‫ب‬

Dr. Vehbi Eser

Türkiye Tohumcular Birliği
 Neden proje?

 Hızla artan nüfusun gelecekte yaşayacağı en önemli

problemlerden biri yeterli ve sağlıklı beslenme
problemidir

 Tarım alanlarının artışının söz konusu olamayacağı

gerçeğinden hareketle birim alandan alınan verimin
artırılması en etkin yöntemlerin başında gelmektedir

 Yüksek verimli çeşitlerin geliştirilebilmesi için en

önemli kaynak genetik çeşitliliğimizdir
 Neden proje?

 Birleşmiş Milletler Biyolojik

Çeşitlilik Sözleşmesi
 Gıda ve Tarım İçin Genetik
Kaynaklar Antlaşması
Ortak özellikleri The Cartagena Protocol on Biosafety
kaynakların korunması
sürdürülebilir kullanımı
kullanımdan doğacak
yararların paylaşımı
The Nagoya Protocol on Access and Benefit-sharing
 Neden proje?

 Ülkemiz, birçok ana gen merkezinin yanında, birçok

ürün için de mikro gen merkezidir
 Bitki genetik kaynakları ve yerel çeşitler genel olarak
in-situ ve ex-situ yöntemlerle korunmaktadır
 Ex-situ tohum gen bankalarında,
 İn-situ vejetatif materyal arazi gen bankalarında
 Yerinde Muhafaza Ulusal Planı” ve “Ulusal Biyolojik
Çeşitlilik Stratejileri ve Eylem Planı
 çiftçi şartlarında muhafaza
 ekosistem muhafazasını teşvik
 Neden proje?

 Tohumculuk üzerine yapılan yasal düzenlemelerle

kayıt altına alınmış tohumlukların ticareti
bitki genetik kaynaklarımızın kayıt altına alınması
 Yerel çeşitlerin tohumluklarının kayıt altına alınarak
üretim ve ticaretini teşvik edecek yöntem ve
yaklaşımlara ihtiyaç vardır
 Biyolojik Çeşitlilik Nedir?

Biyolojik çeşitlilik; bir

bölgedeki
Genlerin,
Türlerin,
Ekosistemin ve
Ekolojik olayların
oluşturduğu bir
bütündür
 Genetik Kaynak Nedir?

 Toplumların ekolojik, ekonomik,

kültürel ve manevi zenginlikleri ve
geçmişleriyle bağlantısıdır

 Bugün veya gelecek için her türlü

gerçek ve potansiyel değer taşıyan,
ticareti yapılmayan, insan hariç her
türlü canlı materyaldir
 Genetik Kaynaklar Nelerdir?

 Yabani Türler
 Yakın Akraba Türler
 Yerel Çeşitler
 Islah Edilmiş Materyal
 Ticari Çeşitler
 Genetik Kaynakların Önemi

 Genetik kaynaklar canlı gen

bankalarıdır
 Bitkisel üretimde verim artışı
sağlanmasının ve idamesinin
garantisidir
 Hastalık, zararlı ve olumsuz çevre
şartlarına dayanıklılık için vazgeçilmez
kaynaktır
 Farklı tat ve lezzetlerin kaynağıdır.
 Genetik kaynak olmadan yeni çeşit,
yeni çeşit olmadan üretim artışı, olmaz
Dünya Gen Merkezleri
Türkiye’nin Floristik Bölgeleri

