‫فصل ‪5‬‬

‫مغناطوستاتیک‬

‫مسألهی ‪ 1-5‬ذرهای با بار ‪ q‬به محدودهی میدان مغناطیسی یکنواخت ‪( B‬که داخل‬
‫صفحه را نشانه رفته است) وارد میشود‪ .‬مطابق با شکل ‪ ،8-5‬میدان باعث انحراف ذره‬
‫بهاندازهی ‪ d‬از باالی خط پرواز اولیه میشود‪ .‬بار مثبت است یا منفی؟ تکانهی ذره را بر‬
‫حسب ‪ a ، d ، B‬و ‪ q‬بیابید‪.‬‬

‫شکل ‪8-5‬‬
‫گوشزد ‪ : 1‬نیروی وارد بر بار ‪ q‬که با سرعت ‪ v‬در میدان مغناطیسی ‪ B‬حرکت میکند‪ ،‬برابر‬
‫است با‪:‬‬
‫‪Fmag = q  v  B ‬‬ ‫(‪)1-5‬‬
‫این قانون با نام قانون نیروی لورنتس شناخته میشود‪ .‬اگر میدان الکتریکی هم وجود داشته‬
‫باشد‪:‬‬
‫‪Fmag = q  E  v  B ‬‬ ‫(‪)2-5‬‬
‫گوشزد ‪ : 2‬قانون دست راست برای تعیین جهت نیروی مغناطیسی‪ :‬جهت ‪ v  B‬در جهتی است‬
‫که شصت نشانه میرود‪.‬‬
‫‪ Fmag‬یا ‪ FB‬به سمت باالست‪.‬‬ ‫الف) اگر ‪ q‬مثبت باشد‪،‬‬
‫ب) اگر ‪ q‬منفی باشد‪ Fmag ،‬یا ‪ FB‬به سمت پایین است‪.‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬
‫گوشزد ‪ : 3‬هنگامی که ذرهی باردار ‪ q‬با سرعت ‪ v‬وارد ناحیهای میشود که میدان مغناطیسی ‪B‬‬
‫وجود دارد‪ ،‬سه حالت به وجود میآید‪:‬‬
‫الف) زاویهی بین سرعت ذره و میدان مغناطیسی ‪ 180‬یا ‪   0‬باشد یا سرعت هم جهت با‬
‫میدان مغناطیسی باشد‪ :‬در اینصورت ذره با همان سرعتی که وارد میدان شده به حرکت خود روی‬
‫خط مستقیم ادامه میدهد‪ ،‬و نیروی وارد بر ذره صفر خواهد بود‪.‬‬
‫ب) زاویهی بین سرعت ذره و میدان مغناطیسی ‪ 270‬یا ‪   90‬باشد‪ ،‬یا سرعت حرکت ذره‬
‫عمود بر میدان مغناطیسی باشد‪ :‬در اینصورت ذره مسیری دایرهای را طی میکند که شعاع و‬
‫تکانهی آن از رابطههای ذیل بدست میآیند‪.‬‬
‫‪v2‬‬ ‫‪mv‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪ qvB  R ‬‬ ‫‪, p  qBR‬‬ ‫(‪)3-5‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪qB‬‬
‫فرمول باال‪ ،‬فرمول سیکلوترون نام دارد‪.‬‬
‫ج) سرعت هم مؤلفهای در جهت میدان و هم یک مؤلفهی عمود بر میدان دارد‪ .‬در این صورت مسیر‬
‫حرکت مارپیچ خواهد بود‪ ،‬که مؤلفهی عمودی مسیر دایرهای و مؤلفهی مماسی حرکت مستقیم را‬
‫تأمین میکند‪ .‬شعاع مسیر دایره ای مثل قبل است‪ .‬در اینجا یک فاکتور به نام گام پیچ اضافه‬
‫میشود که عبارت است از فاصلهی بین دو دندانهی پیچ و برابر است با‪:‬‬
‫‪x  2R cot ‬‬
‫(ب) و (ج) حرکت سیکلوترونی نام دارند‪ ،‬چرا که حرکت ذره را در سیکلوترون‪ ،‬از اولین‬
‫شتابدهندههای جدید‪ ،‬توصیف میکند‪.‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬
‫حل‪ :‬چون ‪ v  B‬سوی باال را نشانه رفته است‪ ،‬که این همچنین جهت نیروست‪ q ،‬باید مثبت‬
‫باشد‪ .‬برای پیدا کردن ‪ ، R‬بر حسب ‪ a‬و ‪ ، d‬از قضیهی فیثاغورث استفاده کنید‪:‬‬
‫‪a 2  d2‬‬
‫‪ R  d 2  a 2  R 2‬‬ ‫‪ R 2  2Rd  d 2  a 2  R 2  R ‬‬
‫‪2d‬‬
‫‪a 2  d2‬‬
‫‪p  qBR  qB‬‬ ‫فرمول سیکلوترون میدهد‪:‬‬
‫‪2d‬‬

