoaïn nhieät ñöôïc bieåu dieãn baèng ñöôøng
cong tuaân theo (34). Ñoaïn 1-2 öùng vôùi quaù trình daõn ñoaïn nhieät, ñoaïn 1-2’
öùng vôùi quaù trình neùn ñoaïn nhieät. Ñöôøng ñoaïn nhieät doác hôn ñöôøng ñaúng
nhieät (H 11). Ta coù theå giaûi thích nhö sau : Quaù trình ñoaïn nhieät δQ=0, ñoä
bieán thieân noäi naêng ñuùng baèng coâng khoái khí nhaän ñöôïc. Khi neùn ñoaïn
nhieät δQ> 0, theo (31’) ta thaáy dU>0, do ñoù dT>0 vaø nhö vaäy nhieät ñoä cuûa
khoái khí taêng leân, do ñoù ñöôøng ñoaïn nhieät ñi leân nhanh hôn ñöôøng ñaúng
nhieät. khi daõn ñoaïn nhieät δQ<0, dU<0 vaø dT<0 vaø nhö vaäy nhieät ñoä cuûa
khoái khí giaûm, ñöôøng ñoaïn nhieät ñi xuoáng nhanh hôn ñöôøng ñaúng nhieät.
Keát quaû ñöôøng ñoaïn nhieät doác hôn ñöôøng ñaúng nhieät.
Töø (33), (34) vaø (35) ta coù theå tính A töø (31) :
v2
A = − ∫ pdV
v1
Vì :
γ p1V1γ
pV = p1V1γ neân p=
Vγ
Thay vaøo treân ñöôïc :
V2
A = - p1V1γ
dV p1V1γ γ −1
[
∫ V γ = γ - 1 = V2 − V1
γ −1
]
V1
γ −1
p1V1 ⎡⎛ V2 ⎞ ⎤
A= ⎢⎜ ⎟ − 1⎥
γ − 1 ⎢⎜⎝ V1 ⎟⎠ ⎥⎦
⎣
Neáu thay p1V1γ = p 2 V2γ , ta ñöôïc :

p1V1 − p1V1
A= (37)
γ −1
m
Neáu thay p1V1 = RT1 vaøo (36), ta ñöôïc :
µ
γ −1
m RT1 ⎡⎛ V2 ⎞ ⎤
A= ⎢⎜ ⎟ − 1⎥ (38)
µ γ − 1 ⎢⎜⎝ V1 ⎟⎠ ⎥⎦
⎣
Hay:
⎡ γ −1 ⎤
m RT1 ⎢ p 2
⎛ ⎞ γ
A= ⎜⎜ ⎟⎟ − 1⎥ (39)
µ γ − 1 ⎢⎝ p1 ⎠ ⎥
⎢⎣ ⎥⎦
Coâng, nhieät vaø bieán thieân noäi naêng cuûa khoái khí trong caùc quaù trình
bieán ñoåi vaø khaûo saùt coù theå toùm taét trong baûng 1.
*- Quaù trình ña bieán :
Caùc quaù trình ñaõ xeùt ôû treân laø nhöõng tröôøng hôïp rieâng cuûa quaù trình
ña bieán. Ñoù laø quaù trình aùp suaát vaø theå tích khí lyù töôûng lieân heä vôùi nhau bôûi
heä thöùc :
PV n = const (40)
Vôùi n = (-∞, +∞). Caùc tröôøng hôïp rieâng cuûa quaù trình ña bieán neâu
trong baûng sau :
N Quaù trình
0 Ñaúng aùp
1 Ñaúng nhieät
γ Ñoaïn nhieät

±∞ Ñaúng tích
Baûng 1
m
C ∆T
µ v
Quaù trình Phöông A Q ∆U = A + Q

trình cuûa
quaù trình
p m
C v ∆T
m
C v ∆T
Ñaúng tích = const 0 µ µ
T
P m
C p ∆T
m
Ñaúng aùp = const P(V1 − V2 ) µ
Cv ∆T
T µ
m V m V2
Ñaúng nhieät PV = const RT ln 1 RT ln
µ V2 µ V1 0
m m
Ñoaïn nhieät PV γ = const C v ∆T 0 C v ∆T
µ µ

CHÖÔNG 3. NGUYEÂN LYÙ II NHIEÄT ÑOÄNG HOÏC
Ta ñaõ bieát caùc quaù trình bieán ñoåi vó moâ trong töï nhieân ñeàu tuaân
theo nguyeân lyù I nhieät ñoäng hoïc. Nguyeân lyù I theå hieän ñònh luaät baûo
toaøn vaø chuyeån hoaù naêng löôïng, noù cho ta thaáy moái töông quan giöõa
coâng vaø nhieät veà maët soá löôïng : neáu xaûy ra söï bieán ñoåi giöõa coâng vaø
nhieät thì söï bieán ñoåi naøy theo moät tyû leä hoaøn toaøn xaùc ñònh. Tuy nhieân
nguyeân lyù I khoâng cho bieát quaù trình bieán ñoåi giöõa coâng vaø nhieät trong
töï nhieân dieãn ra theo chieàu naøo cuõng nhö söï khaùc bieät giöõa coâng vaø
nhieät. Trong thöïc teá, coù nhöõng quaù trình vó moâ hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi
nguyeân lyù I nhöng khoâng bao giôø xaûy ra trong töï nhieân. Ta xeùt vaøi thí
duï :
+ Xeùt heä coâ laäp goàm hai vaät coù nhieät ñoä khaùc nhau töông taùc
nhau baèng caùch trao ñoåi nhieät. Theo nguyeân lyù I nhieät löôïng toûa ra töø
vaät naøy baèng nhieät löôïng maø vaät kia thu vaøo theo chieàu naøo cuõng ñöôïc.
Tuy nhieân thöïc teá cho thaáy chæ coù quaù trình nhieät truyeàn töø vaät noùng
sang vaät laïnh hôn maø khoâng xaûy ra quaù trình theo chieàu ngöôïc laïi.
+ Moät vaät khoái löôïng m ôû ñoä cao h treân maët ñaát, khi rôi xuoáng
(boû qua ma saùt vôùi khoâng khí) ñaát, ñoäng naêng cuûa noù taêng daàn, theá
naêng giaûm daàn; tôùi maët ñaát ñoäng naêng cuûa noù ñaït cöïc ñaïi baèng m.g.h,
coøn theá naêng baèng 0 ; khi va chaïm vôùi maët ñaát ñoäng naêng naøy chuyeån
hoùa thaønh nhieät laøm ñaát noùng leân. Quaù trình ngöôïc laïi : vaät ôû treân maët
ñaát laáy moät nhieät löôïng baèng m.g.h, chuyeån ñoäng leân ñeán ñoä cao h –
Quaù trình naøy phuø hôïp vôùi nguyeân lyù I, nhöng trong thöïc teá khoâng bao
giôø xaûy ra.
+ Coù 2 bình chöùa khí vôùi aùp suaát khaùc nhau. Khi noái hai bình
thoâng nhau thì ñeå töï nhieân seõ tieán tôùi traïng thaùi san baèng aùp suaát maø
khoâng xaûy ra quaù trình ngöôïc laïi : khí doàn töø bình aùp suaát thaáp sang
bình aùp suaát cao; maëc duø 2 quaù trình ñeàu phuø hôïp vôùi nguyeân lyù I.
Nhö vaäy nguyeân lyù I khoâng cho bieát chieàu dieãn bieán cuûa caùc quaù
trình xaûy ra trong töï nhieân.

Nguyeân lyù I cuõng khoâng cho thaáy söï khaùc nhau trong quaù trình
chuyeån hoaù giöõa coâng vaø nhieät. Theo nguyeân lyù I coâng vaø nhieät laø
töông ñöông nhau, coù theå chuyeån hoaù laãn nhau. Nhöng thöïc teá cho
thaáy coâng coù theå chuyeån hoaù hoaøn toaøn thaønh nhieät, nhöng nhieät chæ
coù theå bieán ñoåi 1 phaàn thaønh coâng maø khoâng theå bieán ñoåi hoaøn toaøn
thaønh coâng.
Nguyeân lyù I cuõng khoâng cho thaáy chaát löôïng cuûa nhieät. Thöïc teá
cho thaáy cuøng moät nhieät löôïng, nhöng neáu laáy ôû nguoàn coù nhieät ñoä cao
seõ coù chaát löôïng cao hôn neáu laáy ôû nguoàn coù nhieät ñoä thaáp hôn.
Nhö vaäy nguyeân lyù I khoâng giaûi quyeát ñöôïc nhieàu hieän töôïng
trong töï nhieân. Nguyeân lyù II seõ khaéc phuïc nhöõng haïn cheá treân cuûa
nguyeân lyù I, cuõng vôùi nguyeân lyù I taïo thaønh moät heä thoáng lyù luaän chaët
cheõ laøm cô sôû cho vieäc nguyeân cöùu nhieät hoïc.
Ngoaøi ra nguyeân lyù II coøn ñoùng vai troø raát quan troïng trong kyõ
thuaät cuûa caùc ñoäng cô nhieät.

§1 Quaù trình thuaän nghòch vaø khoâng thuaän nghòch

1) Ñònh nghóa
Quaù trình thuaän nghòch laø quaù trình bieán ñoåi cuûa heä töø traïng
thaùi 1 sang traïng thaùi 2 vaø ngöôïc laïi töø traïng thaùi 2 sang traïng thaùi 1
qua taát caû caùc traïng thaùi trung gian maø quaù trình thuaän ñaõ ñi qua.
Nhö theá quaù trình thuaän nghòch cuõng laø quaù trình caân baèng.
Quaù trình caân baèng laø chuoãi lieân tieáp caùc traïng thaùi caân baèng. ÔÛ traïng
thaùi caân baèng caùc thoâng soá traïng thaùi cuûa heä hoaøn toaøn xaùc ñònh. ÔÛ
traïng thaùi khoâng caân baèng thì khoâng theå xaùc ñònh caùc thoâng soá traïng
thaùi cuûa heä, hay noùi khaùc caùc thoâng soá traïng thaùi cuûa heä seõ khaùc nhau
ôû caùc ñieåm khaùc nhau cuûa heä; khi heä thay ñoåi traïng thaùi thì khoâng theå
laëp laïi traïng thaùi ban ñaàu ñöôïc. Nhö vaäy trong quaù trình thuaän nghòch
khoâng theå coù traïng thaùi naøo khoâng caân baèng. Noùi khaùc quaù trình thuaän
nghòch laø quaù trình caân baèng.
Neáu bieåu dieãn treân giaûn ñoà traïng thaùi quaù trình thuaän nghòch thì ñoà thò cuûa quaù trình
thuaän vaø ñoà thò cuûa quaù trình nghòch seõ truøng nhau. Coâng vaø nhieät heä nhaän ñöôïc trong
quaù trình nghòch baèng coâng vaø nhieät heä caáp cho beân ngoaøi trong quaù trình thuaän.
Nhö theá ñoái vôùi quaù trình thuaän nghòch, khi heä trôû veà traïng thaùi
ban ñaàu thì moâi tröôøng xung quanh khoâng theå xaûy ra moät bieán ñoåi naøo.
Trong thöïc teá thöôøng xaûy ra caùc quaù trình maø heä bieán ñoåi qua moät soá
traïng thaùi khoâng caân baèng. Quaù trình naøy goïi laø quaù trình khoâng thuaän
nghòch. Nhö theá ta coù ñònh nghóa :
Quaù trình khoâng thuaän nghòch laø quaù trình khi tieán haønh theo
chieàu nghòch, heä khoâng qua ñaày ñuû caùc traïng thaùi trung gian nhö trong
quaù trình thuaän.
Ñoái vôùi quaù trình khoâng thuaän nghòch, coâng vaø nhieät heä nhaän
ñöôïc töø beân ngoaøi trong quaù trình nghòch khoâng baèng coâng vaø nhieät heä
caáp cho beân ngoaøi trong quaù trình thuaän. Nhö vaäy trong quaù trình
khoâng thuaän nghòch khi heä trôû veà traïng thaùi ban ñaàu thì moâi tröôøng
xung quanh bò bieán ñoåi.
2) Ví duï
a) Quaù trình thuaän nghòch

Dao ñoäng cuûa con laéc khoâng ma saùt vaø nhieät ñoä con laéc baèng
nhieät ñoä moâi tröôøng – dao ñoäng ñieàu hoaø.
Quaù trình neùn giaõn khí ñoaïn nhieät voâ cuøng chaäm cuûa pitton
trong xylanh caùch nhieät vôùi moâi tröôøng.
Noùi chung moïi quaù trình cô hoïc khoâng ma saùt ñeàu laø quaù trình
thuaän nghòch.
b) Quaù trình khoâng thuaän nghòch
Thöïc nghieäm cho thaáy caùc quaù trình vó moâ treân thöïc teá xaûy ra
bao giôø cuõng coù trao ñoåi nhieät vôùi beân ngoaøi. Do ñoù caùc quaù trình vó moâ
thöïc teá ñeàu laø caùc quaù trình khoâng thuaän nghòch.
Thí duï : + Caùc quaù trình cô hoïc coù ma saùt, luoân coù söï bieán ñoåi
coâng thaønh nhieät => moâi tröôøng bò bieán ñoåi.
+ Quaù trình truyeàn nhieät töø vaät noùng sang vaät laïnh hôn : ñeå
thöïc hieän quaù trình ngöôïc laïi nhieät truyeàn töø vaät laïnh sang vaät noùng
hôn phaûi coù taùc ñoäng beân ngoaøi (coâng cô hoïc chaúng haïn) – ñoù laø
nguyeân lyù cuûa maùy laïnh.
3) YÙ nghóa
Ta thaáy quaù trình thuaän nghòch laø lyù töôûng khoâng coù trong thöïc
teá. Trong thöïc teá chæ xaûy ra quaù trình khoâng thuaän nghòch. Ñieàu naøy
chöùng toû chieàu bieán ñoåi cuûa caùc quaù trình töï nhieân laø tieán tôùi traïng
thaùi caân baèng. Khi heä ñaõ ôû traïng thaùi caân baèng thì khoâng theå töï phaùt
xaûy ra quaù trình ñöa heä tôùi traïng thaùi khoâng caân baèng.
Tuy nhieân, vieäc nghieân cöùu caùc quaù trình thuaän nghòch raát quan
troïng trong vieäc thieát laäp bieåu thöùc ñònh löôïng cuûa nguyeân lyù II. So vôùi
quaù trình khoâng thuaän nghòch, quaù trình thuaän nghòch lôïi nhaát veà
phöông dieän coâng vaø nhieät. Vì theá trong vieäc cheá taïo ñoäng cô nhieät, kyõ
thuaät cheá taïo maùy ñeå noù hoaït ñoäng theo caùc quaù trình caøng gaàn vôùi
quaù trình thuaän nghòch seõ coù hieäu suaát caøng cao.

§2 Nguyeân lyù II nhieät ñoäng hoïc

1) Maùy nhieät
Maùy nhieät laø moät heä hoaït ñoäng tuaàn hoaøn bieán ñoåi coâng thaønh
nhieät hoaëc ngöôïc laïi.
Trong maùy nhieät coù chaát vaän chuyeån laøm nhieäm vuï bieán ñoåi noùi
treân goïi laø taùc nhaân. Khi maùy nhieät hoaït ñoäng, taùc nhaân seõ thöïc hieäc
vieäc trao ñoåi nhieät vôùi caùc vaät coù nhieät ñoä khaùc nhau goïi laø caùc nguoàn
nhieät. Caùc nguoàn nhieät ñöôïc coi laø coù nhieät ñoä khoâng ñoåi vaø söï trao ñoåi
nhieät khoâng aûnh höôûng ñeán nhieät ñoä cuûa noù. Thöôøng maùy nhieät trao
ñoåi nhieät vôùi hai nguoàn nhieät. Nguoàn coù nhieät ñoä cao hôn goïi laø nguoàn
noùng, nguoàn coù nhieät ñoä thaáp hôn goïi laø nguoàn laïnh. Caùc maùy nhieät
hoaït ñoäng tuaàn hoaøn do caùc taùc nhaân bieán ñoåi theo chu trình.
a) Ñoäng cô nhieät
Laø loaïi maùy nhieät bieán nhieät thaønh coâng nhö maùy hôi nöôùc,
ñoäng cô ñoát trong.
Taùc nhaân trong ñoäng cô nhieät bieán ñoåi theo chu trình thuaän
nghòch, ñöôøng cong bieåu dieãn chu trình coù chieàu theo chieàu kim ñoàng
hoà (sinh coâng).
Goïi : Q1 laø nhieät löôïng taùc nhaân nhaän cuûa nguoàn noùng.
Q2 laø nhieät löôïng taùc nhaân nhaän cuûa nguoàn laïnh.
A laø coâng maø taùc nhaân sinh ra.
Hieäu suaát η cuûa ñoäng cô nhieät ñöôïc ñònh nghóa :
A
η= (1)
Q1
Theo nguyeân lyù I thì trong moät chu trình coâng do taùc nhaân sinh
ra baèng nhieät maø noù thaät söï nhaän vaøo. Do ñoù A = Q1- Q2 vaø (1) thaønh :
Q1 − Q 2 Q
η= =1- 2 (2)
Q1 Q1
b) Maùy laïnh

Laø loaïi maùy nhieät tieâu thuï coâng ñeå vaän chuyeån nhieät töø nguoàn
laïnh sang nguoàn noùng.
Taùc nhaân trong maùy laïnh bieán ñoåi theo chu trình ngöôïc, ñöôøng
cong bieåu dieãn chu trình coù chieàu ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà.
Taùc nhaân (khí) ñöôïc neùn ñoaïn nhieät vaø nhaän coâng A, khi ñoù
nhieät ñoä cuûa taùc nhaân taêng leân, noù ñöôïc ñöa qua boä phaän trao ñoåi
nhieät nhaû löôïng nhieät Q2 vaø noù ñöôïc laøm laïnh ñeán nhieät ñoä T1 vaø do aùp
suaát cao noù bò hoùa loûng, sau ñoù noù ñi qua moät van vaø boác hôi neân nhieät
ñoä cuûa noù giaûm nhanh ñeán nhieät ñoä T2, hôi coù nhieät ñoä T2 naøy ñi qua heä
thoáng laøm laïnh vaø nhaän nhieät löôïng Q1 roài ñi veà boä phaän neùn ñoaïn
nhieät tieáp tuïc thöïc hieän chu trình tieáp theo.
Heä soá laøm laïnh K cuûa maùy laïnh ñöôïc ñònh nghóa :
Q1
K= (3)
A
2) nguyeân lyù II
Nguyeân lyù II ñöôïc ruùt ra töø thöïc nghieäm nghieân cöùu caùc quaù
trình xaûy ra trong töï nhieân. Coù nhieàu caùch phaùt bieåu nguyeân lyù II ôû
ñaây ta neâu
hai caùch phaùt bieåu ñieån hình :

* Phaùt bieåu cuûa Clausius : Nhieät khoâng theå töï ñoäng truyeàn töø
vaät laïnh sang vaät noùng hôn.
Quaù trình truyeàn nhieät töø vaät laïnh sang vaät noùng hôn ñoøi hoûi
phaûi coù taùc duïng beân ngoaøi, töùc laø moâi tröôøng xung quanh bò bieán ñoåi.
Ta coù caùch phaùt bieåu khaùc cuûa Clausius :
Khoâng theå thöïc hieän ñöôïc moät quaù trình maø keát quaû duy nhaát
laø truyeàn naêng löôïng döôùi daïng nhieät töø vaät laïnh hôn sang vaät noùng
hôn maø khoâng ñeå laïi daáu veát gì ôû moâi tröôøng xung quanh.
* Phaùt bieåu cuûa Thomson : Khoâng theå cheá taïo ñöôïc moät maùy
hoaït ñoäng tuaàn hoaøn bieán ñoåi lieân tuïc nhieät thaønh coâng maø khoâng ñeå
laïi daáu veát gì ôû moâi tröôøng xung quanh.