Ekim et al. 2000

 Mikro Gen Merkezleri

Samsun-Amasya-Tokat
Ağrı Dağı ve
Civarı
Kayseri ve
Civarı

Demir, 1990

Türkiye’de 5 adet mikro gen merkezi vardır

 Türkiye Mikro Gen Merkezleri
Trakya-Ege Bölgesi
Ekmeklik-Makarnalık Buğday, Kavun, Kolza, Mercimek, Nohut, Adi
fiğ, Lüpenler, Üçgüller
Güney Doğu Anadolu Bölgesi
Buğday Yabani Türleri, Üzüm, Karpuz, Kavun, Kabak, Hıyar,
Fasulye, Mercimek, Nohut, Bakla, Yem Bitkileri
Samsun-Tokat-Amasya Yöresi
Meyve Cins ve Türleri, Fasulye, Mercimek, Bakla, Baklagil Yem
Bitkileri
Kayseri ve Yöresi
Elma, Badem, Armut, Üzüm, Nohut, Mercimek, Bakla, Yonca,
Korunga
Ağrı ve Yöresi
Elma, Kaysı, Kiraz, Vişne, Kavun, Baklagil Yem bitkileri
 Türkiye’nin Endemizm Bölgeleri

Türkiye’de 3 floristik bölgede 13 endemizm merkezi vardır

Tanımlanmış toplam (bitki+hayvan) tür sayısı
Dünyada 1.740.330
Türkiyede 76.539
Ülkemizde bitki tür sayısı
11.707 takson, 2.000’den fazla alt-takson
3035 taxon ve 890 alt-takson olmak üzere 3925
tanesi endemik

Vural 2003; MOF 2011

Bitkisel Coğrafi Bölge Endemik Takson
İrano-Turanian 1250
Akdeniz 1325
Avrupa-Sibirya 320
Birden fazla bölgede yayılan 1030
Toplam 3925

MOF, 2011
Ne Yapıyor Bu Adamlar?
Rus Afidi (Diuraphis noxia)
Rus Afidi Yayılma Alanı
 Genetik Kaynakların Kullanımı

Rus afidi
• Mart 1986’da ABD’de ilk kez Teksas’da görüldü.
• Daha sonra ABD’nin buğday alanlarına yayıldı
• Ürün kayıplarının ekonomik değerinin
• 1988 yılında 130 milyon $’a ulaştı,
• 1986 -1988 arası 500 milyon $’ı aştı

Referans: Rus Buğday Afidi: Doğal düşmanları, dayanıklı

buğdayların zararlı kontrolü için potansiyelleri
California Agriculture 46(1):32-34. January-February 1992
D. Gonzalez, Charles G. Summers, Calvin Qualset
http://www.californiaagriculture.ucanr.edu/landingpage.cfm?art
icle=ca.v046n01p32&abstract=yes
 Genetik Kaynakların Kullanımı

Rus afidine dayanıklılığı sağlayan (Dnk) geninden dominant

bir gen çifti KRWAPC-8 iki tane dominant gen çifti de
KRWAPC-16 numaralı yerel buğday hattında tespit edilmiş
ve ABD buğdaylarına aktarılmıştır. Her iki yerel hat da
Türkiye’den toplanmıştır.
Referans: Genes for Resistance to Russian Wheat Aphid in Two
New Wheat Lines
Australian Society of Agronomy.
R.S. Pathak1, J.N. Malinga2, M.G. Kinyua2, J.K. Wanjama3 and A.W.
Kamau 1
http://www.regional.org.au/au/asa/2004/poster/3/7/1/275_pathak.
htm
‫ب‬ Islah Etkisi-Dünya
 ‫ب‬ Islah Etkisi-Türkiye

