Cambridge 9-Sinf Informatika

9-sinf
O‘ZBEKISTON BARKAMOLLIK UCHUN TA’LIM DASTURI
9-sinf
Information and
Informatika va axborot texnologiyalari

Communications Technologies
Informatika va
Ushbu darslik ingliz tilida yozilgan Cambridge IGCSE® ICT Coursebook nomli
xalqaro majmuaning moslashtirilgan tahriridir.
axborot texnologiyalari
Darslik o‘zbek tiliga tarjima qilingan, undagi ba‘zi suratlar va kontent
O‘zbekistondagi turmush tarzi va ta‘lim talablariga mos ravishda o‘zgartirilgan.
Victoria Wright va Denise Taylor Victoria Wright

Denise Taylor
Ushbu kitob AQSh xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) orqali Amerika xalqining
qo‘llab-quvvatlashi yordamida tayyorlangan. Kitobdagi fikr va mulohazalar USAID
yoki AQSh hukumati qarashlarini aks ettirmaydi.
Toshkent – 2021
Information and
Communications Technologies
Informatika va
axborot texnologiyalari
9-sinf
Victoria Wright
Denise Taylor
Ushbu kitob AQSh xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) orqali Amerika xalqining
qo‘llab-quvvatlashi yordamida tayyorlangan. Kitobdagi fikr va mulohazalar USAID
yoki AQSh hukumati qarashlarini aks ettirmaydi.

9-sinf
Ushbu o‘zgartirilgan nashr ichiga Cambridge University Press mulki bo‘lgan va litsenziya asosida foydalaniladigan
asl manbalar kiritilgan. Bu kitob AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi Markaziy Osiyo Boshqarmasi yordami bilan
72011519C00004-sonli Hamkorlik kelishuvi doirasida chop etildi.
Xalq ta’limi vazirligi
O‘zbekiston Respublikasi
100011, Toshkent sh.
Navoiy ko‘chasi, 2a-uy
O‘zbekiston Barkamollik uchun Ta’lim Dasturi jamoasi: Cathy Curtis, Monica Donohue, Bryan Farrell, Shelly Hollis,
Laziz Karshiboev, Oybek Kurbanov, Julie Sims, June Songy, Shelley Thompson, Feruza Tursunova
Darslik taqrizchilari: Jaxongir Baxodirov, Maxbubaxon Fayziyeva, Israil Kurbaniyazov
Xalq ta’limi vazirligi jamoasi: Feruza Alimxanova, Umid Murodov, Nafisa Xaytullayeva, Mamatqulov Ulug‘bek (Asosiy
taqriz guruhi a’zolari), Shuhrat Sattorov va Javlonbek Meliboev (Respublika ta’lim markazi), Muxayyoxon Azamova
va Oxunjon Ibroximov (Donor va grantlar bilan ishlash sho‘basi)
O‘zbek tilidagi nashr dizayni va ishlab chiqilishi: Brattle Education, Brattle Publishing Group bo‘limi®
University Printing House, Cambridge CB2 8BS, Birlashgan Qirollik

One Liberty Plaza, 20th Floor, New York, NY 10006, AQSh
477 Williamstown Road, Port Melbourne, VIC 3207, Avstralia
314–321, 3rd Floor, Plot 3, Splendor Forum, Jasola District Centre,
New Delhi – 110025, Hindiston
79 Anson Road, #06–04/06, Singapore 079906
Cambridge University Press Kembrij Universiteti (University of Cambridge) ning

tarkibiy qismidir.
U universitetning yuqori darajadagi ta’lim, o‘rganish va tadqiqotlar uchun bilim tarqatish
maqsadiga o‘z hissasini qo‘shadi.
Asl nashr © Cambridge University Press 2019
Ushbu nashr © Cambridge University Press 2021, RTI tomonidan litsenziya asosida
tahrirlangan
Bu kitob mualliflik huquqi bilan himoyalangan. Qonun bilan belgilangan istisno va jamoaviy
litsenziya kelishuvlariga mos kelishi mumkin. Bu kitobning hech qaysi qismi Cambridge
University Pressning yozma ruxsatisiz chop etilishi mumkin emas.
Birinchi nashr 2010
Ikkinchi nashr 2016
Tahrirlangan nashr 2019
Cambridge University Press ushbu kitobda keltirilgan tashqi va uchinchi taraf vebsaytlari URL
larining amalda bo‘lishi yoki to‘g‘riligi uchun javobgar emas va bu vebsaytlardagi kontent
to‘g‘ri bo‘lishiga kafolat bermaydi. Bu kitobda keltirilgan narxlar, safar jadvallari va boshqa
ma’lumotlar ilk chop etilish vaqti uchun to‘g‘ri va Cambridge University Press bundan keyingi
davrda bu ma’lumotlarning to‘g‘riligini kafolatlamaydi.
O‘QITUVCHILAR UCHUN ESLATMA

Ushbu kitobning har qanday qismini moddiy shaklda qayta yaratish (fotonusxa olish va
elektron holda saqlash shular jumlasidan) qonunga xilof.
Mundarija
Kirishvi
1-bob Kompyuter tizimining turlari va komponentlari 1
2-bob Kiritish va chiqarish qurilmalari 16
3-bob Xotira qurilmalari va ma’lumot almashish vositalari 33
4-bob Kompyuter tarmoqlari va ulardan foydalanish 41
5-bob Axborot texnologiyalarining ta’siri 55
6-bob AKTni tadbiq etish 64
7-bob Tizimning hayot davri 91
8-bob Xavfsizlik texnikasi qoidalari 105
9-bob Auditoriya 122
10-bob Kommunikatsiya 130
11-bob Fayllar boshqaruvi 139
12-bob Tasvirlar 146
13-bob Loyihalash 160
14-bob Uslublar 175
15-bob Xatolarni tekshirish 185 v
16-bob Grafik va xaritalar 194
17-bob Hujjatlar bilan ishlash 204
18-bob Maʼlumotlarni boshqarish 218
19-bob Taqdimot 240
20-bob Maʼlumotlar tahlili 251
21-bob Veb-saytlar yaratish 278
Lugʻat 297
Indeks 306
Minnatdorchilik 309
9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari
Kirish Asosiy maqsad

Ushbu darslik informatika va AT fanidan tadqiqotlar oʻtkazish,
Ushbu darslik Cambridge IGCSE ICT kitobi asosida ishlab mustaqil fikrlash hamda tizimli yondashuvlar asosida yangi
chiqildi. Izlanishlar natijasida o‘quvchilarni koʻproq axborotni amaliy koʻnikmalarga ega boʻlishingiz uchun imkoniyat va
bilib olishga qiziqtirish maqsadida AKTdan foydalanishga oid koʻmak beradi.
zamonaviy va qiziqarli misollarni ham qoʻshishga qaror qilindi.
Darslikni oʻrganish jarayonida turli savollarga javob topishingiz
AKT sohasidagi doimiy oʻzgarishlar darslikning ushbu nashrini va oʻqish davomida duch kelishingiz mumkin boʻlgan amaliy
chop etishni taqozo qildi. Mavzudagi nazariy ma’lumotlarni usullarni tushunishga yordam beruvchi tayanch bilimlarni
yozish vaqtida chetda qoldirilgan koʻplab jihatlar amaliy olasiz.
boblarning skrinshotlarida misollar orqali tushuntirilgan.
Bilim olishingizda yordam berishi uchun koʻplab boblarda
Bundan tashqari, ushbu nashrda AKTning ayrim sohalaridagi
imtihon usulida ishlab chiqilgan savollar mavjud.
yangicha qarashlar haqida axborotlar yoritilgan.
Darslik mazmuni Faqat siz uchun

Bu darslikning afzalliklaridan biri shundaki, muhokama uchun
Dastlabki 11 ta bob oʻzingiz yoki sinf bilan birgalikda
berilgan mavzular sizni mustaqil fikrlashga hamda savollarni
bajarishingiz mumkin boʻlgan nazariya, tadqiqot mavzulari va
oʻrganib chiqib, boshqalarni tinglaganingizdan keyin o‘z
ayrim mashqlardan iborat. Keyingi 12–21- boblar esa amaliy
javoblaringizni tushuntirib berishga undaydi.
mavzudagi boblar boʻlib, ular nashriyot hujjatlarini chop etish,
elektron jadvallar yordamida masalani modellashtirish, veb- Shu sababli, darslik Informatika va AT fanini o‘rganish
saytlar yaratish va maʼlumotlar bazalaridan foydalanishdan davomida va kelgusi oʻqish jarayonlaringizda asosiy bilim va
iborat vazifalarni bajarishingizda yordam beradi. 12–21- amaliy koʻnikmalarni oʻrgatishga moʻljallangan. Umid qilamizki,
boblardagi amaliy mashqlarda CD - ROM orqali bajariladigan fanni o‘rganish davomida bu kitob sizga juda foydali boʻladi.
vi topshiriqlar mavjud.
1-bob:
Kompyuter tizimining turlari va komponentlari 1
Taʼlim maqsadlari
Bu bob yakunigacha quyidagi bilimlarga ega boʻlasiz:
■ kompyuter tizimining qurilma komponentlarini aniqlashni, ichki qurilmalarni aytib berishni;
■ kompyuterning tashqi va yordamchi qurilmalarini aytib berishni;
■ dasturiy ta’minot tushunchasi, kompyuterni boshqarish yoki elektron ma’lumotlarni qayta ishlash uchun foydalaniladigan dastur
ekanini aniqlashni;
■ software tushunchasini izohlashni;
■ tizimli dasturiy ta’minot tushunchasini tasvirlab berishni; foydalanuvchining grafik interfeysi (GUI) va buyruqlar qatori
interfeysi(CLI)-ni o‘z ichiga olgan operatsion tizimlarni aniqlashni;
■ markaziy protsessor va uning vazifasini aytib berishni;
■ ichki xotira turlarini aytib berishni hamda ROM va RAM xotiralarni o‘zaro taqqoslashni;
■ kiritish va chiqarish qurilmalari haqida aytib berishni va ularni farqlay olishni, ikkilamchi/ tashqi xotira turini izohlashni;
■ shaxsiy stol va portativ kompyuterdan tarmoqqa ulangan va ulanmagan holda foydalanish usullarini, xususiyatlarini aytib
berishni va ularni o‘zaro taqqoslashni;
■ 3G / 4G texnologiyasini qo‘llagan holda, planshet va smartfonlardan foydalanish usullarini, xususiyatlarini aytib berishni va ularni
o‘zaro taqqoslashni;
■ rivojlanayotgan texnologiyalar kundalik hayotga qanday ta’sir ko‘rsatayotganini tasvirlab bershni bilib olasiz.
1-bob haqida umumiy maʼlumot Qurilmalarning har xil turlari mavjud, hatto mobil telefon ham
kichik qurilmalardan tashkil topgan bo‘ladi. Shunchaki, ular
Deyarli barcha sohalarda axborot va kommunikatsiya telefon korpusi ichida joylashgan, agar korpusini yechsangiz,
texnologiyalari (AKT) elementlaridan foydalaniladi. Ushbu ularni ushlab ko‘rishingiz mumkin! Shuning uchun ham ularni
bobda turli AKT tizimlari, ularning jamiyatga taʼsiri va ta’sir qurilmalar deb atash mumkin bo‘ladi.
etish darajasini tushunishga yordam beruvchi ma’lumotlar
Kompyuter dasturiy taʼminoti esa buning aksi: uni ushlash
berilgan.
mumkin emas. Dasturiy taʼminot – kompyuterda maxsus
Birinchi navbatda, qurilmalar va dasturlar, ular orasidagi amallarni bajarish uchun yaratilgan muayyan koʻrsatmalar
farq; kompyuter qurilmalari, operatsion tizimlar va ularning toʻplami. Kompyuter tizimi ishlashi uchun sizga qurilma va
turlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lasiz. Va nihoyat, yangi dasturiy taʼminot kerak bo‘ladi.
rivojlanayotgan texnologiyalar va ularning hayotimizga taʼsir
etish jarayoni bilan tanishasiz.
Desktop kompyuter va laptop
Desktop kompyuterida odatda tizimli blok, alohida monitor,
klaviatura va sichqoncha boʻladi. U stol ustiga joylashgani
uchun “desktop” (oʻzbekcha – stol usti) deb ataladi.
Shuningdek, “all in ones” (barchasi bittada) deb nomlanuvchi
desktop kompyuterlar ham mavjud. Bunday kompyuterlarda
qurilmalar monitor ichida joylashgan boʻladi. Ikkala turdagi
kompyuter ham portativ kompyuter hisoblanmaydi.
Noutbuk kompyuterda ham desktop kompyuterdagi
kabi qurilmalar bor, lekin unda monitor, klaviatura va sensorli
panel bitta qurilmaga birlashtirilgan bo‘ladi. Ushbu bobning
1.04-boʻlimida bu haqda batafsil maʼlumot beriladi.
2
Kompyuter qurilmalari (Hardware)
1.01-rasm. An’anaviy kompyuter tizimi. Tizimli blok koʻplab boshqa qurilma qismlaridan tashkil topadi;
u turli ko‘rinishda va oʻlchamda boʻlishi mumkin, lekin odatda
ustunsimon minora shaklida boʻladi.
1.01 Kompyuter qurilmalari va Tizimli blok tarkibida asosiy plata mavjud boʻlib, unga CPU,
operativ xotira va qurilmalar uchun kengaytirish slotlari
dasturiy taʼminot kabi ichki qurilmalar oʻrnatiladi. Tizimli blok tarkibida fayl
Kompyuter tizimi asosan ikki qismdan tashkil topgan. maʼlumotlari va dasturlarni saqlash uchun qattiq disk; CD va
1.01-rasmda an’anaviy kompyuter tizimi aks etgan bo‘lib, DVD disklarni oʻqish hamda yozish imkonini beruvchi diskovod
u qurilmalar va dasturiy taʼminotdan iborat. Bu boʻlimda ham joylashgan.
kompyuter qurilmalari, ularning qismlari hamda dasturlar va Odatda tizimli blok ichidagi boshqa qurilmalarga audio karta,
operatsion tizim orasidagi farqni bilib olasiz. video karta va kuler kabi sovitish mexanizmi kiradi.
Kompyuter qurilmalari kompyuter tizimi qismlaridan, yaʼni Kompyuter tizimiga ma’lumotlarni kiritish uchun kiritish
tegish mumkin boʻlgan jismlardan tashkil topadi. Bularga keys, qurilmalari ham kerak, masalan, klaviatura, sichqoncha yoki
monitor, klaviatura, sichqoncha, printer, fleshka, shuningdek, sensorli panel (trekpad deb ham ataladi). Ushbu qurilmalar
keys ichidagi barcha qismlar, masalan, qattiq disk, asosiy yordamida foydalanuvchi kompyuter bilan muloqot qila oladi.
plata, video karta kabi qismlar kiradi. Kompyuterda ishni to‘liq tashkil etish uchun monitor kabi
chiqarish qurilmasi ham zarur.
KALIT SOʻZLAR Kompyuter qurilmalarini bir necha turga bo‘lish mumkin:
Asosiy plata: CPU, RAM va boshqa qurilmalarga quvvat • Kiritish qurilmasidan maʼlumotni kompyuterga kiritish
taqsimlovchi va ularning oʻzaro aloqasini taʼminlovchi plata. uchun foydalaniladi. Kiritish qurilmalari tashqi qurilmalar
deb ataluvchi toifaga ham kiradi. Ularning eng keng
tarqalgan turlari: klaviatura, sichqoncha, sensorli
1-bob: Kompyuter tizimlarining turlari va komponentlari
panel, mikrofon, shtrix-kod rider, skaner, raqamli kamera, CPU qanday vazifani bajaradi?
joystik. CPU asosiy platadagi soketga qotiriladi va turli qismlardan
• Protsessor kiritish qurilmasi orqali kiritilgan maʼlumotlar tashkil topadi:
asosida turli amallarni bajaradi. • arifmetik mantiqiy blok (ALU), unda hisoblash amallari
• Chiqarish qurilmalaridan protsessor ishining natijasini bajariladi:
namoyish qilishda foydalaniladi. Chiqarish qurilmalari ham •
mantiqiy amallar, jumladan, AND, OR, NOT va
tashqi qurilmalar toifasiga kiradi. Chiqarish qurilmalariga boshqalar;
printer, karnay, plotter, proyektor va displey ekranlarini
misol qilish mumkin. •
bitlarni siljitish amallari, bunda bitlar joylashuvining
chap yoki oʻngga ko‘chirilishi yoki “siljitish” jarayoni
• Xotira qurilmasi barcha maʼlumotlar va dasturiy taʼminotni nazarda tutiladi (xuddi koʻpaytirish amalini
saqlaydi. bajargandek);
•
qoʻshish va ayirish kabi arifmetik amallar (chunki
KALIT SOʻZLAR koʻpaytirish uchun qoʻshish amalidan va boʻlish uchun
ayirish amalidan foydalanish mumkin);
Protsessor: CPU deb ataladi, u markaziy protsessor bloki
tushunchasining qisqartmasi hisoblanadi. • boshqaruv bloki (CU), kompyuterning turli qismlarini
boshqaradi, shuningdek, xotiradagi koʻrsatmalarni oʻqiydi
va interpretatsiya qiladi hamda hisoblash amallarining turli
Ichki qurilmalar qismlarini faollashtirish uchun ularni signallarga aylantiradi;
Tizimli blok ichidagi qurilmalardan biri (1.02-rasmga qarang) • koʻrsatmalar va maʼlumotlardan nusxa olish hamda ochish
protsessor yoki CPU (asosiy plataga biriktiriladigan chip) mumkin boʻlgan yuqori tezlikda ishlovchi kesh xotirasi.
hisoblanadi. Protsessor kompyuter dasturlarini ishga tushirish
davomida murakkab hisoblash amallari va mantiqiy amallarni Yuqorida keltirilgan hisoblash amallari qanday bajarilishini
bajaradi. Shu bilan birga kompyuterning boshqa qismlariga tushunish uchun ikkilik sanoq tizimi haqida biroz maʼlumotga
3
koʻrsatmalar yuboradi. ega boʻlish kerak.
CD ROM, optik Elektr kabellari

disk qurilmasi
Elektr taʼminoti
CPU kuleri
CPU
(Kuler tagida) Asosiy plata
(Bosh plata, Ona plata)
Video karta
Keys kuleri Maʼlumot
uzatish kabeli
Asosiy xotira
1.02-rasm. Kompyuterning ichki qismlari.

Ikkilik sanoq tizimi faqatgina 0 va 1 raqamlaridan tashkil topgan

va dasturlash davomida “1” – “yoniq” yoki “0” – “oʻchiq” ekanini
bildiradi. Chiroqni yoqib-o‘chirgich bilan taqqoslang, yoniq
holatini 1 deb belgilang, o‘chiq holatini 0 deb tasavvur qiling.
Kompyuterlar maʼlumotni ikkilik sanoq tizimida saqlaydi
va qayta ishlaydi. Masalan, kompyuter “B” harfini 01000010
sifatida saqlaydi. Maʼlumotlar nollar va birdan tashkil
topgan qatorlar koʻrinishida saqlanadi, chunki kompyuter
“salom” yoki “oʻqituvchi” kabi soʻzlarni, “49” kabi sonni
tushuna olmaydi; u faqat yoqiluvchi yoki oʻchiriluvchi elektr
signallarini tushuna oladi. Bu signallar 0 (signal yoq) yoki
1 (signal bor) kabi tasvirlanishi mumkin. Qolgan barcha
narsalar elektr signallarining mavjudligi yoki mavjud emasligi
kombinatsiyalaridan iborat boʻladi. Bir signal birligining nomi 1.03-rasm. Tashqi qattiq disk.
(0 yoki 1) “bit” deb ataladi, u inglizcha ikkilik raqam (binary
digit) soʻzlari qisqartmasidan olingan.
Tashqi qurilmalar
Kompyuter bir nechta bitlarni birlashtirib, turli maʼlumotlarni Kompyuterning turli tashqi qurilmalari mavjud bo‘lib, koʻp
taqdim etishi mumkin. Masalan, 01000001 “A” harfini va uchraydiganlari klaviatura, sichqoncha, trekpad, printer va
01000010 esa “B” harfini ifodalaydi. skaner qurilmalari hisoblanadi. 1.01-SAVOL
Ahamiyat qilsangiz, har ikki misoldagi A va B harflari sakkizta
bitdan iborat. Buning sababi aksariyat hollarda sakkiz bit o‘zaro 1.01-SAVOL
birlashtirilib ishlatilishidadir. Ya’ni sakkiz bit bir bayt deb ataladi.
O‘zingiz bilgan barcha tashqi qurilmalarni sinfdoshingiz
bilan yozib chiqing.
4 KALIT SOʻZLAR Endi roʻyxatingizdagi qurilmalar qanday vazifani
bajarishini tushuntiring va ularning kiritish yoki chiqarish
Audio karta: audio axborotni audio qurilmaga, jumladan, qurilmasi ekanini izohlang.
karnay yoki quloqchinga yuborish imkonini beruvchi qurilma.
Video karta: tasvirni ekranda aks ettirish imkonini beruvchi
ichki sxema. Dasturiy taʼminot (Software)
Kompyuter tizimini ishga tushiruvchi koʻrsatmalar toʻplami
dasturiy taʼminot deb ataladi. Kompyuter tizimi juda
takomillashgan, zamonaviy yoki qimmatbaho qurilmalardan tashkil
Ichki qurilmalar topgan boʻlishi mumkin. Ammo ishlashi uchun bajarilishi kerak
Video karta, ushbu qurilma grafik karta deb ham ataladi. boʻlgan koʻrsatmalar boʻlmasa, ushbu qurilmalar orqali ishni tashkil
U tasvir hosil qilish, ularni inson tushunadigan ko‘rinishga etib bo‘lmaydi. Dasturiy taʼminotning ikkita asosiy turi mavjud:
o‘zgartirish va displey orqali chiqarish vazifasini bajaradi.
• tizimli dasturiy ta’minot kompyuter ish faoliyatini tashkil
Audio karta ovozlarni tinglash, yozib olish va ijro qilish etish uchun zarur bo‘lgan dasturlar;
imkonini beradi.
• amaliy dasturiy ta’minot kundalik vazifalarni kompyuterda
Elektr taʼminoti elektr tarmogʻidagi oʻzgaruvchan (AC) bajarish imkonini beruvchi dasturlar. Amaliy dasturlarda ishlay
tokni doimiy (DC) elektr tokiga aylantiradi va uni boshqa olish uchun operatsion tizim kerak boʻladi.
komponentlarga yetkazadi.
Qattiq disk (1.03-rasmga qarang) dasturlar va maʼlumotlarni KALIT SOʻZLAR
saqlash uchun foydalaniladigan xotira turi. Kompyuter
Amaliy dasturlar: maʼlum bir yo‘nalishdagi amallarni
undan ma’lumotlarni oʻqishi va yozishi mumkin (Biz “undan
bajaruvchi dasturlardir. Jumladan, matn muharrirlari, elektron
oʻqishi” deganda qattiq diskdagi faylni ochishi va kontentni jadvallar yoki raqamli taqdimotlar. Amaliy dasturlarni tizimli
xotiraga yuklashni nazarda tutamiz; “unga yozish” deganda dasturiy ta’minotsiz ishga tushirib boʻlmaydi.
esa qattiq diskka saqlash tushuniladi). Disk o‘quvchi
qurilma(diskovod)-ning har xil turlari mavjud boʻlib, ular
asosan diskni aylantirish orqali ishlaydi va oʻqish/yozish uchun Tizimli dasturiy ta’minot
disk golovkasidan foydalanadi. Qattiq disklar uchun magnitli Tizimli DTni operatsion tizim, qurilma drayverlari va utilita
golovka ishlatiladi. dasturlariga ajratish mumkin.
KALIT SOʻZLAR KALIT SOʻZLAR
Qurilma drayveri: printer kabi yordamchi qurilmalarni Linker-dastur: kompilyator tomonidan yaratilgan
boshqaruvchi dasturlar. fayllarni qabul qilib, ular ijro etilishi uchun yagona faylga
Buyruqlar qatori interfeysi: buyruqlar qatoriga klaviaturada birlashtiradigan kompyuter dasturi.
yozish orqali kompyuter bilan muloqot qilish usuli. Kompilyator: berilgan kodni kompyuter tushuna oladigan
Foydalanuvchining grafik interfeysi (GUI): sichqoncha tilga oʻgiradigan kompyuter dasturi.
yoki trekpad yordamida rangli ekrandagi ikonkalarni bosish Utilit: kompyuterni tahlil qilish, sozlash, optimallashtirish
orqali kompyuter bilan muloqot qilishning oson usuli. va unga xizmat koʻrsatish kabi vazifalarni bajara oladigan
TDTning qismi.
Demak, operatsion tizim amaliy dasturlarni ishga tushirish

uchun platforma vazifasini bajaradi. Foydalanuvchi sifatida, • Utilit dasturlar kompyuterning samaraliroq ishlashiga
operatsion tizim bilan muqolotga kirishish usullaridan biri yordam beradigan yoki unga yangi funksiya qoʻshadigan
foydalanuvchining grafik interfeysi (GUI – Graphic User dasturdir. Utilitlar tarkibiga antivirus dasturlari,
Interface) orqali amalga oshiriladi. Bunga Windows OTini ma’lumotlar nusxasini yaratish, disklarni ta’mirlash uchun
misol qilish mumkin. Bunday muloqot turi sizga ekranda defragmentator dasturlar, fayllarni boshqarish, xavfsizlik va
paydo boʻluvchi ikonkalar yoki obyektlarni koʻrsatish, ularni tarmoq dasturlari kabilar kirishi mumkin.
tanlash orqali buyruqlarni kiritish imkonini beradi. • Foydalanuvchining grafik interfeysi.
Operatsion tizim bilan muloqot qilishning yana bir usuli • Operatsion tizimdagi xizmatlarga kirish imkonini beruvchi
buyruqlar qatori interfeysi (CLI – Command Line qobiq dasturlar.
Interface) yordamida amalga oshiriladigan muloqot
hisoblanadi. Ushbu usulda fayllardan nusxa olish va ularning • BIOS (asosiy kiritish-chiqarish tizimi) operatsion tizim
nomini oʻzgartirish kabi amallarni bajarish uchun mos buyruqlarini qurilmalar bajaradigan amallarga aylantiradi.
ravishda COPY va RENAME kabi buyruqlardan foydalaniladi. BIOS boʻlmasa, operatsion tizim qurilmalar bilan muloqot
Operatsion tizimning buyruqlar protsessori yoki buyruqlar qila olmaydi. 5
qatorining interpretatorlar deb ataluvchi qismi yordamida • Gipervizor – kompyuterga bittadan koʻp operatsion
buyruqlar qabul qilinadi va bajariladi. tizim oʻrnatish imkonini beruvchi dasturiy ta’minot.
U joriy hisoblash muhitidagi CPU, RAM (tezkor xotira)
kabi manbalarni ikki yoki undan ortiq mustaqil “virtual
mashinalar”ga ajrata oladi. Har bir virtual mashina oʻz
operatsion tizimini ishga tushira oladi, bunda xuddi virtual
mashinada alohida CPU va RAM bordek koʻrinadi.
• Bootloader kichik hajmdagi kod boʻlib, kompyuter
yoqilganida birinchi ishga tushuvchi dasturiy ta’minotdir.
1.04-rasm. Buyruq aks etgan buyruqlar qatori interfeysi.
Soʻng u operatsion tizimni “yuklaydi” hamda ishga
tushiradi.
Operatsion tizim foydalanuvchi va texnik taʼminot oʻrtasida
interfeys yaratishini bilib oldingiz. Quyida operatsion tizim
Umumiy maqsadli dasturlar
tarkibiga kirishi mumkin boʻlgan ayrim narsalar roʻyxati
Kundalik ish faoliyatingizda ishlatishingiz mumkin boʻlgan
keltirilgan:
umumiy maqsadli dasturlar hamda ulardan qanday
• dasturlarni yuklab olish funksiyasi; foydalanish boʻyicha bir nechta misollarni ko‘rib chiqamiz.
• printer kabi tashqi qurilmalardan foydalanish uchun • Matn bilan ishlash dasturidan xatlar, hisobotlar va kerakli
qurilma drayverlari; izohlarni qayd etish maqsadida foydalaniladi.
• linker-dasturlar: aksariyat dasturlash tillari vazifani • Maʼlumotlar bazasi dasturidan maʼlumotlarni saqlash va
soddalashtirish uchun katta dasturlarni turli kod qismlariga ularni guruhlarga ajratish uchun foydalaniladi.
(yoki modullarga) ajratib chiqadi. Linker dasturlari ushbu
• Elektron jadval dasturlari hisob-kitoblar yoki grafik va
dasturlar ishlashi uchun mayda modullarni birlashtiradi.
diagrammalarni oʻz ichiga olgan vazifalarni bajarish uchun
ishlatiladi.
• Taqdimot dasturidan slayd-shou va taqdimotlar yaratishda Kiritish va chiqarish qurilmalari

foydalaniladi. Kiritish va chiqarish qurilmalari haqida 2-bobda batafsil
• Bosma nashrlarni tayyorlash (DTP – Desktop Publishing) maʼlumot berilgan, biroq ular haqida mavjud fikrlaringizni
toʻplamlari plakatlar, axborot byulletenlari va jurnallar jamlash uchun quyidagi topshiriqni bajarib koʻring.
tayyorlash uchun ishlatiladi.
1.03-SAVOL
• Tasvir muharriri raqamli kamerada olingan fotosuratlar
yoki skaner qilingan tasvirlarni tahrirlash uchun ishlatiladi. a “Kiritish qurilmalari” va “Chiqarish qurilmalari” nomli
• Video tahrirlash dasturi. ikkita ustun yarating. Endi quyidagi qurilmalarning har
birini tegishli ustunga yozib chiqing.
• Grafik dasturlar sanʼat asarlari yaratish va ularni tahrirlash
Monitor Sensorli ekran Raqamli
uchun ishlatiladi.
Skaner Modem kamera
• Avtomatlashtirilgan loyihalash dasturlari loyiha maketlari
Veb-kamera Trekbol Geympad
va rejalar tayyorlash uchun ishlatiladi.
Sensorli panel Kamera Joystik
• Veb-brauzerlar va elektron pochta kabi kommunikatsiya
Mikrofon Karnay Klaviatura
dasturlaridan internetga kirish, elektron xabarlarni
yuborish hamda ularni qabul qilishda foydalaniladi. Printer Shtrix kod o‘qish MIDI klaviatura
• Veb-sahifa muharrirlaridan veb-sahifalar yaratish uchun Plotter moslamasi Sichqoncha
foydalaniladi. Proyektor Himoya signali
qurilmasi
• Audio yaratish va tahrirlash dasturlari arzon narxda yuqori
sifatli musiqa yaratishning ommabop usuli hisoblanadi. b Birinchi vazifani bajarib boʻlgach, ham kiritish, ham
chiqarish qurilmasi boʻla oladigan ikkita qurilmani
• Applet – interaktiv animatsiyalar yoki boshqa oddiy
belgilang!
vazifalarni hal etishda foydalaniladigan kichik dastur.
• App. (toʻliq nomi Application) odatda smartfon, planshet yoki
6 boshqa mobil qurilmada foydalaniladigan dasturiy ta’minot. Protsessor
Kompyuterning markaziy protsessorini (CPU – Central
Umumiy maqsadli dasturlar (standart dasturlar deb ham Processing Unit) koʻpincha “protsessor” deb atashadi.
ataladi) birgalikda xarid qilinishi uchun bitta toʻplam(paket)ga Mikroprotsessor qurilmasi CPUning funksiyalarini bajaradigan
birlashtiriladi. Matn bilan ishlash, elektron jadval va taqdimot yagona integral sxemadir(chip). Mikroprotsessordan kir yuvish
dasturlari koʻpincha shu usulda toʻplamga birlashtiriladi. mashinalari, video pleyerlar va himoya signallari kabi jihozlarni
Baʼzi tashkilotlar aynan o‘ziga kerak boʻlgan dastur boshqarish uchun foydalaniladi.
xususiyatlariga ega maxsus ishlab chiqilgan dasturlarni afzal
koʻradi. Bunday turdagi maxsus ishlab chiqilgan dasturlar ish 1.01- QO‘SHIMCHA MASHGʻULOT
haqini hisoblash, hisob raqamlari, ma’lumotlar nusxasini hosil
qilish va boshqarish, yo‘nalish trayektoriyalarini rejalashtirish, a Mikroprotsessor orqali boshqariladigan uy jihozlari
turizm sanoati va ob-havo prognozi boʻyicha dasturlarni oʻz ro‘yxatini tuzing.
ichiga olishi mumkin. b Uy jihozlarida mikroprotsessordan foydalanish
jarayoni haqida ma’lumot to‘plang. Mikroprotsessorlar
1.02-SAVOL
qay tarzda yordam beradi? Ulardan foydalanishning
qanday kamchiliklari bor?
a Internetga kirganingizda muayyan turdagi dasturlardan
foydalanasiz. Ularning umumiy nomi nima?
Asosiy yoki ichki xotira
b Maxsus ishlab chiqilgan dasturlarning standart
CPUning nihoyatda muhim qismlaridan biri asosiy xotiradir.
dasturlardan afzalliklari ko‘rsatilgan roʻyxatni
U foydalanilayotgan barcha maʼlumotlar va koʻrsatmalarni
tuzing.
saqlash uchun ishlatiladigan xotira. Asosiy xotira baʼzida ichki
xotira, birlamchi xotira yoki tezkor xotira (IAS – Immediate
1.02 Kompyuter tizimining asosiy Access Storage) kabi boshqa nomlar bilan ham ataladi.
komponentlari Tezkor xotira (RAM -Random Access Memory) asosiy plataga

biriktirilgan; u joriy vaqtda foydalanilayotgan dasturlar va
Mazkur boʻlimda kompyuter tizimida ishlaydigan turli qurilma- ishlayotgan hujjatlar saqlanadigan xotira hisoblanadi. Siz ayni
komponentlarning vazifalarini oʻrganasiz va ular oʻrtasidagi vaqtda ushbu xotiradagi ma’lumotlardan foydalanayotgan
farqlarni tushunib olasiz. boʻlasiz.
Doimiy xotira (ROM – Read-Only Memory) kompyuter oʻzgartira olmaymiz. Shu sababli bizga xotiraning boshqa
yoqilganda ishga tushishi uchun koʻrsatmalarni saqlaydi. ROM shakli kerak boʻladi.
kontentini oʻzgartirib boʻlmaydi.
Xotiraning mazkur boshqa shakli tezkor xotira (RAM) deb
ataladi. Joriy vaqtda foydalanilayotgan barcha dasturlar,
KALIT SOʻZLAR ulardagi maʼlumotlar tezkor xotirada saqlanadi.
Tezkor xotira: RAM, operativ xotira deb ham ataladi. U joriy RAM xotirasini ish stoli yoki parta deb tasavvur qiling. Ishga
vaqtda foydalanilayotgan maʼlumotlar va dasturlarni saqlaydi. kirishishdan oldin noutbuk, darslik, bloknot va ruchkangizni
Tezkor xotira ma’lumotlarni faqat kompyuter yoniq boʻlganda olib, barchasini stolga qoʻyishingiz kerak. Bu xuddi kerakli
saqlaydi, lekin kompyuterni oʻchirsangiz, RAMdagi hamma dasturni RAMga joylashtirish uchun dastur ikonkasi ustiga
narsa yoʻqoladi. Bu holat “vaqtinchalik jarayon” deyiladi. bosish orqali uni ishga tushirishga oʻxshaydi; keyin esa kerakli
Doimiy xotira: ROM deb ataladi. Unda oldindan oʻrnatilgan faylni ochishingiz, yaʼni RAMga joylash uchun kursorni uning
maʼlumotlar saqlangan bo‘lib, ularni oʻchirib boʻlmaydi. RAMdan nomi va u saqlanadigan disk ustiga bosishingiz kerak bo‘ladi.
farqli ravishda, ROM kompyuter oʻchirilganda ichidagi kontentni
Endi ishingizni bajarish uchun kerak boʻlgan barcha narsa
saqlab qoladi. Shu sababli u “doimiy xotira” deb ataladi.
mavjud, ulardan foydalanishingiz mumkin.
Odatda kompyuterdagi RAM xotira ROMdan ancha katta boʻladi,
chunki RAM xotirasi koʻproq narsani saqlashi kerak. Biroq baʼzi
CPU ROM kompyuter tizimlarida ROM xotirasi katta bo‘lishi mumkin;
Ishga tushish bunga kir yuvish mashinasi kabi mikroprotsessor tomonidan
boʻyicha boshqariladigan kundalik maishiy jihozlar misol bo‘la oladi.
koʻrsatmalar
ESLATMA: ROM asosiy xotirasini CD ROM yoki DVD ROM bilan
almashtirib yubormang; ular boshqa qurilmalardir.
1.04-SAVOL
7
RAM ROM va RAM kompyuterlardagi xotira turlari hisoblanadi.
Ayni damda a ROM qanday qurilma va uning vazifasi nima?
foydalanilayotgan
dasturlar va b RAM qanday qurilma va uning vazifasi nima?
maʼlumotlar c ROM va RAM xotiralari orasidagi asosiy farqni
tushuntirib bering.
1.05-rasm – ROM va RAM. d Vaqtinchalik va doimiy kompyuter xotirasi oʻrtasidagi
farq taʼrifini yozing.
Tezkor xotira vaqtincha xotiradir. Ushbu jarayon kompyuter
oʻchirilganda xotira hamma narsani unutishini anglatadi. Shu Zaxira xotiralar
sababli keyingi safar yoqqaningizda, ishlatayotgan barcha Tashqi xotira qurilmasidan protsessor oʻchirilganda
dasturlaringiz va hujjatingizni qayta yuklashingiz kerak bo‘ladi. dasturlar va maʼlumotlarni saqlash uchun foydalaniladi. Ushbu
Dasturlar va maʼlumotlarni qayta yuklash uchun kompyuter dastur va maʼlumotdan foydalanish uchun ularni protsessor
yoqilgan va ishlayotgan boʻlishi kerak. Demak, kompyuter ishga xotirasiga qayta joylashtirish lozim.
tushishi uchun xotirada qandaydir dastur o‘rnatilgan boʻlishi
Ushbu saqlash qurilmasi zaxiradagi xotira, ikkilamchi
lozim. Ishga tushirish dasturi doimiy xotira (ROM, 1.05 rasmga
xotira yoki tashqi xotira deb ham ataladi. Bu nomlarning
qarang) deb ataluvchi asosiy xotirada saqlanadi. Kompyuterni
barchasi ayni bir qurilmani anglatadi.
elektr manbayidan uzib qo‘yish orqali ham ROMdagi axborotni
oʻzgartirib boʻlmaydi.
KALIT SOʻZLAR
ROM xotirasi dasturlarni ishga tushirish va ularda
ma’lumotlarni tahrirlash uchun yetarli boʻlmaydi, chunki Zaxira xotira: maʼlumotlarni saqlash uchun ikkilamchi xotira
foydalanuvchilar narsalarni oʻzgartirishni xohlaydi. Agar siz qurilmasi.
maktabdagi vazifalarni bajarish uchun matn muharriridan Tashqi xotira qurilmasi: maʼlumotlarni saqlash uchun xotira,
foydalanishni, undan keyin esa elektron pochtangizni odatda kompyuterdagi USB-portiga ulanadi.
tekshirish yoki oʻyin oʻynashni xohlasangiz, kompyuter Ikkilamchi xotira qurilmasi: baʼzan tashqi xotira deb
foydalanadigan koʻrsatmalar toʻplamini oʻzgartirishga to‘g‘ri ataladi, bu energiyaga bo‘g‘liq bo‘lmagan xotira hisoblanadi
keladi. Agar kompyuterda faqatgina ROM xotirasi boʻlganida, (kompyuter oʻchirilganda saqlangan maʼlumotlar o‘chib
ketmaydi); flesh xotira qurilmasi bunga misol boʻladi.
bu amallarni bajarib boʻlmas edi, chunki biz uning kontentini
1.03 Operatsion tizimlar kompyuterlar haqida kam maʼlumotga ega kishi uchun ham
GUI interfeysidan foydalanish imkoniyatini yaratadi.
Siz dasturlar “kompyuterga hayot baxshida etishi” va
Kompyuter bilan muloqot qilishning yana bir interfeysi
kompyuteringizni boshqaruvchi dastur operatsion tizim (OS)
buyruqlar qatori interfeysi (CLI) hisoblanadi (1.04-rasmga
yoki tizimli dasturiy ta’minot deb atalishi haqida bilib oldingiz.
qarang).
OS kompyuter tizimidagi barcha dastur va qurilmalarni
Biroq ushbu jarayonda kompyuterga nima qilish kerakligini
boshqaradi. OSning bir necha turlari mavjud. Ulardan eng
aytish uchun muayyan buyruqni yozishingiz kerak. Bu qiyin
keng tarqalgan uchtasi: shaxsiy kompyuterlar uchun Microsoft
jarayon bo‘lib, uning asosiy ikkita sababi mavjud:
Windows, Macintosh (Mac) kompyuterlari uchun Apple OS X va
Linux operatsion tizimlari. • foydalanuvchi ushbu interfeysdan foydalanish uchun uning
barcha buyruqlarini bilishi kerak;
Aksariyat shaxsiy kompyuterlarda MS Windows OS avvaldan
yuklangan bo‘ladi; barcha yangi Mac kompyuterlarida OS X • foydalanuvchi buyruqlar imlosida xato qilmasligi kerak, aks
yuklangan boʻladi; Linux ochiq kodli operatsion tizim bo‘lib, holda, kompyuter buyruqlarni tushuna olmaydi va bajarmaydi.
uning kodini oʻzgartirish va yangi kodni tarqatish mumkin.
CLI interfeysidan asosan kompyuter tizimlariga xizmat
koʻrsatuvchi texnik mutaxassislar foydalanadi. Texnik
Foydalanuvchi interfeysi mutaxassislar barcha buyruqlarni biladi va butun tizimga kirib,
Operatsion tizim kompyuter ishlashi uchun zarur boʻlgan undan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biroq GUIdan
barcha amallarni bajaruvchi dasturlar toʻplamidir. Uning foydalanishning kamchiligi sifatida, foydalanayotgan shaxs
dasturlaridan biri foydalanuvchi ekranda koʻradigan tasvirlarni faqat ikonkalar bilan koʻrsatilgan joylargagina kira olishi
boshqarishga mo‘ljallangan bo‘lib, ushbu qism interfeys yoki mumkin ekanini ta’kidlash mumkin.
to‘liq aytganda inson-kompyuter interfeysi (HCI – Human-
Computer Interface) deb ataladi. 1.05-SAVOL
Interfeysning bir necha turlari mavjud. Ularni tanlashda Kompyuter tizimlarida turli foydalanuvchi interfeyslari
quyidagilar inobatga olinadi: ishlatilishi mumkin.
8
• kompyuter bajarishi kerak boʻlgan vazifalar; a Menyuga va formaga asoslangan interfeyslar haqida
• foydalanuvchi turi va uning imkoniyatlari. axborot to‘plang. Menyuga asoslangan interfeyslar
uchun mahalliy poyezd bekati yoki bankdagi
Grafik foydalanuvchi interfeysi inson tomonidan kompyuterga maʼlumotlar tizimini olishingiz mumkin. Formaga
berilgan murakkab ko‘rsatmalarni tushunishi uchun grafik asoslangan interfeys uchun mehmonxonadan xona
ma’lumotlardan foydalanadi (1.06-rasmga qarang). band qilishga oid odatiy veb-saytni o‘rganing.
b Har bir interfeys turiga qanday namunalar topganingizni
yozing va nega bu vaziyatlarda interfeysning ushbu
turidan foydalanilganini tushuntiring.
c Sinfdoshlaringiz bilan turli foydalanuvchi interfeyslarida
qanday tajribaga ega ekanini muhokama qiling.
d Maktabda foydalanuvchi interfeyslarining qanday
turlaridan foydalaniladi? Ushbu turdagi interfeyslar
nega kerakligini muhokama qiling.
1.06-rasm. Grafik foydalanuvchi interfeysi. 1.02- QO‘SHIMCHA MASHGʻULOT
Odatda GUI bajarilishi mumkin boʻlgan funksiyalarni ifodalash a Interfeysning boshqa turlari haqida maʼlumot topishga
uchun ikonkalardan foydalanadi. Boshqaruvingizdagi sichqoncha harakat qilib koʻring. Masalan, “Natural language”
kursori bilan ekrandagi ikonkani koʻrsatishingiz mumkin. Ekran interfeysi nima?
turli ikonkalarga ega har xil maydonlarga boʻlinishi mumkin,
b Foydalanuvchi va bajarilishi kerak boʻlgan vazifa
bu maydonlar oynalar deb ataladi. Toʻrtta elementni (oynalar,
kompyuter interfeysi qanday koʻrinishga ega boʻlishi
ikonkalar, sichqoncha va kursor) birlashtirsangiz WIMP (windows, kerakligini belgilab beruvchi yagona omilmi?
icons, mouse, pointer) hosil boʻladi. Foydalanuvchining grafik
interfeysi baʼzan WIMP deb ham ataladi. c Kir yuvish mashinasining yuvish siklini boshqarish uchun
kompyuter protsessordan foydalanadi. Foydalanuvchi
Sichqoncha yordamida ikonkani ko‘rsatish va tanlash juda interfeysi qanday koʻrinishga ega? Nega GUI emas?
oson hamda uni amalga oshirish foydalanuvchidan deyarli d Kamera qanday turdagi foydalanuvchi interfeysiga ega?
IT sohasidan bilim talab qilmaydi. Bu esa yosh bola yoki
1.04 Kompyuter turlari taʼriflanadi. Bunday planshetlarning kamchiligi – ulardan

foydalanish uchun ayrim qoʻshimcha xarajatlar mavjud
Turli vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan kompyuterlar mavjud. ekanligidir: planshet narxi qimmatroq boʻladi, shuningdek,
Mazkur boʻlimda siz kompyuter turlarini oʻrganasiz va ular ushbu planshetdan foydalanish uchun har oy haq ham toʻlash
bajarishi mumkin boʻlgan vazifalarni taqqoslaysiz. kerak boʻladi.
1990-yillarda portativ (koʻchma) kompyuterlar ommalashgan va Planshetingiz orqali uyingizdan yoki siz ishlamoqchi bo‘lgan
laptop (“lap” – tizza, “top” – ustida) nomi bilan tanilgan. Chunki boshqa yerlardan WI-Fi yordamida internetga ulanishingiz
ular desktop kompyuterlarga qaraganda ancha portativ, mobil mumkin. Koʻpchilik foydalanuvchilar uchun faqat Wi-Fi
vazifalarni bajarishda koʻplab afzalliklarga ega, biroq planshetlar tarmogʻida ishlaydigan planshetlar yetarli, chunki Wi-Fi
kabi portativ emas. Laptoplar desktop kompyuterlari kabi aloqasidan uzoq boʻlganingizda foydalanishingiz mumkin
moslashuvchan hamda ular kabi quvvatga ega, lekin vazni va boʻlgan kontentni planshetga yuklab olsangiz bo‘ladi. Biroq
hajmiga ko‘ra planshet ancha portativ hisoblanadi. uydan tashqarida bo‘lgan vaqtingizda elektron xabarlardan
Odatda desktop (“desk” – stol, “top” – ustida, ba’zida muntazam xabardor boʻlib turishingiz kerak boʻlsa, unda 3G
“Kompyuter”, “Shaxsiy kompyuter”, “Personal kompyuter”, “PC” yoki 4G ga ega planshet versiyasidan foydalanishingiz zarur.
deb yuritiladi) kompyuterlardan ularni bir joyga joylashtirgan Shunda Wi-Fi tarmog‘iga ega bo‘lmagan paytingizda ham
holda foydalaniladi. Desktop kompyuterlarni ham, laptoplarni internet xizmatlaridan foydalana olasiz.
ham tarmoqqa ulash mumkin. Tasavvur qiling, bir yoki undan Smartfon – koʻp funksiyali mobil telefon. Uning mittigina
ortiq kompyuter yoxud laptopingiz boʻlsa, ular yordamida uy korpusi ichiga kamera, zichligi yuqori displey, katta hajmli
tarmogʻini yaratish mumkin bo‘lar edi. Shunda sizga faqat xotira, mikro SD karta sloti va sensorli ekran joylashgan
bitta printer kerak boʻladi va bu fayllarni tarmoqdagi boshqa bo‘ladi. Planshetdagi kabi ilovalarni yuklab olishingiz va tezkor
kompyuterlar bilan boʻlisha olish imkoniyatini ham beradi. ravishda internetga ulanishingiz mumkin; smartfondan elektron
4-bobda kompyuter tarmoqlari haqida koʻproq maʼlumot olasiz. pochtadan foydalanish, internetda veb-sahifalarni koʻrish,
Planshet kompyuterlari 2010-yilda ommabop bozor mahsulotiga musiqa eshitish va (ekran anchagina kichik boʻlsa ham) kino
aylandi. Planshet internetga kira oladigan va qoʻlda olib yurish tomosha qilishishingiz mumkin. Shuningdek, undan GPS (Global
Positioning System) navigatsiya va ovozni tanib olish(klaviatura 9
uchun yetarlicha kichik boʻlgan kompyuterdir. U sensorli
displeyga ega boʻlib, uning elektr sxemasi va batareyasi bitta kichkinaligi uchun tez ishlatishda noqulayligi sababli, ushbu
blokda joylashgan. Shuningdek, u sensor, kamera, mikrofon funksiyadan foydalanish qo‘l keladi)da foydalanish mumkin;
va karnayga ega boʻlishi mumkin. Planshetlarda odatda “ilova” unda fotokamera va videokamera funksiyasi ham mavjud.
deb ataladigan dasturiy ta’minotdan foydalaniladi. Planshetlar Planshetlar kabi smartfonlar ham ilovalar deb ataluvchi
foydalanish uchun sodda hamda koʻtarib yurish uchun yengildir;
kichraytirilgan dasturlardan foydalanadi, ularning siz
ular ishga tushishi bilanoq tezda internet va ilovalarga kirish
xayolingizga keltira oladigan deyarli har qanday sohaga
imkonini taqdim qiladi.
oid turi topiladi. Masalan, sog‘liq va fitnes nazorati,
Barcha planshetlar Wi-Fi yordamida internetga ulana yulduzlarni aniqlash, matn bilan ishlash, elektron jadvallar va
oladi. Shu bilan birga 3G yoki 4G mobil internet aloqasidan diagrammalar bilan ishlash, oʻyin oʻynash kabi ilovalar. Ushbu
foydalanish imkonini beruvchi planshetlar ham mavjud. roʻyxatni planshetdan foydalanish sohasi yo‘nalishida cheksiz
Bunday turdagi planshet koʻpincha “uyali vosita” deb davom ettirishingiz mumkin.
a b
1.07-rasm. Portativ kompyuterlar (a) laptop (b) planshet.

Barcha planshetlar, smartfonlar va laptoplar bir xil texnik xususiyatlarga ega emas, lekin quyidagi jadvalda ularda mavjud boʻlishi
mumkin boʻlgan ba’zi afzalliklar va kamchiliklar ro‘yxati keltirilgan.
Qurilmalar Afzalliklari Kamchiliklari Asosiy foydalanish shakllari

Planshet Tez yoqiladi. Tannarxining qimmat ekanligi. Portativ koʻngilochar qurilma.
Portativ hisoblanadi. Planshetning hammasi ham kengaytirilgan Veb-sahifalarni koʻrish.
Foydalanishga oson. xotiraga ega emas. Ayrimlarida uyali aloqa Oʻyinlar o‘ynash.
Tanlash va foydalanish mumkin yo‘q yoki narxi qimmat. Ma’lumotlarni oʻqish.
boʻlgan koʻplab ilovalar mavjud. Batareya xizmat muddatining Elektron pochta.
Maʼlumotlarni uzatish imkoniyati chegaralanganligi. Videoqoʻngʻiroq.
bor. Maʼlumotlarni uzatish tezligi va muvofiqlik.
Smartfon Choʻntakka sigʻadigan hajm. Kichik ekrandan ma’lumotlarni o‘qish qiyin. Osongina oʻzingiz bilan olib
Qoʻngʻiroq qilish, matnli xabar va Internetda veb-sahifalarni koʻrish natijasida yurishingiz mumkin boʻlgan
email yuborish mumkin. batareya quvvati tez tugashi mumkin. koʻp funksiyali qurilma.
Aksariyat joylardan internetga kirish Kichik sensorli ekranda yozish jarayonni
uchun 3G/4G aloqaga ega. sekinlashtirishi mumkin.
Koʻplab ilovalar mavjud. Batareya xizmat muddatining mavjud ekanligi.
Maʼlumotlarni uzatish imkoniyati bor. Maʼlumotlarni uzatishning tezligi va muvofiqlik.
Laptop Ish vazifalari uchun juda mos. Planshet yoki smartfondan kattaroq va ogʻirroq. Barcha turdagi dasturlardan
Toʻliq hajmli klaviaturaga ega. Ishga tushishi planshetdan sekinroq. foydalanish.
Xotira sigʻimi nihoyatda katta. Batareya xizmati muddatining mavjud ekanligi.
Shaxsiy Yangilash oson. Portativ emas. Ish va uy sharoitida mavjud
kompyuter Odatda noutbukdan kattaroq Katta hajmli joy talab etadi. barcha dasturlardan
10 ekranga ega boʻladi. foydalanish mumkin.
Televizor va kino koʻrish mumkin.
1.01-jadval. Kompyuter turlarining qisqacha bayoni.
A1.01-jadvalda har bir kompyuter turining afzalliklari va Qisman insonlar kabi oʻylash va harakatlanishga
kamchiliklari umumlashtirilgan holda keltirilgan. dasturlashtirilgan mashinalar allaqachon hayotimizga kirib
kelgan va ular kundalik turmushmizda o‘z o‘rniga egadir. Pol va
1.06-SAVOL gilamni tozalash uchun uy jihozlari va boshqa toʻsiqlarni aylanib
oʻtib harakatlana oladigan, uyda foydalanishga moʻljallangan
a 1.01-jadvalga qarang va smartfonlar hamda
robot-tozalovchilar allaqachon hayotimizga kirib kelgan. Mazkur
planshetlarning unda keltirilmagan boshqa afzalliklari
boʻlimda tasvirlangan yangi rivojlanayotgan texnologiyalarning
yoki kamchiliklarini yozib chiqing.
boshqa misollari ham sunʼiy intellekt aspektlarini oʻz ichiga oladi.
b Yuqorida muhokama qilingan har bir kompyuter
turining qayerda ishlatilishi va ulardan kimlar
foydalanishini tushuntiring. Haydovchisiz avtomobil
Haydovchisiz avtomobil GPS, Wi-Fi va lazerli sensorlar
yordamida boshqariladi (1.08-rasmga qarang). Haydovchisiz
1.05 Yangi texnologiyalarning taʼsiri
Sunʼiy intellekt
Sunʼiy intellekt (AI – Artifical Intelligene) deb, odatda inson bajarishi
uchun nihoyatda xavfli, zerikarli va takrorlanuvchi vazifalarni ijro
etish uchun yaratilgan kompyuter tizimlariga aytiladi. Shu sababli
ushbu vazifalarni bajarish davomida AI inson kabi reaksiya bildira
olishi kerak. Ovozni tanish va tarjima dasturlari bunga misol boʻla
oladi, lekin sun’iy intellekt sifatida sanab o‘tish mumkin boʻlgan
yana koʻplab dasturlar mavjud. 1.08-rasm. Haydovchisiz avtomobil.
avtomobil? Haydovchisiz avtomobil qanday afzalliklarga ega? CAT tizimi tarjima xotirasi bazasini (TM – Translation Memory)
Ular xavfsizroq boʻladi, chunki avtohalokatga sabab boʻluvchi yaratadi va boshqaradi, bu tarjimonlarning oldin tarjima
xatolarga yoʻl qoʻyadigan haydovchi boʻlmaydi! Haydovchisiz qilingan matnning mavjud iboralarini qayta ishlata olishini
avtomobillar bilan muloqot qilish uchun sensorlardan anglatadi. TM maʼlumotlar bazasi tarjima jarayoni davomida
foydalaniladi, shu sababli agar barcha avtomobillar haydovchisiz kontentni toʻplab boradi. Qanchalik TX xotirasi katta boʻlsa,
boʻlsa, ular xavfsiz tarzda tezroq harakatlana oladi hamda tarjima jarayoni ham tezroq kechadi.
insonlarga boshqa ishlar bilan shugʻullanish uchun koʻproq vaqt
taqdim etadi, bu esa iqtisodiyotga foyda keltirishi mumkinligini
anglatadi. Shuningdek, agar avtomobillar bir-biri bilan muloqot
3D va golografik tasvir
qila olsa, yoʻllardagi tirbandliklar ham kamayishi mumkin. Golografiya deb insonning holati siz harakat qilganingizda
2011-yilda Google haydovchisiz avtomobillarni ishlab chiqardi. sizga mos holda o‘zgaradigan 3D tasvirlarni yaratish jarayoniga
AQSHning ayrim koʻchalarida ularni uchratish mumkin. aytiladi. Aslida bunda 3D tasvir emas, haqiqiy obyekt
boʻlganida, shunday harakatli holat sodir boʻlar edi.
Bu ishlab chiqarish joyidan yetkazish joyigacha bo‘lgan
mahsulot harakatining barcha bosqichlarini boshqaruvchi Shifoxonalardagi jarrohlik xonalarida golografik tasvir tizimi
logistika sanoati uchun ham foydali boʻladi. Kompaniya jarrohlik amaliyotini o‘tkazish uchun ishlab chiqilgan. Tana
tomonidan mahsulotlarni yetkazish jarayonini boshqarishda tuzilmalarining 3D golografik tasviri “havoda suzib yuradi”
yuk mashinasi haydovchilari va yuk mashinalari uchun va jarroh ularning atrofida harakatlanishi hamda ularga
aniq muhlatlar belgilanadi. Haydovchisiz transport teginishi mumkin. Ushbu jarayon uchun hech qanday maxsus
vositalari sutkasiga 24 soat yoʻl yura olgani sababli mazkur koʻzoynak talab etilmaydi. Bu jaraon yordamida jarroh jarrohlik
cheklovlarning oldi olinishi mumkin; safarga haydovchining muolajalarini rejalashtirishi va baholashi mumkin bo‘ladi.
dam olish vaqti yoki ovqatlanish uchun tanaffuslarni ham Bunday turdagi imkoniyat arxitektura, virtual oʻyinlar va qatʼiy
kiritish shart boʻlmaydi. Bu xarajatlarning qisqarishiga olib standartlarga muvofiq boʻlgan vazifalarni bajarish orqali malaka
kelishi mumkin. Haydovchisiz avtomobillardan manfaat oshirish kabi boshqa sohalar uchun ishlab chiqilishi mumkin.
koʻrishi mumkin boʻlgan yana bir toifa – avtomobil hayday
olmaydigan nogiron insonlardir; ular maʼlum darajada
harakatlanish va mustaqil bo‘lish imkoniyatiga ega boʻladi.
Koʻrish qobiliyatini yaxshilash 11
Koʻzi ojiz insonning koʻzidagi pardaga oʻrnatish mumkin
Ushbu innovatsiyaning ayrim kamchiliklari ham bor. Masalan, boʻlgan implant mavjud. Soʻng ular videokamera oʻrnatilgan
tirikchiligi transport vositasini haydash bilan bogʻliq boʻlgan koʻzoynakni taqadi. Mazkur kameradan maʼlumotlar choʻntak
odamlar ishsiz qolishi mumkin; dastur ishonchli va xakerlardan kompyuteriga yuboriladi va u yerda qayta ishlanadi yoki
xavfsiz boʻlish kerak; mustaqil harakatlanadigan avtomobillar koʻzoynakka oʻrnatilgan vizual ishlov berish blokiga uzatiladi.
joylashgan joy haqidagi maʼlumotlarini toʻplash va almashinish Olingan vizual maʼlumotlar koʻrish nervi boʻylab foydalanuvchi
majburiy bo‘lganligi sababli shaxsiy hayot daxlsizligi bilan bogʻliq miyasining koʻrish qobigʻi deb nomlangan qismiga yuboriladi,
xavotirlar ham boʻlishi mumkin. Agar qandaydir muammo paydo bu koʻrish qobiliyatini qisman tiklash imkonini beradi.
boʻlib, avtohalokat yuz bersa, kim javobgar boʻlishini aniqlash
uchun huquqiy hujjat ham mavjud emas. Biroq bunda kamchiliklar ham bor: yuqori aniqlik uchun
implantga koʻproq elektrodlar joylashtirish zarur, hozirda esa
1.03- QO‘SHIMCHA MASHGʻULOT ularni implantga sigʻdirish muammo boʻlishi mumkin.
Sinfda quyidagi mavzuda muhokama tashkil eting: “Yoʻlda

oʻz xavfsizligingizni kompyuterga ishonib topshirish biroz
xavotirli boʻlishi mumkin. Lekin mustaqil harakatlanuvchi Koʻz ichiga
oʻrnatiladigan
avtomobilning afzalliklari kamchiliklaridan koʻpmi?” implant Elektron
Muhokamadan soʻng haydovchisiz avtomobillardan implantning
qabul
foydalanish jismoniy yoki sezgi organlarida nuqsoni bor qiluvchi qismi
insonlar uchun qanday imkoniyatlarni yaratishi haqida
oʻylab koʻring.
Kompyuter yordamida tarjima qilish Simsiz

Koʻzoynak
Kompyuter yordamida tarjima qilish (CAT – Computer-assisted gardishidagi uzatuvchi
translation) mashina tarjimasi bilan bir xil narsa emas! kamera
Mashina tarjimasi matnning inson ishtirokisiz, kompyuter

tomonidan tarjima qilinish jarayonidir. Biroq tarjimonlik kasbidagi 1.09-rasm. Koʻzning toʻr pardasi implantlari koʻzi ojiz
insonlar tarjima jarayonida oʻzlariga yordam boʻlishi uchun CAT kishilarga maʼlum darajada koʻrish qobiliyatini taqdim eta
dasturlaridan foydalanishi mumkin. oladi.
Robototexnika Zavodlar muayyan turdagi yoqilgʻini yoqadi. Bu karbonat

Robotlar inson bajaradigan ishlardan yoki muayyan vazifani angidrid yoki boshqa gazlar kabi biomahsulotlarning
bajarayotgan odamning harakatlaridan nusxa koʻchirishga ajralib chiqishini anglatadi. Sunʼiy intellekt dasturlari yonish
qodir, biroq bugungi kunga kelib yanada foydaliroq boʻlishi vaqtida ushbu gazlarni hosil qiluvchi turli qonuniyatlarni
uchun robotlarga mustaqil fikrlash va vaziyatlarga insonlar yozib olishi mumkin; keyin esa ifloslanish darajasini
kabi reaksiya bildirish oʻrgatilmoqda. Bugungi kunda kamaytirish uchun ishlab chiqarish jarayonini oʻzgartirsa
robotlarning sunʼiy intellekt yordamida tahliliy fikr yuritishi boʻladi.
ustida ish olib borilmoqda.
Robotlarni ikki toifaga boʻlish mumkin: statsionar va mobil Biometriya
robotlar. Baʼzi robotlar zavodda bitta joyga mustahkamlangan 8-bobda biometrik maʼlumotlar haqida bilib olasiz,
bo‘ladi va bajarilishi kerak boʻlgan ish ularning oldiga olib bunda texnologiyalar biometrik barmoq izlari, koʻzning toʻr
kelinadi. Bu turdagi robot odatda robot qoʻl deb ataladi. Ushbu pardasini skanerlash yoki DNK kabi jismoniy xususiyatlar
robotlar xuddi qoʻllarimiz kabi bir uchi mustahkamlangan va hamda ovoz shablonlari yoki husnixat va imzo kabi xulq-
shu bilan birga, ancha harakatlarni amalga oshirishga qodir. atvor xususiyatlariga asoslangan noyob hamda kuchli
autentifikatsiyani taʼminlashiga guvoh boʻlasiz.
Robotlardan ishlab chiqarish sohalarida foydalaniladi, chunki ular:
• insonlarga qaraganda ancha samarali natija beradi;
KALIT SOʻZLAR
• insonlarga qaraganda aniq ishlaydi;
Biometriya: axborot kommunikatsiya texnologiyalarida
• tanaffussiz ishlay oladi;
biometriya deganda barmoq izlari, koʻzning toʻr va rangdor
• issiqlik yoki yorugʻlik talab qilmaydi; pardasi, ovoz va yuz shablonlari, qoʻl oʻlchovlari kabi
noyob shaxsiy xususiyatlarni tahlil qiladigan texnologiyalar
• garchi dastlab sotib olish ancha qimmatga tushsa-da, tushuniladi.
ularga ish haqi toʻlash shart emas;
12 • insonlar uchun xavfli boʻlishi mumkin boʻlgan hududlarda
yoki xavfli materiallar bilan ishlay oladi. Hozirda biometrik tizimlardan asosan quyidagi maqsadlarda
foydalaniladi:
• verifikatsiya: shaxsning chindan ham oʻzi
gapirayotganligiga ishonch hosil qilish;
• identifikatsiya: omma orasidan biror kishini aniqlab olish;
• skrining: “qidiruv roʻyxati”da boʻlishi mumkin boʻlgan
kishini aniqlash uchun tekshirish.
Kvant kriptografiyasi
Kvant kriptografiyasi yorugʻlik xossalariga, xususan, fotonlarga
tayanadigan kalitni yaratish uchun fizikadan foydalanadi.
Foton yakka holda koʻrish uchun nihoyatda kichik boʻlgan nur
zarrasidir. Har qanday yorugʻlik fotonlardan tashkil topadi;
1.10-rasm. Avtomobil ishlab chiqaruvchi zavodda ishlayotgan robot. nafaqat koʻrish mumkin boʻlgan nur, balki radiotoʻlqinlar,
televizion koʻrsatuvlar, rentgen nurlari, ultrabinafsha nurlar va
Ishlab chiqarish sohalaridan xomashyo yoki boshqa boshqalar ham fotonlardan tashkil topgan bo‘ladi. Yuqorida
komponentlardan yakuniy mahsulotni yaratish uchun keltirilgan dasturlar orasidagi farq radiatsiya toʻlqinlarining
foydalaniladi. Butun ishlab chiqarish sohasida materiallar uzunligidadir.
oqimini boshqarishda kompyuterlardan foydalanish mumkin.
Fotonlar vaznga ega emas va yorugʻlik tezligida harakatlanadi.
Sunʼiy intellekt, shuningdek, atrof-muhitni tozalash va havo yoki Ular qutblanish deb ataladigan yana bir xossaga ega boʻlib,
suvning ifloslanishini kamaytirishda yordam bera oladi. Ushbu garchi tasavvur qilish qiyin boʻlsa-da, kvant mexanikasi orqali
mashinalarni boshqarish uchun nihoyatda ilgʻor dasturlar kerak maxfiy kalitni yuboruvchidan qabul qiluvchiga joʻnatish
boʻladi, chunki ular biologik organizmlar va ifloslantiruvchi imkonini beradi. Soʻng mazkur kalitdan internet kabi ochiq
vositalarni ajrata olishi kerak. Ya’ni zararli chiqindining har kanal orqali yuborilgan kodlangan xabarlarni rasshifrovka
qanday shakli oʻrtasidagi farqni ilgʻab ola bilishi kerak. qilish(kodni ochish)da foydalanish mumkin.
1.11-rasm. Yashirincha eshitish.
Fotonlarning oʻziga xos kvant xossalari shuni anglatadiki,

agar kimdir yashirincha maxfiy kalitga qarasa, kuzatilayotgan
yorugʻlik zarralarida oʻzgarish sodir boʻladi. Soʻng qabul
qiluvchi nimadir oʻzgargani hamda ularning aloqasi buzilgan
boʻlishi mumkinligidan xabar topadi.
Shu sababli kvant kriptografiyasining odatiy kriptografiyadan
asosiy afzalligi deb (8-bob) yashirincha eshitish holatini
aniqlash orqali maxfiy kalitni toʻliq xavfsiz tarzda uzatishiga
aytiladi.
Kvant kalitlarini tarqatishga (QKD – Quantum Key Distribution)
moʻljallangan qurilmalar allaqachon mavjud, biroq hozirda
ularni foydalanishga yanada qulay qilish ustida ish olib
borilmoqda.
1.12-rasm. 3D printer.
3D printerlar 13
Hozirda printerlar chindan ham metall, plastik, rezina, sopol,
mato va boshqa turli materiallardan foydalangan holda
turli jismlarni uch oʻlchamli shaklda yasashga qodir. Bu
ular zavodlarning ishlab chiqarish sohasidagi kabi boshqa
mashinalarning oʻrnini egallay olishini anglatadi, bir dona
3D printer esa bittadan koʻproq mashinaning oʻrnini bosishi
mumkin.
Ularning ishlash usuli bir necha marta takroran bosib
chiqargan holda, qatlamlarni ustma-ust qoʻyib borib, oxir-
oqibat 3D model hosil qilishdan iborat.
Oʻz kompyuteringizda biror 3D tasvir qolipini chizib,
kompyuterni 3D printerga ulaysiz va uning bosib chiqarilishi
(yoki yasalishi)ni kutasiz. Oʻzingiz uchun printerdan
velosiped ham chiqarib olishingiz mumkin, chunki mazkur
printerlar harakatlanuvchi qismlarni yasashga qodir. Dastlab
velosipedingizning har bir qismini, jumladan, gʻildiraklar, rul
va boshqa qismlari dizaynini chizib olishingiz zarur, keyin esa
ularning barchasini printerdan chiqarib olishingiz mumkin
bo‘ladi. 1.13-rasm. 3D printer tomonidan yaratilgan buyumlar.
Printer bu ishni butun obyektni minglab mikroskopik darajada

ingichka bo‘laklarga boʻlish, keyin esa bo‘laklarni yasab, to Dronlar
obyekt shakllanguniga qadar mitti qatlamlarni bir-biriga Dron uchuvchi apparat boʻlib, robototexnika, aeronavtika
yopishtirish orqali bajaradi. va elektronika sohalari birlashuvi natijasida ishlaydi.
U yerdan turib masofadan boshqarish tizimlari orqali
boshqariladi; ularni hattoki smartfon yoki planshet bilan ham
boshqarishingiz mumkin.
Boshqariladigan VR muhitida, har bir koʻzingiz ozroq farq

a b
bilan koʻrishi uchun koʻzoynak taqasiz, bu manzaradagi
obyektlarning tasvirini hajmli qilib koʻrsatuvchi 3D-effektini
beradi. Shuningdek, barmoqlarning harakatini aniqlay
oladigan qoʻlqoplar hamda nima eshitayotganingizni nazorat
qilish uchun quloqchin taqishingiz mumkin.
Kundalik hayotdagi VRga ayrim misollar:
1.14-rasm. (a) Dron (b) dronni boshqarish bloki.
• Muzey boʻylab virtual ekskursiya, yangi uyning virtual
modeli yaratilishini yoki yangi mashinaning ichini virtual
Odatda dron yengil kompozit materiallardan yasalgan boʻladi,
tomosha qilishingiz mumkin.
chunki yuqori balandliklarda ucha olishi uchun uning vazni
yengil boʻlishi hamda oson harakatlanishi kerak bo‘ladi. • Avtomobilsozlik kompaniyalari yangi transport vositasining
Dronlar infraqizil kameralar va GPS bilan jihozlanishi mumkin. prototipini yaratishda uni ishlab chiqishdan avval
sinovdan oʻtkazish va oʻzgartirish kiritish uchun VRdan
Dronlardan harbiy sohalarda, shuningdek, qidirish va qutqaruv,
foydalanishlari mumkin.
ob-havo tahlili, yetkazib berish, brakonyerlarni aniqlash va
boshqa koʻplab maqsadlarda foydalaniladi. • Misol uchun fazogirlar, uchuvchilar yoki tibbiyot
talabalari murakkab sharoitga duch kelishlaridan avval
VR mashgʻulotlaridan foydalanishlari mumkin. Jarrohlar
Virtual reallik masofadan turib robot qurilmalardan foydalangan holda
Virtual reallik (VR) kompyuter tomonidan yaratilgan muhit VR muhitda jarrohlik amaliyoti oʻtkazishlari mumkin.
bo‘lib, ayrim hollarda virtual borliq deb ham ataladi, inson
ushbu dunyoga o‘zini tasavvur etishi va turli harakatlarni
1.04-QO‘SHIMCHA MASHGʻULOT
amalga oshirish uchun o‘zaro munosabatga kirishishi mumkin.
Virtual reallik oʻyinlarga aloqadordek koʻrinadi, ammo undan Virtual reallikdan foydalanish jarayoniga yana ikkita
14 boshqa, jiddiyroq maqsadlarni amalga oshirishda ham misol keltiring. Internet qidiruv tizmi yordamida tadqiqot
foydalaniladi. VRlar kundalik hayotimizga juda ko‘p yo‘llar bilan o‘tkazishingiz ham mumkin.
taʼsir etishi mumkin.
Xulosa
● Kompyuter tizimining jismoniy qismlari uning qurilmalarini tashkil etadi.
● Dasturiy ta’minot yordamida kompyuter tizimi uchun ko‘rsatmalar beriladi.
● Qurilmalar o‘z vazifasini bajarishi uchun dasturiy taʼminotdan foydalaniladi.
● Kompyuter asosan kiritish, qayta ishlash, chiqarish va saqlash qurilmalaridan iborat.
● Markaziy protsessor (CPU) bilan bir qatorda kompyuterda ikkita turli xotira ham mavjud: RAM va ROM. RAM ma’lumotlarni qayta
ishlash jarayonida maʼlumot va dasturiy taʼminotni saqlasa-da, kompyuter oʻchirilganida ularni saqlab qolmaydi. ROM esa
kompyuter yoqilganida asosiy dasturiy taʼminotni saqlaydi va kompyuter oʻchirilganida ham maʼlumotlarni saqlab qoladi.
● Zaxira xotirasi kompyuter xotirasidan farq qiladi.
● Tashqi xotira qurilmalari kompyuter oʻchiq holatida ham dasturiy taʼminot va maʼlumotlarni saqlaydi.
● Operatsion tizimning foydalanuvchi interfeyslari turlicha boʻladi. Bunga buyruq qatori interfeysi (CLI) va foydalanuvchining grafik
interfeysini (GUI) misol qilish mumkin.
Imtihon uslubidagi savollar

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 1.06. Bir kunga shahar tashqarisiga chiqib ketyapsiz,
Darsligingizga yozmang. ammo ishingizni davom ettirishingiz kerak.
Smartfon yoki planshetingizdan birini oʻzingiz bilan
1.01. Quyidagi tasdiqlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanini
olishingiz kerak. Har birining foyda va zararlarini
belgilang. [4]
qiyoslang. [6]
To‘g‘ri Noto‘g‘ri ……………………………………………………………
Hardware kompyuter dasturidan ……………………………………………………………

tashkil topgan.
……………………………………………………………
Linker-dastur amaliy dasturlar
namunasi hisoblanadi. ……………………………………………………………
Foydalanuvchining grafik interfeysi ……………………………………………………………

operatsion tizimning bir qismidir.
……………………………………………………………
Qurilma drayveri kompyuter tizimining
qurilmalar qismiga misol bo‘ladi. 1.07. Avtonom kompyuterda boʻlmagan, ammo tarmoqqa
ulangan kompyuterda mavjud imkoniyatlarni sanab
1.02. Chiqarish qurilmasi sifatida qoʻllaniladigan ikkita oʻting. [3]
elementni belgilang. [2]
……………………………………………………………
Skaner Sensorli panel
…………………………………………………………… 15
Harorat sensori Barchasi bittada printer
……………………………………………………………
Slayd-shou taqdimoti Joystik
1.08. Soʻnggi yillarda kompyuter xotirasiga oid koʻplab
Multimedia proyektori yutuqlarga erishildi. Ushbu yo‘nalishda planshet
kompyuterlariga qanday oʻzgarishlar kiritganini
1.03. Operatsion tizim (OT) taʼrifini keltiring. [1]
tasvirlab bering. [4]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
1.04. Foydalanuvchi grafik interfeysining (GUI) uchta
……………………………………………………………
funksiyasini sanang. [3]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
1.05. Buyruq qatori interfeysini tasvirlang. [1]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
2-bob:
16
Kiritish va chiqarish qurilmalari
Taʼlim maqsadlari
Bu boʻlimni yakunlaganingizdan keyin:
■ klaviatura, namoyish etish qurilmasi, raqamli kamera, sensorlar kabi kiritish qurilmalarining turlarini va ularning vazifalarini;
■ bevosita maʼlumot kiritish jarayoni va ushbu jarayonda foydalaniladigan qurilmalarni; ularning afzalliklari hamda
kamchiliklarini;
■ displey ekrani, printer, karnay, motor, isitgich zummer va chiroq kabi chiqarish qurilmalari, ularning turlari hamda
vazifalarini;
■ chiqarish qurilmalarining afzalliklari va kamchiliklarini bilib olasiz.
2-bob: Kiritish va chiqarish qurilmalari
2-bob haqida umumiy maʼlumot Qoʻlda kiritish qurilmalarining turlari:

• raqamli klaviatura va musiqiy klaviaturalar;
1-bobda kompyuter tizimlarining hardware deb nomlangan
qismi bir necha qurilmalarga boʻlinishi haqida ma’lumotga ega • sichqoncha, sensorli panel yoki trekerbol kabi
bo‘ldingiz (2.01-rasmga qarang). manipulyatorlar;
Kiritish qurilmalaridan maʼlumotni kompyuterga kiritishda • joystik yoki rul;

foydalaniladi. Protsessor kiritish qurilmasi tomonidan berilgan • sensorli ekran;
maʼlumotni qayta ishlaydi. Chiqarish qurilmasidan protsessor • skaner;
qayta ishlagan natijalarni foydalanuvchiga yetkazish uchun • sensor;
foydalaniladi. Xotira qurilmasi maʼlumotni va qoʻllanilayotgan
• pult;
dasturiy taʼminotni saqlash vazifasini bajaradi.
• raqamli kameralar, jumladan, veb-kamera, video kamera;
Kiritish Markaziy protsessor Chiqarish • mikrofon;

qurilmalari (asosiy xotira) qurilmalari • grafik planshet.
Klaviatura
Xotira qurilmasi Klaviaturada ishlash
Klaviatura kompyuter tizimiga oʻzgarmas qiymatlarni, koʻp
2.01-rasm. Kompyuter tizimining asosiy komponentlari. hollarda belgilarni kiritish uchun ishlatiladigan qurilmadir.
Klaviaturaning koʻplab turlari mavjud. Bu bobda QWERTY
Har qanday kompyuter tizimi maʼlumotni kiritish va ularni klaviaturalari, konseptual klaviaturalar va raqamli klaviaturalar
chiqarish usuliga ega bo‘lgani sababli, kiritish va chiqarish haqida bilib olasiz.
bilan aloqador qurilmalarni aniqlashingiz va ularni vazifasini
tasvirlay olishingiz kerak. 17
Biz avval kiritish qurilmalarini, keyin esa chiqarish qurilmalarini

koʻrib chiqamiz. Kompyuter tizimida kiritish va chiqarish
qurilmalarini integratsiya qilish mumkinligini ham koʻrib
chiqasiz.
2.01 Kiritish qurilmalari va 2.02-rasm. Qwerty klaviaturasi.

ularning qoʻllanilishi
QWERTY klaviaturasi hamon eng ommabop klaviatura
Kiritish qurilmasi ikki toifaga boʻlinadi.
turi boʻlib, undan harflar, raqamlar va tinish belgilarini
Ular quyidagilar:
kompyuterga kiritish uchun foydalaniladi. Uning nomi
• Ma’lumotni qoʻlda kiritish qurilmalari – insonlarning klaviaturaning yuqori qatoridagi harflar joylashuvidan kelib
oʻzi tomonidan kompyuterga maʼlumot kiritish uchun chiqqan: Q W E R T Y (2.02-rasmga qarang).
qoʻllaniladigan qurilmalar;
Klaviatura email yozishdan tortib, kitob yozishgacha boʻlgan
• Maʼlumotni bevosita kiritish qurilmalari – inson qoʻli vazifalarni bajarish uchun qoʻllaniladi.
bilan kiritishi kerak boʻlmagan maʼlumotlarni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri kiritilishiga imkon beruvchi qurilmalar. Masalan,
optik belgilarni oʻqish qurilmasi yoki shtrix-kod rider kabi
qurilmalarni keltirish mumkin. a Turli klaviaturada tugmalarning joylashuvlarini
oʻrganib chiqing. Masalan, Dvorak klaviaturasi va ingliz
tilidan boshqa tillar uchun klaviaturalarga razm soling.
KALIT SOʻZLAR
Ular bilan tadqiqotlar o‘tkazing.
Kiritish qurilmasi: maʼlumotlarni qayta ishlash uchun ularni b Qwerty klaviaturasi kabi tugmalari joylashgan,
kompyuterga yetkazib beradi. ammo shakli odatiy toʻgʻri toʻrtburchak boʻlmagan
klaviaturalar haqida ma’lumot to‘plang. Ularni baʼzida
ergonomik klaviatura deb ham atashadi.
2
Konseptual klaviaturalar QWERTY klaviaturasidan farqli qurilma ekanligini bilsangiz kerak. Oddiy sichqonchaning
ravishda foydalanuvchiga har bir tugmaning vazifasini oʻzgartirish tagida kichik sharcha boʻladi. Sichqoncha stol ustida
imkonini beradi. Zaruratga ko‘ra tugmalar vazifalari oʻzgartiriladi. yurgizilganida, sharcha tekis yuzada harakatlanadi.
Sharchaning harakati aniqlanadi va kompyuterga yuboriladi.
Konseptual klaviatura – yuzasiga bosiluvchi panel
Kompyuter sichqoncha qanday harakat qilganini aniqlaydi va
joylashtirilgan tekis varaqqa oʻxshaydi. Klaviaturaga ustida
unga mos ravishda kursorni harakatlantiradi.
turli belgilar boʻlgan, baʼzida “overley” deb nomlanuvchi
varaq joylashtiriladi. Kompyuter biror tugma bosilganda qaysi Sichqonchadan foydalanishning afzalliklari:
belgini ko‘rsatishi kerakligi belgilangan dastur ishlab chiqiladi,
• maʼlumot kiritishning tezkor usulini taqdim etadi;
natijada ushbu belgi hosil qilinadi. Agar dastur oʻzgartirilsa,
xuddi shu panel boshqa belgilarni ham ko‘rsatishi mumkin. • foydalanish uchun tushunarli, chunki uning yordamida
koʻrsatish va tanlashning o‘zi yetarli bo‘ladi.
Konseptual klaviaturadan odatiy belgilarning o‘zi yetarli
bo‘lmaganda yoki odatiy klaviaturani ishlatolmaganda Kamchiliklari:
foydalaniladi.
• sichqonchani buzib qoʻyish yoki shikastlash oson;
Bunday klaviaturalarda belgilarning soni cheklangan boʻlishi
mumkin. Ushbu jarayon esa ko‘plab belgilarni kiritish uchun • ayrim foydalanuvchilar, imkoniyati cheklangan shaxslar
to‘sqinlik qilgani sababli uni kamchilik sifatida ta’kidlash mumkin. uchun sichqonchadan foydalanish qiyinchilik tug‘diradi;
Fastfud restoranlarida konseptual klaviatura uchun overley • sichqonchadan haddan tashqari koʻp foydalanish,
varaqlarini koʻrgan boʻlsangiz kerak. Varaq bosiluvchi panelning qurilmaning buzilishga olib kelishi mumkin (5-bobga qarang);
oʻzgarmas kataklari ustiga joylashtiriladi. Har bir bosiluvchi • sichqoncha harakatlanishi uchun, albatta, tekis yuza kerak.
panel kompyuterga ulangan boʻlib, foydalanuvchi istagan
maʼlumotlar uchun uni dasturlagan bo‘ladi. Yuqoridagi misolda
2.02-SAVOL
panel menyudagi taom yoki ichimlik hamda uning narxlari uchun
dasturlangan. Mexanik sichqonchadan tashqari, sichqonchaning boshqa
18 turlari ham mavjud.
2.01-SAVOL
a Optik sichqoncha haqida ma’lumot to‘plang va
Maktabingizda konseptual klaviaturalarning ularni o‘rganing. Optik sichqoncha qanday ishlashini
qoʻllanilishi haqidagi ma’lumotlarni o‘rganing. Ushbu tushuntirib bering. Keyin esa optik sichqonchaning
jarayonga muqobil ravishda peshtaxtasida konseptual mexanik sichqonchaga nisbatan qanday afzalliklarga
klaviaturadan foydalanadigan doʻkon (boshlanishiga ega ekanini tushuntirib bering.
fastfud shoxobchasini ham tanlashingiz mumkin) toping. b Ayrim sichqonchalarni kompyuterga ulash uchun
a Nima uchun ushbu jarayonda konseptual klaviatura kabel simi kerak emas. Ular qanday ishlashini va
foydalanish uchun qulay? afzalliklarini tushuntirib bering.
b Kafe va restoranda konseptual klaviatura boʻlsa, c Sichqonchadan foydalanib, ikonka yoki menyuni
maʼlumotlar kiritilishi orqali qanday natijalarga tanlashingiz kerak. Ushbu jarayonda sichqoncha
erishish mumkin? harakatlanishdan tashqari boshqa vazifalarni ham
bajarishi mumkin ekanini ko‘rishingiz mumkin.
Sichqoncha yordamida belgilashdan tashqari uning
yana qanday funksiyalarga ega ekanini sanab bering.
Raqamli klaviatura
Koʻp QWERTY klaviaturalarning oʻng tomonida 0 dan 9
gacha boʻlgan raqamlar uchun toʻgʻri toʻrtburchak shaklida
Sensorli panellar
joylashtirilgan tugmalar guruhi mavjud. Bu raqamli klaviatura
Ayrim hollarda sichqonchadan foydalanib kursorni boshqarish
deyiladi. Raqamli klaviatura xaridorlar biror narsa uchun karta
samarali natija bermaydi. Laptop bir yuzada emas, balki turli
yordamida toʻlov qilganida PIN raqamlarini kiritishda ham
joyda foydalanish uchun ishlab chiqarilgan. Bu esa sichqoncha
ishlatiladi. Raqamli klaviaturalar kichik, ishlatishga oson va biror
uchun yuza boʻlmasligini bildiradi. Laptop barcha zarur
so‘zlashuv tiliga bogʻliq emas.
yordamchi qurilmalar bitta korpusda joylashishi nazarda
tutilgan qurilma hisoblanadi. Sichqoncha esa alohida olib
Manipulyatorlar yurish talab etiladigan qurilmadir.
Sichqoncha Laptoplarda manipulyator qurilmasi oʻzgacha koʻrinishda
Sichqoncha ekrandagi kursorni harakatga keltiradigan va boʻladi. U sensor panel deb ataladi va klaviaturadagi tekis
tugmalarini bosish orqali tanlov qilishga imkon beruvchi maydondan iborat bo‘ladi (2.03 – rasmga qarang).
2.03-rasm. Sensor panelli noutbuk.