Nhöõng maùy naøy goïi laø ñoäng cô vónh cöûu loaïi 2. nhö vaäy phaùt
bieåu cuûa Thomson coù theå neâu caùch khaùc :
Khoâng theå cheá taïo ñöôïc ñoäng cô vónh cöûu loaïi 2.
Veà maët naêng löôïng ñoäng cô vónh cöûu loaïi 2 khoâng maâu thuaãn
vôùi nguyeân lyù I nhöng dieãn bieán naøy khoâng xaûy ra trong thöïc teá.
* Söï töông ñöông cuûa hai phaùt bieåu : Hai phaùt bieåu treân laø töông
ñöông. Ta coù theå chöùng minh ñieàu naøy :
Giaû söû coù ñoäng cô nhieät lyù töôûng : sinh coâng A baèng caùch laáy
nhieät Q1 töø moät nguoàn coù nhieät ñoä T2. Laáy coâng A caáp cho moät maùy
laïnh (thöïc) hoaït ñoäng taûi nhieät löôïng Q2 töø nguoàn coù nhieät ñoä T2 naøy
sang nguoàn noùng hôn coù nhieät ñoä T1 . Keát quaû nguoàn noùng T1 seõ nhaän
löôïng nhieät toång coäng laø Q2 + A = Q2 + Q1 . Löôïng nhieät Q2 + Q1 ñeàu
laáy töø nguoàn laïnh nhieät ñoä T2 . Nhö theá neáu gheùp ñoäng cô nhieät lyù
töôûng (vi phaïm nguyeân lyù II trong caùch phaùt bieåu cuûa Thomson) vôùi
moät maùy laïnh thöïc teá thaønh moät toå hôïp thì toå hôïp naøy seõ trôû thaønh
moät maùy laïnh lyù töôûng (vi phaïm nguyeân lyù II trong caùch phaùt bieåu cuûa
Clansius).
Ta cuõng coù theå chöùng minh baèng caùch töông töï ñöôïc raèng neáu
cheá taïo ñöôïc moät maùy laïnh lyù töôûng thì cuõng coù theå duøng noù ñeå bieán
moät ñoäng cô thöïc thaønh moät ñoäng cô lyù töôûng.
Nhö vaäy, hai caùch phaùt bieåu laø hoaøn toaøn töông nhau, thöïc chaát
laø khaúng ñònh cuøng moät ñònh luaät. Neáu vi phaïm caùi naøy, töï khaéc seõ vi
phaïm caùi kia.
§3 Chu trình Carnot vaø ñònh lyù Carnot

1) Chu trình Carnot
Chu trình thuaän nghòch ñôn giaûn nhaát coù khaû naêng sinh coâng
goàm hai quaù trình ñaúng nhieät thuaän nghòch vaø hai quaù trình ñoaïn nhieät
thuaän nghòch do Carnot tìm ra goïi laø chu trình Carnot.
(H.1) bieåu dieãn chu trình Carnot thuaän.

P
Q1
1 T1 2
T2
4 3
0 V1 V4 V2 V3 V
H.1
Ta tính hieäu suaát cuûa chu trình Carnot thuaän nghòch. Giaû söû taùc
nhaân laø khí lyù töôûng. Theo (2) ta coù :
Q2
η= 1-
Q1
Q1 vaø Q2 laø nhieät löôïng khí nhaän cuûa nguoàn noùng T1 vaø nhaû cho
nguoàn laïnh nhieät ñoä T2 trong hai quaù trình ñaúng nhieät :
m V
Q1 = RT1ln 2
µ V1
m V
Q1 = RT2ln 3 (= - Q’2 , Q’2 laø nhieät löôïng khí nhaän cuûa
µ V4
nguoàn laïnh ).
Thay Q1 vaø Q2 vaøo bieåu thöùc cuûa η ta ñöôïc :
V3
T2 ln
η = 1− V4
V2
T1 ln
V1
Trong quaù trình ñoaïn nhieät 2-3 vaø 4-1 ta coù :
T1V2γ −1 = T2 V3γ −1

T1V1γ −1 = T2 V4γ −1
Chia veá ñoái veá hai ñaúng thöùc naøy ta ñöôïc :
γ −1 γ −1
⎛ V2 ⎞ ⎛V ⎞
⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ 3 ⎟⎟
⎝ V1 ⎠ ⎝ V4 ⎠
V2 V3
hay : =
V1 V4
Cuoái cuøng ta coù :
T2
η = 1− (4)
T1
Nhö vaäy hieäu suaát cuûa chu trình Carnot thuaän nghòch ñoái vôùi
khí lyù töôûng chæ phuï thuoäc nhieät ñoä cuûa nguoàn noùng vaø nguoàn laïnh.
Xeùt chu trình Carnot chaïy theo chieàu nghòch. Khi ñoù khí nhaän
cuûa nguoàn laïnh nhieät löôïng Q2 trong quaù trình 4-3, nhaän coâng A vaø nhaû
cho nguoàn noùng nhieät löôïng Q1 trong quaù trình 2-1.
Theo nguyeân lyù I, trong moät chu trình coâng maø khí nhaän vaøo seõ
baèng nhieät noù toûa ra :
A = Q1 – Q2
Heä soá laøm laïnh cuûa chu trình Carnot ngöôïc :
Q2 Q2
K= =
A Q1 − Q 2
Trong quaù trình ñaúng nhieät 4-3 vaø 2-1 ta coù :
m V
Q2 = RT2 ln 3
µ V4
m V
Q1 = RT1 ln 1
µ V2
Thay Q2 vaø Q1 vaøo bieåu thöùc cuûa K ta ñöôïc :
V3
T2 ln
V4
K=
V1 V
T1 ln − T2 ln 3
V2 V4

V1 V3
Laøm töôïng töï nhö treân ta coù = . Cuoái cuøng ta ñöôïc :
V2 V4
T2
K= (5)
T1 − T2
Nhö theá heä soá laøm laïnh cuûa chu trình carnot ngöôïc cuõng chæ
phuï thuoäc nhieät ñoä cuûa nguoàn laïnh vaø nguoàn noùng.
2) Ñònh lyù Carnot
Hieäu suaát cuûa taát caû caùc ñoäng cô thuaän nghòch chaïy theo chu
trình Carnot vôùi cuøng nguoàn noùng vaø nguoàn laïnh ñeàu baèng nhau vaø
khoâng phuï thuoäc vaøo taùc nhaân cuõng nhö caùch cheá taïo maùy. Hieäu suaát
cuûa ñoäng cô khoâng thuaän nghòch nhoû hôn hieäu suaát cuûa ñoäng cô thuaän
nghòch.
Giaû söû coù hai ñoäng cô thuaän nghòch I vaø II chaïy theo chu trình
Carnot vôùi cuøng nguoàn noùng vaø nguoàn laïnh, nhieät löôïng chuùng laáy cuûa
nguoàn noùng ñeàu laø Q1 vaø nhaû cho nguoàn laïnh töông öùng laø Q2I vaø Q2II.
Nhö vaäy hieäu suaát cuûa chuùng laø :
Q 2I Q 2II
ηI = 1 − vaø ηII = 1−
Q1 Q1
Ta chöùng minh ηI = ηII . Giaû söû ηI > ηII töùc Q 2I < Q 2II :
Xeùt ñoäng cô gheùp goàm hai ñoäng cô treân vôùi ñoäng cô I chaïy
theo chieàu thuaän vaø ñoäng cô II chaïy theo chieàu ngöôïc. Trong moät
I
chu trình ñoäng cô I sinh coâng baèng Q1 – Q2 . Ñoäng cô II laáy cuûa
nguoàn laïnh nhieät löôïng Q2II, nhaû cho nguoàn noùng nhieät löôïng Q1
II
vaø nhaän coâng baèng Q1 – Q2 . Keát quaû laø ñoäng cô khoâng trao ñoåi
II I
nhieät vôùi nguoàn noùng, nhaän cuûa nguoàn laïnh nhieät löôïng Q2 - Q2
> 0 vaø sinh coâng :
(Q1 – Q2I) – (Q1 – Q2II) = Q2II – QI > 0
Noäi naêng cuûa caû hai ñoäng cô khoâng thay ñoåi vì chuùng thöïc hieän
chu trình.

Ñoäng cô gheùp khoâng vi phaïm nguyeân lyù I vì sau moät chu trình
toaøn boä nhieät nhaän ñöôïc ñeàu sinh coâng, nhöng noù vi phaïm nguyeân lyù II
vì noù sinh coâng chæ baèng nhieät trao ñoåi vôùi moät nguoàn nhieät. Vì vaäy
khoâng theå coù ñoäng cô naøy, töùc khoâng theå xaûy ra tröôøng hôïp ηI > ηII .
Tröôøng hôïp ηI < ηII , chöùng minh töông töï nhö treân ta thaáy
cuõng khoâng theå xaûy ra ηI < ηII .
Nhö theá baét buoäc ηI = ηII . Trong toaøn boä lyù luaän ôû treân, ta
khoâng heà giaû thieát ñoäng cô chaïy vôùi taùc nhaân naøo. Vì vaäy ta coù theå ñi
ñeán keát luaän hieäu suaát cuûa chu trình Carnot thuaän nghòch chaïy vôùi baát
kyø taùc nhaân naøo, vôùi baát kyø loaïi maùy naøo cuõng baèng :
T2
η = 1− (6)
T1
Ta chöùng minh yù thöù 2 cuûa ñònh lyù Carnot :
Giaû söû coù hai ñoäng cô : 1 ñoäng cô chaïy theo chu trình Carnot
thuaän nghòch, 1 ñoäng cô chaïy theo chu trình khoâng thuaän nghòch. Hai
ñoäng cô cuøng laáy ôû nguoàn noùng nhieät löôïng Q1 vaø cuøng nhaû cho nguoàn
laïnh nhieät löôïng Q2 . Hieäu suaát cuûa ñoäng cô khoâng thuaän nghòch laø :
A' Q1 − Q 2 − Q 3
ηK = =
Q1 Q1
A’ laø coâng do ñoäng cô khoâng thuaän nghòch sinh ra, Q3 laø nhieät
löôïng maát maùt do truyeàn cho caùc vaät khaùc vaø choáng laïi söï ma saùt. Nhö
theá so saùnh vôùi hieäu suaát cuûa ñoäng cô thuaän nghòch :
A Q1 − Q 2
η= =
Q1 Q1
Ta thaáy roõ raøng ηK < η
Cuõng chöùng minh ñöôïc raèng hieäu suaát cuûa chu trình thuaän
nghòch baát kyø thöïc hieän giöõa caùc nguoàn nhieät noùng vaø laïnh bao giôø
cuõng nhoû hôn hieäu suaát cuûa chu trình Carnot thuaän nghòch chaïy vôùi 2
nguoàn nhieät ñoù.
Töø ñònh lyù Carnot, ta ruùt ra moät soá nhaän xeùt quan troïng sau :
+ Nhieät khoâng theå bieán ñoåi hoaøn toaøn thaønh coâng : ta bieát hieäu
suaát lôùn nhaát laø cuûa ñoäng cô chaïy theo chu trình Carnot thuaän nghòch

T2
η = 1− , T2 khoâng theå baèng 0 vaø T1 khoâng theå baèng ∞ vaø nhö vaäy
T1
η khoâng theå baèng 1 hay η < 1 ⇒ A < Q töùc laø coâng maø heä sinh ra
luoân nhoû hôn nhieät löôïng maø noù nhaän vaøo.
+ Hieäu suaát ñoäng cô nhieät caøng cao neáu nhieät ñoä nguoàn noùng T1
caøng cao nhieät ñoä nguoàn laïnh T2 caøng thaáp. Trong thöïc teá, thöôøng thì
T2 laø nhieät ñoä moâi tröôøng töï do. Vì vaäy ñeå taêng η ta phaûi taêng T1. Vôùi
cuøng nhieät löôïng nhaän vaøo Q1, η caøng lôùn neáu T1 caøng lôùn. Ñieàu naøy
coù nghóa nhieät löôïng laáy töø vaät coù nhieät ñoä cao coù “chaát löôïng” cao
hôn nhieät löôïng laáy töø vaät coù nhieät ñoä thaáp hôn.
+ Muoán taêng hieäu suaát ñoäng cô nhieät phaûi cheá taïo sao cho noù
caøng gaàn thuaän nghòch caøng toát. Muoán vaäy phaûi giaûm maát maùt do
truyeàn nhieät vaø ma saùt trong heä.
§4 Entropi
1) Bieåu thöùc ñònh löôïng cuûa nguyeân lyù II
Vôùi chu trình Carnot thuaän nghòch ta coù :
Q1 − Q 2 T1 − T2 Q1 Q 2
η= = ⇒ =
Q1 T1 T1 T2
Qui öôùc nhieät löôïng nhaän töø nguoàn noùng Q1 > 0, nhieät löôïng toûa
ra cho nguoàn laïnh Q2 < 0 thì ta coù theå vieát :
Q1 Q 2
+ =0 (7)
T1 T2
Vôùi chu trình baát kyø laøm vieäc vôùi 2 nguoàn nhieät ñoä T1 vaø T2
theo ñònh lyù Carnot ta coù :
Q1 Q 2
+ ≤0 (8)
T1 T2

Tröôøng hôïp toång quaùt heä bieán ñoåi theo moät chu trình thuaän
nghòch vôùi nhieàu nguoàn nhieät ñoä T1 , T2 , … vôùi nhieät löôïng Q1 , Q2 , …
maø heä nhaän ñöôïc töø beân ngoaøi.
Chia chu trình thaønh nhöõng chu trình Carnot nhoû (H.2). ta thaáy
chu trình thöù i vaø i+1 chung nhau ñöôøng ñaúng nhieät nhöng coù chieàu
ngöôïc nhau neân toång nhieät löôïng trao ñoåi baèng 0 vaø toång nhieät löôïng
heä caùc chu trình Carnot nhoû trao ñoåi laø nhieät löôïng trao ñoåi cuûa chu
trình ta xeùt. Khi ñoù (7) thaønh :
Q
∑ Ti =0 (9)
i i
P T1
T2
0 V
H.2
Neáu chu trình heä bieán thieân lieân tuïc (soá chu trình Carnot nhoû
→ ∞ ) thì giôùi haïn cuûa (9) laø tích phaân :
δQ
∫ T =0 (10)
Vôùi chu trình baát kyø thì :

δQ
∫ T ≤0 (10’)
2) Haøm Entropi

Xeùt heä bieán ñoåi töø traïng thaùi 1 ñeán traïng thaùi 2 theo 2 quaù trình
thuaän nghòch 1a2 vaø 1b2 (H.3). Theo (10) :
δQ δQ δQ
∫ T
=0= ∫ + ∫
T 2 b1 T
1a 2 b1 1a 2
δQ δQ
⇒ ∫ T ∫ T=
1a 2 1b 2
p
1 a
H.3
b 2
0 V
δQ
Nhö theá ∫ T
theo caùc quaù trình thuaän nghòch khoâng phuï
thuoäc quaù trình maø chæ phuï thuoäc traïng thaùi ñaàu vaø traïng thaùi cuoái. Noù
ñaëc tröng cho tính chaát noäi taïi cuûa heä goïi laø Entropi S cuûa heä :
δQ
dS = (11)
T Thuaän nghòch
Haøm S coù tính chaát töông töï noäi naêng U :
+ S laø haøm traïng thaùi, töùc noù chæ phuï thuoäc traïng thaùi cuûa heä
maø khoâng phuï thuoäc quaù trình bieán ñoåi cuûa heä.
+ S laø ñaïi löôïng coäng ñöôïc töùc S cuûa heä caân baèng baèng toång caùc
Si cuûa töøng phaàn rieâng bieät cuûa heä.
+ Töø (11) ta thaáy S ñöôïc xaùc ñònh sai keùm moät haèng soá :
δQ
S = S0 + ∫T (12)
S0 laø giaù trò Entropi taïi goác tính toaùn, qui öôùc S0 = 0 ôû T = 0K
khi ñoù S seõ ñôn trò. Trong heä SI : [S] = J / K.

Xeùt moät chu trình töï nhieân goàm moät quaù trình thuaän nghòch
1a2 vaø moät quaù trình baát thuaän nghòch 2b1. theo (10’) :
δQ δQ δQ
∫ = ∫ + ∫ <0 p
T 1a2 T 2 b1 T
Do quaù trình 1a2 laø thuaän nghòch neân :
δQ δQ 1 b
∫ T
=− ∫
T
<0
1a 2 2 a1
Do ñoù : a 2
δQ δQ
∫ < ∫
T 2 a1 T
(13)
2 b1
0 V
Do 2a1 laø quaù trình thuaän nghòch neân : H.4
δQ 1 δQ 1
∫ T
=∫
2 Y
= ∫ dS = ∆S
2
2 a1
coøn 2b1 laø quaù trình khoâng thuaän nghòch, do ñoù (13) thaønh :
δQ
∫ T < ∆S (14)
Ktn
Ñoái vôùi quaù trình baát kyø ta coù theå vieát :
δQ
∆S ≥ ∫ (15)
T
Hay döôùi daïng vi phaân :
δQ
dS ≥ (15’)
T
(15) cuõng laø bieåu thöùc ñònh löôïng cuûa nguyeân lyù II.
3) Nguyeân lyù taêng Entropi
(15) ñuùng cho moïi heä. Ñoái vôùi heä khoâng coâ laäp thì tuøy theo daáu
vaø giaù trò cuûa nhieät nhaän vaøo trong moät quaù trình thuaän nghòch maø ∆S
coù theå döông, aâm hoaëc baèng 0, töùc S cuûa heä coù theå taêng, giaûm hoaëc
khoâng ñoåi.