8,950
10000

8,138
8000

6,035
6000

4,583

4,161
4,144
3,954

2,967

2,845
4000

2,235
2,127
1,848
1,443

2000
978
909

768

0
1961 1980 2000 2013
Soya Buğday Mısır Çeltik
 Dünya Bitkisel Üretim (ilk 12/20)
Değer
Üretim (ton) Oran (%) Değer (000 $) Oran (%)
(ton/$)
Çeltik 738.187.642 21,2 185.579.591 29,0 251
Buğday 671.496.872 19,2 79.285.036 12,4 118
Soya 241.142.197 6,9 60.692.327 9,5 252
Domates 161.793.834 4,6 59.108.521 9,2 365
Mısır 872.791.597 25,0 53.604.464 8,4 61
Patates 365.365.367 10,5 48.770.419 7,6 133
Taze Sebze 269.852.343 7,7 46.143.720 7,2 171
Üzüm 67.067.129 1,9 38.336.711 6,0 572
Pamuk Lifi 25.955.096 0,7 37.095.127 5,8 1.429
Elma 76.378.738 2,2 31.883.555 5,0 417
TOPLAM 3.490.030.815 100 640.499.471 100 184
 Üretim Oran Oran Değer
Değer (000 $)
(ton) (%) (%) (ton/$)
Domates 11.350.000 17,3 3.565.331 19,5 314
Buğday 20.100.000 30,6 2.870.736 15,7 143
Üzüm 4.275.659 6,5 2.444.039 13,4 572
Zeytin 1.820.000 2,8 1.457.279 8,0 801
Elma 2.889.000 4,4 1.221.799 6,7 423
Pamuk Lifi 851.000 1,3 1.216.253 6,7 1.429
Fındık 660.000 1,0 1.057.919 5,8 1.603
Biber 2.072.132 3,2 975.473 5,3 471
Patates 4.795.122 7,3 765.591 4,2 160
Ş. Pancarı 15.000.000 22,9 645.210 3,5 43
Kiraz 480.748 0,7 611.161 3,4 1.271
Antep Fıstığı 150.000 0,2 492.620 2,7 3.284
Çilek 353.173 0,5 479.354 2,6 1.357
Kaysı 795.768 1,2 439.349 2,4 552
TOPLAM 65.592.602 100 18.242.114 100 278
 Karşılaştırma
Değer (ton/$)
Dünya Türkiye
Buğday 118 143
Domates 365 314
Patates 133 160
Üzüm 572 572
Pamuk Lifi 1.429 1.429
Elma 417 423
Toplam 184 278
 Ülkemiz Tohum Gen Bankaları

Ankara/2010
İzmir/1972 863 takson/46.166 örnek
3267 takson/58.615 örnek
 Ülkemiz Arazi Gen Bankaları

Üzümsü Meyveler
Asma
Fındık
Elma/Armut/
İncir Kiraz/Sert Kabuklu Meyveler
Asma
Kaysı
Zeytin
Badem
Nar, Narenciye Antep Fıstığı

20 tür, 3000 örnek

 Ulusal Tohum Gen Bankası

Bitki Grubu Takson Örnek

 Tahıllar 234 19.984
 Yem Bitkileri 656 7.771
 Baklagiller 39 8.540
 Endüstri Bitkileri 58 4.388
 Tıbbi-Aromatik Bitkiler 198 1.546
 Toplam 3.267 58.615

Inal 2015
 Türkiye Tohum Gen Bankası
Bitki Grubu Takson Örnek
Tahıllar 76 41.456
Yem Bitkileri 82 2.050
Baklagiller 19 1.049
Endüstri Bitkileri 57 673
Toplam 863 46.116

Özbek, 2015
 1926 - 1960 yılları arasında Mirza GÖKGÖL
Türkiye genelinde 18.000 buğday örneği
topladı ve 236 yeni botanik varyete tespit etti

Tür Adı Dünya Türkiye

Aestivum 270 223
Compactum 137 100
Durum 109 102
Turgidum 72 48
Polonicom 34 16
Persicum 11 2
Fertil tritikaleyi, dünyada ilk elde
edenlerden biri de 1939 yılında
Dr. Mirza Gökgöl olmuştur

Fertil tritikale
 Modern Biyoteknoloji
ve
Gerçekler
GEN biyoteknoloji çağının YEŞİL ALTINI’ dır.
Sanayi çağı için PETROL neyse, biyoteknoloji
çağı içinde GEN odur.