2.04-rasm. Joystik yordamida boshqariladigan nogironlar
aravachasi.
Koʻp sensor panel burchaklarida oʻng tugmani bosish kabi
alohida funksiyalar imkoniyati mavjud.
Manipulyator sifatida joystik oʻyin jarayonida qahramonni,
raketa, mashina yoki boshqa biror jismni kursor sifatida
2.03-SAVOL harakatlantiradi. Joystik oʻyin jarayonida jismni sakratish kabi
maʼlum bir vazifani bajarishga moʻljallangan tugmalarga ham
Sensor panel orqali kursorni siljitish kabi amallar va ularni ega. Joystikning dasturiy taʼminoti qanday dasturlanganiga
amalga oshirish jarayoni haqida ma’lumot to‘plang.
ko‘ra unda qanday amallarni bajarish mumkin ekanini aniqlasa
bo‘ladi.
Joystiklar nafaqat kompyuter tizimida manipulyator sifatida, 19
Trekbol
balki koʻplab amaliy dasturlarda ham qoʻllaniladi.
Trekbol mexanik sichqonchalarning toʻntarilgan holatiga
oʻxshaydi. Ularda sichqoncha kabi tugmalar mavjud. Joystiklar oʻz afzalliklari sababli quyidagi dasturlarda
qoʻllaniladi:
Trekbol sharchasi sichqonchani harakatlantirish orqali emas,
balki foydalanuvchining oʻzi tomonidan harakatga keltiriladi. • foydalanuvchiga vaziyatni nazorat qilish hissini bergani
Trekerbolning sichqonchaga nisbatan afzalliklari quyidagicha: hamda oʻyinchi harakatlarining tez bajarilishi orqali
qoʻshimcha zavq bagʻishlay olgani uchun turli oʻyinlarni
• trekerbol qoʻzgʻalmas boʻlib, uni harakatga keltirish uchun
oʻynashda;
yuza shart emas,
• juda murakkab sharoitlarda ham foydalanish oddiy ekanligi
• uni mashinaning maʼlumotlar tizimiga oʻrnatish mumkin va
sabab, samolyotni boshqarish uchun;
shikastlanish darajasi sichqonchaga qaraganda pastroq
hisoblanadi. Shuningdek, u boshqa manipulyatorlardan • juda kam jismoniy harakatlar orqali turli buyruqlarni
foydalana olmaydigan, harakati cheklangan inson berishga imkoniyat borligi sabab, motorli nogironlar
tomonidan ham qoʻllanilishi mumkin. aravachasini boshqarish uchun.
Trekerbolning kamchiligi nozik boshqaruv talab etadigan Joystik yordamida ekranda kursorning nozik harakatlarni
ayrim dasturlarda undan foydalanishning qiyin ekanligidadir. boshqarishi sichqonchaga nisbatan qiyin ekanligi uning
kamchiligi hisoblanadi.
Joystik
Joystik sichqoncha bajaradigan vazifalardan tashqari boshqa Sensorli ekran
vazifalarni ham bajara oladi. Masalan, motorli nogironlar Kompyuter, laptop, planshet va smartfonlarda sensorli
aravachasini harakatlantirishi ham mumkin (2.04-rasmga ekrandan foydalaniladi. Bu bir vaqtning oʻzida ham kiritish,
qarang). ham chiqarish qurilmasi boʻlgan displey ekrani hisoblanadi.
Sensorli ekran foydalanuvchi ekranning qaysi qismini
bosganini aniqlay oladi va bu axborotni protsessorga
yuboradi.
2
Sensorli ekranlar asosan ikki turga boʻlinadi: 2.05-SAVOL

• rezistiv – barmogʻingiz bosimiga sezgir ekanligini
anglatadi, a Sensorli ekranlarda qoʻllaniladigan barmoqlarning
turli ishoralari hamda ular bajaradigan vazialarni
• sigʻimli – ekranning tanangizning elektr maydoniga oʻrganib chiqing.
nisbatan sezgirligini anglatadi.
b Sensorli ekran universitetdagi qabul jarayoni yoki
Odatda koʻplab sensorli ekranlar rezistiv texnologiya jarrohlik amaliyoti uchun qoʻllanilishi mumkin
asosida ishlab chiqilgan boʻlsa, endilikda sanoatda sigʻimli (2.05-rasmga qarang). Bu qanday ishlashi hamda
texnologiyadan foydalanish ham ommalashmoqda. uning afzalliklari va kamchiliklari nimadan iborat
ekanini tasvirlab bering.
Sensorli ekranlarning rezistiv turi ekran ustiga berilgan kichik
bosimni aniqlash asosida ishlaydi. Ularga rezistiv material
bilan ajratilgan ikkita yuza joylashtirilgan. Ustki yuza biroz
egiluvchan boʻlgani sababli unga tegingan paytda ikkita yuza
bir-biriga yaqinlashadi va natijada ular oʻrtasidagi qarshilik
oʻzgaradi.
Rezistiv sensorli ekranning sigʻimli ekranga nisbatan afzalligi,
ularni ishlab chiqarish ancha arzon va siz uni barmogʻingiz,
stilus-qalam yoki ishora qilish mumkin boʻlgan istalgan narsa
bilan boshqarishingiz mumkin.
Tanangizning elektr maydoniga sezgir boʻlgan sigʻimli sensorli
ekranlar esa boshqacharoq ishlaydi. Ular barmogʻingizni elektr
yordamida “sezadilar”, shuning uchun sensorli ekranga bosim
o‘tkazishingizga hojat yoʻq. 2.05-rasm. Qabulxonadagi sensorli ekranli kompyuter.
20 Afzalligi – ularning sezgirligi ancha yuqori boʻlib,
barmogʻingizni ekran boʻylab siljitish va bir nechta barmoq Temir yoʻl bekatlari kabi joylardagi maʼlumot tizimlarida
bilan imo-ishoralardan foydalanishga imkon beradi, rezistiv sensorli ekranlar keng tarqalgan. Chipta xarid qilish uchun
sensorli ekran bilan esa bunday qilib boʻlmaydi. sensorli ekrandan foydalanish sabablari quyida ko‘rsatilgan:
Kamchiligi – siz ularni odatdagi mexanik stilus-qalamlar bilan • sensorli ekrandan sichqonchaga nisbatan ko‘proq vaqt
ishlata olmaysiz hamda ularning narxi qimmatroq boʻladi. foydalanish mumkin;
• ob-havo taʼsirga chidamli boʻlgani bois, bekat platformasi
2.04-SAVOL kabi ochiq joylarda ham joylashtirilishi mumkin;
• ular bilan ishlash uchun kompyuter savodxonligi zarur
Agar sizda bir juft qoʻlqop va smartfon kabi sigʻimli
emas;
texnologiyadan foydalanuvchi sensor ekranli qurilmangiz
boʻlsa, qoʻlqop taqib qurilmadan foydalanib koʻring. • mijozlar oʻziga xizmat koʻrsatsa, kamroq xodim kerak
Nima yuz berdi va nima uchun bunday bo‘ldi? Jarayonni boʻladi.
tasvirlab bering.
Kamchiligi – ulardan foydalanish nogironlar uchun qiyinchilik
tugʻdirishi mumkin.
Umuman olganda, sensorli ekranlarning afzalliligi
shuki, ulardan foydalanish juda oson. Sensorli ekran Odatda sensorli ekranlarning yoqish/oʻchirish tugmalari
texnologiyasidan temir yol bekatlarida chipta sotish boʻlib, ular ekranning muayyan hududiga tegish orqali o‘chirib
mashinalari va supermarketlarda oʻz-oʻziga xizmat koʻrsatish yoqiladi; o‘sha hududga tegish yoki tegmaslik orqali maʼlumot
kassalari kabi kompyuter tizimlarida koʻp foydalaniladi. kiritiladi. Shu tarzda chipta sotish mashinalari ekranning
bosilgan hududlarini oʻqish orqali chipta turini kiritadi.
2.06-SAVOL
Sensorning juda koʻp turlari mavjud, ammo koʻpchiligining
umumiy oʻxshashligi bor. Ular har qanday (maʼlum
a Sensorli ekranlardan kiritish qurilmalari sifatida chegaradagi) qiymatga ega xususiyatlarni oʻlchay oladi. Bu
foydalanishning afzalliklari va kamchiliklarini sanab oʻting. harorat, bosim yoki boshqa oʻlchovga ega xususiyat boʻlishi
mumkin.
b Sensorli ekranlar poyezd bekatlarida maʼlumotlar
tizimiga biriktirilgan kiritish qurilmasi sifatida Sensorlarning turi ko‘p boʻlsa-da, siz bu bobda uch xil: harorat,
ishlatiladi, ammo boshqa koʻp holatlarda, bosim va yorugʻlik sensorlarini oʻrganib chiqasiz.
ayniqsa, tanlash uchun variantlar soni
cheklangan vaziyatlarda ham qoʻllaniladi. Bunga Bu uch turdagi sensor borasida bilish kerak boʻlgan narsa
yana misollar keltira olasizmi? shuki, sensorlar hech qanday qaror qabul qilmaydi.
c Koʻpchilik sensorli ekranli dasturlarda ikkita muhim
buyruq uchun ekranning ikki hududi biriktirilib KALIT SOʻZLAR
qoʻyiladi. Ushbu buyruqlarni aniqlashga harakat qiling
va nima uchun ular muhim ekanini aytib oʻting. Sensorlar: atrof-muhitdagi ayrim xususiyatlarni hisoblash
orqali maʼlumotni avtomatik tarzda toʻplaydi.
Sensorlarning maʼlumotlarni toʻplovchi qurilma sifatidagi

Grafik planshet
afzalliklari quyidagicha:
Grafik planshet – qalam yoki stilus-qalamdan kirish
maʼlumotlarini qabul qiluvchi juda katta sensorli ekranga • ular insonga nisbatan ishonchliroq, chunki odam
oʻxshash qurilma. U raqamli yozuvni qabul qilish uchun koʻrsatmalar olishni unutishi mumkin;
harakatni aniqlash texnologiyasidan foydalanadi. Buning • inson notoʻgʻri koʻrsatmalar olishi mumkin;
uchun u yuzasi ustida harakatlanayotgan qalam harakatini
aniqlab, bu maʼlumotni kompyuterga yuboradi. Grafik planshet • kimyoviy reaksiya sodir boʻlayotgan vaqtda insonda
diagrammalar va suratlarni “chizish” uchun qoʻllanilishi koʻrsatmalar olish imkoni yoʻq.
21
mumkin. Sensorlardan foydalanishning kamchiligi ular elektr manbayini
Odatda grafik planshetning faol yuzasidan xuddi kompyuter talab qilishidir. Elektr manbayidan uzilsa yoki batareya tugasa,
ekrani kabi foydalaniladi; masalan, planshetning yuqori ular ishlashdan toʻxtaydi.
oʻng qismiga tegish kursorni ekranning yuqori oʻng qismiga Harorat sensori oʻz atrofidagi haroratni oʻlchaydi va bu
chiqaradi va pastki oʻng qismiga tegish esa kursorni ma’lumotni protsessorga yuboradi. Protsessor esa kiruvchi
toʻgʻridan-toʻgʻri pastki oʻng qismga yuboradi. Sichqoncha maʼlumotga asoslanib amallarni bajarishi kerak.
va sensorli paneldan farqli oʻlaroq, kursorni ekran boʻylab
harakatlantirishga hojat yoʻq: foydalanuvchi planshetning Masalan, avtomatik kir yuvish mashinasi qanday ishlashini
qayeriga tegsa, u toʻgʻri oʻsha yerga boradi. oʻylab koʻring (2.06-rasmga qarang). Yuvish uchun kir
mashinasi yoqilganida uning ichiga suv toʻldiriladi. Yuvish
Grafik planshet foydalanuvchiga rasm ustidan chizish orqali siklini boshqaruvchi protsessor yuvish uchun suv yetarli
qogʻozdagi rasmlardan nusxa olish imkonini beradi. Ular darajada issiq ekanligini nazorat qilishi kerak. Agar u yetarli
original rasmlar va hatto yozuvli ma’lumotlarni, xususan, darajada issiq boʻlmasa, harorat sensori suv yetarli darajada
xitoy hamda yapon tillari uchun qo‘llanma yaratishda ham issiq ekani haqida xabar berguniga qadar, protsessor isitish
qoʻl keladi. Bunday rasm chizish va yozishning osonligi grafik elementini yoqadi. Agar suv juda issiq boʻlsa, harorat sensori
planshetning afzalligidir. suv yetarli darajada sovigani haqida xabar berguncha,
Grafik planshetdan foydalanishning kamchiligi esa baʼzida protsessor haroratni tushirish uchun sovuq suv qoʻshadi.
planshet ustida stilus-qalamning joylashuvi, planshet Bu qurilma “harorat sensori” deb nomlanishiga ahamiyat
ustidagi kursor joylashuvi va uni harakat bilan moslashtirish bering. Issiqlik oʻlchov birligi emasligi sabab, u “issiqlik sensori”
qiyinligidadir. deb atalmaydi. Insonlar koʻrishi uchun moʻljallanmagani bois u
“termometr” deb nomlanmagan.
Sensorlar
Sensor maʼlumot toʻplovchi qurilmadir. Klaviatura tugmasini
bosmaguningizcha, klaviatura hech nima bajarmaydi, ammo
sensor hamma vaqt oʻzi maʼlumotni toʻplaydi.
2
2.07-SAVOL
Issiqxonada haroratni boshqarishda harorat sensorining

vazifasini tushuntirib bering.
Bosim sensorlari bosimni oʻlchaydi va natijani qaror qabul

qiladigan protsessorga yuboradi.
Bosim paneli uyda signalizatsiya tizimining bir qismi sifatida
gilam tagida qoʻllanilishi mumkin. Agar nimadir yuzani bosib,
signalizatsiyani ishga tushiruvchi holatni hosil qilsa, u holda bu
sensor emas. Bu shunchaki tugma hisoblanadi.
Agar bosimning oʻlchovlari protsessorga yuborilsa, ushbu
ma’lumotlar asosida protsessorda qaror qabul qilinishi
mumkin. Protsessor ma’lumotlar asosida bu odam yoki
mushuk ekanini xulosa qiladi. Ushbu xulosa asosida
signalizatsiyani ishga tushiradi yoki tushirmaydi. Protsessor
shunga o‘xshash qarorlarni qabul qilsagina, bosimni
oʻlchaydigan bu qurilma sensor hisoblanadi.
Yorugʻlik sensorlari ularga tushayotgan yorugʻlikni oʻlchaydi.
2.06-rasm. Kir yuvish mashinasida harorat sensorining Bu juda oddiy narsalarda, masalan mashinalarda qorongʻu
qoʻllanilishi. tushayotgani sabab panelni yoqish yoki yoqmaslik qarorini
qabul qilishda mashina sensorida qoʻllanilishi mumkin. Yoki
22
signalizatsiya tizimida: agar yorugʻlik nuri yorugʻlik sensoriga
Harorat sensorlari boshga koʻp dasturlarda ham qoʻllaniladi,
tushsa, u holda nur ostida harakat qilgan odam sensorga
jumladan:
tushayotgan yorugʻlikni kamaytiradi. Protsessorga yuborilgan
• markaziy isitish yoki konditsioner tizimiga ega bo‘lgan uyda bu maʼlumot xonada kimdir harakatlanayotganini anglatadi.
xonaning haroratini boshqarish jarayonida;
• issiqxonalardagi haroratni boshqarishda; 2.08-SAVOL
• ilmiy tajribalarni o‘tkazish jarayonida reaksiya idishlaridagi Baʼzi maktablarning geografiya boʻlimlari avtomatik
issiqlikni boshqarishda. meteostansiya yordamida hududdagi havo haroratini
oʻlchaydi. Havo haroratini oʻlchashda bu yerda tilga
olingan uchta sensor qanday qoʻllanilishi mumkin?
Maktabingizda mana shunday meteostansiya borligini
aniqlang.
Tasvirni kiritish qurilmasi: skaner va kamera

Skaner
Skaner rasm yoki fotosuratga nur yuboradi va tasvir
kompyuter tizimida saqlanishi uchun aks etgan nurni
ifodalaydi. Koʻpchilik skanerlar tekis shisha yuzaga ega boʻlib,
uning ustiga qogʻozli ma’lumot (fotosurat yoki bosma
qogʻoz) joylashtiriladi.
2.07-rasm. Harorat sensorlari issiqxonalardagi haroratni

boshqaruvchi tizimlarda qoʻllaniladi.
Hujjatlarni skanerlashning afzalligi shundaki, qogʻoz nusxadagi Anʼanaviy tasmali kameralardan raqamli kameralarning
materialni kompyuter tizimida tahrirlash yoki saqlash uchun afzalliklari quyidagicha:
uning shaklini oʻzgartirish mumkin.
• suratni oʻsha zahoti koʻrish va yaxshi chiqmagan boʻlsa,
Odatda skaner maʼlumot kiritishning uch turida qoʻllaniladi: oʻchirib tashlash mumkin;
• qogʻoz nusxa materialidan olingan tasvirlar; • raqamli tasvirlarni tasmadagi suratlarga nisbatan osonroq
boshqarish mumkin;
• qogʻozli nusxadagi matndagi belgilarni optik aniqlash
(OCR); • ushbu tasvirdan boshqa elektron hujjatlarni yaratish
maqsadida foydalanish mumkin.
• maxsus tayyorlangan qogʻoz nusxa shakllardan optik
belgilarni oʻqish (OMR).
2.02-QO‘SHIMCHA MASHG‘ULOT
Skaner qogʻozdagi fotosuratlarni va chop etilgan tasvirlarni
kompyuterga joylashtirish imkonini beradi, lekin ushbu Turli printerlarda topish mumkin boʻlgan rangli
jarayonda tasvirning sifati pasayishi mumkin. Ba’zan siyohlarning sonini oʻrganib chiqing. Nima sababdan
skanerlangan grafik ayrim hollarda yaroqsiz holatga kelishi fotoprinterda oddiy printerlarga nisbatan ranglar koʻproq
kuzatiladi. boʻladi? Ularda qaysi ranglar boʻladi?
KALIT SOʻZLAR
Video kameralar va veb-kameralar
OMR (Optical Mark Recognition): optik belgilarni oʻqish Video kameralardan elektron filmlarni suratga olishda
soʻrovnoma va testlar kabi odam belgilagan maʼlumotni foydalaniladi.
skanerlash jarayoni davomida yozib olish imkonini beradi.
OCR (Optical Character Recognition): belgilarni optik Kamerani kompyuterga ulab videoni bevosita kompyuterga
aniqlash chop etilgan hujjatni skanerlaydi va tasvirlarni oʻtkazish mumkin. Kompyuterga saqlangandan so‘ng videoni
kompyuter tushunadigan elektron formatga oʻtkazadi. bevosita tahrirlash, veb-saytlarga joylashtirish yoki koʻchma
23
xotira qurilmasida saqlash mumkin.
Video kameradan hordiq chiqarish hamda xavfsizlik
maqsadida foydalaniladi. Videotasvirni raqamli kameralar va
2.09-SAVOL mobil telefonlar orqali ham olish mumkin.
a OCRdan foydalanish jarayoniga misol keltiring. Veb-kameralar video kameralarning maxsus toifasi boʻlib,
ularning saqlash imkoniyati yoʻq, ammo kompyuterga bevosita
b OMRdan foydalanish jarayoniga misol keltiring.
ulangan boʻladi. Laptopdagi veb-kameralar ekranning yuqori
qismiga oʻrnatiladi. Veb-kameralarning yana bir turi desktop
kompyuteriga ulab ishlatiladi.
Raqamli kamera
Veb-kameralar koʻp hollarda doʻstlar va oila aʼzolari bilan
Raqamli kamera to‘r shaklida joylashtirilgan bir qator Skype kabi dasturlardan foydalanilganda qoʻllaniladi.
sensorlardan foydalangan holda suratga oladi. Alohida rangli
nuqtalar birlashtirilib tasvir hosil qilinadi. Bu kichik rangli Shuningdek, ulardan internet orqali muloqot qiluvchi insonlar
nuqtalar piksellar (‘picture elements’) deb nomlanadi. ishtirokidagi majlislarda suratlarni taqdim etish uchun ham
Qancha koʻp pikseldan foydalanilsa, tasvir sifati shuncha foydalaniladi. Bunday uchrashuvlar video konferensiyalar
yuqori boʻladi. deb ataladi.
Kamera tasvirlarni flesh-xotirada yoki koʻchma jamlovchi Veb-kameradan olingan jonli tasvirlar veb-saytga joylanishi
kartada saqlaydi (bu nimani ekanini bilib olish uchun 3-bobga mumkin. Masalan, ayrim veb-kameralar koʻchalarni, boshqalari
qarang). Bu kartadan suratlarni kompyuterga yuklash uchun esa yovvoyi hayvonlar yashaydigan joylarni koʻrsatishi
foydalaniladi, bunga parallel ravishda koʻpchilik kamera mumkin.
tasvirlarini bevosita yuklash uchun USB-kabel yoki Wi Fi orqali Veb-kameralar maxsus qurilmalar boʻlib, ularni doim yoniq
ularni kompyuterga ulash mumkin. holda qoldirish mumkin. Bu ulardan xavfsizlik sabablariga
koʻra uyni masofaviy kuzatish yoki qariyalarni masofadan turib,
2
ularga erkinlik bergan holda kuzatishda qoʻllaniladi. Xotirasi Pult

boʻlmagani sababli foydalanish uchun kompyuterga ulanishi Pult qoʻlda ushlanadigan kichik qurilma boʻlib, TV yoki stereo
kerakligi ularning kamchiligi hisoblanadi. qurilmalarni boshqarishda ishlatiladi. Uning bir qancha
tugmalari bor. Tugma bosilganida pult qurilmaga infraqizil
Tovush va musiqa kiritish qurilmalari signal yuboradi. Har bir signalning kodi bor, qurilma nima
Mikrofon qilishini anglashi uchun har bitta tugma oʻz kodiga ega.
Masalan, pultlar uydagi koʻngilochar tizimlar, sunʼiy yoʻldosh
Mikrofondan tovushlarni kompyuter qayta ishlay oladigan
qutilari, chiroqlar, pardalarni boshqarish uchun qoʻllaniladi.
axborotga aylantirish uchun foydalaniladi. Bu bir qancha
dasturlarda, masalan, taqdimotlar muharriri yordamida Uning asosiy afzalligi qulayligidadir, masalan, telekanalni
yaratilgan taqdimotga ovozli nutq qoʻshish uchun qoʻllanishi oʻzgartirish uchun joyingizdan turishingiz shart emas.
mumkin. Shuningdek, mikrofonlar inson nutqini matn Kamchiligi signal boshqa qurilmalar faoliyatiga xalaqit berishi
protsessori foydalana oladigan matnga aylantirish imkonini hamda pult va boshqarilayotgan qurilmani buyumlar toʻsib
beradi. qoʻyishi mumkin.
Mikrofonlarni nogiron odamlar odatiy kiritish qurilmasidan
2.10-SAVOL
foydalanish imkoniyati boʻlmaganida ishlatadi.
Matn bilan ishlash dasturida qoʻllaniladigan nutqni matnga a Nega kanalni oʻzgartirish uchun pultni televizorga
aylantirib beradigan dasturiy taʼminot ishonchsiz boʻlishi bevosita qaratish lozim?
mumkin va uni qayta moslashtirish kerak bo‘ladi. b Boshqa turdagi pultlarni ham oʻrganib chiqing va
ulardan biri qanday ishlashini tushuntirib bering.
MIDI klaviaturalar
Musiqiy yoki MIDI klaviatura kiritish qurilmasi sifatida xizmat
qilishi mumkin (2.08-rasm).
24
2.02 Maʼlumotni bevosita
kiritishda foydalaniladigan
qurilmalar
Hozirgacha shu bobda muhokama qilingan kiritish
qurilmalarining aksari yati insonning qoʻlda kiritish
qurilmalaridan foydalangan holda maʼlumot kiritishini talab
qilar edi, ammo maʼlumotlarni inson ishtirokisiz bevosita
kiritish imkonini beruvchi boshqa usullar ham bor. Bular koʻp
hollarda tijorat yoki biznes dasturlar uchun katta hajmdagi bir
2.08-rasm. MIDI klaviatura va uning ko‘rinishi. xil maʼlumotlar kiritilishida qoʻllaniladigan bevosita maʼlumot
kiritish usulidir.
Uni kompyuterga klaviaturadan kelayotgan signalni kompyuter
oʻqiy oladigan elektron axborotga aylantiruvchi maxsus OCR va OMR
turdagi interfeys – MIDI interfeysdan foydalangan holda
Agar sizda matnli hujjatning qogʻozli nusxasi boʻlsa, uni
ulash kerak. Masalan, klaviaturada tugma bosilganida nota
kompyuteringizga skanerlashingiz va u orqali maxsus dasturiy
elektronik tarzda qayta ishlanishi uchun MIDI uni notaning
taʼminot yordamida matn bilan ishlash dasturi ishlov bera
pardasi, davomiyligi va boshqalarga oʻzgartiradi.
oladigan matnga aylantirishingiz mumkin. Bu matndagi har bir
Maʼlumotlarni bu tarzda kiritishning kamchiligi – belgini aniqlashga harakat qilishi sababli optik belgini aniqlash
foydalanuvchida boshlang‘ich darajada bo‘lsa ham musiqiy (OCR - Optical Character Recognition) deb nomlanadi.
qobiliyat boʻlishi kerak! Ammo MIDI maʼlumotlarini bu tarzda
OCR dasturiy taʼminoti har bir belgining shaklini oʻzi bilgan
saqlash tovush namunalarini saqlagandan koʻra kamroq joy
shakllar bilan solishtiradi, mosini topganidan keyin kompyuter
oladi. Bu texnologiya musiqani raqamli koʻrinishda yozish
uni masalan, R harfi sifatida saqlaydi. U qogʻozli nusxadagi
va tahrirlash uchun keng qoʻllaniladi. Shuningdek, bitta
hujjatlar maʼlumotlari kiritilishini qayta terib chiqishdan koʻra
sozandaga bir yozuvni turli qurilmalarda ijro etish imkonini
osonroq amalga oshiradi. Shuningdek, pasportlar yoki ID
beradi.
kartalardagi maʼlumotni bevosita kompyuterga oʻtkazish
uchun OCR dasturiy taʼminoti qoʻllaniladi.
25
2.09-rasm. OMR qo‘llanilgan hujjat namunasi.
Kamchiligi – yaratilgan matn doim ham ishonchli emas, MICR

xususan, qogʻozdagi nusxa xira yoki sifati past boʻlsa, yaxshi MICR – Magnetic ink character recognition – magnit siyoh
natijaga erishish qiyin bo‘ladi. belgilarini aniqlash yoki ularni oʻqish qurilmasi degan
Skanerni test imtihonlari savollarining bir necha variantdagi maʼnoni anglatadi. Bu texnologiya banklarda qo‘llaniladi. Ya’ni
javoblari berilgan varaqdagi belgilarni izlash yoki saylovdagi kompyuter tez va aniq oʻqiy olishi uchun bank cheklarining
ovozlarga oid belgilarni skanerlash uchun ham ishlatish quyi qismiga maʼlumot qoʻshishda foydalaniladi.
mumkin. Bu optik belgilarni oʻqish (OMR - Optical Mark
Reading) deb nomlanadi. OMR skanerlash varaqdagi
belgilarni izlab topar ekan, ularning shakliga eʼtibor bermaydi,
faqat joylashuviga qaraydi (2.09-rasmga qarang).
Bu maʼlumotni kiritish usulining afzalligi shundaki, u juda
tez, chunki varaqda kichik hajmdagi maʼlumot bor va u
bunday turdagi maʼlumot uchun boshqa usullarga qaraganda
ancha aniqroq ishlaydi. Kamchiliklari – agar varaq toʻgʻri
joylashtirilmasa, maʼlumot toʻgʻri oʻqilmaydi va tizim varaqdagi
dogʻlarni kiritilishi kerak boʻlgan belgilar deb, notoʻgʻri qabul
qilishi mumkin. Koʻp maktablardagi reestrlarda shu usuldan
foydalaniladi.
2.10-rasm. Chekning quyi qismidagi magnit siyoh belgilar

2
2.10-rasmda keltirilgan misolda avtomatik tarzda oʻqiladigan RFID aniqlash qurilmasi

raqamlar qatorida bank raqami, hisob raqami va chek raqami RFID – Radio Frequency Identification – radioto‘lqinli
kiritilganini koʻrish mumkin. identifikatsiyalash jarayonini anglatadi, RFIDni aniqlash
Belgilarni chop etishda foydalaniladigan siyohda magnitga qurilmasi odatda kichik chip va antennadan iborat bo‘ladi.
xos xususiyat boʻlib, u magnitli signalni singdirishi va
tarqatishi mumkin. Chek maxsus skanerdan oʻtganida, uning
KALIT SOʻZ
magnitli siyohli qismi MICR o‘qish qurilmasining golovkasiga
yuborilishidan avval zaryadlanishi uchun magnit ustidan oʻtadi. RFID: Radio to‘lqinli identifikatsiya biror narsaga (pasport,
Har bir belgi takrorlanmas toʻlqin hosil qilishi sababli, oʻqish ID karta, bank kartasi, transport kartasi, mahsulotlar,
qurilmasining golovkasi chekdagi magnetik siyoh tarqatayotgan kiyim-kechak va h.) o‘rnatilgan RFID chipi RFIDni aniqlash
magnitli signalni oʻqiydi. Ammo shu o‘rinda raqamlarni odamlar qurilmasiga yaqinlashtirilganda undan tegishli ma’lumotlarni
ham oʻqiy olishi mumkinligiga eʼtibor berganmisiz? o‘qib oladi.
2.11-SAVOL
RFID qurilmasidan xuddi shtrix-kod yoki kredit karta orqasidagi
OMR, OCR va MICR orasidagi farqlarni tushuntiring va magnitli chiziq singari foydalaniladi, yaʼni u skanerlanganidan
ularning har birini qanday holatlarda qo‘llash mumkin keyin oʻzi biriktirilgan obyekt uchun betakror identifikatorni
misol keltiring. taqdim etadi.
Supermarket yoki doʻkonlardagi mahsulotlarda, yuk tashish
konteynerlarida, poyezd vagonlarida, qimmat musiqiy
Shtrix-kod rider asboblar va boshqa yerlarda RFIDni aniqlash qurilmasini
Shtrix-kod – kontrast ranglardan iborat bo‘lgan parallel uchratishimiz mumkin.
chiziqlar toʻplami. Asosan oq va qora ranglardan tashkil
topgan bo‘ladi. Toʻq rangdagi chiziqlar qalin, oʻrtacha yoki RFIDning uchta elementi bor: skanerlovchi antenna,
ingichka boʻladi. Agar chiziqlar toʻq va och ranglar juftligida maʼlumotni oʻqish uchun dekoder va maʼlumot bilan
26
foydalanilsa, ular 0 dan 9 gacha boʻlgan raqamlarni anglatadi. dasturlangan RFID tegi.
Ular kod raqami sifatida oʻqilishi mumkin. RFIDning afzalligi shundaki, chiplarni skanerga shtrix-kod
Supermarketlar, boshqa turdagi doʻkonlar va kutubxonalar singari aniq joylashtirilishi shart emas, chunki RFID qurilmalari
kabi xizmatlar shtrix-kodlarni mahsulot haqidagi ma’lumotlarni skanerdan bir necha metr uzoqlikda ham ishlaydi. Masalan,
kiritish uchun qoʻllaydi. agar hamma mahsulotlarida RFID chipi bor supermarketga
borsangiz, hamma xaridlaringizni sumkaga joylab, sumkani
Shtrix-kodlar maxsus qurilma yordamida o‘qiladi. Ushbu skanerga qoʻysangiz, umumiy narx shu zahoti koʻrinadi.
qurilma ularga lazer nurlarini yo‘naltirib, so‘ng ularni qay
darajada qalin ekanligi aks etuvchi nur orqali oʻqiydi. Ayrim hollarda chiplararo to‘qnashuvlar sodir boʻlishi
Maʼlumotlarni kiritishda shtrix-koddan foydalanish usuli mumkin: oʻqish qurilmasidagi to‘qnashuv – chip yoki teglar
ularni klaviatura yordamida kiritishdan ancha tez hisoblanadi. bittadan ortiq oʻqish qurilmasining signalini oʻqiganida yuz
Shuningdek, inson xato qilishi mumkinligini hisobga olsak, u beradigan jarayon; teglar to‘qnashuvi esa juda koʻp teglar
ancha aniq ma’lumot ekanini bilishimiz mumkin. kichik joyda boʻlganida yuz beradi.
Odatiy supermarket mahsulotidagi shtrix-kod tarkibiga

quyidagi maʼlumotlar kiradi: Magnit chiziqlarni oʻqish qurilmasi
Kredit kartalar, bank kartalari, kutubxona kartalari,
• ishlab chiqarilgan mamlakat raqami;
mehmonxona kalitli kartalarida qora magnit chiziqni
• ishlab chiqaruvchi tashkilot raqami; koʻrishingiz mumkin (2.11-rasm). Unda koʻp maʼlumot
saqlanmaydi, ammo vazifalarni bajarish uchun koʻp ma’lumot
• mahsulot raqami;
boʻlishi zarur emas.
• chek raqami.
Mehmonxona kalitli kartasini ko‘z oldingizga keltiring.
Mahsulotning narxi uning shtrix-kodi tarkibida mavjud EMAS. Mehmon roʻyxatdan oʻtganida qabulxona xodimi mashina
yordamida chiziqqa maʼlumot yozadi. Maʼlumot xona uchun
maxsus kodni oʻz ichiga oladi, foydalanuvchi mehmonxona
eshigining oʻqish qurilmasiga kartani joylashtirganida kod
a Check raqami haqida ma’lumot to‘plang va uni o‘rganing.
oʻqiladi va eshik ochiladi.
b Chek raqamidan qanday foydalanish mumkin?
Namuna asosida tushuntiring.
Oddiy kalit bilan taqqoslaganda, buning afzalligi shundaki, saqlanadigan bir qancha kompyuter qurilmasi kabi kichik
agar karta yoʻqolsa, u qaysi xonani ochish uchun kodlanganini sxemani, yaʼni chipni oʻz ichiga oladi. Chipni kartaning yuza
aniqlash imkonsizdir, chunki barcha kartalar bir xil koʻrinishga qismida koʻrish mumkin.
ega bo‘ladi.
Chip va PIN karta yordamida toʻlov qilishda foydalanuvchi
Kamchiligi shundaki, internet orqali sotib olish mumkin kartani chipda saqlanadigan maʼlumotni oʻqish uchun chip
boʻlgan kichik qurilma yordamida maʼlumotlarni osongina va PIN rider deb nomlanuvchi qurilmaga kiritadi (2.11-rasm).
oʻqish yoki oʻzgartirish mumkin! Chipdagi eng muhim maʼlumot PIN (personal identification
number = shaxsiy identifikatsiya raqami) boʻlib, u karta egasi
undan foydalana olishi uchun bilishi lozim boʻlgan raqamli
koddir. Foydalanuvchi riderga biriktirilgan raqamli klaviaturada
PIN-kodni teradi. Terilgan PIN-kod kartaning chipida
saqlanuvchi PIN-kod bilan solishtiriladi, agar ikkalasi bir-biriga
mos boʻlsa, keyin toʻlov amalga oshiriladi.
Bu texnologiyaning afzalligi shundaki, saqlanadigan maʼlumot
xavfsizdir, chunki chipni oʻqish qiyin. Kamchiligi shundaki, kishilar
odatda PIN-kodlaridan ehtiyotkorlik bilan foydalanmaydi, bu esa
axborot xavfsizligiga zarar yetkazishi mumkin.
Smart kartalar va kontaktsiz toʻlov

Kontaktsiz karta toʻlovlarini amalga oshirish uchun kartani
riderga jismonan kiritish yoki PIN-kodni terish shart emas.
Ulardan foydalanish odatda kichik xaridlar bilan cheklanadi
(2.12-rasm).
27
2.11-rasm. Chip (old tomondan) va magnit tasma (orqa

tomondan) koʻrsatilgan kredit karta.
2.12-SAVOL
2.12-rasm. Kontaktsiz toʻlov kartasi.
Baʼzi kollejlar oʻz o‘quvchilariga kollejga kirish imkonini
beruvchi kartalar taqdim qiladi.
Smart karta oldindan pul yuklanishi mumkin boʻlgan kartadir.
a Bunda kollej rahbariyati ushbu kartalar orqali qanday Bu xuddi tarkibiga mikroprotsessor o‘rnatib qo‘yilgan sendvich
ma’lumotlarni bilib olsihi mumkin? masalliqlariga oʻxshaydi. Mikroprotsessor kredit yoki plastik
b Kredit yoki plastik kartaning orqasidagi magnit kartada koʻrishingiz mumkin boʻlgan magnit tasmaning oʻrnini
tasmaning uchta boʻlimida nimalar yozilishini aniqlang. egallaydi.
Smart karta qulaylik va tezkorlik uchun ishlatiladi.
Masalan, agar undan maktab kafesida toʻlov qilish uchun
Chip va PIN riderlar foydalansangiz, u jarayonni tezlashtiradi, chunki toʻlovni
Kredit va plastik kartalarning orqa tarafida har doim karta va amalga oshirish uchun kartani riderning ustidan oʻtkazishning
hisob keltirilgan maxfiy maʼlumotlarni saqlaydigan magnit oʻzi kifoya (bu ortingizda boshqalar navbatda turganda foydali
tasma boʻlgan. Biroq yanada xavfsizroq boʻlishi uchun kredit boʻladi).
va plastik kartalarning hammasi ingichka kremniy qatlamida
2
Qurilma Afzalliklari Kamchiliklari

OMR Tez va aniq Formalar aniq tuzilgan boʻlishi va aniqlik bilan toʻldirilishi
kerak.
OMR rider faqat soyali joylarni oʻqiy oladi.
OCR Harf terish zarurati boʻlmagani sababli tezkor va aniq, shu Qoʻlda yozilgan yozuvni oʻqishda qiyinchilik yuzaga kelishi
bilan birga, ishchi kuchi borasida arzonroqqa tushadi. mumkin.
Xatolar bor-yoʻqligini tekshirish kerak.
MICR Tezkor jarayon va kuchliroq xavfsizlik, chunki maxsus Oʻqilishi mumkin boʻlgan belgilar miqdori cheklangan.
siyoh belgilarini oʻzgartirib boʻlmaydi. Qurilma va siyoh qimmat.
Shtrix kod Mahsulot narxlari oʻzgarganda vaqtni tejaydi, chunki har Texnologiya qimmat.
rider bir mahsulot uchun maʼlumotlar bazasidagi maʼlumot Shtrix kodlar zararlanmagan boʻlishi kerak.
bir marta yangilanishi kerak boʻladi, xolos.
Tizimga maʼlumotlarni tez va oson kiritish mumkin.
Vaqtni tejash uchun mahsulot zaxiralari boshqaruvini
avtomatik tarzda yangilaydi. Juda aniq.
Chip va PIN Xavfsiz. Xavfsizlik: PIN kodingizni unutishingiz yoki kiritayotgan
rider Klonlash qiyin. paytingiz uni boshqalar koʻrishi mumkin.
Chiplar magnit tasmalarga qaraganda koʻproq maʼlumot
sigʻdira oladi.
Portativlik.
Magnit Maʼlumotlarni kiritish nihoyatda tez. Magnit tasma faqat kichik hajmdagi maʼlumotni sigʻdira oladi.
tasma Hech narsa yozib kiritilmagani sababli maʼlumot Kartalar ishlashi uchun uni o‘qish qurilmasi bilan jismoniy
o‘qish kiritishda xatolik boʻlmaydi. Mustahkam. aloqaga kirishish kerak.
28
qurilmasi Insonlar oʻqiy olmaydi. Agar tasma zararlansa, maʼlumotlar yoʻqotiladi. Nusxalash oson.
2.01-jadval. Maʼlumotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritishning afzalliklari va kamchiliklari.
2.03 Chiqarish qurilmalari va Bu ekranlar bir xil oʻlchamdagi displey maydoniga ega, lekin
TFT monitor CRT monitorga qaraganda ancha yupqa va yengil.
ulardan foydalanish CRT monitorning afzalliklaridan biri shundaki, ekrandagi tasvirni
Chiqarish qurilmalari monitor, printer va boshqaruv qurilmalari koʻrish uchun bevosita uning ro‘parasida boʻlishingiz shart
kabi elementlarni oʻz ichiga oladi. emas.
TFT monitorlar
Displey ekranlari (monitorlar) Ushbu monitorlar CRT monitorlardan farqli bo‘lgan
Monitor – kompyuterdagi maʼlumotlarni ekranda aks texnologiyadan foydalanadi. TFT monitorlar elektronlar
ettiradigan qurilma. nuridan foydalanmaydi. Buning oʻrniga ekran ortida mitti
Asosiy turlari: rangli oynachalar bilan toʻsilgan oq yorugʻlikka ega bo‘ladi.
Oynachalar ochilganda, yorugʻlik porlab chiqadi. Bir soniyada
• CRT (cathode ray tube = katod nurli trubka);
ushbu mitti oynalarni bir necha marta ochish va yopish orqali
• TFT/LCD (thin film transistor = yupqa tasmali tranzistor); monitor aniq, rangli, harakatlanuvchi tasvir hosil qiladi. Bu
• IPS/LCD (planar kommutatsiya); texnologiya bloklarning juda ingichka boʻlishi mumkinligini
anglatadi.
• LCD (liquid crystal display = suyuq kristalli displey);
TFT monitorlar CRT monitorlarga qaraganda nihoyatda kichik
• sensorli ekran. va yengil hisoblanadi. Shu sababli devorga oson va xavfsiz
oʻrnatish mumkin. Agar ularni stol ustiga qoʻyish kerak boʻlsa,
CRT monitorlar ular juda kam joy oladi. TFT monitorlardan labtop va mobil
Bu monitorning eng arzon turidir. Shuningdek, ular eng eski telefonlarda foydalaniladi; ular ekranda ancha kam yorug‘lik
versiya bo‘lib, nihoyatda ogʻir, shu sababli TFT monitorlar beradi, bu esa koʻz uchun foydali.
ularning oʻrnini deyarli toʻliq egallagan. Ular ekranga elektron
nurini yoʻnaltirish orqali ishlaydi.
TFT monitor LCD monitordan u qadar farq qilmaydi, lekin LCD Printer va plotter
monitorning zamonaviy versiyasi ancha yaxshilangan tasvir Printer va plotter qogʻoz yoki boshqa materiallar ustida belgilar
sifatini taqdim etadi. va/yoki grafikalar yaratadigan chiqarish qurilmalaridir.
Hammamizga ma’lumki, printerning bir necha turlari bor
IPS/LCD monitorlar
(2.14-rasmga qarang).
Taʼkidlash joizki, LCD – texnologiyaning bir turi, IPS esa Lazerli printerlar
LCD ekranda ishlatiladigan panel turidir. Shuningdek, Lazerli printerlar kerakli natijalarni barabanga “chizish”
LED foydalaniladigan yorugʻlik turidir. Shu sababli uchun lazer nurlaridan foydalangan holda ishlaydi. Bu
IPS panelli va LED yoritkichli LCD ekranga ega boʻlish barabanning lazer tekkan qismlarida musbat elektr zaryadini
mumkin. hosil qiladi. Soʻng siyoh kukuni (toner deb ataladi) barabanga
sepiladi hamda elektr zaryadi boʻlgan yerlarga yopishadi.
IPS displeylar yaxshi koʻrish burchaklari va rang uzatish Keyin esa baraban qogʻozga bosiladi va siyoh qogʻozga
texnologiyasiga ega, shuningdek, ulardagi kontrast va qora koʻchadi. Shundan soʻng qogʻoz “termoelement” yordamida
darajalari ham yaxshi. isitiladi va toner qogʻozga yopishib, bosma nusxani hosil qiladi.
Agar toʻrt xil rangdagi tonerga ega toʻrtta baraban boʻlsa, rangli
Ularda reaksiya vaqtining (ekranda tasvirni hosil qilishi uchun
bosma nashrlarni chiqarish mumkin.
ketadigan vaqt) boshqa turdagi displeylardan sekinroq
ekanligi ularning kamchiligi hisoblanadi. Chop etish sifati va tezligi muhim boʻlgan jarayonda lazerli
printerlardan foydalaniladi.
Multimediali proyektor Lazerli printerlardan foydalanishning kamchiliklaridan biri
Bular kompyuterdagi tasvirni keraklicha katta yuzada aks shundaki, toner toksindir (zaharli) va u solingan kartrijlar
ettira oladigan qurilmalardir (2.13-rasmga qarang). Tasvir ehtiyotkorlik bilan yoʻq qilinishi lozim. Lazerli printerlarning yana bir
oʻlchamining yagona chegarasi proyektordan chiqaradigan kamchiligi shuki, rangning aks ettirilishi har doim ham purkagichli
yorugʻlikning kuchi yoki yorqinligidir. Boshqa barcha jihatlarda printer kabi aniq boʻlmaydi, shuningdek, lazerli printerlar odatda 29
qurilma odatiy monitor ekrani bilan bir xil. purkagichli printerga qaraganda qimmatroq boʻladi, uzoq muddat
foydalanilgani sababli ular arzonroqqa tushishi mumkin.
2.05-QO‘SHIMCHA MASHG‘ULOT
Uzoq muddat lazerli printerdan foydalanish undan

foydalanishni arzonroq qilishi mumkinligini va bu jarayonga
nimalar ta’sir etishini sinf bilan muhokama qiling.
Purkagichli printer
Purkagichli printer turli rangli siyohlar uchun bir necha
2.13-rasm. Multimediali proyektor. naychalardan siyoh purkash orqali sahifaga ma’lumotni
chop etadi. Naychalarga ega bosish tugmasi qogʻozni
Qurilma toʻliq koʻchma yoki devorga oʻrnatilgan holda skanerlayotgan bir paytda, pogʻonali motor qogʻozni oldinga
ishlatilishi mumkin. Qurilmaning kamchiligi – tasvirlarni aks siljitadi. Ular yuqori sifatli natijani taʼminlaydi va sotib olish
ettirish uchun kuchli va qimmat lampa kerak boʻladi. Ushbu uchun ham boshqa printerlarga nisbatan arzon hisoblanadi.
lampalar moʻrt bo‘ladi, ayniqsa, proyektor qizib turganda
Purkagichli printerlarning kamchiligi shundaki, ularda
harakatlantirilsa, lampaga zarar yetish darajasi oshadi.
koʻpincha suvda eriydigan siyohdan foydalaniladi, shu
sababli agar chop etilgan ishlar namlanadigan boʻlsa, siyoh
oqib ketadi. Lazerli printerlar orqali chop etilgan ishlarda bu
2.04-QO‘SHIMCHA MASHG’ULOT holat sodir boʻlmaydi.
Maktabingizdagi baʼzi sinflarda interaktiv doskalar boʻlishi Purkagichli printerlardan odatda bosib chiqariladigan
mumkin. Ularning qanday ishlashini oʻrganing va ular bilan ishlarning aksariyati bitta nusxada boʻladigan uy kompyuter
ishlaydigan kiritish qurilmalari roʻyxatini tuzing. tizimlari va kichik ofislarda foydalaniladi. Ulardan koʻpincha
fotosuratlarni bevosita raqamli kameralardan bosib
chiqaradigan mashinalarda ham foydalaniladi.
2
a
a
c
e
d
b
2.14-rasm. Printer turlari: (a) lazerli printer (b) purkagichli printer (c) matritsali printer (d) keng formatli printer (e) 3D printer.
Matritsali printer Plotter

30
Matritsali printer siyohli tasmani qogʻozga bosish uchun Plotter – vektorli grafikani chop etish qurilmasidir. Vektorli
ignalar toʻplamidan foydalanadi. Qogʻozning igna bosilgan grafika, odatdagi tasvir formatlari(masalan, .jpeg, .bmp yoki
yerida rangli nuqta hosil boʻladi. Ushbu nuqtalarni qogʻozda .gif)dan farqli oʻlaroq, piksellardan emas; vektorli chiziq,
kerakli natijani hosil qilish uchun shablonlar boʻyicha kvadrat, uchburchak, egri chiziq va boshqa grafik shakllarni
tartiblashtirish mumkin. Matritsali printerlar boshqa turdagi yaratishi mumkin boʻlgan boshlanish hamda tugash
printerlarga qaraganda sekinroq, chunki bosib chiqarishda nuqtasiga ega chiziqdan hozil qilinadi.
mexanik usuldan foydalaniladi. Shuning uchun ular shovqin
Plotter vektorlarni chizishda qalamlardan foydalanadi.
bilan ishlaydi.
Plotter aniq va toza bosma nusxani chiqaradi, shu sababli
kema, mashina, bino rejasini chop etish, muhandislik yoki
Keng formatli printer arxitekturada foydalanish uchun u ideal qurilmadir.
Baʼzi ofislarda yirik jadvallarni chop etish uchun keng formatli
Avvallari plotterlar kompyuter yordamidagi loyiha yaratish
printer ishlatiladi. Ulardan poligrafiya sohasida maketlar,
dasturi (CAD) bilan ishlatilgan. Biroq hozirda bu ishni keng
plakatlar va boshqa hujjatlarnii bosib chiqarishda ham
formatli odatiy printer oʻz zimmasiga olmoqda.
foydalaniladi. Jismoniy shaxslar ham oʻz suratlarini keng
formatda chop etishni xohlashi mumkin.Ushbu jarayonda ham Plotterning asosiy ikki turi mavjud (2.15-rasmga qarang).
keng formatli printerdan foydalaniladi. Yassi plotterda qog‘oz qalamning pastki qismida bir
2.13-SAVOL tekisda yotadi. Qalamning oʻzi esa motorga purkagichli
printerning bosish tugmasiga oʻxshash tarzda biriktirilgan
a Keng formatli printerdan foydlanish jarayonida bo‘ladi.
mavjud boʻlgan kamchiliklarini muhokama qiling. Barabanli plotterda qogʻoz barabanga yotqiziladi, baraban
b Qanchalik darajada katta ekanini bilish uchun keng qogʻozni qalamning pastki qismida joylash uchun aylanadi,
formatli printerning mavjud oʻlchamlari haqida bu vaqtda qalamning oʻzi baraban boʻylab harakatlanadi.
ma’lumot to‘plang va tahlil qiling. Umuman olganda, u yassi plotterga juda oʻxshash, lekin
kamroq joy egallaydi. Ulardan baʼzida qalam emas, boshqa
uskuna, masalan, kesish uchun vinil keskich uskunasidan ham
3D printer
foydalaniladi.
1-bobning 1.05-boʻlimida yangi texnologiyalarni muhokama
qilishda 3D printerlar bilan tanishgan edingiz.
a b
2.15-rasm. Plotter turlari: (a) yassi plotter (b) barabanli plotter.
Karnay
Agar kompyuteringiz boʻlsa, allaqachon multimedia
taqdimotlari, filmlar, musiqa va shunga o‘xshash ma’lumotlarni
eshitishni xohlagan bo‘lsangiz kerak. Tovushlar yoki musiqani
eshita olishingiz uchun tizimingizda karnay boʻlishi kerak.
Karnaydan foydalanishning muhim jihatlaridan biri, ularning
ekranni koʻra olmaydigan baʼzi nogiron kishilar, xususan,
koʻzi ojizlar uchun chiqarish qurilmasi sifatida ishlatilish 2.16-rasm. Chiroqni yoqishni boshqarish uchun kompyuterdan 31
mumkinligidir. Karnay maxsus dasturlar yordamida(ekran rider) foydalanish.
ekranda namoyish etilayotganlarni ovoz chiqarib tasvirlash
imkoniyatini beradi. Shuningdek, agar foydalanuvchi klaviatura qurilmalari kompyuterda berilgan buyruqqa javoban ayrim
yoki sichqonchadan foydalanishga qiynalsa, kiritish vositasi fizik qiymatlarni oʻzgartirish uchun ishlatiladi.
sifatida ishlatish mumkin boʻlgan diktant dastur mavjud va
Sensor va boshqaruv qurilmalari nazorat qilish kompyuterning
kiritilgan maʼlumotni karnaylar orqali eshitish yordamida
boshqaruv dasturini tashkil qiladi.
tekshirish mumkin.
Isitish qurilmalarini aktuator yordamida boshqarish
Quloqchin vositasi shaxsiy karnay boʻlib, undan koʻpincha
mumkin. Ulardan markaziy isitish tizimlarida hamda
chiqayotgan tovushlarni boshqa kishilar eshitmasligi kerak
issiqxonalardagi harorat muayyan belgilangan darajadan
boʻlgan joylarda foydalaniladi. Masalan, turli davlatlardan
tushib ketmasligini taʼminlash uchun foydalaniladi.
boʻlgan kishilar uchun taqdimot boʻlayotgan boʻlsa, ularning
har biri o‘zining tarjimoni tarjimasini eshitishi mumkin. Ko‘pgina kompyuter tizimlarida kir yuvish mashinalaridan tortib,
DVD pleyerlari yoki konditsionerlargacha boʻlgan koʻplab maishiy
Boshqaruv qurilmalari qurilmalarning elementlarini boshqarish uchun motordan
Muayyan turdagi kiritish va chiqarish qurilmalari oʻrtasidagi foydalaniladi. Agar qurilma muayyan qoidalar toʻplamiga rioya
aloqalarni tushunish muhimdir. Biz hozirgina karnay va qilsa, uni protsessor boshqarishi mumkin. Xuddi shuningdek,
quloqchinlarni chiqarish qurilmalari deb aytayotgandik, tabiiyki agar qurilma harakatlarni bajarish uchun motorlardan
ular mikrofon bilan kiritish qurilmasi sifatida juftlashadi. foydalansa, ushbu motorlarni protsessor boshqarishi mumkin.
Chiqarish qurilmasining keyingi turi – aktuator (2.16-rasmga Bazzerlar yoki biperlar bir marta tovushli signal chiqaradi
qarang). Aktuator boshqaruv dasturlarida ishlatiladi hamda hamda koʻpincha foydalanuvchini muayyan hodisa sodir
sensorlar bilan kiritish qurilmalari sifatida moslashadi, boʻlganidan xabardor qilish uchun ishlatiladi. Masalan,
chunki sensorlar ham, aktuatorlar ham inson ishtirokini talab mikrotoʻlqinli pechda belgilangan vaqti tugagach, pech ovozli
qilmaydigan avtomatik qurilmalardir. signal chiqarishi mumkin. Bunday qurilmalardan odatda tinch
muhitda foydalaniladi, chunki shunda ularni aniq eshitish
Avvalroq kiritish qurilmasi sifatida qanday qilib maʼlumotlarni mumkin. Ayrim qurilmalarda bunday ogohlantirish signali
avtomatik tarzda toʻplashini koʻrib chiqqan edik. Bu boʻlim sifatida chiroqlar va lampalardan foydalanadi. Agar qurilma
sensorlar bilan parallel ravishda ishlaydigan boshqaruv protsessor tomonidan boshqarilsa, u holda chiroqlarni
qurilmalari haqidagi ma’lumotlarni qamrab olgan. Boshqaruv chiqarish qurilmasi deb hisoblash mumkin.
2
Xulosa
● Tirli kiritish qurilmalarini ajrata olishingiz va ulardan qanday foydalanishini tushuntira olishingiz kerak.
● Turli chiqarish qurilmalarini ajrata olishingiz va ulardan qanday foydalanishni tushuntira olishingiz kerak.
● Qoʻlda kiritish qurilmalari inson tomonidan ma’lumotlar kiritilishini talab etadi.
● Maʼlumotlarni bevosita kiritish jarayonida inson ishtiroki talab etilmaydi.
● MICR chekdagi hisob raqamlari uchun ishlatiladi.
● Sensorlar maʼlumotlarni CPUga yuboruvchi avtomatik ishlovchi kiritish qurilmalaridir.
● Boshqaruv qurilmalari kompyuterdan berilgan buyruqqa javoban fizik qiymatni oʻzgartirish uchun ishlatiladi.
● Harorat sensori “issiqlik sensori” emas, chunki issiqlik oʻlchov hisoblanmaydi. U “termometr” ham emas, chunki termometr insonlar
unga qarashi uchun ishlab chiqilgan moslama hisoblanadi.

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 2.03. Magnitli siyoh belgilarni aniqlash texnologiyasidan
Darsligingizga yozmang. nimani aniqlash uchun juda ko‘p foydalaniladi? [1]
2.01. Quyidagi qurilmalardan qaysi biri kiritish, qaysi biri a kassa kvitansiyalari
32 chiqarish qurilmasi ekanini koʻrsatish uchun har bir
b cheklar
qatorda bitta katakchani belgilang.
c shtrix kodlar
Qurilma Kiritish Chiqarish
( ) ( ) 2.04. Shtrix kod o‘quvchi qurilma va RFID o‘quvchi
qurilmadan foydalanayotgan supermarketning
Shtrix kod o‘qish qurilmasi
qanday afzallik va kamchiliklarga ega ekanini
Sensorli panel tasvirlang. [4]
Mikrofon ……………………………………………………………
Karnay ……………………………………………………………
RFID ……………………………………………………………
Plotter ……………………………………………………………
2.02. Birorta qogʻozdagi suratni raqamli ko‘rinishga 2.05. 3D printerdan foydalanish jarayoniga oid ikkita
o‘tkazmoqchi bo‘lsangiz, quyidagi qurilmalarning qay axloqiy masalani tasvirlab bering. [2]
biridan foydalanasiz? [1]
……………………………………………………………
a skaner
……………………………………………………………
b joystik
……………………………………………………………
c sensorli ekran
……………………………………………………………
3-bob:
Xotira qurilmalari va ma’lumot almashish 33
vositalari
Taʼlim maqsadlari
Bu bob yakunida quyidagi bilimlarga ega boʻlasiz:
■ optik, magnitli va qattiq holatdagi xotira qurilmalarini, ularga oʻxshash ma’lumot tashuvchilar hamda ulardan foydalanish
usullarini aytib bera olasiz;
■ ushbu qurilmalardan foydalanishning afzalliklari va kamchiliklarini tasvirlab bera olasiz.
3-bob haqida umumiy maʼlumot Qattiq disk va diskovod