Ñoái vôùi heä khoâng coâ laäp do khoâng trao ñoåi nhieät vôùi beân ngoaøi
neân δQ =0, do ñoù :
∆S ≥ 0 (16)
Nhö theá ñoái vôùi heä coâ laäp, neáu quaù trình thuaän nghòch thì S cuûa
heä khoâng ñoåi ( ∆S = 0), neáu quaù trình bieán ñoåi khoâng thuaän nghòch thì S
taêng ( ∆S > 0).
Do trong töï nhieân caùc quaù trình xaûy ra ñeàu laø khoâng thuaän
nghòch neân ta coù nguyeân lyù taêng Entropi :
Caùc quaù trình töï nhieân xaûy ra trong moät heä coâ laäp theo chieàu
taêng cuûa Entropi. Nguyeân lyù naøy coøn goïi laø “nguyeân lyù tieán hoaù”.
Khi heä ñaët trong traïng thaùi caân baèng thì quaù trình khoâng thuaän
nghòch cuõng keát thuùc; khi ñoù S ñaït cöïc ñaïi ( ∆S = 0). Ta keát luaän : moät
heä ôû traïng thaùi caân baèng khi Entropi cuûa noù ñaït cöc ñaïi.
* Thuyeát cheát nhieät vuõ truï :
Clausius coù coâng lao thuyeát laäp nguyeân lyù II nhieät ñoäng hoïc,
nhöng khi môû roäng phaïm vi söû duïng cho vuõ truï, oâng ñaõ coù keát luaän sai
laàm laø naêng löôïng cuûa vuõ truï laø khoâng ñoåi, Entropi cuûa vuõ truï seõ tieán
tôùi cöïc ñaïi. Clausius vaø Thomson khaúng ñònh vuõ truï seõ tieán tôùi traïng
thaùi caân baèng nhieät, khi ñoù trong vuõ truï khoâng coøn quaù trình bieán ñoåi
naêng löôïng naøo nöõa vaø vuõ truï ôû trong traïng thaùi baát ñoäng. Moïi sinh
vaät seõ bò tieâu dieät vì khoâng coøn nhöõng quaù trình trao ñoåi naêng löôïng ñeå
duy trì söï soáng. Ñoù laø noäi dung cuûa thuyeát cheát nhieät vuõ truï.
Caùc nhaø vaät lyù vaø trieát hoïc duy taâm ñaõ lôïi duïng thuyeát naøy ñeå
ñeà cao toân giaùo vaø choáng chuû nghóa duy vaät.
AÊngghen vaø caùc nhaø khoa hoïc khaùc ñaõ vaïch ra sai laàm cuûa
thuyeát naøy : thuyeát naøy maâu thuaãn vôùi thuyeát baûo toaøn vaø bieán ñoåi
naêng löôïng – quy luaät tuyeät ñoái cuûa töï nhieân. Theo ñònh luaät naøy thì
vaän ñoäng cuûa vaät chaát laø vónh cöûu, theo thôøi gian noù coù theå bieán ñoåi töø
daïng naøy sang daïng khaùc.
Sai laàm khaùc cuûa thuyeát cheát nhieät vuõ truï laø ñaõ môû roäng voâ
nguyeân taéc phaïm vi öùng duïng cuûa nguyeân lyù II cho toaøn truï. Vuõ truï laø
“voâ haïn” neân khoâng theå ôû traïng thaùi caân baèng nhieät ñoäng. Vuõ truï laø

moät heä trong tröôøng haáp daãn bieán thieân, noù khoâng phaûi laø moät heä kín.
Vì theá trong vuõ truï coù nhöõng thaêng giaùng lôùn vôùi xaùc suaát khaù lôùn.
Thöïc teá vuõ truï luoân bieán ñoåi, luoân coù quaù trình sinh – huûy caùc
sao. Trong vuõ truï ngoaøi quaù trình bieán ñoåi tôùi traïng thaùi caân baèng
nhieät, coøn coù caùc vuøng nhieät ñoä cao vôùi caùc quaù trình bieán ñoåi öùng vôùi
söï giaûm Entropi.
4) Entropi cuûa khí lyù töôûng
Xeùt moät khoái khí lyù töôûng bieán ñoåi caân baèng töø traïng thaùi 1 ( p1,
V1, T1 ) sang traïng thaùi 2 (p2, V2, T2) :
+ Quaù trình ñoaïn nhieät ( δ Q = 0)
δQ
∆S = ∫ =0 ⇒ S = const (17)
T
Quaù trình naøy coøn goïi laø quaù trình ñaúng Entropi.
+ Quaù trình ñaúng nhieät ( T = cont )
δQ Q
∆S = ∫ = (18)
T T
+ Quaù trình baát kyø :
Ta coù δQ = dU + pdV
Töø bieåu thöùc noäi naêng vaø phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng
ta coù :
m m dV
δQ =C V dT + RT
µ µ V
m T m V
⇒ ∆S = C V ln 2 + R ln 2 (19)
µ T1 µ V1
Hay laáy thoâng soá laø p vaø V :

m p m V
∆S = CV ln 2 + C p ln 2 (19’)
µ p1 µ V1
5) Entropi trong moät soá quaù trình baát thuaän nghòch
a) Truyeàn nhieät töø noùng sang laïnh

Ñaây laø quaù trình töï xaûy ra trong töï nhieân; khoâng coù taùc ñoäng
beân ngoaøi.
Xeùt heä coâ laäp goàm 2 phaàn nhieät ñoä T1 > T2 tieáp xuùc vôùi nhau coù
nhieät löôïng δ Q truyeàn töø phaàn coù nhieät ñoä T1 sang phaàn coù nhieät ñoä
T2 moät caùch baát thuaän nghòch. Ñeå tính ∆S ta thay quaù trình baát thuaän
nghòch baèng quaù trình thuaän nghòch töông ñöông, ñoù laø quaù trình nhaû
nhieät löôïng ñaúng nhieät vôùi phaàn nhieät ñoä cao vaø nhaän nhieät ñaúng nhieät
vôùi phaàn nhieät ñoä thaáp :
δQ δQ
dS1 = − , dS2 =
T1 T2
Bieán thieân Entropi cuûa caû heä :
⎛ 1 1⎞ ⎛ T − T2 ⎞
dS = dS1 + dS2 = δQ⎜⎜ − ⎟⎟ = δQ⎜⎜ 1 ⎟⎟ > 0
T
⎝ 2 T1⎠ T .T
⎝ 1 2 ⎠
Nhö theá söï truyeàn nhieät töø noùng sang laïnh laøm Entropi taêng.
b) Daõn khí lyù töôûng töï do
Xeùt heä coâ laäp goàm 2 bình noái nhau : moät bình chöùa khí aùp suaát
p, moät bình laø chaân khoâng. Môû khoaù ñeå thoâng 2 bình, khí daõn nôû ñoaïn
nhieät khoâng sinh coâng. Theo nguyeân lyù I ta coù :
Q = ∆U − A = 0 ⇒ ∆U = 0
Noäi naêng heä khoâng ñoåi, do ñoù nhieät ñoä khoâng ñoåi.
Ñeå tìm söï thay ñoåi cuûa S, ta tìm moät quaù trình thuaän nghòch coù
heä quaû töông ñöông. Ñoù laø quaù trình daõn ñaúng nhieät töø theå tích V1 cuûa
bình 1 sang theå tích V2 cuûa caû hai bình. Trong quaù trình naøy nhieät
löôïng trao ñoåi baèng coâng maø heä thöïc hieän :
δQ = −δA = pdV
δQ pdV m dV
dS = = = RT
T T µ V
m V
∆S = S2 − S1 = R ln 2
µ V1
Do V2 > V1 neân S2 > S1 ⇒ Entropi cuûa heä taêng.

6) Taàm quan troïng cuûa Entropi trong thöïc teá
+ Khaùi nieäm Entropi giuùp ta chia caùc thoâng soá traïng thaùi laøm hai
loaïi :
- Thoâng soá caân baèng p, T ñoùng vai troø löïc.
- Thoâng soá löôïng V, S ñoùng vai troø toïa ñoä.
Thaät vaäy, trong cô hoïc ta ñaõ coù δA = Fdx . ÔÛ ñaây ta coù
δA = − pdV , δQ = TdS . So saùnh caùc bieåu thöùc naøy ta thaáy :
T, p ⇔ F ; S, V ⇔ x
Nhö vaäy coù 4 thoâng soá traïng thaùi, nhöng chæ coù hai thoâng soá laø
ñoäc laäp. Coù hai phöông trình lieân heä :
- Phöông trình traïng thaùi f(p, V, T) = 0
- Phöông trình traïng thaùi U(p, V, T, S) = 0
+ Duøng khaùi nieäm Entropi coù theå bieåu dieãn moät quaù trình, chu
trình moät caùch ñôn giaûn hôn trong giaûn ñoà TS. Thí duï :
- Nhieät löôïng trao ñoåi trong quaù trình bieán ñoåi : trong quaù trình
bieán ñoåi nhoû δ Q = TdS laø dieän tích phaàn gaïch cheùo ( H.5) vaø nhieät
löôïng nhaän ñöôïc trong quaù trình bieán ñoåi töø A ñeán B laø dieän tích hình
ABSBSA .
T T
A
A
B
δQ T1
B
T2 D
C
0 SA SB S 0 S2 S1 S
H.5 H.6

- Coâng thöùc nhieät trong chu trình Carnot laø dieän tích hình chöõ
nhaät ABCD ( H. 6) :

- Coâng thöùc nhieät trong chu trình Carnot laø dieän tích hình chöõ
nhaät ABCD ( H. 6) :
∆A = TdS = (T1 − T2 )(
. S1 − S2 )
+ Duøng khaùi nieäm Entropi coù theå hôïp nhaát nguyeân lyù I vaø II :
Theo nguyeân lyù I ta coù :
∆U = A + Q
⇒ dU = TdS – pdV ( 20)
( 20) laø cô sôû ñeå xaây döïng caùc haøm ñaët tröng vaø caùc theá nhieät
ñoäng.
7) YÙ nghóa thoáng keâ cuûa Entropi vaø nguyeân lyù II
Nguyeân lyù II cho thaáy nhieät khoâng theå töï ñoäng töø vaät laïnh sang
vaät noùng hôn vaø Entropi cuûa heä coâ laäp khoâng theå giaûm. Vaäy baûn chaát
cuûa Entropi laø gì?
Theo quan ñieåm ñoäng hoïc thì Entropi laø thöôùc ño möùc ñoä hoãn
loaïn cuûa caùc phaân töû trong heä. Ñieàu naøy do keát quaû phuø hôïp vôùi hai
nguyeân lyù nhieät ñoäng hoïc. Khi laøm laïnh ñaúng tích moät heä thì heä lieân
tuïc toûa nhieät (Q<O), Entropi cuûa heä giaûm, tính chuyeån ñoäng hoãn loaïn
cuûa phaân töû giaûm hay tích traät töï taêng leân. Khi chuyeån pha töø khí sang
loûng hay loûng sang raén töông öùng vôùi söï giaûm nhaûy baäc cuûa tính hoãn
loaïn cuûa phaân töû laø söï giaûm nhaûy baäc cuûa Entropi.
Cuõng theo quan ñieåm ñoäng hoïc phaân töû, traïng thaùi vó moâ cuûa
heä coù caùc thoâng soá traïng thaùi xaùc ñònh laø giaù trò trung bình, noù bao
goàm nhöõng söï thay theá nhau khoâng ngöøng cuûa caùc traïng thaùi vi moâ
cuûa heä. Soá traïng thaùi vi moâ cho bieát khaû naêng toàn taïi cuûa traïng thaùi vi
moâ ñoù trong toång soá caùc traïng thaùi vó moâ coù theå xaûy ra ñoái vôùi heä. Soá
traïng thaùi vi moâ caøng nhieàu thì khaû naêng xaûy ra traïng thaùi vó moâ
töông öùng caønh nhieàu, kí hieäu laø W goïi laø xaùc suaát nhieät ñoäng cuûa
traïng thaùi vó moâ ñoù. Thuyeát ñoäng hoïc phaân töû neâu pheùp tính chính xaùc
W vaø coâng thöùc noåi tieáng cuûa Boltzmann veà quan heä giöõa W vaø S :
S = klnW (21)
Vôùi k laø haèng soá Boltzmann.

Ñoái vôùi heä vó moâ coâ laäp, caùc quaù trình bieán ñoåi töï phaùt cuûa noù ñi
theo chieàu tieán tôùi traïng thaùi caân baèng (quaù trình khoâng thuaän
nghòch), töùc ñi töø traïng thaùi ít khaû naêng toàn taïi ñeán traïng thaùi coù nhieàu
khaû naêng toàn taïi hôn. Noùi khaùc, quaù trình töï phaùt dieãn bieán theo chieàu
taêng cuûa xaùc suaát nhieät ñoäng W. Khi ôû traïng thaùi caân baèng thì W ñaït
cöïc ñaïi. Töø (21) vaø caùc lyù luaän treân ta thaáy :
∆S ≥ 0 (22)
(22) laø nguyeân lyù taêng Entropi hay nguyeân lyù II nhieät ñoäng hoïc
ñoái caùc heä coâ laäp.
Ñoái vôùi heä coù ít phaân töû thì coù theå xaûy ra nhöõng thaêng giaùng,
töùc heä coù theå töï phaùt bieán ñoåi töø traïng thaùi coù xaùc suaát lôùn sang traïng
thaùi coù xaùc suaát nhoû hôn, töùc Entropi cuûa heä giaûm. Ví duï chuyeån ñoäng
Brown, söï bay hôi döôùi nhieät ñoä soâi,v.v…
Nhö vaäy nguyeân lyù II chæ aùp duïng cho heä vó moâ goàm moät soá lôùn
haït trong ñoù aûnh höôûng cuûa caùc thaêng giaùng coù theå boû qua.
§5 Ñònh lyù Nernst (nguyeân lyù 3 nhieät ñoäng hoïc)
ÔÛ nhieät ñoä khoâng tuyeät ñoái, noäi naêng cuûa heä ñöôïc phaân boá
cho caùc haït tham gia taïo thaønh heä ñoù theo moät caùch duy nhaát : caùc
electron trong caùc nguyeân töû ôû möùc naêng löôïng thaáp nhaát, caùc nguyeân
töû naèm taïi caùc nuùt maïng tinh theå cuûa vaät raén. Traïng thaùi ñoù hoaøn toaøn
traät töï vaø coù xaùc suaát nhieät ñoäng baèng ñôn vò
lim S = kln1 = 0 (23)
T→0
Nghóa laø ôû nhieät ñoä khoâng tuyeät ñoái Entropi cuûa vaät baèng
khoâng. Ñònh lyù Nernst cuõng coù theå phaùt bieåu : khoâng theå ñaït ñöôïc
nhieät ñoä khoâng tuyeät ñoái baèng caùch laáy nhieät cuûa vaät nhôø caùc quaù trình
thöïc höõu haïn. Noùi khaùc, khoâng theå cheá taïo moät maùy coù khaû naêng laøm
laïnh vaät ñeán nhieät ñoä khoâng tuyeät ñoái. Khoâng theå ñaït ñöôïc nhieät ñoä
khoâng tuyeät ñoái.
ÔÛ nhieät ñoä khoâng tuyeät ñoái, caùc nhieät dung baèng 0 :

lim C p = lim C v = 0 (24)

T→0 T→0
Nhôø ñònh lyù Nernst, coù theå tính ñöôïc S cuûa heä ôû nhieät ñoä T :
T
S = ∫ δQ (25)
0
§6 CAÙC HAØM THEÁ NHIEÄT ÑOÄNG
Ñeå nghieân cöùu caùc heä nhieät ñoäng, ngoaøi phöông phaùp chu trình
ñaõ neâu ôû treân, ngöôøi ta coøn duøng phöông phaùp nhieät ñoäng (hay phöông
phaùp haøm ñaëc tröng). Trong nhieàu tröôøng hôïp, phöông phaùp naøy cho
keát quaû nhanh vaø deã daøng hôn.
1) Caùc haøm theá nhieät ñoäng
Haøm theá nhieät ñoäng laø haøm traïng thaùi, khi traïng thaùi thay ñoåi
thì vi phaân cuûa noù laø vi phaân toaøn chænh.
* Tuyø caùch choïn thoâng soá traïng thaùi laøm bieán ñoäc laäp maø daïng
caùc haøm ñaëc tröng coù theå khaùc nhau. Khi bieát moät trong caùc haøm ñaëc
tröng, ta coù theå tính moïi ñaïi löôïng nhieät ñoäng.
- Xeùt noäi naêng U cuûa heä. Theo nguyeân lyù I :
δQ = dU + δA
Ñoái vôùi quaù trình thuaän nghòch thì :
δQ = TdS vaø δA = − pdV

Do ñoù :
dU = TdS – pdV (26)
Vì dU laø moät vi phaân toaøn chænh neân U laø moät haøm ñaëc tröng
vôùi 2 bieán ñoäc laäp laø S vaø V :
U = U(S, V) (27)
Ñoái vôùi heä maø S = const, V = const thì dU = 0 ⇒ V = const

Noäi naêng cuûa heä khoâng ñoåi trong quaù trình thuaän nghòch ñaúng S
vaø ñaúng V.
Khi bieát daïng (27) cuûa U, ta coù theå tính caùc ñaïi löôïng nhieät
ñoäng khaùc, thí duï T vaø p chaúng haïn. Laáy vi phaân (27) ta coù :
⎛ ∂U ⎞ ⎛ ∂U ⎞
dU = ⎜ ⎟ dS + ⎜ ⎟ dV
⎝ ∂S ⎠ V ⎝ ∂V ⎠ S
So saùnh vôùi (26) ta coù :
⎛ ∂U ⎞
T=⎜ ⎟ (28)
⎝ ∂S ⎠ V
⎛ ∂U ⎞
p=⎜ ⎟ (29)
⎝ ∂V ⎠S
+ Neáu choïn bieán ñoäc laäp laø T vaø V thì haøm theá nhieät ñoäng laø
moät haøm khaùc goïi laø naêng löôïng töï do Ψ cuûa heä :
Ψ = Ψ (T, V ) = U − TS (30)
Thaät vaäy, laáy vi phaân (30) ta ñöôïc :
dΨ = dU − TdS − SdT
Thay dU cuûa (26) vaøo ñaây ta ñöôïc :
dΨ = −SdT − pdV (31)
Trong quaù trình ñaúng nhieät – tích thuaän nghòch (T = V = const)
Ψ = const (d Ψ = 0). Trong tröôøng hôïp toång quaùt,
⎧dψ = 0 ñoái vôùi quaù trình ñaúng nhieät – tích thuaän nghòch
dψ ≤ 0 ⎨
⎩dψ < 0 ñoái vôùi quaù trình ñaúng nhieät – tích khoâng thuaän nghòch
ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc

Nhö vaäy ñoái vôùi quaù trình ñaúng nhieät – tích khoâng thuaän
nghòch, heä seõ bieán ñoåi theo chieàu naêng löôïng töï do cuûa noù giaûm.
+ Neáu choïn bieán ñoäc laäp laø T vaø p, ta ñöôïc haøm theá nhieät ñoäng
goïi laø theá nhieät ñoäng Gibbs :
G = G(T, p) = U – TS + pV (32)
dG = - SdT + Vd (33)
Ñoái vôùi quaù trình ñaúng nhieät – aùp (T = p = const), ta coù :