‫مسألهی ‪ 8-5‬الف) میدان مغناطیسی را در مرکز حلقهی مربعی که حامل جریان پایای ‪I‬‬
‫است‪ ،‬بیابید‪ R .‬را فاصله از مرکز مربع تا ضلع درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ب) میدان را در مرکز ‪  n‬ضلعی منظم که حامل جریان پایای ‪ I‬است‪ ،‬بیابید‪ .‬دوباره‪R ،‬‬
‫را فاصله از مرکز تا ضلع درنظر بگیرید‪.‬‬
‫ج) نشان دهید که فرمولهای شما در حد ‪ n  ‬به فرمول میدان در مرکز حلقهی‬
‫دایرهای کاهش مییابد‪.‬‬

‫شکل ‪22-5‬‬
‫گوشزد ‪ : 1‬میدان مغناطیسی در فاصلهی ‪ s‬از سیم مستقیم و طویلی که حامل جریان ‪ I‬است‪:‬‬
‫‪0 I‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪ sin 2  sin 1 ‬‬ ‫(‪)5-37‬‬
‫‪4 s‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬
 ‫گوشزد‪ : 2‬میدان مغناطیسی در فاصلهی ‪ z‬از باالی مرکز حلقهی دایرهای به شعاع ‪ R‬که حامل‬
‫جریان پایای ‪ I‬است‪:‬‬
‫‪0 IR 2‬‬
‫‪Bz ‬‬ ‫(‪)5-41‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪32‬‬
‫‪2 R z‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫حل‪ :‬الف‪ :‬از معادلهی ‪ 37-5‬با ‪ s  R , 2  1  45‬و برای چهار ضلع استفاده کنید‪:‬‬
‫‪0 I ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪2 0 I‬‬
‫‪Btot  4‬‬ ‫‪ sin  sin     ‬‬
‫‪4 R ‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ 4 ‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪‬‬
‫‪ s  R , 2  1 ‬و ‪ n‬ضلع‪:‬‬ ‫ب‪:‬‬
‫‪n‬‬
‫‪0 I ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪    n0 I‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Btot  n‬‬ ‫‪ sin  sin     ‬‬ ‫‪sin  ‬‬
‫‪4 R ‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪ n   2R‬‬ ‫‪n‬‬
‫ج‪ :‬برای ‪ ‬های کوچک ‪ . sin   ‬بنابراین وقتی ‪ n  ‬داریم‪:‬‬
‫‪n0 I    0 I‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2R  n  2R‬‬
‫مشابه معادلهی ‪ 41-5‬با ‪z  0‬‬
‫‪0 IR 2‬‬ ‫‪ I‬‬
‫‪Bz ‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪2R‬‬
‫‪2 R2  0‬‬
‫روش دوم‪:‬‬
‫گوشزد ‪ : 1‬میدان مغناطیسی در فاصلهی ‪ r‬از سیم مستقیم و طویلی که حامل جریان ‪ I‬است‪:‬‬
‫‪0 I‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪ cos   cos  ‬‬
‫‪4 r‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬
 ‫گوشزد ‪ : 2‬میدان مغناطیسی در راستای سیم صفر است‪   0 :‬و ‪  ‬‬
‫‪B0‬‬
‫گوشزد ‪ : 3‬میدان مغناطیسی سیم نیمه بینهایت‪   0 :‬و ‪   2‬‬
‫‪0 I‬‬
‫‪B‬‬
‫‪4R‬‬
‫گوشزد ‪ : 4‬میدان مغناطیسی سیم بینهایت‪   0 :‬و ‪  0‬‬
‫‪0 I‬‬
‫‪B‬‬ ‫ˆ‪‬‬
‫‪2 r‬‬
‫گوشزد ‪ : 5‬قاعدهی دست راست برای تعیین جهت میدان مغناطیسی‪ :‬اگر انگشت شست در جهت‬
‫جریان باشد‪ ،‬جهت چرخش انگشتان جهت میدان مغناطیسی را نشان میدهد‪.‬‬