Qattiq disk aksariyat shaxsiy kompyuterlarning asosiy xotira
Xotira qurilmasi – kompyuter tizimining yordamchi qurilmasidir (3.01-rasmga qarang). Maʼlumotlar bitta yoki
qurilmalaridan biri boʻlib, u kompyuter yoniq yoki oʻchiq undan ortiq diskda saqlanadi. Qattiq disk o‘z diskovodi ichida
boʻlishidan qatʼiy nazar, maʼlumotlarni saqlash uchun turadi, shu sababli qattiq disk diskovodi odatda bir vaqtning
ishlatiladi. Ma’lumot tashuvchi maʼlumotlarni saqlaydigan oʻzida ham diskni, ham diskovodni anglatadi.
qurilmadir, xotira qurilmasi esa ma’lumot tashuvchidagi
maʼlumotlarni saqlashga imkon beradigan, keyinchalik undagi
maʼlumotlarni oʻqiydigan qurilmadir. Masalan, CD RW disk
ma’lumot tashuvchi, chunki bu qurilma oʻzida maʼlumotlarni
saqlaydi; CD RW diskovod esa CD RW diskni oʻqish yoki unga
yozish uchun foydalaniladigan mashinadir. Ham ichki, ham
tashqi CD RW diskovod mavjud.
Bu bobda turli xil xotira qurilmalari va ma’lumot tashuvchilarni
o‘rganamiz, shunda siz ularni ajratib olasiz hamda ularning
afzalliklari hamda kamchiliklarini tushuna olasiz.
3.01 Xotira qurilmalari va

ma’lumot tashuvchilar
Xotira qurilmasining uchta turi mavjud va har bir turi
maʼlumotlarni turlicha usulda saqlaydi: Disklar
• Magnitli ma’lumot tashuvchilar maʼlumotlarni
34 magnitlarda saqlaydi. Ma’lumot tashuvchining yuzasi
magnitli materialdan tayyorlangan hamda unga
3.01-rasm. Qattiq disk.
maʼlumotlar mahalliy magnitli qutblanishni oʻzgartirish
orqali 0 yoki 1 ni hosil qilish uchun yoziladi. Soʻng magnitli
qurilma diskdan maʼlumotlarni o‘qish uchun 1 lar va 0 larni Har bir diskda oʻqish/yozish golovkasi deb ataluvchi qurilma
ajratib olish orqali ularni oʻqiy oladi. bor. Bu diskka maʼlumotlarni saqlash uchun yoza oladi hamda
foydalanilishi kerak boʻlgan vaqtda diskdan maʼlumotlarni
• Optik ma’lumot tashuvchilar maʼlumotlarni oʻz yuzasida oʻqiy oladi.
lazerda kuydirish orqali hosil qilingan hamda 0 lar va 1
larni ifodalovchi kichik “chuqurchalar” yordamida saqlaydi. Asosiy xotira sifatida foydalaniladigan qoʻzgʻalmas qattiq
Soʻng yuzaga lazerni mayinroq qilib yoʻnaltirish mumkin diskning afzalliklari:
va u chuqurchalarga tekkan yerdagi aks silliq yuzadan • ular juda katta hajmdagi maʼlumotlarni saqlay oladi;
qaytuvchi aksdan farq qiladi. Ushbu farqlardan raqamli
• maʼlumotlardan foydalanish tezligi baland ekanligi;
maʼlumotlarni saqlash uchun foydalanish mumkin.
• qurilmani qayta ishlatish soni cheklanmagan (yaʼni
• Qattiq holatdagi ma’lumot tashuvchi magnitli va optik
maʼlumotlar oʻchirilishi va yangi maʼlumotlar yozilishi
xotiradan farq qiladi, chunki unda harakatlanuvchi qismlar
mumkin).
mavjud emas hamda bevosita kompyuterga oʻrnatiladi.
Qurilma va tashuvchi deganda bir xil narsa nazarda tutilgan. Kamchiligi shundaki, qoʻzgʻalmas qattiq disk himoyalanmagan
boʻlishi mumkin, chunki ular kompyuter qutisi ichida
saqlanadi, maʼlumot xavfsizligini taʼminlash uchun ulardagi
Magnitli xotira qurilmasi
maʼlumotlar nusxalanishi kerak.
KALIT SOʻZLAR Qoʻzgʻalmas qattiq disklardan uch turdagi maʼlumotlarni
saqlashda foydalaniladi:
Magnitli ma’lumot tashuvchi: maʼlumotlarni magnitli
tarzda saqlaydi. • kompyuterning operatsion tizimini;
Optik ma’lumot tashuvchi: maʼlumotlarni yuzada saqlaydi. • foydalanuvchining dasturlarini;
Qattiq holatdagi ma’lumot tashuvchi: harakatlanadigan
• foydalanuvchi maʼlumotlari, jumladan, foydalanuvchi
qismlari yoʻq, elektron sxemalarga asoslanadigan va flesh
xotiradan foydalanadigan xotira qurilmasi. kompyuterda bajargan har qanday ish va videolar hamda
musiqa kabi yuklab olingan har qanday fayllar.
3-bob: Xotira qurilmalari va ma’lumot almashish vositalari
Ushbu uch turdagi maʼlumotlarning barchasi qattiq diskda • Agar yoʻlda boʻlsangiz, oʻzingiz bilan olib yurish uchun
saqlanadi, soʻng ular kerak boʻlganida kompyuterning RAM yetarlicha kichik, hatto juda ixcham bo‘ladi. Ayrim hollarda
xotirasiga yuboriladi. shikastlanish ehtimolini minimallashtirishga yordam
berishi uchun qattiq tashqi qobiqqa ega bo‘lishi mumkin.
Diskdagi maʼlumotlar shunday tartiblanganki, ularga
bevosita kirish mumkin. Diskning sirtida indeks boʻladi. Agar • Bir qancha kompyuterlar orasida katta hajmdagi fayllarni
foydalanuvchi muayyan fayl yoki maʼlumotni oʻqish uchun oson almashish imkoniyatini yaratadi.
koʻrsatma yuborsa, oʻqish/yozish golovkasi uning qayerdaligini
• U avtomatik ravishda ma’lumotlar nusxasini yaratish uchun
topish uchun indeksni koʻrib chiqadi, soʻng toʻgʻri diskning
avvaldan sozlanish imkoniyatiga ega; shu bilan birga nusxa
oʻsha qismiga boradi. Bu jarayon maʼlumotga bevosita
hosil qilish jarayonini amalga oshirish esingizdan chiqsa
kirish deb ataladi hamda shunchaki birgina maʼlumotni
ham, unga hech qanday zarar yetmaydi.
topish uchun butun diskni oʻqib chiqish zarurati yoʻqligini
anglatadi, bu esa jarayonni nihoyatda tezlashtiradi. Bu • U maʼlumotlarni tezkorlik bilan arxivlash imkonini beradi.
turdagi maʼlumotlarga bevosita kirish ulardan tezkorlik bilan Disk formatlangandan keyin Mac kompyuteridan
foydalanish zarur boʻlgan hollarda muhimdir. shaxsiy kompyuterlarga yoki shaxsiy kompyuterdan Mac
kompyuterlariga oʻtkazish tavsiya etilmaydi. Bu uning yagona
Portativ va yechiladigan qattiq disklar kamchiligi sifatida koʻrilishi mumkin.
Ushbu qattiq disk turi qoʻzgʻalmas qattiq diskga juda oʻxshash
hamda ular bir xil texnologiyadan foydalangan holda ishlaydi. 3.01-SAVOL
Yagona farqi shundaki, odatda ular tizimli blok ichiga
joylanmagan va kompyuter bilan boshqa turdagi bog‘lanishga Diskovod qattiq diskdagi muayyan faylni topish uchun
ega boʻladi, masalan, USB orqali ulanish mumkin (3.02-rasmga qaysi qurilmadan qay tarzda foydalanadi?
qarang). Maʼlumotlarni oʻqish yoki maʼlumot yozish uchun
ularni osongina kompyuterga ulash mumkin. Shundan
soʻng ularni kompyuterdan uzish va kerakli yerga olib ketish Magnit tasmali diskovod va tasmalar
mumkin. Magnit tasmalar maʼlumotlarni magnitli disklarning 35
Ular qoʻzgʻalmas qattiq disklarga qaraganda ancha maʼlumot saqlash usuliga oʻxshash tarzda saqlaydi. Yagona
ehtiyotkorlik bilan himoyalanishi kerak, chunki farq shundaki, maʼlumotlar disk yuzasi boʻylab tarqatilmaydi,
harakatlantirilayotganda nimagadir urilib ketishi mumkin. balki uzun tasmada saqlanadi. Magnit tasmali diskovod
Himoyaga qaramasdan, ular baribir moʻrt hisoblanadi. tasmani oʻqish/yozish golovkasi atrofida harakatlantiruvchi
Ularning narxi portativ xotira qurilmalarining boshqa qurilmadir (3.03-rasmga qarang).
shakllariga qaraganda qimmatroq, biroq ancha koʻproq
maʼlumot saqlay oladi, shu sababli ular, ayniqsa, tizimdagi
barcha maʼlumotlar nusxasini hosil qilish uchun foydalidir.
Magnit
tasma
3.03-rasm. Magnit tasma koʻrsatilgan maʼlumotlar kartrijining

ichki qismi.
Tasmaga/dan magnit disklar kabi oʻqish/yozish golovkasi

yordamida yoziladi va oʻqiladi. Lekin disk qurilmada oʻqish/
3.02-rasm. Portativ qattiq disk.
yozish golovkasi maʼlumotlarga kirish uchun toʻgʻri pozitsiyada
harakatlanadi. Magnit tasmani o‘quvchi qurilmada esa
Portativ ma’lumot tashuvchining afzalliklari quyidagilar:
oʻqish/yozish golovkasi harakatlanmaydi, tasma uning
• Qoʻzgʻalmas qattiq diskdan farqli oʻlaroq, u tashqi quvvat yonidan harakatlanadi. Bu tasmaning eng uchida joylashgan
manbayini talab qilmaydi, shu sababli uni USB-portga maʼlumotlarga yetib borish uzoq vaqt oladi, chunki barcha
ulashingiz va darhol foydalanishni boshlashingiz mumkin. maʼlumot oʻqib chiqilishi talab etiladi.
Xotiraning bunday turi ketma-ketlikdagi xotira (Serial Baʼzida maʼlumotlarni tasmada ketma-ket usulda saqlash juda
Storage) deb ataladi. Ketma-ketlikdagi xotira maʼlumotlarning foydali boʻladi. Masalan, yirik kompaniya uchun bir oyda bir
oldinma-ketin saqlanishini anglatadi (3.04-rasmga qarang). marta ish haqi vedomosti tayyorlanadi. Ish haqining hammaga
toʻlanishi muhimdir. Agar maʼlumotlar magnitli tasmada
a b
saqlansa, har bir kishining maʼlumotlari oʻqilishi kerak boʻladi
va kimnidir tushirib qoldirish xavfi boʻlmaydi. Bu kommunal
xizmat hisoblari uchun ham amal qiladi. Ular muayyan
sanalarda har bir mijozga yuborilishi kerak.
3.02-SAVOL
JIGARRANG
JIGARRANG
OLOV RANG
OLOV RANG
TOʻQ QIZIL
TOʻQ QIZIL
PUSHTI
PUSHTI
YASHIL
YASHIL
a Kirish tezligi muhim boʻlmagan katta hajmli
MOVIY
MOVIY
SARIQ
SARIQ
QORA
QORA
QIZIL
QIZIL
KOʻK
KOʻK
maʼlumotlarga ega yirik tashkilotlar qaysi turdagi

xotira qurilmalarini ishlatadi?
3.04-rasm. (a) Ketma-ketlikdagi xotira va (b) tartibli b Bu qurilma maʼlumotlarga kirishning qanday turidan
xotira orasidagi farq. foydalanadi?
(a) tasvirda ranglar (maʼlumotlar) tasodifiy tartibda joylashgan,

shu sababli oʻqish/yozish golovkasi soʻralgan rangni topish Optik xotira qurilmasi
uchun tasma boʻylab harakatlanishi kerak. (b) tasvirda ranglar CD (“compact disk” atamasining qisqartmasi) juda katta fayllarni
(maʼlumotlar) alifbo tartibida saqlangan, bu oʻqish/yozish saqlay oladi, biroq uning maʼlumotlar xotirasi hajmi cheklangan.
golovkasi tasmaning kerakli qismiga tezda oʻtib keta olishini Bu CD disklarni musiqiy fayllar kabi maʼlumotlarni saqlash uchun
anglatadi. mukammal vositaga aylantiradi. Biroq fayl kattalashgani sari,
masalan, kino uchun ularning hajmi kichiklik qilishi mumkin.
Agar maʼlumotlar qandaydir shaklda tartiblangan boʻlsa,
masalan, alifbo tartibida, bu muayyan maʼlumot elementini Kattaroq fayllar uchun DVD (“digital versatile disk” atamasining
36 topishni tezlashtiradi, chunki qurilma kerak boʻlmagan bitlardan qisqartmasi) diskdan foydalanish lozim. 3.05-rasmda keltirilgan
tezda oʻtib keta oladi. Xotiraning bunday shakli tartibli xotira ikki turdagi disklar bir-biriga juda oʻxshash koʻrinsa-da, DVD disklar
deyiladi va u ketma-ketlikdagi xotiraga qaraganda maʼlumotlarga CD disklarga qaraganda ancha koʻproq maʼlumot sigʻdira oladi.
tezroq kirish imkonini beradi, biroq shunda ham qattiq diskdagi CD disklar ham, DVD disklar ham maʼlumotlarni oʻqish va
maʼlumotlarga bevosita kirish bilan taqqoslanganda, ancha sekin yozish uchun lazerdan foydalanadi, lekin DVD disk ingichkaroq
bo‘lgan jarayon ekanini bilishimiz kerak. lazerdan foydalanadi. Shu sababli DVD diskdagi maʼlumotlar
Magnit tasmalardan katta hajmdagi maʼlumotlarni saqlash bir-biriga yaqinroq joylasha oladi hamda shu tufayli yuzasiga
zarurati boʻlganda va kirish tezligi muhim boʻlmaganda, koʻproq maʼlumotni siqib joylashtirish mumkin.
masalan, katta hajmdagi maʼlumotlar saqlanishi kerak boʻlgan
zaxira nusxalarni saqlash uchun foydalaniladi. Shuningdek, KALIT SOʻZLAR
magnit tasmali xotira disk xotiraga qaraganda arzonroq va
Xotira qurilmasi: xavfsiz saqlash uchun maʼlumotlar
uning zararlanish ehtimoli ham kamroq hisoblanadi. yoziladigan disk yoki tasma kabi qurilma.
3.05-rasm. Chapdan oʻngga: CD, DVD va Blu-ray™. CD ROM, CD RW, DVD R va Blu-ray disklari bir-biriga oʻxshash koʻrinadi, lekin turli
hajmdagi maʼlumotlarni saqlaydi. Shuningdek, baʼzilariga maʼlumot qayta yozilishi (tushirilishi) mumkin boʻlsa, baʼzilarida bu imkonsiz.
Optik xotira qurilmalari haqidagi ushbu boʻlimda maʼlumot saqlanib qoladi. Kamchiliklari esa ularga faqat bir marta yozish
yozishingiz mumkin boʻlgan disklar va faqat oʻqiladigan mumkinligi va barcha CD/DVD qurilmalar ham (masalan,
disklarni bir-biridan farqlashingiz juda muhimdir. Hech qachon musiqiy CD pleyerlar) ularni oʻqiy olmasligida namoyon boʻladi.
“CD” yoki “DVD” so‘zlarining yakka oʻzidan foydalanish tavsiya
CD RW va DVD RW disklar fayllarni bir kompyuterdan
etilmaydi; ular qanday turdagi disk ekanini bildirish uchun
boshqasiga olib oʻtish, ehtimol, uyda kompyuterda bajargan
ularning ortidan har doim qandaydir harflar kelishi kerak.
ishingizni maktabga olib borish uchun mukammal vositadir.
Asosiy turlari quyidagilar:
Ularga shikast yetkazilishi qiyin hamda ular katta hajmli
• ROM – “Read Only Memory” so‘zlarining birinchi harflaridan maʼlumotlarni saqlay oladi. Ularga qayta yozish mumkin
olingan; bunday turdagi disklarga maʼlumot yozib boʻlmaydi, boʻlgani sababli bu disklardan bir necha marotaba foydalanish
ulardan faqat ma’lumotni o‘qish uchun ishlatiladi. mumkin. Bu sifat ularni tizimdagi fayllarning zaxira nusxasini
olish uchun ham mukammal vositaga aylantiradi.
• R – “Recordable” so‘zining birinchi harfidan olingan;
bunday disklarga faqat bir marta ma’lumot yoziladi hamda Agar biror kompaniya har oqshom oʻz tizimidagi barcha
undagi ma’lumotlarni oʻqish uchun ishlatiladi. fayllarning zaxira nusxalarini binodan olib chiqib ketishi uchun
ularni biror qurilmada saqlashga qaror qilsa, DVD RW buning
• RW – “ReWritable” so‘zida qatnashgan harflardan olingan;
uchun mukammal shakldir. U mustahkam, portativ, katta
ularga ma’lumotlarni bir necha marta yozish uchun
hajmdagi maʼlumotlarni saqlay oladi va har oqshom unga
ishlatiladi.
qaytadan yangi maʼlumot yozish mumkin.
Optik xotira qurilmaning har xil turlaridan DVD RAM disk DVD RW diskka juda oʻxshash, lekin maʼlumotlar
foydalanish diskning sirtida boshqacha usulda saqlanadi. Xotiraning
CD ROM va DVD ROM disklarga ma’lumot yozib boʻlmaydi, boshqacha shakli shuni anglatadiki, uning sirtiga DVD RW
ulardan faqat ma’lumot oʻqilishi mumkin. Bu CD va DVD disklar yuzasiga qaraganda ancha koʻproq marta yozish mumkin.
kontentini hech qachon oʻzgartirib boʻlmasligini anglatadi. Shuningdek, bu maʼlumotlarga kirish tezroq ekanini ham
Buning katta afzalligi kontentni buzilib ketishdan himoya bildiradi. Yozish va oʻqish jarayoni bir vaqtda amalga
qilishdir.Ulardan musiqa yoki filmlarni sotishda foydalanish oshirilishi mumkin: agar DVD RAM diskdan televizion yozish
37
mumkin. Dastur ishlab chiquvchi kompaniyalar ulardan mashinasining xotirasi sifatida foydalanilsa, diskdan biror
dasturlar va maʼlumot fayllarini, nashriyotlar esa ensiklopediya teledasturni tomosha qilish bilan bir vaqtda, boshqa bir
kabi maʼlumot materialini tarqatish uchun foydalanadi. teledasturni yozib olish mumkin boʻladi. Bu ulardan maishiy
yozish qurilmalarida teledasturlarni yozib olish va tomosha
Xotiraning bu shakli mustahkamdir, chunki qurilmaga shikast qilish uchun hamda ularning kompyuter xotirasini qoʻllab-
yetkazish oson emas, shu bilan birga, ular katta hajmdagi quvvatlash uchun qoʻshimcha tizim sifatida ishlatilishi
maʼlumotlarni saqlaydi va nisbatan arzondir. Shuningdek, ular mumkin ekanini bildiradi. DVD diskining boshqa shakllaridan
oʻzlarida saqlanadigan maʼlumotlar himoyasi afzalligiga ega, qimmatroq, shu bilan birga, ular kattaroq hajmga ega, biroq
chunki uni oʻzgartirib boʻlmaydi. odatiy DVD-pleyerda ulardan foydalanib boʻlmaydi.
Baʼzi vaqtlarda afzallik boʻlgan narsa boshqa paytda Blu-ray disklar boshqa optik xotira qurilmalariga qaraganda
kamchilikdir, masalan, sizga musiqa ortiq yoqmay qoldi yoki nihoyatda katta xotira sigʻimiga ega boʻlib, bir vaqtning oʻzida
filmni istaganingizcha qayta-qayta koʻrib boʻldingiz deylik, yuqori tezlikdagi uzatishlarni amalga oshira oladi. Bu ikki
bunda kontentni oʻzgartirish imkoni boʻlsa, ajoyib boʻlardi, afzallik soatlab davom etadigan yuqori aniqlikdagi videolarni
lekin bu hozirgi jarayonda imkonsiz. yozib olish va qayta koʻrish imkoniyati mavjudligini anglatadi.
CD R va DVD R disklarga faqat bir marta yozish mumkin, lekin Kamchiligi uning narxida, u standart DVD disklardan ancha
undan keyin kontentni oʻzgartirib boʻlmaydi. Ulardan musiqa qimmat.
yoki kinolarni saqlash yoki muayyan vaqtda, masalan, arxiv
uchun fayllardan nusxa olish kabi jarayonlarda foydalaniladi.
Biroq ularga maʼlumot yozilgach, ushbu maʼlumotga
oʻzgartirish kiritib boʻlmaydi, bu esa fayllarni muntazam 3.03-SAVOL
zaxiralash uchun ularning u qadar foydali emasligini bildiradi,
a Kichik kompaniya uchun har kuni maʼlumotlar
chunki har safar zaxiralash kerak boʻlganda yangi diskdan
nusxasini hosil qilishda DVD R disklardan foydalanish
foydalanishga toʻgʻri keladi.
yaxshi fikrmi? Javobingizni asoslang.
CD R va DVD R disklarining afzalligi shundaki, ularga oʻzingiz b Optik xotiraning toʻrtta har xil turini sanang.
xohlagan narsani yoza olasiz, shundan soʻng ulardagi material
Xotira kartasi yoki flesh xotira kompyuterdagi USB-portga
ulanadi, xotira kartasi yassi va kartaga oʻxshash bo‘lgani
HD DVD va Blu-ray disklari oʻrtasidagi farq ular sababli shunday nomlanadi. Shu sababli USB ulagichdan
ishlatiladigan lazer turidadir. Turli lazerlar turli uzunlikdagi foydalanib boʻlmaydi, karta boshqa shakldagi port orqali
yorugʻlik toʻlqinlaridan foydalanadi. Foydalaniladigan kiritiladi. Bunday kartalar kompyuter flesh (CF) kartalari yoki
toʻlqin uzunligi qancha qisqa boʻlsa, shuncha koʻp xavfsiz raqamli (SD) kartalar deb ham ataladi.
maʼlumotni siqib, disk yuzasiga joylashtirish mumkin.
Flesh xotira kartalaridan katta sigʻimli xotira zarur boʻladigan
Buni oʻrganib chiqing hamda nima uchun bu disk “Blu-ray” kichik elektron qurilmalarda foydalaniladi. Masalan, raqamli
deb atalishini tushuntirishga harakat qiling. kamerada suratni saqlash uchun; mobil telefonlarda surat,
telefon raqami va boshqa maʼlumotlarni saqlash uchun;
MP3-pleyerlarda musiqa fayllarini saqlash uchun ishlatiladi.
Qattiq holatdagi xotira qurilmasi Kontentni tezda yuklab olish uchun ularni kompyuter keysiga
Qattiq holatdagi xotira qurilmalari (SSD – Solid-State Drive) kiritish mumkin.
harakatlanadigan qismlarga ega boʻlmaydi. Bu ularni boshqa
Qattiq holatdagi qurilmalarning ikkita asosiy kamchiligi
turdagi xotira qurilmalariga qaraganda mustahkamroq qiladi.
bor. Birinchidan, ular tashqi xotiraning boshqa shakllariga
Ular RAM va ROM xotira chipiga oʻxshash texnologiyadan
qaraganda qimmatroq. Ikkinchidan, imkon qadar kichik
foydalanadi, lekin maʼlumotni saqlash uchun elektr
hajmga ega boʻlishi uchun faqat yengil himoya qatlamiga
energiyasini talab qilmaydi.
egaligi sababli ularning xizmat davri qisqaroq.
Ular kichik va nihoyatda portativ bo‘lib, shu bilan birga,
Xotira kartalarining boshqa turlari ham bor, ular Smart media
katta hajmdagi maʼlumotlarni saqlay oladi. Bundan tashqari
kartalari, fleshka va multimedia kartalaridir.
ulardan foydalanish oson, chunki ularning koʻpchiligi bevosita
kompyuter portiga kiritish uchun moʻljallangan. Quyida qattiq Xotira kartalarining afzalliklari quyidagilar:
holatdagi xotira qurilmalariga misollar keltirilgan. • vaqtinchalik xotiraga ega, shu sababli elektr manbasidan
uzilib qolsa, maʼlumotlarning yoʻqotilish xavfi yoʻq;
38 Xotira kartasi va Flesh xotira
• qattiq holatda, shu sababli mexanik muammolar yoki
Bular bir xil qurilmaning ikkita nomidir, ular katta xotira
shikastlanish xavfidan xoli bo‘ladi;
sigʻimiga ega kichik xotira qurilmalari hisoblanadi (flesh xotira
qurilmalari). Ular bir kompyuterdan boshqasiga oʻtkazilishi • kichik, yengil va ixcham boʻlgani sababli osongina olib
kerak boʻlgan maʼlumotlar va dasturlarni saqlash uchun yurish mumkin;
mukammal qurilmadir. Ulardan kompyuter tizimidagi asosiy
• juda kam energiya talab qiladi;
fayllarning nusxalarini saqlash uchun foydalanish mumkin.
• koʻp o‘lchamlari mavjud;
• kamera, kompyuter yoki mobil telefon kabi turli qurilmada
foydalanish mumkin.
Xotira kartalarining kamchiliklari quyidagilar:
• ularning buzilishi oson;
• yoʻqolishi, qoʻyilgan joyi esdan chiqishi yoki sinishi
3.06-rasm. Xotira kartasi va flesh xotira. mumkin;
• xotira kartasi elektron omillar natijasida shikastlanishi,
bu esa butun kartani oʻqib boʻlmaydigan qilib qoʻyishi
Flesh xotira kartalari
mumkin.
Xotira kartasiga o‘xshash qurilma bo‘lib, portativ xotira turi
hisoblanadi (3.06-rasmga qarang). Ularning o‘zaro farqi sifatida
shakli va bosh qurilmaga ulanish usulini keltrish mumkin.
3.02 Turli xotira

mexanizmlarining afzalliklari va
kamchiliklari
3.01-jadvalda ushbu bobda muhokama qilingan turli xotira
qurilmalarining afzallik va kamchiligi qisqacha bayon etilgan.
Qurilma turi Saqlash Maʼlumotlarga Portativlik Mustahkamlik Narxi

hajmi kirish tezligi darajasi
Ichki qattiq disk Juda katta Tez Past Harakatlantirilsa, moʻrt Qimmat
Portativ qattiq disk Juda katta Tez Oʻrtacha Mustahkam Qimmat
Magnit tasma Juda katta Sekin Oʻrtacha Mustahkam, lekin Qimmat

ehtiyotlash kerak
Xotira kartalari / USB Katta Juda tez Yuqori Juda mustahkam Oʻrtacha
fleshkalar
Flesh xotira kartalari Katta Juda tez Yuqori Juda mustahkam Oʻrtacha
Blu-ray disk Katta Tez Yuqori Mustahkam Oʻrtacha
CD disk Katta Tez Yuqori Mustahkam Past
HD DVD
39
DVD ROM
Mustahkam, lekin Pastdan
DVD R Cheklangan Tez Yuqori
ehtiyotlash kerak oʻrtachagacha
DVD RW
DVD RAM
3.01-jadval. Xotira qurilmalarining afzallik va kamchiliklari.
Xulosa
● Xotira kartalari va flesh xotira (bir xil narsaning ikkita nomi) kichik hamda katta xotira hajmiga ega.
● Qattiq holatdagi xotira qurilmalari harakatlanadigan qismlarga ega boʻlmaydi.
● CD R va DVD R disklarga faqat bir martagina yozish mumkin.
● CD ROM va DVD ROM disklarga yozib boʻlmaydi, ulardan faqat ma’lumot oʻqilishi mumkin.

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 3.04. RAM va ROM xotiralar oʻrtasidagi farqni tasvirlang [4]
Darsligingizga yozmang.
3.05. Kompyuter uchun ikki turdagi qattiq disk mavjud.
3.01. Ma’lumotni magnit tasmaga saqlash ketma-ketligini Ularning nomini keltiring va ulardan qanday
tasvirlab bering. [2] foydalanilishini tasvirlang. [4]
…………………………………………………………… 1 …………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… 2 …………………………………………………………
3.02. Magnitli yoki optik xotira qurilmasidan koʻra qattiq ……………………………………………………………

holatdagi xotira qurilmasidan foydalanishning ikkita
……………………………………………………………
afzalligini sanang. [2]
a …………………………………………………………
b …………………………………………………………
3.03. Kompyuterning qattiq diskida saqlanadigan

maʼlumotlarning uchta turini sanang. [3]
40 a …………………………………………………………
b …………………………………………………………
c …………………………………………………………
4-bob:
Kompyuter tarmoqlari va ulardan 41
foydalanish
Taʼlim maqsadlari
Bu bobni tugatganingizda:
■ routerning vazifasi va qanday ishlashini;
■ boshqa keng tarqalgan tarmoq qurilmalari, jumladan, tarmoq interfeysi kartasi, xab, bridj, svich va modemning qanday
ishlashini;
■ kompyuter tarmoqlarida Wi-Fi va Bluetooth texnologiyasidan foydalanishni;
■ qanday qilib kichik tarmoq yaratish va sozlashni, xususan, internetga kirish, brauzer, elektron pochta va internet provayderdan
foydalanishni;
■ intranetlar va internet kabi umumiy tarmoq muhitlarining xususiyatlari hamda maqsadini;
■ LAN, WLAN va WAN atamalarining taʼriflarini;
■ internetga kirish uchun turli qurilmalardan foydalanishning afzalliklari va kamchiliklarini;
■ maʼlumotlarni uzatishga oid xavfsizlik masalalarini;
■ tarmoq kommunikatsiyasiga ta’rif berishni bilib olasiz.
4-bob haqida umumiy maʼlumot Router

Router (ba’zida “marshrutizator” deb ham yuritiladi) ikki yoki
Bu bobda kompyuterlarni bir-biri bilan muloqot qilishi va
undan ortiq tarmoq oʻrtasidagi aloqani taʼminlaydi, router
maʼlumot almashinishi uchun tarmoqqa ulashning turli
maʼlumotlar paketlarini toʻgʻri manzilga yoʻnaltirish uchun
usullarini bilib olasiz.
birgalikda ishlaydi. Ular bu aloqani aqlli tarzda taʼminlashi
Kompyuter tarmoqlari bilan bogʻliq qurilmalar va ulardan aytiladi, chunki barcha routerlar:
qanday foydalanish, shuningdek, internetga kirish uchun
• tarmoq oʻrtasida xabar uzatilishi kerakligi yoki yoʻqligi
ishlatilishi mumkin boʻlgan turli kompyuter tarmoqlarining
haqida qarorlar qabul qiladi;
afzalliklari va kamchiliklari haqidagi ma’lumotlar beriladi.
Mavzuning mantiqiy davomida oʻzingiz mustaqil kichik • xabar formatini yangi tarmoq uchun moslaydi;
tarmoq yaratishni oʻrganasiz. Va nihoyat, tarmoq • xabar haqidagi maʼlumotni oʻqish va nafaqat xabar qayerga
kommunikatsiyasining turli usullariga berilgan ta’riflarni borishi, balki uning manzilga yetib borishi uchun tanlanishi
o‘rganasiz. mumkin boʻlgan eng yaxshi yoʻnalish boʻyicha ham qaror
qabul qiladi.
4.01 Kompyuter tarmoqlari
Kompyuter tarmoqlari, odatda, mintaqaviy tarmoq turi KALIT SOʻZLAR
sifatida tasvirlanadi. Siz eng koʻp duch keladigan tarmoq
Router: tarmoq boʻylab maʼlumot paketlarini uzatish uchun
turlari lokal tarmoq (LAN – Local Area Network), mintaqaviy
ishlatiladigan qurilma; u maʼlumot manziliga imkon qadar tez
tarmoq (WAN – Wide Area Network) va simsiz lokal yetib borishi uchun eng yaxshi yoʻnalishni tanlaydi.
tarmoqdir (WLAN – Wireless LAN).
Maʼlumotlar paketi: internet orqali yuboriladigan
LAN bir-biriga bevosita yaqin joylashgan bir nechta kompyuter maʼlumotlar paket deb ataluvchi kichik qismlarga ajraladi.
guruhini tarmoqqa birlashtirish imkonini beradi. Odatda, Soʻng router har bir paketni qabul qilish uchun eng yaxshi
lokal tarmoqdan maktabda, ofisda va uyda foydalaniladi. LAN yoʻnalishni tanlaydi, ular yetib kelgandan keyin qayta yigʻiladi.
42 oʻz tarkibidagi kompyuterlarga fayl, printer, oʻyin va shu kabi
manbalardan birgalikda foydalanish imkoniyatini berishi bilan
Bir-biriga oʻxshamaydigan ikkita tarmoqni birlashtirish
afzal hisoblanadi.
vazifasini bajargani uchun routerdan koʻpincha tarmoq
WAN tarmoq, odatda, nisbatan kengroq geografik hududlarni va internet oʻrtasidagi aloqani taʼminlash maqsadida
qamrab olish maqsadida LAN tarmoqlarni oʻziga birlashtiradi. foydalaniladi.
Odatda, WAN tarmoq shahar, mamlakat yoki bir nechta
mamlakatni oʻzaro bogʻlaydi. Internet WAN tarmoqqa misol Router kompyuter manzilini qanday saqlaydi
boʻladi; u butun dunyo boʻylab lokal tarmoqlarni oʻzaro
Nomi aytib turganidek (route = yoʻnalish), router maʼlumotlar
bogʻlaydi.
paketi borishi kerak boʻlgan yoʻnalish haqida qaror chiqarishi
Bir nechta shaharda ofislarga ega tashkilotni koʻz oldingizga sababli, unga manzillar roʻyxati kerak boʻladi. Bu yoʻnalish
keltiring; tabiiyki, ularning har birida har bir binoga LAN jadvali deb ataladi hamda routerning operativ xotirasidagi
tarmoq oʻrnatilgan, keyin ularning barchasi WAN tarmoqqa maʼlumotlar fayli hisoblanadi. Har bir router yoki noddagi
ulanadi. jadvalda yoʻlak boʻylab keyingi router yoki nodning manzili
saqlanadi.
KALIT SOʻZLAR Routerning asosiy funksiyasi maʼlumotlar paketini o’z
manziliga yoʻnaltirishdan iborat. Bu router uni qayerga
WAN: mintaqaviy tarmoq geografik jihatdan alohida boʻlgan
yuborishni bilishi kerakligini anglatadi, shu sababli u yoʻlak
hamda telefon liniyalari yoki radio toʻlqinlari orqali bogʻlangan
ikki yoki undan ortiq lokal tarmoqdan tashkil topadi.
boʻylab keyingi punkt manzilini topish uchun yoʻnalish
maʼlumotlarini qidiradi. Bundan tashqari, u maʼlumotlar
WLAN: simsiz lokal tarmoq qisqa masofalarni qamraydi, radio
paketining safari uchun qaysi yoʻnalish optimal boʻlishi
yoki infraqizil signallardan foydalanadi.
boʻyicha qaror ham chiqaradi.
WLAN, LAN tarmog‘i kabi, qisqa masofalarni qamrab oladi. Maʼlumotlar paketlarini yoʻnaltirish
U anʼanaviy tarmoq kabellari oʻrniga, radio yoki infraqizil Elektron xabar yoki veb-sahifa uchun soʻrov yuborganingizda
signaldan foydalanib, simsiz tarzda ulaydi. maʼlumot paketi deb nomlanuvchi kichik qismlarga ajraladi.
Har bir paketning individual identifikatsiya raqami va umumiy
4-bob: Kompyuter tarmoqlari va ulardan foydalanish taʼsirlari
joylashish oʻrni haqida ma’lumot beruvchi sarlavhasi bo’ladi. LAN tarmoqni yaratish uchun eng koʻp foydalaniladigan
Paketning qolgan qismi xabaringizning maʼlumotlar boʻlagidan qurilmalar xab yoki svich, router, kabel, Wi-Fi texnologiyasi,
iborat boʻladi (4.01-rasmga qarang). tarmoq kartalari va modemdir.
Tarmoqda bitta kompyuter server vazifasini oʻtaydi, boshqa
kompyuterlar esa mijoz kompyuter deb ataladi. Server
Paket identifikatsiyasi tafsilotlari kompyuter va mijoz kompyuter xab yoki svichga ulanadi.
Ular xab yoki svichdan signalni bir-birga yuborish uchun
Manba manzili foydalanadi hamda router orqali signal yoʻnaltiriladi.
Borish manzili
Tarmoq interfeysi kartalari
Tarmoqdagi har bir kompyuterga tarmoq va kompyuter
oʻrtasida qurilmaviy interfeysni taʼminlash uchun tarmoq
interfeysi kontrolleri (NIC-Network Interface Controller) kerak,
u simsiz yoki simli bo’ladi. Buni alohida tarmoq interfeysi
Ma’lumotlar
kartasi yordamida taʼminlash mumkin, biroq yangiroq
kompyuterlar asosiy platasiga oʻrnatilgan Ethernet NIC bilan
birga keladi. Simsiz tarmoqlar uchun NIC tarmoqqa ulanish
nuqtasiga radio aloqa oʻrnatilishini taʼminlaydi.
4.01-rasm. Internet protokol maʼlumotlar paketi. KALIT SOʻZLAR
Router dastlab paketning borish manzili LAN tarmoqda Modem: biror kompyuterdan yuborilgan raqamli signalni,
yoki undan tashqarida boʻlishi kerakligini belgilaydi, paket telefon liniyalari orqali oʻta olishi uchun, analog signalga
oʻzgartiradi yoki modulyatsiya qiladi; qabul qilish uchidagi
kolontitulidagi maydondan manzilni oladi. Agar manzil WAN
modem qabul qiluvchi kompyuter tushunishi uchun analog 43
tarmoq yoki internetda boʻlsa, router paket harakatining
maʼlumotlarni raqamli shaklga qayta oʻzgartiradi yoki
keyingi bosqichida eng yaxshi yoʻnalishni tanlash uchun ichki “demodulyatsiya qiladi”.
yoʻnalishlar jadvalidan foydalanadi.
Ethernet: LAN tarmoqdagi simli signalizatsiyani belgilovchi
Har bir paket muayyan millisoniyada mavjud boʻlgan eng eng keng tarqalgan standart.
yaxshi yoʻnalish orqali harakat qiladi (4.02-rasmga qarang), shu Wi-Fi: qurilmani radio toʻlqin orqali lokal tarmoqqa, keyin
sababli ular birgalikda safar qilmasligi mumkin. Yetib kelgach, esa internetga ulash uchun aloqa oʻrnatish imkonini beruvchi
paketlar asl xabarga qayta yigʻiladi. simsiz tarmoq texnologiyasi. Wi-Fi atamasi IEEE 802.11x
standartlariga javob beradigan aloqa uchun ishlatiladi.
Router C
Hub qurilmasi
Router B Tarmoq alohida kompyuterlarning barcha signallari
0 2
1 yuboriladigan markaziy punktga ega boʻlsa, muayyan turdagi
2 Router F
tarmoq qurilmasi –hub (xab) (4.03-rasm) yoki switch (svitch)
Router A 1 1 kerak boʻladi. Tarmoqdagi barcha kompyuterlarning kabellari
2 Router E ushbu qurilmaga ulanadi.
Xab va svich oʻxshashdek koʻrinsa-da, ular tarmoqdan qabul
Router D qilinadigan signallarga turlicha munosabatda boʻladi.
4.02-rasm. Manzilga turli routerlar orqali borish mumkin boʻlgan

harakat yo‘llari.
Tarmoq qurilmalari
Tarmoq qurilmalari – bu tarmoqdagi kompyuter va boshqa
qurilmalarni bir-biriga ulaydigan tarkibiy qismdir. Bir-biriga
ulanganidan keyin ular tarmoq ichida fayllar va resurslarni
almasha oladi.
ham yuboriladi, shu sababli koʻprik qaysi xabarlar magistral

tarmoqqa oʻtishi va qaysilari oʻtmasligi kerakligi haqida qaror
qabul qila olishi kerak boʻladi.
magistral
4.03-rasm. Tarmoq xabi.

bridj
Agar kompyuterdan tarmoqdagi boshqa bir kompyuterga

signal yuborilishi kerak boʻlsa, bu signal xab yoki svichga
yuboriladi. Soʻngra, xab maʼlumotni barcha qurilmalarga
(jumladan, signalni birinchi boʻlib yuborgan qurilmaga ham!)
uzatadi. Bu koʻp miqdordagi keraksiz tarmoq trafigini yaratadi.
Agar xabga 16 ta qurilma ulangan boʻlsa, trafik hajmi kerakli
hajmdan 16 marta katta boʻladi. Xabar tarmoqdagi barcha Xab/svich
qurilmalarga yuboriladi, lekin faqatgina xabar borishi kerak
boʻlgan qurilma uni qabul qiladi.
Svich
Svich xabarlarni xabga qaraganda ancha zukkolik bilan
44 boshqaradi, u xabar yuborilishi kerak boʻlgan qurilma
manzilini tekshiradi. Svich tarmoqdagi turli qurilmalarning 4.04-rasm. Ikkita tarmoqni birlashtirish uchun tarmoq
manzillarini biladi va xabarlarni faqatgina kerakli qurilmaga koʻprigidan foydalanish. Bu misolda magistral tarmoq
yuboradi. yulduzsimon tarmoqqa birlashtirilgan.
Svich xabdan koʻra yaxshiroq tanlov, chunki u tarmoq boʻylab

Modem
yuboriladigan keraksiz paketlar sonini qisqartiradi, shu sababli
Modemdan kompyuter yoki tarmoqni internetga ulash uchun
tarmoqning samaradorligini oshiradi. Svichning kamchiligi
foydalaniladi. Modem kompyuterdan tarqaluvchi raqamli
shundaki, u xabga qaraganda qimmat turadi.
signalni telefon liniyalari orqali uzatish mumkin boʻlgan analog
signalga oʻzgartiradi (bu modulyatsiya qilish deb ataladi).
Bridj (Tarmoq koʻprigi) Xabar telefon liniyasining boshqa uchiga yetib borgach,
Baʼzida turli tarmoqlarni birlashtirish zarur boʻladi. Masalan, boshqa bir modem boshqa tarafdagi kompyuter tushunishi
agar yulduzsimon tarmoqdan foydalanayotgan ofis uchun signalni yana raqamli signalga oʻzgartiradi (bu
xodimlarining kompyuterlari magistral tarmoqda boʻlgan demodulyatsiya qilish deyiladi: mo + dem = modem!).
boshqa bir ofisdagi maʼlumotga kirishi kerak boʻlsa, bu
vaziyatda ikki xil turdagi tarmoqni birlashtirish kerak boʻladi.
Ikkita nooʻxshash tarmoqqa bir-biriga xabarlar yuborish
imkonini beruvchi qurilma bridj, yoki ko‘prik deb ataladi. Tarmoq sozlamalarining har xil turlarini oʻrganing, soʻng
yulduzsimon tarmoq va magistral tarmoq sxemasini chizing.
Koʻprik faqat bir xil xabarlarni boshqarish qoidasidan
foydalanuvchi tarmoqlarni ulay oladi. Ular xabar shaklini boshqa
jismoniy turdagi tarmoqqa mos tushishi uchun oʻzgartiradi.
Masalan, 4.04-rasmda koʻrsatilgan yulduzsimon va magistral Kompyuter tarmog‘ida Wi-Fi va Bluetooth
tarmoqlar uchun o‘zgartiradi. Agar yulduzsimon tarmoq texnologiyasidan foydalanish
oʻz markazidagi xabdan foydalansa, unda barcha xabarlar Simsiz router sizga simsiz lokal tarmoq (WLAN) yaratish
unga ulangan qurilmalarga yuboriladi. Jumladan, koʻprikka imkonini beradi.
WLAN tarmoq uchun Wi-Fi texnologiyasidan foydalanadi. Wi- Wi-Fi tarmogʻi esa internetdan keng polosali kanal tezligidan
Fi yoqilgan qurilmalar bir-biriga tarmoq sifatida ulanadi. Agar foydalanish imkonini beradi.
noutbuk Wi-Fi tarmoq kartasiga ega boʻlsa, nisbatan qisqa
Bluetooth asosan simsiz sichqoncha, klaviatura yoki
masofaga, masalan, uy yoki ofis binosi ichida, radio signallarni
quloqchin kabi tashqi qurilmalar uchun moʻljallangan boʻlsa,
yubora va qabul qila oladi. Uzatish tezligi yuqori, shu sababli
Wi-Fi asosan foydalanuvchilarga internetdan keng polosali
odatda signal qamrovi ichida istalgan yerda ishlashingiz
kanal tezligidan foydalanish imkonini berish uchun kabelsiz
mumkin, uyingiz yoki ofisda muayyan joyga mixlanib
kompyuterlararo ulanish uchun moʻljallangan.
qolmaysiz.
Bluetooth oʻtkazish imkoniyati past qurilmalarda foydalanish
uchun qulaydir. Shu bilan birga bir-biriga yaqin qurilmalar
KALIT SOʻZLAR oʻrtasida maʼlumot uzatishda, ya’ni tezlik muammo
boʻlmaydigan hollarda foydalidir.
WLAN: noutbuk, smartfon yoki planshet kabi mobil
texnologiya foydalanuvchisiga simsiz aloqa orqali LAN Wi-Fi kompyuter tarmoqlari uchun mos keladi, chunki u tezroq
tarmoqqa ulanish imkonini beradigan simsiz lokal tarmoq. hamda uzoqroq masofadan turib foydalanish imkoniyatini
Bluetooth: kompyuter, telefon va boshqa qurilmalarda beradi. U Bluetooth texnologiyasiga qaraganda yaxshi
foydalaniladigan simsiz texnologiya bo’lib, qurilmalarga radio xavfsizlik tizimiga ega.
toʻlqinlardan foydalanib qisqa masofada oʻzaro aloqa qilish
imkonini beradi.
Mobil telefonlar orqali Bluetooth aloqasi ishlatilishi

Bluetooth [blyutus] simsiz uzatishning Wi-Fi texnologiyasiga
mumkin boʻlgan jarayonlarni tahlil qiling.
qaraganda kuchsizroq shaklidir; Bluetooth bir-biriga yaqin
boʻlgan muayyan qurilmalar oʻrtasida simsiz aloqa usulini
taʼminlash uchun ishlab chiqilgan.
Wi-Fi orqali tarmoqqa ulanish
Bluetooth texnologiyasidan quyidagilarni bajarishda
Simsiz keng polosali aloqa orqali internetga kabelsiz 45
foydalanish mumkin:
ulanishingiz mumkin. Bu uchun sizga Wi-Fi router (4.05-rasm)
• bluetooth sichqochani simsiz ulash va undan foydalanish va Wi-Fi adapterga ega kompyuter kerak boʻladi.
imkoniyatini beradi. Natijada simli sichqonchaga
qaraganda koʻproq harakatlanish erkinligini taqdim etadi;
• printerga simsiz ulanish; bu foydalanish uchun kamroq
sim talab etadi kompyuter atrofining xavfsiz boʻlishini
ta’minlaydi (qoqilib ketish uchun sim kam, 8.01-bo‘limga
qarang)
• laptop va telefon oʻrtasida aloqa maʼlumotini simsiz
sinxronlash uchun foydalaniladi;
• oʻyin kontrolleridan oʻyin konsollari bilan birga foydalanish
yoki ikki kishi bir-biriga qarshi oʻynay olishi uchun ikkita
konsolni ulash imkoniyatini beradi.
Bluetooth texnologiyasidan foydalanishning barcha shakllari
ikkita umumiy jihatga ega:
• uzatmalar diapazoni kichik boʻlishi kerak;
4.05-rasm. Aksariyat internet provayderlar o’z mijozlarini Wi-Fi
• muayyan vaqtda uzatilishi kerak boʻlgan maʼlumotlar hajmi
router bilan taʼminlaydi.
kichik bo‘lishi kerak.
Bu fakt qimmat qurilma talabiga ega murakkabroq Wi-Fi Tarmoqqa ulanish uchun joriy vaqtda mavjud tarmoqni
texnologiyasiga zarurat yoʻqligini anglatadi. koʻrish maqsadida Wi-Fi ikonkasi ustiga bosasiz. Ro‘yxatdan
Bluetooth va Wi-Fi turli standartlardan foydalanadigan simsiz uy tarmogʻingiz nomini topishingiz kerak. Sizga Internet
aloqa usullaridir. Bluetooth qisqa masofadagi tashqi qurilmani provayder (ISP – Internet Service Provider) foydalanishingiz
ulashga moʻljallangan simsiz radio tizimiga asoslanadi. uchun parol taqdim qiladi. Bu parolni odatda router tagidagi
stikerdan topish mumkin.
Agar biror (uy, ish yoki umumiy) tarmoqqa birinchi marta Bir necha soniyadan keyin ulamoqchi boʻlgan qurilma
ulanayotgan boʻlsangiz, ushbu tarmoqni tanlashingiz kerak koʻrinishi kerak. Agar qurilmaga parol kiritish kerak boʻlsa,
boʻladi. sizdan ekranda raqam terish soʻraladi.
Shundan keyin qurilma kompyuterga ulanishi kerak.
KALIT SOʻZLAR
Internet provayder: oylik to’lov evaziga internet xizmatlarini KALIT SOʻZLAR

taqdim etadigan kompaniya. Sizga internetga ulanish uchun
internet-provayder kerak boʻladi. Umumiy internet aloqasi: ICS faqat bitta ulanish va Ip-
manzildan foydalangan holda LAN tarmoqdagi bittadan koʻp
kompyuterni internetga ulash usulidir.
Bluetooth orqali tarmoqqa ulanish
Bluetooth – tashqi qurilmalarni simsiz ulash uchun standart.
Bluetooth qurilmasini kompyuterga ulash uchun, dastlab, Qanday qilib kichik tarmoq yaratish va uni
ulanishi kerak boʻlgan qurilma yoniqligini hamda uni sozlash mumkin
“discoverable (topish mumkin)” ekanligini tekshirasiz. Bu Agar kichik tarmoq yaratishni hohlasangiz, avval uning
qurilma oʻzini kompyuter tomonidan “topilishi” mumkin holda rejasini tuzib, keyin ishni shu reja boʻyicha qadam-baqadam
ekanini anglatadi. bajarsangiz, u qadar qiynalmasdan oʻz tarmogʻingizni yarata
Kompyuteringizda Bluetooth ikonkasini tanlang, soʻng Add a olasiz. 4.01-jadvalda shunday reja namunasi ishlab chiqilgan.
Device yoki Pair with a Wireless Device tugmasini bosing.
1 Barcha mavjud qurilmalar roʻyxatini Qurilmaning qayerda joylashganini koʻrsatuvchi taxminiy sxemani chizing. Bunda
tuzing. tarmoqdagi har bir kompyuterda mavjud tarmoq qurilmasini koʻrsatishingiz kerak.
2 Qaysi kompyuter ICS host boʻlishini Agar barcha kompyuterlarning bitta internet aloqasi va IP-manzildan
46 belgilab oling. foydalanishni – umumiy internet aloqasini (ICS - Internet Connection Sharing)
– rejalashtirayotgan boʻlsangiz, qaysi kompyuter host boʻlishini belgilab olishingiz
kerak. Oʻsha kompyuter bevosita internet aloqasiga ega boʻladi va internetni
tarmoqdagi boshqa kompyuterlarga tarqatadi.
3 Foydalanish uchun tarmoq texnologiyasi Masalan, WLAN texnologiyasi.
turini belgilab oling.
4 Endi sizga kerak boʻladigan barcha Agar WLAN tarmoqni tanlagan boʻlsangiz, har bir kompyuter uchun NIC kerak
qurilmalar roʻyxatini tuzing va uni 1- boʻladi. Yana nima kerak boʻlishi mumkinligini tekshiring.
qadamda tayyorlagan roʻyxat/sxema Masalan, agar hali mavjud bo‘lmasa, internet provayderdan akkaunt ochasiz.
bilan taqqoslang. Baʼzi elementlarni sotib
olishingiz kerak boʻlishi mumkin.
5 Tarmoq adapterlarini oʻrnatish hamda Bu har bir kompyuterga tarmoq ulanishini yaratadi.
host kompyuterga modemni o’rnating.
6 Yoqing! Tarmoqqa ulanishi uchun barcha kompyuterlar, printer va boshqa tashqi
qurilmalarni yoqing.
7 Host kompyuter internetga ulanganini Host kompyuterda internet aloqasini oʻrnatish uchun yangi ulanish vositasini
tekshiring. ishga tushiring.
8 Host kompyuterda tarmoqni sozlash Bu tarmoq adapterini (NIC) sozlaydi, hamda kompyuterlarni bitta ulanish vositasidan
oynasini ishga tushiring. foydalanadigan qilib sozlaydi. Har bir kompyuterni aniqlash uchun ularga nom
kerak boʻladi. Umumiy fayllar papkasi yarating, shunda oʻsha papkaga qoʻyilgan
barcha fayllarga har bir kompyuterdan kirish mumkin boʻladi. Printerdan umumiy
foydalanish imkoniyati, shuningdek, internet aloqasi xavfsizligi ham yaratiladi.
9 Tarmoqdagi boshqa kompyuterlarda Buni tarmoqdagi har bir kompyuterda amalga oshirish kerak boʻladi. Bu jarayon
tarmoqni sozlash oynasini ishga tushiring. davomida host kompyuterda internet aloqasi mavjud ekaniga ishonch hosil
qilishingqiling,
4.01-jadval. Tarmoq yaratish rejasi.

4.01-SAVOL
Agar tizimingiz Windows 10 boʻlsa, quyidagilarni tanlash
orqali birlamchi brauzerni oʻrnatasiz: Start menyusi >
a 4.01-jadvalga qarab, tasvirlanganidek WLAN emas, Settings ikonkasi > System > Default Apps > Siljitib, pastga
Ethernet aloqasi uchun qaysi vazifalar boshqacha tushib va Web browser tugmasini bosing > Ochiladigan
boʻlishi mumkinligini sinf bilan muhokama qiling. mavjud brauzerlar roʻyxatidan oʻrnatmoqchi boʻlgan
b Birgalikda Ethernet aloqasi uchun farq qiladigan brauzeringiz nomi ustiga bosing.
bosqichlarni koʻrsatuvchi shunga oʻxshash jadval tuzing. Shuningdek, oʻzgartirishlar kiritish uchun har bir varaqni
koʻrib chiqishingiz mumkin: pop-ap blokerini yoqishingiz yoki
oʻchirishingiz, brauzer koʻrinishini oʻzgartirishingiz, brauzer
Brauzerdan foydalanish tarixini oʻchirishingiz, barcha maxfiylik sozlamalaringizni
Internetdan foydalanish uchun turli xil dasturiy ilovalar mavjud. sozlashingiz va boshqa koʻplab amallarni bajarishingiz mumkin.
4.02-SAVOL
a Sinf bilan birga imkon qadar koʻproq internet

brauzerlari roʻyxatini tuzish uchun biroz aqliy hujum
bilan mashgʻul boʻling. 4.07-rasm. Odatiy brauzerning manzil satri.
b Qaysi biridan eng koʻp foydalanasiz? Nega? Veb-saytga kirish uchun foydalaniladigan manzil Yagona
resurs lokatori (Uniform Resource Locator – URL) deb ataladi.
Qaysi brauzerni birlamchi brauzeringiz sifatida oʻrnatishni Veb-saytdagi har bir sahifa, tasvir yoki fayl yuqoridagi kabi URL
tanlashingiz mumkin; bu uchun Windows 7 yoki 8 tizimida manzilga ega.
amaldagi birlamchi brauzerni ochasiz va quyidagilarni
Masalan, https://rtmuz.uz/ URL manzilini olaylik. Bu sizni
tanlaysiz: Tools > Internet Options > Connections (4.06-
Respublika Ta’lim markazi saytining bosh sahifasiga olib
rasm). Agar allaqachon boshqa bir brauzerni oʻrnatgan
boradi; quyidagi URL manzil sizni shu saytdagi muayyan
boʻlsangiz, uning nomi shu yerda koʻrinadigan roʻyxatda paydo
manzilga olib boradi: https://rtmuz.uz/e-resurs/e-kutubxona/ 47
boʻladi. Agar roʻyxatda boʻlmasa, Select tugmasini tanlab,
media-kompetensiya. Ushbu URL manzilning turli elementlari
foydalanmoqchi boʻlgan brauzeringiz ustiga bosing va Select
4.02-jadvalda tushuntirilgan.
tugmasini bosing.
Internet Options ? X http Bu brauzer va veb-server oʻrtasidagi aloqada
foydalaniladigan protokolni bildiradi
General Security Privacy Content Connections Programs Advanced
(ushbu holatda gipermatn uzatish protokoli).
To set up an Internet connection, click Setup
Protokollar – brauzerlar va veb-serverlar bir-
Setup. birini tushuna olishi uchun aloqa maqsadida
Dial-up and Virtual Private Network settings foydalaniladigan qoidalar toʻplamidir.
Add... : Ikki nuqta, shunchaki, protokol maʼlumotlarini
manzilning qolgan qismidan ajratib turish
Add VPN...
uchun xizmat qiladi.
Remove...
// Server bilan aloqa zarurligini koʻrsatadi.
Choose Settings if you need to configure a proxy Settings
server for a connection. www Http protokol yordamida bogʻlanilishi kerak
boʻlgan server nomi.
rtmuz.uz Domen nomi, internetda muayyan joyga borish
uchun manzilga oʻxshaydi.
Local Area Network (LAN) settings

/ Bu sizning Cloud School saytidagi tub papkaga
LAN Settings do not apply to dial-up connections. LAN settings (boshqa barcha papkalar saqlanadigan papka)
Choose Settings above for dial-up settings borishni xohlashingizni koʻrsatadi.
e-resurs/ Bu tub papka ichidagi qaysi papkaga borishni
koʻrsatadi.
OK Cancel Apply
e-kutubxona/ Bu elektron resurslardagi ichki papka/papkaga
borishni koʻrsatadi.
media- e-kutubxona papkasida qaysi faylni koʻrishni
4.06-rasm Sozlamalarni oʻzgartirish uchun mavjud barcha
kompetensiya xohlashingizni koʻrsatadi.
varaqlarni koʻrsatuvchi Windows Connections varagʻi.
4.02-jadval. Qismlarga ajratilgan URL manzil.
Internetga kirish Shuningdek, elektron pochta xabariga ilova qilish orqali

Internetga ulanish uchun sizga quyidagi qurilmalar va dasturlar boshqalarga fayl ham yubora olasiz. Bunday ilova hujjatlar
kerak boʻladi: har qanday turdagi fayl boʻlishi mumkin; fayl ilova qilingan
elektron pochta xabarini qabul qilganingizda ilova qilingan fayl
• kompyuter; nomi yoki ikonkasi ustiga bosishingiz kerak va u oʻzi yozilgan
• modem yoki telefon liniyasi; dasturda ochiladi. Agar oʻsha dastur kompyuteringizda
• internet provayder (ISP); boʻlmasa, bu noqulaylik tugʻdirishi mumkin. (10-bobda
• sizni internet provayderga ulaydigan dastur; elektron pochta haqida koʻproq maʼlumot berilgan).
• internet brauzer.
Internet va intranet
Agar internetga kirish uchun telefon liniyasidan Internet – oʻzaro bogʻlangan tarmoqlarning global tarmogʻi.
foydalanayotgan boʻlsangiz, modem zarur boʻladi. Internet Internet butun dunyo boʻylab insonlarni, jamiyatlarni va
provayder sizni simsiz router, elektron pochta xizmati va mamlakatlarni bir-biri bilan bogʻlash uchun ishlatiladi;
internetga kirish imkoniyati bilan taʼminlaydi. Internet undan foydalanish 4.03-jadvalda koʻrsatilgan afzallik va
provayderda hisobingiz boʻlsa, bu ularning xizmati orqali kamchiliklarga ega. Kompaniyalar internetdan maʼlumotlar
internetga kirish uchun har oy to’lov toʻlashingizni anglatadi. topish, aloqa, uzoq masofadagi mijozlar uchun marketing,
Sizga kerak boʻladigan ikki turdagi dasturlar bor: savdo hamda bank ishlarida foydalanishi mumkin.
• sizni internet provayderga ulaydigan dastur, bu har bir Intranet maktab yoki kompaniya kabi biror tashkilot ichidagi
internet provayder uchun turlicha boʻladi; xususiy tarmoqdir. Intranet Internet texnologiyalaridan
foydalanishiga qaramasdan, global Internetdan himoyalangan.
• brauzer - Butunjahon internet tarmogʻida maʼlumot
topish va koʻrishda foydalaniladi. Tanlash uchun koʻplab Intranet xususiy hududdir, shu sababli unga kirish uchun
brauzerlar mavjud, jumladan: Microsoft Internet Explorer, foydalanuvchi nomi va parol talab etiladi. Bu uni tashkilotga
Safari, Firefox, Chrome va yana boshqalar. tegishli elektron hujjatlarni saqlash, ularga kirish va ustida
ishlash uchun xavfsiz hududga aylantiradi. Biroq barcha
48 xodimlar yoki intranet foydalanuvchilari ham uning har
Elektron pochta
bir hududiga kirish imkoniyatiga ega boʻlmaydi. U odatda
Email “elektron pochta (electronic mail)” jumlasining
tarmoqda xodimlar kirishi mumkin boʻlgan papkalar va ichki
qisqartmasi; u sizga internet va elektron tarmoqlar boʻylab
elektron pochta tizimiga egadir. 4.04-jadvalda intranetdan
elektron xabarlar yuborish va qabul qilish imkonini beruvchi
foydalanishning afzalliklari va kamchiliklari muhokama
dasturdir. Elektron pochta xabarlari juda qulay hamda
qilingan.
yuborilgandan keyin odatda bir necha soniya ichida manzilga
yetib boradi, lekin bu ularning darhol oʻqilishini kafolatlamaydi!
Internetning afzalliklari Internetning kamchiliklari
Internet butun dunyodan foydalanuvchilar kirishi mumkin Xavfsizlikning yoʻqligi buzib kirish, maʼlumotlarning
boʻlgan global tizimdir yoʻqotilishi, shaxsiy hayot daxlsizligining yoʻqligi va shaxsiy
maʼlumotlarning oʻgʻirlanishi kabi xavflarni keltirib chiqaradi
Deyarli har qanday mavzu boʻyicha yirik hajmdagi Internetdagi maʼlumotlarning sifati nazorat qilinmaydi, shu
maʼlumotlardan foydalanib tadqiqot olib borish imkonini sababli barcha maʼlumotlar ham ishonchli boʻlavermaydi; ular
beradi. Qidiruv atamangiz yoki kalit so’zingizga eng aloqador notoʻgʻri yoki noxolis boʻlishi mumkin
saytlarni topish uchun qudratli qidiruv tizimlariga ega
Turli nuqtai nazardan qaraluvchi tezkor yangiliklar Yoshga nomunosib kontent
Dunyo boʻylab tezkor aloqa Spam yoki zararli dasturlar xavfi (qarang: 8-bob)
Oʻyin-kulgi Kiber bezorilik
Aloqada qolish Mukkasidan ketish
Onlayn xizmatlar va elektron tijorat
4.03-jadval. Internetdan foydalanishning afzallik va kamchiliklari.

Intranetning afzalliklari Intranetning kamchiliklari
Axborot xavfsizligi va maxfiy maʼlumotlarga shifrlangan holda Maʼlumotlarga kirishning turli darajalaridan foydalanilgani
kirish imkoniyati sababli foydalanuvchilar parollarini xavfsiz saqlashi zarur
Maʼlumotlarga faqat tashkilot ichidagi kishilar kira oladi Ruxsatsiz kirish imkoniyatini suiisteʼmol qilish
Xodimlar oʻrtasida xavfsiz aloqa Joriy etish xarajatlari
Hamkorlik va jamoaviy ish osonlashadi, chunki ruxsat etilgan Texnik xizmat koʻrsatish xarajatlari
foydalanuvchilarning barchasi bir xil maʼlumotlarga kira oladi
Bu korporativ madaniyatni kuchaytirishi mumkin
Unumdorlik oshiradi, chunki intranet foydalanuvchilarga

maʼlumotlarni tezroq topish va koʻrish hamda oʻz vazifa va
majburiyatlariga aloqador boʻlgan dasturlardan foydalanishga
yordam bera oladi
4.04-jadval. Intranetdan foydalanishning afzallik va kamchiliklari.
Internetga kirish uchun turli qurilmalarning Noutbuk, desktop kompyuter, planshet yoki mobil
afzalliklari va kamchiliklari telefon?
Istalgan yerdan internetga kirish uchun, xohlasangiz, Hisobga olinishi kerak boʻlgan uchta masala bor:
ohlasangiz, smartfon yoki planshetni choʻntagingizda solib • Qayerda boʻlishimdan qatʼi nazar, qurilmamdan internetga
49
yurishingiz yoki ultra-yengil noutbukni ko’tarib yurishingiz kirish uchun foydalanishni xohlaymanmi?
mumkin. Agar internetdan foydalanayotganingizda katta
displeyga ega shaxsiy kompyuterning barcha imkoniyatlariga • Agar shunday boʻlsa, qanday turdagi internet aloqasidan
ega boʻlishni xohlasangiz, unda desktop kompyuter yoki foydalanishni istayman?
noutbuk eng maqbul tanlov boʻladi. • Faqat oʻqish, ish yoki uydan internetga kirishni
xohlaymanmi?
Qurilma Afzalliklari Kamchiliklari

Mobil Simsiz texnologiya yordamida istalgan joydan kirish. Portativ Internetga kirish uchun qoʻshimcha tarif rejasi
telefon internetga kirish imkoniyati. xarajati. Kichik ekran.
Shaxsiy muhit va ish muhitini alohida saqlay oladi.
Internet-kafeda internetga kirish badalini toʻlash oʻrniga
noutbukingiz uchun simsiz modem sifatida ishlatishingiz mumkin.
Planshet Portativ internetga kirish imkoniyati. Nihoyatda katta hajmdagi maʼlumotlar bilan ishlay
Simsiz texnologiya yordamida istalgan joydan ulana oladi. olmaydi. Uyali qurilma uchun haq toʻlash kerak yoki
Yoʻlda yurganda noutbukdan qulayroq. Shaxsiy kompyuteringiz internetga kirish faqat hotspotlar bilan cheklangan.
kabi koʻplab funksiyalarga ega. Smartfonga qaraganda kattaroq oʻlchamdagi ekran.
Yigʻilishda qaydlar yozish uchun smartfondan koʻra yaxshiroq.
Noutbuk Simsiz texnologiya yordamida internetga ulana oladi. Planshet Portativ internetga kirish imkoniyat, lekin mobil
yoki smartfondan koʻra kattaroq xotira sigʻimiga ega, shu telefon yoki planshetdan ogʻir.
sababli katta hajmli yuklamalar uchun yaxshiroq.
Desktop Internetdan yuklab olish uchun boshqa gadjetlarga qaraganda Portativ emas, shu sababli faqat internetga kirish
kompyuter kattaroq xotira sigʻimiga ega boʻlishi mumkin. mumkin.
Alohida klaviatura (agar monoblok boʻlmasa) va
odatda, sichqoncha kerak boʻladi.
4.05-jadval. Turli qurilmalarning afzalliklari va kamchiliklari.

Wi-Fi hotspotlar 4.02 Tarmoq muammolari va

Hotspotlarni poyezd bekatlari, aeroportlar, mehmonxonalar,
kofe-shop va restoranlar kabi jamoat joylaridan topish kommunikatsiya
mumkin. Bunday yerlarda smartfon, planshet yoki Kompyuter tarmoqlari xavfsizligi
noutbukingizni muassasaning internet xizmatiga simsiz uash 1-bob va ushbu bobning boshida baʼzi xavfsizlik masalalari
imkoningiz bo’ladi. bilan tanishasiz; bu 8-bobda ham batafsil koʻrib chiqiladi.
Hotspotlarning koʻpchiligi bepulligi va ancha oson topilishi Tarmoq xavfsizligi – bu tarmoq administratori muammolar
kabi afzalliklarga ega. yuzaga kelishining oldini olish uchun foydalanadigan siyosatdir.
Kamchiligi shundaki, agar restoranda boʻlsangiz, ushbu
“bepul” hotspotlarning baʼzilari sizdan kofe yoki taom sotib 4.04-SAVOL
olishni talab qiladi.
Uy tarmogʻingizga yana qanday Wi-Fi qurilmalar ulanishi
Internet kafe mumkin?
Internetga ulanishning yana bir usuli internet kafedagi
kompyuterlardan foydalanishdir (qarang: 4.08-rasm). Bu
Xavfsizlik faqatgina xakerlar, viruslar va zararli dasturlardan
internetga kirishning bosh usuli boʻlmaganda foydali boʻlsa-
iborat emas. Xavfsizlik muammosi, masalan, insonning bexosdan
da, bepul emas hamda boshqa koʻplab kishilar tomonidan
qilingan xatolari tufayli yuzaga kelishi mumkin. Tarmoq xavfsizligi
ishlatiladigan kompyuterlardan foydalanganda xavfsizlik
muammosi har doim ham tashqi xavflar bilan bogʻliq boʻlmaydi,
muammolari ham boʻladi (qarang: 8-bob).
balki tarmoqning vakolatli foydalanuvchilari tomonidan oddiy
xatoga yoʻl qoʻyilishi, masalan, qaysidir tugmaning notoʻgʻri
bosilishi kabi oddiy holat, tajriba yoki bilimning yetishmasligi
sababli ham ro’y beradi. Mualliflik huquqining buzilishi ham
xavfsizlik masalasidir. Maʼlumot toʻplash uchun tarmoq
50 tizimlariga kirish uchun qasddan qilinadigan boshqa harakatlar
ham mavjud, ularni tashkilotda “sanoat josusligi” deb atash
mumkin.
tarmoq muammolariga yana chaqmoq yoki shu kabi
tabiiy hodisalar sabab bo’ladi. Ammo eskirgan yoki buzuq
uskunalardan foydalanish, dasturiy taʼminotdagi nosozliklar va
xatolar kengroq tarqalgan
Internet nazorat qilinmasligini hech qachon yoddan
chiqarmaslik kerak (qarang: 9-bob, 9.2-boʻlim).
Tarmoq xavfsizligi ID kartalar yoki biometriya (qarang: bob
8.03-boʻlim kabi jismoniy vositalar tarmoq serveri manzilini
xavfsiz saqlashda foydalaniladi.
4.8-rasm. Internet-kafe.
Parol qoʻlga kiritilishining oldini olish
Agar biror shaxs tarmogʻingizga kirish imkoniga ega boʻlsa,
u tarmoq trafigini ushlab qolishi va maxfiy maʼlumotlarga
Modem rejimi kirishi mumkin. Shu sababli, routeringizning birlamchi kirish
Agar smartfoningiz boʻlsa, undan noutbukingiz uchun modem maʼlumotlari oʻzgartirilishi va lokal Wi-Fi tarmogʻingiz uchun
sifatida foydalanishingiz mumkin. Bu jarayon modem rejimi parol o’rnatilishi ham kerak.
deyiladi.
Agar shaxsda kompyuteringizga toʻgʻridan-toʻgʻri kirish
imkoniyati boʻlmasa, internet aloqasi, koʻpincha, ochiq
4.03-SAVOL
tarmoq porti orqali tizimga buzib kirishi mumkin, lekin toʻgʻri
a Modem rejimi qanday ishlashini oʻrganish uchun izlaning. sozlangan himoya devori buning oldini ola biladi.
b Agar kerakli qurilmalaringiz boʻlsa, oʻzingiz sinab koʻring Josus dastur – bu foydalanuvchining harakatlarini yozib
yoki buni amalga oshirish uchun kerakli qadamlarni oladigan va parollarni oʻgʻirlashda ishlatilishi mumkin boʻlgan
yozma yoki ogʻzaki tarzda sinfga tasvirlab bering. istalmagan dasturdir; odatda ularni oʻchirib tashlash juda qiyin
boʻladi.
Masalan, bu dasturni boshqa dasturlar kabi oʻchirishga harakat Tarmoqli aloqa

qilib koʻrsangiz, kompyuterni qayta ishga tushirganingizda uning Faksimil aloqa
yana paydo boʻlib qolganini ko’rasiz. Josuslik dasturiga qarshi
Faks mashinasi telefon tarmogʻi orqali qogʻoz hujjatning
dastur, agar doimo yangilab tursangiz, bu kabi tajovuzlardan
faksimile (ayni) nusxasini yuboradigan va qabul qiladigan
himoya qiladi.
qurilmadir. Faks – “faksimile” soʻzining qisqartmasi bo’lib,
8.03-boʻlimda samarali axborot xavfsizligi, onlayn maʼlumotlar qogʻoz hujjatni skaner qiladi va uni qabul qiluvchi faks
xavfsizligi kabi masalalar boʻyicha koʻplab maʻlumotlar mavjud mashinasiga telefon tarmogʻi orqali bora olishi uchun
boʻlib, ularning aksariyati tarmoqlarga ham tegishli. tovushga aylantiradi. Keyin qabul qiluvchi mashina tovushni
qaytadan qogʻozga aylantiradi va shu orqali asl hujjatning
Maʼlumotlarni himoya qilish toʻgʻrisidagi qonun nusxasini yaratadi. Haqiqiy qogʻozga tayangani sababli, bu
hujjatlarining tamoyillari usul faksni jismoniy yuborish deb ataladi.
Shaxsiy maʼlumotlarni xavfsiz tarzda toʻplanishi, qayta Buning aksi oʻlaroq, baʼzida e-faks deb ataluvchi faksni
ishlanishi va saqlanishiga boʻlgan talabning oshishi elektron yuborish jarayonida faksni joʻnatish uchun
maʼlumotlar maxfiyligi boʻyicha xalqaro qonunlarga ehtiyoj internetdan foydalaniladi.
tugʻdirdi. Hozir dunyoda shaxsiy maʼlumotlar bilan ishlashni
Faksni elektron yuborishning afzalliklari:
tartibga soluvchi koʻplab qonunlar mavjud. Bunday global
talab qonunlarning turli davlatlarda keskin farq qilishiga sabab • qoʻshimcha qurilma, dastur yoki telefon liniyalarini talab
boʻldi. Biroq ularda quyidagi umumiy mavzular mavjud: qilmaydi;
• qogʻozsiz aloqani taklif qiladi, shu sababli atrof-muhitga
• maʼlumotlardan qay tarzda foydalanish va ularni kimlarga
ancha zararsiz;
taqdim qilish;
• dunyoning istalgan nuqtasidan elektron pochta xabarlarini
• kishilar haqidagi qanday maʼlumotlar toʻplanishi va keyin yuborish yoki qabul qilish kabi osongina fakslarni yuborishi
ulardan qanday foydalanilishi mumkinligi toʻgʻrisidagi va qabul qilishi mumkin;
individual tanlov;
• bu fakslarga kirish uchun smartfon yoki planshetdan
• kishilarning o’zlariga taaluqli saqlangan maʼlumotlarga kirishi 51
foydalana olasiz.
va ularni oʻzgartirish yoki oʻchirish huquqi bor yoki yo’qligi;
• shaxsiy maʼlumotlarni himoya qilish uchun ularni qanday Elektron pochta aloqasi va ilova hujjatlar
boshqarish boʻyicha tashkilotlarga qoʻyiladigan talab; Elektron aloqa (elektron pochta) – bu kompyuterlar
tomonidan yuboriladigan va qabul qilinadigan xabarlardir;
• agar boshqa mamlakatda hech boʻlmaganda maʼlumot
xabarning oʻzi matn shaklida boʻladi, lekin xabarga “ilova
manbasi hisoblangan mamlakatdagidek ishonchli
hujjat” sifatida boshqa turdagi fayllar ham yuborilishi mumkin.
muqobil qonunlar boʻlmasa, bunday mamlakatga shaxsiy
maʼlumotlarni yubormaslik haqidagi talab.
Elektron pochta va faksdan foydalanishning
4.05-SAVOL
afzalliklari va kamchiliklari
4.05-jadval. ushbu ikki aloqa mexanizmini taqqoslaydi.
a Siz yashaydigan davlatda muayyan qoidalar bor
yoki yoʻqligini aniqlash uchun maʼlumotlar himoyasi
masalasini oʻrganing.
b Juft yoki guruh boʻlib ishlang: maʼlumotlar himoyasi
boʻyicha qonunlarda oʻzingiz koʻrishni xohlaydigan
tamoyillar roʻyxatini tuzing.
Faks Elektron pochta

Maʼlumotni maxfiy saqlash mumkin Maʼlumotning maxfiy qolishi uchun shifrlash zarur
Fakslarni bloklab boʻlmaydi Xabarlarni bloklash mumkin
Fakslarni spam xabar sifatida filtrlab boʻlmaydi Spam xabarlarni filtrlash oson
Faks xabari shaklida yuborilgan hujjatlarda virus boʻlmaydi Ilova hujjatlarda viruslar boʻlishi mumkin.
4.05-jadval. Faks va elektron pochta xabarlarini taqqoslash.