⎧dG = 0 ñoái vôùi quaù trình ñaúng nhieät – aùp thuaän nghòch
dG ≤ 0 ⎨
⎩dG < 0 ñoái vôùi quaù trình ñaúng nhieät – aùp khoâng thuaän nghòch
Nghóa laø ñoái quaù trình ñaúng nhieät – aùp thuaän nghòch, theá nhieät
ñoäng G khoâng ñoåi. Ñoái quaù trình ñaúng nhieät – aùp khoâng thuaän nghòch,
heä bieán ñoåi theo chieàu G giaûm.
Nhö vaäy, neáu heä laø môû (trao ñoåi nhieät vôùi beân ngoaøi), naêng
löôïng töï do Ψ vaø theá nhieät ñoäng G vöøa ñoùng vai troø töông töï noäi naêng
U, vöøa thay theá cho Entropi S. vieäc duøng caùc haøm ñaëc tröng naøy ñoái
vôùi caùc heä môû phuï thuoäc töøng tröôøng hôïp cuï theå.
+ Haøm entanpi H cuûa heä ñöôïc ñònh nghóa :
H = H(S, p) = U + pV (34)
dH = TdS + Vdp (35)
Töø (35) ta thaáy trong quaù trình ñaúng aùp, nhieät löôïng heä nhaän
ñöôïc baèng ñoä bieán thieân entanpi :
(δQ )P = (TdS)P = (dH )P
2) Theá hoùa hoïc
Trong nhieàu tröôøng hôïp söï bieán ñoåi traïng thaùi cuûa heä khoâng chæ
laø thay ñoåi moät soá thoâng soá traïng thaùi cuûa heä maø caû soá löôïng phaân töû
cuûa heä cuõng thay ñoåi. Heä nhö theá goïi laø heä coù soá haït thay ñoåi. Thí duï
heä goàm coù chaát loûng vaø hôi baõo hoøa cuûa noù, luoân coù quaù trình caùc phaân
töû chaát loûng chuyeån sang hôi baõo hoaø vaø ngöôïc laïi. Caùc heä thöïc hieän
phaûn öùng hoùa hoïc v.v… Söï thay ñoåi soá haït n cuûa heä laøm cho caùc haøm
ñaëc tröng cuûa heä – chaúng haïn noäi naêng – bieán ñoåi. Do ñoù bieåu thöùc dU
trong tröôøng hôïp toång quaùt laø :
dU = TdS − pdv + ∑ µ i dn i (36)

i
µi laø theá hoùa hoïc cuûa loaïi haït thöù i cuûa heä. Vaät lyù thoáng keâ cho
thaáy theá hoùa hoïc cuûa loaïi haït coù quan heä vôùi naêng löôïng cuûa haït.
Töông töï ta coù caùc phöông trình :

dψ = −SdT − pdV + ∑ µ i dn i (37)

i
dG = −SdT − Vdp + ∑ µ i dn i (38)

i
dH = TdS − Vdp + ∑ µ i dn i (39)

i
⎛ ∂U ⎞ ⎛ ∂ψ ⎞ ⎛ ∂G ⎞ ⎛ ∂H ⎞
=> µ i = ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ = ⎜⎜ ⎟⎟ (40)
⎝ ∂n i ⎠S, V ⎝ ∂n i ⎠ T, V ⎝ ∂n i ⎠ T, p ⎝ ∂n i ⎠S, p
Nhö vaäy, theá hoaù µi chính laø coâng tieâu toán ñeå taêng soá caùc phaân
töû ôû trong heä leân moät ñôn vò loaïi haït thöù i trong ñieàu kieän caùc bieán soá
khaùc khoâng ñoåi.
3) Ñieàu kieän caân baèng nhieät ñoäng
Heä ñoàng tính laø moät heä ñoàng chaát, moãi ñieåm cuûa heä trong caùc
ñieàu kieän caân baèng töông öùng vôùi caùc giaù trò nhö nhau cuûa p, T vaø
noàng ñoä n0.
Heä khoâng ñoàng tính laø heä phöùc taïp, goàm moät soá heä ñoàng chaát
hay ñoàng tính, chaúng haïn heä nöôùc ñaù – nöôùc, nöôùc ñaù – hôi, caùc dung
dòch cuûa caùc chaát hoøa tan moät phaàn, caùc chaát huyeàn phuø vaø nhuõ töông.
Phaàn ñoàng chaát cuûa heä khoâng ñoàng tính, coù giôùi haïn ngaên caùch
vôùi caùc phaàn coøn laïi vaø coù theå ñöôïc taùch khoûi chuùng baèng phöông phaùp
cô hoïc ñöôïc goïi laø pha. Phaàn ñoäc laäp cuûa heä coù theå taùch ra ñöôïc maø
khoâng phaù huûy caùc ñieàu kieän toàn taïi cuûa heä ñöôïc goïi laø caáu töû.
Ñieàu kieän caân baèng trong heä khoâng ñoàng tính laø taát caû caùc haøm
nhieät ñoäng phaûi coù giaù trò cöïc trò :
dU = 0 ; dΨ = 0 ; dG = 0 ; dH = 0 ; dS = 0 (41)
Ñoái vôùi heä coù r pha vaø n caáu töû, neáu heä kín, ta caàn coù ñieàu kieän
veà söï khoâng ñoåi cuûa enntropi, theå tích vaø khoái löôïng cuûa toaøn boä heä :
∑ ∑ ∑
S = const , V = const , m r = const (42)
i i i

*- Neáu trong heä taát caû caùc ñaïi löôïng ñeàu khoâng ñoåi, tröø caùc Entropi
S1 vaø S2 cuûa pha thöù nhaát vaø pha thöù hai thì :
dS1+ dS2 = 0 hay dS1 =- dS2
Ñoä bieán thieân noäi naêng :
dU = dU1 + dU2 = T1dS1 + T2dS2 = dS1 (T1 –T2) =0
do dS≠ 0 neân :
T1 = T2
Töông töï, ta coù theå laäp luaän cho caùc pha khaùc. Do ñoù khi heä
khoâng ñoàng tính caân baèng, nhieät ñoä cuûa taát caû caùc pha cuûa noù ñeàu
baèng nhau :
T1 = T2 = … = Tr (43)
Vaø töông töï, aùp suaát trong taát caû caùc pha baèng nhau :
p 1 = p 2 = … = pr (44)
Cuõng nhö vaäy theá hoaù cuûa moãi caáu töû cuûa noù trong taát caû caùc
pha ñeáu baèng nhau :
µ1(1) = µ (21) = ... = µ (r1)
............................ (45)
µ1( n ) = µ (2n ) = ... = µ (r n )
Ñaúng thöùc (43) xaùc ñònh thöùc giöõa caùc ñoäng naêng cuûa haït trong
taát caû caùc pha. Ñaúng thöùc (44) xaùc ñònh ñieàu kieän caân baèng cô hoïc.
Ñaúng thöùc (45) chöùng toû khi trao ñoåi haït, soá haït chuyeån vaøo vaø thoaùt
khoûi moät pha naøo ñoù phaûi baèng nhau, ñoàng thôøi naêng löôïng rieâng
mang bôûi caùc haït cuõng phaûi baèng nhau.

CHÖÔNG 4. KHÍ THÖÏC
§1 LÖÏC TÖÔNG TAÙC PHAÂN TÖÛ VAØ THEÁ NAÊNG TÖÔNG TAÙC
1) Löïc töông taùc phaân töû
f f1
r0
r
f2
a)
Wt
r0
r
Wtmin
b)
H.1
Phaân töû ñöôïc caáu taïo töø caùc nguyeân töû. Moãi nguyeân töû ñöôïc caáu taïo
bôûi haït nhaân mang ñieän tích döông vaø caùc electron mang ñieän tích aâm
quay xung quanh. Do töông taùc giöõa caùc ñieän tích neân giöõa caùc phaân töû coù

löïc töông taùc : huùt vaø ñaåy, ñoä lôùn cuûa chuùng phuï thuoäc vaøo khoaûng caùch r
giöõa caùc phaân töû. Qui öôùc löïc ñaåy f1>0 vaø löïc huùt f2<0. Khi r<r0 löïc ñaåy
chieám öu theá; khi r>r0 löïc huùt chieám öu theá. Löïc taùc duïng toång coäng giöõa
hai phaân töû (H.1a) :
f = f1 + f2 (1)
-10
ÔÛû khoaûng caùch r0 ≈ 3.10 m (côõ khoaûng caùch phaân töû trong chaát
loûng vaø chaát raén) löïc töông taùc toång coäng baèng 0. Nhö vaäy r0 laø khoaûng
caùch giöõa hai phaân töû maø neáu khoâng coù chuyeån ñoäng nhieät thì phaân töû ôû
traïng thaùi caân baèng beàn.
2) Theá naêng töông taùc giöõa caùc phaân töû
Bieát löïc töông taùc phaân töû, ta tìm ñöôïc theá naêng töông taùc giöõa caùc
phaân töû theo bieåu thöùc :
dWt = -fdr (2)
Töø löïc töông taùc phaân töû ta tìm ñöôïc daïng theá naêng töông taùc giöõa
caùc phaân töû (H.1b).
Taïi r = r0 thì Wt = min, khoaûng caùch caân baèng beàn cuûa phaân töû. Ñeå
caùc phaân töû taùch nhau ra xa ∞ thì ñoäng naêng Wñ cuûa phaân töû phaûi ≥ Wtmin .
Ñoái vôùi traïng thaùi raén, Wñ << Wtmin , chuyeån ñoäng nhieät chæ laøm
caùc phaân töû dao ñoäng xung quanh vò trí caân baèng.
Ñoái vôùi traïng thaùi loûng Wñ ~ Wtmin : caùc phaân töû vöøa dao ñoäng
xung quanh vò trí caân baèng, ñoàng thôøi laïi vöøa coù theå dòch chuyeån trong
toaøn khoái chaát loûng.
Ñoái vôùi traïng thaùi khí Wñ > Wtmin : caùc phaân töû khí chuyeån ñoäng
hoaøn toaøn hoãn loaïn.
§2 PHÖÔNG TRÌNH TRAÏNG THAÙI KHÍ THÖÏC
1) Khí thöïc
Trong ñieàu kieän bình thöôøng, khoaûng caùch giöõa caùc phaân töû
-10
khoaûng 3.10 m ≈ 10r0 , ôû khoaûng caùch naøy löïc töông taùc giöõa caùc phaân
-3
töû khoâng ñaùng keå; theå tích rieâng cuûa caùc phaân töû khoaûng 10 theå tích

khoái khí. Trong ñieàu kieän ñoù ta coù theå aùp duïng phöông trình traïng thaùi khí
lyù töôûng cho khí thöïc vôùi sai soá khoâng ñaùng keå.
Tuy nhieân, neáu neùn khí hoaëc haï nhieät ñoä khí, theå tích khoái khí
giaûm, caùc phaân töû gaàn nhau laïi vaø khoâng theå boû qua löïc töông taùc giöõa
chuùng; ñoàng thôøi theå tích rieâng cuûa caùc phaân töû trôû neân ñaùng keå so vôùi theå
tích cuûa khoái khí. Khi ñoù ta khoâng theå aùp duïng phöông trình traïng thaùi khí
lyù töôûng cho khí thöïc vì seõ maéc sai soá ñaùng keå.
2) Phöông trình Vanderwalls
a) Coäng tích vaø noäi aùp
Ñoái vôùi khí lyù töôûng, phaân töû khí laø caùc chaát ñieåm neân chuùng coù
theå ôû baát kyø vò trí naøo trong theå tích cuûa khoái khí, vì vaäy theå tích khí lyù
töôûng laø theå tích maø caùc phaân töû khí coù theå chuyeån ñoäng töï do trong ñoù.
Ñoái vôùi khí thöïc, moãi phaân töû khí coù theå tích rieâng cuûa noù, khi ñoù theå tích
töï do daønh cho chuyeån ñoäng cuûa phaân töû nhoû hôn theå tích Vt (tính cho 1
Kmol) cuûa khí thöïc :
V = Vt - b (3)
b laø soá hieäu chænh veà theå tích ñöôïc goïi laø coäng tích. Ñôn vò cuûa b
3
laø m /Kmol. Lyù thuyeát tính ñöôïc :
1
b = 4N( πd3) (4)
6
Vôùi N laø soá Avogadro, d laø ñöôøng kính phaân töû. Ta thaáy b baèng 4
laàn toång theå tích rieâng cuûa caùc phaân töû.
Ñoái vôùi khí thöïc, caùc phaân töû coù töông taùc(huùt) nhau, do ñoù khi caùc
phaân töû tôùi va chaïm vaøo thaønh bình thì chuùng bò caùc phaân töû trong khoái khí
keùo laïi. Vì vaäy so vôùi khoái khí lyù töôûng, löïc do phaân töû taùc duïng vaøo thaønh
bình seõ nhoû hôn vaø do ñoù aùp suaát khí seõ nhoû hôn. Goïi pt laø aùp suaát khí thöïc
thì :
p = pt + pi (5)
pi laø soá hieäu chænh veà aùp suaát goïi laø noäi aùp.
Löïc huùt cuûa caùc phaân töû trong khoái khí taùc duïng leân phaân töû khí ôû
thaønh bình tæ leä vôùi maät ñoä phaân töû n0 ôû gaàn thaønh bình; ñoàng thôøi vì löïc
töông taùc (huùt) giöõa caùc phaân töû giaûm nhanh theo khoaûng caùch giöõa caùc

phaân töû, neân caùc phaân töû keùo veà chæ naèm trong moät lôùp moûng naøo ñoù, soá
phaân töû naøy tyû leä vôùi maät ñoä phaân töû n0 . Nhö theá löïc töông taùc leân phaân töû
2
ôû saùt thaønh bình tyû leä vôùi n0 . Do ñoù tyû leä nghòch vôùi theå tích khoái khí neân
coù theå vieát :
a
pi = (6)
Vt2
a laø heä soá tyû leä phuï thuoäc loaïi khí. Trong heä SI :
[a] = N.m4/Kmol2
b) Phöông trình Vanderwalls
Thay caùc ñaïi löôïng V, p töø caùc bieåu thöùc (3,4,5,6) vaøo phöông
trình traïng thaùi khí lyù töôûng ta ñöôïc :
a
(pi + )(Vt - b) (7)
Vt2
Boû chæ soá t vaø hieåu raèng p,V laø aùp suaát vaø theå tích khí thöïc, ta ñöôïc
phöông trình traïng thaùi khí thöïc goïi laø phöông trình Vanderwalls :
a
(pi + )(V - b) = RT (8)
V2
Ñoái vôùi moät khoái khí thöïc khoái löôïng m baát kyø, theå tích V (VKmol =
µ
V) ta coù :
m
m2 a m m
(p + 2 2 )(V - b) = RT (9)
µ V µ µ

c) Ñöôøng ñaúng nhieät Vanderwalls

Töø (8) ta coù :
RT a
p= - 2 (10)
V−b V
P
TK
0 V
H.2
Hoï ñöôøng ñaúng nhieät Vanderwalls coù daïng treân (H2). ÖÙng vôùi
nhieät ñoä tôùi haïn TK ñöôøng ñaúng nhieät coù ñieåm uoán K maø tieáp tuyeán vôùi
ñöôøng ñaúng nhieät taïi K song song vôùi truïc hoaønh. Ta thaáy :
+ Khi T > TK, ñöôøng ñaúng nhieät coù daïng gaàn gioáng ñöôøng ñaúng
nhieät cuûa khí lyù töôûng.
+ Khi T < TK, ñöôøng ñaúng nhieät raát khaùc ñöôøng ñaúng nhieät cuûa khí
lyù töôûng, noù coù moät ñoaïn loài loõm roõ reät.
§3 NGHIEÂN CÖÙU KHÍ THÖÏC BAÈNG THÖÏC NGHIEÄM
1) Ñöôøng ñaúng nhieät Andrews
Naêm 1866 Andrews laáy 1 mol khí CO2 laøm thí nghieäm vaø veõ ñöôïc
hoï ñöôøng ñaúng nhieät cuûa khí CO2 goïi laø hoï ñöôøng ñaúng nhieät Andrews
(H.3).
Khi T < TK = 304K, Andrews nhaän thaáy :

- Ban ñaàu khi neùn khí thì aùp suaát taêng, theå tích giaûm (ñoaïn AB).
2
D
pK K
4
TK
PB C 3 B 1
A
0 V C VK VB V
H.3
- Ñeán khi aùp suaát pB (öùng vôùi theå tích VB) xaùc ñònh, neáu tieáp tuïc
neùn khí, aùp suaát khoâng taêng nöõa vaø quaù trình hoaù loûng baét ñaàu. Khi
V=VC, toaøn boä khí CO2 hoaù loûng. Quaù trình BC bieåu dieãn traïng thaùi hoãn
hôïp : CO2 vöøa ôû theå loûng vöøa ôû theå hôi baõo hoaø. ÔÛ moãi traïng thaùi hoãn
hôïp seõ xaûy ra traïng thaùi caân baèng ñoäng giöõa caùc phaân töû pha loûng vaø phaân
töû pha hôi. pB laø aùp suaát hôi baûo hoaø ôû nhieät ñoä xeùt.
+ Khi toaøn boä khí CO2 ñaõ hoaù loûng, tieáp tuïc neùn thì theå tích noù
giaûm khoâng ñaùng keå, ñöôøng bieåu dieãn laø ñoaïn CD gaàn thaúng ñöùng.
+ Neáu neùn ñaúng nhieät ôû gaàn TK thì ñoaïn naèm ngang BC ngaén laïi.
ÔÛ T=TK, ñoaïn BC thu veà ñieåm uoán K. Ñieåm K öùng vôùi traïng thaùi ñaëc bieät
cuûa CO2 goïi laø traïng thaùi tôùi haïn, aùp suaát pK vaø theå tích VK öùng vôùi ñieåm
K goïi laø aùp suaát tôùi haïn vaø theå tích tôùi haïn.
+ Neáu T > TK khi neùn ñaúng nhieät thì khoâng hoaù loûng ñöôïc CO2
vaø ñöôøng ñaúng nhieät coù daïng gaàn Hypecbol.
+ Noái ñaàu cuûa caùc ñoaïn naèm ngang cuûa hoï caùc ñöôøng ñaúng nhieät
laïi ta ñöôïc ñöôøng cong coù daïng hình chuoâng; ñöôøng cong naøy vaø ñöôøng
ñaúng nhieät tôùi haïn chia maët phaúng OpV laøm 4 mieàn : mieàn 1 vaø mieàn 2
öùng vôùi traïng thaùi khí, mieàn 1 coù T < TK vaø coù theå hoùa loûng khí baèng neùn

ñaúng nhieät neân coøn ñöôïc goïi laø mieàn hôi. Mieàân 3 öùng vôùi traïng thaùi hoãn
hôïp vaø mieàn 4 öùng vôùi traïng thaùi loûng.
Vôùi caùc loaïi khí khaùc nhau, ñöôøng ñaúng nhieät thöïc nghieäm coù daïng
nhö ñoái vôùi CO2 , nhöng coù TK khaùc nhau.
2) So saùnh ñöôøng ñaúng nhieät Vanderwalls vaø Andrews
ÔÛ nhieät ñoä T > TK , ñöôøng ñaúng nhieät thöïc nghieäm gioáng ñöôøng ñaúng
nhieät lyù thuyeát Vanderwalls.
ÔÛ T < TK coù söï khaùc nhau : ñöôøng lyù thuyeát coù ñoaïn loài loõm, coøn ñöôøng
thöïc nghieäm ñoaïn töông öùng laø naèm ngang. Tuy nhieân nhieàu traïng thaùi öùng vôùi
caùc ñieåm cuûa ñoaïn loài loõm coù theå quan saùt thaáy trong thöïc nghieäm.
P
b
C B
c A
O V
H.4
Thí duï : Neáu khí tinh khieát khoâng coù caùc ñieän tích töï do vaø caùc haït
buïi, coù theå neùn ñeán aùp suaát lôùn hôn aùp suaát hôi baûo hoaø maø khí vaãn chöa
hoaù loûng. Hieän töôïng naøy goïi laø hieän töôïng chaäm hoaù loûng (ñoaïn Bb). Neáu
xuaát hieän buïi hoaëc ñieän tích töï do thì hôi quaù baûo hoaø baét ñaàu ngöng tuï.
Neáu taïo ñöôïc traïng thaùi loûng vôùi aùp suaát nhoû hôn aùp suaát hôi baõo
hoaø maø chöa bieán sang theå hôi thì goïi laø hieän töôïng chaäm bay hôi (ñoaïn
Cc). Caùc traïng thaùi öùng vôùi ñoaïn bc khoâng quan saùt ñöôïc trong thöïc
nghieäm.
3) Traïng thaùi tôùi haïn vaø thoâng soá tôùi haïn
a) Traïng thaùi tôùi haïn