Jeremy Rifkin
Biyoteknoloji Yüzyılı, 1998, NY
 Modern Biyoteknoloji ve
Patentlenen Yaşam
Gezegenimizin gen havuzunu dünya çapında
patentleme yarışı yeryüzünün biyosferini oluşturan
büyük ekosistemlerin hepsini ticari olarak kapatmak
ve özelleştirmek, insanlığın geliştirdiği en son teknoloji
ile geldiği en son noktadır

Jeremy Rifkin
Biyoteknoloji Yüzyılı, 1998, NY
 Modern Biyoteknoloji ve
Biyolojik Çeşitlilik
Bilimsel laboratuarlarda ve çok uluslu şirketlerin yönetim
salonlarında “yeşil altın” ın nasıl yönetileceği konusunda
stratejiler geliştirilirken, “yeşil altın” ın asıl sahipleri
zenginliklerini nasıl koruyacaklarını düşünüyorlar.
Görünen o ki, girmiş olduğumuz yüzyılda ekonomik ve
politik savaşın temeli bu çatışma olacaktır

Jeremy Rifkin
Biyoteknoloji Yüzyılı, 1998, NY
 Modern Biyoteknoloji
ve Biyoticaret

Kimya, ecza, tarım, gıda ve biyoteknoloji ile uğraşan

şirketler arasında, genler, organizmalar ve onları ticari bir
emtiaya dönüştürmek konusunda korkunç bir rekabet
yaşanmaktadır. Artık, bu alandan herhangi birinde çalışan
şirketler, diğer alanlara da girerek dev “yaşam şirketleri”
oluşturmaktadırlar.

Jeremy Rifkin
Biyoteknoloji Yüzyılı, 1998, NY
 Genetik Kaynaklardan Elde Edilen Bazı
Biyoteknolojik Ürünlerin Yıllık Satışları
Ürün Yıllık Satış (milyar ABD Doları)
En Düşük En Yüksek
İlaçlar 75 150
Bitkisel İlaçlar 20 40
Tarımsal Ürünler 300 450
Ticari Tohum 30 30
Bitki Koruma Ürünleri 0,6 3
Kişisel Bakım Ürünleri 2,8 2,8
Toplam 500 800

Kaynak: K. ten Kate and S. A. Laird.1999. The commercial use of biodiversity: access to
genetic resources and benefit-sharing (London: Earthscan, 1999).
‫ب‬ Dünya Tohum Piyasası
 Bitkisel üretim ve GD bitkiler (1996-2012)
1600

1400

1200

1000

800
1996
600 2012

400

200

0
Dünya Toplam GD Bitkiler Olan GD Toplam
Türler
 GD bitki ekilişi (1996-2013)
90

80

70
Soya
60
Mısır
Milyon ha

50 Pamuk
Kanola
40
Şeker Pancarı
30 Yonca
Papaya
20
Diğerleri
10

0
1996

1998
1999
2000
2001

2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
1997

2002
 GD bitkilerin kıtalara göre ekiliş ve oranları
90
81.4
80
70 65.7
60
50 47.8
38.6
40
30
18.7
20
11.0
10 3.4 2.0
0.7 0.4 0.4 0.2
0
Kuzey Güney Asya Afrika Avustralya Avrupa
Amerika Amerika
Alan (Milyon ha) Oran (%)
 GD bitki GD bitki
tohumluğun tohumluğu
GD bitki piyasa piyasa
GD tohumluğun
türü değerinin GD değerinin
piyasa değeri
tohumluk tohumluk
(Milyar ABD
toplam piyasa toplam piyasa
Doları)
değeri içindeki değeri içindeki
payı payı
(%) (%)
GD Mısır 8.25 56 18.3
GD Soya 4.68 32 10.4
GD Pamuk 1.26 9 2.8
GD Kanola 0.40 3 0.9
 Tohumculuğumuzda Kilometre
Taşları
 1923: 1960 Geleneksel tedarik
 1963: 308 Tohumculuk Kanunu ve ISTA üyeliği
 1960: 1985 Resmi Tedarik
 1968: OECD Üyeliği
 1982: Fiyatların serbest bırakılması
 1984: İthalatın serbest bırakılması
 2004: 5042 Islahçı Hakları Kanunu
 2006: 5553 Tohumculuk Kanunu
 2007: UPOV Sözleşmesinin TBMM’de Onayı
 2008: Türkiye Tohumcular Birliği ve İlgili Alt Birliklerin
kurulması
 Türkiye Tohumcular Birliği