4.06-SAVOL
Audio konferensiya ishga tushirishning turli usullari va
texnologiyalari mavjud. Koʻplab telefon kompaniyalari uch
Faks va elektron pochtadan foydalanish oʻrtasidagi kishilik qoʻngʻiroqni amalga oshirish imkonini taklif etadi.
farqlarni muhokama qiling hamda 4.05-jadvalda Bunda siz ikki kishiga ikkita alohida liniyadan qoʻngʻiroq
yetishmayotgan kataklarni toʻldirishga harakat qiling. qilib, keyin guruh hosil qilish uchun ularni birlashtirasiz. Bu
guruhdagi uch kishilik qoʻngʻiroq funksiyasiga ega har bir kishi
suhbatga yana ikki kishini qoʻshish orqali majlisni kengaytira
Video-konferensiya
olishini anglatadi.
Videokonferensiya turli manzillarda boʻlgan kishilarga kamera
va mikrofon oldida oʻtirgan holda bir-birini koʻrib, gaplashish Shuningdek, audio konferensiyani kompyuter va internetdan
imkonini beradi (qarang: 4.09-rasm). Bu vaqt va safar foydalanib ham amalga oshirish mumkinligi katta-kichik
xarajatlarini tejaydi. turdagi barcha kompaniyalar va jismoniy shaxslarning ushbu
xizmatdan foydalanishiga imkon yaratadi.
Veb-konferensiya
Veb-konferensiya – bu jonli uchrashuv boʻlib, taʼlim, hamkorlik
yoki marketing kabi maqsadlarda yoxud shunchaki, internet
orqali suhbatlashish uchun tashkil etiladi.
Bu usul interaktiv bo’lib, unda taqdimot, video, fayllarni
ulashish yoki ilovalar kabi multimedia vositalaridan,
shuningdek, annotatsiya vositalariga ega virtual doskadan
ham foydalanish mumkin. Amalda hamma bir xonada boʻlgan
payti qila oladiganlaringizning deyarli barchasini bajara olasiz.
Ehtiyojingizga qarab, quyidagi funksiyalarni qo’llang,
52 jumladan:
• veb-kamerangizni yoqish yoki yoqmaslik;
4.09-rasm. Video konferensiya jarayoni.
• nimadir demoqchi ekaningizni koʻrsatish maqsadida
koʻtarilgan qoʻlni ifodalovchi ikonkani bosish;
Video-konferensiya uchun quyidagi qurilmalar kerak boʻladi:
• konferensiya vaqtida qaydlar yozish va keyinchalik ularni
• video kamera;
oʻzingizga elektron tarzda yuborish;
• displey ekrani;
• taqdimot qilayotgan vaqtingizda xalal bermasliklari uchun
• mikrofon; ovozni oʻchirib qoʻyish;
• karnaylar; • uchrashuvning maxfiyligini taʼminlash uchun qulf
• yuqori tezlikdagi tarmoq / internet aloqasi. funksiyasini ishlatish.
• Leave Meeting varianti.
Audio konferensiya
Audio konferensiya – alohida abonentlar orasida telefon
uskunasi orqali oʻtkaziladigan majlisdir. Shu tarzda u turli
manzillarda boʻlgan kishilarga bir-biri bilan guruh boʻlib
suhbatlashish imkonini beradi.
Koʻpchilikda telefon borligi va undan foydalanish oson ekanligi
sababli audio konferensiya ish majlislarini oʻtkazishning oddiy
usulidir.
Xulosa
● Xablar va svichlar oʻxshashdek koʻrinadi, lekin ularning signallar bilan ishlash usuli turlicha.
● LAN tarmoq yaratish oson, hamyonbop, WAN yoki WLAN tarmoqdan tezroq va xavfsizroq. U kichik geografik hudud bilan
cheklanadi.
● WLAN tarmoq kabellarsiz ishlaydi, shu sababli kompyuterlar va qurilmalar tez-tez bir-joydan ikki joyga ko’chiriladigan vaziyatlar
uchun foydalidir. U LAN tarmoqdan biroz sekinroq, lekin oʻrnatish arzon, sozlash oson.
● WAN tarmoq qimmat va uni oʻrnatish LAN yoki WLAN tarmoqqa qaraganda ancha oson. U LAN tarmoqdan sekinroq, lekin geografik
hudud bilan cheklanmaydi.
● Tarmoq qurilmalariga xablar, koʻpriklar, svichlar va routerlar kiradi.
● Tarmoqlar printer kabi qurilmalardan birgalikda foydalanish, dasturlar yoki fayllarni ulashish imkonini berishi sababli ham qadrlidir.
● Brauzerlar, elektron pochta dasturlari va internet provayder internet orqali aloqa qilish imkonini beradi.
● Wi-FI va Bluetooth tarmoqdagi aloqaning simsiz shakllaridir.
● Faks, elektron pochta va video konferensiya aloqa usullaridir.
● Internet barcha uchun ochiq.
● Intranetlar tashkilotlar tomonidan yaratiladi va ularga kirish qatʼiy nazorat qilinadi.
● Tarmoq ID, parol va autentifikatsiya texnikasi tarmoqlarda foydalanuvchilarni aniqlash uchun ishlatiladi.
● Maʼlumotlarni parollar, brandmauerlar va shifrlash usullari bilan himoyalash mumkin. 53

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 4.02. Internetdan ko’ra intranetdan foydalanishning ustunlik
Darsligingizga yozmang. jihatlarini toʻliq tasvirlab bering. [3]
4.01. a Tashkilot mustaqil kompyuterlardan foydalanadi ……………………………………………………………
va ularni mahalliy tarmoqqa ulashni xohlaydi.
Kompyuterlarning LAN tarmoqqa ulanishiga imkon ……………………………………………………………
beruvchi ikkita qurilmani ayting. [2]
……………………………………………………………
1 ………………………………………………………
……………………………………………………………
2 ………………………………………………………
……………………………………………………………
b Ikkita turli tarmoq birlashtirilishi kerak. Ularni
birlashtirish uchun ishlatiladigan qurilma nomini 4.03. Video konferensiya uchun zarur boʻlgan toʻrtta
ayting. Tanlovingizni tushuntiring. [2] qurilmani sanang. [4]
………………………………………………………… a ……………………………………………………………
………………………………………………………… b ……………………………………………………………
………………………………………………………… c ……………………………………………………………
………………………………………………………… d ……………………………………………………………
Daftaringizda quyidagi savollarga javob yozing. 4.05. Restoran biznesida allaqachon bir nechta kompyuterlar
Darsligingizga yozmang. mavjud va ularni bitta tarmoqqa birlashtirish
masalasini koʻrib chiqishmoqda. Tadirkorlar kelajakda
4.04. Mahalliy tarmoqni (LAN) tasvirlang. [3]
boshqa restoranlar ham ochmoqchi. Ular qanday
…………………………………………………………… turdagi tarmoq oʻzlari uchun eng yaxshi boʻlishini
muhokama qilmoqda: LAN, WLAN yoki WAN tarmoq.
……………………………………………………………
Ushbu turdagi tarmoqlar orasidagi farqlarni tasvirlang,
…………………………………………………………… ulardan birini tavsiya qilib, fikringizni asoslang. [6]
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
54
5-bob:
Axborot texnologiyalarining ta’siri 55
Taʼlim maqsadlari
Bu boʻlimni tugatganingizda:
■ ATning bandlikka taʼsiri;
■ tashkilotlarning ish uslublariga ATning taʼsiri;
■ uyingizdagi mikroprotsessorli qurilmalarga ATning taʼsiri;
■ ATdan uzoq muddat davomida foydalanish bilan bogʻliq salomatlik muammolari haqida bilib olasiz.
5-bob haqida umumiy Hisobxona xodimlari
maʼlumot Saodat Moliya boshqarmasining Hisobxona boʻlimida

Bu bobda AKT bizga qanday taʼsir oʻtkazayotganini koʻrib ishlardi. Uning boʻlimiga kompyuter tizimlari tatbiq etila
chiqamiz. boshlagach, u ishchilarning maoshlari va ish haqini
hisoblashda foydalaniladigan maxsus dasturiy ilovalarni
Kompyuterlar paydo boʻlganidan beri bizning ishlash
ishlatishni oʻrgatuvchi kursga borish uchun ariza
uslublarimiz tubdan oʻzgardi. Kundalik hayotimizda ATdan
topshirdi. Uning boʻlimidagi aksariyat ishchilar ishdan
foydalanish natijasida koʻplab ijobiy o’zgarishlar kuzatildi,
boʻshatildi, biroq u kursni tugatib keldi va korxonada
biroq alohida urgʻu berilishi kerak boʻlgan bir nechta salbiy
ishda qolishga muvaffaq boʻldi.
jihatlar ham mavjud.
U boshqa vazifa uchun kerakli koʻnikmalarni oʻrganish
Ulkan oʻzgarishlarga guvoh boʻlgan sohalardan biri – bandlikdir;
orqali ishini oʻzgartirdi. Bu qayta tayyorlash deyiladi.
kasblarning koʻplab turlari oʻzgardi va baʼzilari butunlay yoʻq
boʻlib ketdi. Bundan tashqari, ish soatlari modeli ham oʻzgardi va
bu koʻplab insonlarning turmush sifatiga taʼsir koʻrsatdi, masalan,
odamlar bilan koʻproq muloqot qilish uchun koʻproq boʻsh vaqt KALIT SOʻZLAR
paydo boʻldi.
Qayta tayyorlash: kishilarning boshqa ishga kerakli boʻlgan
Ammo muayyan AT uskunalarni haddan ortiq ishlatish yangi koʻnikmalarni oʻrganish orqali ishini oʻzgartirishi.
oqibatida doimiy zoʻriqishdan shikastlanish (RSI) kabi
mushaklarga oid kasalliklarar, koʻz salomatligi muammolari
singari AT uskunalardan foydalanish bilan bogʻliq xavflar Hisobxona xodimlari elektron jadval dasturlaridan mohirona
koʻproq uchramoqda. Xususan, RSI bir harakat koʻp marta foydalana olishi va kompyuter hamda avtomatlashtirilgan
takrorlanganda, masalan, klaviatura, sichqoncha yoki ekrandan tizimlarni puxta bilishi kerak. Shuningdek, kompaniyalar tashqi
uzoq vaqt foydalanganingizda paydo boʻladi. RSI xastaligini buxgalteriya xizmatlariga obuna boʻlishi mumkin, shunda
56 haddan ortiq mukkasidan ketish kasalligi deb hisoblash hisobchi ushbu xizmatning maxsus dasturidan foydalanadi;
mumkin. shu sababli ular yangi dasturni qiynalmasdan, bemalol oʻrgana
oladigan boʻlishi lozim.
Ushbu bobda mikroprotsessor moʻjizalari ham tadqiq qilinadi,
chunki ular yer yuzidagi deyarli har bir xonadonda bor. Maʼmuriyatdagi ishini saqlab qolgan xodimlar yangi
texnologiyalarni oʻrganishiga toʻgʻri keldi va ularning ishi ancha
Va nihoyat, AKT va undan foydalanish qay tarzda oʻzgarib ketdi. Biroq endi koʻpincha ishlar aniq vaqtlarda
salomatligimizga taʼsir qilishini koʻrib chiqamiz. Biz salomatlik bajarilishi shart boʻlmay qolgani ijobiy oʻzgarish bo’ldi. Shu
uchun baʼzi yirik xatarlarni aniqlaymiz va ularning oldini olish tariqa, ishchilar ish soatlarini oilaviy majburiyatlariga moslab
yoʻllarini taklif etamiz; kompyuter tizimlarida uchraydigan baʼzi rejalashtirish imkoniga ega boʻlishi mumkin.
xavfsizlik masalalarini – kabellardan tortib elektr taʼminoti
uskunalari va mahkamlash anjomlarigacha o’rganamiz.
Matn terish
Mikroprotsessorlar – kompyuterlar ichida uchraydigan AT matn terish byurosi haqidagi eskicha tushunchani
dasturlanadigan kichik protsessorlardir. Ular raqamli axborotni oʻzgartirishga yordam berdi (5.01-rasm), shu sababli hozirda
kirish maʼlumoti sifatida qabul qiladi va xotirada saqlangan aksariyat hujjatlar yozuv mashinkasida yozilmaydi. Ular
koʻrsatmalarni tahlil qilib, soʻralgan natijani chiqarib beradi. ancha professional koʻrinish olgan, chunki maxsus dasturlar
Kompyuter tizimi ishga yaroqli boʻlishi uchun kiritish va yordamida kompyuterda tayyorlanadi yoki ishlov beriladi.
chiqarish qurilmalarining ulangan boʻlishi talab etiladi. Kompyuterdan foydalanuvchi deyarli barcha professional
a b
5.01 ATning bandlikka taʼsiri
Ish uslublaridagi oʻzgarish
Buxgalteriya xodimlari, matn teruvchilar va avtomobil ishlab
chiqarish ishchilari kabi bir qancha soha vakillarining ish oʻrnini
kompyuterlar egallagach, ofislarda ishchilar soni kamaydi.
5.01-rasm. (a) Eskicha matn terish byurosi (b) Keng tarqalgan,

zamonaviy matn terish jarayoni.
5-bob: Axborot texnologiyalarining ta’siri
koʻrinishga ega ushbu hujjatlarni tayyorlay oladi. Shu tarzda, Avtomobilning turli qismlarini qurish yoki yigʻish, liniyaning
kompyuterlar va printerlar sababli matn terish kasbi keraksiz qaysi qismida ishlayotganingizga qarab, turli amaliy
boʻlib qoldi. koʻnikma va bilimlarni talab qilardi. Har bir mutaxassis ishchi
oʻzining muayyan sohasi boʻyicha oʻqigan boʻlishi kerak edi.
5.01-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT Yig’ish liniyasida esa, yuqori standartga qaramasdan, ular
bajaradigan yagona narsa shu boʻlardi.
Qoʻlda yozish tez orada oʻtmishga aylanishi mumkinligi
ehtimolini muhokama qiling.
Azamat boʻyoq sepish boʻyicha oʻqigandi va aynan
Sizningcha, yaqin kelajakda yana qanday turdagi ishlar
keraksiz boʻlib qolish xavfi ostida boʻlishi mumkin? shu ishga ixtisoslashgandi. Bu yuqori malaka talab
qiladigan, biroq zararli ish bo’lib har kuni foydalaniladigan
boʻyoqlardagi kimyoviy toksinlar uzoq muddatda
uning sogʻligʻiga halokatli taʼsir qilishi mumkin edi.
Avtomobil ishlab chiqarish sohasi xodimlari Uning tajribasi, yigʻish liniyasidagi keyingi avtomobilni
Sanoat inqilobidan oldin yigʻish liniyasining konsepsiyasi aniq boʻyashga kirishishdan oldin, ish qoniqarli darajada
edi: individual ishchilar sodda uskunalar yordamida butun bajarilganini bilishga yordam berardi. Baʼzida natija
mahsulotning bir qismini qoʻlda yasash boʻyicha muayyan u qadar yaxshi boʻlmasa, qaytadan boʻyashiga toʻgʻri
mutaxassislik sohasiga masʼul boʻlgan. kelardi.
Kompaniya bo’yovchi robotlarni joriy qilganda,
u pensiyaga chiqishga majbur boʻldi (5.02-rasm).
Kompaniya robotlardan juda mamnun, chunki ular
a vaqtni har safar juda toʻgʻri belgilaydi. Bu tugallangan
avtomobil imkon qadar darajada mukammal ekanini
anglatadi. Shuningdek, robotlar avtomatlashtirilgani
sababli narxlar ham pastroq boʻladi, bu kamroq odam
ishga qabul qilinishini bildiradi. Avtomobil korpusining 57
sifati juda yuqori va narxi esa arzonroq boʻlgani sababli
savdo hajmi oshadi.
Lekin Azamatdagi amaliy koʻnikmalarga ega kishilar
boshqa qolmadi. Tez orada odamzot ishni faqat koʻrish
qobiliyati va qoʻl mehnati bilangina bajarishi mumkinligini
eslaydigan hech kimsa qolmaydi. Mashinalar odamlarning
vazifalarini ortiq toʻgʻri bajara olmasa, nima boʻladi?
Koʻnikmalarning bu tarzda yoʻqolishi malakasizlantirish
deb ataladi. Malakasizlantirish malakali insonlarning
b oʻrnini texnologiyalar egallashi, ularni boshqaruvchi
odamlardan esa kamroq koʻnikmalar talab etilishini
anglatadi. Lekin malakali ishchilarning oʻrnini toʻlaligicha
robotlar tomonidan egallanishi malakasizlantirish
tushunchasidan biroz farq qiladi
Bir tomondan Azamat xursand: avvallari oʻgʻli uning izidan
borib, yuqori malaka talab etiladigan, ammo xavfli ishini
oʻrganishga shogirdlikka tushmoqchi edi. Endi esa, u
boʻyoq konteynerlarini taxlovchi robotlar boshqariladigan
nazorat xonasidan ish topdi. Bu ish ham Azamat dek
malakali boʻlishni hamda tayyorgarlikdan o’tishni talab
etadi. U malakali deyishadi. U oʻzichalik malakali boʻlmagan
5.02-rasm. (a) Yigʻish liniyasi ishchilaridan foydalanayotgan texnik usta bilan yonma-yon ishlaydi, biroq usta undan
holda avtomobil ishlab chiqarish. (b) Robotlardan shogirdlik maqomida saboq olmoqda. U yarim malakali
foydalanadigan zamonaviy sanoat. usta.
KALIT SOʻZLAR broshyuralar va varaqalarni tarqatish kabi baʼzi anʼanaviy

marketing usullari bilan bogʻliq ish oʻrinlarning qisqarishiga
Malakasizlantirish: malaka talab etiladigan ishni qilib sabab boʻladi.
kelayotgan kishilarning oʻrnini kamroq koʻnikmaga ega
operatorlar tomonidan boshqariladigan texnologiyalar
egallashi, shu tarzda, kompaniyada pul tejalishi. KALIT SOʻZLAR
VOIP: Ovozni internet orqali yuborish protokoli.
Ish joylaridagi ATga ixtisoslashuv

Bugunning AT tizimlari ish joyida yanada ixtisoslashgan AT sababli ish bilan bandlikning oshishi
kompyuter koʻnikmalari va qobiliyatlarini talab qiladi. Yuqorida tasvirlangan baʼzi ish oʻrinlarining qisqarishi
Dunyodagi talab eng yuqori boʻlgan ishlarning 80% AT kuzatilgan boʻlsa-da, veb-sayt dizaynerligi, kompyuter
sohasiga aloqador. Ish turlari jadallik bilan oshib bormoqda, dasturchiligi va yetkazib berish haydovchiligi kabi boshqa
chunki har bir ish turi juda ixtisoslashgan AT koʻnikmalari sohalarda ish bilan bandlik darajasi oshgan.
va qobiliyatlarini talab qiladi. Bularning baʼzilari “bir umrlik”
ish emas, aksincha, qisqa muddatli shartnoma asosidagi Veb-sayt dizaynerlari
ishga aylangan. Bundan tashqari, baʼzi ixtisoslashgan AT Veb-sayt dizaynerlarining ishi faqat internet paydo boʻlgandan
amaliy koʻnikmalari kishini qisqa muddat ichida dunyoning keyin boshlandi va mehnat bozorida nisbatan yangi soha
bir chekkasidan ikkinchi chekkasiga olib bora oladi. Mehnat hisoblanadi. Dastlab, faqatgina ilgʻor amaliy kompyuter
bozoriga kirayotgan yoshlar orasida bir vaqtning oʻzida koʻnikmalariga ega kishilar veb-saytlar ishlab chiqa olgan.
bir nechta kompaniya va tashkilotlar bilan bittadan koʻp Hozirgi kunda esa kompyuter foydalanuvchilarining salmoqli
shartnoma tuzish hollari tez-tez uchrab turadi. Kompyuter qismi oʻz veb-saytlarini ishlab chiqish va yaratishni uddalay
fanlari sohasida oʻqigan, lekin ixtisosligi veb-ilovalar emas, oladi, chunki dasturlar foydalanishga qulay va intuitivdir.
maʼlumotlar bazasi boʻlgan kishi bunga misol boʻla oladi. Bundan tashqari, veb-sayt yaratish uchun mavjud bepul
Bularning har biri juda xususiy amaliy koʻnikmadir, ikkala soha manbalar va dasturlar paketlari soni bir necha yil oldingiga
58 vakili ham oliy taʼlimda kompyuter fanlari sohasida oʻqigan qaraganda nisbatan koʻp.
boʻlsa-da, bir-birining ishini qila olishi shart emas. Muqobil
Kunning har daqiqasida internetga millionlab veb-saytlar
ravishda, kishilar dasturlash boʻyicha ilmiy daraja dasturida
qoʻshilmoqda va bu hozirda millionlab kishilar veb-sayt
oʻqigan boʻlishi shart emas, balki bepul MOOC (Massive Open
yaratayotganini anglatadi. Veb-saytlarni qanday qilib ishlab
Online Courses - ommaviy ochiq onlayn kurslar)dan biri orqali
chiqish va yaratish oʻn besh yilcha oldin taʼlim muassasalarida
veb-ilovalar yoki maʼlumotlar bazasi boʻyicha bitta kursni
oʻqitilmagan, lekin hozirda oʻrta va oliy taʼlim dargoxlarida veb-
oʻrgangan boʻlishi mumkin.
saytlarni loyihalashtirish va yaratish boʻyicha koʻplab kurslar
mavjud (5.03-rasm).
Aqlli ish uslublari
Videokonferensiya va VOIP (Voice over IP) kabi texnologiyalar
yordamidagi onlayn hamkorlik oʻtmishdagi baʼzi ish
uslublarini oʻzgartirib yuborgan. Oʻquv tadbirlarini endilikda
videokonferensiya dasturlari yoki internet telefoniya
yordamida vebinarlar hamda sinxron telekommunikatsiyalar
orqali onlayn shaklga oʻtkazish mumkin. Bunda trening,
konferensiya va uchrashuvlar uchun ijtimoiy tarmoqlarga
oʻxshash dasturlar yordamida hamkasblar real vaqtda onlayn
yoki nosinxron tarzda uchrashadi. Baʼzi kompaniyalar koʻp
beriladigan savollarga javob berish uchun avtomatlashtirilgan
telefon xabarlaridan foydalanadi. Koʻp mijozlar bunday
shaxssiz telefon muloqotlarni yoqtirmaydi, lekin bu operator
xodimlar sonini qisqartirish orqali kompaniyalarning ancha
mablagʻni tejaydi. Xuddi shuningdek, avtomatlashtirilgan
telefon marketing hamdir. Virusli marketing kishilarni
marketing materiallarini bir-biriga ulashishga undaydi, natijada 5.03-rasm. Sayt ishlab chiqayotgan oʻquvchilar.
Veb-saytlarning oddiy turlaridan tortib juda murakkab Baʼzi kompaniyalar oʻz ehtiyojlari uchun maxsus kompyuter
turlarigacha mavjud. Aytaylik, ijtimoiy klubga tizimlarini ishlab chiqish maqsadida kompyuter dasturchilarini
foydalanuvchilarga tadbirlarning sanasi va vaqti kabi yollaydi. Bunday hollarda, dastur buyurtma asosida ishlab
maʼlumotlarga ulanishga, potensial aʼzolarga klub tarixi va chiqiladi. Baʼzida tayyor standart dasturlar toʻplamlarini sotib
rivojlanishi haqida maʼlumot berishga yaroqli, oddiy veb- olishingiz mumkin, masalan, matn protsessori, elektron jadval,
sayt kerak bo’ladi. Shuningdek, u kontakt maʼlumotlarini taqdimot va bosma nashrlarni tayyorlash dasturlariga (DTP)
ko’rsatgan foydalanuvchilarga klubdagi asosiy kishilar bilan ega odatiy “ofis toʻplami” toʻplam sifatida sotiladi. Ushbu
bogʻlanish imkonini beradi. Veb-saytning bunday turlari kompyuter dasturlari ham dasturchilar tomonidan yaratilgan.
yuqori texnik mahoratni talab qilmaydi hamda veb-dizayner Ular mazkur dasturlarni doimiy ravishda takomillashtirib
sifatida ishlamaydigan odamlar ham ularni loyihalashtirib, boradi (Office 2007, Office 2010, Office 365, va h.k.).
yarata oladi. Biroq murakkab turdagi masalan, bank,
davlat xizmatlari va katta chakana savdo bizneslari kabi
5.01-SAVOL
kompaniyalar foydalanadigan veb-saytlar uchun malakali
veb-dizaynerlarning mahorati va tajribasi talab qilinadi. Kompyuter dasturchilari ishiga yordam berish uchun
Veb-dizaynerlar foydalanuvchilar maʼlumot kiritish, real zarur boʻlgan boshqa kasb turlarini tasavvur qila olasizmi?
vaqt rejimida oʻz soʻrovlari natijalarini olish (masalan, chipta
buyurtma qilish) hamda elektron xabarlar yuborish imkoniga
ega interaktiv saytlarni yarata olishi kerak. Yanada murakkab
veb-saytlar foydalanuvchilarga veb-saytdagi kompaniya bilan Yetkazib berish haydovchilari
munosabatlarini kuzatib borishi mumkin boʻlgan maydonga Onlayn xarid va elektron tijorat nihoyatda ommalashib
joylashtiradi. Elektron tijorat veb-saytlari veb-dizaynerdan borayotgani sababli, yetkazib berish xizmatlariga
barcha mijoz yoki xaridorlarning maʼlumotlarini saqlash va boʻlgan ehtiyoj oshib bormoqda. Internetdan deyarli
ularning barcha tranzaksiyalarini yozib olish uchun ichki hamma narsani buyurtma qila olasiz va ular juda qisqa
maʼlumotlar bazasi yaratishni talab qiladi. Veb-sayt ishlab vaqt ichida ostonangizga yetkazib beriladi. Dunyoning
chiqilayotganda yana bir nihoyatda muhim jihat – xavfsizlikdir, istalgan nuqtasidan mahsulot buyurtma qilishingiz,
chunki xakerlar ham kompyuter dasturchilari, Shu sababli, mahsulotlaringiz baʼzida ularni qabul qilib olguningizga 59
veb-sayt dizaynerining texnik mahorati ular yasaydigan veb- qadar uzoq masofani bosib oʻtishi mumkin. Yetkazib berish
saytlarning xavfsizlik darajasi bilan belgilanadi. xizmatlarini taklif etuvchi onlayn doʻkonlar soni oʻsib, hozirda
faoliyat yuritayotgan koʻplab kuryerlik kompaniyalarida
yanada koʻproq yetkazib berish haydovchilari kerak
5.02-QO‘SHIMCHA MASHGʻULOT boʻlmoqda.
Veb-sayt dizaynerlariga yordam berish uchun yaratilgan

barcha yangi kasblarning roʻyxatini tuzing. Yangi kasb
boʻlgan veb-sayt dizaynerligi boshqa sohalardagi
bandlikni qay darajada oshirganini taʼriflang.
Kompyuter dasturchilari
Kompyuter dasturchilik ishi insonlarga mashinalar bilan aloqa
qilishga yordam beradigan maxsus kod tilidan foydalanishdan
iborat. Bugungi kunda yuzlab xildagi turli kompyuter dasturlash
tillaridan foydalaniladi. Koʻp kompyuter dasturchilari muayyan
kompyuter tizimlarini ishlab chiqish uchun bittadan ortiq tildan
foydalana oladi. Bugungi kunda kompyuter dasturchilikni
alohida oʻrganmagan barcha – yosh-u qari, jamiyatning hamma
qatlamlari vakillari dasturlay oladi. Kishilarga dasturlashni
oʻrgatadigan koʻp sonli onlayn darslar mavjud.
Kompyuter dasturchiligi kasbi ham nisbatan yangi kasb turidir,
u kopmyuterlar paydo boʻlmasidan oldin mavjud boʻlmagan.
Dasturchilar taʼlim, koʻngil ochish, salomatlik, moliya va 5.04-rasm. Onlayn buyurtma qilingan mahsulotlarni yetkazib
boshqa koʻplab sohalar uchun kompyuter tizimlarini yaratadi. berish tobora ommalashib bormoqda.
5.02 Tashkilotlarning ish Ish oʻrnini boʻlishish boʻlishuvchi xodimlarning oʻz ish vaqtlarini
oʻzaro belgilashlariga imkon beradigan darajada erkin bo’ladi.
uslublariga ATning taʼsiri
Oʻtmishda aksariyat ishlar har hafta dushanbadan jumagacha
erta tongda boshlanib, tushdan keyin taxminan beshda
5.03 Uydagi mikroprotsessor
yakunlanardi. Biroq endilikda AT masofadan turib ishlash va tomonidan boshqariladigan
qayerda boʻlishingizdan qatʼi nazar, ofis bilan aloqada boʻlish
imkoniyatining jiddiy omili boʻldi. Bu shuni anglatadiki, ish
qurilmalar
har tong boradigan joyingiz boʻlishi shart emas, aksincha, u Mikroprotsessorlarning turmush tarziga ijobiy
xodimni ham, ish-beruvchini ham qoniqtirsa, istalgan yerdan taʼsirlari
va istalgan paytda bajarilishi mumkin boʻlgan mashgʻulotga Mikroprotsessorlarni kir yuvish mashinalari, televizor pultlari,
aylanmoqda. Masalan, yuqori tezlikdagi keng polosali va idish yuvish mashinalari, mikrotoʻlqinli pechlar, muzlatkichlar,
mobil tarmoqlar orqali virtual uchrashuvlarni oʻtkazish himoya signallari tizimlari, robot changyutkichlar va shu
imkonini beradigan dasturlardan foydalanish mumkin. kabi boshqa koʻplab uy jihozlarida uchratish mumkin.
Universitetlar onlayn kurslar taklif eta oladi, bunda oʻqituvchi Mikroprotsessorli uskunalaning keng tarqalishi insonlarga
va talabalarning barchasi turli mamlakatlarda boʻlgan holda, koʻproq boʻsh vaqtga ega boʻlish imkonini beradi, chunki bu
nosinxron tarzda aloqa qilish uchun universitet forumlaridan qurilmalardan foydalanib uy ishlarini bajarishga, ularni qoʻlda
foydalaniladi. Kommunikatsiya dasturi tufayli, siz loyihalar bajarishdan koʻra, kam vaqt sarflanadi. Hatto televizoringizni
yoki hujjatlar ustida ishlash uchun masofadan turib ish siz boʻlmagan paytda sevimli dasturingizni yozib oladigan qilib
beruvchining LAN tarmogʻiga kira olasiz, shartnomalar va dasturlashingiz mumkin.
hujjatlarni elektron pochta orqali almashish yoki mavjud turli
dasturlar yordamida sinxron yigʻilishlar oʻtkazish mumkin.
Ish odatlaridagi oʻzgarishlardan yana biri shuki,
kompaniyalar ish joyini boʻlishishni taklif etishlari
60 mumkin, Bunda ish yuklamasi va soatlari ikki yoki undan
ortiq kishilar tomonidan boʻlib olinadi. Erkin ish grafigi
yana kishilarga siqilgan ish soatlarida ishlash imkonini
beradi, bunda haftasiga 40 soatlik odatiy ish vaqtini qisqaroq
vaqtda tugatish mumkin.
KALIT SOʻZLAR
Toʻliqsiz ish kuni: haftasiga odatdagidan kamroq soat

ishlash.
Erkin ish grafigi: xodimning ishni oʻziga qulay vaqtda
bajarishi: ish ertalabki 9 dan kechki 5 gacha boʻlgan anʼanaviy 5.05-rasm. Zamonaviy oshxona.
vaqtda bajarilishi shart emas.
Ish joyini boʻlishish: ish joyining ikki yoki undan ortiq Mikroprotsessorlarning arzonligi natijasida ulardan foydalanish
xodimlar oʻrtasida boʻlinishi. nihoyatda keng tarqaldi. Hayotimizni osonlashtiruvchi gadjet-u
Siqilgan ish soatlari: bir yoki ikki ish haftasidagi ish kunlari uskunalar sonining tobora oshib borayotgani va ijtimoiy
sonini kamaytirish uchun kunlik ish soatlari sonini oshirish. munosabatlar uchun koʻproq boʻsh vaqt yaratayotgani buning
isbotidir (5.05-rasm).
Ushbu erkin ish uslublarining barchasi jamiyatning turli

qatlamlariga mansub koʻplab kishilarga ishlashning
Mikroprotsessorlarning turmush tarziga
afzalliklaridan foydalanish imkonini berdi. Masalan, agar ish salbiy taʼsirlari
grafigi erkin boʻlsa, ota-onalar yosh bolalariga qarash uchun Ushbu uy jihozlari paydo boʻlishidan oldin kishilar idish
uyda boʻlishi kerak boʻlgan vaqtlarda ishga qayta oladi. Aksariyat yuvish, pollarni supurish, gilamlarni tozalash, qoʻlda kir
talabalar oʻzlarini moliyaviy qoʻllab-quvvatlash uchun o’qishdan yuvish uchun koʻproq vaqt sarflagan va bu mashgʻulotlar
tashqari vaqtlarda toʻliqsiz ish kuni asosida ishlashi mumkin. insonlarni sogʻlomroq saqlashga yordam bergan. Texnologiya
boʻlmaganligi bois, jismoniy harakat insonlar kundalik ehtiyoj oqibatida kelib chiquvchi stress bilan bogʻliqdir. baʼzilar
hayotining katta qismini tashkil qilardi. xabar yoki qoʻngʻiroq boʻlmasa-da, xabar keldi yoki qoʻngʻiroq
boʻldi degan tasavvurda “xayoliy” qoʻngʻiroqlarni boshdan
oʻtkazadi. Koʻplab foydalanuvchilar noutbuklarini yotoqxonada
yoki yotogʻida saqlaydi: ekrandan taraluvchi sunʼiy yorugʻlik
ularning uxlash tarziga salbiy ta’sir qiladi, chunki bu qondagi
yaxshiroq uxlashingizga yordam beruvchi melatonin
moddasining kamayishiga olib keladi.
Takrorlanuvchi zo‘riqishdan shikastlanish (RSI)

RSI (Repetitive strain injury) asosan, klaviatura yoki
sichqonchadan bilak mushaklarini zoʻriqtiradigan takroriy
harakatlarni bajarilganda yuzaga keladi. Bu ogʻriqli holat bo’lib,
hozirda qonunchilik kompaniyalarni RSI holatlarini qisqartirish
strategiyalarni qoʻllashga undamoqda.
Salomatlikni saqlash va texnika xavfsizligi tartib-qoidalariga
muvofiq, koʻplab kompaniyalar ish rotatsiya strategiyalarini
qoʻllash orqali oʻz xodimlarining RSI xavfiga yoʻliqmasligini
taʼminlaydi. Ish rotatsiyasi strategiyasiga amal qiluvchi
xodimlar RSI shakllanishiga sabab bo’ladigan bir xil ish bilan
muntazam shugʻullanmaslik uchun har bir necha soatda
5.06-rasm. Kir yuvish mashinalaridan avvalgi kir yuvish jarayoni. boshqa ishni bajarishga oʻtadi.
Mikrotoʻlqinli pechda taom tayyorlash ovqat pishirishning

anʼanaviy usuliga qaraganda ancha tez. An’anaviy anʼanaviy
Salomatlik bilan bogʻliq boshqa muammolar 61
usulda hamma narsani noldan tayyorlash va pishirish ancha Tananing orqa qismi bilan bogʻliq muammolar juda past yoki
koʻp vaqt olgan. Biroq, zamonaviy usul koʻp hollarda u qadar juda baland joylashtirilgan kompyuterdan foydalangan holda,
sogʻlom emas. Bu texnologik yutuqlar ayniqsa ayollarning uzoq vaqt “bukchayib” oʻtirish natijasida , koʻrish qobiliyati
hayotini oʻzgartira boshladi, chunki yuqoridagi vazifalarni bilan bogʻliq kasalliklar esa yorugʻlikning yoʻnalishi va yarqirash
odatda ayollar bajarishi kerak edi. Bu ularning uydagi muammolari sababli yuzaga kelishi mumkin.
vazifalari yengillashgach, uydan tashqaridagi ishlar bilan Salomatlik bilan bogʻliq bu xatarlarning baʼzilarini yengib
koʻproq shugʻullana oladigan boʻlganini anglatadi (bunga oʻtish strategiyalari foydalanish odatlaringizdan ogoh
boshqa, nisbatan umumiy va siyosiy omillar ham hissa boʻlish va ATdan foydalanish usulingiz biror salomatlikka oid
qoʻshgan). muammoga sabab boʻlayotgani yoki yoʻqligini baholashni
oʻz ichiga oladi. RSIga olib keladigan mushak bilan bogʻliq
muammolar bir xil holatda AT qurilmadan foydalanadigan
5.04 AT jihozlaridan uzoq vaqtingizni kamaytirish kerakligini koʻrsatadi: holatingizni
muddat foydalanish bilan bogʻliq oʻzgartiring, qulay, sozlanadigan kursilardan foydalaning
yoki bir xil holatda ishlashdan oʻzini tiklab olishi uchun
salomatlik muammolari barmoq, bilak, orqa va boʻyningizga bir oz dam berib, qisqa
AT jihozdan foydalanishning koʻplab zararlari borligi aytiladi. tanaffuslar qiling. Shuningdek, ekraningizni yorugʻlik toʻgʻri
Biroq anchasi, masalan, ularda uchraydigan kichik miqdordagi burchak ostida boʻladigan holda joylashtirish orqali koʻzingiz
radioaktiv moddalarning xavfi hali isbotini topmagan. Bosh yoki koʻrish qobiliyatingizga shikast yetkazish ehtimolini
barmoq, bilak, koʻz, boʻyin va orqa mushaklarni haddan cheklang. Yorqinlikka qarshi ekranlardan foydalanishingiz yoki
ortiq ishlatish bilan bogʻliq salomatlik muammolari tez-tez shaxsiy ehtiyojlaringizga muvofiq, matn yoki tasvir oʻlchamini
uchrab turadi. ATning salomatlik uchun zararlaridan yana biri kattalashtirish uchun ekranni oʻzingizga moslashtirishingiz
boshqalar bilan suhbatlashish yoki yozishishga boʻlgan doimiy ham mumkin.
5.07-rasm. ATdan foydalanish bilan bogʻliq salomatlik muammolari muolajasi uchun uskunalar: RSI xastaligidan aziyat chekuvchilar
uchun sichqoncha, orqa bilan bogʻliq muammolar uchun maxsus kursilar va bilak tirgagichli sichqoncha toʻshamasi.
Ideal holatda kompyuter ekrani koʻzingiz bilan bir xil balandlikka Kabellarga qoqilib ketish va qurilmalarni qayerga joylashtirish
joylashtirilishi kerak. Orqa bilan bogʻliq muammolarning oldini kabi ATdan foydalanishga oid jismoniy xavfsizlik masalalari
olishda yordam berishi uchun sozlanadigan kursi yoki maxsus 8-bobda yoritilgan.
62 ergonomik klaviaturalardan foydalaning.
Uzoq vaqt kompyuterdan foydalanishdagi boshqa oqilona
amaliyotlarga muntazam qisqa tanaffuslar qilish, shuningdek,
mashq qilish va to’g’ri ovqatlanish kabilar kiradi.
Xulosa
● Kundalik hayotimizda ATdan koʻproq foydalanish natijasida yangi turdagi kasblar paydo boʻlmoqda. Biroq baʼzi mahsulotlarni ishlab
chiqarish va xizmatlarni koʻrsatish uchun talab etiladigan amaliy koʻnikmalarga ehtiyoj qolmaganligi sababli, muayyan turdagi
kasblar yoʻqolib ham bormoqda.
● Ish uslubining oʻzgarishi va yanada moslashuvchan ish soatlari insonlar uchun ijtimoiylashish yoki oʻqishni davom ettirish orqali
karyera maqsadlari sari intilish yoxud, shunchaki, oʻz vaqtini koʻproq nazorat qilish uchun koʻproq boʻsh vaqt yaratmoqda.
● Aksariyat maishiy qurilmalar va jihozlarda uchraydigan mikroprotsessorlarning taʼsiri insonlar uchun qo’shimcha vaqt taqdim
etmoqda. Ammo asosiy kamchilik jismoniy harakatning yetishmasligidir, chunki aksariyat ogʻir jismoniy vazifalarni bajarishni
mashinalar oʻz zimmasiga olgan.
● Kundalik hayotda foydalaniladigan kompyuterga asoslangan jihozlarning koʻpayishi tufayli salomatlik va xavfsizlikka yangi tahdidlar
yuzaga kelgan.

Daftaringizda quyidagi savollarga javob yozing. 5.04. Ben and Jill – ikkalasi ham toʻliq ish kuni asosida
Darsligingizga yozmang. ishlaydigan yosh oila. Ularning ikki nafar farzandi
kunduzgi bogʻchaga qatnaydi. Ularning hayot tarzi
5.01. Qayta tayyorlash va malakasizlantirish atamalarini juda tig’iz va hordiq chiqarish mashgʻulotlari uchun
bir-birdan farqlab bering. [2] vaqt ajratishga qiynalishadi. Oʻzlari uchun koʻproq
…………………………………………………………… boʻsh vaqt yaratishga yordam berishi uchun ular
foydalanishi kerak boʻlgan mikroprotsessorli uy
…………………………………………………………… jihozlari turlarini muhokama qiling. [5]
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
5.02. Quyidagi jadvalni toʻldiring: [8] ……………………………………………………………
Ish uslubi Tavsifi Namuna ……………………………………………………………
Toʻliqsiz ish ……………………………………………………………

kuni
……………………………………………………………
Erkin ish grafigi
……………………………………………………………
Ish joyini
boʻlishish ……………………………………………………………
Siqilgan ish ……………………………………………………………

grafigi 63
5.03. ATdan foydalanish insonlar salomatligi va

farovonligiga turli usullarda taʼsir qiladi. Uchta
ehtimoliy salomatlik muammolari va ularni qanday
qilib minimallashtirishni muhokama qiling. [6]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
6-bob:
64
AKTni tatbiq etish
Taʼlim maqsadlari
■ kommunikatsiya, maʼlumotlarni boshqarish, oʻlchash va modellashtirish dasturlari;
■ boshqaruv dasturlarida mikroprotsessorlardan foydalanish;
■ ishlab chiqarish sohalaridagi dasturlar;
■ maktab boshqaruv tizimlari;
■ buyurtma qilish tizimlari;
■ bank dasturlari;
■ tibbiyot, kutubxonalar va chakana savdo sohasidagi dasturlar;
■ ekspert tizimlar;
■ tanib olish tizimlari;
■ nazorat va kuzatuv tizimlari;
■ sunʼiy yoʻldosh tizimlari haqida bilib olasiz.
6-bob: AKTni tatbiq etish
6-bob haqida umumiy maʼlumot

Ellik yil avval, insonlar kundalik hayotlarida AKTdan
foydalanmagan. Hech kimning uyida kompyuter ham,
mikroprotsessorli jihozlar ham boʻlmagan.
Bugun, aksariyat kishilarda mobil telefon bor; ular hayotni
osonlashtirish uchun AKTdan foydalanadigan koʻplab
qurilmalarga ega uylarda yashaydi. Ish joyida, xoh u
maktabingiz boʻlsin, xoh siz ishlaydigan tashkilot, hoynahoy,
kompyuter tomonidan boshqariladigan qurilmalardan
foydalaniladi.
Bu bobda biz hayotimizning keskin oʻzgarishiga sabab boʻlgan
AKTning kundalik qoʻllanishini koʻrib chiqamiz.
6.01 Kommunikatsiya
dasturlari qamrovi
Anʼanaviy ravishda, biz asosan maktub yozish, yozma
hisobotlar, axborot byulletenlari, telefon va yuzma-yuz
uchrashuvlar orqali muloqot qilib kelganmiz, ammo AKTdan
foydalanish shaxsiy darajada bir-birimiz bilan muloqot qilish
usulimiz, shuningdek, yoʻl-yoʻlakay tashkilotlarning oʻzaro
muloqot qilish usulida katta oʻzgarishlarga sabab boʻldi.
Biz bir qator ilovalar, jumladan, qurilmalar va dasturlar, 6.01-rasm. Ustunlarga yozilgan matn, sarlavhalar, matn
65
ularning odamlarga taʼsiri hamda tashkilotlarga qanday taʼsir maydonlari, yon masofalardan foydalanish va rangli tasvirlar
oʻtkazganini koʻrib chiqamiz. aks etgan maktab tarqatma xati; AKT dasturlari bu hujjatning
tayyorlanishini osonlashtirgan.
Tarqatma xatlar Tarqatma xatlarni tayyorlashda amaliy koʻnikma talab etiladi

Maktab, universitet va klub kabi tashkilotlar ota-onalar yoki va bu amaliy koʻnikmaning bir qismini hujjatlarning jozibali
oʻquvchilar yoxud oʻz aʼzolari uchun doim tarqatma xatlar koʻrinishini taʼminlash, shu bilan birga juda koʻp chalgʻituvchi
ishlab chiqqan (6.01-rasm). qoʻshimchalarsiz oʻqishga qulay saqlash tashkil etadi.
Matn bilan ishlash dasturlari xatolarni osongina tahrirlash 6.01-SAVOL

imkonini beradi, imlo va grammatikani tekshirish dasturlari
esa sifatni yaxshilashga yordam beradi. a 6.01-rasmdagi tarqatma xatga qarang hamda imkon
Matn protsessorlari va/yoki Bosma nashrlarni tayyorlash qadar koʻproq oddiy matn bilish ishlash texnikalaridan
(DTP – Desktop Publishing) dasturidan foydalanishda, foydalanilgan holatlarni topishga harakat qiling.
hujjatlarni juda aqlli usullarda formatlash uchun, tugmani b Tarqatma xat samarali yoki yoʻqligi haqida xulosa
bosishning oʻzi kifoya: qiling. Uni qanday takomillashtirish mumkin?
• ustunlardan foydalanish;
• chekka va oraliq masofalarni oʻzgartirish; 6.01-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT
• belgi oʻlchamini oʻzgartirish;
a Tasavvur qiling, shrift oʻlchamlari turlicha beshta
• Arial yoki Courier kabi turli garnitura (shrift) lardan
tarqatma xat tayyorladingiz. Sizningcha, nima uchun
foydalanish;
oʻqituvchingiz buni maʼqullamaydi?
• turli effektlar, masalan, kursiv, qalin va ustkiyozuvlar; b Maktabingiz logotipi tasvirini, ostidagi matnni oʻqisa
• matnni xat boshidan boshlash; boʻladigan qilib, matnning ustiga joylashtirmoqchisiz.
• avtomatik marker belgilari va raqamlash; Buni DTP dasturida qanday bajarish mumkin? 13
va 14-boblarda ushbu mavzuga doir bir qancha
• matnni tekislash.
maslahatlar berilgan.
DTP dasturlar juda oz kuch sarflab, koʻplab nashr formatlaridan

foydalanish imkonini beradi (6.02-rasm) va hozirda devoriy
gazetalar yoki flayerlar tayyorlashda ko’pchilikka qo’l
kelmoqda.
6.02-rasm. Odatiy DTP dasturidagi turli xil shablonlarga misol

(bu misol Microsoft Publisher dasturidan olingan)
Chop etishga keladigan boʻlsak, endilikda koʻp sonli

sahifalarga, ayniqsa, ikki tomonlama (dupleks) sahifalarga
osongina ishlov berish mumkin. Dupleks chop etish uchun
dupleks printer talab etiladi (agar qogʻoz qoʻlda agʻdarib
66 turilmasa). Vaqt va siyoh narxi tufayli koʻp sonli nashrlarni
bosib chiqarish uchun purkagichli printer toʻgʻri kelmaydi.
Shunga koʻra, bunday ish uchun rangli lazerli printer eng
munosib tanlov sanaladi.
6.03-rasm. Flayer namunasi; uning dizayni afishalarga

KALIT SOʻZLAR
qaraganda koʻproq matnni oʻz ichiga oladi, lekin jozibali va
Dupleks: printerdagi varaqning ikkala tomoniga avtomatik matnga boy tarqatma xatdan koʻra, koʻproq tasvirli jilolarga ega.
tarzda chop etish imkonini beruvchi xususiyat.
6.02-SAVOL
Flayerlar va afishalar Juda katta, masalan, binoning yon tarafi uchun

Flayerlar va posterlar tarqatma xatlardan butunlay boshqacha moʻljallangan afishalar qanday chop etilishi aniqlang.
koʻrinishga ega boʻlsa-da, bir xil tamoyillar amal qiladi. Farqlar
DTP dasturi xususiyatlari yoki ishlab chiqish usullarida emas,
yakunlangan mahsulotning dizaynidadir (6.03-rasm). Reklama va korporativ imij nashrlari uchun
ishlatiladigan dasturlar
Reklama va korporativ imij nashrlariga tashrif qogʻozi, rasmiy
blankalar, flayerlar, broshyura va boshqalar misol bo’ladi.
(6.04-rasm).
eski uslubdagi reklamalardan foydalanilmaydi hamda shu

tufayli reklama sanoati zarar koʻrdi. Biroq koʻplab reklama
sanoati vakillari oʻz bizneslarining bir qismini internetga
koʻchirdi – bu ularga foydalanish uchun yana bir vosita, xolos.
Multimediali taqdimotlar
Multimediali taqdimotlarda maʼlumotni samarali taqdim
etish va tomoshabinning qiziqishini soʻndirmaslik uchun har
xil media turlaridan foydalaniladi. Matn va grafiklardan iborat
odatiy ekran tasviri animatsiyalar, video hamda tovush bilan
toʻldiriladi. Tovushni ekranda sodir boʻlayotgan jarayon bilan
sinxron joylashtirish mumkin.
Bir ekran boshqasiga almashayotganda eʼtiborni jalb etish
uchun murakkab oʻtishlar mavjud.
Foydalanuvchiga tanlov yoʻlagini taqdim qilish maqsadida yakka
foydalanuvchili taqdimotlarga giper-havolalar qoʻshish imkoni
bor. Multimediali taqdimotlarga anʼanaviy misol sifatida veb-
sayt yoki taʼlim sohasida kompyuter yordamida oʻrganish (CAL)
paketining taqdimotini keltirish mumkin.
CAL taqdimotlari interfaol boʻlib, sizga quyidagi imkoniyatlarni
yaratish orqali mustaqil oʻrganish jarayoningizni boshqarishga
ko’maklashadi:
• oʻzingizga qulay surʼatda oʻrganish;
67
• qiyin boʻlgan boʻlimlarni takrorlash;
6.04-rasm. Shaxsiy va korporativ reklamaning har xil turlari. • allaqachon bilgan va tushungan boʻlimlaringizni tashlab
ketish.
Turli medialardan foydalanish va oʻz ishingizni nazorat qilishga
Veb-saytlar imkon beruvchi bu turdagi taqdimot qilayotgan ishingizga
Veb-sayt – veb-sahifalar, matn, grafikalar, video va tovushlar nisbatan qiziqishingizni so’ndirmaydi.
toʻplamidir. Veb-sayt internetdagi veb-serverga joylashtiriladi.
Foydalanuvchilar veb-saytdagi maʼlumotlarni veb-brauzer
6.02-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT
orqali koʻrishlari mumkin. Veb-saytlardan biror shaxs yoki
tashkilotning obroʻsini koʻtarish va boshqalar bilan muloqot
Agar foydalanuvchiga CAL taqdimotini takrorlash tanlovini
qilish uchun foydalaniladi.
berishni istasangiz, buni qanday amalga oshirishingiz
Veb-sayt yaratish uchun yo oʻzingiz kod yozishingiz, yoki mumkin?
veb-sayt yaratish ilovasidan foydalanishingiz kerak (qarang:
21-bob). Ilova xususiyatlari DTP dasturidagi xususiyatlarga
Multimediali taqdimot axborot proyektori yordamida
oʻxshash: dizayner, shunchaki, veb-saytdagi veb-sahifalar
tomoshabinlarga koʻrsatiladigan slayd-shou shaklida ham
maketi ishlab chiqishi kerak. Veb-saytda boshqa veb-sahifa
bo’ladi.
yoki veb-saytga oʻtish uchun giper-havolalar berilishi mumkin.
Koʻpgina tarmoqli doʻkonlar katta ekranlarda multimedia
Masalan, maktab veb-sayti maktab haqidagi maʼlumotlarni
taqdimotlaridan foydalanadi. Doʻkon ochiq payti taqdimotlar
koʻrsatish, ota-onalar va boshqa manfaatdor kishilar bilan
navbat bilan aylanaveradi. Ular tomoshabin eʼtiborini jalb
aloqada boʻlish uchun ishlatiladi: bu ularda maktab faoliyatiga
qilish uchun odatda koʻplab ranglar, bir tasvirdan ikkinchisiga
toʻliq jalb etilganlik hissini uygʻotadi. Veb-saytdan hozirda
tezkor va murakkab o’tishlarni qo’llaydi.
maktabga aloqador boʻlmagan kishilar, xususan, ehtimoliy
yangi ota-onalarga maktabni reklama qilish, shuningdek, Hozirda, tashkilotlar koʻplab turli usullarda muloqot qilarkan,
maktab tadbirlarini reklama qilish uchun ham qo’llanadi. oʻzlarining har bir hujjati uchun bir xil oʻziga xoslikka ega
boʻlish muhimdir, shunda qanday turdagi hujjat boʻlishidan
Albatta, barcha turdagi tashkilotlarda keng maʼnoda reklama
qatʼi nazar, uni darhol oʻsha tashkilotdan chiqqanini bilib
qilish uchun internetdan foydalaniladi. Natijada hozirda ayrim
olish mumkin boʻladi. Masalan, ular doim bir xil logotip, shrift, Kompyuterlar va elektron musiqa asboblarini ulashning
ranglar va uslubdan foydalanadi; bu ularning “korporativ standart usuli – MIDI orqalidir (6.06-rasm).
imiji” yoki “uy uslubi” sanalib, korporativ oʻziga xosligi yoki
tashkilotning umumiy qiyofasini aks ettiradi.

Multfilmlar
Kompyuterlardan multfilmlar yaratishda ham foydalaniladi.
Grafik dastur yordamida ekranga tasvirni skanerlashingiz

yoki yaratishingiz mumkin. Soʻng, agar tasvir qanday
harakatlanishi va qayerda tugashi haqidagi koʻrsatmalarni
berish uchun kompyuter tasvirlarini yaratish dasturidan (CGI –
Computer-generated imagery) foydalansangiz, dastur
oraliq bosqichlarni hisoblab chiqib, avtomatik tarzda ularning
6.06-rasm. MIDI interfeysi biriktirilgan asbob signallarini elektron
nusxalarini yarata oladi. Ushbu nusxalar harakatlanuvchi
maʼlumotga aylantiradi, soʻng bu maʼlumot kompyuterda
tasvirni yaratish uchun ketma-ketlikda namoyish etiladi. Bu
saqlanishi va qayta ishlanishi mumkin.
turdagi CGI tasvirlaridan kino sanoatida keng foydalaniladi.
Baʼzida kerakli tovushlarni chiqarish maqsadida bir vaqtning

KALIT SOʻZLAR oʻzida chalish uchun bittadan ortiq musiqa asbobi kerak.
Musiqa bitta asbobda ijro etilib, partitura dastur tomonidan
CGI: Multfilmlar yaratish uchun kompyuter tasvirlarini ishlab
chiquvchi dastur. esa “trek”ka yoziladi. Agar bastakor qoniqsa, undan keyin
keluvchi yangi qism boshqa trek sifatida saqlanadi. Bastakor
xuddi shu tarzda ustma-ust treklar qatlamini shakllantiradi.
Partituralar Kompyuter barcha qismlar uchun partitura chop etib berishi
68 Bastakor musiqa yozadi, soʻng uni parallel gorizontal ham mumkin.
chiziqlardan iborat “nota yoʻli” yoki “nota chizgʻichi”ga Bu tarzda yozish katta ustunliklarga ega. Bastakor musiqani
tushiradi. Belgi joylashgan joy sizga qaysi notani chalishni darhol eshitishi va kompozitsiyani darhol tahrirlashi yoki
koʻrsatadi. Partitura – musiqiy asardagi alohida cholgʻu va elektron tarzda dunyoning istalgan qismiga yuborishi mumkin.
vokal qismlarining birga chop etilishidir (6.05-rasm). Bastakorlar bitta musiqiy asar boʻyicha butun dunyodagi
insonlar bilan hamkorlik qila oladi.
Aloqa uchun mobil telefonlardan foydalanish

Mobil telefonlar koʻplab maqsadlarga ega va ayrim turlari
boshqalariga qaraganda murakkabroq. Barcha mobil
telefonlardagi asosiy funksiyalar sifatida telefon qoʻngʻiroqlarini
amalga oshirishingiz va qabul qilishingiz hamda qisqa xabarlar
xizmatidan (SMS) foydalanishingiz mumkin. Biroq mobil
telefonlar raqamli kamera, kompyuter oʻyinlarini oʻynash, GPS
(Global Positioning System) texnologiyasi yordamida navigatsiya,
musiqa tinglash, veb-sahifalarni koʻrish, elektron pochtalarga
kirish va turli ilovalardan foydalangan holda boshqa vazifalarni
6.05-rasm. Partitura. bajarish maqsadlarida ham ishlatiladi.
Aksariyat mobil telefonlar uchinchi avlod (3G) yoki toʻrtinchi
Musiqa yozish uchun ham dasturlar asqotadi. Bu shunday
avlod (4G) tarmoq texnologiyasi orqali internetga ulana oladi.
gʻoyaga asoslanadi: agar musiqa asbobi kompyuterga ulansa,
Bular mobil qurilmalarga yuqori tezlikdagi maʼlumotlar uzatish
notalar chalinayotganda dastur ularni oʻqiy oladi.
xizmatini koʻrsatuvchi tarmoq standartlaridir. 3G bilanga
taqqoslaganda 4G bilan internetga tezroq kirish mumkin.
KALIT SOʻZLAR taʼlim sohasida karyera qilish haqida oʻylab koʻrishga

ragʻbatlantiriladi. Agar bu ish bermasa, oʻqituvchilarni boshqa
3G va 4G: internetga ulanish uchun smartfonlar tomonidan davlatlardan ishga qabul qilishga toʻgʻri kelishi mumkin. Bunda
foydalaniladigan kommunikatsiya protokollari, 4G tahlillarning natijalari mamlakatlar uchun muhim, chunki bu
texnologiyasi 3G texnologiyasidan tezroq.
hukumatlar eʼtibor qaratishi kerak boʻlgan ustuvor yoʻnalishlar
haqida ancha oldindan maʼlumot beradi.
Matnli tezkor xabarlar Biroq kishilar haqida bu qadar koʻp maʼlumot toʻplashning
dahshatli tomonida ham bor bo’lib, bu mavzu himoya va
Matnli xabarlar mobil telefonlardan foydalangan holda
xavfsizlik haqidagi 8-bobda yoritilgan.
muloqot qilishning eng arzon usulidir. Bunda qisqa xabarlar
tizimi (SMS) deb ataluvchi xizmatdan foydalaniladi. U qisqa
xabarlarni tez va oson yuborish imkonini beradi. Soʻrovnomalar
Kino koʻrish yoki kompyuter oʻyinlarini oʻynashda qulayroq Qay turdagi maʼlumotlarni boshqarish dasturi boʻlishidan
boʻlishi uchun mobil telefonlarning ekranlari umumiy qatʼi nazar, boshlanish nuqta – maʼlumotlarni toʻplashdir. Bu
interfeysning katta qismini tashkil etadigan qilib ishlab avtomatik tarzda amalga oshirilishi mumkin, lekin yana bir usul
chiqilgan. Klaviaturalar hozirda sensorli ekranga birlashib soʻrovnomalardan foydalanishdir. Kompyuter nuqtayi nazaridan,
ketgan boʻlib, ekran boshqa funksiya uchun bajarayotganda soʻrovnoma tadqiqotlari maʼlumot toʻplash shakllari orqali
yoʻqoladi. amalga oshiriladi. Umuman olganda, qanday maʼlumotlar
toʻplanishi, undan keyin esa qanday savollar soʻralishi kerakligi
haqida qaror qabul qilish muhimdir. Maʼlumot toʻplash
Internet telefoniyadan foydalanish shakllari qogʻozda yoki elektron shaklda boʻlishi va bevosita
Ovozni internet orqali yuborish protokoli (VOIP - Voice kompyuterda toʻldirilishi mumkin.
Over Internet Protocol) telefon qoʻngʻiroqlarini amalga
oshirish uchun ovoz maʼlumotlarini tashishda internetdan
Manzillar roʻyxati
foydalanish imkonini beradi. VOIP texnologiyasidan
Baʼzi shaklda manzil yoki elektron pochta manzili yoxud 69
foydalanilganda ovoz maʼlumotlari turli yoʻnalishlar
telefon raqami soʻraladi. Bu nega kerak?
boʻylab yuboriladigan maʼlumotlar paketlariga ajratiladi,
paketlar bitta manzilga yetib boradi va toʻgʻri tartibda Manzillar roʻyxati yoki kontakt maʼlumotlar juda qimmatlidir.
qayta jamlanadi (qarang: 4-bob). Bu texnologiya paketlar Pochta buyurtmalari bilan ishlaydigan tashkilotlar ehtimoliy
kommutatsiyasi deyiladi. VOIP telefoniya, internetda ulanish mijozlarga broshyuralar yubora olishi kerak, shu sababli ismlar
uchun dastlabki xarajatni hisobga olmaganda, odatda bepul va manzillar roʻyxati – ular oʻz biznesi uchun foydalanishi
boʻladi. VOIP telefoniya kompyuter va stansionar telefon mumkin boʻlgan vositadir.
oʻrtasida yoki shunchaki, ikkita kompyuter oʻrtasida boʻlishi
Misol sifatida ilmiy fantastika romanlarini nashr etish va
mumkin.
ularni pochta orqali sotishga ixtisoslashgan kompaniyani
tasavvur qiling. Birinchi va eng qimmatli manzillar
6.02 Maʼlumotlarni boshqarish roʻyxati – ilgari kompaniyadan kitob xarid qilgan barcha
kishilarning roʻyxatidir. Bu roʻyxat nihoyatda qimmatlidir,
dasturlari chunki roʻyxatdagi har bir kishining kompaniya tomonidan
Maʼlumotlarni kuzatish, maʼlumotlarni ajratib olish va sotilayotgan kitoblar turiga qiziqishi isbotlangan, zero ular
maʼlumotlar tahlili aksariyat tashkilotlarning qilishi talab avval kitob sotib olishgan.
etiladigan eng muhim vazifalaridandir. Axborot tahlili (DA)
nisbatan yangi soha boʻlib, qarorlar qabul qilishga aniqroq 6.03-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT
taʼsir qila oladigan xulosalar chiqarilishi uchun katta hajmdagi
ishlov berilmagan maʼlumotlarni tahlil qiladi. Bunday roʻyxatlar tashkilotlar uchun juda muhimdir va shu
tarzda toʻplangan kontaktlar roʻyxatlari koʻpincha soʻrov
Hayotingizning deyarli barcha jabhalari haqidagi maʼlumotlar oʻtkazilayotgan tashkilot tomonidan sotuvga qoʻyiladi. Bu
murakkab usullar orqali toʻplanmoqda. Maktablar, tugʻilish axloq qoidalariga muvofiq deb oʻylaysizmi?
statistikasiga qarab, maktabda har yili nechta bola uchun
joy talab etilishi haqidagi maʼlumotlarni oladi. Soʻng
maktablar kerakli sondagi oʻqituvchilarni jalb qilish uchun Klub va jamiyatlar yozuvlari
oʻz maʼlumotlarini ish agentliklariga ulashadi, agar xodim Klublar va jamiyatlar oʻz aʼzolari haqidagi maʼlumotlarni
yetishmovchiligi bashorat qilinsa, oliy taʼlim idoralariga saqlashi kerak. Bu maʼlumotlardan bogʻlanish maqsadida
bu haqida xabar qilinadi hamda universitet talabalari klubning muayyan aʼzolarini izlash mumkin. Undan,
shuningdek, muayyan maʼlumotni izlash uchun ham deyarli foydalanilmaydi. Tizim kutubxonadan foydalanishi
foydalaniladi: masalan, maktab nomidan harakat qiluvchi mumkin boʻlgan oʻquvchilarni (oʻquvchi fayli, 6.01-rasm)
jamoani tanlash uchun maʼlum bir yosh guruhidagi barcha hamda ular olishi mumkin boʻlgan kitoblarni (kitoblar fayli,
aʼzolarni izlash. 6.02-rasm) kuzatib borishi kerak.
Nomi Shakl Geografiya guruhi

Maktab hisobotlari
Maktab hisobotlarini tayyorlashda AKTdan foydalanishni Botirova 6 - “a” sinf Sirojiddin Soliyevich
tushunish uchun hisobotlarda qanday maʼlumotlar boʻlishini
koʻrib chiqishingiz kerak. Boburova 6 - “b” sinf Vasila Vahidovna
• Oʻquvchiga oid maʼlumotlar. Bunga oʻquvchining ismi va Fayziyev 6 - “a” sinf Sirojiddin Soliyevich
u oʻqiyotgan sinf nomi kiradi. Ushbu maʼlumot allaqachon
Hamidov 6 - “b” sinf Sirojiddin Soliyevich
kompyuter tizimida mavjud. U “oʻquvchi fayli”da saqlanadi.
Agar hisobotlar shabloni kompyuterda saqlansa, tizimga Shoahmedov 6 - “b” sinf Odiljon Azizovich
maktabdagi har bir oʻquvchi yoki faqatgina muayyan
yilgi sinflar yoxud hattoki xokkey jamoasidagi barcha Saydullayeva 6 - “a” sinf Vasila Vahidovna
qizlar uchun hisobotlar toʻplamini tayyorlashni buyurish
buyurish va istalgan toʻplamni chiqarish mumkin. Ushbu 6.01-jadval. Maktab kutubxonasi, oʻquvchi fayli
hisobotlar elektron koʻrinishda saqlanadi va qoʻshimcha
maʼlumotlarning kiritilishiga shay turadi.
ISBN Kitob nomi Muallif
• Oʻquvchining oʻzlashtirishi. Oʻquvchining oʻzlashtirishi
toʻgʻrisida hisobot yozuvchi sinf oʻqituvchisining ismi 9782489768734 Iqtisodiyot Geografiya Daniel Bedori
koʻrsatilishi zarur.
9781453624561 A daraja uchun Akira Itoko
• Dars qoldirish va kechikish. Bu maʼlumot davomat
70
geografiya Wicksamaringhe
jurnalida saqlanadi, kompyuter esa bir zumda oʻquvchi
qancha dars qoldirgani yoki necha marta darslarga 9781123498764 Muzli vodiylar Jean Percy
kechikib kelganini hisoblab, raqamlarni hisobotga
kiritadi.
9789123456785 Meteorologiya Samira Jordani
• Oʻqituvchi fikrlari. Oʻqituvchilar oʻzlari oʻqitadigan har bir
oʻquvchi haqida fikr yozishi lozim boʻladi. Ushbu fikrlar koʻp 9780234567895 Vulqonlar Paolo Fernandez
marta turli oʻquvchilar uchun qaytarilishi mumkin, chunki
6.02-jadval. Maktab kutubxonasi, kitoblar fayli.
yozish mumkin boʻlgan tegishli fikrlar soni cheklangan.
Javoblar toʻplami kompyuter tizimida saqlanadi, oʻqituvchi
shunchaki muayyan oʻquvchiga tegishli fikrlarni tanlaydi, Kutubxonalarda kompyuterlar kerak boʻladigan asosiy sabab
kompyuter esa ularni hisobotga qoʻshadi. Bu qaydlar – bu qaysi kitoblarning oʻqishga berilgani va ular kimda
toʻplami fikrlar banki deb ataladi. ekanini kuzatishdir. Buni amalga oshirish uchun kutubxona
maʼlumotlar bazasida yana bir fayl yaratilishi lozim. Ayni
• Hisobot sanasi. Kompyuter uchun buni shaklga qoʻshish vaqtda muayyan kitobni oʻquvchiga ulaydigan hech narsa
oson; muqobil ravishda u, aytaylik, hisobot qaysi chorak yoʻq, chunki tashqi kalitlar yoʻq. Kitoblarni kuzatish uchun
uchun taqdim etilayotganini koʻrsatishi mumkin, bu qaydlar jadvali (6.03-jadval) deb ataluvchi yana bir fayl
holatda xuddi shu maʼlumot har bir hisobotda koʻrsatiladi. kerak. Ular oʻquvchilar ismi hamda kitoblarning ISBN
Hisobotlar tugallangach, ota-onalarga tarqatish uchun raqamlarini oʻz ichiga oladi. Bu endi uchta fayl Name va ISBN
qogʻozga chiqarib olish mumkin. maydonlaridan yordamida tashqi kalit sifatida bir-biriga
ulanganini anglatadi.
Maktab kutubxonalari
Atigi beshta kitob va oltita oʻquvchidan iborat kichik bir KALIT SOʻZLAR
misol maktab kutubxonasida katta kutubxona tizimi qanday
ISBN: 13 ta raqamdan iborat boʻlgan xalqaro standartdagi
ishlashini koʻrsatish uchun yetarli boʻladi.
kitob raqami. ISBN raqamlarni tasdiqlash uchun matematik
Avvalo, ulardan kutubxonada kitob bor yoki yoʻqligini koʻrish formulalar bilan hisoblangan tekshiruv raqamini oʻz ichiga
va muayyan oʻquvchining kutubxonadan kitob olishiga ruxsat oladi.
etilgan yoki etilmaganini tekshirishdan boshqa maqsadda
Agar oʻqituvchi biror kitobning qayerda ekani va u foydalanish

uchun olingan boʻlsa, qanday qaytarish mumkinligini
6.03 Oʻlchash dasturlari
bilishni xohlasa, u faqatgina kitobning nomini bilishi kerak. Oʻlchash dasturlari biror qiymat yoki qiymatlar toʻplamini
Masalan, muallifi W.Akram boʻlgan Meteorologiya kitobining oʻlchash bilan bogʻliqdir. Oʻlchanayotgan obyektning
qayerdaligini bilmoqchi bo’lsa, kitobning nomi va muallifi oʻlchamini namoyish qilish orqali foydalanuvchiga qiymatlarni
kitoblar faylidan qidiriladi. ISBN raqami kitoblar faylidan koʻrsatish uchun kompyuterdan foydalanish mumkin. Olinishi
olinadi. Soʻng, birinchi navbatda, kitob kutubxonadami yoki kerak boʻlgan oʻlchovni ifodalash uchun kompyuterga baʼzi
foydalanish uchun berib yuborilganmi, tekshirish uchun maʼlumotlar taqdim qilinishi kerak. Ushbu oʻlchov natijalari
qaydlar faylida ISBN raqamidan foydalaniladi. Bu holatda kitob avtomatik tarzda oʻlchab, qiymatlarni kompyuterga qaytara
foydalanish uchun berilgan, uni Flintof olgan. Soʻng oʻqituvchi oladigan qurilmalar tomonidan olinadi. Bu qurilmalar
kompyuterdan shu ismni oʻquvchi faylidan qidirishni soʻraydi sensorlar deb ataladi. Oʻlchanadigan aksariyat maʼlumotlar
va Flintof 6DYda ekanini aniqlaydi. Soʻng oʻqituvchi oquvchi analog maʼlumotlar boʻladi. Ushbu ish davomida har qanday
bilan gaplashish uchun toʻgʻri shakldagi xonaga bora oladi. oʻlchangan analog maʼlumot kompyuter tizimi ishlata olishi
uchun raqamli maʼlumotga oʻzgartirilishi zarur. Kiritish
ISBN Ism- Qaytarilganmi? Qaytarish qurilmalari sifatidagi sensorlar haqida batafsilroq maʼlumot
sharifi muddati uchun 2-bobga qarang.
9782489768734 Fayziyev Ha 16/05 AKT yuqori aniqlikda oʻlchash borasida insonlardan ancha
yaxshiroq. Ob-havo stansiyasida (qarang: 6.07-rasm) oʻlchov
9781453624561 Shoazizova Yo‘q 23/05 ishlari amalga oshirishda aniqlik juda muhimdir, chunki
o’lchangan maʼlumotlardan ob-havo bashoratini ishlab
9781123498764 Botirov Yo‘q 29/05 chiqishda foydalaniladi. Xuddi shuningdek, kimyoviy reaksiya
vaqtida reaktor idishi ichidagi haroratni ham aniq oʻlchash
9789123456785 Fayziyev Yo‘q 29/05
kerak boʻlishi mumkin. Agar harorat juda pasayib ketsa,
9780234567895 Sobirova Ha 30/05 reaksiya toʻxtaydi, lekin u juda koʻtarilib ketsa, bosim tufayli
butun idish xavfli boʻlib qolishi mumkin. Ushbu harorat
71
6.03-jadval. Maktab kutubxonasidagi qaydlar fayli. nuqtalari nihoyatda aniq boʻlishi mumkin.
Eʼtibor bering, foydali boʻlishi uchun ikkita tashqi kalitlar

toʻplamiga ega uchta faylingiz boʻlishi zarur.
a Nima uchun qaydlar jadvalingiz boʻlishi kerak? Kitoblar

va foydalanishga berilgan adabiyotlarni kuzatib borish
muammosini boshqa yoʻl bilan hal etish mumkinmi?
(Foydalanish uchun olingan adabiyotni kitoblar jadvali
yoki oʻquvchi jadvaliga qoʻshish mumkinmi? Shu yerdagi
qaydlar jadvalida berilgan maʼlumotlar bilan ikkala usulni
ham sinab koʻring va nima boʻlishini bilib oling).
b Maktabingiz kutubxonasida qanday tizim ishlatilishini
aniqlang. Qoʻlda toʻldiriladigan, qogʻozda yuritiladigan
tizim ekanmi? Kompyuterlashtirilgan tizim ekanmi?
Uning qanday ishlashi haqida xulosa chiqarishga urinib
koʻring va ushbu yechimda berilgan uch jadvaldan 6.07-rasm. Avtomatik ob-havo stansiyasi;ular odatda qayta
kutubxonangizda foydalanish yoʻli haqida oʻylang. quvvatlanadigan batareya, maʼlumot yozish moslamasi va turli
Kutubxona tizimida kerak boʻladigan maxsus qurilma sensorlardan iborat boʻladi.
va apparatlar nimalardan iborat? Har safar biror kitob
foydalanish uchun olinganda uning ISBN raqamini
qoʻlda terish oqilona usulmi?
6.03-SAVOL
Harorat sensorlaridan idishda reaksiyaga kirishayotgan
kimyoviy moddalarning haroratini oʻlchashda foydalanish
a Agar barometrik bosimni oʻlchab, bu maʼlumotdan mumkin; ular dvigateldagi ishqalanish me’yordan ortmasligini
kompyuterda foydalanmoqchi boʻlsangiz, nimadan taʼminlash maqsadida muhandislik ustaxonasida dvigatel
foydalanasiz? qism haroratini oʻchash uchun ishlatilishi mumkin. Harorat
b Undan qayerda foydalanasiz? sensorlaridan foydalaniladigan koʻplab holatlar mavjud.
Yorugʻlik sensorlaridan foydalanish hollari kamroq kuzatiladi.
Oʻlchashda AKTdan foydalanishning aniqlik va xavfsizlik Ulardan, masalan, oʻsimliklarning oʻsishi boʻyicha biologik
yagona sabablari emas. Agar oʻlchash ishlari uzoq vaqt tajribada foydalanish mumkin. Kompyuterdan uzoq vaqt
davomida amalga oshirilishi kerak boʻlsa, insonlar oʻlchashni davomida muayyan vaqt oraliqlaridagi yorugʻlik darajalarini
unutib qoʻyishi yoki kerakli vaqtda oʻlchay olmay qolishi oʻlchashda foydalanish mumkin. Soʻng ushbu maʼlumotlar
mumkin. Shu sababli oʻlchash borasida AKT tizimlar insonlarga har xil oʻsimlik turlarining turli oʻsish sharoitlaridagi oʻsish
qaraganda bir qancha afzalliklarga ega: darajasini aniqlash boʻyicha tajribaning bir qismi sifatida
ishlatilishi mumkin.
• Aniqlik: AKT insonga qaraganda aniqroq va tezroq oʻlchay
oladi. Tajribalarda bosim sensorlariga ham ehtiyoj tugʻilishi mumkin.
Bosim sensorlari kimyoviy tajribalarda nihoyatda muhimdir.
• Ishonchlilik: Har safar va har doim oʻlchashni amalga
oshirishda AKTga ishonish mumkin. Ayrim reaksiyalar faqat muayyan bosim ostida amalga
oshirilganda ish beradi va kompyuter toʻgʻri bosim darajasidan
• Toʻgʻrilik: AKT oʻlchash toʻgʻri vaqtda amalga oshirilishini foydalanilishini taʼminlashi lozim. Shuningdek, kimyoviy
taʼminlaydi. reaksiyalarda koʻpincha oʻz holatini oʻzgartiruvchi va yirik
• Xalaqit bermaslik: oʻlchash ishlarini oʻlchanayotgan miqdorda gaz hosil qiluvchi kimyoviy moddalar ishlatiladi.
narsaga bezovta qilmasdan amalga oshirish mumkin. Agar bitta reaktor idishda saqlansa, katta bosim yuzaga kelishi
kuzatiladi, agar bosim nihoyatda kuchli boʻlsa, bu juda xavfli
• Kompyuterda yozib olingan maʼlumotlarni inson
boʻlishi mumkin.
72 tomonidan yozib olingan maʼlumotlarga qaraganda ancha
oson va tez tahlil qilish mumkin.
Analog va raqamli signallar
• Avtomatlashtirilgan tizimlar inson ishlay olmaydigan
holatlarda ishlay oladi hamda insonlarni boshqa vazifalarni
bajarish imkoniyatini yaratadi.
Ilmiy tajribalar
Oʻlchash ishlarini amalga oshirib, soʻng olingan oʻlchovlar
asosida qarorlar qabul qiluvchi protsessorlar tomonidan
boshqarilishi kerak boʻlgan koʻplab turli ilmiy tajribalar bor.
Nega ilmiy tajribalar davomida oʻlchash uchun sensorlardan
6.08-rasm. Analog signallar doimiy ravishda oʻzgarib turadi;
foydalanish bu qadar muhim?
raqamli signallar yo yoniq (1), yoki oʻchiq (0) boʻladi.
• Koʻpincha oʻtkazilayotgan tajriba insonlar uchun xavfli
boʻladi. Insonlardan foydalanib boʻlmaydigan holatlarida Analog maʼlumotlar deyilganda audio yoki video signallar
sensorlardan foydalanish mumkin. hamda doimiy oʻzgarib turadigan signallar tushuniladi, lekin
• Ilmiy tajribalar natijalari olinadigan oʻlchovlarning raqamli maʼlumotlar ikkilik shaklga asoslanadi (6.08-rasm).
aniqligiga asoslanadi. Bunga chiroq kalit tugmasi yaxshi misol boʻladi: yoniq yoki
oʻchiq boʻlish raqamlidir, chunki u faqat ikki holatga ega, lekin
• Bu biror oʻlchash jarayoni oʻtkazib yuborilmasligi uchun uning oʻrniga xiralatkich kalit tugma ishlatilsa, unda bu analog
zarur, aks holda tajriba natijalari shubha ostiga olina boʻladi.
boshlanadi.
Inson ovozi, hayvonlar tovushi va musiqa asboblarida
• Natijalarni oʻzgartirishi mumkin boʻlgan har qanday chalinadigan notalar singari barcha tabiiy signallar analogdir.
narsaning tajribaga xalal bermasligini taʼminlash muhimdir.
6.09-rasm. Analog signallarni raqamli signalga aylantirish.
Ularni yozib olish va kompyuter yordamida qayta ishlash analog-raqamli konvertor orqali kompyuterga xabar
uchun ular raqamli signallarga aylantirilishi kerak (1 lar va 0 beradigan maxsus sensorlarni oʻrnatish orqali nazorat qilinadi.
lardan iborat bitlar, qarang: 6.09-rasm). Kompyuterlardan quyidagilarda foydalanish mumkin:
Maʼlumotlar toʻplangach, kompyuterga yuborilishi lozim. Bu • oxirgi darajalarni tushunarli shaklda koʻrsatish uchun
analog-raqamli konvertor orqali amalga oshiriladi, shunda grafiklar chizish;
kompyuter oʻziga yuborilgan signallarni tushunadi.
• uzoq vaqt davomida maʼlumotlarni saqlash va foydalanuvchi
natijalarni soʻraganda ular haqida hisobot berish;
Atrof-Muhit ifloslanishini nazorat qilishda • foydalanuvchiga kelajakdagi darajalarni bashorat qilish
mikroprotsessorlar va kompyuterlardan imkonini berish uchun natijalarni elektron jadvalda saqlash;
73
foydalanish • chop etish uchun hisobotga kirish maqsadida jadval yoki

Ifloslanish nazorati atrof-muhit sifatini kuzatish bilan bogʻliqdir. grafikda aks ettirilgan maʼlumotlarni ishlab chiqish.
Koʻpincha, bu atrof-muhitdagi ifloslanish darajalarini oʻlchash
va uzoq vaqt davomida darajalar boʻyicha hisobot berishdan Tirband yoʻl tutashmalari yaqinidagi atmosfera ifloslanish
iborat boʻladi. Shu maqsadda kompyuterlardan tez-tez nazoratining bir turidir; yana koʻplab turlari bor. Biz yashab
foydalaniladi. turgan atrof-muhitning istalgan qismi nazorat qilinishi mumkin.
Har qanday tajribada oʻrnatilishi kerak boʻlgan ikkita vaqt bor.

Birinchisi – maʼlumotlarni oʻqish amalga oshiriladigan vaqt
oraligʻi; ikkinchisi – tajribaning qancha vaqt davom etishi.
Ifloslanish nazoratida hal qilinishi kerak boʻlgan ikkita eng
muhim vaqtni muhokama qiling.
Shifoxonaning jonlantirish boʻlimlarida

mikroprotsessor va kompyuterlardan
foydalanish
Shifoxonadagi jonlantirish boʻlimlarida katta hajmdagi
maʼlumotlar ishlab chiqariladi va foydalaniladi. Aynan
6.10-rasm. Avtotransport vositasidan chiqarilayotgan zararli shu yerda AKT bemorlar parvarishini yaxshilay oladi. AKT
gazlar. quyidagilarga qodir:
• bemorning klinik maʼlumotlariga kirish imkoniyatini
Avtotransport vositalari ishlab chiqaradigan uglerod oksidi
yaxshilash;
va azot dioksidi kabi gazlarning darajasi ayniqsa muhimdir
(qarang: 6.10-rasm). Ular muayyan gaz darajalarini aniqlab, • xatolarni kamaytirish;
• sifat standartlariga rioya etilishini taʼminlash; FORWARD 5 (FD 5)

• bemorning hayot belgilarini kuzatish;
• qaror qabul qilishda yordam berish.
Koʻrish mumkinki, jonlantirish boʻlimidagi AKT tizimlari va
yaxshiroq parvarish oʻzaro bogʻliq boʻla oladi.
Mahalliy shifokorlar kabinetida tibbiy qaydlarni boshqarish
boʻyicha AKT tizimlari koʻpincha yaxshi tashkillashtirilgan
boʻladi.
6.04 Boshqaruv dasturlaridagi

mikroprotsessorlar
“Kompyuter boshqaruvi” deyilganda tarkibidagi kompyuter
atrofdagi narsalarni oʻlchaydigan dasturlar tushuniladi; bunda 6.11-rasm. Oldinga harakatlanish.
kompyuterlarga qarorlar qabul qilish keyingi safar olinadigan
natijalarga bevosita bogʻliq boʻlgan harakatlarni amalga
oshiruvchi baʼzi qurilmalar boʻyicha buyruq ham berish Orqaga harakatlanish
mumkin. BACK 5 (BK 5)
Boshqaruv dasturlari qachon biror narsa sodir boʻlishini
aniqlash uchun oldindan oʻrnatilgan qiymatlardan foydalanadi.
Masalan, agar harorat oldindan oʻrnatilgan qiymatdan pastga
tushsa, issiqxona isitkichi yoqilishi kerak.
74
Toshbaqa grafika
Toshbaqa grafika kompyuter boshqaruviga misol boʻla oladi
hamda kompyuter amal qilishi uchun aniq koʻrsatmalar berish
orqali muayyan harakatlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Quyidagi chizmalarning har birida toshbaqa uchburchak
shaklda aks ettirilgan. Toshbaqa holatini koʻrsatish uchun
ishlatiladigan shakl aslida ahamiyatga ega emas, oʻzi qarab
turgan tomonni koʻrsatishi kerak boʻlgan hollar bundan
mustasno. Toshbaqa odatda uchburchakning uchi yoʻnalib
6.12-rasm. Orqaga harakatlanish.
turgan yerda joylashgan deb hisoblanadi.
Bu toshbaqani orqaga yurdiradi (6.12-rasm), lekin bundan

Oldinga harakatlanish
kamdan-kam hollarda foydalaniladi, chunki buning oʻrniga
Toshbaqa grafikaning aksariyat buyruqlari ikki qismdan iborat toʻliq burilish va undan keyin oldinga harakatlanish mumkin.
boʻladi: birinchisi – nom, ikkinchisi esa kompyuterga qancha
bajarish kerakligini aytadigan qiymat. Masalan, FORWARD 5
Yonga burish
buyrugʻi toshbaqaga oldinga harakatlanish kerakligi va 5
birlik harakatlanish kerakligini aytadi (6.11-rasm). Bu har doim Toshbaqani boshqa tomonga qaratadigan ikkita
ham toʻgʻri boʻlmaydi, buni keyinroq koʻrib chiqamiz, lekin bu buyruq bor. Buyruq toshbaqaga qaysi tomonga burilishni,
boshlash uchun yaxshi joy. Asl buyruq soʻz – FORWARD, lekin soʻng qancha burilishni aytishi lozim. Son – berilish kerak
har safar foydalanishda uni toʻliq yozish juda yoqimsiz boʻlishi boʻlgan burchakdagi darajalar sonidir. Toshbaqadan chapga
mumkin, shu sababli har bir buyruq soʻzning qisqartirilgan (6.13-rasm) yoki oʻngga (6.14-rasm) burilishini soʻrashingiz
shakli mavjud. mumkin.
LEFT 90 (LT 90) FORWARD 4 (FD 4) FORWARD 4 (FD 4)

RIGHT 90 (RT 90) RIGHT 90 (RT 90)
Natijalar 6.15-rasmda koʻrsatilgandek boʻladi.
6.13-rasm. Chapga burish.

6.15-rasm. Qalamni harakatlantirish.
Eʼtibor qiling, toshbaqa xuddi oʻngga siljiganga oʻxshaydi, lekin
endi toshbaqa oldinga yursa, chiziladigan chiziqni tasavvur 6.04-SAVOL
qilsangiz, u chapga siljiganini koʻrasiz. Burilishlarda ehtiyot
boʻling, chalkashib ketish juda oson. Oxirgi buyruq shartmi? Agar bu buyruq boʻlmasa,
RIGHT 90 (RT 90) diagramma qanday koʻrinishda boʻlardi? Agar RIGHT
90 buyruqlari FORWARD 4 buyruqlaridan oldin
boʻlganida diagramma qanday oʻzgargan boʻlardi? Agar
burish buyruqlari RIGHT 90 emas, LEFT 90 boʻlganida 75
diagramma qanday oʻzgargan boʻlardi? Agar burish
buyruqlari RIGHT 90 dan LEFT 90 ga yoki aksincha
oʻzgartirib turilsa, diagramma koʻrinishi qanday boʻladi?
Toshbaqa grafikadan foydalanayotganda, toshbaqa sahifa

boʻylab harakatlanarkan, RIGHT va LEFT buyruqlarini
chalkashtirib yuborish juda oson. Keyingi buyruqni sinab
koʻrishdan oldin har doim toshbaqa sizga qarama-qarshi
tomonga qarab turganiga ishonch hosil qiling. Buni
diagrammani chizish vaqtida qogʻozni harakatlantirish orqali
bajarishingiz mumkin.
6.14-rasm. Oʻngga burish.