Treân ñoà thò thöïc nghieäm Andrews, hai ñieåm B, C öùng vôùi hai traïng
thaùi giôùi haïn cuûa khí : ñieåm B öùng vôùi traïng thaùi hoaøn toaøn laø hôi baûo hoaø,
ñieåm C öùng vôùi traïng thaùi hoaøn toaøn hoaù loûng. Khi taêng nhieät ñoä, hai ñieåm
B vaø C gaàn nhau laïi vaø ñeán nhieät ñoä tôùi haïn TK chuùng truøng nhau taïi K.
Ñieåm K goïi laø traïng thaùi tôùi haïn, noù laø traïng thaùi vöøa coù theå coi laø loûng,
vöøa coù theå coi laø hôi baûo hoaø. ÔÛ traïng thaùi naøy söï khaùc nhau giöõa chaát
loûng vaø hôi baõo hoøa cuûa noù khoâng coøn. ÔÛ traïng thaùi tôùi haïn nhieät hoaù hôi
baèng 0, söùc caêng maët ngoaøi baèng 0.
Gaàn traïng thaùi tôùi haïn, trong chaát khí thöôøng xuaát hieän caùc taâm
ngöng tuï roài laïi maát ñi, do ñoù traïng thaùi tôùi haïn thöôøng coù maøn traéng ñuïc
goïi laø maøu baïch thaïch.
b) Caùc thoâng soá tôùi haïn
Traïng thaùi tôùi haïn K naèm treân ñöôøng ñaúng nhieät neân noù phaûi thoûa
maõn phöông trình Vanderwalls(8). Ñoàng thôøi ñieåm K song song vôùi truïc
hoaønh vaø laø ñieåm uoán neân noù thoaû maõn hai phöông trình sau :
dp RT 2a
= + =0 (11)
dV (V − b) V 2 3
d2p 2RT 6a
= 3
- 4
=0 (12)
dV 2
( V − b) V
Giaûi ba phöông trình (8,11,12) ta tìm ñöôïc caùc thoâng soá tôùi haïn :
VK = 3b (13)
a
pK = (14)
27b 2
8a
TK = (15)
27bR

§4 HIEÄU ÖÙNG JOULE – THOMSON

1) Noäi naêng khí thöïc
Khaùc vôùi khí lyù töôûng, giöõa caùc phaân töû khí thöïc coù theá naêng töông
taùc. Vì vaäy noäi naêng khí thöïc bao goàm toång ñoäng naêng chuyeån ñoäng nhieät
cuûa caùc phaân töû Wñ baèng noäi naêng cuûa khí lyù töôûng vaø toång theá naêng
töông taùc cuûa caùc phaân töû Wt :
i
U = Wñ + Wt = RT + Wt (16)
2
Wt phuï thuoäc khoaûng caùch giöõa caùc phaân töû töùc phuï thuoäc theå tích
cuûa khoái khí.
2) Hieäu öùng Joule-Thomson
Hieäu öùng Joule-Thomson laø hieän töôïng ñaëc thuø cuûa khí thöïc, noù
chöùng toû theá naêng töông taùc phaân töû phuï thuoäc theå tích khoái khí.
Xeùt moät khoái khí coâ laäp, do khoâng trao ñoåi coâng vaø nhieät vôùi beân
ngoaøi neân noäi naêng noù khoâng ñoåi, töùc :
∆U = 0 (17)
Töø (16) ta coù :
i
∆U = R.∆T + ∆Wt = 0 (18)
2
Ñoái vôùi khí lyù töôûng ∆Wt = 0 neân ∆T = 0. Ñoái vôùi khí thöïc ∆Wt
≠ 0 neân ∆T ≠ 0.
Hieän töôïng nhieät ñoä khoái khí thay ñoåi khi theå tích cuûa noù thay ñoåi
trong ñieàu kieän noù khoâng trao ñoåi coâng vaø nhieät vôùi beân ngoaøi goïi laø hieäu
öùng Joule-Thomson.
Hieäu öùng ñöôïc Joule -Thomson phaùt hieän baèng thí nghieäm sau :
Hai bình A vaø B ñöïng khí; khí töø bình A coù theå thaám sang bình B
qua moät maøng ngaên xoáp coù loã raát nhoû. Nhôø moät bôm huùt khí giöõ cho aùp
suaát bình B luoân nhoû hôn aùp suaát bình A. Trong ñieàu kieän nhieät ñoä vaø aùp
suaát thöôøng, ña soá caùc chaát khí ñeàu laïnh ñi, nhöng ñoái vôùi H vaø He laïi
noùng leân.
Neáu khi daõn ñoaïn nhieät maø ∆T > 0 ta coù hieäu öùng Joule - Thomson
aâm, ngöôïc laïi ∆T < 0 ta coù hieäu öùng Joule - Thomson döông.

Hieäu öùng Joule - Thomson döông hay aâm laø do vai troø cuûa caùc soá
hieäu chænh a vaø b quyeát ñònh :
+ Khi vai troø cuûa b laø lôùn, a khoâng ñaùng keå : Khi ñoù löïc ñaåy giöõa
caùc phaân töû ñoùng vai troø chuû yeáu vaø theá naêng töông taùc phaân töû giaûm khi
khoaûng caùch giöõa caùc phaân töû taêng. Khi daõn khí phaàn theá naêng giaûm naøy
chuyeån thaønh ñoäng naêng chuyeån ñoäng nhieät, keát quaû laøm nhieät ñoä cuûa
khoái khí taêng leân.
A B
H.5
+ Khi vai troø cuûa a laø lôùn, b khoâng ñaùng keå : Khi ñoù kích thöôùc cuûa
caùc phaân töû coù theå boû qua, khoaûng caùch trung bình giöõa caùc phaân töû lôùn,
theá naêng töông taùc phaân töû qui ñònh chuû yeáu bôûi löïc huùt, khi daõn khí theá
naêng naøy taêng leân, ñoäng naêng chuyeån ñoäng nhieät giaûm. Keát quaû nhieät ñoä
khoái khí giaûm.
Ñoái vôùi moãi loaïi khí, vai troø cuûa caùc soá haïng a,b phuï thuoäc aùp suaát
vaø nhieät ñoä. ÔÛ nhieät ñoä T vaø aùp suaát p naøo ñoù, vai troø cuûa hai soá haïng a vaø
b laø töông ñöông nhau, ∆T = 0. Traïng thaùi öùng vôùi ∆T = 0 (khoâng coù hieäu
öùng) goïi laø ñieåm ñaûo. Taäp hôïp caùc ñieåm ñaûo taïo thaønh ñöôøng cong ñaûo
(H.6). Caùc traïng thaùi öùng vôùi caùc ñieåm ôû döôùi ñöôùng cong ñaûo cho hieäu
öùng Joule – Thomson döông, ôû phía treân cho hieäu öùng Joule – Thomson
aâm.
3) ÖÙng duïng
Töø hoï ñöôøng ñaúng nhieät thöïc nghieäm Andrews ta thaáy neáu T < TK,
muoán hoaù loûng khí chæ caàn neùn ñaúng nhieät. Ñoái vôùi caùc chaát khí (O2, N2,
H2, He,…) coù nhieät ñoä tôùi haïn raát thaáp ñeå hoaù loûng, tröôùc tieân ta phaûi laøm
laïnh baèng hieäu öùng Joule -Thomson.

0 T
H.6
Vôùi caùc chaát khí ôû nhieät ñoä phoøng coù hieäu öùng Joule – Thomson
döông thì coù theå laøm laïnh vaø hoaù loûng tröïc tieáp baèng bôm neùn aùp suaát cao
(~ 200 at), khí neùn aùp suaát cao coù nhieät ñoä cao ñöôïc laøm laïnh (baèng nöôùc)
ñeán nhieät ñoä ban ñaàu, sau ñoù cho khí daõn nôû ñeå giaûm nhieät ñoä. Sau ñoù laïi
neùn khí vaø quaù trình cöù theá tieáp tuïc cho ñeán khi hoaù loûng khí.
Caùc chaát khí ôû nhieät ñoä phoøng coù hieäu öùng Joule – Thomson aâm thì
phaûi laøm laïnh sô boä ñeå traïng thaùi cuûa khí öùng vôùi ñieåm naèm döôùi ñöôøng
cong ñaûo, sau ñoù môùi laøm laïnh vaø hoaù loûng baèng hieäu öùng Joule –
Thomson döông.
§5 CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG VAÄN CHUYEÅN

1) Quaõng ñöôøng töï do trung bình
Caùc phaân töû chaát khí khi chuyeån ñoäng coù vaän toác raát khaùc nhau vaø
khaù lôùn (100 m/s ñeán 1000m/s ôû nhieät ñoä phoøng). Tuy nhieân do va chaïm
giöõa caùc phaân töû maø quó ñaïo phaân töû luoân thay ñoåi (töông töï chuyeån ñoäng
Brown), do ñoù söï lan truyeàn cuûa caùc phaân töû laïi raát chaäm, toác ñoä lan
truyeàn phuï thuoäc quaõng ñöôøng trung bình giöõa hai laàn va chaïm lieân tieáp
cuûa phaân töû goïi laø quaõng ñöôøng trung bình cuûa phaân töû.

Giaû thieát caùc phaân töû hình caàu ñöôøng kính d, va chaïm giöõa caùc
phaân töû hoaøn toaøn ñaøn hoài. Giaû söû chæ phaân töû ta xeùt laø chuyeån ñoäng vôùi
vaän toác v , coøn caùc phaân töû khaùc ñöùng yeân.
Trong moät ñôn vò thôøi gian, phaân töû xeùt coù theå va chaïm vôùi caùc
phaân töû coù taâm naèm trong hình truï ñöôøng kính 2d, chieàu daøi v .
Kyù hieäu n0 laø maät ñoä phaân töû thì soá phaân töû trong hình truï treân laø
π d 2 v n0. Ñoù cuõng chính laø soá va chaïm coù theå coù cuûa phaân töû xeùt vôùi caùc
phaân töû khí chöùa trong hình truï khi noù ñi ñöôïc quaõng ñöôøng v trong moät
ñôn vò thôøi gian.
Nhö theá quaõng ñöôøng töï do trung bình laø :
v 1
λ = = (19)
πd 2 vn 0 πd 2 n 0
Thöïc teá caùc phaân töû khaùc khoâng ñöùng yeân maø chuyeån ñoäng, khi ñoù
ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc soá laàn va chaïm taêng 2 laàn. Maët khaùc phaân töû
khoâng phaûi laø quaû caàu raén hoaøn toaøn neân ñöôøng kính d cuûa phaân töû laø
ñöôøng kính hieäu duïng (khoaûng caùch ngaén nhaát giöõa hai taâm cuûa phaân töû
khi chuùng laïi gaàn nhau) dhd . Do ñoù, quaõng ñöôøng töï do trung bình laø :
1
λ= (20)
2πd 2hd n 0
p
Töø phöông trình traïng thaùi khí ta coù n0 = , thay vaøo (20) ta ñöôïc :
KT
KT
λ = (21)
2πd ñh
2
p
Nhö vaäy quaõng ñöôøng töï do trung bình tyû leä vôùi nhieät ñoä tuyeät ñoái
vaø tyû leä nghòch vôùi aùp suaát cuûa khoái khí.
2) Hieän töôïng khueách taùn
Hieän töôïng khueách taùn laø hieän töôïng phaân töû khí ôû nhöõng choã coù
maät ñoä khaùc nhau xaâm nhaäp vaøo nhau. Keát quaû laø coù moät khoái löôïng khí
chuyeån töø choã coù maät ñoä cao sang choã coù maät ñoä thaáp.

Vaäy ñieàu kieän ñeå hieän töôïng khueách taùn xaûy ra trong moät chaát khí
laø maät ñoä ρ cuûa khí khoâng ñoàng ñeàu trong khoái khí :
ρ = ρ(x,y,z)
Ñeå ñôn giaûn, giaû söû ρ khoâng thay ñoåi theo phöông y,z nghóa laø :
ρ = ρ(x) (22)
Giaû söû theo chieàu Ox maät ñoä ρ taêng leân, khi ñoù coù moät doøng khí
khueách taùn theo chieàu ngöôïc vôùi chieàu Ox (chieàu giaûm cuûa ρ). Ñaïi löôïng
ñaëc tröng cho söï thay ñoåi cuûa S theo phöông x laø :
dρ
grad ρ = (23)
dx
Thöïc nghieäm chöùng toû khoái löôïng khí khueách taùn qua dieän tích ∆S
vuoâng goùc voùi phöông Ox trong moät ñôn vò thôøi gian tyû leä vôùi gradien cuûa
S theo phöông x vaø tyû leä ∆S :
dρ
∆M = -D ∆S (24)
dx
D laø heä soá tyû leä goïi laø heä soá khueách taùn. Daáu tröø bieåu thò ∆M
khueách taùn theo chieàu giaûm cuûa ρ. Bieåu thöùc (24) laø bieåu thöùc cuûa ñònh
luaät Fick.
dρ kg
Trong heä SI : [ ]= 4; [D] = m 2 /s
dx m
Ñaïi löôïng :
dρ
-D = -Dgradρ = Ikt (25)
dx
Goïi laø moät maät ñoä doøng khueách taùn, töùc khoái löôïng khí khueách taùn
qua moät ñôn vò dieän tích vuoâng goùc vôùi phöông khueách taùn trong moät ñôn
vò thôøi gian.
Döïa vaøo thuyeát ñoäng hoïc phaân töû ngöôøi ta tính ñöôïc D :
1
D = λv (26)
3
Do λ neân D tyû leä nghòch vôùi aùp suaát p cuûa khoái khí.
3) Hieän töôïng noäi ma saùt
Neáu theo moät phöông naøo ñoù coù hai khoái khí chuyeån ñoäng vôùi vaän
toác ñònh höôùng khaùc nhau thì giöõa chuùng coù löïc töông taùc : lôùp chuyeån

ñoäng nhanh keùo lôùp chuyeån ñoäng chaäm, lôùp chuyeån ñoäng chaäm ngaên caûn
lôùp chuyeån ñoäng nhanh, töông töï nhö giöõa caùc lôùp khí coù löïc ma saùt.
Hieän töôïng naøy goïi laø hieän töôïng noäi ma saùt.
Löïc noäi ma saùt ∆F giöõa hai lôùp khí chuyeån ñoäng theo phöông x
vuoâng goùc vôùi Oz tyû leä vôùi gradien vaän toác u theo phöông z vaø tyû vôùi dieän
tích tieáp xuùc ∆S giöõa hai lôùp khí :
du
∆F = - η ∆S (27)
dz
(27) laø bieåu thöùc cuûa ñònh lyù Newton
η laø heä soá tyû leä goïi laø heä soá noäi ma saùt hay heä soá nhôùt. Daáu tröø
bieåu thò löïc noäi ma saùt coù chieàu ngöôïc vôùi chieàu chuyeån ñoäng ñònh höôùng
cuûa caùc lôùp khí.
kg
Trong heä SI : [η] = = N.S/m2
m.s
Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng noäi ma saùt laø do caùc phaân töû khí
chuyeån ñoäng va chaïm vôùi nhau, trao ñoåi ñoäng löôïng, laøm lôùp chuyeån ñoäng
nhanh leân, lôùp chuyeån ñoäng chaäm laïi.
Döïa treân thuyeát ñoäng hoïc phaân töû, ngöôøi ta tính ñöôïc :
1
η= vλ ρ (28)
3
* Coâng thöùc Stokes :
Neáu coù moät vaät nhoû daïng hình caàu baùn kính r chuyeån ñoäng
vôùi vaän toác u khoâng lôùn laém trong moät khoái khí hay trong moät chaát loûng coù
ñoä nhôùt η seõ chòu moät löïc caûn baèng löïc noäi ma saùt :
F = - 6.π.η.r.u (29)
4) Hieän töôïng truyeàn nhieät
Khi nhieät ñoä trong khoái khí khoâng ñoàng nhaát seõ coù moät doøng nhieät
löôïng truyeàn töø nôi nhieät ñoä cao sang nôi nhieät ñoä thaáp.
Giaû söû nhieät ñoä khoái khí thay ñoåi theo phöông x vaø taêng theo chieàu
Ox :
dT(x)
>0
dx

Theo chieàu ngöôïc chieàu Ox, doøng nhieät löôïng truyeàn qua dieän tích
∆S vuoâng goùc vôùi Ox trong moät ñôn vò thôøi gian laø :
dT
∆Q = - χ ∆S (30)
dx
χ laø heä soá tyû leä goïi laø heä soá truyeàn nhieät.
J
Trong heä SI : [χ] =
m.K.s
Cuõng coù theå tính ñöôïc χ :
1 1
χ= n 0 k vλ = ρvλC v (31)
6 3
Cuoái cuøng ta coù theå keát luaän : taát caû caùc hieän töôïng truyeàn phuï
thuoäc vaøo vaän toác trung bình cuûa chuyeån ñoäng nhieät cuûa caùc phaân töû, vaøo
baûn chaát phaân töû (ñöôøng kính dh.d cuûa phaân töû), (xem caùc bieåu thöùc heä soá
D, η , χ vaø λ ).