Bitki Islahçıları Alt Birliği

Fidan Üreticileri Alt Birliği
Fide Üreticileri Alt Birliği
Süs Bitkileri Üreticileri Alt Birliği
T
ohum Dağıtıcıları Alt Birliği
Tohum Sanayicileri ve Üreticileri Alt
Birliği
Tohum Yetiştiricileri Alt Birliği
 Tarla Bitkileri Çeşit Sayıları
Toplam çeşit sayısı: 2557
94
851 %4
%33

1612
%63

Özel Kamu Üniversite

GTHB, 2014
 Sebze Çeşit Sayıları
Toplam çeşit sayısı: 3946
214, 6% 10, 0%

3722, 94%

Özel Kamu Üniversite

GTHB, 2014
 Sebze Çeşit Sayıları
Toplam çeşit sayısı: 1277

35; %3 158;
% 12

1084; %85

Özel Kamu Üniversite

 Tohumluk Üretimi (ton)
Ürün Grubu 2002 2014
Tarla Bitkileri 143.978 774.253
Sebze 1.249 1.656
Meyve Fidanı 2.420.730 58.384.744
Asma 1.092.500 5.465.230
İthalat (ton)
Tarla Bitkileri 18.079 32.370
Sebze 1.148 1.178
İthalat (000$)
Tarla Bitkileri 14.592 73.689
Sebze 40.700 114.889
İhracat (ton)
Tarla Bitkileri 8.002 41.931
Sebze 100 204
İhracat (000$)
Tarla Bitkileri 17.003 131.105
Sebze 317 17.270
 Dünyada Yeni Dönem

İleri teknoloji
kullanımı
– Doku kültürü
– Genetik modifikasyon
– Clearfield
– CIS-genesis
– MAS
– Tohum kaplama
 Tohumculuğun Geleceği

Tohumculukta
• Çeşit geliştirme teknolojisinin
yalnızca geliştiren tarafından bilindiği
• Kullanıma teknolojik bir paket olarak
sunulduğu
• İzinsiz kullanımın zorlaştırıldığı
• Özel kullanım amaçlarına da
hitabeden
yeni çeşit konsepti dizayn edilmektedir
 Tohumculuğun Geleceği

• Genetik kaynaklara erişim

uluslararası sözleşmelerle
kolaylaştırılmakta
• Teknolojiye erişim ise
zorlaştırılmaktadır
– Patent
– Çeşit koruma
– Diğer fikri mülkiyet hakları
(Coğrafi İşaretler, lisans vs.)
 Türkiye’de Yeni Dönem Stratejileri

• Teknoloji geliştirmede yeni dönem

– Kamu
• Çeşit geliştirme
• Genetik kaynak toplama ve
muhafaza
• Genetik kaynak geliştirme
– Özel Sektör
• Çeşit geliştirme
• Üretim ve pazarlama
– Ara Kuruluşlar
• Genetik kaynak temini ve geliştirme
• Teknoloji destek hizmetleri
 Proje Unsurları