Takrorlash
Kvadrat chizilgan buyruqlar toʻplami biroz zerikarli edi, chunki
Baʼzida toshbaqaning ortidan chiziq qoldirmay
ular qayta va qayta bajarilgan bir xil buyruqlar edi. Buni
harakatlanishini xohlaysiz. Agar shunday qilmoqchi boʻlsangiz,
yozishga osonroq qilib qisqartirish mumkin.
toshbaqani harakatlantirishdan oldin unga qogʻozdan
qalamini koʻtarib olishni aytishingiz zarur. Bu uchun kerakli Kvadrat chizish buyruqlarini koʻrib chiqamiz; toʻrt juft quyidagi
buyruq – PENUP. Undan keyin son boʻlishi talab etilmaydi. buyruqlar bor edi:
Shundan soʻng toshbaqa, to unga qalamni qogʻozga qaytarib
FORWARD 4 RIGHT 90
qoʻyish aytilmagunicha, hech narsa chizmasdan harakatlanadi.
Bu uchun kerakli buyruq – PENDOWN. Agar ularni bir qatorga qoʻymoqchi boʻlsak, ularning bir-biridan
alohida saqlanishiga ishonch hosil qilishimiz kerak, shu sababli
Aytaylik, siz yon tomoni 4 birlik boʻlgan kvadrat chizmoqchisiz.
ular orasiga vergul qoʻyiladi:
Buyruqlar quyidagicha boʻladi:
FORWARD 4, RIGHT 90
FORWARD 4 (FD 4) FORWARD 4 (FD 4)
RIGHT 90 (RT 90) RIGHT 90 (RT 90)
Endi ushbu bir juft buyruq bir martadan koʻproq bajarilishi

kerak:
REPEAT FORWARD 4, RIGHT 90
Bizga boʻshliq kerak emas, lekin biz qanday buyruqlarni
takrorlashni xohlayotganimizni aniq koʻrsatishimiz kerak,
shuning uchun ushbu buyruqlar qavs ichiga joylanadi:
REPEAT (FORWARD 4, RIGHT 90)
Bu kvadrat chizadi, lekin muammo shundaki, qalam abadiy
aylanaveradi, chunki uni toʻxtatadigan hech narsa yoʻq.
Kompyuterga qavs ichidagi buyruqlarni necha marta bajarish
kerakligini aytishimiz kerak. Bu yerda 4 marta deb aytiladi,
chunki kvadrat 4 ta tomonga ega:
REPEAT 4 (FORWARD 4, RIGHT 90)
REPEAT buyrugʻi imtihon uchun zarur boʻlgan buyruqlarning
eng oxirgisi.
6.05-SAVOL
a Oʻquvchidan teng tomonli uchburchak chizish uchun

buyruq yozish soʻraldi. Yozilgan buyruq quyidagicha
boʻldi: REPEAT 3 (FORWARD 5, LEFT 60). Bu buyruq
yaratadigan diagrammani chizing va u nega soʻralgan
76 narsani chizmasligini tushuntiring. Toʻgʻri buyruq
qanday boʻlishi kerak? Teng tomonli oltiburchak
chizish uchun buyruq yozishga urinib koʻring. 6.16-rasm. Avtomatik plitada mikroprotsessor tomonidan
soʻraladigan savollar va qabul qilinadigan qarorlarni aks ettiruvchi
Quyidagi buyruq ishga tushirilsa, natija qanday
grafik.
boʻladi?
REPEAT 4 ((REPEAT 4 (FORWARD 4, LEFT 90), RIGHT 90)
Bir nechta oddiy chizmalar va ularni chizuvchi Markaziy isitish va kondetsioner kontrollerlari
buyruqlarni ishlab chiqishga urinib koʻring. Boshqaruv dasturlari uchun oltita omilni hisobga olishingiz
b LOGO – juda qudratli dasturlash tilidir. Undan kerak. Quyida ushbu omillar xonadon vakillari uchun xonani
qanday foydalanish mumkinligini oʻrganing. Agar yetarlicha iliq (yoki salqin) saqlash nuqtayi nazaridan
maktabingizda uning nusxasi boʻlsa, tovushlar yaratish keltirilgan:
uchun mavjud buyruqlarni oʻrganing.
1 Qanday maʼlumotlar kiritilishi kerak? Foydalanuvchi
kiritadigan maʼlumotlar: talab etiladigan xona harorati;
tizim yonadigan vaqt; tizim oʻchadigan vaqt. Tizim
tomonidan kiritiladigan maʼlumotlar: harorat sensori
Avtomatik plitalar boshqaruvi xonadagi haqiqiy haroratni kiritadi; soat vaqt haqidagi
2-bobda avtomatik kir yuvish mashinalari muhokama maʼlumotlarni beradi.
qilingandi, endi avtomatik funksiyaga ega plitani koʻrib
chiqamiz. Avtomatik plitada foydalanuvchi tomonidan 2 Istalgan natija: bu holatda, xona foydalanuvchi
kiritiladigan ikkita maʼlumot mavjud: kerakli harorat va kiritgan haroratgacha isitiladi yoki sovitiladi. Bu faqat
pishirish vaqtining davomiyligi. Sensor plitadagi haroratni tizim yoqilishi kerak boʻlgan vaqtlarda amalga oshirilishi
oʻlchaydi, mikroprotsessor esa haroratni oʻzgarmas holda lozim.
saqlab turish uchun qizitish elementlarini boshqaradi.
Mikroprotsessor pishirish vaqti tugaganda foydalanuvchiga
xabar berish uchun chiroq va signalni boshqaradi.
3 Nazorat ostidagi jihoz. Mikroprotsessor isitish qozoni Oynavand issiqxonalarda shishaning ustida kompyuter
(isitish tizimi uchun) yoki konditsionerni (sovitish tizimi tomonidan boshqariladigan pardalar ham boʻlishi mumkin.
uchun) nazorat qilishi kerak. Yorugʻlik sensori yorugʻlik darajasini oʻlchaydi. Quyosh eng
issiq boʻlgan paytda kompyuter elektr motorlarini harakatga
4 Odatiy ishlash jarayoni. Dastlab mikroprotsessor vaqtni
keltiradi, ular oʻsimliklarga soya boʻlishi uchun tushiradi.
oʻzidagi soat yordamida foydalanuvchi tizimning yonishi
uchun oʻrnatgan vaqt bilan tekshiradi. Tizim shu vaqtga Kompyuter boshqaruvi bogʻdagi bitta oynavand issiqxona
yetib, yonganida mikroprotsessor vaqtni foydalanuvchi uchun ishlatilishi mumkin, biroq uning tijoriy hududlar va
tizimning oʻchishi uchun oʻrnatgan vaqt bilan solishtiradi. optimal oʻsish sharoitini saqlash uchun koʻp sonli zaruriy
Tizim shu vaqtga yetgach, oʻchadi va mikroprotsessor oʻzgarishlarni amalga oshirish insonlar uchun, shunchaki,
tizimni yoqish kerak yoki yoʻqligini koʻrish uchun yana imkonsiz boʻlgan yirik komplekslarda ishlatilish ehtimoli
vaqtni taqqoslashga qaytadi. yuqori.
Tizim yoniq payti harorat sensoridagi haroratni oʻqiydi va
uni oldindan oʻrnatilgan, kerakli harorat bilan solishtiriladi. Himoya signallari
Agar harorat juda past boʻlsa (isitish tizimi), u xona Oddiy himoya signali eshik yoki deraza ochilganda buni oddiy
yetarlicha iliq boʻlguniga qadar isitish qozonini yoqib magnit va kontakt svich yordamida aniqlaydi. Boshqaruv
turadi. Agar harorat juda yuqori boʻlsa (sovitish tizimi), u dasturiga signal yuboriladi, u ogohlantirish signalini yoqadi.
xona yetarlicha salqin boʻlguniga qadar konditsionerni Hali tilga olinmagan sensorlardan biri – harakat sensoridir. U
yoqib turadi. sensor diapazoni ichida harakatni aniqlash uchun infraqizil
nurdan foydalanadi. Sensorning koʻrish maydonidagi
5 Oʻlchash oraligʻi. Tizim yoniq payti mikroprotsessor obyektlardan chiqadigan infraqizil yorugʻlik nurlanishi doimiy
harorat sensorini doimiy ravishda nazorat qilib turishi boʻlishi kerak. Agar diapazon ichida nimadir harakatlansa,
kerak, lekin isitish qozoni yoki konditsionerning xona infraqizil yorugʻlikning shakli oʻzgaradi va sensor bu oʻzgarishni
haroratini oʻzgartirishi vaqt oladi, shu sababli oʻlchash aniqlaydi. Bu sensorlar passiv infraqizil (PIR) sensorlar
paytida kechiktirish vaqti besh daqiqa atrofida boʻlishi deyiladi.
kerak. 77
6 Xatolik yuz bergan hollarda. Agar harorat oʻzgarmayotgan 6.06-SAVOL

boʻlsa, bu deraza ochiqligini, isitish qozoni toʻgʻri
isitmayotganini yoki konditsioner buzilganini anglatishi Harakat sensorlari qanday qilib kichik jonzotlarni
mumkin. Mikroprotsessor tizimning haroratni eʼtiborsiz qoldirishini oʻrganing. (Avtomatik pol tozalagich
boshqarishga qodir emasligi haqida foydalanuvchiga qanday ishlashi yoki avtomatik maysa oʻrgich qanday
xabar berish imkoniyatiga ega boʻlishi kerak. ishlashini kuzatish orqali boshlashingiz mumkin; ikkalasi
ham kichik jonzotlardan saqlanishi kerak).
Kompyuter tomonidan boshqariladigan aksariyat qurilmalar
ushbu qoidalarga bir xil tarzda amal qiladi. Odatiy markaziy
isitish tizimi kontrollerida foydalanuvchi kerakli haroratni,
shuningdek, tizimning yonish va oʻchish vaqtlarini oʻrnatadi. 6.05 Modellashtirish dasturlari
Mikroprotsessor foydalanuvchi kiritgan oʻrnatgan maʼlumotlar Kompyuter modellashtirishda nimanidir ifodalash uchun
va sensor koʻrsatkichlari asosida qaror qabul qiladi. matematik formulalardan foydalaniladi. Formulalar biror
narsaning turli sharoitlardagi xatti-harakatini tahlil yoki
Kompyuter tomonidan boshqariladigan bashorat qilish uchun ishlatiladi. Masalan, binoning kompyuter
oynavand issiqxonalar modeli uning zilzila yoki boʻronli shamollarga qanday reaksiya
qilishini tekshirib koʻrishi mumkin.
Oynavand issiqxonadagi harorat xuddi markaziy isitish
kontrolleri kabi boshqariladi. Oynavand issiqxonadagi Holatni modellashtirishning ikkita aniq sababi bor: hech kimni
namlik ham nazorat qilinishi kerak. Namlik sensori xavf ostiga qoʻymasdan turli holatlarni sinovdan oʻtkazish;
kompyuterga havo qanchalik namligini aytadi, shunda katta mablagʻ sarflamasdan ularni amalga tatbiq etish
kompyuter purkagichlarga suv manbasini ulash yoki ulamaslik ehtimolini sinab koʻrish (nimaningdir ishlamasligini bilib olish
haqida qaror qabul qiladi. uchun prototip yaratish qimmatga tushmaydi).
Derazalar ham kompyuterlar yordamida ochilishi yoki yopilishi
mumkin.
Agar avtomobilning yangi dizayni boʻyicha kompyuter model qimmat boʻlishi mumkin hamda ular insonlar uchun ishsizlikni
ishlab chiqilgan boʻlsa, avtomobilning alohida qismlarini keltirib chiqaradi. Ular baʼzan buzilib qolishi mumkin, bunday
muayyan sharoitlardan nihoyatda batafsil oʻrganish mumkin. hollarda ularni taʼmirlash vaqtida ularning ishini bajaruvchi
Biroq modellashtirilayotgan “obyekt” har qanday narsa boʻlishi hech kim boʻlmaydi.
mumkin, atomdan tortib orqa ilgak tizimigacha, rezervuardan
tortib sayyoragacha!
6.07 Maktab boshqaruv tizimlari
Elektron jadvallar Maktab registratsiya tizimlari
Elektron jadvallar oddiy kompyuter modellashtirish ishlari Maktab registratsiya tizimlari OMR tizim texnologiyalariga
uchun nihoyatda foydalidir, chunki ularda “what if . . . ?’ asoslanadi. Kiritishning bunday turi 2-bobda tasvirlangan.
mantiqiy savollarini berish imkoni mavjud. Varaqlar siyohda chop etiladi, uni odamlar oʻqishi mumkin,
lekin skanerlash jarayoni orqali oʻqib boʻlmaydi. Bu siyohlar
Oila oʻz oilaviy mablagʻlarini elektron jadvalda saqlashi
odatda koʻk yoki pushti och tuslarda boʻladi. Qogʻozdagi ushbu
mumkin.
siyohlar yordamida foydalanuvchiga koʻrsatmalar beriladi
Maktab ashyolari doʻkonida doʻkon yozuvlarini elektron va foydalanuvchi maxsus belgi qoʻyishi mumkin boʻlgan
jadvalda saqlash mumkin. Bu quyidagi kabi savollarni soʻrash joylar belgilanadi. Belgilarning joylashuvi ularning oʻzidan
imkonini beradi: “Boshqa meva turlariga qaraganda, olmani koʻra muhimroqdir. Sahifa skanerlanganda kompyuterga
koʻproq afzal koʻrishadi, lekin biz qoʻygan narxlar tufayli kiritiladigan yagona maʼlumot maxsus belgilarning
oʻquvchilar olma sotib olmaydi. Har bir olma sotilgandagi koordinatalari boʻladi, soʻng kompyuter qaysi joylar
foyda miqdorini kamaytirish qanday samara beradi?” boʻyalganini, oʻz-oʻzidan, foydalanuvchi kiritmoqchi boʻlgan
maʼlumotlarni ayta oladi.
Agar olmaning afzal koʻrilishi haqidagi taxminimiz haqiqat
boʻlsa, biz elektron jadval modelida olma narxini pasaytirib,
sotilgan olmalar sonini oshira olamiz. Elektron jadvalimizda
oʻquvchilarga yoqadigan yoki yoqmaydigan narsalarni hisobga
78 olishimiz kerak boʻladi. Shunda elektron jadval foydaning
ortishi yoki kamayishini bashorat qila olishi mumkin.
6.06 Ishlab chiqarish sohasidagi

dasturlar
Robototexnika
Robototexnika 1-bobdan muhokama qilingandi, ular ishlab
chiqarish sanoatida muhim rol oʻynaydi. Robotlardan
foydalanishni yodga olish uchun 1-bobni koʻrishingiz kerak va
ularning afzalliklari va kamchiliklarini ham esga oling.
Odamlardan emas, kompyuter boshqaradigan

tizimlardan foydalanishning afzallik va
kamchiliklari
6.17-rasm. Sinf uchun maktab registratsiya shaklining bir qismi.
Robotlarning dastlabki narxi qimmat boʻlishi mumkinligiga
Shakl OMR tizimi bilan foydalanish uchun ishlab chiqilgan.
qaramay, ular tezlikni oshirish, toʻxtovsiz ishlay olish
Oʻqituvchi muayyan oʻquvchi uchun tegishli katakchani
(tanaffuslarga hojat yoʻq), mehnat xarajatlarini qisqartirish
belgilaydi: B = bor (shu yerda), Y = yo‘q (kelmagan).
(malaka oshirish yoki qayta malaka oshirish yoxud yangi
xodimlarni ishga olish), mahsulotning yuqori sifati va insonlar
uchun juda xavfli, juda zerikarli yoki jismoniy jihatdan juda
talabchan boʻlgan sohalarda ishlarni bajarish qobiliyati orqali Oʻrganuvchining oʻzlashtirish darajasini qayd
ishlab chiqarish sanoatida xarajatlarni kamaytira oladi. etish
Aksariyat maktab boshqaruv tizimlari odatda xodimlarga
Robotlarning mustaqil qarorlar qabul qila olmasligi ularning
oʻquvchining baholarini qayd etish va ota-onalarga
kamchiliklaridan biridir. Agar dasturlashtirilmagan biror narsa
yuboriladigan hisobotlarda aks ettirish uchun yakuniy
yuz bersa, ular yangi sharoitga moslashish uchun harakatlarini
baholarni avtomatik tarzda hisoblash imkonini beradi.
oʻzgartira olmaydi. Oʻrnatish uchun dastlabki xarajatlar juda
Ichki oʻrnatilgan funksiyalar oʻqituvchilarga oʻquvchining ommabop doʻkonlarda boshqa doʻkonlardagi xarid qilinmagan
oʻzlashtirish darajasini kuzatish uchun maʼlumotlarni filtrlash chiptalarni sotishga ruxsat berish imkoniyati boʻlganida edi,
imkonini beradi. Baʼzi murakkab tizimlar xodimlarni ehtimoliy bunday holat sodir boʻlmas edi. Bu chiptalarni bir doʻkondan
oʻzlashtirishdan ortda qoluvchilar haqida avtomatik tarzda ikkinchi doʻkonga jismonan olib borish orqali amalga oshirilishi
ogohlantiradi, shunda ortda qolayotgan oʻquvchilar eʼtibordan mumkin yoki ularni bir joyda qoldirish hamda alohida
chetda qolmaydi hamda barcha oʻquvchilar eng kerakli paytda doʻkonlarga kompyuter kommunikatsiyalari yordamida
zarur boʻlgan yordamni olishlari mumkin. chiptalarni olish imkonini berish orqali amalga oshirilishi
mumkin.
Imtihonlar baʼzi imtihon kengashlari talabiga binoan
tashkillashtiriladi. Maktab boshqaruv tizimi tizimga kiritilgan
maʼlumotlar asosida bu bilan bogʻliq barcha vazifalarni Teatr bron tizimlari
bajarish imkoniyatiga ega. Yaqinlashayotgan imtihonni Teatr bron tizimlari turli joylardagi bron agentlariga tomoshalar
barchaga eslatish uchun imtihon kengashlari, xodimlar, uchun mavjud oʻrindiqlar haqidagi maʼlumotlarni saqlovchi
oʻquvchilar va ota-onalarga avtomatlashtirilgan elektron markaziy kompyuter tizimi bilan aloqada boʻlish imkonini
pochta xabarlari yuboriladi. Imtihonlarni topshirish uchun beradi.
oʻquvchilardan kompyuterda faqat xavfsiz kirish maʼlumotlari
orqali kirish talab etiladi. Baʼzi hollarda ular imtihonni Mijoz agentlik yoki doʻkonga qoʻngʻiroq qilganida yoki
tugatishlari bilan natijalar haqida xabardor qilinadi. Biroq borganida:
hozirda barcha imtihonlar ham onlayn tarzda va talab asosida • Mijoz oʻz talablarini, jumladan, tomosha yoki konsert nomi,
oʻtkazilmaydi. chiptalar kerak boʻlgan sana, chiptalar soni va turini aytadi.
Xuddi shuningdek, dars jadvallarini yaratish va oʻquv • Soʻng agent kompyuter tizimiga ulanib, mos chiptalarni
mashgʻulotlarini tashkillashtirish yoki dars jadvallariga qidiradi. Bu jarayon amalga oshirilayotgan paytda, bitta
oʻzgartirish kiritish ishlari ham, shunchaki, tizimga baʼzi chiptaning ikki marta sotilish xavfi mavjudligi sababli,
muhim maʼlumotlarni kiritish orqali maktab boshqaruv boshqa mijozlarga xizmat koʻrsatilishi mumkin emas. Bu
tizimi tomonidan bajariladi. Tizimga oʻrnatilgan formulalar hech kim hech narsani oʻzgartira olmasligi uchun faylni
va funksiyalar xatolardan xoli dars jadvallarini ishlab chiqadi. qulflash deyiladi. Ilgʻorroq tizimlar tizimning uzluksizligini 79
Xuddi shu kabi jadvallarni xodimlarning oʻzlari tuzishiga taʼminlash uchun faqatgina alohida oʻrindiqlarni qulflaydi.
toʻgʻri kelganda, koʻpincha mukammal versiyani yaratishni
Chiptalar kelishilganidan keyin:
uddalashlaridan oldin jadvalni bir necha bor qayta koʻrib
chiqishlariga toʻgʻri kelgan. Dars jadvallariga oʻzgartirishlar • Mijoz chipta haqini karta orqali toʻlaydi (yoki naqd toʻlaydi,
kiritish ham samaraliroq tarzda amalga oshiriladi hamda agar doʻkonda teatr bilan kelishilgan shunday imkoniyat
tizim elektron pochta va mobil telefon ogohlantirishlari kabi boʻlsa).
elektron aloqa usullari yordamida barcha tegishli tomonlarni • Xarid qilingan oʻrindiqlar kompyuter tizimida “sotildi” deb
bundan xabardor qila oladi. belgilanadi.
• Boshqa xaridorlar ham oʻrindiq band qila olishi uchun
6.08 Bron qilish tizimlari oʻrindiqlar fayli qulfdan ochiladi.
Tasavvur qiling, teatrda konsert qoʻyilishi rejalashtirilgan. • Chipta doʻkonda chop etiladi yoki teatrda toʻliq chiptaga
Chiptani oldindan xarid qilishni xohlovchilar uchun mavjud almashtiriladigan kvitansiya (elektron chipta) chop etiladi.
boʻlgan 1000 ta chipta sotilishi kerak. Konsert promouteri Bu real vaqtda dasturlash ilovasiga misoldir.
(targ’ibotchisi) chiptalarni teatrda sotish oʻrniga, shu
hududdagi bir qancha turli doʻkonlarda sotuvga qoʻyishga Bu tizim internetda xuddi shu tarzda chipta buyurtma qilish
qaror qildi. Har bir doʻkonga oʻrindiqlar bloki taqsimlab imkonini beradigan qilib kengaytirilishi mumkin.
berilishi kerak, aks holda bitta oʻrindiq ikki marta sotilishi Onlayn bron tizimlarining afzalliklari va kamchiliklari.
mumkin. Promouter har bir doʻkonga sotish uchun 100 tadan
Afzalliklari:
chipta berishga qaror qildi. Bitta chiptaning ikki marta sotilishi
muammosi endi sodir boʻlmaydi, chunki endi bitta doʻkondagi • Onlayn band qilish vaqtni tejaydi
muayyan oʻrindiqqa moʻljallangan chiptalar boshqa doʻkonda
• Boshqa kishi bilan muhokama qilishga ehtiyoj yoʻq
yoʻq. Biroq endi boshqa bir muammo bor. Baʼzi doʻkonlar
chiptalarni sotib tugatishi hamda, boshqa doʻkonlar oʻzlariga • Mavjud oʻrindiqlar haqidagi maʼlumotlarni darhol olish
ajratilgan chiptalarning barchasini sota olmagan bir vaqtda, mumkin
kishilarni chiptasiz qaytarishga toʻgʻri kelishi mumkin, bu esa • Onlayn bron tizimlari band qilganingizni tasdiqlash uchun
konsert kechasida boʻsh oʻrindiqlar boʻlishini anglatadi. Agar avtomatik elektron xabar yubora oladi.
Kamchiliklari: Sabablari quyidagilar:

• Dastlab bu tizimni oʻrnatish qimmat • Baʼzi mijozlar internetga kirish imkoniyatiga ega emas.
• Sayyohlik agentlari sayyohlik kompaniyasining
• Xodimlarni oʻqitish xarajatlari
bankrotligiga qarshi sugʻurtalangan. Agar mijoz taʼtilni
• Onlayn maʼlumotlar bazasi va veb-sayt yaratilishi oʻzi buyurtma qilsa, pullarini qaytarib olishga qiynalishi
hamda mijoz kerakli buyurtmaning mavjudligini onlayn mumkin yoki agar bu ular taʼtilda boʻlganda yuz bersa,
tarzda qidira olishi uchun ular bir-biri bilan aloqa qilish qiyinchiliklarga uchrashi mumkin.
imkoniyatiga ega boʻlishi kerak. • Jarayon kinoga chipta buyurtma qilishdan ancha
• Mutlaq ishonchlilikni taʼminlash maqsadida maʼlumotlar murakkabdir va AKT savodxonligi juda yaxshi boʻlmagan
bazasini yangilab turish hamda tizimning toʻgʻri ishlashi baʼzi kishilar uchun bu juda qiyin boʻlishi mumkin.
uchun mablagʻ va vaqt sarflanishi kerak boʻladi. Aviakompaniyalar odatda yoʻlovchilarni internet orqali chipta
buyurtma qilishga undaydi. Internet orqali buyurtma qilish
6.07-SAVOL chiptalar narxini pasaytirish imkonini beradi. Buyurtma
muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan keyin yoʻlovchiga
Onlayn bron tizimlarining afzalliklari va kamchiliklari buyurtma raqami beriladi va u elektron pochta orqali
haqida fikr yuriting va yuqoridagi roʻyxatlarga yangi yuboriladi. Undan onlayn roʻyxatdan oʻtish uchun foydalanish
bandlar qoʻshishga urinib koʻring. mumkin, bu esa aeroportda vaqtni tejaydi.
Kino chiptasini buyurtma qilish 6.09 Bank dasturlari

Kino chipta buyurtma qilish ham deyarli xuddi shu tarzda Elektron pul oʻtkazmalari
amalga oshiriladi. Mijozlar internet orqali chipta buyurtma qilishi Kompaniya uchun ish haqi vedomosti tuzish jarayonining bir
mumkin, mobil telefon klaviaturasi orqali ham buyurtma qila qismi quyidagidan iborat: xodim hafta davomida ishlab topgan
olishadi. Toʻlov darhol amalga oshirilishi mumkin. Kinoteatrga summa hisoblanganidan keyin kompyuter pulni xodimning
80 borganda, ular chipta mashinasiga borib, buyurtma raqamini bank hisob raqamiga oʻtkazilishini tashkillashtiradi. Bunda
teradi va kredit yoki debet kartasini kiritadi. Mashina kartadan naqd pul bankka olib borilib, peshtaxta osha toʻlanmaydi.
mablagʻni yechib oladi va chiptani chiqarib beradi. Mablagʻlarning bunday harakati elektron pul oʻtkazmalari
Bu kinoteatr egalariga kamroq xodim ishga olish orqali (EFT – electronic fund transfer) deb ataladi. Kompaniyaning
xarajatlarni qisqartirish imkonini beradi, avtomatlashtirilgan bankiga pulning kompaniya hisobidan yechilishi soʻralgan EFT
tizimsiz koʻproq xodim ishlatishga toʻgʻri keladi. xabari yuboriladi. Soʻng xodimning bankiga tegishli miqdordagi
mablagʻ xodim hisob raqamiga qoʻshilishi kerakligi qayd
etilgan AFT xabari yuboriladi. Maʼlumotlar oqimi 6.18-rasmda
Sayohat dasturlari koʻrsatilgan.
Sayohat sohasi alohida mijozlar tomonidan internet yoki
sayohat agentlari yordamida biror narsani band qilish / KALIT SOʻZLAR
buyurtma qilish imkonini beradi. Mijozlar uchun biror narsani
band qilish xuddi sayohat agentliklaridan foydalanishdek EFT: Elektron pul oʻtkazmalari.
oson, lekin koʻplab mijozlar taʼtil band qilishda sayohat
agentliklaridan foydalanishda davom etmoqda.
6.18-rasm. Ishchilarga haq toʻlashda EFTdan foydalanishll.

EFTdan supermarketlardagi kassalarda foydalaniladi; hali hamda bank xodimining aralashuvisiz tranzaksiyalarni amalga
ham naqd pul orqali toʻlash mumkin boʻlsa-da, debet yoki oshirishdan oldin, avtomatlashtirilgan telefon tugmalaridan
kredit karta orqali toʻlash usuli afzal koʻriladi. Karta savdo foydalanib, avtomatik savollarga javob berar edi.
nuqtasi (POS) terminalidagi karta riderga kiritiladi, soʻng, xuddi
Odatiy telefon banking mijozi oʻz hisob(lar)iga kirish, balansi
xodimning ish haqi oʻtkazilgani kabi, mablagʻ karta egasining
va oxirgi harakatlarni tekshirish, hisoblararo mablagʻ oʻtkazish,
hisob raqamidan supermarket hisob raqamiga elektron tarzda
yangi chek kitobini buyurtma qilish, kredit toʻlovlarini amalga
oʻtkaziladi.
oshirish yoki bank tomonidan taklif etiladigan boshqa
Individual mijozlar ham internet bankingdan foydalanib oʻz xizmatlar haqida maʼlumot soʻrash imkoniga ega.
bank talablarini amalga oshirayotganida EFTdan foydalanishi
avtomatlashtirilgan telefon xabarlaridan oldin bu bank
mumkin.
xodimlaridan koʻp mehnat talab qilardi, lekin hozirda
Mijozdan shaxsni tasdiqlash tekshiruvidan oʻtish soʻraladi, mijozlarga kuniga yigirma toʻrt soat davomida uydan turib
soʻng undan oʻz hisob raqamidan pulni oʻtkazmoqchi boʻlgan foydalanish mumkin boʻlgan bank xizmatlarini taklif qiladi.
aniq hisob raqamni koʻrsatish soʻraladi. Kerak boʻladigan
boshqa maʼlumotlar faqatgina bank kodi va mablagʻ
yuborilishi kerak boʻlgan hisob raqamidir. Soʻng oʻtkazmalar
Kredit/debet kartalar
darhol amalga oshiriladi. Yodingizda boʻlsa, bank kartalaridan foydalanish 2-bobda
muhokama qilingandi. Kartadan foydalanilganda, ushbu
boʻlimning boshidagi EFT misolida tasvirlangani kabi, xuddi
Bankomatlar oʻsha tarzda pul oʻtkazmasi amalga oshiriladi. Pulning
Bankomat (ATM - Automated Teller Machine) – bu banklar qayerdan kelishi borasida kichik farq mavjud.
tashqarisiga va boshqa manzillarga oʻrnatilgan mashina
Agar foydalanilgan karta kredit karta boʻlsa, xabar kredit karta
boʻlib, bankka kirmasdan turib naqd pul yoki chek yechib
kompaniyasiga yuboriladi. Soʻng kredit karta kompaniyasi
olish va qoʻyish, hisobingiz va toʻlov hisoblarini tekshirish
toʻlovni karta yordamida qabul qilgan tashkilotning hisob
kabi tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
raqamiga mablagʻlarning yuborilishini tashkillashtiradi.
Bankomatlarda mobil telefon hisobini toʻldirish yoki 81
foydalanish tilini tanlash kabi boshqa koʻplab xizmatlar ham Keyin esa, kredit karta kompaniyasi kartaning foydalanilgani,
mavjud. qayerda foydalanilgani va tranzaksiyada qancha sarflangani
haqidagi maʼlumotlarni saqlaydi. Bu maʼlumotlar bir oyda
Mijoz bank tomonidan berilgan plastik karta va PIN-koddan
bir marta umumlashtiriladi va karta egasiga uning qarzdorlik
(shaxsiy identifikatsiya raqami) foydalanib, shaxsini tasdiqlashi
summasi koʻrsatilgan maʼlumotnoma yuboriladi. Eʼtibor
kerak boʻladi.
qarating, kredit kartadan foydalanish ham toʻlovlarga real
Ushbu jarayonlarning barchasi real vaqt rejimida bajariladi, vaqt rejimida ishlov berishni, ham hisobotlar tayyorlash
chunki hisob kechikishlarsiz tekshirilishi va yangilanishi uchun paketli ishlov berishni talab qiladi.
kerak.
Debet kartalardan ham xuddi shu usulda foydalaniladi, biroq
mijoz debet kartasini ishlatganda jarayonlar kredit karta
KALIT SOʻZLAR
kompaniyasi orqali emas, mijozning banki orqali amalga
oshiriladi. Bank oy oxirida maʼlumotnoma yuborishni kutib
Bankomat yoki ATM: Naqd pul olish yoki bankda hisob oʻtirmay, mablagʻni mijozning hisobidan darhol yechib
raqamini boshqarish uchun ishlatiladigan kassa apparati. oladi (real vaqtdagi jarayon). Tranzaksiya odatiy bank
maʼlumotnomasidagi toʻlov sifatida koʻrsatiladi.
6.08-SAVOL
Telefon-banking
Telefon banking – bank muassasalari tomonidan taklif a Internet-banking qanday ishlashini oʻrganish uchun
etiladigan xizmatdir. U dastlab yoʻlga qoʻyilganida mijoz izlaning.
bankka telefon orqali qoʻngʻiroq qilardi va bank xodimi mijoz b Matn protsessoridan foydalanib va oʻz soʻzlaringiz
uchun soʻralgan tranzaksiyani amalga oshirishdan oldin bir bilan internet-banking jarayonini tasvirlang; soʻng
qancha xavfsizlik savollarini berardi. uning afzallik va kamchiliklarini sanang.
Aholi avtomatlashtirilgan telefon xabarlaridan foydalana
boshlaganda, mijoz bankka qoʻngʻiroq qilishi mumkin edi
6.10 Kompyuterlar tibbiyotda • tizimdan savol soʻrash va javob olish usullari –

foydalanuvchi interfeysi yoki inson-kompyuter interfeysi
Tibbiyot taʼlimi va amaliyoti ulkan fan bo’lib, muntazam (HCI- muloqot);
ravishda oʻsib bormoqda. Kompyuter texnologiyalari sog’liqni
• maʼlumotlar rioya qilishi lozim boʻlgan qoidalar toʻplami –
saqlash sohasi mutaxassislariga iloji boricha ishonchli va
qoidalar bazasi;
samarali xizmat koʻrsatishda, shuningdek tibbiyot yutuqlaridan
xabardor boʻlib turishda muhim ahamiyatga ega. • oqilona natijalar olish uchun qoidalarni maʼlumotlarga
nisbatan qoʻllay oladigan dastur – xulosa chiqarish tizimi.
Tashxis tizimlari Barcha ekspert tizimlarda ushbu toʻrtta qism mavjud (6.19-
Bemor shifokor qabuliga borganida unda kasallik alomatlari rasm).
boʻlishi mumkin. Ular shifokorning malakasi va tajribasi sababli
shifokor qabuliga boradi, lekin hech bir shifokorni tibbiyotning
har bir sohasi boʻyicha mutaxassis deb umid qilmaslik kerak.
Muammo shundaki, kasalliklar va alomatlar haqida juda koʻp
maʼlumotlar mavjud boʻlib, shifokorlar biror narsani eʼtibordan
chetta qoldirmaslik uchun yordamga muhtoj. Ular avvallari
kitoblardan qoʻshimcha maʼlumot olgan, biroq bugungi
kunda buning oʻrnini kompyuter tizimlarida saqlanadigan
6.19-rasm. Ekspert tizimni ifodalovchi grafik.
maʼlumotlar egallagan.
Kompyuter tizimlari koʻproq maʼlumot saqlay oladi, maʼlumot
qidirishni yengillashtirish uchun dasturlash texnikalaridan Dorixona qaydlari
foydalana oladi va ularni muntazam ravishda yangilash Shifokor bemorning kasalligini aniqlagach, unga dori yozib
mumkin. Shifokorlar uchun chindan ham foydali tizimni berishi mumkin. Minglab dorilar mavjud boʻlib, ularning
yaratish uchun kasalliklar va holatlar hamda ularning har biri ehtimoliy nojoʻya taʼsirlarga hamda birga qabul
82
alomatlari haqidagi umumiy qabul qilingan bilimlar toʻplanadi. qilinmasligi kerak boʻlgan boshqa dorilar roʻyxatida ega. Bu
Bu shifokorlarning bilimlarini toʻplash uchun ular bilan maʼlumotlarning barchasini shifokorlar foydalanadigan katta
suhbatlashish va kitoblardagi maʼlumotlardan foydalanishni ma’lumotlar bazasidan topish mumkin.
anglatadi. Bu bilimlaring barchasi toʻplanadi va kompyuterda
saqlanadi. Shifokor biror usulda saqlangan maʼlumotlarni Shifokorga esa ushbu barcha maʼlumotlar kompyuterga
soʻrashi va kompyuter ham shifokor savollariga javoblarni saqlangan holda kerak. Bu kabi saqlangan maʼlumotlar –
chiqarib bera olishi kerak. Kompyuterga axborotning turli axborot tizimidir. Shifokor yozib berish mumkin boʻlgan
qismlari qanday qilib bir-biriga mos kelishi va bir-biri bilan dorilarni tizimdan qidirishi va har bir dori uchun mavjud
munosabatga kirishishini aytadigan qoidalar toʻplami boʻlishi maʼlumotlarni koʻrishi mumkin. Bu ekspert tizimga juda
kerak. Va nihoyat, oqilona natijalarni olish uchun ushbu oʻxshash. Farq shundaki, tashxis tizimida qaror qabul qiluvchi
qoidalarni maʼlumotlarga nisbatan qoʻllay oladigan dastur ekspert tizimiga urgʻu beriladi. Dori-darmonlar axborot tizimini
boʻlishi kerak. Ushbu qismlarning barchasi birlashtirilganda, koʻrib chiqishda maʼlumot berishga urgʻu beriladi.
ayrim jihatlarga koʻra, shifokorga qaraganda bilimliroq tizim
yaraladi. Bu ekspert tizim deb ataladi. Kasalliklar tarixi
Ekspert tizimning koʻplab turlari bor. Biz bu yerda tibbiy Shifokoringiz va sizga qarayotgan sogʻliqni saqlash
tashxisga moʻljallangan ekspert tizimni koʻrib chiqamiz. mutaxassislari jamoasi sogʻligʻingiz, shuningdek, siz ulardan
Mutaxassis boʻlmagan kishi tomonidan foydalanilsa, tashxis oladigan barcha muolaja va parvarishlar haqida hisobot
borasida faqat tizimning oʻziga ishonib boʻlmaydi. Tashxis yuritadi. Masalan, kimdir shifoxonaga qabul qilinganda
uchun tajriba va insonning har bir bemorga individual ularning maʼlumotlari kasalliklar tarixi tizimiga kiritiladi.
munosabatda boʻlish qobiliyati zarur. Biroq u shifokor uchun Ushbu maʼlumotlar kasalliklar tarixiga kiritilgach, oʻsha bemor
qudratli vositadir. kelajakda yana shifoxonaga qabul qilinsa, u haqidagi qaydlarni
juda tez topish mumkin. Kasalliklar tarixida saqlanadigan
Tibbiy ekspert tizimning toʻrtta qismi quyidagilar:
odatiy maʼlumotlar quyidagilarni oʻz ichiga olishi mumkin:
• kasalliklar va holatlar haqidagi faktlar – bilimlar bazasi;
• Ism, manzil va yaqin qarindoshi;
• Shifoxona, klinikaga yoki jarrohlik amaliyoti uchun qilingan Tibbiyotda 3D printerlar tish yasash va eshitish apparatlari
murojaatlar tarixi; (yuqorida tilga olinganidek) kabi protezlash sohasida eng
koʻp ishlatilmoqda. Bularning barchasini plastikdan yoki
• Salomatlik, olingan muolaja yoki parvarish haqidagi
elastik materiallardan yasash mumkin. Ular muayyan bemor
qaydlar va hisobotlar;
uchun yasalishi kerak, shu sababli har biri individual ravishda
• Rentgen va laboratoriya tekshiruvlari; tayyorlanadi, ommaviy emas.
• Boshqa sog’liqni saqlash mutaxassislari tomonidan Tana qismlari yoki protezlar, tibbiy apparatlar hamda inson
berilgan tegishli maʼlumotlar; toʻqimalari 3D printerlarni qoʻllash mumkin boʻlgan tibbiyot
• Bemorni parvarish qiluvchi qarindoshlari yoki kishilar. toifalaridir.
Toʻqima va aʼzolar, individual protezlar, implantatlar, anatomik
modellar va boshqalarni yaratish kabi sohalarda tibbiy
Bemorlar nazorati
3D ishlanmalaridan foydalanish tezkorlik bilan kengayib
Shifoxonadagi jiddiy nazoratga muhtoj bemorlar uchun
bormoqda. Tibbiy asbob va uskunalar uchun 3D printer
kompyuterlashtirilgan monitorlardan foydalaniladi, chunki
ishlanmalari dan foydalanishning afzalliklari quyidagilarni oʻz
shifokorlar va hamshiralar doimiy ravishda nazorat qilishga
ichiga oladi: tibbiy dori vositalari va uskunalarni moslashtirish
qodir emas. Bemorning yurak urish tezligi, harorati, daqiqasiga
hamda shaxsiylashtirish; xarajatlar samaradorligi;
nafas olish tezligi, qondagi kislorod darajasi va qon bosimini
unumdorlikning oshishi; dizayn va ishlab chiqarish
nazorat qilish uchun unga sensorlar biriktirilishi mumkin.
demokratizatsiyasi; va hamkorlikning rivojlanishi.
Sensorlar maʼlumotlarni kompyuterga yuboradi, u yerda
maʼlumotlar, masalan, nafas olish yoki yurak urish tezligining
juda yuqori yoki past ekani tekshiriladi; tekshirish uchun
3D printerlar urushda oyoq-qoʻllaridan judo bo’lganlarga va
keyinroq kiritilishi mumkin. Bunday turdagi tizimdan olingan
urush davom etayotgan yerlarga yetkazilgan.
natijalar ekranda grafiklar shaklida aks ettirilishi mumkin; agar
kutilmagan muammo paydo boʻlsa, hamshira yoki shifokor
eʼtiborini tortish uchun baland tovushli signal chalinadi.
Purkagichli printerlardan farqli oʻlaroq, 3D printerlarda z 83
oʻq deb ataluvchi qoʻshimcha oʻq bor. Ularda z oʻqi boʻylab
Kasalliklar tarixi va tizimlarning xavfsizligi bosib chiqarishga erishish uchun platformani yuqoriga va
Bemorga oid elektron maʼlumotlardan foydalanish, ularni oʻqish pastga harakatlantiruvchi lift deb nomlangan mexanizm bor.
va ularning xavfsizligi kelib chiqadigan masalalar borasida Shuningdek, purkagichli printerlardan farqli ravishda, uning
xavotirlanishga asos bor. Mazkur xavotirlarning baʼzilari: kartriji siyoh bilan emas, modda bilan toʻldiriladi. Agar kartrij
plastik bilan toʻldirilsa, printer berilgan koʻrsatmalar asosida
• Bemor haqidagi maʼlumotlarni oʻzgartirish yoki tizimlarni
plastik jihoz yasab beradi; agar kartrij hujayra bilan toʻldirilsa,
yoʻq qilishga olib boruvchi xakerlar hujumlari
u bir toʻda hujayra chiqarib beradi. Xuddi purkagichli printerda
• Salomatlik haqidagi maʼlumotlardan tizimlarning turli ranglar bilan toʻldirilgan kartrij ishlatilgani kabi, 3D printer
vakolatli foydalanuvchilari tomonidan oʻzga maqsadlarda kartrijini ham har xil turdagi materiallar bilan toʻldirish mumkin.
foydalanilishi Masalan, agar chizish CAD dasturi yordamida bajarilsa va
• Maʼlumotlarni kelajakda xavfsiz saqlash borasidagi uzoq kartrij toʻgʻri modda bilan toʻldirilsa, protez kaftlar, qoʻllar,
muddatli maʼlumotlar boshqaruviga doir xavotirlar oyoqlar va shu kabi boshqa narsalarni yasash mumkin boʻladi.
• Shaxsiy salomatlik masalalariga bemorning ruxsatisiz

politsiya, sugʻurtalovchilar, ijtimoiy xizmat xodimlari, 6.11 Kutubxonada foydalanish
boshqa davlat muassasalari yoki korporativ
Maktab kutubxonalarida kompyuterlardan foydalanish
muassasalarning aralashish ehtimoli
mavzusi ushbu bobning boshida muhokama qilingandi
(6.02-boʻlim). Oʻsha boʻlimda aytilganlar katta kutubxonalarda
Tibbiy yordam uchun 3D printerlar kompyuter tizimlaridan foydalanishga ham amal qiladi.
3D printerlar haqida 1.05-boʻlimda oʻqiysiz, biroq allaqachon Biroq katta kutubxonada maʼlumotlarni kiritish shakli
aksariyat eshitish apparatlari 3D printer yordamida yasalishini, boshqacha boʻladi. Bu deyarli barcha hollarda shtrix kod
olimlar esa qanday qilib qon tomirlari, teri va hatto embrional riderlar tomonidan amalga oshiriladi. Riderlar foydalanishga
ildiz hujayralarini ham printerdan chiqarish nazariyasini ishlab olinayotgan kitobdagi shtrix koddan foydalanib, aʼzoning
chiqqanini bilarmidingiz? kutubxona kartasidagi aʼzo ID raqamini oʻqiydi.
koʻproq mutaxassislarning umumlashtirilgan bilimlaridan

foydalangan holda yaratilgan bilimlar bazasi mavjud. Biroq
a Nega kitoblar faylidagi kitoblarning ISBN raqami kitob foydalanish mumkin boʻlgan boshqa shakldagi maʼlumotlar
ID raqami bilan almashtiriladi? mavjud:
b Qoʻshimcha maʼlumot oʻqishdan oldin maktab • Sunʼiy yoʻldosh maʼlumotlari kiritilishi mumkin. Bu boshqa
kutubxona tizimi va kattaroq, jamoat kutubxonasi usulda koʻrib boʻlmaydigan yer tuzilishlarini koʻrsata
tizimi orasidagi boshqa farqlarni muhokama qiling. oladigan Yer sirtining suratlari shaklida boʻlishi mumkin.
Yodda tuting, bu yerda “toʻgʻri javoblar” yoʻq, chunki
• Sezilmas harakatlarni yozib olish uchun yerga hududdagi
barcha kutubxonalar odatda oʻxshash, lekin bir-birdan
farqli tizimlardan foydalanadi. seysmik faollikni koʻrsatuvchi sensorlar joylashtirilishi
mumkin.
c Dewey tasniflash tizimi nima? U kompyuterlashtirilgan
kutubxona tizimida qanday rol oʻynaydi? • Geologik tadqiqotlarning maʼlumotlari kiritilishi mumkin.
Masalan, sensorlar joylashtirilgan yuzadan bir necha
kilometr uzoqlikdagi yuzada portlash yuz berdi. Zarba
Eʼtibor qiling, aʼzoni identifikatsiya qilish uchun maktab toʻlqinlari sensorlarga yetib kelishi uchun ketgan vaqt
kutubxonasi misolidagi kabi ismdan emas, balki aʼzo ID raqamidan davomiyligi va ushbu toʻlqinlarning kuchiga asoslanib yuza
foydalaniladi. Buning sababi shundaki, jamoat kutubxonasining ostidagi narsalarning xaritasini yaratish mumkin.
aʼzolari soni maktab kutubxonasinikidan ancha koʻp.
Ushbu barcha maʼlumotlardan foydalanib, ekspert tizim shu
Kutubxona maʼlumotlar bazasida odatda kamida quyidagi hududda muayyan minerallarni topish ehtimolini bashorat
jadvallar boʻladi: kitoblar jadvali, foydalanuvchilar jadvali qilishi mumkin. Yodda tuting, olingan natija – bashoratdir;
va qaydlar jadvali. Qaydlar jadvali kitob ID raqami, natija mutlaq aniq boʻla olmaydi. Bu turdagi ekspert tizim
foydalanuvchi ID raqami, adabiyot berilgan sana va muayyan mineral mavjudligini uning mavjudlik ehtimolini
qaytarish sanasini oʻz ichiga oladi. foizda baholash orqali bashorat qiladi.
“Qaytarish sanasi Bugundan oldin”yoki “Bugun Qaytarish
84
sanasidan kattaroq” deb izlash orqali kechikayotgan qarzlarni Avtomobil dvigatelidagi nosozliklarni
muntazam tekshirib turish mumkin. aniqlash
Kechikayotgan qaydlar topilganda foydalanuvchining qaydlariga Ustaxonaga avtomobilingizni olib borganingizda nosozliklarni
ulanish uchun foydalanuvchi ID raqamidan foydalanish mumkin. topish uchun diagnostika vositasidan foydalaniladi.
Keyinchalik foydalanuvchi manzili / elektron pochta manzilidan Diagnostika dasturi avtomobildagi nosozlik kodlari joylashgan
qaytarish muddati tugagan kitoblar uchun avtomatik tarzda kompyuter tizimiga kiradi. Zamonaviy avtomobillarda
eslatma yuborish uchun foydalanish mumkin. diagnostik skanerga ulanadigan kompyuter protsessorlari,
mikrochiplar va sensorlar mavjud; baʼzi avtoulovlarda dvigatel
boshqaruvi, tormoz tizimlar, osma tizim, oyna tozalagichlar va
6.09-SAVOL
boshqa tizimlarni boshqarish uchun bir nechta bloklar bor.
a Tizim xat yuborilganiga qaramay, kitoblarni hali ham Afzalliklari quyidagilar: mexanika muammolarni osongina
qaytarmagan aʼzolarni qanday biladi? aniqlay oladi va ularni imkon qadar tez tuzatadi; nosozliklarni
b Ertasi kuni yana shu kabi xat yuborilishi uchun aniqlash tez va aniq amalga oshadi, shu sababli mablagʻ
jadvallarni qay tarzda biroz oʻzgartirish mumkin? tejalishi mumkin, chunki muammolarni aniqlash uchun
mexanik usta tomonidan kamroq vaqt sarflanadi; kichik
muammolarni katta, qimmat muammoga aylanib ketishidan
6.12 Ekspert tizimlar oldin aniqlash va tuzatish mumkin.
Yuqorida tibbiy tashxisga yordam berish uchun ekspert tizim

tasvirlangan yerda ekspert tizimlar tushuntirilgandi. Soha
mutaxassislaridan bilimlarni toʻplashning oʻsha toʻrtta tamoyili
quyidagi jarayonlarga ham amal qiladi. 6.07-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT
Avtomobil dvigateli diagnostikasi boʻyicha ekspert tizimga

Minerallarni qidirish dalil taqdim qilish uchun qanday turdagi sensorlardan
Ekspert tizim ishlaydigan maʼlumot turlari tufayli minerallarni foydalanilishini aniqlashga harakat qiling.
qidirish tibbiy tashxisdan farq qiladi. Biroq imkon qadar
Shaxmat kompyuterlar oshiriladi. Soʻng tegishli zaxiralar taʼminotchidan qayta

Shaxmat kompyuterlar shaxmat oʻynash strategiyalari buyurtma qilinadi.
bilan dasturlangan. Ular oʻz pozitsiyalari va raqiblarining Minimal qiymat qayd etilishi bilanoq qayta buyurtma
pozitsiyalari qanchalik yaxshi ekanligini aniqlay oladi. Har bir qilish tizimi real vaqt tizimidir. Biroq menejer buyurtmalar
yurishda ular natijasi qanday boʻlishini tahlil qilish va shu orqali berilishidan oldin ularning barchasini koʻrishni talab
eng aqlli yurishni topishga urinib, mumkin boʻlgan yurishlarni qilsa, u tomonidan barchasi birga koʻrib chiqilishi uchun
oʻrganib chiqadi. ular toʻplanadi va tasdiqlash uchun menejerga beriladi.
Eng yaxshi mashinalar maʼlum darajada idrokka ega boʻlib, Maʼlumotlarning bunday toʻplanishi tizimni paketli
oʻzlari qilgan xatolaridan oʻrgana oladi. Bu kompyuterlar jarayonga aylantiradi. Shunga koʻra, bu real vaqt tizimi
magʻlub etilganda, keyingi oʻyinlarda xuddi shunday holat emas, paketli tizim boʻladi.
yuzaga kelsa, bir xil xatoni yana takrorlamaslik uchun
yurishlarni tahlil qiladi. POS/EFTPOS
Savdo nuqtasi terminallari supermarketning chiqish eshiklari
Eng yaxshi shaxmat tizimlari kabi “oʻrganadigan” ekspert
yaqiniga oʻrnatilgan terminallar boʻlib, ular xaridorlarga
tizimlar odatiy ekspert tizimlardan bir pogʻona yuqorilab
mahsulotlar haqini quyidagi usulda toʻlash imkonini beradi:
ketgan va aytilishicha, ular sunʼiy ongdan foydalanadi.
• Xaridor xaridlarini taqdim qiladi.
6.13 Kompyuterlar chakana • Shtrix kod rider yordamida mahsulotlar skanerlanadi.
savdo sohasida • Zaxiralar faylidan shtrix kod qidiriladi.

• Shtrix kod topilganda:
Kompaniya zaxiralari – bu u ishlab chiqaradigan yoki sotadigan
yoxud foydalanadigan mahsulotlardir. Mahsulotlarning sotib •
Zaxiralar faylidagi sondan bir soni ayriladi.
olinishi, sotilishi yoki foydalanilishi davomida zaxiralarini •
Zaxiralar faylidagi son minimum zaxira darajasi bilan
kuzatib borish uchun kompaniyaga zaxiralar boshqaruvi taqqoslab, tekshiriladi va zarur boʻlsa, kun oxirida
tizimi kerak. 85
menejerga yuboriladigan roʻyxatga ushbu zaxiradan
Supermarketda zaxiralar peshtaxtalardagi va omborlardagi koʻproq buyurtma qilish zarurati qoʻshiladi.
hamma narsani oʻz ichiga oladi. •
Mahsulot taʼrifi va narxi terminalga yuboriladi.
Afzalliklari: • Narx va taʼrif ekranda aks ettiriladi.
• biror mahsulotni juda koʻp miqdorda saqlash uchun pulni • Narx va taʼrif kassa chekiga chop etiladi.
tejash;
• Narx umumiy summaga qoʻshiladi.
• tez buziladigan mahsulotlarning sotilishidan oldin
Bu xaridorlarning oʻz xaridlari haqidagi chop etilgan cheklarini
buzilishining oldini olish;
olishi va xatolarni tekshira olishini anglatadi. Tizim xaridorlar
• zaxiralar tugab qolishining oldini olish. orasida mashhurlikka erishdi, bu supermarket rahbariyatini
Mahsulotlar doʻkonga kelganida, odatda shtrix kod skaneri mamnun qiladi, chunki doʻkonga koʻproq odam keladi.
yordamida ular zaxiralar boshqaruvi tizimidagi zaxira Agar savdo nuqtasiga chip va PIN rider o’rnatilgan boʻlsa,
darajalariga qoʻshiladi va zaxira darajasi oshadi. u savdo nuqtasi terminalida elektron pul oʻtkazmasi bilan
Koʻp doʻkonlarda kassadagi savdo nuqtasi tizimi zaxiralar ishlashga imkoniyat yaratadi. Tizim faqat zaxira darajalarini
boshqaruvi tizimiga ulangan boʻladi. Bu mahsulot sotilishi boshqarish va batafsil chek chiqarish bilan cheklanib
bilan zaxira darajasi avtomatik tarzda oʻzgartirilishini qolmasdan, toʻlov usulini ham boshqaradi. Xaridorlar
anglatadi. karta orqali toʻlashga chorlanadi, chunki bu kassalardagi
boshqarilishi kerak boʻlgan naqd pul miqdorini kamaytiradi.
Zaxiralar olib kelinganda va sotilganda maʼlumotlarni
avtomatik tarzda kiritadigan bu kabi tizim bilan zaxira
darajasini osongina kuzatib borish mumkin. Bu zaxiralar Internet shopping
kamayganida yana buyurtma qilish imkonini beradi. Internet yoki onlayn shopping kompyuter oldida oʻtirgan holda
veb doʻkonlarga tashrif buyurishingiz mumkinligini anglatadi.
Bu har bir mahsulotning zaxira darajasi saqlanishi lozim
Internetda deyarli hamma narsani sotib olish mumkin. Xarid
boʻlgan minimum zaxira darajasidan kamaygan yoki yoʻqligini
qilish mumkin boʻlgan mahsulotlarga kitoblar, kiyim-kechak,
tekshiruvchi zaxiralar boshqaruvi tizimi tomonidan amalga
maishiy texnika, oʻyinchoqlar, qurilmalar, dasturlar, tibbiy

sugʻurta, avtomobil va batareyalarni oʻz ichiga oladi hamda
6.14 Tanib olish tizimlar
bular onlayn doʻkondan sotib olish mumkin boʻlgan millionlab Kitobning boshrogʻida, 2.02-boʻlimda MICR, OMR, RFID va OCR
mahsulotlarning ayrimlari, xolos. haqida maʼlumot berilgandi. Quyidagilarni eslang:
Afzalliklari: • MICR magnitli siyoh belgilarni oʻquvchi (Magnetic Ink

Character Reader) degan maʼnoni anglatadi; chekning
• koʻpincha tanlovlar koʻproq boʻladi;
pastki qismidagi raqamlar magnitli siyohda chop etiladi,
• mahsulotlar odatda arzonroq boʻladi; shu sababli hatto ularning ustiga yozilsa ham, maxsus rider
yordamida ularni oʻqish mumkin.
• doʻkonga borish shart emas, ushbu qulaylik tufayli odamlar
internetda xarid qilishni tanlaydi; • OMR maxsus belgilarni optik aniqlash (Optical Mark
Recognition) degan maʼnoni anglatadi hamda reyestr
• nogiron yoki keksa kishilarga oʻz talablarini qondirish
yoki bir necha variantli javoblar varaqasi kabi belgi
uchun shaharga borishdan koʻra, internetda xarid qilish
joylashtirish uchun boʻsh yerlari bor maxsus tayyorlangan
osonroq boʻlishi mumkin;
bosma nusxadagi shakllarni skanerlashni oʻz ichiga oladi.
• Kitob doʻkonidan kitob xarid qilishda har bir oila doʻkonga Imtihondagi bir necha variantli savollar varaqasi OMRdan
avtomobilda alohida boradi, lekin yetkazib berish yuk alohida foydalanishga misol boʻladi.
mashinasi bitta yoʻnalish boʻylab koʻplab mijozlarga
• RFID radio chastotasi identifikatsiyasi (Radio Frequency
yetkazib beradi, shu sababli yonilgʻi chiqindilari kamroq
Identification) degan maʼnoni anglatadi va u RDIF chipga
chiqariladi;
eg boʻlgan obyektning noyob identifikatorini skaner qila
• internetda bitta sotuvchidan bir nechta kitob sotib olish oladi.
transportdan chiqadigan zararli gazlarni kamayishiga
• OCR belgini optik aniqlash (Optical Character Recognition)
sabab boʻladi;
boʻlib, skanerlangan qogʻoz hujjat matnidagi har bir belgini
• yetkazib berish haydovchilari / yetkazib berish oʻqib, uni matn protsessorida tahrirlash mumkin boʻlgan
86 kompaniyalari uchun koʻproq ish joyi; shakda qayta yarata oladi.
• kassada uzun qatorlarda navbat kutish shart emas; Supermarketda kontaktsiz toʻlov orqali mahsulotlarni
• onlayn-doʻkonlar yopilmaydi; xarid qilishda RFID texnologiyasidan (2.02-boʻlim) qanday
foydalanilishini koʻrgandingiz, buni pasportlar yoki
• onlayn mahsulotlarni butun dunyodan xarid qilinishi avtomobillarga ham qoʻllash mumkin.
mumkin;
• eng munosib yoki eng arzon variantni topish uchun Pasportlar
taqqoslash saytlaridan foydalanish mumkin; Koʻplab davlatlar pasportlarni qalbakilashtirishga qarshi
• onlayn xarid qilish saytlarida odatda avvalgi xaridorlarning kurashish uchun oʻz migratsiya va immigratsiya qonunlarini
sharhlari boʻladi, ular qaror qabul qilishga yordam beradi. oʻzgartirmoqda. RFID skanerga ega kompyuter yoniga
RFID chipli pasport olib kelinganda, skaner chipni oʻzidagi
Onlayn xarid qilishning qulayligiga qaramasdan, kishilar har
maʼlumotlarni tarqatish uchun yetarli energiya bilan
doim ham undan foydalanishni tanlamaydi. Kamchiliklari:
taʼminlaydi, keyin bu maʼlumotlar kompyuterda oʻqiladi.
• mahsulotni ushlab yoki sinab koʻra olmaysiz;
Kichik chip oʻzida insonning oʻz shaxsini qalbakilashtirishini
• kredit yoki debet kartaning buzib kirilishi haqidagi qoʻrquv; imkonsiz qilib qoʻyish uchun yetarli boʻlgan maʼlumotlarni
saqlay oladi. Fotosuratlar, barmoq izlari va batafsil hujjatlar kabi
• hamma ham kompyuterga ega emas yoki onlayn xaridni
maʼlumotlar chipga kodlanishi mumkin. Bu shaxs pasportidagi
amalga oshirish uchun AKT savodxonligi yetarli darajada
fotosurati oʻzgartira olishi mumkin boʻlsa-da, chipda
emas;
saqlanadigan barmoq izlarini oʻzgartira olmasligini anglatadi.
• Hamma ham buyurtma qilish va mahsulotlar haqini onlayn
tarzda toʻlash texnologiyasiga ishonmaydi.
Bank cheklari bilan
2.02-boʻlimda bankka toʻlanayotgan paytda chekdagi
maʼlumotlarni skanerlash uchun MICR texnologiyasidan
qanday foydalanilishini koʻrib chiqqandingiz. Skanerlash
tugagach, chek “tasdiqlanishi” kerak boʻlgan jarayon
boshlanadi, unda mablagʻlar qabul qiluvchining bank hisob
6.20-rasm. Chek orqali toʻlash jarayoni.
raqamiga oʻtkaziladi, soʻng xuddi shu miqdordagi mablagʻ

toʻlovchining hisob raqamidan yechib olinadi (6.20-rasm).
6.15 Nazorat va kuzatuv tizimlari
Bular ish beruvchilarga istalgan vaqtda xodimlarning qayerda
Hozirda kompaniyalar avtomatlashtirilgan toʻlovlar va
ekanini koʻrish uchun ular bilan aloqada boʻlish imkonini
kartalarda foydalanayotgani sababli cheklardan foydalanish
beruvchi real vaqt tizimlaridir. Bu odatda mobil telefonida
nihoyatda kamayib ketgan. Shunday boʻlsa-da, bu hali ham
ilova boʻlgan har bir xodimda ishlaydi; keyinchalik ish beruvchi
muhim toʻlov usulidir, ayniqsa, kichik bizneslar uchun.
xodimlarining joriy geolokatsiyasini tekshirish imkonini
Chek qabul qiluvchining bankiga toʻlanganidan va MICR beruvchi veb-portalni koʻrish uchun onlayn hisob ochishi
yordamida uning bankida skaner qilinganidan keyin elektron mumkin.
maʼlumotlar bankning hisob-kitob markaziga yuboriladi.
Ilovada odatda “geolokatsiyani yuborish” tugmasi ham boʻladi
Barcha cheklar saralanadi hamda chekning pastki qismidagi
va u xodimga joriy geolokatsiyada roʻyxatdan oʻtish imkonini
saralash kodi, hisob raqami va bank raqami, shuningdek,
beradi.
summa toʻlovchining bankiga yuboriladi.
Agar telefonlarida “geolokatsiyani yuborish” funksiyasi
Toʻlayotgan bank chekda yozilgan summani toʻlovchining
faollashtirilgan boʻlsa, smartfonga ega jamiyat aʼzolarini
hisob raqamidan yechib olib, uni qabul qiluvchining hisob
kuzatish ham mumkin. Agar sayohat qilayotgan boʻlsangiz,
raqamiga yoʻllaydi. 87
unda u shartnomangizdagi trafikdan foydalanadi, chunki u
Cheklar qogʻoz ashyolardir va elektron maʼlumotlarga ishlov doim internetga ulangan boʻladi. Bu qimmatga tushishi va
berilishi bilan bir vaqtda, ular ham banklar oʻrtasida jismonan boshqalarning sizni kuzata olishini xohlamasligingiz mumkin, shu
almashiladi. sababli ushbu funksiyani yoqishdan oldin yaxshilan oʻylab koʻring.
Avtomobil davlat raqamini avtomatik aniqlash Cookie fayllar

(ANPR) tizimi Siz kiradigan veb-saytlarning koʻpchiligi cookie fayllardan
Avtomobil davlat raqamini avtomatik aniqlash (ANPR – foydalanadi. Yaʼni ular siz bilmagan holda yoki sizning
Automatic Number Plate Recognition) texnologiyasi jinoiy roziligingizni soʻragan holda kompyuteringizning qattiq diskiga
faoliyatni aniqlash va oldini olish uchun ishlatiladi. U yo’llardagi’ “cookie fayl” deb ataluvchi kichik faylni yozadi.
jinoyatchilar, uyushgan jinoiy guruhlar va terrorchilarni topishda
yordam bera oladi. ANPR tergov jarayonida dalillar taqdim
KALIT SOʻZLAR
qilishi hamda huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan
foydalanilishi mumkin. Cookie fayl: siz koʻrayotgan veb-sayt tomonidan qattiq
diskingizga joylashtirib qoʻyiladigan maʼlumot.
KALIT SOʻZLAR
ANPR: Avtomobil davlat raqamini avtomatik aniqlash. Cookie fayl – bu veb-sayt tomonidan kompyuteringizga
joylashtiriladigan noyob identifikator boʻlib, ularning
maʼlumotlar bazasidan sizning yozuvlaringizni olish uchun
U quyidagicha ishlaydi: transport vositasi ANPR kamerasi
ishlatiladi. Cookie fayl kompyuteringizga joylanganidan soʻng
qarshisidan oʻtayotganda uning registratsiya raqami oʻqiladi va
u oʻzi joylashtirilgan veb-saytdagi harakatlaringizni kuzatadi
darhol politsiya qiziqtiradigan transport vositalari yozuvlarining
hamda cookie fayllarni sayt egalari oʻqiy oladi.
maʼlumotlar bazasida tekshiriladi. Kamera qarshisidan oʻtuvchi
barcha transport vositalarining yozuvlari saqlanadi. ANPR Cookie fayllar koʻplab turli vazifalarni bajaradi: ular sahifalararo
texnologiyasidan foydalanish huquqbuzarliklarni aniqlashda, samarali harakatlanishingizga imkon beradi va siz yoqtirgan
masalan, oʻgʻirlangan yoki sugʻurta qilinmagan transport narsalarni saqlaydi. Umuman olganda, uning siz va veb-sayt
vositalarini topish, terrorizm, shuningdek, uyushgan jinoyatchilik oʻrtasidagi oʻzaro munosabatni tezlashtirgani sababli veb-
ishlarini ochishda yordam berishi mumkin. saytni koʻrib chiqish paytidagi tajribangiz yaxshilanishi mumkin.
Biror vab-saytda mahsulot yoki xizmat xarid qilsangiz, ismingiz, Elektron chiplash qurilmalari
manzilingiz va toʻlov maʼlumotlarini shakllarga kiritishingiz Elektron chiplash qurilmalari keksalar sogʻligʻini nazorat qilish
kerak. Cookie fayllar maʼlumotlaringizni eslab qoladi, shu yoki huquqbuzarlarni kuzatish kabi koʻplab holatlarda ishlatiladi.
sababli har safar shu veb-saytda nimadir sotib olganingizda bir
xil shaklni qayta toʻldirishingiz shart boʻlmaydi. Baʼzi qurilmalar ertaroq chora koʻrishga koʻmaklashish uchun
bemorning xastaligini kuzatish imkonini beradi, bu salbiy
Afsuski, baʼzi cookie fayllarning sizdan koʻra, ularni sizning oqibatlarning oldini olishga yordam berishi mumkin. Boshqa
kompyuteringizga oʻrnatuvchi veb-saytlarga koʻproq yordami chiplash qurilmalari keksa bemorning yiqilganini aniqlay oladi
tegadi. Baʼzi veb-saytlar manzilingiz va/yoki veb-sahifalarni yoki dorilarni qabul qilish vaqti boʻlganini eslatadi yoxud ular
koʻrish tarixingiz asosida oʻzlarining maqsadli reklamasiga demensiyaning biror turi bilan ogʻrisa va bu ularning yoʻqolib
yordam berishi uchun cookie fayllardan foydalanadi; baʼzilar qolishiga sabab boʻlsa, ularni topishi mumkin. Monitorlar ularni
esa siz boshqa hech kim bilishini xohlamagan shaxsiy taquvchilarga oʻz sogʻligʻi va jismoniy holatini kuzatishga yordam
maʼlumotlarni boshqalarga taqdim qiladi. Cookie fayllarning beradi va shu asnoda ozish yoki yaxshiroq uxlashga koʻmaklashadi.
ayrim turlari siz foydalanayotgan kompyuter va dasturlaringiz
Kuzatish qurilmasi bemorning boʻyniga yoki shaxsning istalgan
turini aniqlay oladi va ayrimlari elektron pochta manzilingizni
boshqa yeriga taqilishi, masalan, kamarga oʻtkazib qoʻyilishi
ola bilishi mumkin. Ular bunday maʼlumotlarni reklama
yoki kalit halqasida olib yurilishi mumkin. Bu turdagi qurilmada
beruvchilar, sizga spam xabarlarini yuborishni xohlaydigan
tugmacha boʻlib, foydalanuvchiga 24 soatlik aloqa markazidagi
marketing kompaniyalar va shu kabilarga sotishi mumkin.
operator bilan bevosita gaplashish imkonini beradi. Bu bemor
uyda yiqilib tushganida foydali boʻlishi mumkin.
6.10-SAVOL
Huquqbuzarlarga chiplash qurilmasini taqish qamoqxonadagi
Kompyuteringizda saqlangan cookie faylni qanday oʻchirishni mahbuslar sonini nazorat qilishga yordam berishi uchun
oʻrganing. amalga oshiriladi, chunki agar uni taqqan kishi belgilangan
chegaralardan tashqariga chiqsa, qurilma nazorat markaziga
signal yuboradi.
Bosilgan tugmalarni qayd etish
88
Bosilgan tugmalarni qayd etish – bu kompyuter klaviaturasida
barcha bosilgan tugmalarni yozib olish usulidir. Buni bajarish
6.16 Sunʼiy yoʻldosh tizimlari
uchun yo qurilmalar, yoki dasturlardan foydalaniladi. Baʼzi Istalgan vaqtda qayerda boʻlishingizdan qatʼi nazar,
ish beruvchilar bunday tizimdan ochiqchasiga xodimlarining “koʻrinadigan” bir nechta GPS sunʼiy yoʻldoshlar bor boʻladi.
kompyuterdan foydalanish jarayonini kuzatish uchun Ularning har biri smartfoningiz yoki sunʼiy yoʻldosh navigatsiyasi
foydalanadi; bu holatda bosilgan tugmalarni qayd etish – kabi GPS qabul qiluvchiga signal yuboradi. Ular sunʼiy
kuzatuv vositasidir. Biroq undan yashirincha foydalanilsa, yoʻldoshning joylashuvi va joriy vaqt haqidagi maʼlumotlarni
uni josuslik dasturi deb tasniflash mumkin; agar bosilgan uzatadi, bu maʼlumotlar muayyan vaqt oraliqlarida uzatiladi
tugmalarni qayd etish dasturi tizimda oʻzini yashirsa, bu ularni hamda yorugʻlik tezligida harakatlanadi. Sizdagi qabul qiluvchi
toʻliq Troyan dasturlariga aylantiradi (qarang: 8-bob). signallarni tutgach, xabarlarning yetib kelishiga qancha vaqt
ketgani haqidagi maʼlumotlardan foydalanib har bir sunʼiy
Bunday dasturlardan kiberjinoyatchilar foydalanishi
yoʻldosh qanchalik uzoqlikda ekanini hisoblaydi. Qabul qiluvchi
mumkinligi sababli ularni aniqlash antivirus dasturlari
kamida uchta sunʼiy yoʻldoshdan qanchalik uzoqda ekanini bilib
kompaniyalari uchun ustuvor masalaga aylangan.
olgach, trilateratsiya deb ataluvchi jarayon yordamida tuzgan
yeringizni aniqlaydi (6.21-rasm).
Xodimlarning qoʻngʻiroqlarini nazorat qilish
Xodimlarning ish telefonlaridan shaxsiy qoʻngʻiroqlar uchun A
foydalanishidan xavotir oladigan baʼzi ish beruvchilar

B
xodimlarning qoʻngʻiroqlarini nazorat qiladi. Boshqa tomondan,
baʼzi ish beruvchilar oʻzlarining mijozlarga xizmat koʻrsatish
boʻlimini baholay olishlari uchun telefon qoʻngʻiroqlarini nazorat C
qilishlari mumkin. Soʻng ish beruvchilar mijozlar va mijozlarga

xizmat koʻrsatish boʻlimi oʻrtasidagi yozib olingan suhbatlardan
kelgusidagi malaka oshirish mashgʻulotlari uchun foydalanishi 6.21-rasm. Trilateratsiya: GPS qabul qiluvchi sariq sunʼiy
mumkin. Shu sababli xodimlarning qoʻngʻiroqlarini nazorat qilish yoʻldoshdan signalni tutadi, siz sariq aylananing qayeridadir
ish beruvchilar va xodimlar uchun, ayniqsa xavfsizlik maqsadida, turgan boʻlishingiz kerak; agar u koʻk va qizil sunʼiy
masalan, har qanday ogʻzaki tahqirlash sodir boʻlgan taqdirda, yoʻldoshlardan ham signallarni tutsa, siz uchta sunʼiy yoʻldosh
afzalliklarga ega boʻlishi mumkin. signallari uchrashgan qora nuqtadasiz.
Agar, safarni boshlashdan oldin, sunʼiy yoʻldosh Media kommunikatsiya tizimlari

navigatsiyangizni bormoqchi boʻlgan yeringiz haqidagi Bu atama tez-tez “ommaviy axborot vositalari” yoki “yangilik
maʼlumot bilan dasturlasangiz, navigatsiya manzilingizga axborot vositalari” oʻrniga ishlatiladi. Bu matbuot, fotosurat,
eng tez olib boruvchi yoʻnalishni hisoblab beradi. Lekin, reklama, kino, radioeshittirish va/yoki nashr qilish kabi
xohlasangiz, yurmoqchi boʻlgan yoʻnalishingiz boʻylab ixtisoslashgan kommunikatsiya kompaniyalari tomonidan
turli yoʻl nuqtalarini kiritish orqali boshqa yoʻnalishni maʼlumotlarni saqlash va uzatish uchun foydalanilishi mumkin
tanlashingiz mumkin. boʻlgan vositalar bilan bogʻliq.
Shu tarzda kommunikatsiya vositalari elektron,
Geografik axborot tizimlari (GIS) telekonferensiya, internet forumlari va boshqalar orqali koʻp
GIS (Geographic Information Systems) Yer sirtidagi sonli kishilar oʻrtasida, uzoq masofalar boʻylab aloqa va
joylashuvlarga oid maʼlumotlarni toʻplash, saqlash, tekshirish maʼlumotlar almashinuvini osonlashtiradi. Bu “koʻpchilikdan
va namoyish etishga moʻljallangan kompyuter tizimidir; u bitta koʻpchilikka” aloqasidir; u “bir kishidan koʻpchilikka” aloqasi
xaritada har xil turdagi maʼlumotlarni koʻrsata oladi. boʻlgan televizor, radio yoki jurnallar kabi anʼanaviy ommaviy
Tizim aholi, ularning daromadi yoki taʼlim darajasi haqidagi axborot vositalari kanallaridan farq qiladi.
axborotlar, shuningdek, yer, masalan, daryolar va soylar, Internet va mobil aloqadan, shuningdek, ijtimoiy dasturiy
oʻsimlik turlari yoki tuproq haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga vositalardan dunyo miqyosida foydalanish, kommunikatsiya
olishi mumkin. Unda zavodlar, fermer xoʻjaliklari, maktablar, tizimlarini mahalliy va global miqyosda bogʻlangan interaktiv
drenajlar, yoʻllar, elektr quvvati liniyalari va boshqa turdagi tarmoqlarga oʻzgartirdi. Nafaqat ijtimoiy tarmoq saytlari,
koʻplab maʼlumotlar boʻlishi mumkin. balki SMS, bloglar, podkastlar va vikilar kabi ommaviy axborot
vositalari ham xabarlarni koʻpchilikdan koʻpchilikka uzatish
imkonini beradi. Ular butun dunyodagi kishilar oʻrtasidagi
KALIT SOʻZLAR
aloqa uchun muqobil vositalarni taqdim etdi va ularning
GIS: Yer yuzasiga oid maʼlumotlarni toʻplash, saqlash, jurnalistika sohasida ishtirok etishiga imkon berdi.
tekshirish va xarita sifatida koʻrsatish uchun geografik axborot Bu kabi kommunikatsiya tizimlari butun dunyodagi hayotni 89
tizimlari. oʻzgartirishi va baʼzida shakllantirishi mumkin.
Shu tarzda GIS sizga xaritalar yaratish va maʼlumotlarni

birlashtirish imkoniyatini taqdim qiladi (6.22-rasm). U
ssenariylarni tasavvur qilish hamda ifloslanish kabi koʻplab
muammolarga samarali yechim ishlab chiqish yoki jamiyat
ehtiyojlari va resurslarni baholashda ishlatiladi.
6.22-rasm. GIS yordamida xarita yaratish uchun foydalanish

mumkin boʻlgan axborot qatlamlari.
Xulosa
● Bosilgan tugmalarni qayd etish – bu kompyuter klaviaturasida barcha bosilgan tugmalarni yozib olish usulidir. Buni bajarish uchun
yo qurilmalar, yoki dasturlardan foydalaniladi.
● MICR, OMR, RFID va OCR – bularning barchasi maʼlumot kiritishning avtomatlashtirilgan usullaridir.
● Mobil telefonlar raqamli kamera sifatida, kompyuter oʻyinlarini oʻynash, navigatsiya, musiqa tinglash, veb-sahifalarni koʻrish,
elektron pochtaga kirish va turli ilovalardan foydalanish uchun ishlatiladi.
● Ovozni internet orqali yuborish protokoli (VOIP) telefon qoʻngʻiroqlarini amalga oshirish uchun ovoz maʼlumotlarini tashishda
internetdan foydalanadi.
● VOIP texnologiyasi foydalanilganda ovoz maʼlumotlari turli yoʻnalishlar boʻylab yuboriladigan maʼlumotlar paketlariga ajratiladi,
paketlar bitta manzilga yetib boradi va toʻgʻri tartibda qayta jamlanadi.
● Maʼlumotlar tahlili (DA) jarayoni qaror qabul qilishga taʼsir qilishi mumkin boʻlgan xulosalarni chiqara olish uchun katta hajmdagi
ishlov berilmagan maʼlumotlarni tahlil qiladi.
● Oʻlchash dasturi kompyuter tomonidan qayta ishlanadigan qiymat yoki qiymatlar toʻplamini oʻlchaydi.