CHÖÔNG 5. CHAÁT LOÛNG
§1 Caáu taïo vaø chuyeån ñoäng phaân töû cuûa chaát loûng
1) Traïng thaùi loûng cuûa vaät chaát
Töø traïng thaùi khí neáu laøm laïnh thì noù chuyeån sang traïng thaùi loûng,
neáu tieáp tuïc laøm laïnh noù seõ chuyeån sang traïng thaùi raén. Vì vaäy coù theå noùi
traïng thaùi loûng laø traïng thaùi trung gian giöõa traïng thaùi khí vaø traïng thaùi
raén.
Tuøy thuoäc nhieät ñoä vaø aùp suaát maø chaát loûng coù tính chaát gaàn vôùi
chaát khí hoaëc chaát raén. ÔÛ gaàn nhieät ñoä tôùi haïn chaát loûng coù nhieàu tính chaát
gioáng vôùi chaát khí. ÔÛ nhieät ñoä gaàn ñoâng ñaëc, chaát loûng coù nhieàu tính chaát
gioáng chaát raén. Tuy nhieân ôû traïng thaùi bình thöôøng, chaát loûng coù nhieàu tính
chaát khaùc chaát khí vaø chaát raén.
Tính chaát treân cuûa chaát loûng coù lieân quan ñeán caáu taïo phaân töû vaø
chuyeån ñoäng phaân töû cuûa chaát loûng.
2) Caáu taïo vaø chuyeån ñoäng phaân töû cuûa chaát loûng
Naêng löôïng chuyeån ñoäng nhieät cuûa phaân töû chaát loûng côõ ñoä saâu cuûa
1
theá hoá naêng. Nhö vaäy naêng löôïng öùng vôùi moät baäc töï do cuûa phaân töû kT
2
seõ nhoû hôn ñoä saâu cuûa hoá, nhöng ñoä nhoû hôn naøy khoâng nhieàu. Do ñoù caùc
phaân töû chaát loûng thöïc hieän dao ñoäng xung quanh vò trí caân baèng, nhöng
do thaêng giaùng, ñoäng naêng phaân töû coù theå ñuû lôùn ñeå vöôït qua hoá theá ñeå
chuyeån ñeán vò trí caân baèng môùi. Ta coù theå noùi phaân töû chaát loûng soáng “ du
muïc ”, sau moät thôøi gian “ ñònh cö ”, phaân töû laïi “ di chuyeån “ ñeán choã
khaùc.

Thôøi gian phaân töû dao ñoäng xung quanh vò trí caân baèng phuï thuoäc
nhieät ñoä theo bieåu thöùc :
Wñ
τ = τ 0 exp (1)
kT
Vôùi τ laø thôøi gian dao ñoäng trung bình cuûa phaân töû quanh moät vò
trí caân baèng; τ0 laø chu kyø dao ñoäng trung bình cuûa phaân töû xung quanh vò
trí caân baèng; Wñ laø ñoäng naêng chuyeån ñoäng nhieät cuûa phaân töû.
Ví duï vôùi nöôùc ôû nhieät ñoä thöôøng (T = 300K) thì τ0 =10-13s do ñoù
τ =10-11s ; nghóa laø trung bình cöù dao ñoäng khoaûng 100 chu kyø xung quanh
vò trí caân baèng phaân töû nöôùc laïi di chuyeån choã khaùc.
§2 Hieän töôïng caêng maët ngoaøi cuûa chaát loûng
1) Aùp suaát phaân töû
Khoaûng caùch giöõa caùc phaân töû chaát loûng khaù nhoû so vôùi trong chaát
khí, vì vaäy löïc huùt khoâng ñaùng keå. Tuy nhieân, vì löïc huùt phaân töû giaûm
nhanh theo khoaûng caùch neân chæ nhöõng phaân töû giaûm nhanh theo khoaûng
caùch caùch nhau moät khoaûng nhoû hôn 2r vaøo côõ 10-9m môùi taùc duïng leân
nhau.
Laáy phaân töû laøm taâm, veõ moät hình caàu baùn kính r thì phaân töû taïi taâm
chæ töông taùc vôùi caùc phaân töû naèm trong hình caàu. Hình caàu naøy ñöôïc goïi laø
hình caàu taùc duïng.
C B
H.1

Ñoái vôùi phaân töû A naèm saâu trong khoái chaát loûng (H.4), hình caàu
taùc duïng naèm hoaøn toaøn trong chaát loûng, löïc taùc duïng leân phaân töû naøy veà
moïi phía buø tröø nhau. Ñoái vôùi caùc phaân töû naèm ôû lôùp maët ngoaøi (beà daøy <
10-9m), hình caàu taùc duïng khoâng naèm hoaøn toaøn trong chaát loûng vaø phaân töû
chòu taùc duïng moät löïc toång hôïp höôùng vaøo trong chaát loûng (phaân töû B). Ñoái
vôùi phaân töû C naèm treân bieân giôùi giöõa 3 moâi tröôøng raén – loûng – khí, caùc
phaân töû taùc duïng leân phaân töû C naèm trong 1/4 hình caàu taùc duïng, löïc toång
hôïp taùc duïng leân phaân töû C cuõng höôùng vaøo trong chaát loûng.
Löïc taùc duïng leân caùc phaân töû ôû lôùp maët ngoaøi chaát loûng eùp leân
caùc phaân töû chaát loûng phía trong vaø gaây neân moät aùp suaát goïi laø aùp suaát
phaân töû, noù chính laø noäi aùp suaát pi trong phöông trình Vanderwalls. Ví
duï ñoái vôùi nöôùc aùp suaát naøy leân tôùi haøng vaïn atmosphere
2) Naêng löôïng maët ngoaøi vaø söùc caêng maët ngoaøi cuûa chaát loûng
a) Naêng löôïng maët ngoaøi
Xeùt khoái chaát loûng coù nhieät ñoä ñoàng nhaát. Caùc phaân töû lôùp maët
ngoaøi coù ñoäng naêng chuyeån ñoäng nhieät gioáng nhö caùc phaân töû phía
trong nhöng coù theá naêng lôùn hôn, vì khi ñöa phaân töû töø beân trong leân
lôùp beà maët phaûi toán coâng ñeå choáng laïi löïc huùt phaân töû, coâng naøy laøm
taêng theá naêng cuûa noù. Nhö vaäy caùc phaân töû ôû lôùp maët ngoaøi coù naêng
löôïng toång coäng lôùn hôn so vôùi caùc phaân töû ôû phía trong. Phaàn naêng
löôïng lôùn hôn naøy goïi laø naêng löôïng maët ngoaøi cuûa chaát loûng.
Soá phaân töû lôùp maët ngoaøi caøng nhieàu thì naêng löôïng maët ngoaøi
caøng lôùn. Kí hieäu ∆E vaø ∆S laø naêng löôïng vaø dieän tích maët ngoaøi, ta coù
:
∆E =α . ∆S (2)
α laø heä soá tæ leä phuï thuoäc loaïi chaát loûng goïi laø heä soá söùc (suaát) caêng
2
maët ngoaøi. Trong heä SI : [α] = J/m .
Heä ôû traïng thaùi caân baèng beàn khi theá naêng cöïc tieåu. Do ñoù khoái
chaát loûng seõ coù hình daïng sao cho dieän tích maët ngoaøi cuûa noù nhoû nhaát.
Treân traùi ñaát, do taùc duïng cuûa troïng löïc neân chaát loûng choaùn phaàn döôùi cuûa
bình chöùa vaø beà maët phía treân laø maët thoaùng naèm ngang, nhöng neáu khoâng
coù taùc duïng cuûa ngoaïi löïc thì khoái chaát loûng seõ coù daïng hình caàu ñeå cho

dieän tích maët ngoaøi nhoû nhaát. Ví duï nhoû moät ít gioït daàu vaøo trong röôïu
(khoâng hoaø tan daàu) coù cuøng tæ troïng, troïng löôïng caùc gioït daàu bò trieät tieâu
bôûi löïc ñaåy Achimeøde neân caùc gioït daàu coù daïng hình caàu lô löûng trong
röôïu.
b) Söùc caêng maët ngoaøi
Löïc caêng maët ngoaøi coù ñaëc ñieåm laø vuoâng goùc vôùi ñöôøng bieân
giôùi caêng vaø tieáp tuyeán vôùi maët ngoaøi chaát loûng. Ta coù theå laøm thí
nghieäm chöùng toû ñieàu naøy : laáy moät khung baèng vaät lieäu cöùng nhuùng
vaøo trong dung dòch xaø phoøng ta ñöôïc moät maøng xaø phoøng. Treân maøng
ta thaû moät voøng baèng chæ, phía trong vaø ngoaøi voøng chæ ñeàu coù maøng xaø
phoøng, do caùch thaû maø voøng coù hình daïng baát kyø, chöùng toû voøng chòu
taùc duïng veà hai phía trong vaø ngoaøi nhö nhau (H.2a).
H.2a H.2b
Neáu phaù vôõ maøng xaø phoøng phía trong voøng chæ, khi ñoù chæ coøn
löïc caêng maët ngoaøi phía ngoaøi taùc duïng keùo noù thaønh voøng troøn (H.2b).
Ñieàu ñoù chöùng toû löïc caêng maët ngoaøi vuoâng goùc vôùi bieân giôùi tieáp vaø
tieáp tuyeán vôùi maët chaát loûng.

Ñeå tính söùc caêng maët ngoaøi ta laøm thí nghieäm sau : Laáy moät
khung cöùng hình chöõ nhaät coù caïnh MN daøi l, caïnh MN coù theå dòch
chuyeån deã daøng treân khung (H.3)
l ∆x
M N
r
F
H.3
Nhuùng khung vaøo nöôùc xaø phoøng vaø laáy ra ta ñöôïc moät maøng xaø
phoøng. Ñeå maøng khoâng bò co laïi, ta phaûi taùc duïng leân MN moät löïc F
baèng söùc caêng maët ngoaøi. Dòch chuyeån MN moät ñoaïn ∆x, dieän tích maët
ngoaøi taêng leân moät löôïng :
∆S = 2l∆x
Coù thöøa soá 2 vì maøng coù 2 maët ngoaøi ôû 2 phía.
Coâng thöïc hieän bôûi löïc F trong dòch chuyeån ∆x laø :
∆A = F. ∆x
Coâng ∆A ñeå taêng dieän tích maët ngoaøi leân ∆S, töùc laø naêng löôïng
maët ngoaøi ñaõ taêng leân moät löôïng ∆E. Töø (2) ta coù :
∆E = ∆A = α.∆S
⇒ α.2l∆x = F.∆x
Töø ñoù : F = α.2l (3)
2l chính laø chieàu daøi cuûa ñöôøng chu vi. Neáu maøng coù moät maët
ngoaøi thì :
F = αl (3’)

Truôøng hôïp toång quaùt, söùc caêng coù theå thay ñoåi doïc theo ñöôøng
chu vi. Khi ñoù xeùt ñoaïn ∆l ñuû nhoû cuûa chu vi vaø (3’) thaønh :
F = α.∆l (4)
∆F laø söùc caêng taùc duïng leân ∆l
Trong heä SI : [α] = N/m
Vôùi moät chaát loûng xaùc ñònh, α phuï thuoäc nhieät ñoä, khi T taêng thì
α giaûm do khoaûng caùch giöõa caùc phaân töû taêng leân vaø löïc töông taùc giöõa
caùc phaân töû giaûm ñi.
Nhieàu hieän töôïng cuûa chaát loûng thöôøng gaëp nhö söï taïo boït
trong chaát loûng, söï taïo gioït khi chaát loûng chaûy qua loã nhoû… laø do söùc
caêng maët ngoaøi gaây neân.
Neáu trong chaát loûng coù boït khí, noù seõ noåi leân maët, tôùi maët chaát
loûng boït khí seõ ñoäi moät lôùp chaát loûng daïng voøm, neáu boït khí ñuû nhoû thì
noù seõ khoâng xeù raùch ñöôïc lôùp maët ngoaøi chaát loûng vaø seõ ôû daïng boït
treân maët chaát loûng.
Neáu chaát loûng chaûy ra töø moät oáng coù loã nhoû thì seõ khoâng lieân
tuïc maø thaønh gioït ñeàu nhau. Döôùi taùc duïng cuûa söùc caêng maët ngoaøi vaø
troïng löïc, nöôùc chaûy ra töø töø thaønh tuùi coù daïng gaàn hình caàu, lôùn daàn
thaønh gioït, khi troïng löôïng gioït chaát loûng baèng löïc caêng maët ngoaøi tuùi
chaát loûng ñöùt ra taïo thaønh gioït. Troïng löôïng gioït chaát loûng rôi xuoáng
phuï thuoäc kích thöôùc loã nhoû vaø loaïi chaát loûng. Tröôøng hôïp loã quaù nhoû
vaø aùp suaát chaát loûng khoâng ñuû lôùn gioït chaát loûng seõ khoâng bò rôi xuoáng
döôùi taùc duïng cuûa troïng löïc, ñieàu naøy ñöôïc öùng duïng ñeå laøm vaûi che
möa…

c) Hieän töôïng laøm öôùt vaø khoâng laøm öôùt
Xeùt moät khoái chaát loûng naèm treân vaät raén trong moâi tröôøng khí
(H.4)
dlαL.K
dlαL.K
Khí Loûng
dlαr.K θ dlαr.L
Raén
H.4
Caùc phaân töû chaát loûng naèm treân ñoaïn daøi dl cuûa ñöôøng giôùi haïn
giöõa ba moâi tröôøng raén – loûng - khí seõ chòu taùc duïng cuûa ba löïc :
- Löïc do caùc phaân töû chaát loûng treân maët thoaùng giöõa hai moâi
tröôøng loûng- khí taùc duïng baèng dl.α L.K
- Löïc do caùc phaân töû chaát loûng naèm treân maët phaân caùch hai moâi
tröôøng raén loûng taùc duïng baèng dl.αr.L
- Löïc do caùc phaân töû chaát raén treân maët phaân caùch giöõa hai moâi
tröôøng raén - khí taùc duïng baèng dl.αr.K
Vôùi αL.K, αr.L, αr.K laàn löôït laø caùc heä soá söùc caêng maët ngoaøi
treân caùc maët giôùi haïn loûng - khí, raén - loûng, raén - khí.
Ñieàu kieän caân baèng cuûa ñoaïn dl laø :
dlαr.K = dlαr.L + dlαL.Kcosθ (5)
Goùc θ giöõa caùc tieáp tuyeán vôùi maët chaát raén vaø maët chaát loûng ôû
phía chaát loûng goïi laø goùc bôø.
Töø (5) ta coù :

α r.K − α r.L
cos θ = (6)
α L.K
Goùc bôø phaûi thoaû maõn ñieàu kieän :
α r .K − α r . L
≤1 (7)
α L .K
Neáu ñieàu kieän (7) khoâng ñöôïc thoûa maõn seõ khoâng coù söï caân
baèng. Khi ñoù coù 2 truôøng hôïp xaûy ra :
+ αr.K > αr.L + αL.K : θ duø nhoû ñeán ñaâu vaãn khoâng thoûa maõn
ñieàu kieän (7), chaát loûng seõ loang voâ haïn treân maët vaät raén. Ñoù laø hieän
töôïng dính öôùt toaøn phaàn. Khi ñoù θ = 0.
+ αr.L > αr.K + αL.K : maët giôùi haïn chaát loûng - raén thu veà moät
ñieåm, ñoù laø hieän töôïng dính öôùt toaøn phaàn. Khi ñoù θ = π.
Neáu (7) ñöôïc thoûa maõn thì 0 < θ < π . Neáu θ < π/2 thì goïi laø dính
öôùt moät phaàn; neáu α > π/2 thì goïi laø khoâng dính öôùt moät phaàn.
Hieän töôïng laøm öôùt vaø khoâng laøm öôùt coù nhieàu öùng duïng trong
thöïc teá. Ví duï trong kó thuaät tuyeån quaëng : quaëng töï nhieân thöôøng coù
nhieàu taïp chaát; tröôùc khi luyeän quaëng ñöôïc nghieàn nhoû vaø cho vaøo
trong moät chaát loûng laøm öôùt quaëng nhöng khoâng laøm öôùt taïp chaát.
Phoùng moät luoàng khí vaøo trong chaát loûng, caùc taïp chaát seõ bò boït khí
baùm vaøo vaø keùo chuùng noåi leân maët chaát loûng, coøn quaëng vì bò laøm öôùt
neân khoâng bò boït khí baùm vaøo vaãn chìm ôû döôùi. Nhôø vaäy taïp chaát ñöôïc
taùch ra khoûi quaëng.
§3 HIEÄN TÖÔÏNG MAO DAÃN

1) AÙp suaát döôùi maët cong chaát loûng
Do hieän töôïng laøm öôùt vaø khoâng laøm öôùt maø hình daïng cuûa maët
ngoaøi chaát loûng ñöïng trong bình thöôøng coù daïng maët khum. Tuøy thuoäc

chaát loûng laøm öôùt hay khoâng laøm öôùt thaønh bình maø maët khum loõm
xuoáng hoaëc loài leân. Do ñoù phaàn chaát loûng döôùi maët khum seõ chòu theâm
moät aùp löïc goïi laø aùp suaát phuï. AÙp suaát phuï coù taùc duïng keùo maët chaát
loûng leân hoaëc neùn maët chaát loûng xuoáng (H.5)
H.5
Xeùt tröôøng hôïp maët khum coù daïng moät choûm caàu baùn kính R,
khaåu kính r. Goïi df laø löïc caêng taùc duïng leân ñoaïn dl cuûa chu vi ñaùy
choûm caàu, chæ coù thaønh phaàn df1 cuûa df vuoâng goùc vôùi ñaùy choûm caàu laø
coù taùc duïng neùn maët chaát loûng (H.6). Ta coù :
r
ϕ
df df1 R
ϕ
H.6
df1 = dfsinϕ
Do df = α dl
Neân : df1 = α dlsinϕ
AÙp suaát phuï ñöôïc gaây bôûi löïc f1 taùc duïng treân toaøn chu vi ñaùy
choûm caàu :

2π
f1 = ∫ df1 = ∫ αdl sin ϕ = 2πα sin ϕ
chuvi 0
2πr 2α
Nhöng sinϕ=r/R neân f1 =
R
2
Löïc neùn f1 leân ñaùy choûm caàu coù dieän tích S=πr . Do ñoù aùp suaát
phuï gaây ra bôûi maët khum laø :
f1 2α
p= = (8)
S R
Neáu maët khum loõm xuoáng (höôùng ra ngoaøi chaát loûng) thì aùp
suaát phuï (8) coù giaù trò aâm.
Tröôøng hôïp toång quaùt : neáu maët khum coù daïng baát kyø, Laplace
ñaõ chöùng minh ñöôïc :
⎛ 1 1 ⎞
p = α⎜⎜ + ⎟⎟ (9)
R
⎝ 1 R 2⎠
Vôùi p laø aùp suaát phuï taïi ñieåm xeùt treân maët khum; R1 vaø R2 laø
baùn kính cong cuûa hai tieáp tuyeán vuoâng goùc baát kyø taïi ñieåm xeùt (giao
tuyeán cuûa maët cong vôùi hai maët phaúng vuoâng goùc chöùa phaùp tuyeán vôùi
maët khum taïi ñieåm ñang xeùt).
Nhö vaäy aùp suaát phuï phuï thuoäc baûn chaát chaát loûng vaø baùn kính
cong R.
2) Hieän töôïng mao daãn
Laáy moät oáng thuûy tinh nhuùng vaøo trong moät chaát loûng. Neáu oáng
coù baùn kính trong nhoû thì coù theå quan saùt thaáy möïc chaát loûng trong
oáng cheânh leäch vôùi beân ngoaøi (H.7). OÁng coù tieát dieän nhoû goïi laø oáng
mao daãn.
Hieän töôïng chaát loûng daâng leân hoaëc haï xuoáng trong oáng mao
daãn goïi laø hieän töôïng mao daãn.
Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng mao daãn laø do taùc duïng cuûa aùp
suaát phuï döôùi maët khum chaát loûng trong oáng mao daãn gaây neân.
R
θ r
θ h
M N
H.7 H.8
Goïi h laø chieàu cao coät chaát loûng daâng leân (hay haï xuoáng) trong
oáng mao daãn, r laø baùn kính oáng mao daãn, R laø baùn kính cong cuûa maët
khum chaát loûng, θ laø goùc bôø (H.8). Laáy hai ñieåm M vaø N treân cuøng moät
möïc naèm ngang; ñieåm N saùt treân maët thoaùng chaát loûng, noù chæ chòu aùp
suaát khí quyeån. Ñieåm M vöøa chòu aùp suaát khí quyeån po vöøa chòu aùp
suaát thuûy tónh gaây bôûi chieàu cao coät chaát loûng, vöøa chòu aùp suaát phuï. ÔÛ
traïng thaùi caân baèng ta coù :
pM = pN
hay : po + ρgh + p = po
P
h=- (10)
ρg
r 2α
Töø (H.8) ta thaáy R = vaø theo (8) p = - thay vaøo (10) ta
cos θ R
ñöôïc :
2α cos θ
h= (11)
r.ρ.g
(11) laø coâng thöùc Jurin.
Töø (11) ta thaáy :
+ Neáu 0 ≤ θ < π/2, cosθ > 0 chaát loûng daâng leân.
+ Neáu π/2 < θ ≤ π, cosθ < 0 chaát loûng haï xuoáng.
Vôùi chaát loûng xaùc ñònh, ôû nhieät ñoä xaùc ñònh thì khoái löôïng rieâng
ρ vaø α khoâng ñoåi, oáng caøng nhoû (r beù) chieàu cao coät chaát loûng caøng
lôùn.