‫گوشزد ‪ : 6‬میدان مغناطیسی در مرکز ‪ n‬ضلعی منتظم حامل جریان ‪: I‬‬

‫‪0 I‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪n tan  ‬‬
‫‪2R‬‬ ‫‪n‬‬
‫که ‪ R‬شعاع دایرهی محیطی می باشد‪.‬‬
‫الف‪: r  R ,     45 :‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬
 ‫‪0 I ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  20 I‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos  cos  ‬‬ ‫‪cos‬‬
‫‪4 R ‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4  4 R‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2 0 I‬‬ ‫‪2 0 I‬‬
‫‪Btot  4B  4‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4 R‬‬ ‫‪R‬‬
‫ب‪:‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ r  R ,    ‬و ‪ n‬ضلع‪:‬‬
‫روش اول‪ :‬‬
‫‪2 n‬‬
‫‪ I‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪     n I‬‬ ‫‪   n I‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Btot  n 0  cos     cos      0 2sin    0 sin  ‬‬
‫‪4 R ‬‬ ‫‪2 n‬‬ ‫‪ 2 n   2R‬‬ ‫‪ n  2R‬‬ ‫‪n‬‬
‫روش دوم‪:‬‬
‫‪0 I‬‬ ‫‪   n I‬‬ ‫‪‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪n tan    0 sin  ‬‬
‫‪2R cos   n ‬‬ ‫‪ n  2R‬‬ ‫‪n‬‬

‫فصل ‪7‬‬

‫الکترودینامیک‬

‫مسألهی ‪ 4-7‬فرض کنید رسانایی مادهای که دو استوانهی مثال ‪ 2-7‬را جدا میکند‪،‬‬
‫یکنواخت نباشد‪] .‬بهعنوان مثال[‪ ،‬بهصورت ‪   s   k s‬باشد که ‪ k‬ثابت است‪ .‬مقاومت‬
‫میان استوانهها را بیابید‪( .‬راهنمایی‪ :‬چون ‪ ‬تابعی از مکان است‪ ،‬معادلهی ‪ 5-7‬دیگر‬
‫برقرار نخواهد بود‪ .‬در این حالت‪ ،‬چگالی بار در محیط مقاومتی صفر نمیشود و ‪ E‬همچون‬
‫‪ I s‬رفتار نمیکند‪ .‬اما میدانیم که ‪ I‬برای جریانهای پایا در سرتاسر هر یک از سطوح‬
‫استوانهای یکسان است‪ .‬ببینیم چه میکنید‪).‬‬

‫شکل مثال ‪2-7‬‬

‫گوشزد ‪ : 1‬جریان ایجاد شده توسط چگالی جریان حجمی ‪: J‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬
 ‫‪‬‬
‫‪Ienc  J.da‬‬

‫گوشزد ‪ : 2‬طبق قانون اهم چگالی جریان ‪ J‬متناسب است با ‪  ( E‬ثابت رسانایی است)‪:‬‬
‫‪J  E‬‬ ‫(‪)3-7‬‬
‫پتانسیلالکتریکی برابر است با ‪:‬‬ ‫گوشزد ‪ : 3‬با انتخاب نقطهی مرجع‬
‫‪r‬‬
‫‪V(r)  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪E.dl‬‬

‫‪I  J  s  2sL  J  s   I 2sL ; E  J   I 2sL  I 2kL‬‬ ‫حل‪:‬‬

‫‪a‬‬
‫‪ b E .dl   2kL  a  b ‬‬
‫‪I‬‬
‫‪V‬‬

‫‪ba‬‬
‫‪R‬‬ ‫بنابراین ‪:‬‬
‫‪2kL‬‬
‫روش دوم‪ :‬استفاده از فرمول طالیی‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪dl‬‬
‫‪R‬‬
‫‪‬‬
‫را س تاي جري ان‬ ‫‪da‬‬
‫عمود ب ر جري ان‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ba‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a 2kL  2kL‬‬
‫‪ds‬‬ ‫‪ds‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 k‬‬ ‫‪L‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪sd‬‬ ‫‪0 dz‬‬

‫دکتر محمد بهتاج لجبینی ـ فاطمه حبیبی مقدم‬

‫انتشارات همپاکتاب‬