90 Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 6.04. Ekspert tizimning toʻrtta qismi nomini ayting. [4]
……………………………………………………………
6.01. Biror kompaniya reklama uchun foydalanishi
mumkin boʻlgan kommunikatsiya dasturlari turlarini ……………………………………………………………
va korporativ imijdan foydalanish qanday foyda ……………………………………………………………
keltirishini muhokama qiling. [3]
……………………………………………………………
6.02. Oʻlchash ishlarini amalga oshirishda
kompyuterlardan foydalanish nega insonlardan 6.05. Onlayn xarid qilishning uchta afzalligi va ikkita
tomonidan oʻlchash ishlarining amalga kamchiligini sanang. [5]
oshirilishidan yaxshiroqligini tushuntiring. [2]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
6.03. Bankomat (ATM) tomonidan taklif etiladigan beshta
……………………………………………………………
xizmatni sanang. [5]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
6.06. RFID chipi nimadan tashkil topganini tasvirlang. [2]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
7-bob:
Tizimning hayot davri 91
Taʼlim maqsadlari
Bu bobni tugatganingizda quyidagilarni bajara olasiz:
■ mavjud tizimni oʻrganish usullarini aniqlash;
■ joriy tizim haqidagi maʼlumotlarni yozib olish va tahlil qilish;
■ yangi tizim xususiyatlarini aniqlash va asoslash;
■ mavjud muammoni hal qilish uchun yechimlar ishlab chiqish;
■ sinov loyihalash strategiyalari va ularni rivojlantirish yo‘llarini aytib berish;
■ amalga oshirish usullarini aytib berish;
■ axborot tizimi uchun texnik va foydalanuvchi hujjatlarini aniqlash hamda tushuntirish;
■ baholash strategiyalari va ular nima uchun kerakligini aytib berish.
7-bob haqida umumiy maʼlumot Ular nimaningdir toʻgʻri ishlamayotganini aniqlashi mumkin.
Shu sababli ortga qaytib, loyihani oʻzgartirishi kerak boʻladi.
Biror tashkilot yoki mijoz oʻz tizimlaridan birida muammolar Bu jarayon tizimlar xizmat qilish davrining zinapoya modeli
mavjud yoki uni takomillashtirish kerak deb hisoblasa, tizim deyiladi (7.01-rasmga qarang). Biroq har bir darajada yakuniy
tahlilchisi muammolar qayerda ekani va tizim qay tarzda mahsulotni takomillashtirish uchun oldingi bosqichlarning
yaxshilanishi mumkinligini aniqlash uchun uni oʻrganib istalgan biriga qaytish mumkin. Bu iteratsiya deb ataladi.
chiqadi. Soʻng tahlilchi yechimni amalga oshirish rejasini tuzadi
hamda bu rejani yechimni ishlab chiqish va sinab koʻrish uchun
dasturiy taʼminot guruhiga topshiradi. Keyin esa tahlilchi
tizimni tashkilotga kiritish usulini rejalashtiradi va tizimga
7.01 Tahlil
kelgusida texnik xizmat koʻrsatish ishlarini tashkillashtiradi. Tahlil bosqichi muammoni aniqlash va texnik-iqtisodiy asoslash
Ushbu jarayon tizimlarning xizmat qilish davri deb bilan boshlanadi. Bu mijozning talab va ehtiyojlarini aniqlash
nomlanadi va uni quyidagilarning yigʻindisi deb atash mumkin: uchun u bilan birgalikda muammoni koʻrib chiqishdan iboratdir.
• tahlil; • joriy qilish; Tashkilot xodimlari oʻz kompaniyasining qanday ishlashi,

muammoning tabiati va qancha mablagʻ sarflay olishini biladi.
• loyihalash; • hujjatlashtirish;
Tahlilchi esa kompyuter tizimlari va nima qilish mumkinligi
• ishlab chiqish va sinab • baholash/texnik xizmat haqida ma’lumotga ega. Tahlilchi muammoni bartaraf etish
koʻrish; koʻrsatish. yoʻllari aks etgan hisobotni tayyorlaydi. Bu texnik-iqtisodiy
asoslash deb ataladi. Agar texnik-iqtisodiy asoslash qabul
KALIT SOʻZLAR
qilinsa, shundan soʻng maʼlumot toʻplash boshlanadi.
Tizim tahlilchisi: yangi/oʻzgartirilgan AT tizimining

muammoni tahlil qilishdan tortib, butun tizimni amalga Mavjud tizimni oʻrganish usullari
oshirishgacha boʻlgan xizmat qilish davri uchun masʼul AT Maʼlumotlar bir nechta usulda toʻplanishi mumkin:
mutaxassisi.
92 Tizimlarning xizmat qilish davri: AT tizimini ishlab chiqish
• Kuzatish. Tizim tahlilchisi tashkilotda nimalar
jarayonidagi turli bosqichlar. boʻlayotganini kuzatish orqali oʻrganadi. Tizim tahlilchisi
ishlarning qanday bajarilishi va insonlarning ishi oʻrtasidagi
aloqalarni tushunishga harakat qiladi. Bu usulning afzalligi
Aksariyat dasturiy taʼminotlar tizimining xizmat qilish davri shundaki, unda faqat tizim tahlilchisi (tahlilchilari) ishtirok
bir-biriga oʻxshaydi, lekin bosqichlarning nomlari farq qilishi etadi. Kamchiligi esa, inson uni kimdir kuzatayotganini
mumkin. bilsa, odatdagidek ishlamaslikka moyil boʻlishidir.
Tahlilchilar jarayonni boshidan boshlamaydi va bevosita • Intervyular. Tizim tahlilchisi tashkilotda ishlar qanday
oxirigacha ishlab chiqmaydi. Ular biror bosqichga yetib borishi bajarilishi va qaysi ishlar talab darajasida bajarilmayotganini
va ortga qaytib, boshqa narsani oʻrganishi yoki hammasini bilishni xohlaydi. Qilinishi kerak boʻlgan ish – ayni damda
boshqacha rejalashtirish kerakligini tushunib yetishi mumkin. tizimni boshqarayotgan insonlarga savol berib koʻrishdir.
7.01-rasm Tizimlar xizmat qilish davrining zinapoya modeli.

7-bob: Tizimlarning hayot davri
Savollarni oldindan tayyorlab qoʻyish shart emas, lekin Mavjud muammolarni hal qilishdan tashqari, har bir
tahlilchi mantiqiy, sinchkov mulohaza yuritish qobiliyatiga foydalanuvchining yangi tizimga boʻlgan talablarini aniqlash
ega boʻlsa va maʼlumotni qanday olishni bilsa, ish samarali ham muhimdir. Bu talablar yangi tizimga kiritilishi mumkin.
bajariladi.
• Soʻrovnomalar. Bu usul yordamida qisqa vaqt ichida koʻp Talab etilgan parametrlar
sonli insonlarning fikrini bilish olish mumkin. Soʻrovnomalar Tahlilchi mavjud tizim va uning muammolari haqida maʼlumot
intervyu usuli bilan solishtirilsa, tahlilchining vaqtini sezilarli toʻplar ekan, yechim uchun zarur boʻlgan parametrlar roʻyxati
darajada tejaydi. Bunda so‘rovnomada ishtirok etgan har ham shakllanib boradi. Bu roʻyxat talab etilgan parametrlar
bir inson oʻz fikrining inobatga olinishini biladi. Shuningdek, boʻlib, u tashkilotning tizim bajarishi kerak boʻlgan vazifalarga
barchaga soʻrovnomani toʻldirishdan oldin oʻz javoblarini oid xohishi, saqlash talablarining tafsilotlari hamda kerakli
koʻrib chiqish imkoniyati beriladi. Ushbu usulning kamchiligi qurilma va dasturlar haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.
shundaki, baʼzilar uni jiddiy qabul qilmasligi mumkin
hamda intervyudan farqli ravishda, savollarni yarim yoʻlda Talab etilgan parametrlar maslahatlashilgandan keyin, tashkilot
oʻzgartirishning imkoni mavjud emas. oʻz istaklarini qondirilishi uchun muvaffaqiyatli amalga oshirilishi
lozim deb hisoblaydigan va tahlilchi bajarish mumkin deya rozilik
• Hujjat toʻplash. Hujjatlar tashkilot haqida koʻplab bildirgan ishlar ro‘yxati keltiriladi. Bu kelishuv ikkala tomon
ma’lumotlarni taqdim etadi. Baʼzi jarayonlar va uchun ham nihoyatda muhim boʻlib, unda ushbu kelishuvdan
protseduralar hujjatlarda qayd etiladi. Biroq kirish kutilayotgan natijalar aniq koʻrsatilishi kerak. Kelishuv yakuniy
va chiqish hujjatlari ham oʻrganilishi kerak. Tahlilchi baholash uchun asos boʻluvchi “qoidalar” ni oʻz ichiga oladi.
quyidagiga oʻxshash savollarga javob qidiradi: maʼlumotlar
qanday toʻplanadi? Qanday maʼlumotlar toʻplanadi? Talab etilgan parametr kelishib olingandan soʻng keyingi
Maʼlumotlar toʻplab boʻlingandan keyin nima qilinadi? bosqichga oʻtiladi.
Ushbu usulning kamchiligi shundaki, tashkilotda
7.01-SAVOL
ishlamaydigan inson uchun hujjatlarni tushunish koʻpincha
qiyin boʻlishi, ma’lumotni aniqlashtirish uchun kim Quyida keltirilgan uchta holatning har birida tahlilchi
bilandir intervyu qilish zarur boʻlishi mumkin. Shuningdek, maʼlumot toʻplash uchun qanday samarali usuldan 93
hujjatlar har doim ham tizim haqidagi barcha jarayon foydalanishi mumkinligini sinfda muhokama qiling.
va protseduralarni ochib bermaydi. Shu sababli ishlov Shuningdek, usullar nima uchun farq qilishi mumkinligini
berilmagan maʼlumotlar toʻplanishi, oʻrganilishi va qayd ham koʻrib chiqing.
etilishi kerak. Baʼzan bu toʻplangan maʼlumotlarda a Kichik universal doʻkon kompyuterlashtirilgan
boʻshliqlar mavjud joylarni ochib beradi. Bu esa inventarizatsiya tizimini oʻrnatishni xohlaydi. Shu
chalkashlikni bartaraf etish uchun qoʻshimcha intervyu kungacha inventarizatsiya qoʻlda bajarib kelingan.
qilish kerakligini anglatadi. Doʻkon egasi – doʻkonda ishlaydigan yagona shaxs.
Bu kabi maʼlumot bilan ishlashning eng yaxshi usuli uni b Kiyim-kechak doʻkoni bir qancha vaqtdan
maʼlumotlarning tizim orqali oʻtishi va turli foydalanilayotgan beri kiyimlarni sotish va chek berish uchun
fayllarni aks ettiruvchi diagrammada qayd etishdir. U kompyuterlashtirilgan tizimdan foydalanadi. Biroq
tizimdagi barcha kiritilgan va chiqarilgan maʼlumotlarni inventarizatsiya hali ham qoʻlda amalga oshiriladi.
hamda maʼlumotlar qanday qayta ishlanishini aniqlashi kerak. Doʻkon egasi mahsulotlarni buyurtma qilish va
Shuningdek, unda fayllarni saqlash tafsilotlari va fayllarning hisobotlarni yuritish bilan shugʻullanadi, lekin
doʻkonda ishlamaydi. Doʻkon egasiga taʼminotchilar
aloqadorligi ham koʻrsatiladi. Tizimdagi qurilmalarni koʻrsatish
bilan ishlash va doʻkondagi inventarizatsiya ishlarida
uchun boshqa diagrammalardan foydalanish mumkin. Mavjud
yordam kerak. Doʻkonda olti nafar xodim bor.
tizimning barcha xususiyatlari aniqlanishi kerak.
c Katta supermarket POS terminallari bilan bir qatorda
Bu bosqichda joriy tizim haqidagi maʼlumotlarni yozib toʻliq kompyuterlashtirilgan inventarizatsiya tizimidan
olayotgan va tahlil qilayotgan vaqtingizda, kiritilayotgan foydalanadi. Raqobatchi supermarket ancha zamonaviy
va chiqarilayotgan maʼlumotlarni aniqlay olish, joriy tizim oʻrnatgani sababli supermarket egasi joriy tizimni
tizimni koʻrib chiqish va uning muammolarini aniqlay olish yangilash kerak degan qarorga keldi. Supermarketning
muhimdir. Taʼkidlash joiz, eski tizimning baʼzi qismlari juda turli boʻlimlarida ishlaydigan 100 dan ortiq xodim bor.
yaxshi ishlayotgan boʻlishi hamda ularni oʻzgartirish uchun Supermarketda 30 000 dan ortiq mahsulot turi sotiladi.
sarflanadigan vaqt va harakat oʻzini oqlamasligi mumkin. Bu Baʼzi xodimlar sotuvchi, boshqalari nazoratchi boʻlib
dastlabki maʼlumot yangi tizim loyihasi haqida qarorlar qabul ishlaydi. Baʼzilari buxgalteriya boʻlimida, boshqalari
qilish va eski tizimdagi barcha muammolarning loyihalash bo’limlarni boshqarishda faoliyat yuritadi. Chunki bu
bosqichida hal etilishini kafolatlash uchun kerak. juda katta doʻkon.
Usul Afzalliklar Kamchiliklar
Kuzatish Tizim tahlilchisiga toʻgʻridan- Agar insonni kimdir kuzatib tursa, koʻpincha u odatdagidek ishlamaydi.
toʻgʻri, xolis maʼlumot toʻplash
imkonini beradi.
Intervyular Katta hajmdagi batafsil Intervyular koʻp vaqt oladi. Shu sababli koʻp insonlar ishtirok etsa, bu
maʼlumotlarni toʻplash mumkin. usuldan foydalanishning imkoni boʻlmaydi.
Soʻrovnomalar Soʻrovnoma maʼlumot Yigʻiladigan maʼlumotlar soʻrovnomadagi savollar bilan chegaralangan,

toʻplashning tezkor va sodda savolga javob berayotgan insonda esa soʻrovnomada nazarda tutilmagan
usulidir. maʼlumotlar boʻlishi mumkin. Bu holat foydalilikni chegaralaydi.
Insonlar har doim ham soʻrovnomani astoydil toʻldirishga vaqt ajratmaydi.
7.01-jadval. Turli tahlil usullarining afzalliklari va kamchiliklari.
7.02 Loyihalash
Barcha kompyuter tizimlar quyidagilardan tashkil topadi:
• kiritish; • chiqarish;
• ishlov berish; • saqlash.
Ma’lumotlarni chiqarish dizayni

Dizayn bosqichining maqsadi natijaning qanday koʻrinishga
94
ega boʻlishini hal qilishdir. Ishni notoʻgʻridek koʻringan
narsadan boshlash noodatiy tuyulishi mumkin, ammo
tahlilchining vazifasi muayyan ishni bajaradigan tizimni
yaratishdan iborat. Boshqacha qilib aytganda, eng muhim
qism – tashkilot yakunda nima xohlayotganini hal qilishdir.
Agar mijozga natija yoqsa, uning butun yechimni qabul qilishi 7.02-rasm Tahlilchi mijozning dizayn boʻyicha fikr bildirayotgan
ehtimoli yuqori boʻladi. xodimlari bilan.
Tasavvur qiling, mijoz pochta orqali yetkazib berish
kompaniyasi. U tahlilchidan telefon operatoriga buyurtmalarni Mijoz chiqarilayotgan har bir ma’lumotda kompaniyaning
telefon orqali qabul qilish imkonini beruvchi tizim ishlab logotipi boʻlishi hamda fon uchun korporativ rangdan
chiqish soʻraydi. Mijoz operatorning mahsulot bor yoki foydalanishni xohlashi mumkin. Xodimlardan biri esa
yoʻqligiga aniqlik kiritib boʻlgandan keyin buyurtmani qabul ayrim ranglarni ajrata olmasligi, natijada baʼzi ranglardan
qilishni xohlaydi. Ularga tizim buni qanday bajarishi aslida qiziq foydalanmaslik talab etilishi mumkin. Bu kabi tafsilotlar tahlil
emas. Tahlilchi ekranga chiqariladigan ma’lumotning loyihasini bosqichida aniqlanishi kerak. Tahlilchini oldingi bosqichga
ishlab chiqadi, keyin uning prototipini yaratadi. Bu prototip qaytishga, talab etilgan parametrlarni, shuningdek, dizaynni
yetarlicha haqiqiy boʻlib, mijoz va xodimlarga ular bajarishni oʻzgartirishga majbur qiluvchi koʻplab holatlar yuz berishi
xohlagan vazifalar uchun mos kelish-kelmasligini aytish mumkin.
imkonini beradi.
Ekranga chiqarilayotgan ma’lumot loyihalashtirishda
maketning toʻgʻri ishlab chiqilganiga eʼtibor qaratish kerak.
Ekranda chiqadigan kontent undan foydalanadigan insonlarga
tushunarli boʻlishi lozim. Barcha bosqichlarda mijoz va
tizimdan foydalanadigan xodimlar ekranga chiqariladigan
ma’lumot dizaynlarining mos kelishi-kelmasligi yuzasidan fikr
bildira olishi kerak.
7.02-SAVOL
Yakuniy mahsulotni yaxshilash maqsadida oldingi

bosqichga qaytishni ifoda etish uchun qanday atama
ishlatiladi?
Ma’lumotlarni kiritish dizayni

Chiqariladigan ma’lumot ishlab chiqilgandan keyin kiritilishi
kerak boʻlgan ma’lumoti aniq boʻladi. Shundan soʻng kiritish
ekranlarini ishlab chiqish mumkin. Ushbu kiritish ekranlari
xuddi chiqarish ekranlaridagi kabi bir xil prototip yaratish
jarayonidan oʻtadi. Biroq kiritiluvchi maʼlumotlarning hammasi
ham ekran orqali kiritilmaydi. Tahlilchi maʼlumotlarning
qanday toʻplanishi haqida qaror qabul qilishi va ularni kiritish
usulini ishlab chiqishi kerak. Masalan:
• Maʼlumotlarni avtomatik toʻplashdan foydalaniladimi?
7.04-rasm. Hisobotning printerda chop etilishidan avvalgi
Masalan, sensor binoga kimdir kirganini yoki jarayon
koʻrinishiga misoln.
harorati qanday ekanini tizimga xabar beradi.
• Soʻrovmalardan (maʼlumot toʻplash shakllari)
foydalaniladimi? Agar foydalanilsa, javoblar varaqasi
maxsus OCR mashinasi oʻqiydigan qilib ishlab chiqiladimi?
• Maʼlumotlar klaviatura yordamida kiritiladimi yoki ekran
yordamidami? 95
Maʼlumotlar tizimga kiritilganda uning toʻgʻriligi tekshirilishi
kerak. Chunki kompyuter tizimidagi maʼlumotlar qancha yaxshi
boʻlsa, tizimning oʻzi ham shuncha yaxshi boʻladi. Shu sababli
kiritilayotgan maʼlumotlar tekshirilishi va tasdiqlanishi kerak.
7.05-rasm. Xodim haqidagi hisobotning printerda chop etilgan

koʻrinishiga misol.
7.06-rasm. Ekran maketi koʻrinishining namunasi.
7.03-rasm. Maʼlumot toʻplash shakli namunasi.

Maʼlumotlarning tekshirilishini taʼminlash uchun belgilangan • Maʼlumotlardan kimlar erkin foydalana olishi kerak?
maxsus amallar validatsiya deb ataladi va 7.02-jadvalda baʼzi Bunday erkin foydalanish qanday boshqariladi?
misollar keltirilgan.
• Xotirada saqlash uchun qanday turdagi qurilma ta’minoti
kerak boʻladi?
Validatsiya
amallari
Ishlov berish
Uzunlikni Masalan, parol sakkizta harfdan iborat
Va nihoyat, tahlilchi kerakli natijani olish uchun kiritilgan
tekshirish boʻlishi talab etilishi mumkin.
maʼlumotlarga qanday ishlov berilishini ishlab chiqishi
Turni Bu joriy maʼlumotning turi toʻgʻri ekanini mumkin. Bu nuqtada tizim dizayni hamda kerakli natijalarga
tekshirish tekshiradi. Masalan, uning raqamli, satrli, erishish uchun turli qismlar qay tarzda birga ishlashini yaxshi
mantiqiy, sana yoki boshqa turda ekanini tushunish lozim. Tizim dizaynining texnik xususiyatlari
tekshiradi. ishlab chiqiladi va bundan keyingi bosqich uchun kiritiluvchi
maʼlumotlar sifatida foydalaniladi.
Formatni Maʼlumotning toʻgʻri formatda ekanini
tekshirish tekshiradi. Masalan, telefon raqam, milliy 7.03-SAVOL
sugʻurta raqami yoki karta raqami har
doim belgilangan formatda boʻlishi kerak Ushbu moduldagi uchta namunaviy holat bayon etilgan
savolga qarang.
boʻlishi mumkin.
Ushbu dasturlarning har biri uchun maʼlumotlarning
Mavjudligini Maʼlumotlar “majburiy” boʻlgan tizimga kiritilishi va undan chiqarilishining muhim jihatlari
tekshirish maydonlarga, masalan, asosiy maydonga nimadan iborat ekani haqida xulosa qiling. Kiritiladigan
kiritilganini tekshiradi. maʼlumotlar uchun qanday shakldagi tekshirish va
tasdiqlash kerak boʻladi? Natija qanday shaklda boʻladi?
Nazorat Koddagi oxirgi bitta yoki ikkita belgi Qanday maʼlumotlar saqlanishi kerak? Maʼlumotlarning
raqami maʼlumot toʻgʻri ekanini tekshirish uchun muhim xususiyatlari nimalardan iborat va ular qurilma
96
kerak. Koddagi oxirgi belgilarga mos ta’minoti hamda maʼlumotlar/fayllar tuzilishiga
boʻlgan belgilar bilan tugaydigan algoritm qanday taʼsir qiladi? Maʼlumotlardan erkin foydalanish
ishlab chiqiladi. (Masalan, buni koʻpincha qaysi shaklda amalga oshiriladi?
shtrix kodda koʻrish mumkin).
7.02-jadval. Kiritiladigan maʼlumotlarni validatsiya qilish KALIT SOʻZLAR

amallari.
Maʼlumot/fayl tuzilishi: maʼlumotlar saqlangan yoki
Verifikatsiya tekshiruvi maʼlumotlarning avvalboshidan tartiblanadigan format.
tizimga toʻgʻri uzatilishini taʼminlaydi. Verifikatsiya usuli
vizual tekshiruv yoki axborotni ikki marta kiritish, soʻng ikkita
axborot toʻplamlarini taqqoslashdan iborat boʻlishi mumkin.
Verifikatsiya tartibi muhokamasi uchun 20-bobga qarang. 7.03 Ishlab chiqish va
sinab koʻrish
Maʼlumotlarni saqlash Hozirda tizim loyihasi bir qancha turli boʻlimdan iborat: kiritish
Tahlilchi ma’lumotlarni kiritish va chiqarish qanday boʻlishini boʻlimi, chiqarish boʻlimi, xotira boʻlimi va ishlov berish boʻlimi.
bilib olgandan soʻng maʼlumotlar uchun xotira ishlab chiqish Yana koʻplab boʻlimlar boʻlishi yoki tahlilchi boʻlimni bir qancha
mumkin. Koʻrib chiqilishi kerak boʻlgan masalalar orasida kichik boʻlimlarga boʻlishi mumkin.
quyidagilar ham mavjud:
Ushbu turli boʻlimlar modullar deb ataladi va aksariyat dasturlar
• Har bir predmet haqida qancha maʼlumot saqlanishi kerak? ularning ichida ishlab chiqiladi. Jarayonni tezlashtirish uchun
• Saqlanishi kerak boʻlgan maʼlumotlarning umumiy hajmi har bir modul turli dasturchilar tarafidan kodlanishi mumkin.
qancha va ular kelajakda oʻzgaradimi? Modullar yakunlanganda toʻliq dastur yechimini shakllantirish
uchun ularni birlashtirish mumkin.
• Turli maʼlumot elementlaridan qaysi vaqt oraligʻida
erkin foydalansa boʻladi? Kerakli maʼlumotlardan erkin
foydalanish imkoniyatiga qanchalik tez ega boʻlish kerak?
Natijalar kutilgandek boʻlishiga ishonch hosil qilish uchun,

sinov strategiyasi yechimning barcha qismlarini sinovdan
oʻtkazishni hamda bu sinov kiritish, chiqarish va saqlash,
shuningdek, dasturiy taʼminot bajarishi kerak boʻlgan
barcha funksiyalarni sinashni oʻz ichiga oladi. Fayl tarkibi
hamda tekshirish tartibi imkon boricha koproq notoʻgʻri
maʼlumotlarning aniqlanishini taʼminlash uchun sinovdan
oʻtkazilishi kerak.
Sinov
Individual modullarning funksionalligi alohida birlik sifatida
sinovdan oʻtkaziladi. Bu birlik sinovi deb ataladi. Topilgan
barcha xatolar haqida modul dasturchisiga xabar beriladi
va xatoni to‘g‘rilash ularning vazifasiga kiradi. Soʻng, xato
tuzatilganini tekshirish maqsadida ijobiy natija bermagan
muayyan sinov qayta bajariladi.
Birlik sinovi yakunlanganidan keyin modullar integratsion
sinov uchun jamlanadi. Bu bosqichda barcha modullar bir-
biri bilan toʻliq muvofiqlashganini tekshirib loyihaning toʻliq
funksionalligi va ishlashini sinovdan oʻtkazish mumkin.
Sinov davomida ham sinov maʼlumotlari, ham haqiqiy
maʼlumotlardan foydalanish kerak. Sinov maʼlumotlari qayta
ishlovning muayyan qism ishlayotganini sinash uchun maxsus
tayyorlanadi. 100 ballik imtihon baholarini kiritish imkonini 97
beruvchi tizim bunga yaxshi misol boʻla oladi. Tekshirish
funksiyasini sinovdan oʻtkazish 100 dan katta boʻlgan baholarning
7.07-rasm. Dasturchilar foydalanadigan kodlash. rad etilishini taʼminlaydi. Tekshirish funksiyasining ishlashini
sinovda koʻrish uchun 105 bahosini kiritib, natijani koʻrish kerak.
Sinov loyihasi Sinov maʼlumoti yechimning bir qismi boʻla oladigan me’yor
Dasturiy taʼminot ishlab chiqarilishidan avval talab etilgan chegarasidagi va 105 singari xato xabarni koʻrsatuvchi
parametrlarga javob berishini kafolatlash uchun tizim qaysi ayrim maʼlumotlarni oʻz ichiga olishi kerak. Bu kabi sinov
usulda sinovdan oʻtkazilishini o‘ylab koʻrish muhim. maʼlumotlari mos ravishda oddiy, ekstremal va gʻayrioddiy
maʼlumotlar deb nomlanadi. Maʼlumot hajmi kabi omillar tizim
Dasturiy taʼminotni sinash strategiyasini u ishlab
samaradorligini pasaytirmasligi uchun haqiqiy maʼlumotlardan
chiqarilishidan keyingi davrga qoldirish kerak emas. Chunki,
foydalaniladi. Sinov maʼlumotlarini batafsil muhokama qilish
odatda, sinov usuli dasturiy taʼminotga mos kelishi lozim, aksi
uchun 20-bobga qarang.
emas!
Buning uchun dasturiy taʼminotni ishlab chiqishdan avval KALIT SOʻZLAR
sinov strategiyasi zarur boʻladi. Bunga quyidagilar kiradi:
Gʻayrioddiy maʼlumot: qiymatlar notoʻgʻri va rad etilishi
• dasturiy taʼminot funksiyalarining qaysi qismlari sinovdan
kerakligi sababli sinalayotgan tizim odatda qabul qilmaydigan
oʻtkazilishi; maʼlumot.
• quyidagilardan iborat sinov oʻtkazish rejasi: Ekstremal maʼlumot: oddiy maʼlumot tizimga odatiy tarzda
kiritilsa, maʼlumotning odatiy qamrovidan tashqaridagi
• amalga oshirilishi kerak boʻlgan sinovlar; qiymatlarga ekstremal maʼlumot deyiladi. Tizim sinovdan
• ushbu sinovlarda foydalaniladigan maʼlumotlar; oʻtkazilayotganda ekstremal maʼlumotlardan foydalaniladi
• kutilgan natija; va ular oddiy qiymatlarning toʻgʻri qabul qilinishi va qayta
ishlanishini taʼminlaydi.
• har bir muayyan sinovning maqsadi.
Biror dasturiy taʼminot uzluksiz ishlash-ishlamasligini uzil- boʻladi. Shu sabab bir tizimdan boshqasiga oʻtishni boshqarish
kesil tekshib boʻlmasligini yodda tuting. Ikkita sonni bir-biriga uchun tizimlarni almashtirish rejasi kerak boʻladi:
qoʻshadigan oddiy dasturni tasavvur qiling. Mantiqan, uning
• Qurilmalar. Birinchidan, yangi tizim uchun zarur boʻlgan
ishlashini tekshirish uchun 3 va 4 sonlarini kiritish kerak.
har qanday yangi qurilmalarni sotib olish va oʻrnatish
Agar dasturiy taʼminot 7 javobini chiqarsa, sinovdan oʻtgan
kerak. Barcha eski qurilmalar yetarli darajada yaxshi
hisoblanadi. 5 va 9 sonlari kiritilsa-chi? 7 va 3,5 sonlari kiritilsa-
boʻlishi ham mumkin, ammo buning ehtimoli kam. Korxona
chi? Dasturiy taʼminot uzluksiz ishlayotganini koʻrsatish uchun
faoliyatini toʻxtatishi kerak boʻladi. Shu bilan birga yangi
cheksiz sonlarni kiritish mumkin, ammo buning imkoni yoʻq.
qurilmalarni korxona ishlamagan vaqtda (kechasi yoki dam
Dasturiy taʼminot ishlamayotganini isbotlovchi sinov haqida
olish kunlari) oʻrnatsa ham boʻladi.
oʻylab koʻrish toʻgʻriroq yondashuv boʻladi. Agar sinovda xato
chiqmasa, demak u ishlayapti deb taxmin qilinadi. • Maʼlumot fayllari. Qurilma oʻrnatilganidan keyin,
maʼlumot fayllarini saqlash qurilmasidan yangi tizimga
Agar sinov yechimning bir qismi toʻgʻri ishlamayotganini
yuklanishi kerak . Maʼlumotlar toʻgʻri kiritilishini taʼminlash
koʻrsatsa, shu bobning boshida siz koʻrgan zinapoya modelini
uchun maʼlumotlarni kiritish xodimlarini vaqtincha yollash
koʻrib chiqing. Biror narsa toʻgʻri ishlamasa, mutaxassis
kerak boʻlishi mumkin. Tizim ishga tushirilishi oldidan bu
muammoga sabab boʻlgan loyiha yoki tahlil qismini topish
maʼlumotlar imkon qadar aniq ekaniga ahamiyat bering.
uchun ishni qayta koʻrib chiqishi va unga sinov natijalari
Maʼlumotlar aniq kiritilganini tekshirish usulini tanlash
asosida yana bir nazar solishi kerak boʻladi. Spetsifikatsiya
uchun qaror qabul qilish kerak.
yoki loyihaga, yoki ikkalasiga ham oʻzgartirish kiritilishi kerak
boʻlishi mumkin. • Trening. Yangi tizimni qoʻllaydigan xodimlarga undan
qanday foydalanish kerakligi o‘rgatish zarur. Agar ular
Mijoz doim sinov rejasining ishtirokchisi boʻlishi kerak. Dasturiy
kompyuterlashgan tizim bilan tanish boʻlsa, u holda
taʼminot kelishilgandek ishlashiga ishonch hosil qilish lozim.
kengaytirilgan mashgʻulotlarga ehtiyoj yoʻq. Agar ular
Agar sinov rejaga mos ravishda bajarilsa va natijalar qoniqarli
kompyuterlashgan tizimdan foydalanishni bilmasa,
boʻlsa, mahsulot qabul qilinadi va keyingi bosqichga oʻtiladi.
ularga rejali mashgʻulot oʻtilishi kerak. Xodimlar uchun
kompaniyaga tashqaridan taklif etilgan oʻqitivchi
98 7.04-SAVOL
mashgʻulot oʻtishi mumkin. Bunda katta afzalliklar bor.
Uchta dastur namunasi ajratib koʻrsatilgan ushbu Chunki xodimlarning muayyan savollariga javob beradigan
moduldagi birinchi savolga qarang. shaxs orqali; rahbariyat haqiqatan barcha xodimlar
tayyorgarlikdan oʻtganiga ishonch hosil qilishi mumkin.
Har bir dastur uchun sinov rejasiga qaysi sinov
Kamchiligi – xodimlar mashgʻulot vaqtida ishlamaydi. Yana
maʼlumotini kiritish maqsadga muvofiq boʻlishini oʻylab
bir boshqa yoʻli – hamma darslarni DVDga yozish va qulay
koʻring. Nima sinov strategiyasining muhim qismi boʻla
vaqtda oʻrgana olishi uchun har bir xodimga disk nusxasini
oladi? Taklif etilgan yechimning qaysi qismlari sinovdan
oʻtkazilishi kerak? Tekshirish funksiyasini qaysi usulda berish. Buning afzalliklari: xodimlar mashgʻulot oʻtish bilan
sinovdan oʻtkazish kerak? bir qatorda, kompaniya faoliyati davom etadi hamda ular
oʻziga mos tezlikda o‘rganadi. Shuningdek, o‘zi bilgan
Uchinchi dastur sinovi birinchi dastur ustida oʻtkazilgan
qismlarni oʻtkazib yuborishi yoki qiyinroq deb topgan
sinovdan muhimroq boʻladimi?
ruknlarini qayta koʻrishi mumkin.
7.04 Amalga oshirish

Tizim ishlab chiqarilgan va puxta sinovdan oʻtkazilganidan
keyin buyurtmachi tashkilotda amalga oshirilishi kerak boʻladi.
Amalga oshirishning bir nechta usuli mavjudligi sababli,
ulardan biri avvaldan tanlab olinishi kerak.
Agar batamom yangi tizim ishlab chiqilishi u avval bajarmagan
funksiyalarni bajarishi kerak boʻlsa, unda tanlash imkoni
bo’lmaydi, tizim oʻrnatilishi va ishga tushirilishi kerak. Ammo,
aksariyat tizimlar eski tizim bajargan vazifaga moslashtirilgan
7.08-rasm. Mashgʻulotning oʻtishi.

Kamchiligi – xodimlar oʻz vaqtlari hisobidan mashgʻulot Bizning misolda baholar yangi kiritish usullarini yordamida
oʻtishlari kerak. yangi kompyuterlashgan tizimdan kiritilishi mumkin. Qayta
ishlash va natijalarni chiqarish esa eski tizimda amalga
7.05-SAVOL oshiriladi. Bu eski tizimning ma’lumotlarni qayta ishlash qismi
yangi tizimning ma’lumotlarni qayta ishlashning yangi dasturiy
Xodimlar va korxona uchun ikki xil mashgʻulotlarning taʼminotiga almashtirilayotganida yangi kiritish tizimini toʻliq
afzalliklari va kamchiliklarini muhokama qiling. Yana sinab koʻrish imkonini beradi.
qanday shakldagi mashgʻulotlar oʻtkazilishi mumkin?
Buning kamchiligi shuki, ikkita tizim bir vaqtning oʻzida ishlashi
natijasida xodimlar bitta maʼlumotni qayta ishlash uchun
ikkita har xil tizimdan foydalanishiga toʻgʻri keladi. Ammo
Tizimni amalga oshirish muhim dasturlarda qoʻshimcha ish bajarilishi oʻzini oqlaydi.
Yangi tizim toʻrt usulda amalga oshirilishi mumkin. Eʼtibor bering, barcha fanlar boʻyicha hamma nomzodlarning
Misol tariqasida nomzodlarning natijalarini saqlash, barcha turli natijalari bir vaqtning oʻzida bir xilda koʻrib chiqiladi.
fanlar boʻyicha har bir nomzodning natijalarini solishtirish, har Tizim foydalaniladigan maʼlumotlarga emas, qayta ishlash
bir nomzod uchun natijalarni chiqarish va bu natijalarni dunyo jarayoniga koʻra taqsimlangan.
boʻylab imtihon markazlariga yuborish uchun foydalanadigan
Tizim toʻliq amalga oshirilguniga qadar, keyingi bosqichda
tizimni oʻzgartirishi kerak boʻlgan imtihon kengashini koʻrib
tizimning boshqa qismi oʻzgartirilishda davom etadi.
chiqish mumkin. Soʻnggi vaqtda imtihondan oʻtuvchi
nomzodlarning soni keskin oshgani sababli tizim sekinlashgan
va ishonchsiz boʻlib qolgan. Tajriba tariqasida amalga oshirish
Amalga oshirishning bu turi bosqichma-bosqich amalga
Bevosita oʻtish oshirish usuliga oʻxshaydi, faqat vazifalarni taqsimlash
jarayonlarga emas, balki maʼlumotga qarab amalga oshiriladi.
Eski tizim oʻchirilgan va yangi tizim ishga tushirilgan. Eski
tizimdan foydalanishning imkoni yoʻq. Agar biror xato yuz Imtihon natijalari misolidagi barcha IGCSE natijalarini yangi
bersa, eski tizimga qaytish yoki imkonsiz, yoki juda qiyin. tizimga oʻzgartirish qarori qabul qilingan boʻlishi mumkin. 99
Bu oddiy amalga oshirish usuliga oʻxshasa-da, puxta Boshqa malakalar uchun qolgan natijalar esa eski tizimda
rejalashtirishni taqozo etadi. Barcha fayllar yuklangan ishlab chiqiladi. Ayrim natijalar butunlay yangi tizimdan
boʻlishi va foydalanishga tayyor turishi kerak hamda foydalansa, boshqalari eski tizimdan foydalanadi. Shu tariqa,
hamma xodimlarga mashgʻulot oʻtilgan va tizim toʻliq agar tizim nosoz boʻlsa, muammo koʻlami kichrayadi. Toʻliq
sinovdan oʻtgan boʻlishi kerak. almashish amalga oshirilmagunga qadar xodimlar ikkala
tizimdan foydalanishi kerak boʻladi. Ammo tashkilot uni
Yuqorida imtihon kengashi haqidagi misolda oʻzgartirish
butun kompaniyaga joriy qilishdan avval ishlovchi tizimdan
vaqtida saqlab qolinishi kerak boʻlgan juda muhim
foydalanish tajribasiga ega boʻladi.
maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan, natijalarni ishlab
chiqaradigan qism toʻgʻri ishlamasa, natijalar vaqtida ishlab Bu yerda keltirilgan misol maʼlumotlarni imtihonning turli
chiqarilmaydi. Bu tashkilot uchun vaqtning ahamiyati katta bosqichlarga boʻlishga asoslangan. Natijalar davlatlar boʻyicha
ekaniga juda muhim misol boʻlib, shuning uchun bevosita ajratilishi mumkin. Masalan, Hindistonning natijalari yangi
oʻtish usuli mos kelmaydi. tizimda, boshqa davlatlarniki esa eski usulda amalga oshirilishi
mumkin. Yoki mavzu boʻyicha ajratish mumkin. Matematika
Bevosita oʻtishning afzalligi – uni amalga oshirish oddiy
fanidan natijalar yangi usulda, qolgan fanlar esa eski tizimdan
va arzon, kamchiligi esa, agar toʻgʻri rejalashtirilmasa va
foydalangan holda ishlab chiqariladi.
sinalmasa tashkilot faoliyati toʻxtab qolishi mumkin.
Tajriba tariqasida amalga oshirilgan tizimning toʻgʻri
Bosqichma-bosqich amalga oshirish ishlayotgani va katta muammolar yoʻqligiga ishonch hosil
Bosqichma-bosqich amalga oshirishda tizimning bir qismi qilinganidan keyin uni toʻliqligicha amalga oshirish mumkin.
oʻzgartiriladi, qolgan qismi esa eski usulni qoʻllashda davom
etadi Parallel ishga tushirish
Amalga oshirishning bu usulida ikki tizimni bir vaqtda ishlatish
koʻzda tutiladi. Mijoz yangi tizimda xatolar yoʻqligiga ishonch
hosil qilgunicha, bu ikki tizim ikki toʻplam natijalarni ishlab

chiqargan holda yonma-yon ishlashda davom etadi.
7.05 Hujjatlashtirish
Tashkilotga axborot tizimini qoʻllab-quvvatlash uchun
Bu misolda maʼlumot ikki marta kiritiladi, natijalar ikkita
tizimning har bir qismi qanday ishlashini taʼriflab beruvchi
tizimda saqlanadi, qayta ishlash ikki marta amalga oshiriladi
texnik qoʻllanma va axborot tizimi foydalanuvchilariga
va natijalar ikki marta chiqariladi. Albatta, bunday oʻzgartirish
undan qanday foydalanishni tushuntiruvchi foydalanuvchi
usuli qimmat, ammo tashkilot uchun tizim va uning natijalari
qoʻllanmasi talab etiladi.
muhim boʻlsa, bu oʻzini oqlaydi. Bu usul tizimni haqiqiy
maʼlumotlardan foydalanib sinashga juda yaxshi imkon beradi. Qoʻllanmalar tizim ishlab chiqilayotgan vaqtda yaratilishi
Chunki ikki tizim chiqargan natijalarni tekshirish imkoni kerak. Bu, ayniqsa, texnik qoʻllanma uchun muhim. Chunki
mavjud. Agar farq boʻlsa yangi tizimda xato yuzaga kelganini yechim ustida bir nechta odam ishlashi aniq va bunga
anglatadi. aloqador har bir shaxs boshqalar nima qilayotganini bilishi
shart.
7.06-SAVOL
Texnik hujjatlar
Uchta dastur misoli ajratib koʻrsatilgan ushbu moduldagi
Texnik qoʻllanma texnik xodim texnika qanday ishlashini
1-savolga qarang. Har bir dastur uchun quyidagilarni
tushunishi uchun kerak boʻladigan yechim haqidagi
koʻrib chiqing:
maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. U tizimni yangilash yoki
• kerakli maʼlumot fayllari va ular qanday qilib ishlab undagi muammoni hal qilish uchun zarur. Unga quyidagilar
chiqarilishi, fayl ichidagi maʼlumotlarning toʻgʻriligini kiradi:
taʼminlash uchun qanday choralar koʻrilishi;
• Tizimdan maqsad: mijoz bilan kelishilgan holda tizim
• amalga oshirishning turli usullari.
tomonidan hal qilinadigan muammoning taʼrifi. Bu taʼrif
Har bir misol uchun nima sababdan ayrim amalga oshirish yechim miqyosini oʻlchash vositasini taqdim etadi va
usullari mantiqiy emasligi va qay biridan foydalanish bevosita keyingi bandga olib oʻtadi.
kerakligini asoslab bering.
100
Amalga oshirish usuli Afzalliklar Kamchiliklar

Sinov amaliyoti: yangi tizim tashkilotning Agar yangi tizimda muammo yuzaga kelsa, ushbu Agar muammo yuzaga kelsa,
boʻlimlaridan birida tekshiruvdan oʻtadi muammo tashkilotning faqat bir boʻlimiga taʼsir sinov amaliyoti oʻtkazilgan
yoki sinab koʻriladi. Sinov amaliyoti qilishi uchun tizimdagi har bir funksiya toʻliq boʻlimda maʼlumotlar zahirasi
muvaffaqiyatli oʻtsa, yangi tizim tashkilot sinaladi. boʻlmaydi.
boʻylab amalga oshiriladi. Sinovda ishtirok etgan xodimlar qolgan xodimlarni
tayyorlaydi.
Bevosita oʻtish: eski tizim toʻxtatiladi va Oʻzgartirish oson. Agar yangi tizimda xato yuz
yangi tizim ishga tushadi. Kam vaqt va kam harakat talab etiladi. bersa, maʼlumot yoʻqotilishi
mumkin.
Zaxira nusxasi yoʻq.
Bosqichma-bosqich amalga oshirish: Foydalanuvchilar yangi tizim bilan bosqichma- Agar yangi tizimning biror
yangi tizim bosqichma-bosqich, sekin- bosqich tanishib chiqishiga imkon beradi. qismida xato yuz bersa, zaxira
asta eski tizim oʻrnini bosguniga qadar Har bir bosqichda xodimlarga mashgʻulot o‘tish mavjud emasligi sababli
amalga oshiriladi. mumkin. maʼlumot yoʻqotiladi
Parallel ishga tushirish: yangi tizim ishga Agar yangi tizimda muammo boʻlsa, eski tizim Maʼlumot ham eski, ham yangi
tushiriladi va yangisining talab etilgan zaxira sifatida ishlashda davom etadi. tizimga kiritilishi kerak boʻlgani
darajada ishlayotganiga ishonch hosil Yangi tizim toʻgʻri ishlayotganini tekshirish uchun uchun uzoq vaqt va harakatni
boʻlmaguncha, eski tizim u bilan yonma- ikkala tizim chiqarib berayotgan maʼlumotlarni talab etadi hamda ancha
yon ishlaydi. solishtirish mumkin. qimmat.
7.03-jadval. Turli usullarda amalga oshirishning afzallik va kamchiliklari.

• Tizim cheklovlari: mijoz va tahlilchi oʻrtasida • Tekshirish amaliyoti: tekshirish funksiyasini qoʻllash
oʻtkaziladigan birinchi muhokama vaqtida tizimga ayrim sabablari, shuningdek, tekshirish funksiyasini sinovdan
cheklovlar qoʻyiladi. Masalan, bundan avvalgi boʻlimda oʻtkazish uchun qoʻllash mumkin boʻlgan turli sinov usullari
koʻrib chiqilgan imtihon kengashida mijoz natijalarni avvalroq ushbu bobda keltirilgan. Kiruvchi maʼlumotlarni
markazlarga tarqatishda elektron usulni ham kiritishni tekshirishda ishlatiladigan turli tekshirish amaliyotlariga
istagan boʻlishi mumkin. Ammo tahlilchi texnik-iqtisodiy oid tafsilotlar texnik hujjatlarning ushbu ruknida keltirilgan.
baholashni amalga oshirganidan keyin bunday amal
yakuniy narxga taʼsir qiladi yoki loyiha oʻz vaqtida tayyor
boʻlmaydi, degan qarorga kelingan. Bu tizim uchun cheklov
Foydalanuvchi hujjatlari
hisoblanadi. Bu masala muhokamaning dastlabki qismida Foydalanuvchi hujjatlari tizimdan foydalanadigan shaxslar
koʻrib chiqilganiga qaramay, bu haqda hujjatning soʻngida uchun taqdim etiladi. Foydalanuvchilarga tizim qanday
xabar berilishi mumkin. Shuningdek, ayrim dastlabki ishlashining texnik tafsilotlari kerak emas, lekin ular tizimning
talablarni amalga oshirishda muammolar yuzaga kelishi xususiyatlari va funksional imkoniyatlarini bilishi kerak. Bu
mumkin. Chunki tizimni yakunlash uchun ajratilgan hujjat quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
muddatda ularni tadbiq etib boʻlmas edi. • tizimning maqsadi;
• Tizim blok-sxemalari: bular toʻliq maʼlumot tizimini • tizimning cheklovlari;
aks ettiradi va ayrim hollarda tizim arxitekturasi deb
• uning qurilma qismi va dasturiy taʼminotiga oid talablar;
nomlanadi.
• atamalar lugʻati.
• Dasturlarni kodlash: dasturga, ehtimol, tizim-blok
sxemalari koʻrinishidagi original dizaynlar kabi har qanday Tizimning maqsadi – foydalanuvchi tizimni nima uchun
amalga oshirilgan dasturlashning tafsilotlarini kiritish kerak ishlatishi mumkinligini tushunishi va shunchaki bayon qila
boʻladi. Bu kodga toʻliq izoh berilishi shart. olishidan iborat. Cheklovlar hamda qurilma va dasturiy
taʼminot talablari ham xuddi shunday. Bu rukn uni nima
• Izohlar: har bir kod satri nimani bajarishini tushuntiradi va
uchun va qanday qoʻllash haqida. Atamalar lugʻati hujjatlarda
kodning ichida joylanadi.
uchraydigan barcha texnik atamalar bilan tanish boʻlmagan 101
• Qoʻllanilgan oʻzgaruvchan qiymatlar roʻyxati: bu foydalanuvchilar uchun zarur.
oʻzgaruvchan qiymat nomi, qoʻllanish sababi va maʼlumot
• Tizimdan qanday foydalaniladi: kiritilishi kerak boʻlgan
turini oʻz ichiga oladi. Roʻyxat ikki maqsadga xizmat qiladi:
maʼlumotlar turini, ularni kiritish usuli va formatini oʻz
agar qandaydir texnik xizmat koʻrsatilishi zarur boʻlsa,
ichiga oladi. Masalan, agar narx kiritilishi kerak boʻlsa,
texnik xodimga yordam berish va oʻzgaruvchan qiymatlar
nuqtadan keyin doim ikkita raqam kiritish kerakmi?
qaytarilmasligini taʼminlash.
Qanday chiqarish turi talab etiladi? U qanday chiqariladi va
• Fayl tuzilmasi: tizim tomonidan fayllarda qoʻllanilgan qanday koʻrinishda boʻlishi kerak?
barcha katakchalarning maʼlumot turlarini belgilaydi.
• Ishga tushirish misollari: foydalanuvchida tizimdan
U, shuningdek, fayllar orasidagi bogʻliqlikni ham aks
toʻgʻri foydalanilganda u qanday koʻrinishda boʻlishi
ettiradi. Agar tizim maʼlumot bazalaridan foydalansa, u
kerakligi haqida tasavvur bo‘lishi uchun ayrim dasturiy
holda bazalarni boshqarish tizimi bu yerga qoʻshilishi
taʻminotlarning muvaffaqiyatli ishga tushgani koʻrsatilishi
mumkin boʻlgan fayllar orasidagi aloqalarni aks ettiruvchi
kerak. Bular skrinshotlar yoki ma’lumotlarni kiritish va
koʻrinishga ega boʻladi. Bu maʼlumot fayl tuzilmasi
chiqarish ekranlari boʻlishi mumkin.
kelajakda oʻzgartirilishi kerak boʻlgan hollarda zarur boʻladi.
• Xatolar haqidagi xabarlar: har qanday tizimning ishi
• Qurilma va dasturiy taʼminotga qoʻyiladigan talablar:
izdan chiqishi mumkin. Bu holat sodir boʻlganida, tizim
tizim faoliyati uchun zarur boʻlgan qurilmalar roʻyxati,
xatolar haqida xabarlarni chiqara olishi muhim ahamiyatga
jumladan, zaxira tanlovini asoslab berish uchun kerakli
ega. Foydalanuvchilar xatoga nima sabab boʻlgani va uni
fayllarning taxminiy hajmi keltirilgan. Serverlar, tashqi
qanday hal etish kerakligini bilish uchun xatolarni koʻrishi
qurilmalar, xotira qurilmalari, tarmoq va foydalanuvchi
mumkin. Xatolar haqidagi bu xabarlar tushunarli tilda
terminallari oʻzaro bogʻliqligini koʻrsatuvchi diagrammalar
yozilgan boʻlishi kerak.
mavjud boʻlishi mumkin. Dasturiy taʼminot talablari,
jumladan, xarid qilingan, oʻzgartirilgan yoki maxsus • Nosozliklarni bartaraf etish qoʻllanmasi: tizimda
yozilgan dasturiy taʼminot tafsilotlari ham koʻrsatilishi yuzaga kelishi mumkin boʻlgan kichik muammolar boʻyicha
kerak. Dasturiy taʼminotning ishlashi uchun kerak boʻlgan yordam koʻrsatilishi zarur. Aks holda har safar muammo
tizimga nisbatan qoʻyilgan minimal talablar ham keltirilishi yuz berganida texnik xodimni chaqirish kerak boʻladi.
kerak.
Nosozliklarni bartaraf etish qoʻllanmasi foydalanuvchiga mukammalligini yoki u eng yaxshi usulda amalga
aynan qanday xatolar yuz berganini aniqlash va ularni oshirilayotganini isbotlamasa-da, oʻziga qoʻyilgan barcha
qanday hal etish kerakligi haqida maʼlumot beradi. talablarga muvofiq ekanidan dalolat beradi.
• Tez-tez beriladigan savollar (FAQ): tajribadan maʼlum Boshqa oʻzgarishlar tizimdan foydalanish vaqtida aniqlangan
boʻlishicha, koʻpgina foydalanuvchilarda muammolar yoki takomillashtirishlarni, ehtimol, mijozning oʻzgaruvchan
savollar kabi ayrim qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. ehtiyojlariga javoban yoki tashqi muhitdagi oʻzgarishlarga
Bu muammolar ular bilan birga keladigan javoblar qatorida moslashishiga taalluqli boʻladi.
koʻrsatiladi.
Doimiy baholash orqali tizimni takomillashtirib borish
7.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT
mumkin. Muammolarni hal qilish yoki takomillashtirishni
amalga oshirish uchun istalgan avvalgi bosqichga qaytishingiz
Ushbu moduldagi uchta dastur misollari ajratib mumkinligini koʻrsatuvchi zinapoya modeliga qayting (7.01-
koʻrsatilgan 1-savolga qarang. Keyin sinfingiz bilan ushbu rasm). Oʻzgarishlarni kiritishda texnik hujjatlarga havola berish
dasturlarning har birida qanday auditoriya boʻlishi, juda muhim. Shuningdek, kiritilgan barcha oʻzgarishlarni qayd
foydalanuvchi va texnik yoʻriqnomalarning har birida etish uchun hujjatlarni yangilab borish zarur.
qanday kontent boʻlishi kerakligini muhokama qiling.
Xizmat koʻrsatish
Tizimdagi oʻzgarishlarning ushbu uzluksiz jarayoni xizmat
7.06 Baholash koʻrsatish deb ataladi va tizimning butun xizmat koʻrsatish
davri davomida amalga oshiriladi. Xizmat koʻrsatishning uchta
Yangi axborot tizimi oddiy biznes-dastur sifatida ishlay shakli bor:
boshlaganidan keyin bir oz vaqt oʻtgach, loyihani koʻrib chiqish
• Xatolarni tuzatish (rejali xizmat koʻrsatish): har
vaqti keldi.
qanday murakkab dasturiy taʼminot ishlashida baʼzan
xatolar kuzatiladi. Dasturiy taʼminotdagi xatolar “baglar”
102 Talab etilgan parametrlarga muvofiqlikni deb ataladi. Tizimni qoʻllab-quvvatlovchi xodimlar bu
baholash xatolarni topishi va ularni tuzatishi kerak.
Yechim ishlab chiqilishidan oldin tizim tahlilchisi va • Qoʻshimcha funksional imkoniyatlar (moslashuvchan
buyurtmachi tashkilot tayyor yechim bajarishi kerak boʻlgan xizmat koʻrsatish): har qanday tashkilotda oʻzgarishlar
qator vazifalarni kelishib olgan. Bu vazifalar talab etilgan sodir boʻladi. Original muammo, uni tuzatish uchun
parametr, tizim muvaffaqiyatli ishlashi uchun bajarilishi yaratilgan tizim ishlay boshlagandan keyin oʻzgargan
kerak boʻlgan talablar roʻyxati edi. Agar tizim bu talablarga boʻlishi mumkin. Tizimdan boshqa qoʻshimcha vazifalar
javob bermasa, muammo hal etilmagan boʻlishi mumkin. ham talab qilinishi mumkin. Masalan, avvalroq shu bobda
Yechim barcha talablar bajarilganidagina muvaffaqiyatli keltirilgan misoldagi imtihon kengashi oʻz faoliyatini
deb hisoblanadi. Sinov rejasi talablar bajarilgani va dasturiy kengaytirib, boshqa mamlakatda ham ish boshladi,
taʼminot undan talab qilingan barcha narsani bajarayotganini deylik. Ushbu mamlakat rasmiylari natijalarning nomzod
tasdiqlovchi dalillarni taqdim etish uchun tuzilgan. Bundan boʻlgan markazlarga muvofiq emas, balki berilgan baholar
tashqari, foydalanuvchilardan tizimni amalga oshirish jarayoni tartibida taqdim etilishini istashi mumkin.
qanday oʻtgani va u qanchalik yaxshi ishlayotgani haqidagi
fikrlarini soʻrash kerak. Chunki odatda foydalanuvchilar • Samaradorlikni yaxshilash (mukammal xizmat
kompyuter savodxonligiga ega sinovchilar oʻylamagan koʻrsatish): tashkilotlar odatda jarayonlarni tezlashtirishni
muammolarni topadi. yoki ularning samaradorligini oshirishni istaydi. Yoki tizim,
masalan, foydalanuvchilar bazasining kengayishi yoki
qayta ishlanayotgan mahsulotlar soni koʻpayishi bilan
Cheklovlar va takomillashtirish shunchaki oʻzining dastlabki imkoniyatlaridan tashqariga
Baholash natijasida zaruriy oʻzgarishlar roʻyxati tuzilishi chiqib ketgan boʻlishi mumkin. Tizim tahlilchisi ushbu
mumkin. muammolarni hal qilish usullari haqida oʻylashi kerak.
Bu usullar uskunalarni oʻzgartirish (masalan, yuqori
Ayrim oʻzgarishlar talablar xususiyati va taqdim etilgan
samaradorlikka ega serverlar; 7.05-rasmga qarang) yoki
mahsulotlar oʻrtasidagi nomuvofiqliklarni – cheklovlarni
dasturiy taʼminotdagi oʻzgarishlar, masalan, tekis fayllar
bartaraf etish uchun zarur. Sinovning bu turi funksional
oʻrniga relyatsion maʼlumotlar bazasidan foydalanishdan,
sinov sifatida mashhur. Funksional sinov yechimning
iborat boʻlishi mumkin.
Har qanday oʻzgarishlar puxta rejalashtirish va ijroni talab

qiladi.
Ushbu moduldagi uchta dastur misollari koʻrsatilgan

birinchi savolga qayta razm soling.
Sinfingiz bilan tahlilchi yechim samaradorligini baholash
uchun tashkilot rahbariyatiga qanday dalillarni taqdim
etishi kerakligini har bir dastur boʻyicha muhokama qiling.
Xizmat koʻrsatish zaruratini anglatuvchi uchta holatga
misol keltiring.
7.09-rasm. Serverga texnik xizmat koʻrsatadigan kompyuter

muhandisi.
103
Xulosa
● Tizim xizmat qilish davrining zinapoya modelida oltita bosqich mavjud: tahlil, dizayn, ishlab chiqish va sinash, amalga oshirish,
hujjatlashtirish va baholash/xizmat koʻrsatish.
● Tizimni tahlil qilish va loyihalash – yechimni takomillashtirib boruvchi uzluksiz takrorlanuvchi jarayondir.
● Tahlil bosqichi muammoni aniqlash va texnik-iqtisodiy asoslashdan iborat boʻlib, uning ortidan muvofiqlashtirishga koʻra, axborot
toʻplanadi va talablar shakllantiriladi.
● Chiqish maʼlumotlarini loyihalash – loyihalashtirish bosqichining birinchi qismi boʻlib, uning ortidan kirish maʼlumotlarini loyihalash,
saqlash va qayta ishlash keladi.
● Ishlab chiqish va sinov bosqichi kod yozish ishlarini modullarga taqsimlashdan iborat boʻlib, keyinchalik ular birlashtiriladi va yaxlit holatda
sinalishi oldidan alohida sinovdan oʻtkaziladi.
● Amalga oshirish bosqichi yangi jihozlar va maʼlumotlarni oʻrnatish, shuningdek, xodimlarni tayyorlashdan boshlanadi. Yangi yechimga
oʻtish toʻrt xil usulda amalga oshirilishi mumkin: bevosita oʻtish, bosqichma-bosqich amalga oshirish, sinov tarzida amalga oshirish yoki
parallel ishga tushirish.
● Hujjatlar kelgusida tizimga xizmat koʻrsatishda muhim ahamiyatga ega hamda tavsiya etilgan formatlardagi texnik va foydalanuvchi
yoʻriqnomalaridan tashkil topgan. Tizimdagi har qanday oʻzgarishlar hujjatlarda aks ettirilishi kerak.
● Baholash bosqichida yechimning talab etilgan parametrlarga qanchalik mos kelishi koʻrib chiqiladi, soʻngra tizim qanday oʻzgarishlarga
muhtoj ekani aniqlanadi.
● Texnik xizmat koʻrsatish tizimning butun xizmat qilish muddati davomida olib boriladi va u xatolarni tuzatish, funksiyalar qoʻshish va
samaradorlikni oshirishdan iborat.
104 Imtihon uslubidagi savollar 7.03. Tizimning xizmat koʻrsatish davrini sinovdan
oʻtkazishda foydalanilishi kerak boʻlgan uch xil sinov
Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. maʼlumotlari qaysilar? [3]
1 …………………… …………………… ………………
7.01. Quyida berilgan tizim xizmat koʻrsatish davrining
2 ………………… …………………… …………………
bosqichlarini mavjud boʻshliqlardan foydalanib toʻgʻri
tartibda joylashtiring. [6] 3 …………………… …………………… ………………
Loyihalash Baholash 7.04. Texnik hujjatlarda boʻlishi talab etiladigan oltita

Joriy qilish Ishlab chiqish va sinov bandni ayting. [6]
Tahlil Hujjatlashtirish
1 …………………… …………………… ………………
1-bosqich …………………… …………………… ……… 2 ………………… …………………… …………………
2-bosqich ………………… …………………… ………… 3 …………………… …………………… ………………
3-bosqich …………………… …………………………… 4 …………………… …………………… ………………
4-bosqich …………………… …………………………… 5 ………………… …………………… …………………
5-bosqich ………………… ……………………………… 6 …………………… …………………… ………………
6-bosqich …………………… ……………………………
7.05. Tizimlar xizmat koʻrsatish davrining zinapoya modelini
7.02. Tahlil bosqichida amalga oshiriladigan ikkita jarayon tushuntiring. Oʻz nuqtayi nazaringizni ifodalash uchun
nomini keltiring. [2] diagrammadan foydalaning. [6]
a ………………………………………………………… ……………………………………………………………
b ………………………………………………………… ……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
8-bob:
Xavfsizlik texnikasi qoidalari 105
Taʼlim maqsadlari
■ xavfsizlik texnikasiga oid keng tarqalgan muammolar va ularning sabablarini aytib berish;
■ xavfsizlik texnikasiga oid keng tarqalgan muammolarning oldini olish borasidagi bir nechta oddiy strategiyalarni aytib
berish;
■ IT jihozlardan foydalanish tajribangizni baholash va texnika xavfsizligiga rioya qilmaslikning ehtimoliy risklarini
minimallashtirishga oid strategiyalarni ishlab chiqish;
■ shaxsiy maʼlumotlar nimani anglatishi hamda nima uchun shaxsiy maʼlumotlar maxfiy va himoyalangan boʻlishi kerakligini
tushuntirib berish;
■ Internet va ijtimoiy tarmoqdan foydalanish tajribangizni baholash orqali shaxsiy maʼlumotlaringizni sababsiz oshkor
qilishning oldini olish choralarini tushuntirib berish va elektron xavfsizlik nima uchun zarurligini muhokama qilish;
■ maʼlumotlarning samarali xavfsizligi va internetda maʼlumotlarning xavfsizligi nima ekanini tushunish;
■ xavfsizlikni oshirishning turli usullari samaradorligini muhokama qilish.

Kompyuterlardan foydalanish darajasi ortib borar ekan, jismoniy
xavfsizlikka oid qator muammolar yuzaga keladi. Kompyuter
foydalanuvchilarining xavfsizligiga bir nechta tahdidlar mavjud:
tarmoqdagi kompyuterlarni bogʻlaydigan kabellar, yangi
printerning joylashuvi, elektr energiyasi tarmoqlarining haddan
ortiq yuklanishi yoki masalan, kompyuter oldida ichimlik ichish.
Bunday xavfsizlik muammolarining aksariyati vaqtinchalik boʻlib,
ularni oson hal qilish mumkin. Shuningdek, onlayn himoya va
xavfsizlik hamda maʼlumotlar xavfsizligi bilan bogʻliq muammolar
mavjud. Shu sababli biz kompyuter foydalanuvchilari uchun
umumiy xavfsizlik muammolari, shuningdek, viruslar, malware
dasturlari va shaxsiy maʼlumotlarning oʻgʻirlanishi bilan bogʻliq 8.01-rasm. Kompyuteringiz ustiga ichimlik toʻkib yuborishdan
xavflarni koʻrib chiqamiz. ehtiyot boʻling!
8.01 Xavfsizlik texnikasi Klaviaturangiz ustiga ichimlik toʻkilib ketsa, nima qilish kerak?
muammolari • Vahimaga tushmang.
Kompyuterlar va ularning tashqi qurilmalari bir-biriga ulanishi • Kompyuteringizni darhol elektr toki manbaidan uzing
kerak boʻlgan elektr qurilmalar boʻlib, buning uchun bir qancha (kompyuteringiz dasturiy taʼminot yordamida oʻchishini
kabellar va elektr toki manbai talab etiladi. Bunga tarmoq kutmang). Kompyuterni zudlik bilan oʻchirsangiz, uning
yaratish uchun bir nechta kompyuterni kabellar yordamida ichidagi elektronikani shikastlanishdan saqlab qolishingiz
ulash imkoniyatini qoʻshsangiz, atrof simlarga toʻlib ketadi. mumkin.
Buning natijasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan xavfsizlik • Yumshoq mato yordamida imkoni boricha koʻproq
106 texnikasi muammolarining oldini olish uchun oddiy ehtiyot suyuqlikni quritib oling.
choralarini koʻrish mumkin.
• Kompyuteringizga ulangan har qanday kabellar, jumladan,
Ideal holatda, kompyuterlarni oʻrnatish puxta rejalashtirilgan USB komponentlar, kartalar va boshqa har qanday tashqi
boʻlishi, kabellar esa yaxshilab berkitilishi va ishga xalaqit qurilmalarni uzib qoʻying.
qilmasligi kerak. Ammo koʻpincha bunday boʻlmaydi. Bu
• Noutbukni yoki klaviaturani yuz tarafini pastga qaratib,
kabellar juda xavfli boʻlishi, kimdir ularga qoqilib ketishi
ichidagi suvni tushirish uchun ehtiyotkorlik bilan ikki
mumkin. Agar kabellar osilib turgan boʻlsa va xavfsizlik
tarafga harakatlantiring. Uni silkitmang! Uning ichidan koʻp
texnikasi muammolarini keltirib chiqarayotgan bo‘lsa, sim
suyuqlik chiqib ketishi kerak.
bogʻichlardan foydalanib, ularni mahkamlab birlashtirish va
odamlardan uzoqroq tutish mumkin. • Qolgan suyuqlik chiqib ketishi uchun uni stol ustida yuz
tarafi pastga qaragan holatda qoldiring.
Ichimliklarning toʻkilib ketishi!
• Taxminan 24 soat oʻtganidan keyin uning sirtini yumshoq
Kompyuter va qurilmalarning aksariyati elektr toki manbaiga
va nam mato bilan arting.
ulangan holda ishlaydi. Shu sababli ham tok urish xavfidan
saqlanish uchun ehtiyot boʻlish zarur. Eng sodda va eng yaxshi maslahat: kompyuter yoki boshqa
qurilmada ishlayotganingizda uning oldida ichimlik ichmang!
Agar kompyuteringiz yoki qurilmangiz ustiga ichimlik toʻkilib
ketsa, unga zarar yetishi va siz jarohatlanishingiz mumkin!
Qurilmaga tasodifan ziyon yetkazmaslik yoki oʻzingizga Elektr energiyasi tarmogʻining haddan ortiq
shikast yetmasligi uchun kompyuteringiz oldiga ichimlik yuklanishi nima?
qoʻymasligingiz kerakligi aytilgan boʻlsa kerak. (8.01-rasm). Uzaytirish kabelida birdan ortiq qurilmani ulashga imkon
Toʻkilib ketgan ichimlik qanday muammo keltirib chiqarishi beruvchi bir nechta rozetka boʻlsa, barcha qurilmalar ulab
mumkin? Maʼlumotlar kompyuterning komponentlari orasida boʻlingandan soʻng, ular birgalikda uzaytirish kabeli uchun
elektr toki yordamida harakatlanadi. Elektr toki manbaiga belgilangan maksimal koʻrsatkichdan koʻproq tok isteʼmol
ulangan holatda ushbu komponentlarga suyuqlik toʻkilib qiladi. Bu elektr energiyasi tarmogʻining haddan ortiq
ketadigan boʻlsa, ikkita nuqta tasodifan bir-biriga ulanib yuklanishi boʻlib, u rozetkadagi vilkaning haddan tashqari
qolishi va sxemaning buzilishiga olib kelishi mumkin. qizib ketishiga va ehtimol yongʻin chiqishiga olib kelishi
mumkin.
Nima yuz berishi mumkin? Bu klaviatura, asosiy plata, xotira
yoki protsessorga taʼsir qilishi mumkin.
8-bob: Xavfsizlik texnikasi qoidalari
KALIT SOʻZLAR Mahkamlanmagan kabellar