Hieän töôïng mao daãn coù vai troø raát quan troïng ñoái vôùi töï nhieân vaø kyõ
thuaät :
+ Giaáy thaám, buùt möïc, baát ñeøn v.v…
+ Thöïc vaät huùt nöôùc töø ñaát, ñoä aåm cuûa ñaát.
+ Neáu coù boït khí trong oáng mao daãn thì caùc boït khí naøy seõ caûn
trôû söï chuyeån ñoäng cuûa chaát loûng trong oáng mao daãn. Chính vì vaäy ñoái
vôùi caùc phi coâng vuõ truï khi leân cao, aùp suaát trong maùu giaûm, caùc boït
khí coù trong maùu giaûi phoùng ra gaây caûn trôû söï löu thoâng cuûa maùu
trong caùc mao maïch. Vì vaäy phaûi coù quaàn aùo ñaëc bieät cho hoï.
§4 SÖÏ SOÂI CHAÁT LOÛNG
Laø quaù trình bay hôi cuûa chaát loûng xaûy ra khoâng nhöõng töø maët
thoaùng maø ôû caû hai beân trong chaát loûng. Caùc boït hôi hình thaønh trong
toaøn boä theå tích chaát loûng. Caùc boït hôi nhoû trong chaát loûng lôùn leân
nhanh, noåi leân maët chaát loûng roài vôõ ra laøm chaát loûng soâi reùo leân.
AÙp suaát taùc duïng leân boït hôi bao goàm : aùp suaát ngoaøi po taùc
duïng leân chaát loûng, aùp suaát thuûy tónh cuûa chieàu cao h chaát loûng treân
boït hôi pt , aùp suaát phuï ∆p gaây bôûi söùc caêng maët ngoaøi cuûa boït hôi :
2α
p = po + pt + ∆ p = po + ρ.g.h +
r
Vôùi r laø baùn kính boït hôi, ρ maät ñoä khoái chaát loûng.
Söï soâi chaát loûng xaûy ra khi aùp suaát hôi baõo hoøa pbh neân trong
boït hôi khoâng nhoû hôn aùp suaát p taùc duïng leân boït :
2α
pbh ≥ p0 + ρ.g.h + (12)
r
Neáu ñieàu kieän (12) thoûa maõn boït seõ lôùn leân, ngöôïc laïi boït seõ “teo
ñi” vì seõ xaûy ra söï ngöng ñoïng cuûa hôi trong boït.
Ñoái vôùi caùc boït nhoû cuûa hôi baõo hoøa, soá haïng sau cuøng cuûa (12)
coù vai troø quan troïng; vì vaäy muoán cho chaát loûng soâi phaûi taêng nhieät ñoä
cuûa chaát loûng ñeå aùp suaát hôi baõo hoøa beân trong boït laøm noù lôùn leân.

Thöôøng trong chaát loûng coù nhöõng boït khí hoøa tan coù vai troø taâm
2α
hoùa hôi, ñoái vôùi chuùng vai troø cuûa laø nhoû. Neáu ñoä cao chaát loûng
r
khoâng lôùn ta coù theå boû qua aùp suaát thuûy tónh vaø ñieàu kieän gaàn ñuùng cho
chaát loûng soâi laø :
pbh = p0 (13)
Nhieät ñoä cuûa chaát loûng taïi ñoù pbh cuûa noù baèng p0 beân ngoaøi taùc
duïng leân chaát loûng goïi laø nhieät ñoä soâi TS.
TS cuûa chaát loûng ôû aùp suaát p0 khoâng ñoåi seõ khoâng ñoåi vaø toaøn boä
nhieät löôïng caáp cho chaát loûng soâi ñeå sinh coâng taùch caùc phaân töû khoûi
chaát loûng vaø chuyeån chuùng sang pha hôi.
Nhieät löôïng λS caàn thieát ñeå laøm bay hôi moät ñôn vò khoái löôïng
chaát loûng ôû nhieät ñoä soâi goïi laø nhieät hoaù hôi rieâng. λS giaûm khi TS taêng
vaø baèng 0 ôû nhieät ñoä tôùi haïn TK.

CHÖÔNG 6. CHUYEÅN PHA
§1 Söï chuyeån pha

1) Khaùi nieäm veà söï chuyeån pha
Taäp hôïp caùc “phaàn” coù caùc tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc nhö
nhau cuûa moät heä nhieät ñoäng goïi laø pha. Caùc “phaàn” theo ñònh nghóa
roäng, vì trong nhieàu tröôøng hôïp chuùng khoâng phaân caùch nhau veà
khoâng gian. Caùc pha coù theå toàn taïi trong cuøng moät khoâng gian cuûa heä.
Söï chuyeån traïng thaùi töø pha naøy sang pha khaùc cuûa moät heä goïi
laø söï chuyeån pha.
Khi caùc ñieàu kieän lieân quan ñeán heä thay ñoåi, laøm caùc thoâng soá
traïng thaùi thay ñoåi vöôït ra ngoaøi giôùi haïn töông öùng vôùi pha heä ñang
toàn taïi thì seõ xaûy ra söï chuyeån pha.
2) Phaân loaïi caùc chuyeån pha
Söï chuyeån pha töông öùng vôùi söï thay ñoåi ñoät ngoät cuûa moät soá
thoâng soá traïng thaùi hoaëc moät soá haøm traïng thaùi cuûa heä. Caùc thoâng soá
traïng thaùi thöôøng ñöôïc tính qua caùc ñaïo haøm rieâng baäc 1 hoaëc 2 cuûa
caùc haøm theá nhieät ñoäng :
∂U ∂H ⎛ ∂U ⎞ ⎛ ∂Ψ ⎞
T = ⎛⎜ ⎞⎟ = ⎛⎜ ⎞⎟ ; p= ⎜ ⎟ = −⎜ ⎟
⎝ ∂S ⎠ V ⎝ ∂S ⎠ P ⎝ ∂V ⎠ S ⎝ ∂V ⎠ T
∂G ∂H ⎛ ∂Ψ ⎞ ⎛ ∂G ⎞
V = ⎛⎜ ⎞⎟ = ⎛⎜ ⎞⎟ ; S = −⎜ ⎟ = −⎜ ⎟
⎝ ∂P ⎠ T ⎝ ∂P ⎠ S ⎝ ∂S ⎠ V ⎝ ∂T ⎠ P
⎛ ∂ 2G ⎞
CP = -T ⎜⎜ 2 ⎟⎟
⎝ ∂T ⎠ P
a) Chuyeån pha loaïi 1
Laø hieän töôïng chuyeån pha trong ñoù caùc thoâng soá traïng thaùi vaø
caùc haøm theá nhieät ñoäng cuûa heä bieán ñoåi ñoät ngoät.
Ñoù laø caùc quaù trình chuyeån pha giöõa caùc traïng thaùi keát taäp (khí
– loûng - raén) cuûa vaät chaát.

b) Chuyeån pha loaïi 2
Laø hieän töôïng chuyeån pha trong coù caùc thoâng soá traïng thaùi vaø
caùc haøm theá nhieät ñoäng cuûa heä bieán ñoåi lieân tuïc. Noùi khaùc laø caùc thoâng
soá traïng thaùi tính theo ñaïo haøm baäc 1 cuûa caùc haøm traïng thaùi cuûa heä
bieán ñoåi lieân tuïc, coøn caùc thoâng soá traïng thaùi tính theo ñaïo haøm baäc 2
cuûa caùc haøm traïng thaùi cuûa heä bieán thieân giaùn ñoaïn (Ví duï : chuyeån
pha kim loaïi - sieâu daãn, saét töø - thuaän töø, heli sieâu chaûy)
Nhö vaäy chuyeån pha loaïi 2 laø chuyeån pha maø traïng thaùi cuûa heä
bieán ñoåi lieân tuïc. Do ñoù noù coøn ñöôïc goïi laø chuyeån pha lieân tuïc.
§2 SÖÏ CAÂN BAÈNG PHA

1) Ñieäu kieän caân baèng hai pha
Heä caân baèng coù nhieät ñoä vaø aùp suaát taïi moïi ñieåm nhö nhau. Do
ñoù neáu heä coù 2 pha toàn taïi caân baèng vôùi nhau thì nhieät ñoä vaø aùp suaát
cuûa hai pha phaûi nhö nhau :
T1 = T2 ; p1 = p2
Maët khaùc khi heä caân baèng thì caùc haøm theá nhieät ñoäng phaûi cöïc
tieåu. Ví duï : theá nhieät ñoäng Gibbs, do ñoù dG = 0
Goïi N1 vaø N2 laø soá haït cuûa heä ôû moãi pha, N laø soá haït cuûa heä :
N1 + N2 = N = const
2
dG = Vdp + SdT + ∑ µ i dN i = 0
i =1
Do p = const, T = const neân :

µ1dN1 = µ2dN2= 0
Maët khaùc dN = dN1 + dN2 = 0 , neân :
µ1 = µ2

Theá hoùa µ phuï thuoäc nhieät ñoä vaø aùp suaát cuûa heä : µ = µ (p,T)
neân coù theå vieát :
µ1 (p,T) = µ2 (p,T) (1)
Treân giaûn ñoà traïng thaùi, phöông trình (1) cho moät ñöôøng cong
goïi laø ñöôøng cong caân baèng pha. ÔÛ hai phía cuûa ñöôøng cong laø traïng
thaùi cuûa hai pha (H.1). Caùc traïng thaùi öùng vôùi caùc ñieåm treân ñöôøng
cong caân baèng pha laø traïng thaùi 2 pha. Söï chuyeån traïng thaùi (chuyeån
pha) thöïc hieän qua ñöôøng cong caân baèng pha.
Pha 1
Pha 2
H.1
2) Ñieàu kieän caân baèng 3 pha
Töông töï ta coù :

T1 = T2 = T3
p1 = p2 = p3
µ1 = µ2 = µ3
Hay :
µ1 (p,T) = µ2 (p,T) = µ3 (p,T) (2)
(2) xaùc ñònh moät ñieåm thoûa maõn ñieàu kieän caân baèng 3 pha goïi laø
ñieåm ba M (H.2).
Treân giaûn ñoà traïng thaùi (H.2) : ñöôøng cong MK laø ñöôøng cong
hôi baõo hoøa bieåu dieãn söï caân baèng cuûa heä loûng - hôi. MB - ñöôøng cong
noùng chaûy, moâ taû söï caân baèng cuûa heä raén-loûng. MA - ñöôøng cong moâ taû

söï caân baèng cuûa heä raén - hôi. Traïng thaùi öùng vôùi ñieåm K laø traïng thaùi
tôùi haïn.
p
B
pK K
R L
pM M
A K
TM TK T
H.2
Chuyeån pha qua caùc ñöôøng cong caân baèng keøm theo bieán thieân
traïng thaùi ñoät ngoät laø chuyeån pha khoâng lieân tuïc : R - L, R - K, L - K ôû
nhieät ñoä T<TK coù theå coù chuyeån pha loûng - khí lieân tuïc.
3) Ñieàu kieän caân baèng nhieàu pha. Qui taéc pha Gibbs
Goïi n laø soá caáu töû cuûa heä, r laø soá pha trong heä. Goïi Cik laø noàng
ñoä cuûa caáu töû k ôû pha thöù I , ta coù :
N ik
C ik =
∑ N ik
k
Do ∑ N ik = 1 neân chæ coù (n-1)r noàng ñoä ñoäc laäp; neáu keå caû hai
K
bieán p vaø T soá bieán ñoäc laäp seõ laø 2+(n-1)r.
Soá phöông trình xaùc ñònh söï caân baèng pha
k k k
µ 1 = µ 2 = ... = µ r laø (r-1)n phöông trình. Caùc ñieàu kieän caân
baèng trong heä laø khoâng töông thích neáu soá phöông trình lôùn hôn soá caùc
bieán. Do ñoù :
(r-1)n ≤ 2r (n-1)

r ≤ n+2 (3)
(3) laø qui taéc pha Gibbs.
Qui taéc pha Gibbs cho bieát quan heä giöõa soá pha coù theå toàn taïi
vôùi soá caáu töû.
§3 CHUYEÅN PHA LOAÏI 1

1) AÅn nhieät vaø söï bieán ñoåi haøm theá nhieät ñoäng
Xeùt haøm naêng löôïng töï do ψ. Söï phuï thuoäc cuûa ψ vaøo T ñoái vôùi
pha 1 vaø pha 2 bieåu dieãn baèng ñöôøng cong 1 vaø 2 (H.3) ôû T < TK. Do ψ1
< ψ2 neân vieäc toàn taïi pha 1 coù lôïi veà naêng löôïng neân ôû T < TK . Pha 1
toàn taïi vôùi haøm theá nhieät ñoäng ψ1. ÔÛ T > TK do ψ1 > ψ2 neân vieäc toàn
taïi pha 2 coù lôïi veà naêng löôïng neân heä toàn taïi ôû pha 2 vôùi haøm theá nhieät
ñoäng ψ2. Nhö vaäy söï phuï thuoäc cuûa ψ cuûa heä theo nhieät ñoä ñöôïc bieåu
dieãn baèng ñöôøng lieàn neùt treân ñoà thò :
ψ = ψ1 neáu T < TK
ψ = ψ2 neáu T > TK
ψ
2
1
K
2 1
K T
H.3
Taïi T=TK coù söï chuyeån pha xaûy ra. Ta thaáy ñöôøng cong ψ (T)
lieân tuïc taïi K, nhöng ñaïo haøm cuûa ψ theo T taïi K laø giaùn ñoaïn :

∂ψ ∂ψ ∂ψ ∂ψ
= 1≠ = 2
∂T TK − 0 ∂T ∂T TK + 0 ∂T
Pha 2 ôû T < TK vaø pha 1 ôû T > TK khoâng lôïi veà maët naêng löôïng
neân treân thöïc teá haàu nhö khoâng toàn taïi neân ñöôïc goïi laø pha giaû beàn.
Ñieåm K naèm treân ñöôøng cong caân baèng pha laïi öùng vôùi söï
chuyeån pha neân p = pK = const, T = TK = const. Nhö theá quaù trình
chuyeån pha loaïi 1 vöøa laø quaù trình ñaúng nhieät, vöøa laø quaù trình ñaúng
aùp.
∂ψ ∂ψ
Vì taïi TK giaùn ñoaïn, neân S =- bieán thieân ñoät ngoät :
∂T ∂T
∆S = S2 – S1 ≠ 0. Nhö theá Q = T∆S ≠ 0, töùc trong quaù trình
chuyeån pha heä seõ nhaän hoaëc nhaû nhieät. Löôïng nhieät naøy goïi laø aån
nhieät :
Q = T (S2 – S1) (4)

Theo nguyeân lyù I ta coù :
Q = ∆U – A = U2 – U1 + p (V2 – V1)
Q = (U2 + pV2) – (U1 + pV1) = H2 – H1
Q = ∆H (5)
AÅn nhieät baèng bieán thieân haøm entanpi.
Ví duï : xeùt chuyeån pha loûng - khí öùng vôùi pha 1→ pha 2. Töø
∂ψ1 ∂ψ 2
(H.3) ta coù > neân S1 < S2 vaø Q > 0 nghóa laø chuyeån pha töø
∂T ∂T
loûng sang khí heä caàn nhaän nhieät. Khi chuyeån pha ngöôïc laïi töø khí sang
loûng heä seõ nhaû nhieät.

2) Phöông trình Clapeyron – Clausius
Do T vaø p laø caùc thoâng soá phuï thuoäc, neân khi chuyeån pha neáu
thay ñoåi aùp suaát thì nhieät ñoä chuyeån pha cuõng thay ñoåi.
p
1’ T’ 2’
p’
1 p T 2
0 V’1 V1 V’2 V2 V
H.4
Quaù trình chuyeån pha cuûa heä töø pha 1 sang pha 2 laø quaù trình
bieán ñoåi traïng thaùi 1→ 2. Giaû söû quaù trình naøy xaûy ra ôû aùp suaát p vaø
nhieät ñoä T. Treân giaûn ñoà traïng thaùi (H.4) noù bieåu thò baèng ñöôøng thaúng
1-2, neáu quaù trình xaûy ra raát chaäm ñeå coù theå coi laø quaù trình caân baèng
vaø thuaän nghòch thì :
A = p (V1 – V2)
Coøn nhieät cuûa quaù trình baèng aån nhieät :
Q = T (S2 – S1)
Xeùt söï chuyeån pha cuõng cuûa heä treân nhöng ôû aùp suaát p’= p +
dp vaø nhieät ñoä T’= T + dT cuõng coi laø caân baèng vaø thuaän nghòch. Söï
chuyeån pha laø söï chuyeån traïng thaùi 1’→ 2’. Traïng thaùi 1’ vaø 2’ coù theå
coi laø nhaän ñöôïc töø caùc traïng thaùi 1 vaø 2 töông öùng baèng caùc quaù trình
ñoaïn nhieät thuaän nghòch voâ cuøng beù. Coâng vaø nhieät trong quaù trình
1’→ 2’ laø :
A’ = (p + dp)( V1' − V2' )
Q’ = (T + dT)( S1' − S'2 )

Do quaù trình ñoaïn nhieät neân S'2 = S2 ; S1' = S1

Chu trình 122’1’1 laäp thaønh chu trình thuaän nghòch. Theo
nguyeân lí 1 ta coù ñoái vôùi chu trình thuaän nghòch :
∆U = 0 = Q – Q’+ A – A’+ (δA22’+δA1’1≈ 0)
Thay caùc giaù trò cuûa Q, Q’, A, A’töø caùc bieåu thöùc treân vaøo bieåu
thöùc naøy ta ñöôïc :
dT T(V2 − V1 )
= (6)
dp Q
(6) laø phöông trình Clapeyron –Clausius.
Ví duï : söï chuyeån pha nöôùc→ hôi ôû nhieät ñoä soâi TK. Ta coù V2 >
V1 vaø Q > 0 neân dT/dp > 0, töùc khi p taêng thì TK taêng. Ñieàu naøy ñöôïc
aùp duïng cheá taïo noài aùp suaát.
§4 CHUYEÅN PHA LOAÏI 2
Chuyeån pha loaïi 2 laø chuyeån pha lieân tuïc, caùc bieán ñoåi pha
khoâng keøm theo söï haáp thuï hay toûa nhieät cuõng nhö söï bieán ñoåi theå
tích. Nhöng trong chuyeån pha loaïi 2 laø chuyeån pha maø caùc ñaïo haøm
baäc 2 cuûa caùc theá nhieät ñoäng coù böôùc nhaûy; ñoù laø caùc ñaïi löôïng nhieät
dung, heä soá daõn nôû, heä soá neùn ñaúng nhieät v.v…
Caùc ñaïi löôïng vaät lyù treân lieân quan raát chaët cheõ vôùi tính ñoái
xöùng (hay traät töï) cuûa heä. Do ñoù chuyeån pha loaïi 2 lieân quan ñeán söï
thay ñoåi tính ñoái xöùng (traät töï) cuûa heä. Vì vaäy ñeå moâ taû chuyeån pha
loaïi 2 ngöôøi ta ñöa ra moät ñaïi löôïng goïi laø thoâng soá traät töï η. η ñaëc
tröng cho tính ñoái xöùng cuûa heä. Khi η ≠ 0 heä öùng vôùi moät ñoái xöùng naøo
ñoù, coøn khi η = 0 thì heä khoâng coøn ñoái xöùng ñoù. Vieäc chuyeån pha töông
öùng vôùi söï chuyeån töø ñoái xöùng noï sang ñoái xöùng kia hay chuyeån töø η≠0
sang η = 0 vaø ngöôïc laïi.
Caùc daïng chuyeån pha loaïi 2 ñöôïc bieát ñeán nay laø :
- Söï chuyeån traïng thaùi saét töø sang thuaän töø taïi nhieät ñoä Curie,
keøm theo söï thay ñoåi cô baûn veà caáu truùc.