1. Farkındalık Oluşturma ve Biyokaçakçılıkla Mücadele

Çalışmaları
2. Yerel çeşitlerin toplanması, kayıt altına alınması ve
muhafazası
3. Mevzuat çalışmaları
4. Dökümantasyon çalışmaları
5. Basın
 Farkındalık Oluşturma ve
Biyokaçakçılıkla Mücadele Çalışmaları
Kamu kurumları ve Gönüllü kuruluşlarla birlikte
 Biyo-kaçakçılık ile ilgili bilinçlendirme çalışmaları
 Tohum Okulu
 Yerli tohum haftası
 Fotoğraf yarışması
 İlkokullarda bilinçlendirme çalışmaları
 Basılı ve görsel yayın organlarıyla çalışmalar
 Çatalhöyük/Konya
6000-5000 BC

• Q

Siyez (Einkorn) ve Gernik (Emmer) buğdayları yetiştirildi

 Çayönü/Diyarbakır,
7200-6500 BC

Siyez (Einkorn) ve Gernik (Emmer) buğdayları yetiştirildi

 AA X BB

Aegilops speltoides
Triticum monococcum
(14 Kromozom)
(14 Kromozom) AB
Steril Hibrit (14 Kromozom)
(Kendine Döllenme)

AABB X DD
Aegilops squarrosa
Triticum dicoccoides

AABBDD

(Triticum aestivum) (42 Kromozom)

 Siyez/Kaplıca Buğdayı
(Triticum monococcum)
 GernikBuğday
(Triticum dicoccum)
 Yerel çeşitlerin toplanması,
kayıt altına alınması ve muhafazası
Kamu kurumları ve Gönüllü kuruluşlarla birlikte
 Toplama ve gen bankalarında muhafazaya katkı
sağlanması
 Kamu harici toplama ile ilgili sistem geliştirilmesi
 Kayıt altına alınması ile ilgili bilinçlendirme yapılması
ve alternatif yöntemler geliştirilmesi
 Kamu harici kişi ve kuruluşlarca yerinde ve kapalı
ortamlarda muhafaza ile ilgili yeni yaklaşım ve
yöntemler geliştirilmesi ve teşvik edilmesi
 Mevzuat çalışmaları
 AB ve diğer ülkelerdeki uygulamaların ilgililerle
paylaşılması
 Kamu harici toplama ile ilgili mevzuat önerileri
geliştirilmesi
 Kayıt altına alma ile ilgili alternatif yöntemler
geliştirilmesi
 Kamu harici kişi ve kuruluşlarca muhafaza ile ilgili
mevzuat önerilerinin geliştirilmesi
 Biyokaçakçılık ile ilgili mevzuatın daha da iyileştirilmesi
için öneriler geliştirilmesi
 Dokümantasyon çalışmaları

Kamu kurumları ve Gönüllü kuruluşlarla birlikte yerel

çeşitlerin
 tanımlanması
 alternatif kullanım yöntemlerinin tespiti ve
geliştirilmesi
 Muhafazaya alınan yerel çeşitlerin tanıtımları
 Biyokaçakçılık ile ilgili basılı ve görsel yayınlar
hazırlanması
 Basınla Çalışmalar

Kamu kurumları ve Gönüllü kuruluşlarla birlikte

projenin her aşmasında kamu oyunun bilgilendirilmesi
için
 Basılı ve görsel basın ile ortak çalışmalar yürütülmesi
 Sosyal medya üzerinden etkin bilgilendirme yapılması
Siyez Bulguru???
 Proje Çıktıları

 Bilgi ve dökümanlar
Biyolojik çeşitlilik
Genetik kaynaklar
Yerel çeşitler
Biyokaçakçılık
 Toplumda proje konularında
artan bilgi ve bilinç düzeyi
 Gen bankalarına konulmuş
yeni tohumlar
 Mevzuat, yöntem ve yaklaşım
önerileri
Proje Sonuçları
 Genetik kaynaklarımızın
kayıt işlemlerinin toplumun
destekleriyle daha hızlı
yapılmasına katkı sağlanmış
olacaktır

 Yerel çeşitlerin
tohumluklarının korunması
ve geliştirilmesine katkı
sağlanmış olacaktır
Üstadım der ki:
«Toprak ol, bağrında gül bitsin»