Kompyuterlarga odatda elektr yoki tarmoq kabellari kabi
Elektr energiyasi tarmogʻining haddan ortiq yuklanishi:
elektr zanjirining haddan ortiq zoʻriqishi - bitta rozetkaga juda
koʻplab kabellar ulanishini koʻrgan boʻlsangiz kerak. Bu
koʻp elektr jihozlari ulangani sababli elektr sim yoki elektr kabellar pol ustidan oʻtadigan boʻlsa, odamlarning qoqilib
zanjiri orqali u koʻtara oladiganidan koʻproq tok oʻtishi tufayli ketishi xavfi yuzaga keladi.
sodir boʻladi.
Kimdir kabelga qoqilib ketsa nima boʻladi? Odamga shikast
yetishi yoki uni elektr toki urishi mumkin. Agar vilka qurilma
ishlab turganida chiqarib olinsa, sim yoki vilka shikastlanishi,
Vilkalar yoki rozetkalarning qizib ketishi yoki saqlagichlarning
kabelga ulangan uskunalar stol ustidan tortib olinsa, ularga
kutilmaganda kuyishi, rozetkalar yoki vilkalarda uchqunlar yoki
zarar yetishi mumkin.
kuyish alomatlarining kuzatilishi xavfli belgilar hisoblanadi.
Elektr toki urishi yoki yongʻin yuzaga kelishi bilan bogʻliq
Shunday holat yuz bersa, mahkamlanmagan simlar
ehtimoliy xatarlar sababli salomatlik va xavfsizlikni taʼminlash
yoʻqligini, devordagi har bir rozetka uchun bitta uzaytirgich
uchun poldan tortilgan kabellarning bari kabel kanallari ichida,
ishatilayotgani va bir uzaytirish kabeli boshqasiga ulab
gilam yoki pol tagida boʻlishi kerak.
qoʻyilmaganini tekshiringiz kerak.
Quvvat hajmini kuchlanishga boʻlib, tok kuchini hisoblashingiz
mumkin. Misol uchun, agar sizda 1000 vatt quvvatga ega
Kompyuter jihozlariga aloqador boshqa
elektr jihozi boʻlsa va u 120 voltda ishlasa, ularni boʻlish orqali xatarlar
20 amperlik zanjirning qariyb yarmi allaqachon band ekanini Koʻpincha kompyuter uskunalari ogʻir boʻlgani uchun uni
koʻrasiz. Bunday maʼlumotni odatda qurilmaning orqa, tag joyidan siljitsangiz yoki kimningdir ustiga tushib ketsa,
tarafi yoki uning simiga yopishtirilgan yorliqdan topsa boʻladi. shikastlanish xavfi yuzaga keladi.
1000 vatt
_________ Yangi printerni sotib oladigan boʻlsangiz, u odatda
    = 8.33 amper
120 volt kompyuterga ulanadi. Shuning uchun uni qayerga
Yodda tuting, uzaytiruvchi kabel rozetkasiga bir nechta joylashtirishni hal qilishingiz kerak boʻladi. Katta ehtimol bilan 107
qurilma ulangan boʻlsa, bu qurilmalarning tok kuchini qoʻshib siz uni kompyuter yonidagi stolga qoʻyasiz. Lekin bunday
hisoblashingiz kerak (8.02-rasm). qilishdan oldin oʻzingizga ikkita savol bering: stol shuncha
ogʻirlikni koʻtarishga moʻljallanganmi? Printer stolga toʻgʻri
holatda, muvozanati buzilmay joylashadimi?
Qurilmalar qulay joylashtirilishi kerak. Uskunalar yetarlicha
mustahkam stollar yoki tokchalarga joylashtirilganiga
ishonch hosil qiling. Ular qurilma ogʻirligini koʻtara olishi
zarur va har bir burchak ostida qurilmani ushlab turadigan
darajada katta ekanini tekshirish kerak. Shuningdek,
8.02-rasm. Elekt energiyasi tarmogʻining haddan ortiq yuklanishi

haqida oʻylab koʻring!
8.03-rasm. Osilib yotgan kabellar xavf tugʻdirmasligi uchun ularni tartibga keltirish mumkin.
qurilmalar foydalanuvchilarning qoʻli osonlikcha yetadigan • muloqot:

qilib joylashtirilishi kerak. Bu qurilma printer boʻlsa, siz unga
• kattalar bilan nomunosib aloqa;
muntazam ravishda qogʻoz qoʻyishingiz va talab etilganda
siyohni almashtirishingiz lozim boʻladi. • tahqirlash;
• moliyaviy xatarlar.
8.01-SAVOL
Shu tariqa elektron xavfsizlik bolalar, yoshlar va
Maktabingizdagi kompyuter tizimlarini koʻrib chiqing. Xavfsizlik himoyalanmagan kattalarni elektron axborot vositalaridan
texnikasining barcha talablari bajarilganmi? Kompyuter foydalanish bilan bogʻliq koʻngilsiz oqibatlardan, jumladan,
tizimlaridan foydalanuvchilar xavfsizlik texnikasida tavsiya tahqirlash va nomaqbul jinsiy xatti-harakatlardan himoya
etilgan barcha koʻrsatmalarga rioya qiladimi? qilishga qaratilgan. Qidirish natijalarida nomaqbul saytlar
chiqmasligi uchun ayrim qidirish tizimlari xavfsiz rejimlarga
Uyingizda ham shunday kompyuter tizimlaridan biri
boʻlsa, u haqda nima deya olasiz? ega.
Kompyuterdan foydalanishda oʻzingiz va boshqalar uchun KALIT SOʻZLAR

xavf yuzaga kelmasligi uchun qanday choralar koʻrish
mumkinligini muhokama qiling. Qidirish tizimi: maʼlumotlar bazasida siz kiritgan kalit
so‘z(lar)ga mos elementlarni qidiradigan va aniqlaydigan
dastur. Google – Butunjahon internet tarmogʻidagi qidiruv
8.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT tizimlaridan biri, ammo undan boshqalari ham mavjud.
Kompyuterlar, monitorlar va printerlarning komponentlari

turli xildagi koʻplab toksik moddalarni oʻz ichiga olgan. Shaxsiy maʼlumotlar
Ular kompyuterda ishlash vaqtida sizga yoki boshqa Qanday ma’lumotlar shaxsiy maʼlumotlar deb hisoblanishi
foydalanuvchilarga taʼsir qilmaydi, ammo kompyuter va ular qaysi formatda saqlanishini (kompyuterda, qogʻozda,
uskunalari qayta ishlanganda yoki tashlab yuborilganda
IT tizimida, videokuzatuv tizimida va h.k.) koʻrib chiqing. Kalit
muammolar keltirib chiqarishi mumkin.
108 soʻzlar boʻlimidan shaxsiy maʼlumotlar identifikatsiya qilinishi
Agar maktabingiz ayrim kompyuterlarni yangilashni mumkin boʻlgan tirik shaxsga aloqador ekanini bilib oldingiz.
rejalashtirayotgan boʻlsa, eski jihozlar qanday utilizatsiya Bunday maʼlumotlar turlicha boʻlishi mumkin.
qilinishi kerak?
Shaxsiy kompyuter, ekran va printer ichida nimalar toksik KALIT SOʻZLAR
boʻlishi mumkinligini aniqlash uchun biroz izlaning.
Elektron chiqindilar va kompyuterlarni qayta ishlashni Shaxsiy maʼlumotlar: tirik odamga tegishli maʼlumotlar
koʻrib chiqib, sizningcha, tashlab yuborilgan kompyuter boʻlib, shaxsni identifikatsiya qilishi mumkin boʻlgan hamda
uskunalarini utilizatsiya qilishning eng yaxshi usuli qaysi tirik odamga tegishli har qanday maʼlumotlarni oʻz ichiga
ekani haqida xulosa qiling. Boshqalar bilan birgalikda oladi.
ayrim yoʻriqnomalarni ishlab chiqing.
8.02-SAVOL
8.02 Elektron xavfsizlik Sizningcha, qanday ma’lumot shaxsiy maʼlumot

hisoblanadi? Gapni odam shaxsini identifikatsiya
Elektron xavfsizlik - internetdan foydalanish, shuningdek,
qilishning turli usullari bilan boshlashingiz mumkin.
mobil telefonlar kabi elektron aloqa vositalaridan foydalanish
bilan bogʻliq atamadir. Elektron xavfsizlik deganda, oʻzini Shaxs identifikatsiyasi uchun qoʻllanilishi mumkin boʻlgan
yoki boshqalarni xavf ostiga qoʻymaslik uchun yangi va jismoniy xususiyatlar roʻyxatini tuzing. Endi bu roʻyxatga
kimnidir identifikatsiya qilish uchun uning ismidan
rivojlanayotgan texnologiyalardan foydalanayotgan har kimni
boshlab imkon qadar koʻproq usullarni qoʻshing.
zarardan himoya qilish tushuniladi.
Xatarlarni ikki turga boʻlish mumkin:
• noqonuniy yoki nomaqbul kontent:
• mualliflik huquqi muammolari; Oʻzingiz yashaydigan mamlakatda “maʼlumotlar
• plagiat; himoyasini” oʻrganing va “shaxsiy maʼlumotlar”
taʼrifini aniqlashga urinib koʻring. Shu va avvalgi
• nomaqbul rasmlar; muhokamalaringizdan kelib chiqib, oʻz taʼrifingizni yozing.
• ijtimoiy tarmoq dasturi.
Shaxsni identifikatsiya qilish uchun har doim ham uning ismini Yuzaga kelishi mumkin boʻlgan muammolar
bilishingiz shart emas. Shunday boʻlsa-da, sizga u shaxs haqida • Kiber-tahqirlash biror shaxs bilan ijtimoiy tarmoq orqali
bittadan koʻproq maʼlumot kerak boʻlishi mumkin. muloqot qilish imkoni boʻlganida yuz berishi mumkin.
• Ijtimoiy tarmoqlar orqali muloqot qilish oson boʻlgani
Namuna: uchun ayrim odamlar boshqalar, xususan. yoshlardan,
ayniqsa, ular kim bilan muloqot qilayotganidan bexabar
Tasavvur qiling, sizga yaqin joyda ismi sizga nomaʼlum
boʻlganida oʻz maqsadi yoʻlida foydalanishga yoki ular bilan
bir shaxs yashaydi. Har kuni tushdan keyin maktab
noloyiq munosabatda boʻlishga urinishi mumkin.
avtobusida kelgan oʻgʻlini qarshi oladigan, qoʻshni
koʻchada yashovchi baland boʻyli xonimning ismi nima • Ijtimoiy tarmoqlardan odamlarning obroʻsiga putur
ekanini doʻstingizdan soʻrashingiz mumkin. yetkazish maqsadida ularga tuhmat qilish (ular haqida
yolgʻon maʼlumot tarqatish) uchun foydalanadiganlar ham
bor. Agar kimdir boshqa bir shaxs haqida haqoratli fikr
bildirsa va uni boshqalar ham boʻlishsa, bu izohni hamma
Namuna: koʻrinib turgan joylardan oʻchirib tashlashning imkoni
Politsiya ismi va manzili nomaʼlum shaxsni hibsga oldi. boʻlmaydi.
Uning barmoq izlarini olib, ularni politsiya maʼlumotlar • Ijtimoiy tarmoqdan foydalanish odatda shaxsiy profil
bazasidan qidiradi. Agar u avval ham hibsga olingan ochishdan boshlanadi. Agar u faqat doʻstlaringiz yoki
boʻlsa, ismi, manzili va oldingi jinoyati tafsilotlarini ham hamkasblaringizga emas, balki jamoatchilik uchun ochiq
aniqlash mumkin. boʻlsa, sizning shaxsiy maʼlumotlaringiz oʻgʻirlanish xavfi
ostida qolishi mumkin.
Koʻp hollarda, agar shaxsning ismi, boshqa biror maʼlumot,
• Ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilari saytlarda qidirish
masalan, kasallik tarixi yoki sport faoliyati natijalari bilan
funksiyasi borligidan bexabar boʻlishi mumkin. Hozirgi
birgalikda qayd etilgan boʻlsa, bunday ma’lumot uning shaxsini
kunda ish beruvchilar ana shu saytlarga kirib, ular bilan
aniqlash uchun yetarli hisoblanadi. Maʼlumotlar ism bilan 109
ishlashga daʼvogarlik qilayotgan odamlarni tekshirishi
bogʻliq boʻlmasa ham, ular yordamida odamning shaxsni
mumkin. Baʼzan, noo‘rin muhokamalar yoki xatti-
aniqlash mumkin.
harakatlar, garchi ular yaqinda yuz bermagan boʻlsa-da,
8.03-SAVOL ish beruvchilarning sizni ishga olishiga toʻsqinlik qilishi
mumkin.
Bank hisob raqami maʼlumotnomasi shaxsiy maʼlumotga Ijtimoiy tarmoq saytlarida maxfiylik sozlamalaridan
kiradimi?
foydalanish siz uchun foydali boʻlishi mumkin. Chunki ularning
aksariyati qoidabuzar foydalanuvchilar ustidan shikoyat
8.03-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT qilishga imkon beradi.
Eng avvalo, shaxsiy maʼlumotlaringiz, masalan, ismingiz,
Plagiat va mualliflik huquqiga oid muammolar haqida bilib
manzilingiz, maktabingiz nomi va maktab formasidagi
oling.
tasviringizni oshkor qilishdan oldin:
1. Oʻzingizga quyidagi savollarni bering:
Ijtimoiy tarmoqlar va himoyalanganlik • bu axborotni kim toʻplaydi?
Axborotni boshqalar bilan boʻlishishingiz va fikr-mulohazalar
yozishingiz mumkin boʻlgan turli ijtimoiy tarmoqlar koʻp. • bu nima uchun kerak?
Fotosuratlar almashishga moʻljallangan maxsus saytlar • ular nimaga ishlatiladi?
ham bor. Aslida ijtimoiy tarmoqlarning yomon joyi yoʻq,
lekin ulardan ehtiyotkorlik bilan foydalanilmasa, oʻta jiddiy • men uchun oqibatlari qanday boʻladi?
muammolar kelib chiqishi mumkin. Siz internet brauzeringiz va ijtimoiy tarmoqlardagi
akkauntlaringizda xavfsizlik va maxfiylik sozlamalarini
KALIT SOʻZLAR oʻzgartirishingiz mumkin. Quyida bu ishni Microsoft
Internet Explorer bilan amalga oshirish misollari keltirilgan.
Ijtimoiy tarmoqlar: doʻstlaringiz va oila aʼzolaringiz
bilan onlayn muloqotda boʻlish hamda siznikiga oʻxshash 2. Shaxsiy maʼlumotlaringizni himoyalash uchun Internet
qiziqishlar va xobbiga ega boshqa odamlarni topish imkonini brauzeringizga (Internetda ishlash uchun foydalaniladigan
beruvchi veb-saytlar yoki xizmat turlari. dasturiy taʼminot) oʻrnatilgan vositalardan foydalaning.
Bu vositalar xavfsizligingizning turli jihatlariga
aloqador. Masalan, internetga joylashtiradigan shaxsiy koʻrsatiladi. Shu sababli sizga mahalliy axborot, masalan,
maʼlumotlarigiz hajmini nazorat qilishda sizga yordam yangiliklar, ob-havo, eng yaqin mehmonxona va h.k.
berish, tashrif buyurgan saytlaringiz yoki siz bergan qidirish taqdim etilishi mumkin. Agar siz harakatda boʻlsangiz
soʻrovlarini tozalash. va smartfoningizning lokatsiya sozlamalari yoqilgan
boʻlsa, lokatsiyangizni bilish uchun lokatsiyangiz haqidagi
Internet Explorer brauzeridan foydalansangiz, xavfsizlik
maʼlumotlar doimiy ravishda yangilanib turadi. Bu esa
sozlamalari va maxfiylik sozlamalarini quyidagicha
internet sarfiga va ehtimol, internet provayderingiz belgilab
oʻzgartirishingiz mumkin:
bergan trafik cheklovidan oshib ketilishiga sabab boʻlishi
• Start tugmasini bosib, Internet Explorer brauzerini mumkin.
ishga tushiring.
Pop-ap bloker
• Qidirish katakchasini topib, “Internet Explorer” deb Pop-ap bloker brauzer dasturlaridan foydalanayotganingizda
yozing, soʻng “Internet Explorer” tugmasini bosing. reklamalarning qalqib chiqishini toʻxtatadi.
• Tools tugmasini bosing va Internet Options ni tanlang. Kuzatuvga qarshi himoya
• Security sahifasini bosing. Kuzatuv (treking) sizning brauzerdan foydalanishingiz
haqidagi maʼlumotlarning toʻplanishidir. Kuzatishga qarshi
Quyidagi roʻyxatda keltirilgan har bir element uchun himoya funksiyasi trekerlarni aniqlaydi va bloklaydi. 6.15-
maxfiylik sozlamalarini oʻzgartirishingiz mumkin “Monitoring va treking” bobiga ham qarang.
Boshqa Internet brauzerdan foydalanadigan boʻlsangiz, 3. Antivirus va xavfsizlik dasturlarini oʻrnating va dasturiy
katta ehtimol bilan konsepsiyalar bir xil, ammo sozlamalar taʼminotni yangilab turing.
joylashuvi turlicha boʻlishi mumkin.
Internet va elektron pochtadan foydalanishingizni
Cookie fayllar muntazam baholab turish ham foydalidir. Dastlab oʻzingiz
Cookie fayllar sizning internetdan foydalanishingizni foydalanadigan barcha ijtimoiy tarmoq saytlari roʻyxatini
kuzatish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, agar internet tuzing, soʻng boshqa veb saytlarni sanab oʻting. Roʻyxatni
110 orqali nimadir sotib oladigan boʻlsangiz, sizga shunga tuzib boʻlganingizdan soʻng, ularning har biri ota-onangiz
oʻxshagan koʻplab narsalarni taklif qiladigan reklamalar yoki oʻqituvchingiz tarafidan maʼqullanganmi, har biri
koʻrinadi. Cookie fayllar, shuningdek, veb-sahifaga oid uchun xavfsizlik va maxfiylik sozlamalarida tegishli
sozlamalaringizni eslab qolish uchun qoʻllaniladi va variantlarni tanlaganmisiz - shu haqda oʻylab koʻring.
saytlarga tezroq kirish imkonini berish orqali brauzerda Soʻngra roʻyxatni yana bir bor koʻrib chiqing va undagi
ishlash tajribangizni yaxshilaydi. Bu haqda “Monitoring va saytlarning har birida kiritgan shaxsiy maʼlumotlaringizni
kuzatuv” 6.15-bobida batafsil oʻqib olishingiz mumkin. yozib oling. Yakuniy roʻyxat VIII bob, ushbu boʻlim va
Do not track 8.03-bo‘lim kontentini inobatga olgan holda bajarishingiz
Brauzeringizda Do not track sozlamasini yoqadigan kerak boʻlgan barcha amallarni oʻz ichiga olishi lozim.
boʻlsangiz, u veb saytlarga maxsus signal yuboradi. Do Elektron pochtadan foydalanishni baholash uchun
not track sozlamasini yoqish har doim ham siz kutgan quyidagilar haqida oʻylab koʻring:
natijani bermaydi. Chunki bu signalni olgan saytlar har
doim ham kuzatish amaliyotini oʻzgartirmaydi. Shunday • yaqinda parolingizni oʻzgartirganmisiz va u xavfsiz
boʻlsa-da, ayrim saytlar koʻrsatiladigan reklamani sizga joyda saqlanyaptimi?
moslashtirmasligi mumkin. Boshqalari esa sizning • parolingizni kimgadir berganmisiz?
internetdan foydalanishga oid maʼlumotlaringizni toʻplash
• elektron pochtadan foydalanib boʻlganingizdan keyin
usullarini cheklashi mumkin.
har doim akkauntingizdan chiqib ketasizmi?
InPrivate rejimi
• hech bir nechta xatlar zanjiridan iborat elektron
Brauzeringizdagi InPrivate rejimi brauzer seansingiz
pochtani boshqa foydalanuvchiga yuborganmisiz?
maʼlumotlari saqlanishining oldini oladi. Natijada
kompyuteringizdan foydalanadigan boshqa odamlar qaysi • bankingiz yoki kartangiz maʼlumotlarini sir saqlab, uni
saytlarga kirganingizni koʻra olmaydi. Shunday boʻlsa-da, bu elektron pochta orqali ulashmaganmisiz?
rejimni tanlaganingizda yangi oyna ochiladi, ammo sozlama
• kompyuteringizdagi antivirus dasturini doim yangilab
faqat shu oynaga tegishli boʻladi. Ushbu brauzer oynasini
turganmisiz?
yopishingiz bilan InPrivate seansingiz ham yopiladi.
• elektron pochta xizmatlari provayderingizning elektron
Lokatsiya
pochta xavfsizligi va maxfiyligi sozlamalarini toʻgʻri
Agar lokatsiyangiz sozlamalari yoniq boʻlsa, unda
ishlatganmisiz?
har doim qaysi mamlakat yoki mintaqada ekaningiz
Kelajak haqida oʻylab koʻring. Ariza topshirgan ish • hech qachon hech kim bilan yolgʻiz uchrashuv
oʻrniga ishga joylasha olmasangiz nima boʻladi? Buning belgilamaslik;
sababi internetda joylashtirilgan nomaqbul suratlaringiz • doim kattalarni xabardor qilish va jamoat joyida
yoki bildirgan fikrlaringiz ekanini bilganingizda, qanday uchrashish;
ahvolga tushgan boʻlardingiz? Bunday ma’lumotlar
• tasvirlardan notoʻgʻri maqsadda foydalanmaslik;
internetda ekanini hatto bilmasligingiz ham mumkin.
• tegishli til meʼyorlarini qoʻllash;
Doʻstlaringizdan oʻzi va siz haqingizda chop etayotgan
• maxfiylikni hurmat qilish;
narsalarda ehtiyot boʻlishni soʻrang.
• koʻplab ijtimoiy tarmoqlardagi xavfsizlikka oid
koʻrsatmalar va tavsiyalarni oʻqish.
Shaxsiy maʼlumotlarning oʻgʻirlanishi va
malware dasturlar
Internetda oʻyinlar oʻynash
Shaxsiy maʼlumotlarni oʻgʻirlash - firibgarlikning bir turi boʻlib,
Joriy texnologiyalar va yuqori tezlikdagi internet aloqasi
unda oʻgʻirlangan shaxsiy maʼlumotlar oʻsha shaxs nomidan
tufayli onlayn oʻyinlar ommalashib, internetda vaqt oʻtkazish
harakat qilish uchun foydalaniladi. Bu yaqinda paydo boʻlgan
usullaridan biriga aylangan. Shu sababli ham juda murakkab
muammo emas. Chunki oʻtmishda ham pochta joʻnatmalari
oʻyinlarga koʻp vaqt va pul tikilmoqda. Natijada ayrim odamlar
ismlar, manzillar va bank hisobi tafsilotlarini bilib olish uchun
buni kimgadir ziyon yetkazish imkoniyati va noqonuniy foyda
ushlab qolingan. Ushbu firibgarlikni amalga oshirgan shaxs
olish yoʻllari deb tushundi.
jabr koʻruvchining nomiga kredit kartasi ochishi, yoki uning
nomidan kredit olishga ariza berish mumkin. Bu shaxsiy Shu bois onlayn oʻyinlarning texnologik va ijtimoiy xatarlarini
maʼlumotlarning oʻgʻirlanishidir. tushunish muhim.
Hozirgi kunda internet olamida kompyuterdagi shaxsiy Onlayn oʻyinlarni butun dunyo boʻylab turli odamlar bilan
maʼlumotlarni aniqlashga moʻljallangan malware dasturlar birga oʻynash mumkin. Bu oʻyinlarni oʻzingiz tanigan odamlar
va kompyuter foydalanuvchilarini oʻz shaxsiy maʼlumotlarini bilan, shuningdek, sizga umuman notanish odamlar bilan 111
berishga ishontira oladigan fishing hujumlari bor. Botnetlar birga oʻynashingiz mumkin. Oʻyinlar oʻynab, sizga yoqadigan
spam-xatlar yoki saytga server koʻtara olmaydigan haddan oʻyinlarni yoqtiradigan onlayn doʻstlar orttirishingiz mumkin.
tashqari koʻp soʻrov yuborish uchun malware dasturlardan Shuningdek, oʻyin saytlarida uchratgan odamlaringiz bilan
foydalangan holda ishlab chiqiladi. Tizimni buzib kirish ham muloqot qilishingiz mumkin.
shaxsiy maʼlumotlarni qoʻlga kiritish usullaridan biridir. Bunga
Sizningcha, internetdan foydalanish paytida xavflardan qanday
misol sifatida yirik chakana savdo tarmoqlari hujumga uchragani
saqlanish mumkinligini bilasizmi? Eng yaxshisi – oʻzingizni
va millionlab shaxsiy qaydlar oʻgʻirlanganini aytib oʻtish mumkin.
xavfsiz saqlash uchun toʻgʻri tanlov qilishingiz kerak.
Internetdagi oʻgʻirlik tobora kuchayib borayotgan tahdiddir.
KALIT SOʻZLAR Onlayn oʻyinlarni xavfsiz oʻynashga oid maslahatlar:

Tizimni buzib kirish: kompyuter tizimidagi maʻlumotlarga • Ayrim odamlar gʻalaba qozonishni xohlagani uchun
ruxsatsiz kirishga oid har qanday urinish. onlayn oʻyinlar vaqtida qoʻpol xulq-atvor koʻrsatishi
Botnetlar: virusli dasturlardan foydalangan holda ishlab chiqilgan mumkin. Onlayn oʻyinlar vaqtida gʻalaba qozonish
kompyuter tarmogʻi boʻlib, buzib kiruvchiga bu tarmoqlarni yoki keyingi bosqichga oʻtish uchun hech kimni xafa
boshqarish, shaxsiy maʼlumotlarni to‘plash yoki boshqalarga qilmayotganingizga ishonch hosil qiling. Bundan
qarshi hujum boshlash uchun qoʻllashga imkon beradi.
tashqari, hiyla yoki maslahatlar olish uchun notoʻgʻri
deb bilgan ishlaringizni qilmang.
8.04-SAVOL • Internetda uchratishingiz mumkin boʻlgan ayrim
shaxslar oʻzini boshqa shaxs qilib koʻrsatishi mumkinligi
Ijtimoiy tarmoqlar yoki tarmoq saytlari, bloglar, tezkor bois, oʻyin vaqtida haqiqiy ismingizdan emas,
xabar almashish dasturlari yoki internet chatlardan taxallusdan doim foydalanishingiz tavsiya qilinadi.
foydalanish vaqtida duch kelishingiz mumkin boʻlgan
xavflarni minimallashtirish uchun qoʻllay oladigan ayrim
strategiyalaringizni sanab oʻting.
Ularga quyidagilarni kiritdingizmi?
8.03 Ma’lumotlarning xavfsizligi
• istalmagan foydalanuvchilar haqida shikoyat qilish va Maʼlumotlarning xavfsizligi – gʻarazli maqsadda zarar
ularni bloklash; yetkazish ehtimolini kamaytirish uchun ma’lumotlardan erkin
foydalanishni cheklash orqali ularni xavfsiz va zararlanmagan
holda saqlashni anglatadi. Maʼlumotlarning xavfsizligi,

Yuqori
shuningdek, maʼlumotlarga zarar yetgan taqdirda ularni qayta
darajadagi Bank maʼlumotlari
tiklash bilan ham bogʻliq. Bu boʻlimda biz maʼlumotlarni Oʻquv materiallari
ahamiyatga Parollar
buzib kirishning turli usullarini va imkon qadar xavfsiz saqlash
ega
usullarini koʻrib chiqamiz.
8.05-SAVOL
Past Videolar
darajadagi
Fotosuratlar Musiqa
Ehtimol, kibermakonda oʻz shaxsiy burchagingiz boʻlsa ahamiyatga
kerak. Siz u yerda qanday ma’lumotlar himoyalanishi ega
kerakligini bilishingiz kerak. Chunki ular sizning axborot
resurslaringizdir. Past darajali xavf Yuqori darajali xavf
Elektron jadval yoki 8.01-jadvaldagi matritsadan 8.01-jadval. Axborot xatarlarining darajasi.

foydalangan holda kompyuteringizda yoki internetda
saqlanadigan har xil turdagi maʼlumotlar roʼyxatini tuzing.
Masalan, shaxsiy yozishmalar, fotosuratlar, ishchi hujjatlar,
shaxsiy maʼlumotlar, onlayn xizmatlar uchun ishlatadigan Xakerlik nima?
barcha parollaringiz va boshqalar. Har bir maʼlumot Xaking – ma’lumotlardan erkin foydalanish huquqiga ega
turi siz uchun qanchalik ahamiyatli ekani haqida oʻylab boʻlmagan shaxslarning gʻarazli maqsadda kompyuter tizimini
koʻring. Eng koʻp ahamiyatga ega axborot turlarini “Yuqori buzib kirib, unga zarar yetkazishidir. Bu ishni qiluvchi shaxslar
daraja”, eng kam ahamiyatlisini “Past daraja” va ular xakerlar deb ataladi.
oʻrtasidagilarni “Oʻrta daraja” deb belgilang.
Xakerlar bunday amallarni turli sabablarga ko‘ra bajaradi:
Maʼlumotning muhimligi uni vaqt yoki pulga almashtirish ularning ayrimlari tizimning himoyalanmagan ekanini
xarajatlari yoki uning boy berilishi obro‘yingizga qanday
isbotlash uchun uni buzib kiradi, boshqa xakerlar faqat
taʼsir qilishi bilan oʻlchanishi mumkin. Masalan, har
gʻazarli maqsadlarni koʻzlab maʼlumotlarni oʻzgartirishi
qanday elektron xatlaringiz yoki fotosuratlaringiz
112 yoki yoʻq qiladi. Baʼzi xakerlar esa bu ish qoʻlidan kelish-
internetda tarqalib ketishi mumkin.
kelmasligini tekshirib koʻrish uchungina kompyuter tizimiga
buzib kirishga harakat qilishi mumkin. Katta ehtimol bilan ular
baʼzi maʼlumotlarni o‘g‘irlab, pul ishlash uchun xakerlik qiladi.
KALIT SOʻZLAR
Masalan, xaker kompyuteringizga kirib, u yerdagi har qanday
Axborot resurslari: oʻgʻirlanishi yoki buzib kirilishini moliyaviy maʼlumotni, masalan, kredit kartangiz raqami yoki
istamaydigan qimmatli maʼlumotlaringiz. bank hisob raqamingiz parolini oʻgʻirlasa, u bu ma’lumotlarni
pulingizni ishlatish uchun qoʻllashi mumkin.
8.06-SAVOL Xakerlik hujumi qanday oqibatlarga olib

Oʻzingiz shugʻullanadigan onlayn faoliyat uchun xuddi shu keladi?
mashqni bajaring. Masalan, siz onlayn banking xizmatlari, Xakerlik hujumi oqibatida barcha maʼlumotlaringizni
xaridlar yoki ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishingiz yoʻqotishingiz mumkin. Chunki xakerlar koʻpincha fayllarni
mumkin. Bu safar ularga begona shaxsning ruxsatsiz oʻchirib tashlaydi yoki oʻzgartiradi. Kompaniyalarda esa
kirishi bilan bogʻliq ehtimoliy sarf-xarajatlardan kelib mijozlar yoki buyurtmalar haqidagi maʼlumotlarning
chiqib, ularning har birini alohida qiymat bilan belgilang. oʻgʻirlanishi yoki oʻchirilishi yoxud oʻta maxfiy maʼlumotlarning
Oʻzingizdagi xavfni baholash uchun 8.01-jadvalga sizib chiqishi voqelikda xavfsizlikka oid ulkan muammolarni
oʻxshagan jadval tuzing. Kompyuteringizdagi mavjud keltirib chiqarishi mumkin.
maʼlumot turlarini va kompyuteringizni nima maqsadda Oqibatlardan biri – maxfiylikning zaiflashuvi boʻlishi
ishlatishingiz haqida oʻylab koʻring. Soʻng oʻz xavfingiz
mumkin. Kompyuterni buzib kirgan xakerlar undagi barcha
darajasini baholash uchun quyida rang bilan ajratilgan
ma’lumotlarni koʻra olishi mumkin. Hozirgi kunda insonlar
katakchalar ichiga yozib chiqing.
hayotining aksariyat shaxsiy, professional va moliyaviy sohalari
Siz oʻquv materiallari, bank rekvizitlari, parollar, yuklab internetga koʻchgani sababli, pul yoki axborot yoʻqotishdan
olingan musiqa, fotosuratlar kabi ma’lumotlarni koʻra kattaroq xavf mavjud. Elektron pochtangiz yoki ijtimoiy
kiritishingiz mumkin, lekin boshqa narsalar haqida ham tarmoqdagi akkauntingiz va shaxsiy fotosuratlaringizga kira
oʻylab koʻring.
olgan xaker maxfiyligingizni juda tez barbod qilishi mumkin.
bois parollarni boshqarish internetda xavfsizlikni taʼminlashning

Agar siz haqingizda koʻp maʼlumotlar oʻgʻirlangan muhim qismi sanaladi. Internetda turli akkauntlarimiz koʻp
boʻlsa, xaker bundan foydalanib, internetda sizning ekani sababli bitta parolni bir necha marta ishlatmaslik
nomingizdan harakat qilishi mumkin. tavsiyasiga amal qilish murakkab va noqulay. Shuningdek,
maʼlum boʻlishicha, 26 ta turli akkauntimiz boʻlishi mumkinligiga
Ular sizning nomingizga kredit karta ochtirishi, mashina
qaramay, biz oʻrtacha besh xil paroldan foydalanar ekanmiz!
sotib olishi yoki kredit olishga ariza berishi mumkin!
Bu holat yuz bersa, u “shaxsiy maʼlumotlarning 8.04-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT
oʻgʻirlanishi” deb ataladi (shu bobning boshiga qarang).
a Bir xil foydalanuvchi nomi va parolni qanchalik tez-tez
ishlatasiz?
Oʻz maʼlumotlarimni xakerlikdan himoyalash b Har safar yangi profil ochganingizda bir xil
uchun nima qilishim mumkin? foydalanuvchi nomi va parol ishlatasizmi?
8.07-SAVOL
c Kimdir ijtimoiy tarmoqdagi akkauntingizni buzib kirsa,
elektron pochta akkauntingizga ham shunchalik oson
Avvalo, oʻz kompyuter tizimingizni xakerlardan kira oladimi?
himoyalash uchun qilishingiz mumkin boʻlgan toʻrt
narsani sanang.
Har doim bir xil yoki oson paroldan foydalanish orqali osonlik
bilan shaxsiy maʼlumotlarni oʻgʻirlash nishoniga aylanishingiz
Yodda tuting, agar siz oʻz kompyuter tizimingizni murakkab mumkin.
qilib yaratsangiz, xaker chekinishi va nisbatan osonroq
Parollardan foydalanish uchun ular sir saqlanishi lozim. Ekranda
nishonni qidirishi mumkin.
parolingizni kiritayotganingizda hech kim koʻrmasligi uchun *
Siz bajarishingiz kerak boʻlgan amallar quyidagilardan iborat: * * * * * * kabi qator yulduzchalar parol kiritiladigan maydonni
• Birinchi navbatda, tizimga va alohida fayllarga kirish toʻldirishiga eʼtibor berganmisiz? Operatsion tizim (OT) har bir
113
uchun autentifikatsiya (foydalanuvchilar va parollar foydalanuvchiga oid parollarni foydalanuvchilar identifikatori
identifikatoridan foydalanish) orqali xakerni tizimga jadvalida saqlaydi.
kirishdan toʻxtatishga urining; Parollar ma’lumotlarimizni begona koʻzlardan himoyalashga
• Siz maʼlumotlarni shifrlash orqali fayllarni tizimingizga moʻljallangan. Biroq parollar murakkab va eslab qolish
kirishga muvaffaq boʻladigan har qanday xaker uchun oʻqib qiyin boʻlishi mumkin! Shu bois juda koʻplab kishilar oʻzi
boʻlmaydigan qilib qoʻyishingiz mumkin. Agar maʼlumotlarni unutmaydigan sodda parollardan foydalanadi. Biroq ularni
shifrlasangiz, parollaringizni buzib kirishga muvaffaq boʻlgan eslab qolish oson boʻlsa, topib olish ham oson boʻladi.
har qanday xaker oʻzi topgan istalgan ma’lumotni tushuna Sodda parollar – topib olish oson boʻlgan parollardir. Masalan,
olmaydi, shu bois ma’lumotlarga hech qanday zarar yetmaydi agar tugʻilgan kuningiz, uyingiz yoki biror shaxsiy narsangizning
(agar ular maʼlumotlarni shunchaki yoʻq qilib yubormasa). nomi, yoki parolingizni topmoqchi boʻlganlar parollarni buzish
• Xakerlar oʻzi kirgan har qanday faylni zararlashidan dasturlari orqali ishlashsa, topib olishi oson boʻlgan toʻliq matn
saqlanish uchun har ehtimolga qarshi fayllarning nusxasini boʻlishi mumkin.
saqlashingiz lozim. Bu fayllaringizning zaxira nusxalarini Parol lugʻatdagi soʻz boʻlmasligi kerak va u raqamlardan,
saqlash nihoyatda muhimligini anglatadi. Navbatdagi shuningdek, harflardan iborat boʻlishi lozim. Ayrim harflar kichik,
boʻlimlarda biz bu usullar haqida batafsil hikoya qilamiz. ayrimlari esa bosh harflar bilan yozilishi va sakkizta belgidan
uzunroq boʻlishi talab qilinadi.
Foydalanuvchi identifikatori va parol Parolingiz sizga bogʻliq boʻlmagan biror narsa boʻlishi lozim. Shu
Internet xavfsizligiga taalluqli salbiy odatlar sizni keraksiz sababli uyingiz, qishlogʻingiz, kuchugingiz yoki shunga oʻxshash
xatarga duchor qilishi mumkin. Elektron pochta, ijtimoiy nomlarni ishlatmang. Tugʻilgan kuningiz kabi sanalardan
tarmoqlar, telefon yoki elektron onlayn akkauntlar, onlayn foydalanmang.
auksion yoki onlayn banking saytlaridan foydalanishimiz Yaxshi parollar harflar, raqamlar va belgilarni oʻzida
yoki foydalanmasligimizdan qatʼi nazar barchamiz bizga uygʻunlashtiradi. Parolingizdagi harflarni oʻxshash raqam
ushbu onlayn xizmatlardan foydalanishga imkon berayotgan bilan almashtirshingiz mumkin. Masalan, agar parolingiz
foydalanuvchi nomlari, parollar va PIN-kodlarning miqdori oshib “Dasturlash” boʻlsa, “o” harfini “0” bilan, “i” harfini esa “1” bilan
borishini kuzatishimiz talab qilinadi. almashtirishingiz mumkin. Bu parolingizni “C0mput1ng”ga
Yetakchi kredit maʼlumotlari agentligining tadqiqotlariga koʻra, aylantiradi. Biroq aslida bu yetarli emas va xaker buni bemalol
har bir shaxsning oʻrtacha 26 ta turli internet-logini mavjud. Shu
buzishi mumkin. Shu bois “C%mput1ng+”ni hosil qilish uchun + Biometrik maʼlumotlar ikki turga boʻlinadi:
yoki % kabi belgilardan ham foydalanishingiz lozim.
• Fiziologik biometrik maʼlumotlar inson tanasining jismoniy
Siz foydalanadigan ayrim tizimlar parollarni har oy jihatiga bogʻliq boʻladi (masalan, barmoq izi yoki koʻzni
oʻzgartirishni taklif qilishi mumkin. skanerlash).
Siz oʻz foydalanuvchi nomingiz va parolingiz bilan • Texnik biometrik maʼlumotlar imzo, husnixat tahlili va ovoz
kirganingizda quyidagilar sodir boʻladi: tonini tanish kabi amallarni oʻz ichiga oladi.
1. Operatsion tizim foydalanuvchilar identifikatori jadvalida Maʼlumotlar universal boʻlishi, yaʼni ular hammada mavjud
foydalanuvchi identifikatorini qidiradi. narsa boʻlishi lozim. Shaxsni aniq tanib olish uchun ular noyob
boʻlishi kerak. Shuningdek, ular doimiy boʻlishi, yaʼni inson
2. Operatsion tizimga bu jadval orqali tizimdagi kirish ruxsat
yoshi oʻtgani sayin sezilarli darajada oʻzgarmasligi kerak.
etilgan barcha fayllar va papkalar, shuningdek, foydalanish
ruxsat etilgan dasturiy va qurilmaviy taʼminot taqdim etiladi. Biometrik qurilmalar, odatda, ikkita asosiy usullardan biri
yordamida ishlaydi: tasdiqlash va shaxsni aniqlash.
3. Keyin operatsion tizim parol kiritilishini kutadi.
Tekshirish uchun biometrik texnologiyalar maʼlumotlarni
4. Agar siz kiritgan parol operatsion tizimda siz uchun
shaxsiy kompyuter yoki elektron seyfda ilgari saqlangan
saqlanayotgan parol bilan mos kelsa, jadvalda sizga
andoza orqali barmoq izi yoki koʻz, qorachiq yoki yuz
foydalanishga ruxsat etilgan ma’lumotlardan erkin
skanerlari kabi boshqa jismoniy tokenlar bilan qiyoslaydi. Bu
foydalanish ruxsat etiladi. Agar parol mos kelmasa, ekranda
autentifikatsiya, shunchaki siz oʻzingiz taklif qilayotgan shaxs
notoʻgʻri parol haqidagi ogohlantiruvchi xabar paydo boʻladi.
ekaningizni tasdiqlash, xolos.
8.05-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT Navbatdagi bosqichda indetifikatsiya qilish uchun barmoq

izi kabi element kiritilishi bilan tizim bu maʼlumotlarni
Parollarni boshqarish vositasi nimaligi bilan tanishing va maʼlumotlar bazasida mavjud har qanday element bilan
qisqa tushuntirish yozing. qiyoslashga harakat qiladi. Taniqli jinoyatchilar barmoq
114 izlarining maʼlumotlar bazasi indetifikatsiya biometriyasiga
yaxshi namuna hisoblanadi.
Biometrik maʼlumotlar
Biometrik maʼlumotlar barmoq izlari kabi har bir shaxs uchun 8.06-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT
xos boʻlgan, indetifikatsiya qilish maqsadida ishlatiladigan
yozuvlarga oʻxshab ketadi. Bu boʻlimda autentifikatsiya Ayrim shaxslar biometrik texnologiyalar va keng qamrovli
maqsadida foydalanish mumkin boʻlgan biometrik biometrik maʼlumotlarni saqlashdan tashvishlanadi. Biroz
skanerlashning har xil turlari koʻrib chiqiladi (8.04-rasm). tadqiqot oʻtkazing va bu muammolar nimadan iborat
ekanini aniqlang.
KALIT SOʻZLAR
Biometrik maʼlumotlar: insonlarni oʻzgarmaydigan jismoniy Internetdagi maʼlumotlarning xavfsizligi

belgilarga koʻra identifikatsiya qilish uchun foydalaniladigan Raqamli sertifikat – kompyuteringizda saqlanadigan bir juft
yozuvlar. Taniqli jinoyatchilar barmoq izlarining maʼlumotlar fayldir. Ular shaxsiy imzo hamda muhrlangan konvertlarning
bazasi bunga misol boʻlishi mumkin. raqamli ekvivalentini yaratishga imkon beradi. Fayllar
ochiq kalit va yopiq kalitdan iborat. Ochiq kalit umumiy
hisoblanadi. Biroq siz faqat yopiq kalitdan foydalanishingiz
mumkin.
KALIT SOʻZLAR
Raqamli sertifikat: bu sizning elektron pochta xabaringizni

yoki maxfiy maʼlumotlaringizni saqlash usulidir.
Ochiq/yopiq kalitlar: ular raqamli sertifikatni yaratishga
imkon beruvchi ikkita faylda saqlanadi.
8.04-rasm. Barmoq izlari yoki qoʻlni skanerlash yordamida

biometriya.
Kompyuteringizdagi dasturlar yopiq kalitlarni siz uchun xavfsiz • ommaviy kalit;

saqlagan holda boshqalar koʻra olishi uchun kalitlaringizning
• amal qilish muddati (sertifikatlar faqatgina cheklangan
ochiq tomonini ulashishni tushunadi.
vaqt mobaynida amal qiladi);
Elektron pochta xabarini yuborganda raqamli sertifikatingizni
• raqamli imzo.
biriktirgan holda uni raqamli tarzda imzolashingiz mumkin.
Elektron xabar olinganida oluvchi xabarga ilova qilingan
sizning ochiq kalitingizga oid axborotdan iborat kichik
Axborotlarni himoyalash protokoli (SSL)
birikmani koʻrib, sizdan kelganini tekshirib koʻrishi mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, u aslida boshqa elektron pochta
akkauntidan yuborilgan, xuddi sizdan kelgandek koʻrinuvchi
elektron xabar yuborib, oʻzini siz deb tanishtiruvchilardan sizni
himoyalaydi.
Raqamli sertifikatlardan foydalanishning yana bir usuli –
hujjatlarni elektron imzolashdir.
Xabarni shifrlaganingizda, faqat siz va siz xabarni yuborayotgan
kishi uni oʻqiy olishi uchun muhrlangan konvertning
ekvivalentini hosil qilasiz. Bu xuddi kimgadir pochta kartasini
yuborishga oʻxshaydi: u ochiq holatda boʻlgani uchun uni 8.06-rasm. Axborotlarni himoyalash protokoli.
istalgan shaxs oʻqiy oladi, biroq xabarni muhrlangan konvertga
solganingizdan keyin uni oʻqish qiyin boʻlishi mumkin.
8.06-rasmdan koʻrinadiki, axborotlarni himoyalash
Taklif qilingan raqamli sertifikatlar yordamida shifrlash protokoli (SSL) siz va internetdagi boshqa kompyuter
muammodan saqlanish imkonini beradi (8.05-rasm). oʻrtasida xavfsiz shifrlangan kanal oʻrnatadi. Masalan,
veb-sahifalarni koʻrish uchun u oddiy httpdan emas, https
Raqamli sertifikat nimadan tashkil topgan? protokolidan foydalanadi (tafsilotlar uchun 10-bobga qarang). 115
Raqamli sertifikat quyidagilardan iborat:
KALIT SOʻZLAR
• shaxsning ismi;
• elektron pochta manzili; Axborotlarni himoyalash protokoli (SSL): Internetda
xabarlarni xavfsiz yuborish xavfsizligini boshqarish protokoli.
• seriya raqami;
8.05-rasm. Ommaviy kalitni shifrlash.

“Soketlar” soʻzi maʼlumotlar mijoz (siz) va tarmoqdagi Brauzer xavfsizligi holati qatorining ranglari, shuningdek, joriy
server dasturi oʻrtasidagi maʼlumotlar qanday uzatilishini veb-sayt xavfsiz aloqadan foydalanishi haqida xabar qiladi. U
anglatadi. SSL ochiq va yopiq kalitlar yordamida shifrlashdan 8.02-jadvalda koʻrsatilganidek, sertifikat haqiqiyligini anglatish
foydalanadi. Bu, shuningdek, raqamli sertifikatdan uchun har xil ranglarni aks ettiradi.
foydalanishni ham oʻz ichiga oladi.
Qizil Sertifikat eskirgan, haqiqiy emas yoki xato.
Demak, SSL va raqamli sertifikat oʻrtasida qanday Sariq Sertifikat yoki uni taqdim etgan
farq mavjud? sertifikatlash markazining haqiqiyligini tekshirish
Raqamli sertifikat hisob maʼlumotlaringizni hosil qiladi imkonsiz.
(yuqoridagi roʻyxatdagi oltita elementga qarang), SSL esa
internetda xabarlarni uzatish xavfsizligini boshqaradi. Oq Sertifikat odatdagidek tekshiruvdan oʻtgan.
Yashil Sertifikat kengaytirilgan tekshiruvdan

Shifrlash
foydalanadi. Bu brauzer va veb-sayt oʻrtasidagi
Maʼlumotlarni shifrlash yordamida maʼlumotlar shunday aloqa shifrlanganini anglatadi.
shifrlanadiki, ularni faqat maxfiy kod yoki kalitga ega kishi
oʻqishi mumkin. Bu usul kimdir oʻqiy olishi uchun bir joydan 8.02-jadval. Brauzer xavfsizligi holatining ranglari.
boshqa joyga maxfiy xabar yuborish imkonini beradi.
Shifrlash kalit deb ataluvchi juda katta diskret sondan iborat Fishing
chiqariluvchi xabarni shifrlaydi. Foydalaniladigan kalit tegishli
Agar sizdan qandaydir maxfiy axborotni aldov yoʻli bilan
foydalanuvchining ommaviy kaliti hisoblanadi. Axborotni
olishga urinish yuz bersa, bu fishing deb ataladi. Sizdan
oluvchi kompyuter keyin xabar shifrini oʻzining yopiq kaliti
axborot olishga urinayotgan shaxslar kredit kartasi yoki
yordamida ochishi (shifrdan chiqarishi) mumkin.
bank maʼlumotlarini, ijtimoiy sugʻurta yoki haydovchilik
Elektron tijoratda oʻzingiz xarid qilishingiz mumkin boʻlgan har guvohnomasi raqamini soʻrashi mumkin.
116 qanday internet-doʻkonga maxfiy axborotni yubora olishingiz
Sizga haqiqiydek tuyuladigan, biroq sizni elektron pochta
uchun shifrlash qoʻllanadi. Shu bois xaridlarni amalga oshirish
orqali muloqotga undovchi elektron xabar yuboriladi. Masalan,
uchun zarur boʻlgan toʻlov rekvizitlari sir saqlanadi.
oʻz bank rekvizitlaringizni soʻrovchi elektron xabar. Chunki
soʻrov bankingizdan kelgan deb oʻylashingiz mumkin.
Men koʻrayotgan veb-sayt xavfsiz ekanini qanday
qilib bilish mumkin?
Baʼzida himoyalangan saytlarga kirish yoki chiqishda KALIT SOʻZLAR
ogohlantiruvchi xabarlar olasiz. Biroq, aksariyat brauzerlarda
Fishing: parollar yoki bank kartalari kabi maxfiy
ular himoyalanganini anglatuvchi ikonka ham mavjud va u,
maʼlumotlarni firibgarlik yoʻli bilan qidirishga qaratilgan jinoiy
odatda, kichkinagina yopiq qulfdan iborat (8.07-rasm). Mozilla faoliyat.
Firefox, Internet Explorer va Google Chrome brauzerlarida
Farming: xaker tomonidan kompyuter yoki serverga zararli
ikonka manzil qatorida joylashgan.
dasturiy taʼminot oʻrnatilishi. Bu dasturiy kod siz veb-saytda
URL-manzilning boshi http:// oʻrniga https:// ekani yoki bajaradigan har bir harakat sizdan beruxsat boshqa veb-
yoʻqligini tekshirib koʻrishingiz ham mumkin. Agar shaxsiy saytga yoʻnaltirilishiga olib keladi.
yoki maxfiy axborotni yuborsangiz, URL-manzil https:// bilan
boshlanishiga ishonch hosil qiling.
a b c
https://www.
8.07-rasm. Brauzerlardagi xavfsizlik ikonkasini toping. (a) Safari brauzerida ikonka oʻng yuqori burchakda joylashgan. (b) Firefox
brauzeridagi himoyalangan sayt ikonkasi. (c) Internet Explorer brauzerida himoyalangan sayt ikonkasi
Farming nima va u fishingdan qanday farq qiladi? muammolar yuzaga kelganini va siz bilan birga axborotni
Farming fishingga oʻxshaydi. Biroq fishing hujumi sizni soxta tekshirish zarurligini xabar qilishi mumkin.
elektron xabar yoki havola orqali veb-saytga oʻtishga undasa,
farming hattoki siz notoʻgʻri veb-manzilni kiritsangiz ham soxta
KALIT SOʻZLAR
veb-saytga yoʻnaltirishga urinadi. Bu koʻpincha banklar yoki
elektron tijorat veb-saytlariga nisbatan qoʻllanadi. Smishing: kishilarni javob chaqiruviga undash maqsadida
mobil telefon orqali matnli xabarlardan foydalanadi.
Bu qanday ishlaydi?
Internetdagi saytlar haqiqatan ham www.thenameothesite.
com kabi kiritish mumkin boʻlgan nomlar boʻyicha emas,
Qanday qilib fishing, vishing va smishing
194.144.1.1 kabi raqamlar qatoridan foydalangan holda
qidiriladi. Bu internetda maʼno anglatuvchi www (eslab qolish
hujumlaridan himoyalanishim mumkin?
oson) manzilni kiritish imkonini beruvchi nomlash tizimi • Xabarni yuboruvchini taniysizmi? Agar tanimasangiz, uni
mavjudligi bilan bogʻliq. DNS server sizni kerakli veb-saytga ochmang.
olib kiruvchi veb-saytning harflardagi nomini raqamlarga • Agar xabarda qandaydir birikmalar boʻlsa, ochishdan
aylantiradi. avval birikma faylning nomiga qarang, u exe, .bat, .com,
.vbs, .reg, .msi, .pif, .pl, .php kabi kengaytmali fayl, yaʼni
ijro fayli boʻlishi mumkin. Agar shunday boʻlsa, birikma
KALIT SOʻZLAR
ustiga bosmang. Agar hatto fayl tarkibida bu birikmalardan
DNS server: domen nomlari tizimining serveri. DNS biri boʻlmasa ham, uni ochishdan ehtiyot boʻling. Uning
foydalanuvchi uchun qulay domen nomi www.thisismysite. kontentini tekshirish uchun yuboruvchi bilan bogʻlaning.
comni, masalan, 60.22.161.42 kabi raqamlarga aylantiradi. • Elektron xabarda sizdan shaxsiy maʼlumot haqida
Bu raqamlar toʻplami internet-protokol (IP) manzili deb
soʻralmoqdami? Agar shunday boʻlsa, javob bermang.
nomlanadi va siz soʻragan saytga yoʻnaltirish uchun ishlatiladi.
DNS domen nomlari va ularning IP-manzillarini saqlaydigan • Havolani tekshirdingizmi? Sichqoncha kursorini havolaga 117
keng tarqatilgan maʼlumotlar bazasi orqali ishlaydi va shu olib boring va qalqib chiquvchi URL-manzilni tekshiring.
orqali kerakli domen nomini topishi mumkin boʻladi. Bu qonuniymi yoki sizni boshqa veb-saytga yetaklaydigan
Vishing: “ovoz” va fishing uygʻunligi, firibgarlar tomonidan narsaga oʻxshaydimi?
jabr koʻruvchining shaxsiy maʼlumotlarini simli telefon aloqasi
orqali olinishi. • Simli telefon aloqasida chaqiruvlarni yoki xabarlarni qabul
qilishda, agar sizdan kredit kartangiz raqami yoki bank
raqamlaringizni taqdim qilish soʻralsa, bunga katta shubha
Xaker kompyuter yoki serverga sizni firibgarlik saytiga bilan qarashingiz lozim.
yoʻnaltiradigan zararli kodni oʻrnatishi mumkin. Katta ehtimol • Smishing xabarlarga javob bermang.
bilan siz bu narsa yuz berganini bilmaysiz.
8.08-SAVOL
Vishing
Vishing – ovozli fishing va u keyinchalik telefon liniyasidan Bu kabi hujumlar haqida qanday xabar berish va
foydalanish uchun hisob-kitob qiluvchiga bogʻlanishi mumkin maʼlumotlarni yozib olishni oʻrganing.
boʻlgan kredit kartalari raqamini oʻgʻirlashda simli telefon
aloqasidan foydalanadi. Telefon qiluvchilar qalloblik bilan
kredit kartangiz yoki bank raqamlaringizni berishga majbur Forumlar: moderatsiya qilinadigan yoki
qiladi. Keyin bu axborotdan shaxsiy maʼlumotlarni oʻgʻirlash
sxemalarida foydalanish mumkin.
moderatsiya qilinmaydigan?
Forum – internetda boshqa shaxslar bilan mavzularni
muhokama qilishingiz mumkin boʻlgan platformadir.
Smishing
Fishingga biroz oʻxshab ketadi, biroq smishing isteʼmolchilarni Moderatsiya qilinadigan forumlarda barcha xabarlar
undash maqsadida matnli xabarlardan foydalanadi. Matnli moderator tomonidan oldindan tasdiqlanadi. Ayrim shaxslar
xabarlar tarkibida URL-manzil yoki telefon raqami boʻlishi moderatsiya qilinmaydigan forumdan koʻra, shu turdagi
mumkin. Agar telefon raqamini tersangiz, avtomatik ovozli forumlarni afzal koʻradi. Chunki moderator spam, shuningdek,
xabar tizimiga oʻtishi mumkin. Aksariyat hollarda xabar qoʻpol va haqoratli hisoblanadigan yoki hatto forumda
telefonga boshqa telefondan emas, elektron pochta orqali muhokama qilinayotgan mavzularga oid boʻlmagan nooʻrin
yuborilishi ham mumkin. Masalan, ular bank hisobingizda xabarlar tarqalishiga yoʻl qoʻymasligi mumkin.
Qaysi turdagi forumdan foydalanishingizdan qatʼi nazar, Aksariyat kompyuter viruslari kompyuteringiz bilan
koʻpincha, haqiqiy ismingizdan foydalanmaganingiz maʼqul. “nimalardir” qiladigan qandaydir zararli kompyuter dasturi
orqali yuboriladi. Masalan, virus josus-dasturlarni oʻrnatishi
Internet, odatda, moderatsiya qilinmaydi. Shu bois internetga
mumkin (josus-dasturlar – bu kompyuteringizda nima
hech kim egalik qilmaydi. Biroq internetdagi aksariyat ijtimoiy
qilayotganingizni kuzatuvchi dasturiy taʼminot ekani
forumlar ishtirokchilar amal qilishi lozim boʻlgan (protokol
yodingizdami?). U kompyuteringizda kredit kartasi haqidagi
deb ataluvchi) qoidalar toʻplamiga ega. Bu butun dunyodagi
maʼlumotni qidirishi yoki kimgadir kompyuteringizni
masʼul kishilarga murojaat qilish bilan bogʻliq va anchagina
masofadan boshqarishga imkon beruvchi dasturni oʻrnatishi
muvaffaqiyatli boʻlgan.
mumkin! Virus dasturlaringiz va fayllaringizni zararlashi hamda
8.07-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT kompyuteringizning ishlashini oʻzgartirishi yoki umuman uni
ishlashdan toʻxtatib qoʻyishi mumkin.
Moderatsiya qilinmaydigan forum ishtirokchilari amal
qilishi lozim boʻlgan qanday qoidalar mavjud?
KALIT SOʻZLAR
Josus-dasturlar: foydalanuvchining kompyuterga kiritadigan

Elektron pochta orqali spam tarqatish parollari kabi harakatlarini yozib oladi va bu axborotni
Siz uni koʻplab shaxslarga yuboriladigan deyarli oʻxshash malware dasturlarini yozgan shaxsga uzatadi.
elektron pochta xabarlarini oʻz ichiga oluvchi email turini
ifodalovchi spam-xabar yoki ommaviy spam-xabar (UBE)
sifatida taniysiz. Agar siz juda ehtiyot boʻlsangiz ham, boshqalar bilan musiqa,
fayl va fotosuratlarni ayirboshlash kabi odatiy veb-faoliyat
Agar siz spam xabardagi havola ustiga bossangiz, u sizni fishing
orqali kompyuter viruslarini yuqtirib olishingiz yoki oʻzingiz
saytlara yoki malware dasturlar oʻrnatilgan saytlarga yoʻnaltirishi
bilmagan holda zararlangan veb-saytga kirishingiz mumkin.
mumkin.
Ehtimol, xato tufayli spam-xabarni ochgan boʻlishingiz
8.08-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT mumkin. Hattoki bepul oʻyinlarni yuklab olayotganingizda yoki
118
dasturiy taʼminotni oʻrnatayotganingizda ham xatarga duch
Spam-xabarni qanday aniqlash va u haqida xabar kelishingiz muqarrar.
berishni oʻrganing. Outlook.com akkaunti orqali olingan
spam-xabarga qarshi qanday kurashishni oʻrganishni Kompyuterni viruslardan qanday himoyalash
boshlashingiz mumkin.
mumkin?
Kompyuteringizni virus zararlashidan saqlashning bir nechta
Kompyuter viruslari oddiy usullari mavjud:
• Antivirus dasturi oʻrnating va uni yaroqli holatda saqlang.
• Ruxsatingizsiz dasturiy taʼminot vositalari oʻrnatilishidan
saqlanish uchun antivirus dasturini oʻrnating.
• Agar ishonchli manbadan ekaniga ishonchingiz komil
boʻlmasa, hech qachon internetdan dasturlarni yuklab
olmang va oʻrnatmang.
• Agar skaner qilib koʻrmagan boʻlsangiz, elektron pochta
ilovasidagi hujjatlarini ochmang.
• Veb-saytlardagi shubhali tuyulgan havolalar ustiga bosmang.
• Agar xotira kartasi yoki kompakt-diskdan foydalansangiz,
biror faylni ochishdan oldin viruslarga qarshi tekshiruvni
8.08-rasm. Viruslar. ishga tushiring.
Kompyuter virusi – oʻzini ruxsatingizsiz boshqa
kompyuterlarga oʻrnatadigan va nusxalaydigan kompyuterni
Har oy qancha yangi viruslar yozilishini aniqlashga urinib
zararlovchi dasturiy taʼminotning bir qismidir (8.08-rasm).
koʻring. Keyin sizning antivirus dasturingiz qanchalik
tez-tez yangilanishini biling.
Zararli dasturlarga bir nechta misollar quyidagilardir: Bulut

• josus-dasturlar (ortingizdan josuslik qiladi); Bulutli dasturlar – maʼlumotlar va dasturlarning
kompyuteringiz qattiq diskida emas, internetdagi
• reklama-dasturlar (har doim reklama qalqib chiqadi);
markazlashgan joyda saqlanishidir.
• rutkitlar (xakerga kompyuteringizga toʻliq kirish imkonini
beradi).
KALIT SOʻZLAR
Internetda toʻlov kartalaridan foydalanganda Bulut: baʼzida nimadir “bulut”da saqlanishi haqida
gapiramiz. Bu internetda saqlanadigan va internet orqali
firibgarlik xatarlari
foydalaniladigan dasturiy ilovalar va maʼlumotlarga
Kredit kartalari orqali firibgarlik – qalloblik yoʻli bilan kredit taalluqlidir. Bulutli dasturlar maʼlumotlarimiz qayerda
yoki debit kartasi kabi toʻlov kartalari yordamida amalga saqlanishini oʻylash shart emasligini anglatadi. Chunki bulutli
oshiriladigan oʻgʻrilik yoki firibgarlikni tasvirlash uchun dasturlar yordamida biz qayerda boʻlsak, ular ham oʻsha yerda
ishlatiladigan keng miqyosli atamadir. Kredit kartalari orqali boʻladi.
firibgarlikdan maqsad tovarlarni toʻlovsiz olish yoki hisobdan
mablagʻlarni oʻgʻirlash boʻlishi mumkin
Bulutli dasturlarning xavfsizligi bilan bogʻliq muammolar
Toʻlov kartalari orqali firibgarlikning turli koʻrinishlari mavjud:
butun dunyoda mavjud. Bular butun dunyoda qonunlarni
• Agar toʻlov kartasi yoʻqolsa, uni kimdir topib olishi va qabul qiladigan shaxslar uchun asosiy muammolardir:
qalloblik yoʻli bilan foydalanishi mumkin.
• Maʼlumotlar oqimi mamlakatlar chegarasini kesib oʻtadi.
• Banklarning rasmiy saytlariga taqlid qilingan soxta
• Aksariyat maʼlumotlarni saqlash serverlari AQSHda
internet-banking saytlari ishlab chiqilishi mumkin.
joylashgan. Biroq ulardan turli mamlakatlardagi shaxslar
• Soxta elektron xabarlar sizni kartangiz maʼlumotlarini foydalanadi. Shu bois maʼlumotlar yuboruvchidan serverga
taqdim qilishga majbur qilishga (fishing) moʻljallangan uzatilganida qaysi mamlakatning qaysi qonuni ularning
boʻlishi mumkin. maxfiyligini tartibga solishi lozimligi aniq emas. 119
• Baʼzida kartani qalbakilashtirish yoki klonlashtirish • Maʼlumotlarni saqlashda bulutli dasturlardan

mumkin. foydalanuvchi shaxslar oʻz maʼlumotlarini maxfiy deb
oʻylaydi. Chunki bu ularning mulki hisoblanadi. Biroq
Kartalaringiz maʼlumotlarini xavfsiz saqlash uchun oltin
maʼlumotlar saqlanadigan joy (internet) ularga tegishli
qoidalar:
emas.
• Tranzaksiyani amalga oshirayotganda hech qachon kartani
Bu kabi huquqiy noaniqlik sharoitida yagona yechim oʻz
eʼtibor markazidan qochirmang.
maʼlumotlari uchun masʼuliyatni oʻz zimmasiga olishdir.
• Parollar, roʻyxatga olish maʼlumotlari yoki PIN-kodlarni Sizga yordam berishi mumkin boʻlgan bir nechta maslahat
yozib olmang. quyidagilardan iborat:
• Parollar, login maʼlumotlari yoki PIN-kodlaringizni hech • Maxfiy maʼlumotlarni bulutda saqlamang.
qachon hech kimga aytmang.
• Bulut-provayderingiz xotirasi qanday ishlashini bilish uchun
• Shaxsiy maʼlumotlar koʻrsatilgan har qanday hujjat yoki mayda shriftda yozilgan yozuvni oʻqib chiqing.
cheklarni yoʻq qiling yoki maydalab tashlang.
• Barcha parollaringizga oʻta jiddiy yondoshing. Elektron
• Toʻlov kartangizni yoʻqotsangiz, bu haqida karta yetkazib pochtangiz login va parolidan boshqa biror maqsadlarda
beruvchiga zudlik bilan xabar bering. foydalanmang. Chunki barcha login maʼlumotlaringiz va
• PIN-kodingizni kiritayotganda sizni hech kim unutilgan parol maʼlumotlari elektron pochtangizga keladi.
kuzatmayotganiga ishonch hosil qiling. • Shifrlashdan foydalaning! Bu maʼlumotlaringizni
himoyalashning ajoyib usulidir.
8.10-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT • Ayrim bulut xizmatlari fayllaringizni lokal shifrlash va

shifrni ochishni taʼminlaydi. Shu bois ularning qandayligini
Toʻlov kartangiz maʼlumotlarini internetda xavfsiz saqlash oʻrganing va bu xizmatdan foydalaning. Bu xizmat shaxsiy
uchun yana qanday qoidalarga amal qilish lozim? kompyuteringizdagi fayllaringizni shifrlashi va bulutli
dasturda xavfsiz saqlashini anglatadi.
KALIT SOʻZLAR
Bilasizmi? Qariyb 90% parollarni sanoqli soniyalarda
buzish mumkin! Fayervol: kompyuteringiz va siz ulangan istalgan boshqa
kompyuter oʻrtasidagi himoya toʻsigʻidir.
Brandmauzer nima va u qanday maqsadda Bu kabi minglab xizmatlar mavjud va ularning har biri port
ishlatiladi? nomeriga ega. Fayervol siz foydalanmaydigan barcha port
xizmatlarini yopadi. Agar u buni bajarmasa, kompyuteringizga
Fayervol – siz va siz ulangan istalgan boshqa kompyuter
foydalanilmayotgan port raqami orqali kirish mumkin.
oʻrtasidagi himoya toʻsigʻidir. Fayervol zararli ulanishlarni
bloklash maqsadida kompyuteringiz va tashqi dunyo oʻrtasida
xabarlarni ushlab oluvchi dasturiy yoki qurilmaviy taʼminot
boʻlishi mumkin.
Bu boʻlimda oʻqigan xavfsizlikni oshirishning barcha
U quyidagicha ishlaydi. Har safar internetga kirganingizda turdagi usullari samaradorligini batafsil muhokama
turli portlar raqamlarga koʻra identifikatsiya qilinuvchi oʻzingiz qiling.
muloqot qiladigan qurilmadagi “port”ga ulanasiz. Siz eng
koʻp foydalanishingiz mumkin boʻlgan internet xizmatlari – bu
Butunjahon oʻrgimchak toʻri (odatda 80-portdan foydalanadi), 8.09-SAVOL
kiruvchi elektron pochta (odatda 110-port) va chiquvchi
elektron pochta (odatda 25-port) dir. Internetda oʻz xavfsizligingizni qanday oshirish mumkinligi
haqida bir sahifa matn yozing.
120
Xulosa
● Shaxsiy maʼlumotlar kompyuterda, qogʻozda yoki boshqa joyda saqlanadigan maʼlumotlarni anglatishi mumkin.
● Bir amalni bajarishdan avval ijtimoiy tarmoqlardagi postingizni kimlar koʻrishi mumkinligini oʻylab koʻring.
● Ijtimoiy tarmoqlardagi maxfiylik parametrlarini sozlash lozim.
● Oʻyinlar oʻynash, ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishda boʻlgani kabi oʻzida xavflarni yashirishi mumkin.
● Foydalanuvchi akkauntini himoyalash uchun ishonchli parollardan foydalaning.
● Hech qachon hech kimga loginingiz parolini oshkor qilmang.
● Fayervol – kompyuteringiz va siz ulangan har qanday tarmoq oʻrtasidagi qurilmaviy yoki dasturiy taʼminotdir.
● Tarmoqlardan foydalanmayotgan boʻlsangiz, ularni oʻchirib qoʻying.
● Barcha maxfiy maʼlumotlarni shifrlang.
● Imzolangan elektron xabarlar yuboring. Bu oluvchilar xabar oʻzini siz deb tanishtiruvchi allakimdan emas, sizdan kelganini bilishini
kafolatlaydi.
● Elektron pochta xabarlari va dastur hujjatlari kontentlarini himoyalash uchun tegishli oluvchi ocha oladigan qilib shifrlang.
● Kompyuteringizdagi fayllarni va papkalarni shifrlang. Bu yoʻqotilgan yoki oʻgʻirlangan mobil qurilmalar va noutbuklar uchun
foydalidir. Chunki oʻgʻrilar har qanday shifrlangan fayllar yoki papkalarga kirish uchun parolingizni bilishi talab qilinadi.
● Smishing yoki vishing xabarlarga javob bermang.
● Maʼlumotlarni parollar, brandmauzerlar va shifrlash usullari bilan himoyalash mumkin.

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 8.06. Sashaning uyda internet orqali foydalanadigan
Darsligingizga yozmang. kompyuteri bor. U, shuningdek, shaxsiy
foydalanish uchun ham moʻljallangan. Sashaga
8.01. Kompyuter xonasida xavfsizligingizni taʼminlashning
kompyuteriga virus tushishidan saqlanishda
uchta usulini tasvirlang. [3]
yordam berish maqsadida u foydalanishi mumkin
a) ……………………………………………………… boʻlgan turli usullarni tasvirlang va har bir usul
bilan nimaga erishish mumkinligini tushuntiring. [8]
b) ………………………………………………………
……………………………………………………………
c) ………………………………………………………
……………………………………………………………
8.02. Internetda elektron xavfsizligingizni taʼminlashning
uchta usulini tasvirlang. [3] ……………………………………………………………
a) ……………………………………………………… ……………………………………………………………
b) ……………………………………………………… ……………………………………………………………
c) ……………………………………………………… ……………………………………………………………
8.03. AKT kontekstida jismoniy xavfsizlik va elektron ……………………………………………………………

xavfsizlik oʻrtasida qanday farq mavjudligini yozing. [2]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
…………………………………………………………… 121
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
8.04. Karlos bankka ishga ketmoqda. Karlosga oʻzining
……………………………………………………………
himoyalangan ofisiga kirishiga imkon berish uchun
bank foydalanishi mumkin boʻlgan biometrik ……………………………………………………………
maʼlumot turlaridan birini tasvirlang. [2]
……………………………………………………………
Usuli: ………………………………………....…………
……………………………………………………………
Tasviri: ……………………………….........…………….
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
8.05. Fayervol – siz va siz ulangan istalgan boshqa
……………………………………………………………
kompyuter oʻrtasidagi himoya toʻsigʻidir. Uning
qanday ishlashini tasvirlang. [3] 8.07. SSL va raqamli sertifikat oʻrtasidagi farqni
tushuntiring. [2]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
9-bob:
122
Auditoriya
Taʼlim maqsadlari
Bu bobni tugatganingizda quyidagilarni bajara olasiz:
■ auditoriya ehtiyojlariga hurmat bilan munosabatda boʻlish hamda ularni hisobga oluvchi AKT yechimlarini yaratish;
■ AKT yechimlarini shakllantirishning huquqiy, maʼnaviy, axloqiy va madaniy oqibatlarini muhokama qilish;
■ AKT yechimlarini auditoriyaning huquqiy, maʼnaviy, axloqiy va madaniy ehtiyojlariga yoʻnaltirish;
■ mualliflik huquqi qonunchiligi va mualliflik huquqi tamoyillarining zaruratini tushunish;
■ dasturiy taʼminotga oid mualliflik huquqining buzilishidan saqlanish usullarini tasvirlash;
■ tarmoqlardagi xavfsizlik masalalarini muhokama qilish.
9-bob: Auditoriya
9-bob haqida umumiy maʼlumot Auditoriyangizning yosh oralig‘i va ularning avvalgi faoliyati
(9.01-rasm) kabi faktlarni bilib olishingiz mumkin. Ushbu
7-bobda IT tizimini ishlab chiqishda barcha mijozlarni yoki jarayonni qadam-baqadam bajarish maqsadga muvofiq:
o‘z mijozingiz ehtiyojini qondirishning ahamiyati haqida
a Auditoriyangizdagi insonlar kim ekanini aniqlang.
oʻrgangan edingiz. Bu bobda esa auditoriyaning bahosi va
Boshqachasiga aytganda, taqdimotni kim qabul qiladi?
auditoriyaning ehtiyoji siz ishlab chiqayotgan mahsulotning
Taqdimotni yaratishni nimadan boshlashni bilolmasangiz,
boshlangʻich nuqtasi hisoblanishini koʻrib chiqamiz. Auditoriya
ishni auditoriyani tahlil qilishdan boshlang;
uchun multimediali taqdimot, ilmiy maqola, dasturiy taʼminotni
oʻrnatish boʻyicha koʻrsatma, relyatsion maʼlumotlar bazasi, veb- b Auditoriyangiz haqida nimani bilishingiz kerakligini
sayt, hisobot, nutq, kunlik sport mashgʻuloti natijasini kuzatish aniqlang. Hamisha auditoriyaning tanlangan mavzu
boʻyicha elektron jadval yoki mijozning maʼlumotlar bazasi boʻyicha mavjud bilimlarini, shuningdek, demografik
kabilarni yaratishingizdan avval maqsadli auditoriyaning oʻzi omillar: yosh, jins, irqi va hokazolarni bilish talab qilinadi.
haqida kerakli ma’lumotlarni aniqlab olish kerak.
c Tahlilni qanday oʻtkazish haqida bir qarorga keling
Har qanday holatda ham istalgan hujjat yoki taqdimotni va keyin uni oʻtkazish uchun kerakli vositani
juda samarador yoki muvaffaqiyatli ishlab chiqish uchun oʻz yarating. Yuqoridagi b) qadamda bilishni xohlagan
auditoriyangiz xohishlarini bilishingiz lozim. narsalaringizni to‘plash uchun so‘rovnoma yoki intervyu
savollari kabi usullarning qaysi biridan foydalanishingizni
Sizning ishlab chiqayotgan mahsulotingizni yaxshi qabul qilinishi
belgilab oling.
uchun muhim faktor hisoblangan auditoriya ushbu mavzuda
nimani bilishi, yana nimalar bilishni xohlashi hamda ularning d Savollar to‘plami tayyor boʻlishi bilan maqsadli auditoriya
ehtiyojlarini o‘rganishi kerak bo‘ladi. vakil guruhini tanlash kerak bo‘ladi. Barchani tahlilga
jalb qilish shart emas. Ushbu jarayon uchun vakil guruhini
Ushbu boʻlimning maqsadini ifodalash uchun birinchi
tanlaganingizga ishonch hosil qiling.
xatboshisida tilga olingan barcha turdagi hujjat yoki taqdimotni
ifodalashda “taqdimot” soʻzi umumiy holda ishlatiladi. e Ana endi xulosalaringizni tahlil qilish vaqti keldi.
Buning uchun olingan natijalarni tezda umumlashtirishga
123
yordam beruvchi elektron jadvaldan foydalanish mumkin.
9.01 Auditoriyaning bahosi f Endi sizda oʻz auditoriyangiz haqida yaxshi tasavvur paydo
Auditoriya ehtiyojlarini tahlil qilish bo‘ladi va uning ehtiyoji hamda maqsadini qondirishingiz
Taqdimot yaratayotgan auditoriyangiz kutayotgan natijalarini mumkin.
tahlil qilganingizdan keyingina ularning talablariga maksimal
yaqin bo‘lgan taqdimotni yaratish boʻyicha o‘z ishingizni
boshlashingiz mumkin.
9.01-rasm. Auditoriyangiz vakillari kim?

Nima uchun yechimlar auditoriya ehtiyojiga himoyalashga oid qonunchilik tamoyillari boʻyicha ayrim
mos kelishi muhim hisoblanadi? vazifalarni bajardingiz. Natijada ushbu qonunlar jismoniy
shaxsning shaxsiy maʼlumotlari va tashkilotlarning maxfiy
9.01-SAVOL maʼlumotini himoyalash uchun foydalanilishini bilib oldingiz. Endi
mualliflik huquqi qonunchiligining zaruriyatini koʻrib chiqamiz.
Sinfdagi barcha o‘quvchilar bilan yoki kichik guruhda
yuqorida keltirilgan savolga imkon qadar koʻproq javob berish
uchun Aqliy hujum mashqini oʻtkazib, javobingizni yozing.
Mualliflik huquqi
Agar ishlab chiqaruvchi shaxs biror narsani ishlab chiqarishga
koʻp vaqt sarflasa, ushbu saʼy-harakatlar katta foyda keltirishini
Auditoriya ehtiyojini hisobga olish, ular uchun ishlab kutadi. Agar ishlab chiqarilayotgan mahsulot biror qattiq jism
chiqiladigan yechim turi uchun kerakli omil hisoblanadi: boʻlsa, bu oson amalga oshiriladi.
· Agar bu yangi routerdan foydalanish boʻyicha koʻrsatmalar Tasavvur qiling, kompaniya yangi 3D printer ishlab chiqarib, uni
berilgan buklet boʻlsa, auditoriyangiz ilgari umuman router savdoga qo‘ymoqchi. Agar siz 3D printerdan foydalanmoqchi
xarid qilmagan kishilar yoki AT mutaxassisi boʻlishi mumkin boʻlsangiz, uni xarid qilishingiz kerak bo‘ladi. Siz mahsulot
ekanini inobatga oling. Buklet auditoriyani inobatga uchun toʻlaydigan narx printerni tayyorlash uchun sarf qilingan
olgan holda aniq tilda yozilishi talab qilinadi. Aks holda narxdan ancha yuqori boʻlishi mumkin. Chunki, kompaniya
koʻrsatmalar bukleti samara keltirmaydi. mahsulot gʻoyasini ishlab chiqish uchun sarflagan xarajatlarni
ham mahsulot tan narxiga kiritib hisoblagan bo‘ladi. Qolaversa,
• Agar sizdan tashkilotda qoʻllanadigan barcha hujjatlar
to‘lovning bir qismi 3D printer gʻoyasi va uni qanday ishlashini
uchun ichki uslubni ishlab chiqish soʻralsa, qamrab olinishi
oʻylab topgan shaxsga ham sarflanishi kerak. Demak, xaridor
kerak boʻlgan barcha axborotlar, shuningdek, tashkilotdagi
pulning bir qismini printerning oʻzi uchun, bir qismini ishlab
undan foydalanuvchi kishilar bilan tanishib chiqishingiz
chiqish xarajatlari uchun, yana bir qismini esa dastlabki gʻoya
talab qilinadi.
uchun to‘lar ekan. Printerning o‘zi uchun pul to‘lashingizni
• Agar mijozning ehtiyoji qondirilmasa yoki talablari tushunish oson, biroq yuqorida keltirilgan yana ikkita alohida
124 inobatga olinmasa (9.02-rasm), sizga pulni toʻliq yoki band uchun toʻlov qilayotganingizni tushunish qiyinroq.
umuman toʻlamasligi mumkin.
Ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishi kompaniya
laboratoriyasida oʻtkazilishi mumkin. Bu yerdagi olimlarga
maosh toʻlash, ular foydalanadigan jihozlarni esa sotib olish
talab qilinadi. 3D chop etish texnologiyasi asosida original
gʻoyalarni aniqlash murakkab jarayon hisoblanadi. Biror
insonda, hattoki sizda ham ideal gʻoya tug‘ilib, ushbu gʻoyani
roʻyxatdan o‘tkazgan bo‘lishingiz mumkin. Agar kompaniya
ushbu gʻoyadan foydalanmoqchi va uni rivojlantirmoqchi
boʻlsa, avvalo, uning muallifidan ruxsat olish va gʻoyadan
foydalanish uchun toʻlov qilishiga toʻgʻri keladi. Gʻoyalarni sotib
olish ularni koʻra olmaganingiz uchun murakkabdek tuyuladi.
Kinofilmlarni DVD diskga yozish va ularni sotish jarayonini
tahlil qilaylik. DVD disk – bu “qattiq” jism va juda arzon turishi
9.02-rasm. Auditoriyaga nima kerak ekanini bilishingizga ishonch
mumkin. Biroq kompaniya filmni DVD diskka joylab, keyin uni
hosil qilish muhim ekani.
sotish ishlarini amalga oshiradi. Shuning uchun DVD diskning
narxi tannarxidan ancha qimmatga aylanadi. Kinofilmni ishlab
Koʻp hollarda biror yangi loyiha ustida ishlashni boshlayotgan chiqish uchun avval boshqa kimdir hikoya yozishi, undagi
bo‘lsangiz, shunchaki unga tezroq kirishishni xohlaysiz. Talab qahramonlarni rolini oʻynash uchun aktyorlar yollanilishi,
etilgan natijaga erishishni kafolatlash uchun ishni rejalashtirib kimdir filmga musiqa bastalashi kerak boʻlgan. Hamma uchun
boshlash kerak boʻladi. unchalik aniq boʻlmagan bu qoʻshimcha xarajatlar DVD disk
sotib olayotganingizda toʻlov qilayotgan jarayonlar hisoblanadi.
9.02 Huquqiy, maʼnaviy, axloqiy Siz boshqalarning gʻoyasi va malakasi uchun toʻlov qilasiz. Bu
ularning intellektual mulki hisoblanadi.
va madaniy jihatdan baho berish
AKTni loyihalash jarayoniga oid juda ko‘p huquqiy cheklovlar
mavjud. Ushbu dasrlikning 4-bobida maʼlumotlarni
9-bob: Auditoriya
KALIT SOʻZLAR 9.02-SAVOL
Mualliflik huquqi: qonunga muvofiq intellektual mulkni

a Qo‘lingizdagi darslikni yaratish uchun qanday
muqarrar himoyalash.
xarajatlarni amalga oshirish kerakligi va kimlarga toʻlov
Intellektual mulk: boshqa insonlarga tegishli boʻlgan gʻoya va qilish haqida muhokama qiling. Agar kimdir matnni
ko‘nikma. koʻchirib olib, uni sotishi mumkinmi, bu jarayonga
qanday noto‘g‘ri harakat sodir etilgan bo‘ladi?
9.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT b Agar maktab sayti mavjud bo‘lsa va uning orqa fonida
musiqa yangrab tursa nima sodir boʻlar edi? Agar
Nima uchun ayrim internet brauzerlar boshqalariga qayerdan olingani ma’lum bo‘lmagan fotosuratdan
nisbatan yaxshiroq muvaffaqiyatga erishishi mumkin? loyihada foydalansangiz, ushbu loyihadan maktabda
Internet brauzer internetdagi bepul xizmat hisoblanadi. yoki Informatika va AT fanidan baho olish jarayonida
Ular o‘zini qanday qilib moliyaviy qo‘llab-quvvatlaydi? foydalanish mumkin boʻlarmidi?
Reklamalar qayerdan paydo bo‘ladi? Barcha c Foydalanuvchi dasturni xarid qilganida, undan
foydalanuvchilar uchun bir xil reklama namoyish etiladimi? foydalanish huquqini sotib oladi. Bu ushbu dasturni
Ubuntu nima? Ular o‘zini moliyaviy jihatdan qo‘llab koʻplab qurilmalarga o‘rnatish va foydalanish
quvvatlaydimi? Ubuntu qayerdan pul oladi? Bu jarayonda mumkinligini anglatadimi? Bu faqat bitta qurilmada
mualliflik huquqi bilan bogʻliq qanday muammolar mavjud? ishlash imkoniyatini beradimi?
d Bitta dasturni bir kishi yoki koʻpchilik ishlatishi
mumkinmi? Uni nusxalash mumkinmi?
Biror usulda yozilgan yoki yozib olingan kitob, musiqa, sanʼat
asari va shu kabi boshqa narsalarni himoya qiluvchi qonun e Dasturiy taʼminotni xarid qilishda mavjud boʻlgan
mavjud. Ushbu qonun mualliflik huquqi haqidagi qonun turli litsenziyalar haqida ma’lumot to‘plang. Maktab
deb ataladi. Mualliflik huquqi ariza orqali murojaat qilish shart dasturiy taʼminot vositalaridan foydalanish uchun
bo‘lmagan avtomatik qonun hisoblanadi. Agar biror narsa qaysi turdagi litsenziyaga ega?
mualliflik huquqi bilan himoyalangan boʻlsa, bu mualliflik f Bepul dasturiy taʼminotga biror namuna topa 125
huquqi tegishli boʻlgan shaxsdan uni nusxalashga ruxsat olasizmi? Internetdan yuklab olish mumkin boʻlgan
olinishi kerakligini anglatadi va koʻpincha oʻsha kishi mualliflik oʻyinning bepul ekanligi haqida qanday fikrdasiz?
huquqidan foydalanganlik uchun oʻziga pul toʻlashlarini so‘raydi.
Dasturiy taʼminot, kitob yoki jurnal maqolasi singari Xarid paytida litsenziyani bitta, beshta yoki undan ortiq
kompyuterda yaratiladi va dastur kodi yoziladi. Shu bois u kompyuterlar uchun sotib olayotganingizni koʻrsatishingiz
himoyalanishi lozim. Chunki foydalanuvchilar pul toʻlamasdan mumkin. Siz toʻlaydigan summa shunga qarab farqlanadi.
uni osonlik bilan nusxalab olishi mumkin. Dasturlarni oʻgʻirlashga qarshi kurash federatsiyasi (FAST)
Dasturiy taʼminotga nisbatan mualliflik huquqi – – Buyuk Britaniyada dasturiy taʼminot sanoati tomonidan
dasturni ruxsatga ega boʻlmagan shaxs foydalanishidan foydalanuvchi tomonidan mualliflik huquqi haqidagi
himoyalash usulidir. Bu dastur, veb-sayt, oʻyin va maʼlumotlar qonun buzilishining oldini olish uchun tuzilgan tashkilot.
bazasiga taalluqli huquqdir. Odatda, agar egasi dasturdan Qoidabuzarlar javobgarlikka tortilishi va qoʻlga olingan
foydalanganlik uchun unga pul toʻlanishini xohlasa, dastur taqdirda, ozodlikdan mahrum etilishi mumkin. FAST,
bilan birga foydalanish shartini, jumladan, narxini aniqlovchi shuningdek, maslahat va yoʻriqnomalar taqdim etadi.
litsenziyani ham yaratadi.
9.03-SAVOL
http://www.fast.org.uk veb-saytiga qarab, oʻzingiz
yashaydigan mamlakatda shu kabi tashkilot mavjudligini
Sevimli futbol jamoasi yoki sevimli film saytiga kiring.
bilish uchun biroz tadqiqot oʻtkazing.
Xohlasangiz, http://www.leviaducdemillau.com veb-
saytini sinab koʻrishingiz mumkin. Endi juft bo‘lib, undan
foydalanish uchun sayt yaratuvchisidan mualliflik huquqi
Maʼnaviy, axloqiy, madaniy va ekologik
talab etiladigan kontent qismlarini yarating.
masalalar
Atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirish barqaror yondashuv
Aksariyat dasturlar ularni kompyuterga oʻrnatish vaqtida deyiladi. Chunki u kelajak avlod hayotini turli zarardan xalos etadi.
takrorlanmas litsenziya kalitini kiritish talab qiladi. Yodda
AKT mahsulotlari va texnologiyalari bilan bog‘liq shu va
tutingki, dasturni xarid qilayotganingizda siz aslida dasturni
shunga o‘xshash qadriyatlarni muhokama qila olishingiz
emas, undan foydalanish uchun litsenziyani xarid qilasiz.
uchun, axloqiy muammolar kelib chiqishi mumkinligini
aniqlash maqsadida ayrim muhim savollar bilan tanishib 9.04-SAVOL

chiqishingiz talab qilinadi:
· Mahsulot jamoatchilik konvensiyasini ifodalaydimi yoki Qayta ishlangan materiallar yordamida tayyorlangan
ularni buzilishiga olib keladimi? mahsulotlar, odatda, aniq yorliq bilan belgilanadi (9.03-rasm).
• Gʻarb jamiyati uchun moʻljallangan mahsulot Afrika

yoki Yaqin Sharq madaniyatlarida, yoki umuman jahon
bozoridagi o‘z o‘rnini topa oladimi? Mahsulot maʼnaviy
qadriyatga taʼsir qiladimi? Boshqacha aytganda, mahsulot
foydalanuvchining madaniy tuygʻusiga qanday taʼsir
koʻrsatishi mumkin? Ayrim tasvir va shiorlar foydalanuvchini
kamsitishi yoki haqoratlashi mumkin.
• Kelgusi avlodning hayoti uchun zarar keltirmaslik uchun
salbiy taʼsirlarni kamaytirishga intilib, kelgusi oqibatlari
qanday boʻlishini va mahsulot atrof-muhitga unchalik
katta zararli taʼsir koʻrsatmasligini taʼminlash barqaror
yondashuv deb ataladi.
9.03-rasm. Ayrim qadoqlarda uchratish mumkin boʻlgan
• Barqaror rivojlanish, qayta ishlash va muhofaza qilish
qayta ishlash ikonkasi namunalari.
haqida qanday fikrdasiz?
Shuningdek, ushbu yo‘nalishda faoliyat yuritadigan a Oʻzingiz ishlatadigan printer qogʻozi oʻramiga qarang.
tashkilotlar maʼlumotning bir butunligini saqlash, hujjatni Qayta ishlash ikonkasini koʻryapsizmi?
yaratish va uni saqlash, maxfiylikni asrash, firibgarlik hamda
b Qayta ishlangan materialdan tayyorlangan yana
kompyuterdan notoʻgʻri foydalanishning oldini olish bilan
qanday mahsulotlarni koʻrgansiz?
shugʻullanadi. Shuningdek, ulardan global AKTning oʻz
126
xodimlari va boshqalar uchun oʻzgarishlarga taʼsirini hisobga
olishi talab qilinadi.
Internetni nazorat qilish
Ekologik masalalar
Internetni nazorat qilish kerakmi? Agar “ha” boʻlsa, unda kim
Quyida loyiha bilan ishlash jarayonida e’tiborga olinishi kerak
internetni tartibga soladi va bunga qanday qilib erishish mumkin?
bo‘lgan muammolar keltirilgan:
Ilgari hech qachon ommaviy kommunikatsiya va ijtimoiy
• Global muhit ifloslanishiga sanoat, transport va boshqa
oʻzaro muloqot bugungi kunda internet taklif etayotgan
yo‘nalishlarda yetkaziladigan zararni cheklovchi texnologik
imkoniyatlar kabi katta taʼsirga ega boʻlmagan edi. Ayni
materiallardan foydalanish.
paytda hukumatda biz internetdan muloqot uchun qanday
• Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish. foydalanishimizni monitoring qilish uchun katta imkoniyatlar
Almashtirish mumkin boʻlgan energiya manbalari quyosh, mavjud. Bu jarayonni o‘rganish katta boshqotirmani hal
shamol, gidroelektrik va oqim energiyasi kabi tabiiy qayta etishga o‘xshaydi (9.04-rasm): Internetdan foydalanishni
tiklanadigan manbalarni oʻz ichiga olishi mumkin. tartibga solish kerakmi? Agar bu savolning javobi “ha” boʻlsa,
unda kim buni amalga oshiradi?
• Qayta tiklanadigan materiallar – foydalanish uchun tezda
almashtirish mumkin boʻlgan materiallar hisoblanadi.
Masalan, boshqariladigan oʻrmonlardan olingan qogʻoz
kabi.
• Koʻp martalik mahsulotlar – qayta ishlab chiqish zaruratisiz
takroran ishlatish mumkin boʻlgan mahsulot hisoblanadi.
Masalan, eski sxemadan olingan va yangi sxemaga qo‘yib
ishlatiladigan chiplar.
• Qayta ishlash va takroran foydalanish mahsulotlari.
Masalan, alyumin banka va qogʻozni qayta ishlab, yangi
mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin.
9.04-rasm. Internetni nazorat qilish.