- Söï chuyeån hoùa sieâu daãn : ôû nhieät ñoä chuyeån hoùa sieâu daãn ñieän
trôû cuûa vaät lieäu giaûm ñeán 0.
- Tính sieâu chaûy : ôû nhieät ñoä 2,9 K Heli loûng taùch thaønh hai pha
: He1 vaø He2 ; pha He2 coù ñoä nhôùt dòch chuyeån baèng 0.

CHÖÔNG 7. THOÁNG KEÂ COÅ ÑIEÅN
Vaät lyù thoáng keâ nghieân cöùu caùc heä goàm moät soá haït raát lôùn gioáng
nhau (heä haït ñoàng nhaát) (nguyeân töû, phaân töû, electron, photon v.v…).
vaät lyù thoáng keâ duøng caùc phöông phaùp cuûa lyù thuyeát xaùc suaát.
Chuyeån ñoäng cuûa moãi haït tuaân theo caùc ñònh luaät cuûa cô hoïc
Newton. Nhö vaäy neáu vieát caùc phöông trình chuyeån ñoäng cho n haït
cuûa heä thì ta coù 3n phöông trình. Nhö theá ñoái vôùi heä vó moâ seõ khoâng coù
phöông tieän giaûi ñöôïc. Vì vaäy phaûi duøng phöông phaùp thoáng keâ.
Heä ñôn giaûn nhaát laø khí lyù töôûng. Ta seõ nghieân cöùu chuùng.
§1 THUYEÁT ÑOÄNG HOÏC PHAÂN TÖÛ
Thuyeát ñoäng hoïc phaân töû döïa treân caáu taïo phaân töû cuûa caùc chaát
khí vaø söï chuyeån ñoäng hoãn loaïn khoâng ngöøng cuûa caùc phaân töû ñeå giaûi
thích caùc tính chaát cuûa chaát khí. Döïa treân thöïc nghieäm thuyeát ñoäng
hoïc phaân töû caùc chaát khí neâu ra caùc giaû thieát :
1. Caùc chaát khí coù caáu taïo giaùn ñoaïn goàm moät soá raát lôùn phaân
töû.
2. Caùc phaân töû chuyeån ñoäng hoãn loaïn khoâng ngöøng. Khi chuyeån
ñoäng chuùng va chaïm nhau vaø va chaïm vôùi thaønh bình.
3. Cöôøng ñoä chuyeån ñoäng cuûa phaân töû bieåu thò nhieät ñoä cuûa khoái
khí. Chuyeån ñoäng phaân töû caøng maïnh thì nhieät ñoä caøng cao. Nhieät ñoä
tuyeät ñoái tæ leä vôùi ñoäng naêng trung bình cuûa phaân töû.
4. Kích thöôùc caùc phaân töû raát nhoû so vôùi khoaûng caùch giöõa
chuùng. Trong nhieàu tröôøng hôïp tính toaùn coù theå boû qua kích thöôùc
phaân töû vaø moãi phaân töû coi nhö moät chaát ñieåm.
5. Caùc phaân töû khoâng töông taùc nhau tröø luùc va chaïm. Söï va
chaïm giöõa caùc phaân töû vaø giöõa caùc phaân töû vôùi thaønh bình tuaân theo
qui luaät cuûa va chaïm ñaøn hoài.

Caùc giaû thieát treân döïa treân cô sôû thöïc nghieäm. Tuy nhieân moät
soá giaû thieát chæ ñuùng cho khí thöïc ôû aùp suaát khoái khí khoâng quaù lôùn vaø
nhieät ñoä khoái khí khoâng quaù beù (giaû thieát 4,5). Vì vaäy coù theå noùi caùc giaû
thieát treân chæ ñuùng hoaøn toaøn ñoái vôùi khí lyù töôûng.
§2 PHAÂN BOÁ MAXWELL

1) Xaùc suaát vaø giaù trò trung bình
Do soá phaân töû cuûa chaát khí raát lôùn vaø do söï chuyeån ñoäng hoãn
loaïn vôùi söï va ñaäp neân caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cho chuyeån ñoäng cuûa
phaân töû raát khaùc nhau ñoái vôùi caùc phaân töû. Vì vaäy phaûi laáy giaù trò trung
bình cuûa caùc ñaïi löôïng ñoù.
Goïi ni laø soá phaân töû coù vaän toác vi trong khoái khí coù n phaân töû, ta
coù vaän toác trung bình cuûa phaân töû :
1
∑ n i vi
v ∑ n i vi = i
(1)
n i ∑ ni
i
Xaùc suaát laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho khaû naêng xaûy ra cuûa moät söï
kieän, noù chính laø taàn soá xuaát hieän cuûa söï kieän (pheùp ño) ñoái vôùi toång soá
söï kieän (pheùp ño). Goïi ni laø soá laàn xuaát hieän söï kieän thöù i (pheùp ño thöù
i), N laø toång soá söï kieän (pheùp ño). pi laø xaùc suaát xuaát hieän söï kieän (pheùp
ño) thöù i. Ta coù :
Ni
p i = lim
N →∞ N
Nhö theá, vôùi khaùi nieäm xaùc suaát , (1) coù theå vieát :
ni
v=∑ v i = ∑ p(v i )v i (3)
i n vi
Toång xaùc suaát cuûa toång caùc söï kieän baèng 1 :

Σ pi = 1; Σ p (vi)= 1 (4)
i vi

Trung bình cuûa bình phöông vaän toác :

v 2 = Σ p (vi) vi2 (5)
i
Bình phöông cuûa vaän toác trung bình :

v 2 = ( Σ p(vi)vi )2 (6)
i
Coù theå chöùng minh ñöôïc :

v2 ≥ v 2 (7)
Caùc ñaïi löôïng khaùc ñaëc tröng cho chuyeån ñoäng phaân töû nhö
ñoäng naêng, ñoäng luôïng v.v… cuõng töông töï.
2) Ñònh luaät phaân boá Maxwell
Thöïc nghieäm ñaõ chöùng toû vaän toác cuûa caùc phaân töû cuûa moät khoái
khí coù ñuû moïi gíaù trò töø 0 ñeán cöïc ñaïi. Do ñoù coù theå coi laø vaän toác bieán
thieân lieân tuïc, neân chæ coù theå xaùc ñònh soá phaân töû coù vaän toác naèm trong
moät khoaûng giaù trò naøo ñoù.
Goïi dn laø soá phaân töû coù vaän toác trong khoaûng (v, v + dv) (8)
F(v) laø haøm phuï thuoäc vaän toác v goïi laø haøm phaân boá. Tæ soá dn/n
chính laø xaùc suaát ñeå vaän toác cuûa moät phaân töû coù giaù trò naèm trong
khoaûng (v1, v2) baát kyø :
v1
∆ n (v1,v2) = n. ∫ F(v)dv
v2
Toång soá phaân töû cuûa heä :

∞
∆ n (0, ∞) = n. ∫ F(v)dv = 1 (9)
0
(9) laø ñieàu kieän chuaån hoùa cuûa xaùc suaát, yù nghóa töông töï (4).
Maxwell ñaõ tìm ñöôïc daïng haøm F(v) :
α 3/2 -αv 2 /2 2
F(v) = 4π ( ) e v (10)
2π

α laø ñaïi löôïng phuï thuoäc nhieät ñoä, ñöôïc xaùc ñònh baèng thöïc
nghieäm. Nhö theá (8) ñöôïc vieát thaønh :
dn α
= 4π ( )3/2 e-αv /2 v2dv
2
(11)
n 2π
F(v)
0 vxs v
H.1
(11) laø ñònh luaät phaân boá phaân töû theo toác ñoä cuûa Maxwell.
Daïng cuûa haøm F(v) theo v (H.1)
Ñoà thò coù ñieåm cöïc ñaïi öùng vôùi vxs :
2
vxs = (12)
α
vxs laø vaän toác coù xaùc suaát cöïc ñaïi. Ñoù chính laø vaän toác öùng vôùi
nhieàu phaân töû nhaát.
3) Ñoäng naêng trung bình cuûa phaân töû
Töø ñònh nghóa haøm F(v), bieåu thöùc (3) vaø (5) coù theå vieát :
∞
v = ∫ F(v)dv (13)
0
∞
2
v = ∫ F(v)v dv
2
(14)
0

Laáy tích phaân (13) vaø (14) ta ñöôïc :

8
v= (15)
πα
3
v2 = (16)
α
Töø ñoù ta tính ñöôïc ñoäng naêng trung bình cuûa phaân töû :
m v2 3 m
Wñ = = (17)
2 2α
3
Ñoái vôùi phaân töû ñôn nguyeân töû Wñ = k B T . Do ñoù :
2
m
= k BT (18)
α
Nhö theá caùc bieåu thöùc (11), (12), (13), (14) ñöôïc vieát laïi :
3 / 2 − mv
2
dn ⎛ m ⎞ 2 k BT 2
= 4π⎜⎜ ⎟⎟ e v dv (11’)
n ⎝ 2πk B T ⎠
2 k BT
vxs = (12’)
m
8k BT
v= (13’)
πm
3k B T
v2 = (14’)
m
v2 goïi laø vaän toác caên quaân phöông vc :

3k B T
vc = (19)
m
Töø (12’), (13’) vaø (14’) ta thaáy :
v xs < v < v c (20)
Khi T taêng, caùc vaän toác (20) ñeàu taêng, ñöôøng cong phaân boá môû
roäng veà phía vaän toác lôùn (H.2)
F(v)
T1
T2 T1>T2
0 V
H.2
R
Thay kB = ; N A m = µ ta ñöôïc :
NA
2RT
v xs = (12’’)
µ
8RT
v= (13’’)
πµ
3RT
vc = (19’’)
µ

§3 PHAÂN BOÁ BOLTZMANN

1) Coâng thöùc khí aùp
Döôùi taùc duïng cuûa ngoaïi löïc (troïng tröôøng), aùp suaát taïi moïi
ñieåm trong khoái khí seõ khaùc nhau.
Trong tröôøng hôïp, choïn truïc Oz vuoâng goùc vôùi maët ñaát vaø
höôùng leân treân, xeùt hai ñieåm coù ñoä cao z vaø z+ dz coù aùp suaát töông
öùng laø p vaø p + dp . Ta coù :
dp =ρ.g.dz (21)
Vôùi ρ laø khoái löôïng rieâng cuûa khí, g laø gia toác troïng tröôøng, daáu
tröø bieåu thò khi z taêng thì p giaûm.
pµ
Töø phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng ta coù ρ = thay vaøo
RT
(21) ta ñöôïc :
dp µg
=− dz
p RT
Laáy tích phaân 2 veá töø z = 0 (taïi maët ñaát) töông öùng vôùi p(0) ñeán
ñoä cao z töông öùng p(z) :
p(z )
dp z µg
∫ p = ∫ − RT dz
p( 0) 0
µgz
p(z) = p(0) e− RT (22)
(22) laø coâng thöùc khí aùp. Ta thaáy khi z taêng thì p(z) giaûm theo
haøm muõ cuûa z.
2) Ñònh luaät phaân boá Boltzmann
Neáu nhieät ñoä khoái khí ñoàng nhaát, aùp suaát khí taïo moãi ñieåm tæ leä
vôùi maät ñoä khí. Kyù hieäu n(0) vaø n(z) laø maät ñoä khí töông öùng vôùi ñoä
cao z = 0 vaø z, ta coù :

n ( z ) n ( 0)
=
p ( z ) p ( 0)
Töø (22) ta coù :
− µgz
n(z) = n(0) exp (23)
RT
µ mN A m
Nhöng = = neân :
R R kB
− mgz
n(z) = n(0)exp (24)
k BT
Maët khaùc mgz = Wt (theá naêng cuûa phaân töû) ôû ñoä cao z vaø :
n(z) = n(Wt) = maät ñoä phaân töû taïi ví trí coù theá naêng Wt
Wt
n(Wt) = n(0) exp (- ) (25)
k BT
(25) laø ñònh luaät phaân boá Boltzmann (25) bieåu thò maät ñoä phaân
töû khí phuï thuoäc theá naêng phaân töû trong troïng tröôøng. Ngöôøi ta chöùng
minh noù ñuùng cho chaát khí ñaët trong troïng tröôøng löïc theá baát kyø. (25)
cuõng coù theå vieát :
n( Wt1 ) ⎛ W − Wt1 ⎞
= exp⎜⎜ t 2 ⎟⎟ (26)
n 0 ( Wt 2 ) ⎝ k B T ⎠
(26) cho thaáy khi chaát khí ñaët trong tröôøng theá, nôi naøo theá
naêng caøng nhoû thì maät ñoä phaân töû caøng lôùn.
§4 PHAÂN BOÁ MAXWELL – BOLTZMANN
Duøng ñònh lyù trong lyù thuyeát xaùc suaát : “xaùc suaát ñeå hai hieän
töôïng ñoäc laäp xaûy ra ñoàng thôøi baèng tích caùc xaùc suaát xaûy ra hai hieän
töôïng aáy”. Trong toång soá phaân töû N, soá phaân töû coù toïa ñoä naèm trong
khoaûng (x, x + dx), (y, y + dy), (z, z + dz) vaø coù caùc thaønh phaàn cuûa

vecto vaän toác naèm trong khoaûng (vx, vx + dvx), (vy, vy + dvy), (vz, vz +
dvz) laø :
⎡ 1 mv 2 ⎤
dN = AN.exp ⎢− ( + Wt )⎥ dxdydzdvxdvydvz
⎣ k BT 2 ⎦
⎡ W ⎤
= AN.exp ⎢−
k T ⎥ dxdydzdv x dv y dvz (27)
⎣ B ⎦
mv 2
Vôùi W= + Wt laø cô naêng cuûa phaân töû.
2
A laø haèng soá chuaån hoaù xaùc ñònh bôûi ñieàu kieän chuaån hoaù.
dN ⎡ W ⎤
∫N = A ∫ ∫ ⎢− k T ⎥dxdydzdv xdvydvz = 1
... exp (28)
⎣ B ⎦
(27) laø phaân boá Maxwell – Boltzmann.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Vaät lyù ñaïi cöông T1 – Cô Nhieät – Löông Duyeân Bình – NXB

Giaùo duïc – 2000
2. Vaät lyù ñaïi cöông – T1 – Cô hoïc vaø Nhieät hoïc – Nguyeãn Vieát
Kính – Baïch Thaønh Coâng – Phan Vaên Thích – NXB ñaïi hoïc
quoác gia Haø Noäi – 1999
3. Caùc baøi giaûng veà Cô Nhieät – PGS Nguyeãn Nhaät Khanh –

Tröôøng ÑH khoa hoïc töï nhieân Tp HCM – 1998
4. Cô sôû vaät lyù T3 – Nhieät hoïc – David Halliday, Robert

Resnick, Jearl Walker – Saùch dòch – NXB giaùo duïc 1998
5. Saùch tra cöùu toùm taét veà vaät lyù – N.I. Karikin, K.N. Böuxtroâv
– Saùch dòch – NXB “MIX”-1978.

Giao Trinh Nhiet Hoc - Pgs - Ts.Nguyen Huy Sinh, 219 Trang

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Giao Trinh Nhiet Hoc - Pgs - Ts.Nguyen Huy Sinh, 219 Trang

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giao Trinh Nhiet Hoc - Pgs - Ts.Nguyen Huy Sinh, 219 Trang

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

TRAÀN KIM CÖÔNG

MUÏC LUÏC ................................................................................................................. - 1 -

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

§2 Nguyeân lyù II nhieät ñoäng hoïc .......................................................................... - 42 -

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

LÔØI NOÙI ÑAÀU

Giaùo trình Nhieät hoïc naøy duøng cho sinh

Vôùi söï coá gaéng nhieàu, song chaéc chaén coøn

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

CHÖÔNG I. MÔÛ ÑAÀU

§1 caùc khaùi nieäm cô baûn

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

§2 söï nôû vì nhieät

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Theå tích rieâng

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

§3 caùc ñònh luaät thöïc nghieäm veà chaát khí

1) Ñònh luaät Boyle - Mariot

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Ñoái vôùi moät khoái khí xaùc ñònh. Neáu :

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

§4 phöông trình traïng thaùi khí lyù töôûng

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

p 0 V0 1,013.105 N / m 2 .22,4.103 m 3 / Kmol

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

CHÖÔNG 2. NGUYEÂN LYÙ THÖÙ NHAÁT CUÛA NHIEÄT ÑOÄNG

1) Heä nhieät ñoäng

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

3) Coâng vaø nhieät :

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

§2 nguyeân lyù I cuûa nhieät ñoäng hoïc

a) Caùch phaùt bieåu thöù 1

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

b) Caùch phaùt bieåu thöù 2

c) Caùch phaùt bieåu thöù 3

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

A = Q = 0 , vaø do ñoù ∆U = 0 , U = const.

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

baèng treân ñoà thò ñöôïc.

b) Coâng cuûa aùp löïc trong quaù trình caân baèng

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

nhö ta ñaõ noùi ôû §1.

c) Nhieät trong quaù trình caân baèng – Nhieät dung

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

cuûa khoái khí taùc duïng leân thaønh bình.

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Laáy trung bình ta coù :

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù

Traàn Kim Cöông Khoa Vaät lyù