9-bob: Auditoriya
Yer yuzida internetdan foydalanishni nazorat qilishning turli insonlar maxfiy hisoblangan atama va axborotni topish uchun
darajalari joriy etilgan. Qaysi saytdan foydalanayotganini ijtimoiy tarmoqni monitoring qilishga yollanishi mumkin.
nazorat qilishning eng oson usuli – qator sabablarga koʻra, biz Muhokama guruhida, masalan, nooʻrin deb hisoblangan
foydalanishimizni hukumat istamaydigan saytni bloklashdir. kontent belgilari boʻyicha barcha muhokama zanjirlarini
Hozirda saytlarni bloklash ancha keng tarqalgan. oʻrganish uchun juda ko‘p insonlar yollanishi mumkin.
Nomaqbul deb hisoblangan axborotni tarqatilishini toʻxtatishga
yordam berish uchun saytlar tez-tez bloklanadi. Bu jarayon bilan
kurashish maqsadida ayrim mamlakatlar tomonidan ijtimoiy
tarmoqning ulkan saytlari bloklangan holatlar tez uchraydi.
Nomaqbul sanalgan axborotga yetaklovchi ba’zi qidiruv
soʻrovlarini ham bloklash mumkin. Bunday harakat,
mazmunan, internetni nazorat qilish hisoblanadi. Minglab 9.05-rasm. Yashash manzilingizga ko‘ra, turli saytlarga kirishda
nima ta’qiqlanganini bilib olishingiz mumkin.
Quyida muhokama qilish va sinfda bahs yuritish uchun savollar to‘plami berilgan. Oʻqituvchingiz sizni guruhga boʻlishi va har bir
guruhga muhokama uchun bitta yoki ikkita savol ajratishi mumkin. Keyin har bir guruh sinfning boshqa aʼzolariga oʻz xulosasini
taklif qilishi mumkin.
a Internetning rivojlanishi uni tartibga solish mumkin boʻlgan darajaga yetdimi? Agar shunday boʻlsa, bu muammoni hal
etishda nimalarga e’tibor qaratish kerak?
b Kontent dunyo boʻylab milliardlab foydalanuvchi tomonidan hosil qilinishi va turli foydalanuvchilar uni turlicha talqin qilishi
mumkinligini inobatga olgan holda kontentni tartibga solishni kimga topshirish kerakligi haqidagi mulohaza yuriting.
c Mahalliy qonunni buzuvchi ayrim kontentlar zudlik bilan oʻchirilishi mumkin bo‘lsa-da, global muammolar va ularning
yechimlari haqida nima deyish mumkin? 127
d Siz qaroqchilik yoki huquqlar buzilishi tufayli mavjud intellektual mulk haqidagi qonunlar kitobni bosmadan chiqarish
moslamasi ixtiro qilinishi bilan bog‘liq ekanini bilasizmi?
Intellektual mulk faqat u himoyalansa yoki amal qilinsa mavjud boʻladimi? Agar intellektual mulk haqidagi qonun ijro
etilishini talab qilishdan toʻxtasak yoki nazorat etilmasa, mavjud boʻlmay qoladimi?
e Mualliflik huquqi haqidagi qonun reaktiv hisoblanadimi? Boshqachasiga aytganda, u faqat kimdir munosabat bildirganida
faollashadimi? Garchi intellektual mulkka oid amaldagi qonunlar mavjud boʻlsa-da, ularga rioya qilish masalasi muammo
hisoblanadimi? Agar muallif uning intellektual mulk huquqi buzilgan deb hisoblasa, u bu oʻrinda qandaydir amallarni
bajarishi mumkin. Agar ushbu jarayonga qarshi ish bajarmasa, bu qoidabuzarlarga qoʻl keladi. Ya’ni hech kim munosabat
bildirmasa, hech narsa yuz bermaydi.
f Internet-provayder kabi vositachilarni huquqiy javobgarlikka tortishga urinishlar muvaffaqiyatli bo‘lmasligi mumkin. Buning
oqibatida turli strategiyalar yuzaga keladi: rejissyor internet-provayderdan filmni noqonuniy yuklab olganlarning IP-manzilini
taqdim etishga majbur qilish imkoniyatiga egami? (Bu vaziyatda internet-provayderlar mijozlariga nisbatan maxfiylikning
yoʻqolishiga olib kelishi nazarda tutilmoqda).
Shaxsiy doirada boʻlgani kabi unga nisbatan kengroq doiralarda ham

axloqiy muammolar mavjud. Juftlikda yoki kichik guruhda quyida
keltirilgan ikkita roʻyxatdan biri boʻyicha muhokama tashkil eting.
Shaxsiy axloq masalalari

a Agar oʻz faoliyatingizda qoʻllash uchun internetdan material
topib, uni nusxalab, o‘z ishingizga joylasangiz, bu kontentdan
toʻgʻri foydalanayotganingizga ishonch hosil qilish uchun nima
qilishingiz kerak? 9.06-rasm. Agar Internetda siz boshqalar bilan bo‘lishishni
b Mualliflik huquqi shartlarini yaxshilab tekshirib koʻrmasdan film xohlamagan rasmingiz paydo boʻlsa, qanday munosabat
yoki musiqani yuklab olish haqida qanday fikrdasiz? bildirardingiz?
c Agar kibertahqirlash bilan toʻqnash kelsangiz, nima qilgan boʻlardingiz (agar ijtimoiy tarmoqdan foydalansangiz)?
d Birovning parolidan foydalanish nima uchun notoʻgʻri hisoblanadi? Bu jarayonda qanday oqibatlar yuzaga kelishi mumkin?
e Biror kishi haqida eshitgan mish-mishingizni tarqatish uchun ijtimoiy tarmoqdan foydalanishning nimasi notoʻgʻri
hisoblanadi?
f Qaysi holatda doʻstingizni suratga olish va ularni internetga joylash notoʻgʻri hisoblanishi mumkin (9.06-rasm)?
Katta masshtabdagi axloqiy masalalar

Quyidagi masalalarning har biri axloqiyligi, axloqqa zidligi, soʻz erkinligi huquqini buzishi, aniq salbiy yoki ijobiy javobga egaligi
haqida bir qarorga keling. Ulardan har biriga nisbatan bu variantlardan bir nechtasini qoʻllash mumkin. Oʻz tanlovingizni asoslay
olishingizga ishonch hosil qiling.
a Tashkilotingizda shubhali qoidabuzarliklar haqida xabar berish (chaqimchilik).
b Hukumat tomonidan qidiruv tizimlari yoki qidiruv soʻrovlarining bloklanishi.
c Namoyishni uyushtirish uchun ijtimoiy tarmoqdan foydalanish.
d Hukumat tomonidan internetning bloklanishi yoki oʻchirilishi.
e Internetdan maʼlumotlarni maxfiyligini asrash maqsadida foydalanish.
f Smartfondagi kuzatuv qurilmasidan foydalanish.
128 Xulosa
● Mijozlar uchun taqdimot yaratishdan avval doim ularni oʻrganishingiz lozim.
● Mahsulotni mijozingiz ehtiyojlariga muvofiq tarzda yaratganingizga ishonch hosil qiling.
● Oʻzingiz yaratayotgan har qanday mahsulotni huquqiy, maʼnaviy, axloqiy va madaniy jihatlarini hisobga oling.
● Mualliflik huquqi haqidagi qonunni buzmang.
9-bob: Auditoriya

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 9.05. 3D printerga oid axloqiy muammolarni tasvirlang. [4]
……………………………………………………………
9.01. Intellektual mulk nima ekanini tasvirlab bering. [2]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
9.02. She’r va qoʻshiq muallifidan tashqari mualliflik
……………………………………………………………
huquqi haqidagi qonun bilan himoya qilinadigan
xodimlarning to‘rt nafarini sanang. [4] ……………………………………………………………
…………………………………………………………… 9.06. Sizdan kompyuter jihozlarini chiqitga chiqarishga
oid axloqiy masala haqidagi qisqa taqdimot bilan
……………………………………………………………
jonli auditoriya oldida chiqish qilishingizni soʻrashdi.
…………………………………………………………… Taqdimotni yaratishdan oldin auditoriyangiz haqida
nimalarni bilishingiz lozim ekanini tushuntiring. [4]
9.03. “Qayta tiklanadigan materiallar” atamasi nimani
anglatishini tushuntiring. [3] ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
129
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
9.04. Internetdan foydalanishni nazorat qilishning afzallik va ……………………………………………………………

kamchiligini muhokama qiling. [8]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
10-bob:
130
Kommunikatsiya
Taʼlim maqsadlari
■ emaildan foydalanishga taʼsir etuvchi cheklovlar;
■ spam atamasining ta’rifi;
■ spam xabardan ehtiyot bo‘lish sababi;
■ spamdan saqlanish uchun foydalanish mumkin boʻlgan metodlarni tasvirlash;
■ email guruhlaridan nima maqsadda foydalanishni tushuntirish;
■ internet asoslari;
■ internetdan foydalanishning afzallik va kamchiliklarini aytib berish;
10-bob: Kommunikatsiya
10.01 AKT foydalanuvchisi bilan • auditoriyangiz vakillari kimlar ekani;
email orqali muloqot qilish • ularning sizga munosabati qandayligi;
Foydalanuvchilar o‘zaro muloqot qilish uchun bir qancha • siz yuborgan elektron xabar siz haqingizda qanday
dasturdan foydalanishlari mumkin. Ulardan eng keng tarqalgan taassurot uyg‘otishi;
usullardan biri email (elektron pochta) hisoblanadi. Bunda Emaildan foydalanish boʻyicha ayrim maslahatlar:
muloqot qiluvchi ikkita shaxsda ham email dasturi boʻlishi kerak,
biroq dastur aynan bir xil turga mansub boʻlishi shart emas. • Xabar yuborishdan oldin xabarni qisqa va professional
Email dasturi orqali xabar yozilishi, fayllar biriktirilishi, elektron tarzda yuborish oʻrinli boʻlishi haqida bir qarorga keling.
xabarni qabul qiluvchi tanlanishi va xabar yuborilishi mumkin. • Insonning o‘ziga ayta olmagan xabarni unga elektron
Elektron xat qabul qiluvchi ham buning teskarisini amalga xabar ko‘rinishida yubormang.
oshirishi: elektron xabarni oʻqishi, biriktirilgan faylni yuklab olishi
va elektron xabarni kim yuborganini koʻrishi mumkin. • Mavzu juda muhim sanaladi. Har doim email nima
haqidaligini koʻrsatuvchi mavzu qatoridan foydalanish
Internet xizmatidan yakka va guruh muloqoti uchun ham
lozim. Qolaversa, ayrim foydalanuvchilar mavzu qatori
foydalanish mumkin. Elektron xabar bir zumda uni qabul qiluvchi
boʻsh boʻlgan emailni ochishmaydi.
shaxs pochta qutisiga kelib tushadi. Shuni unutmangki, aloqaning
haqiqiy tezligi foydalanuvchi emailini qanchalik vaqt oralig‘ida
tekshirishi va oʻqishiga bogʻliqdir.
Elektron pochta xizmatining afzalligi shundaki, elektron xabar
jismoniy manzilga emas, insonga yuboriladi. Elektron xabar
foydalanuvchi aslida emaildan foydalanayotgani yoki yo‘qligidan
qatʼiy nazar aniq manzilga yetkaziladi. Foydalanuvchi qayerda
boʻlishdan qatʼiy nazar elektron xabarni istalgan kompyuterda
ochishi mumkin. Aloqa qilishning bunday usuli koʻp safar qiluvchi
10.01-rasm. Elektron xabar nima haqidaligini koʻrsatish uchun
ishonchli mavzu tanlanganiga ishonch hosil qiling. 131
insonlar, ayniqsa ko‘p muloqotda boʻlishi talab qilinadigan tadbirkor
kishilar uchun qulay hisoblanadi.
• Salomlashuv va imzo. Elektron xabar yozayotganingizda
Cheklov uni shunchaki matn bilan boshlamang, mavzuga mos
Mamlakat qonunlari salomlashuv so‘zidan foydalaning. Shuningdek, elektron
xabarni yozib tugatgach, uning oxiriga ismingizni joylash
10.01-SAVOL ham muhim hisoblanadi.
Internet qidiruv tizimiga “Boshqa mamlakatdagi elektron • Boshqa insonni ham email orqali tashkil etilgan suhbatga
pochta haqidagi qonunlar” kalit soʻzlarini kiritib, biroz qoʻshish. Agar xabar nusxasini biror kishiga yubormoqchi
izlanish olib boring. Sizga mamlakatlar roʻyxati va ayrim boʻlsangiz, cc deb nomlangan maydondan foydalaning.
mamlakatlarda qoʻllanadigan qonunlar koʻrinadi. bcc maydonidan esa elektron xabarni uni qabul qiluvchiga
bildirmagan holda boshqa kishiga yuborish uchun
Ular oʻzida nimani aks ettirishi va nimani bajarishi haqida
eslab qolish uchun bir nechta qisqa izohlar yaratgan foydalaniladi.
holda oʻzingiz yashayotgan mamlakatda amal qiladigan • Xabarni qisqa va tushunarli qilib yozing.
qonun va qoidalarni yozib olishingiz kerak.
• Agar kasbiy faoliyatga oid rasmiy xabar tayyorlayotgan
Agar mamlakatingiz nomi qarshisida biror koʻrsatkichni bo‘lsangiz, grammatik jihatdan xatosini, imlo va tinish belgilari,
yoki hujjat nomini topa olmasangiz, fikringizcha,
bosh harflardan toʻgʻri foydalanilganini tekshirish uchun uni
mamlakatingizga mos kelishi mumkin boʻlgan qonun
qayta oʻqib chiqishingiz talab qilinadi.
turlari tasvirlangan bir nechta qisqa izohlarni yarating.
Tarmoq axloqi va mualliflik huquqi

Email yozish uslubi “Tarmoq axloqi” atamasi ingliz tilida ‘netiquette’ so‘zining
Email hamda auditoriyaga mos holda elektron xabar rasmiy, o‘zbekcha tarjimasi bo‘lib, u internet so‘zidagi ‘net’ hamda
kundalik yoki qisqa uslubda boʻlishi mumkin. 9-bobda ‘etiquette“ so‘zlarining birlashmasidan hosil qilinadi. Ushbu
auditoriya ehtiyojini hisobga olishning ahamiyati haqidagi atama Internetda post joylayotganingizda samimiy boʻlishlikni
bilimlar bilan tanishgansiz. va boshqalar fikrini hurmat qilishni anglatadi.
Elektron xabar yozishda nimalarni hisobga olish kerak ekanini Agar siz Internetdagi online guruhlarning muhokamalarida
yodda tuting: qatnashib kelayotgan bo‘lsangiz, aksariyat guruhlar oʻzini
tutishning turli qoidalariga amal qilishlarini allaqachon Xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj

bilsangiz kerak. Xakerlar hujumi, virus, spam, fishing va shaxsiy maʼlumotni
Amal qilish lozim boʻlgan ayrim umumiy “qoidalar” quyidagilar: oʻgʻirlash kabi tahdidlarning koʻpayishi sababli elektron pochta
xavfsizligi biznes uchun ustuvor masala boʻlib qolmoqda
• Internet foydalanuvchilarini haqorat qilish mumkin emas. (8-bobga qarang).
• Siz samimiylikni saqlagan holda boshqalarning fikr va
qarashlarini maʼqullamasligingiz mumkin. Elektron pochta xavfsizligi nima uchun muhim? Xavfsizlikning
to‘liq ishlamasligi unga virus tushishiga hamda tizimni
• Spam tarqatmang.
buzilishiga olib kelishi mumkin. Tijorat nuqtai nazaridan
• Postlaringizni aniq qilib yozing, ushbu postlar hamma qaraganda, maʼlumot va mavjud yozuvlar yoʻqotilishi kabi
uchun ochiq va doimiy ekanligini, uni boʻlajak ish beruvchi tizimdagi nosozliklar biznesga jiddiy zarar keltirishi mumkin.
(8-bobga qarang), ota-onangiz, do‘stlaringiz, kelajakda Shuningdek, yuridik jihatdan, biznes raqibingiz boʻlgan shaxsga
farzandlaringiz kabi insonlar oʻqishi mumkinligini yodda o‘zingiz anglamagan holda yuborgan virusning tarqalishi
tuting. natijasida keltirilgan moliyaviy zarar uchun javobgarlikka
• Mualliflik huquqiga ega boʻlmasangiz, himoyalangan tortilish ehtimoli mavjud.
materiallarni post qilmang, aks holda mualliflik huquqiga
egalik qiluvchi shaxs tomonidan javobgarlikka tortilishingiz 4-bobda paketli maʼlumotlar tarmoq boʻylab harakatlanishi
mumkin. hamda tarmoqdagi kompyuter va boshqa jihozlar ushbu
maʼlumotlarni, shu jumladan elektron xabarlarni tarmoq
Elektron xabar mualliflik huquqi haqidagi qonunni buzishi boʻylab harakatlanishi uchun maqbul yoʻnalishni aniqlashi
mumkinligi hayratlanarli holat, biroq fotosurat, video, matn haqida ma’lumotlar berilgan.
va musiqa yaratilgan vaqtdan boshlab mualliflik huquqi bilan
himoyalanadi. Umuman olganda, agar sizga email yuborilsa Paket analizatori haqida eshitganmisiz?
va siz uni boshqalarga tarqatsangiz, mualliflik huquqini
buzishingiz mumkin!
132 Butunjahon Intellektual mulk tashkiloti (WIPO) qonunlariga
koʻra, “Deyarli barcha mamlakatlardagi qonunda mualliflik
huquqi muhofazasi mahsulot yaratilishi bilan boshlanishini
nazarda tutilgan”. Shu bois oldingi abzatsda aytib o‘tilgan
mahsulotlar himoyalanishi uchun qandaydir mualliflik huquqi
belgisi (©)ga yoki “Barcha huquqlar himoyalangan” yozuviga 10.02-rasm. Paket analizatori – bu raqamli tarmoq orqali
muhtoj emas. oʻtuvchi har bir paketni tahlil qilishi va kodini ochishi mumkin
Mualliflik huquqi haqidagi qonun zamonaviy texnologiya boʻlgan dasturdir.
rivojlanishiga to‘liq mos kelmaydi. Elektron xabarni tarqatish
alohida nazoratga olinmagan va bu odatiy holat hisoblanadi. Paket analizatori, “paket iskovchi” dastur (10.02-rasm),
Biroq xuddi qoʻlyozma maktubni nusxalash va tarqatish tarmoq analizatori, simsiz analizator va boshqa nomlar
mualliflik huquqini buzgani kabi boshqalarning emailini bilan ataladi. Paket analizatori ma’lumotlar paketi tarmoqda
tarqatish yoki veb-sahifani nusxalash mualliflik huquqining harakatlanayotganda ularni tutib qolishga qodir kompyuter
buzilishiga olib kelishi mumkin. dasturi yoki qurilma. U ma’lumotlar paketidagi maydonlarning
Agar email oʻzida tahdidni ifodalasa, undan sudda dalil sifatida qiymatini topish va kontentni tahlil qilish uchun maʼlumotning
foydalanish ayrim mamlakat qonunchiligida belgilab qo‘yilgan. kodini ochishi mumkin.
Analizator barcha ma’lumotni emas, balki uning fragmentini
ko‘rishi mumkin. Biroq elektron xabarni aniqlash biroz oson
10.02-SAVOL hisoblanadi, chunki u “Subject” maydonini yoki “Mail from:
<yuboruvchi>” kabi SMTP buyrugʻining (10.02-boʻlim) bir
a Mamlakatingiz qonunchiligida yozma xabarga oid
qismini koʻrishi mumkin. Elektron xabar qabul qiluvchiga yetib
qonunlar avtomatik tarzda emailga amal qilinish
borguncha email turli mamlakat yoki tashkilotlar tomonidan
holatini oʻrganing.
ekspluatatsiya qilinadigan qurilma, kabel va havo yo‘llari
b Maktabda yoki ishxonalarda emailni toʻliq yoki qisman orqali harakatlanadi. Safar paytida spam emasligi yoki zararli
tarqatish yoki nusxalash boʻyicha tavsiyalar mavjud
dasturdan iborat emasligini aniqlash uchun istalgan joyda uni
ekanligini oʻrganing.
skanerlash mumkin. Emailni qabul qiluvchi shaxs qaysi turdagi
reklamaga javob berishi mumkinligini bilish uchun kontentni
oʻqishi mumkin.
Emailni ayrim sabablarga ko‘ra shifrlash kerak. Xavfsizlikka Spam yuboruvchilar spamni tarqatish uchun oʻzlari toʻplagan
bo‘lgan ehtiyoj internet hamda SMTP, Telnet, FTP va DNS elektron pochta manzillaridan iborat roʻyxatni tuzadilar. Internetdan
(10.02-boʻlimga qarang) kabi protokollar hisoblash amallarini foydalanishda biror veb-saytdan roʻyxatdan oʻtish, online dasturiy
boshqa shaklga oʻtkazuvchi yangi texnologiyalar boʻlgan taʼminot yoki biror narsani xarid qilish uchun roʻyxatdan oʻtish
paytda bugungi kundagi kabi muammo hisoblanmagan bo‘lar jarayonida sizdan boshqa manbalar orqali ma’lumot yuborilishiga
edi. Endi esa bunday chuqur ildiz otgan tizimga xavfsizlik rozi ekanligizni bildiruvchi tasdiq belgisini qoʻyish yoki uni olib
tizimlarini kiritish oson bo‘lmaydi. tashlash soʻralishi mumkin. Agar bu haqida bilsangiz va rozilik
berishdan avval yaxshilab oʻqib chiqsangiz, o‘zingizni spamdan
Transport Layer Security (Transport qatlami himoyasi
ancha saqlagan boʻlasiz. Biroq spamning aksariyat qismi siz qabul
protokoli, TLS; SSLning evolyutsiyasi) – email yoʻnalish
qilishga rozilik bildirmagan xabardan iborat boʻladi.
boʻyicha joylashgan serverda emas, balki serverlararo
harakat yoʻlida ushlab qolinmasligini taʼminlash maqsadida Hattoki siz email manzilini ehtiyotkorlik bilan bo‘lishsangiz
foydalanish mumkin boʻlgan usullardan biri hisoblanadi. ham, spam tarqatuvchilar email manzilini qonuniy toʻplaydigan
Ushbu jarayonni quyidagicha ham ifodalash mumkin: insonlardan email roʻyxatini sotib olishlari mumkin.
elektron xabar kompyuterni tark etmasdan avvalgi qisqa vaqt
mobaynida, yoʻnalish boʻylab joylashgan serverda ekanligida, Spam bilan qanday kurashish mumkin?
yetib borgan serverda ekanligida qisqa vaqtga shifrlanmaydi. Spam bilan kurashishda yordam beradigan maslahatlar
8-bobda parol xavfsizligini asrash maqsadida bir nechta quyidagilardan iborat:
akkauntda bir xil paroldan foydalanmaslik hamda topishga • Biror veb-saytda roʻyxatdan oʻtayotganingizda elektron
oson bo‘lgan parollarni ishlatmaslik haqidagi ma’lumotlarga xabar yuborilishiga rozi ekaningizni bilish uchun shartlar
ega bo‘lgan edingiz. bilan to‘liq tanishing, tanlashingiz yoki rad qilishingiz
Parollarni, shu jumladan, elektron pochta akkaunt parolini sir mumkin boʻlgan belgini toping.
saqlashingiz kerakligini unutmang. • Qabul qilayotgan har qanday marketing xabarining quyi
qismidagi unsubscribe (Obunani rad etish) funksiyasidan
Spam foydalaning. Natijada sizning ma’lumotlaringiz tarqatmalar
133
Spam nima? Bu emailga kelgan, lekin siz xohlamagan xabar. roʻyxatidan oʻchirilishi kerak.
Spamni pochta qutisi orqali qogʻoz koʻrinishida ham qabul • Email akkauntingizda Mark as Spam (Spam sifatida
qilish mumkin. Aksariyat elektron pochta provayderlari belgilash) funksiyasidan, shuningdek, Block Senders
sizga yuborilgan spamning katta qismini filtrlashi mumkin, (Yuboruvchilarni bloklash) funksiyasidan foydalaning.
biroq ulardan ayrimlari oʻtib ketadi va bu yoqimsiz boʻlishi, • Parolingiz himoyalanganiga ishonch hosil qiling (8-bobga
shuningdek, tahdidlarni yuzaga keltirishi mumkin (10.03-rasm). qarang).
• Antivirus dasturingizni yaroqli holatda ekanini tekshirib
KALIT SOʻZLAR turing.
Spam-xabar: qabul qilishni xohlamagan elektron xabar.
Koʻpincha, bir xil xabar email orqali koʻp foydalnuvchilarga
Email guruhlari
yuboriladi. Email guruhlari kontakt ro‘yxati yoki ma’lumotlarni tarqatish
ro‘yxati kabi bir xil xabarni bir necha emailga yuborish
jarayonini osonlashtiradi. Agar xabarni kontaktlar guruhiga
yuborsangiz, bu koʻp vaqtni tejaydi, chunki har bir oluvchining
manzilini kiritib chiqishingiz shart emas; u bu guruhning
barcha aʼzosiga bir vaqtda yuboriladi.
Kontakt guruhini yaratish email akkauntingizda foydalanish
mumkin boʻlgan funksiyadir.
10.02 Internetdan samarali

foydalanish
4-bobda ta’kidlanganidek, Internet – bu butun dunyodagi
foydaluvchilar, jamiyat va mamlakatlarni o‘zaro bogʻlashda
10.03-rasm. Emailni boshqaring!

foydalaniladigan o‘zaro bog‘langan global kompyuter URL-manzilning tuzilishi

tarmogʻidir. Intranet esa – tashkilotning ichidagi xususiy Siz tushunib yetishingiz lozim boʻlgan boshqa atamalar ham
kompyuter tarmogʻidir. Intranet Internet texnologiyasidan mavjud. 4-bobda har qanday muayyan veb-sahifaning noyob
foydalanishga qaramasdan, u global Internetdan manzili hisoblanuvchi Yagona resurslar lokatori (URL) bilan
himoyalangan bo‘ladi. Butunjahon oʻrgimchak toʻri (www tanishdingiz. Bu maktubni qayerga yuborishni koʻrsatish uchun
yoki web) nima va u Internetdan qanday farq qiladi? konvertning tashqi tomoniga manzilni yozish singari ishlaydi.
Ayrim o‘rinlarda “Internet” va “Butunjahon oʻrgimchak
toʻri” atamalari o‘zaro almashtirgan holda ishlatiladi, biroq KALIT SOʻZLAR
yuqoridagi ta’rifdan ko‘rish mumkinki, ular oʻzaro bogʻliq
boʻlgani bilan bir xil narsa emas. Gipermatn: boshqa sahifaga oʻtishga imkon beruvchi veb-
sahifadagi bosiladigan soha yoki soʻz.
Internet dunyo boʻylab millionlab kompyuterlarni oʻzaro
Yagona resurslar lokatori (URL): Butunjahon oʻrgimchak
bogʻlovchi infrastrukturani hosil qiluvchi keng qamrovli toʻridagi har bir sahifaning noyob veb-manzili.
tarmoqlarning tarmogʻini ifodalaydi. Butunjahon oʻrgimchak
toʻri – bu Internet orqali axborotdan foydalanish usulidir; u
maʼlumotlarni uzatish uchun Gipermatn uzatish protokoli
(HTTP)dan foydalanadi. Bu dasturga muloqot qilish va 10.03-SAVOL
axborotni almashish imkonini beradi.
URL-manzilning tuzilishini yodga olish uchun 4-bobga
KALIT SOʻZLAR qayting va keyin quyidagi mashqni bajaring:
Quyidagi URL-manzilning har xil ranglar bilan belgilangan
Internet xizmati provayderi (ISP): Internet provayder turli boʻlimlari nomini ayting. Dastlabkisi siz uchun
Internetga ulanish imkonini beruvchi yuridik shaxs (odatda, bajarilgan:
turli darajalarga bogʻliq boʻlgan narx evaziga xizmat ko‘rsatadi).
Protokol
Gipermatn uzatish protokoli (HTTP): Butunjahon
oʻrgimchak toʻri tomonidan veb-sahifalarni formatlash va http://www.bbc.co.uk/education
134
ularni uzatish usulini aniqlashda foydalaniladi.
Xavfsiz gipermatn uzatish protokoli (HTTPS):
Himoyalangan havoladan foydalanadigan HTTP protokoli. Shunday qilib, URL-manzil – bu Internetdagi resurs
qayerda joylashgani haqidagi toʻliq koʻrsatma boʻlib, bir
nechta qismdan iborat. Texnik jihatdan URL-manzil qismi
www gipermatn yordamida oʻzaro bogʻlangan veb-
hisoblanmaydigan birinchi qism foydalanilgan protokolni
sahifalarga kirish uchun Internet Explorer, Safari, Firefox va
anglatadi (odatda http), shuningdek, https (gipermatn uzatish
Chrome kabi brauzerdan foydalanadigan veb-saytdir. Shunday
protokolining xavfsiz varianti) yoki ftp (fayllarni uzatish
qilib, butunjahon oʻrgimchak toʻri shunchaki Internetdan
protokoli) kabi boshqa protokollarga ham ishora qilishi
foydalanib, axborotlarni tarqatish usuli hisoblanadi.
mumkin.
Biroq elektron pochta butunjahon oʻrgimchak toʻridan emas,
10.01-jadvalda bu bobda muhokama qilingan (va yana bir
Internetdan foydalanadi. Elektron pochta maʼlumotni uzatish
nechta) har xil protokollar keltirilgan.
uchun aloqa protokoli hisoblanuvchi Oddiy pochta uzatish
protokoli (SMTP) dan foydalanadi.
Qisqartma Protokol Qachon foydalaniladi

FTP Fayl uzatish protokoli Fayllarni bitta xostdan boshqasiga uzatadi. Faylni kompyuterga yuklab
olishda yoki Internetga yuklashda foydalaniladi.
HTTP Gipermatn uzatish protokoli Butunjahon oʻrgimchak toʻri tomonidan veb-sahifani formatlash va uzatish
usulini aniqlash uchun foydalaniladi.
SSL Axborotni himoyalash protokoli Server va brauzer orasidagi shifrlangan havolani yoqishga moʻljallangan
standart himoyalash shakli. Ular orasidan oʻtuvchi barcha maʼlumotlar
maxfiy saqlanadi.
HTTPS Xavfsiz gipermatn uzatish protokoli HTTP SSLdan axborotni yashirincha olishdan himoyalash maqsadida
foydalanishini anglatadi.
10.01-jadval. Internet protokollar.

Veb-brauzer va qidiruv mexanizmi yozuvga bevosita fikr bildirish imkoniyatiga ega boʻladi. Blog
Veb-brauzerdan qanday maqsadda foydalaniladi? Veb-brauzer haqiqatdan ham bilim ulashish uchun foydali hisoblanadi va
– bu Internet serveridan veb-sahifani qidirib topish va uni baʼzi bloglar katta auditoriyani oʻziga jalb qiladi.
foydalanuvchiga namoyish qilishda foydalaniladigan dastur
hisoblanadi.
Blogger
Sign in now Your account
Qidiruv mexanizmi qanday maqsadda ishlatiladi? Qidiruv Username
mexanizmi – bu milliardlab veb-sahifalarni indekslagan veb- Password
saytdir; u Internetda axborotni qidirish uchun ishlatiladi. Agar har

qanday qidiruv mexanizmining bosh sahifasiga oʻtsangiz, qidirish
uchun kalit soʻz kiritiladigan maydonni koʻrasiz. Kalit soʻzga eng Chat Publish
muvofiq keluvchi sahifaning uzun roʻyxati hosil qilinadi.
Ushbu dasturiy ta’minotning o‘zaro farqi nimada? Siz
brauzerdan Internet orqali maʼlumotga kirish uchun
foydalanasiz va qidiruv tizimi sizga uni topib beradi. Qidiruv Post GO!
tizimiga kirish va undan foydalanish imkoniga ega boʻlish
uchun sizga brauzer kerak.
10.04-SAVOL 10.04-rasm. Odatiy blog saytning muqova sahifasi.
10.02 - jadvalga qarang. Qay biri qidiruv tizimi va qay biri

veb-brauzer ekanini aniqlang. Wiki kommunikatsiya vositasi sifatida
Wiki – bu oʻzining yaratilishida ishtirok etishingizga imkon
Berilgan nomdagi dasturiy ta’minotni qidiruv tizimi deb beruvchi veb-saytdir (10.05-rasm). Haqiqatan ham, veb-sayt
hisoblasangiz uning chap tomonidagi katakka “S” belgisini kontentini yaratish yoki uni tahrirlash mumkin. Shunday
yoki uni veb-brauzer deb hisoblasangiz “B” belgisini qoʻying. qilib, bu doimiy tekshirib turiladigan hamkorlik veb-sayti 135
Agar birortasini qaysi guruhga mansub ekanini hisoblanadi. Wikipedia bunga yaqqol namuna bo‘la oladi.
bilolmasangiz, kompyuteringizdagi brauzer va qidiruv
tizimidan foydalanib, aniqlashingiz mumkin!
Altavista AOL
Bing Chrome
Deepnet Explorer DuckDuckGo
Excite Firefox
Google Google Chrome
Internet Explorer Lycos
Maxthon Opera 10.05-rasm. Vikipediya sahifasi.
Rockmelt Safari 10.05 – SAVOL
Yahoo “Wiki” atamasining maʼnosi va bu soʻz qayerdan kelib

chiqqanligini aniqlang.
10.02-jadval. Brauzermi yoki qidiruv tizimi?
Blogda keng ommaga xabar yuborish va boshqalarning

Blog – muloqot vositasi sifatida xabariga izoh qoldirish imkoniyati mavjud boʻlishiga
Blog soʻzi “veb-jurnal” atamasining shakli oʻzgargan qaramay, hech kim post yoki izohni oʻzgartira olmaydi. Wiki
koʻrinishidir. Bu fikrlar kundaligi (fikrlash) yoki gʻoya, fikr va foydalanuvchiga ma’lumotni oʻzgartirishga imkon beradi.
havola bilan boʻlishishda foydalanishingiz mumkin boʻlgan Shuning uchun blogda koʻproq shaxsiy fikr va wikida esa
veb-saytdir (10.04-rasm). Blogni oʻqiyotgan inson istalgan guruh fikriga oid maʼlumotlar mavjud.
Ijtimoiy tarmoq veb-saytlari aloqa vositasi Internetdan foydalanishning afzallik va

sifatida kamchiligi
Ijtimoiy tarmoqlar qanday aloqa qilishimizning markaziy Internet – bu foydalanuvchi laptop, planshet va smartfonga
qismini tashkil qilishi mumkin va onlayn hamjamiyatlar nega koʻp vaqt sarflashining asosiy sabablaridan biridir. Bu
juda katta taʼsir koʻrsatishi mumkin. Bu shaxslar bilangina juda qiziqarli va foydali vosita, lekin Internetdan foydalanishda
cheklanmaydi; barcha darajadagi kompaniyalar uni juda hushyor boʻlishingiz kerak. Internetdan foydalanishning
marketing va brendlash vositasi sifatida ishlatmoqda. Yirik afzalliklari va kamchiliklari roʻyxati berilgan 10.03-jadvalida
tashkilotlar oʻz kompaniyalari yoki mahsulotlari haqidagi nazar soling.
munozaralarni kuzatib boradi, chunki ijtimoiy tarmoqlardagi
munozaralarning jamoaviy ovozi ularning muammolari, Afzalliklari Kamchiliklari
shuningdek eʼtibor tortadigan narsalar haqida ogohlantirib, Cheksiz miqdordagi Kerakli maʼlumot qidirish
oʻzlarining marketingini shunga mos ravishda yoʻnaltirishiga maʼlumotning mavjud har doim ham siz istagan
imkon yaratadi. Ular oʻzlari taklif qilayotgan narsalar haqida ekanligi darajada tez boʻlmaydi
xabarlar yetkazishi mumkin, shuningdek, blogdagi postlar
va tvitlar tashkilotlarga hamjamiyatlar yaratishda yordam Maʼlumot olish tezligi Internetda ishonchli
beradi, bularning barchasi oʻz mahsulotlarini yoki xizmatlarini maʼlumotni topish har doim
ommalashtirishga yordam beradi. Bu esa ijtimoiy tarmoqlarni ham oson boʻlmaydi
marketingga boʻlgan anʼanaviy yondashuvlariga nisbatan Kutubxonaga tashrif buyurish Shaxsiy maʼlumotning
ancha tejamkor hisoblanadi. oʻrniga uyda oʻtirib tadqiqot oʻgʻirlanish ehtimoli
Ijtimoiy tarmoqlarda aloqaning turli darajasi mavjud. olib borish imkoniyati
Shuningdek, “bevosita xabar almashish” deb ataluvchi VOIP dasturi kabi Virus
imkoniyat mavjud boʻlib, u siz bilan aloqani oʻrnatgan kishiga mahsulotlar uchun
ijtimoiy tarmoq ichida bevosita xabar yuborish imkonini platforma taqdim etish
beradi. Bu koʻplab keraksiz xat va siz hech qachon eshitmagan
imkoniyati
136 insonlardan xabarlarni qabul qilishi mumkin boʻlgan elektron
pochtadan foydalanish ehtiyojisiz bir kishidan boshqasiga Oʻyin-kulgi Ekstremal tasvir, fikr,
bevosita xabar yuborishidir. Ijtimoiy tarmoqlarning aksariyati zoʻravonlik aks etgan va
uchun bunday bevosita xabarlarda ruxsat etilgan belgilar soni xavfli boʻlgan saytning
cheklangan boʻladi. barcha uchun mavjudligi
Bu anʼanaviy elektron pochtani qayta koʻrib chiqishga chorlaydi. Onlayn xizmatlar, masalan Spam xabar
Elektron pochtaning haligacha oʻz oʻrni bor, lekin u koʻpincha onlayn xarid qilish va
uzun boʻlishi sababli, ish joylarida koʻp vaqt yoʻqotishiga olib toʻlovni amalga oshirish
keladi, sababi odamlar kunning koʻp qismini elektron pochta
Dasturiy taʼminot va musiqa
xabarlarini boshqarish bilan oʻtkazishlari mumkin (10.06-rasm).
yuklab olish
Bu elektron pochta oʻz oʻrnini saqlab qolishi uchun xabarlar
qisqa va diqqat markazida boʻlishi kerakligini anglatadi. Bulutli xotirada saqlash
10.03-jadval. Internetdan foydalanishning afzalliklari va

kamchiliklari.
10.06-SAVOL
a 10.03-jadvalda berilgan dastlabki ikkita kamchilikni

koʻrib chiqing hamda qidiruvlar
i har doim ham kalit so‘zga mos keluvchi
10.06-rasm. Ish joyida boʻlgan odamlar elektron pochtasini maʼlumotlarni topa olmasligi;
samarali boshqarish uchun vaqt topishga qiynalishlari
ii topilgan maʼlumot har doim ham ishonchli
mumkin.
boʻlmasligi sababini sanab oʻting.
b Internetdan foydalanishning afzalliklari va
kamchiliklarini muhokama qiling hamda ro‘yxatdagi
katakchalarni toʻldirishga urinib ko‘ring.
Internetda topilgan axborotning ishonchliligini 10.07-SAVOL

qanday baholash mumkin
Axborotning ishonchliligini bilishga yordam beradigan bir Mamlakat nomi mashqi. 10.04-jadvaldan nusxa oling
nechta usullar: va alohida varoqqa nusxasini joylang. Uni toʻldirish
uchun birinchi ustundagi mamlakat kodini ishlatadigan
• Muallif: kim axborotni yaratgan? mamlakat nomini ikkinchi ustunga yozing. Keyin esa
• Aniqlik: maʼlumot Internet, kitob yoki jurnalda nashr uchinchi ustunda koʻrsatilgan domendan foydalanadigan
etilgan ayni mavzu boʻyicha boshqa axborotlarga mos tashkilot nomini toʻrtinchi ustunga yozing.
keladimi? Bu imlo va grammatik xatodan xolimi?
Mamlakat Asosiy foydalanish
• Dolzarblik: hujjatda nashr etilgan sana koʻrsatilganmi?
U oʻz dolzarbligini yoʻqotmaganmi yoki hali ham talabga .uk .com
javob beradimi? Havolalar yangilanganmi, ularning
barchasi ishlayaptimi? .de .org
• Subyektivlik: tashkilot veb-serveridagi hujjat siyosat yoki .fr .ac

muayyan falsafiy qarashlar bilan bogʻliqmi? Sayt faqat
bitta individual koʻrinishni aks ettiradimi (bu uning bosh .au .net
sahifasi hisoblanadimi)?
.lt .co
• Mamlakat va domen: bu hukumat sayti (.gov) mi
yoki taʼlim sayti (.edu, .ac)mi? Bu notijorat tashkilotmi .kz .eu
(.org)? Koʻpchilik mamlakat kodlari qatʼiy nazorat
qilinmasa-da, mamlakat kodi qanaqa ekanligini koʻrib .ca .biz
qoʻygan yaxshi.
.cn .info
137
10.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT .my .uz
Ikki xil internet resursini baholang va ularning har biri .mg

haqida qisqacha hisobot yozing. Hisobotingizda sarlavha
sifatida quyidagi mezonlardan foydalanishingiz kerak. Va 10.04-jadval. Internetda mamlakat va tashkilotni
nihoyat, veb-sayt sizni talablaringiz va sifat standartiga belgilanishi
javob berishi haqida xulosa qoʻshing:
Agar jadvalda sizning mamlakatingiz koʻrsatilmagan
• Muallif • Inkor qilish • Qiymat
boʻlsa, uni jadvalga qoʻshing. Imkon boʻlsa, boshqa bo‘sh
• Auditoriya • Aniqlik • Havola o‘rinlarga ham ma’lumotlarni qoʻshish mumkin.
Xulosa
● Veb-brauzer bu World Wide Web sahifalarini koʻrishga imkon beruvchi dasturdir.
● Qidiruv tizimi kalit soʻzga mos ravishda qidiruvni amalga oshiradi.
● Fotosurat, video, matn va musiqaga tegishli mualliflik huquqi ular ishlab chiqilgan vaqtidan boshlab muallifga tegishli hisoblanadi.
● Spam – bu sizga yuborilgan keraksiz xatlardir.
● Veb-saytdagi axborotni ishonchli deb topishdan avval, kontentni baholash muhim ahamiyat kasb etadi.
● Tarmoqdagi axloq – bu boshqa internet foydalanuvchisiga nisbatan xushmuomala boʻlishning ahamiyatidir.

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 10.04. Veb-brauzer va qidiruv tizimi orasidagi farqni
Darsligingizga yozmang. tushuntiring. [3]
10.01. Email guruhlari nima ekanligini tasvirlang. [1] ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
10.02. Veb-saytni baholashda tekshirishingiz kerak boʻlgan ……………………………………………………………

toʻrtta narsani tushuntiring. [4]
……………………………………………………………
a …………………………………………………………
……………………………………………………………
b …………………………………………………………
……………………………………………………………
c …………………………………………………………
10.05. HTTP va HTTPS oʻrtasidagi farqni tushuntiring. [2]
d …………………………………………………………
……………………………………………………………
10.03. Blog va wiki oʻrtasidagi farqni muhokama qiling. [3]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
10.06. Internet va World Wide Web orasidagi farqni
…………………………………………………………… tushuntiring. [4]
138
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
11-bob:
Fayllar boshqaruvi 139
Taʼlim maqsadlari
■ css, csv, gif, htm, jpg, pdf, png, rtf, txt, zip kabi turli maqsadlarda qo‘llaniladigan turli fayllar;
■ saqlagan faylni tez vaqt mobaynida topish;
■ turli fayllarni ochish va import qilish;
■ faylni foydalanuvchi rejalashtirgan va yaratgan ierarxik katalog/papkada saqlash;
■ kontentni aniqlash imkoniyatini beruvchi fayl nomi yordamida faylni saqlash;
■ faylni turli formatda saqlash va chop etish;
■ dasturdagi maʼlumotlar paketini .doc, .docx, .xls, .sdb, .sdc, .rtf, .ppt kabi formatda saqlash va eksport qilish;
■ standart fayl formatidan qachon foydalanish kerakligini tushunish;
■ maʼlumotlarni .csv, .txt, .rtf, .pdf, .css, .htm kabi standart formatda saqlash va eksport qilish;
■ ma’lumotni yuklab olish, saqlash yoki internet orqali yuborish uchun fayl hajmini kamaytirish zarurligini tushuntirish va ulardan
qanday vaziyatlarda foydalanish kerakligini aniqlash;
■ faylni siqish texnikasi yordamida fayl hajmini kamaytirish.
11-bob haqida umumiy maʼlumot Windowsning standart sozlamasida foydalanuvchiga

fayl kengaytmasi koʻrinmaydi, shuning uchun sozlamani
Fayl qanday dasturda yaratilganiga qarab, oʻziga xos oʻzgartirmasangiz, ularni koʻra olmaysiz. Buni Folder Options
xususiyatlarga ega boʻladi. Masalan, matn bilan ishlash menyusi orqali amalga oshirishingiz mumkin: View menyusini
dasturi yordamida yaratilgan fayl, elektron jadval yordamida tanlang va Hide extensions for known file types (Maʼlum
yaratilgan faylga nisbatan boshqa xususiyatga ega boʻladi. fayl turlari uchun kengaytmalarni yashirish) yorligʻini bosing.
Turli xil dastur yoki maqsadga bogʻlangan fayllar qaysi fayl
kengaytmasida ekanini foydalanuvchi va kompyuter bilishi
uchun ular belgilangan boʻlishi kerak (11.01-rasm). Fayllarni 11.01 Fayllarni samarali
belgilash usuli fayl kengaytmasi deb ataladi.
boshqarish
Fayllarni tartib bilan saqlash katta ahamiyatga ega, shunda
KALIT SOʻZLAR ularni ochishni istaganingizda, qayerdan izlash kerakligini
bilasiz (11.02-rasm). Faylni boshqarishdan maqsad –
Fayl nomi: faylni aniqlash usuli.
qidirayotgan narsangizni tez va oson topishingizga ishonch
Fayl kengaytmasi: fayl turini aniqlash usuli. hosil qilishdir.
140
11.02-rasm. Ishonchim komilki, mening fayllarim ana shu

atrofda joylashgan!
11.01-rasm. Turli xil fayl turlari mavjud Turli xil fayl turlari va ulardan foydalanishni
aniqlang
Fayl kengaytmasi fayl nomining oxirida, nuqta bilan ajratilgan Foydalanadigan fayl turlarini bilish muhim ahamiyat kasb
holda joylashadi va kompyuter atamasida u “nuqta” (‘dot’) deb etadi. Agar biror dasturdan foydalanayotgan bo‘lsangiz
nomlangan tinish belgisi bilan ajralib turadi. hamda bu dastur uchun mos kelmaydigan fayl kengaytmasiga
ega faylni ochishga harakat qilsangiz, fayl shikastlanishi
Sodda qilib tushuntirganda, matnli fayl matn bilan ishlash mumkin. Buni toʻgʻirlash uchun tizimni bu xatoga yoʻl
dasturining qaysi versiyasidan foydalanib yaratilganiga qarab, qoʻyishdan oldingi holatiga toʻliq tiklashingiz kerak bo‘ladi.
agenda.doc yoki agenda.docx deb nomlanishi mumkin. Audio
fayllar .wav va elektron jadval fayli .xls kengaytmasiga ega Biroq, aksariyat dasturlar maʼlumot faylini boshqa dastur
boʻlishi mumkin. tomonidan oʻqilishi mumkin boʻlgan formatda saqlashingiz
sharti bilan ularni import va eksport qilishi mumkin. Keyin esa
Fayl ustiga ikki marta bosish orqali uni ochsangiz, kengaytma boshqa dasturda yaratilgan faylni ochishingiz, koʻrishingiz va
ushbu faylni ochish uchun qaysi dasturni ishga tushirish tahrirlashingiz mumkin.
kerakligi haqida kompyuterga xabar beradi.
Siz keng tarqalgan fayl turlarini aniqlay olishingiz kerak.
11-bob: Fayllar boshqaruvi
11.01-SAVOL
ustun yoki formatlash xususiyatlarini saqlamaydi; formulani
ham saqlamaydi. Maʼlumotlar o‘zaro vergul bilan ajratilgan
11.01-jadvalni alohida varoqqa koʻchirib oling. Avval holda matnli fayl shaklida saqlanadi.
o‘zingiz bilgan kengaytma nomini yozib toʻldiring, keyin
boshqa kengaytmani toʻldirish uchun biroz izlaning.
Birinchi kengaytma namuna uchun to‘ldirilgan. KALIT SOʻZLAR
Vergul bilan ajratilgan qiymatlar (CSV): jadval formatida

Kengaytma Aniqlash va foydalanish
saqlangan ma’lumotlar.
.bmp Bitmap fayl
.css Fayl qanday import qilinishini tushunish uchun avval uning

qanday eksport qilinishiga nazar soling. Ushbu misolda
.csv Microsoft Excel dasturi ishlatadi, ammo har qanday elektron
jadval bilan ishlovchi dastur shunga oʻxshash holda jarayonni
.db
tashkil etadi.
.htm
Elektron jadvalni .csv fayli sifatida saqlash uchun elektron
.png jadval faylini oching va File > Save As > buyruq‘ini bosing.
.ppt Save as type maydonidagi ro‘yxatdan CSV fayl kengaytmasini

tanlang. Save tugmasini bosing (11.03-rasmga qarang).
.psd
File name: Book1
.rtf Save as type: Excel Workbook
Excel Workbook
.tif Excel Macro-Enabled Workbook
Excel Binary Workbook 141
.txt Excel 97-2003 Workbook
XML Data
Single File Web Page
.zip Web Page
Excel Template
Excel Macro-Enabled Template
11.01-jadval. Fayl turlari. Excel 97–2003 Template
Text (Tab delimited)
Unicode Text
XML Spreadsheet 2003
Microsoft Excel 5.0/95 Workbook
Turli fayllarni eksport va import qilish CSV (Comma delimited)
Formatted Text (Space delimited)
Yuqorida o‘rgangan bilimingizga qaramay, maʼlumot faylini Text (Macintosh)
Text (MS-DOS)
import qilish zarur boʻlgan holatlar haligacha koʻp uchraydi. CSV (Macintosh)
Ushbu talab tufayli turli dasturlar tushuna oladigan standart CSV (MS-DOS)
DIF (Data Interchange Format)
fayl turlari ishlab chiqilgan. SYLK (Symbolic Link)
Excel Add-In
Standart turdagi fayllarga misollar: ovozli ma’lumot uchun Excel 97-2003 Add-In
.mp3 fayl kengaytmasi, grafik ma’lumot uchun .gif va .jpg fayl PDF
XPS Document
kengaytmasi, matn va elektron jadvalli maʼlumotlar uchun ham OpenDocument Spreadsheet
standart fayl turlari mavjud.
Agar elektron jadvalni comma separated values (vergul bilan 11.03-rasm. Elektron jadval faylini .csv fayl kengaytmasi
ajratilgan qiymat, .csv) formatida saqlasangiz, u har qanday sifatida saqlash.
elektron jadval dasturida ishlatilishi mumkin. Ushbu formatdagi
fayl elektron jadval turidan farq qilib, har qanday .csv Agar sizning faylingizda “May contain features that are not
kengaytmali faylda bor dona jadval boʻlishi mumkin va u katak, compatible with CSV” (CSV bilan mos kelmaydigan xususiyatlar
mavjud boʻlishi mumkin) degan xabar paydo boʻlsa, davom
etish uchun “Yes” tugmasi bosiladi. Bu faqatgina siz
foydalangan har qanday formatlash xususiyatlarini (masalan,
ranglar yoki matn qalinligi) yoki formulalar saqlanmasligini
bildiradi.
Uning afzalligi shundaki, bu usulda maʼlumotlarni kiritishga • Papkalarni ierarxik tuzilishda saqlang.
qaraganda elektron jadval maʼlumotlarini import qilish juda tez
Ierarxik fayl tizimi 11.04-rasmdagi kabi tuzilgan boʻlishi
amalga oshishi mumkin. Ayniqsa, milliondan ortiq qator va 16000 ta
mumkin.
ustunni import qilishingiz mumkin boʻlganida! Yana bir afzallik shuki,
ular boshqa elektron jadval dasturiga import qilinishi mumkin.
.csv faylini import qilmoqchi boʻlganingizda, buning eng oson
yoʻli uni elektron jadvalingizda ochish va .xls fayl kengaytmasi
sifatida saqlashdir.
Import qilinadigan va ochilishi mumkin boʻlgan boshqa fayl
turlariga namuna:
• .xml: kompyuter tizimi va maʼlumotlar bazasi o‘zaro mos
kelmaydigan formatdagi maʼlumotlarni saqlaydi, XML
maʼlumot saqlashning dastur va qurilmalarga bogʻliq
boʻlmagan mustaqil usulini taqdim etadi. U turli xil dasturlar 11.04-rasm. Fayllarni boshqarishning ierarxik tuzilishi.
o‘rtasida ma’lumot almashinishni osonlashtirish uchun
ularni matn formatida saqlaydi. XML faylini ochishning
Fayl nomi
eng oson usuli – uni ikki marta ustiga bosish va shaxsiy
kompyuterda o‘rnatilgan standart dasturlarning qaysi biri Faylni nomlashning koʻplab usullari mavjud. Ushbu usullardan
faylni ochishi kerakligi tanlab berishingiz kerak bo‘ladi. o‘zingizga mos keladigan usulni tanlashigiz va uni muntazam
ravishda foydalanishingiz mumkin.
• .zip: siqish texnologiyasidan foydalanilgan fayl formati.
Asosan ushbu fayl formatidan ma’lumotni yuborish uchun • Fayl nomiga hujjat yaratilgan sanani kiritish mumkin.
foydalaniladi. Masalan, 18-04-15 shaklida boʻlishi mumkin.
• .pdf: bepul yuklab olinadigan dastur yordamida fayllarni • Hujjat mazmunini fayl nomida koʻrsatish mumkin. Masalan,
142 ochish va oʻqish imkonini beruvchi fayl formati. “Ingliz_tilidagi_insho_uchun_eslatmalar” boʻlishi mumkin.
• .txt: formatlarsiz oddiy matn fayl formati. • Natijada “18-04-15_da_ingliz_tilidagi_essay_uchun_
eslatma.doc” kabi fayl nomi paydo boʻladi (fayl nomidan
KALIT SOʻZLAR keyin nuqta yoki kengaytmani yozish shart emas;
foydalanilayotgan dastur buni avtomatik ravishda siz
Kengaytiriladigan belgilash tili (XML): hujjatni uchun bajaradi).
foydalanuvchi hamda kompyuter oʻqiy olishi uchun kodlash
qoidasini o‘rnatuvchi dasturlash tili. • Saqlashni yakunlashdan avval faylni qaysi papkada
saqlash kerakligini belgilash kerak; bunda My documents/
School Work/English katalogiga saqlashingiz mumkin.
11.02-SAVOL
Bir fayl turidan boshqasiga almashtirishning yana bir oson Faylni turli formatda chop etish
usulini siz allaqachon bajarib ko‘rgansiz. Ushbu jarayonda 19-bobda turli xil taqdimot formatini, xususan maʼruzachi
ma’lumotni bir dasturdan ikkinchisiga oʻtkazish uchun uni eslatmalari, kontur slaydlari va eslatmalar koʻrinishidagi
kompyuterning RAM xotirasida vaqtincha saqlash kerak taqdimotni chop etish haqida bilib olasiz; 20-bobda esa
bo‘ladi. Masalan, elektron jadval dasturidan foydalanib bitta sahifaga bir necha nusxalarni joylashtirgan holda chop
diagramma yaratilgan va diagrammadan nashriyot etishni o‘rganasiz. Chop etish mumkin boʻlgan boshqa turli xil
dasturida foydalanmoqchi bo‘lganingizda ushbu usuldan formatlar ham mavjud.
foydalanish mumkin.
O‘ylab ko‘ringchi bu metod qanday nomlanadi? Qoralama hujjat
Hujjatning oxirgi nusxasini chop etish oʻrniga hujjatning
Faylni saqlash va joylash qoralamasini chop etish mumkin. Aksariyat dasturlar
Faylni boshqarish bo‘yicha bir nechta maslahat: hujjatning qoralama versiyasini chop etish imkoniyatini
beradi. Bu xususan, hujjatda bir nechta turli xil shriftlar yoki
• Har bir faylga uning ichida nima borligini darhol aytib grafiklar mavjud boʻlganda chop etishni tezlashtiradi, chunki
beradigan nom bering. qoralamani chop etishda turli shriftlar ishlatilmaydi va grafiklar
• Shunga oʻxshash xarakterdagi faylni saqlash uchun papka belgilangan joyda joylanmaydi.
yarating.
Skrinshot 11.02 Saqlash yoki uzatish uchun

Agar Windowsdan foydalanayotganda ekrandagi istalgan
narsaning rasmini hosil qilishni istasangiz, buni klaviaturadagi fayl hajmini kamaytirish.
print screen tugmasi yordamida amalga oshirish mumkin. Elektron faylni tez uzatish uchun faylni siqish mumkin, natijada
Tugma PrnScr, PrtScn yoki shunga oʻxshash yorliqqa faylni yuklab olish va keyinchalik uzatish (yoki yuklab olish)
ega boʻladi. Laptopda ushbu jarayonni Fn yoki funksional uchun fayl hajmi kamayadi. Bu natijaga maʼlumot tuzilishini
tugmani bosib ushlab turish orqali amalga oshiriladi. Uni boshqa belgilar bilan vaqtincha kodlash orqali faylga oid
bosganingizdan keyin, ekraningiz tasviri xotira bufferida maʼlumotni yanada samarali siqish orqali erishiladi.
saqlanadi. Keyin tasvirni chop etish uchun uni mos dasturga
joylashtirish mumkin. Agar uni grafik fayl sifatida saqlamoqchi Siqishning ikki turini inobatga olish kerak: yo‘qotishli va
boʻlsangiz, tasvir bilan ishlovchi dasturga joylashtiring va yoʻqotishsiz siqish (11.05-rasm).
kerakli papkaga foydalanish mumkin boʻlgan grafik fayl sifatida
saqlanadi.
Maʼlumotlar bazasining “hisobot” elementi

Maʼlumotlar bazasida hisobot yaratishni 18-bobning, 18.03 -
boʻlimida oʻrganasiz. Hisobot yaratiladi va so‘ng ehtiyojga ko‘ra
formatlanadi. Koʻrish sahifasidan ‘Reports’ tugmasi bosiladi va
oldindan koʻrish uchun printer ikonkasi tanlaniladi. Hujjatning
ko‘rinishidan qoniqish hosil qilganingizdan soʻng, Print Report
tugmasini bosing.
Maʼlumotlar jadvali
Maʼlumotlar bazasi jadvaliga maʼlumotlarni kiritganingizdan
soʻng, jadvalning nusxasini chop etishingiz mumkin. 143
Maʼlumotlar bazasi oynasidan ‘Tables’ni tanlang va chop 11.05-rasm. Siqish turi.
etmoqchi boʻlgan jadval nomini bosing. Fayl menyusi orqali
yoki chop etish ikonkasini bosish orqali chop etiladi. Yoʻqotishsiz siqish
Yoʻqotishsiz siqish, nomidan koʻrinib turganidek, jarayon
Grafik/diagramma davomida maʼlumotlarni yoʻqotishsiz fayllar hajmini
Elektron jadval dasturida diagramma yaratganingizdan keyin kamaytiradi. Shu sababli, bu asl faylni siqilmagan holda qayta
(16-bobga qarang) siz uni chop etishni xohlaysiz. Siz buni ishchi tiklash imkonini beradi. Algoritm takrorlanadigan matnli
jadval maʼlumoti bilan yoki usiz amalga oshirishingiz mumkin. fragment uchun namunali belgilar yaratishda ishlatiladi.
Diagrammani kerakli varaqdagi joyga koʻchirib, maʼlumotning Ular (hozirgi kichikroq hajmdagi) kodlangan fayl bilan birga
oʻlchamiga mos ravishda oʻzgartirib, keyin chop etish mumkin saqlanadi va yuboriladi. Fayl siqilmagan holda boʻlgan paytda
boʻladi. Diagrammani hujjatdan alohida ko‘rinishda chop etish u dastlabki maʼlumotni tiklash uchun namunali belgilardan
mumkin. Buning eng oddiy usuli – undan nusxa olish va boshqa foydalanadi.
ishchi varoqqa joylashtirish, keyin oʻlchamini bitta varoq uchun Yo‘qotishsiz siqish, bu matnli va sonli ma’lumotlar kabi biror
moslashtirgan holda chop etiladi. narsani yo‘qotib qo‘yilishi mumkin bo‘lmagan fayllar bilan
ishlashda amalga oshiriladi. Bu bobda avval aytib oʻtilganidek,
Brauzerdagi va HTML koʻrinishidagi veb-sahifa Zip texnologiyasi yordamida siqish – bu namunalarni
Veb-sahifani HTMLda chop etishdan oldin, uni avval shu aniqlaydigan va ularni bitta belgi bilan almashtiradigan
formatda koʻrish va xatolardan halos etish kerak: View yoʻqotishsiz siqish turidir.
menyusini tanlang, soʻngra Source or Source Code tugmasini
bosing. Koʻp veb-sahifalarda hoshiyadan foydalaniladi. Buning
maʼnosi ular bir nechta veb-sahifalarni bitta ekranda namoyish Yoʻqotishli siqish
qilishi mumkin. Agar ushbu ekranning dastur kodini koʻrmoqchi Yoʻqotishli siqish fayl hajmini kamaytirish maqsadida
boʻlsangiz, unda bir vaqtning oʻzida bir kadrni oochish va veb- maʼlumotning baʼzi bitlarini oʻchirib tashlash yordamida
sahifa ekraniga sichqonchaning oʻng tugmasini bosib, keyin ishlaydi. Aslida, keraksiz maʼlumotni butunlay yoʻq qiladi.
View Source buyrug‘ini bosishingiz kerak boʻladi. Yoʻqotishli siqish texnologiyasidan asosan tasvir, audio va
grafikada foydalniladi, chunki sifatni yoʻqotish odatda oqilona
Dastlabki koʻrinish koʻrsatilganidan keyin, uni chop etishingiz variant hisoblanadi. Biroq, yoʻqotishli siqishda dastlabki fayl
mumkin boʻladi. saqlanib qolmaydi.
Masalan, tasvir moviy osmondan iborat boʻlishi mumkin va Sizning ekraningizdagi matn matnli fayl shaklida saqlansa ham
bunda koʻk rangining farqlari shunchalik sezilarliki, inson koʻzi kompyuter xotirasida raqamli qiymat sifatida saqlanadi va
ularni ilgʻay olmaydi, shuning uchun baʼzi o‘zaro o‘xshash kompyuter bu qiymatni siz oʻqiy oladigan belgiga oʻgiradi. Buni
ranglar yoʻqoladi. Siqishdan so‘ng maʼlumotlar hayotiy kodlash standarti yordamida amalga oshiradi.
ko‘rinishga ega bo‘ladi, chunki asosiy ranglar mavjud bo‘lib,
Kodlash standarti – biror belgi terilganda, ushbu matnli
ularga yaqin rang bilan birlashtiriladi. Joint Photographic
belgiga raqamli qiymat beradigan raqamlash sxemasi
Experts Group (JPEG) – bu yoʻqotishli siqish texnologiyasidan
hisoblanadi. Belgilar toʻplami alifbo belgilari, raqamlar va
foydalanadigan fayl kengaytmasiga misol bo‘ladi.
boshqa belgilardan iborat boʻlishi mumkin. Turli tillarda
odatda turli xil belgilar toʻplamidan foydalniladi.
Matnni kodlash
.txt fayl kengaytmasidan foydalanish – matnni qanday 11.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT
saqlanganini bilmasdan ham matnli faylni almashinish mumkin
ekanligini anglatadi. Agar matnli faylni boshqa dasturlash ASCII va Unicode atamalari haqida tadqiqot olib boring va
tilidan foydalanuvchi insonlar yoki boshqa kompyuter tizimlari ular nima ekanligi hamda .txt fayllari bilan qanday ishlashi
foydalanuvchilari bilan almashmoqchi bo‘lsangiz hamda haqida hisobot yozing.
ochish yoki saqlash amallarini bajarish uchun standart fayl
kengaytmasidan foydalangan ma‘qul.
Xulosa
● Tarkibidagi maʼlumotni bilib olishni osonlashtirish uchun faylni nomlashda mazmunli nomdan foydalaning.
144
● Fayllarni ierarxik tuzilishda saqlang.
● Ma’lumotlarni siqish texnologiyasi hech qanday maʼlumot yoʻqolmasligi uchun asosan hujjatlar, matn va raqamli maʼlumot uchun
ishlatiladi.
● Yoʻqotishli siqish maʼlumotning baʼzi bitlarini oʻchirish, keraksiz maʼlumotlarni oʻchirib tashlash yordamida fayl hajmini kamaytiradi.
● Zip siqish texnologiyasi – bu namunalarni aniqlash va bitta belgi bilan almashtirish yordamida ishlaydigan, yoʻqotishsiz siqish
turidir.
● Hujjatni chop etish mumkin boʻlgan juda koʻp turdagi formatlar mavjud boʻlib, chop etilishi kerak boʻlgan formatni oʻylab topishingiz
va tasavvur qilishingiz muhim ahamiyat kasb etadi.

Daftaringizga quyidagi savollarga javob yozing. 11.05. csv fayl kengaytmasining taʼrifini bering va uning
Darsligingizga yozmang. afzallik va kamchiliklarini muhokama qiling. [4]
11.01. Qaysi turdagi fayllar uchun yoʻqotishli siqish ……………………………………………………………

texnologiyasini qo‘llash mumkin va nima uchun? [3] ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… ……………………………………………………………
…………………………………………………………… 11.06. Botir bir nechta faylni elektron pochtadan ilova
hujjatlari sifatida yubormoqchi, biroq u provayder
……………………………………………………………
ruxsat bergan hajmdagi fayllarni yubora oladi,
11.02. Qachon va nima uchun yoʻqotishsiz siqish xolos. U zip texnologiyasidan foydalanishni
texnologiyadan foydalanish mumkin ekanini oʻylamoqda. Zip texnologiyasi ma’lumotlarni
tushuntiring. [3] yuborish va qabul qilish uchun qanday ishlashini
tushuntiring. [4]
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
145
11.03. Faylni tez topish uchun uni nomlashning toʻrtta
usulini sanab oʻting. [4] 11.07. Kompyuter doʻkoni oʻzining kompyuteridagi
maʼlumotni saqlash uchun fayllar saqlash tizimini
a ……………………………………………………… sozlamoqda. Quyidagilar haqidagi ma’lumotni
b ……………………………………………………… saqlash kerak boʻladi:
c ……………………………………………………… • Lazerli printer • Dastur

• Purkagichli printer • Utilita
d ………………………………………………………
• Portativ printer • Noutbuk, planshet,
11.04. 11.02-jadvalning ikkinchi ustunini birinchi ustunda • Statsionar mobil telefon,
tasvirlangan holat uchun eng mos keluvchi fayl kompyuter tashqi xotira
kengaytmasini yozing. qurilmasi uchun
• Noutbuk
keys(gʻilof).
Fayl kontenti Fayl • Antivirus dasturi
kengaytmasi
Uning ehtiyojiga mos keladigan uchta darajadagi
Futbol jamoasi aʼzolarining yuqori ierarxik papka tuzilishini oʻrnating. Har bir papka
aniqlikdagi rasmlari saqlangan fayl uchun nom bering. [6]
Elektron jadvaldan qanday foydalanish
tasvirlangan hamda Internetga yuklash 11.08 Faylni ochish uchun uning nomini ustiga ikki
uchun qisqa video marta bosildi. Kompyuter bu faylni ishga
tushirishi uchun qaysi dasturdan foydalanish
Dasturdan qanday foydalanish haqida
kerakligini qanday aniqlashnini tushuntiring. [2]
maʼlumot beruvchi matnli hujjat
……………………………………………………………
Talabalar shaharchasi xaritasining tasviri
……………………………………………………………
11.02-jadval. Fayl turlari.
12-bob:
146
Tasvirlar
Taʼlim maqsadlari
Bu boʻlim yakunida quyidagi bilimlarga ega boʻlasiz:
■ tasvirni joylashtirish va tahrirlash uchun moʻljallangan dastur va auditoriya talablariga javob beradigan dasturiy
vositalardan foydalanish;
■ rasmni qachon tahrirlash kerakligini bilish;
■ tasvirni aniqlik bilan joylashtirish;
■ tasvir oʻlchamini oʻzgartirish;
■ tasvir nisbatlarini saqlash yoki oʻzgartirish, shuningdek kerak boʻlgan joylarda tasvirni xiralashtirish;
■ tasvirni kesib olish, aylantirish va akslantirish;
■ tasvir rangining chuqurligi, yorqinligi va kontrastini sozlash;
■ tezlikni oshirish uchun rasm oʻlchamlarini kichraytirish ;
■ fayl hajmini kamaytirish uchun rasm oʻlchamlarini kichraytirish.
12-bob: Tasvirlar
12-bob haqida umumiy maʼlumot Tasvirlarni har xil usullardan tekishlash mumkin:
• uni chap yoki oʻngga siljitish uchun kursorni ishlating
Tasvirlarni tahrirlash va manipulyatsiya qilishga oid dasturdan
foydalanish koʻnikmalari juda katta ahamiyatga ega boʻlib, • Tasvirni mavjud joyga sig’dirish maqsadida uning hajmini
ularni boshqa dasturlarda ham ishlatish mumkin. Matn kichraytirish yoki kattalashtirish uchun uning Oʻlchamni
muharririda hujjat yaratilganda undagi mos joylarga tasvirlarni oʻzgartirish
joylashtirish talab etilishi mumkin. Shuningdek, tasvirni tegishli
• tasvirni gorizontal yoki vertikal tekislash uchun
auditoriya talablariga moslash uchun uni tahrirlash ehtiyoji
chegaralardan foydalaning
paydo boʻlishi mumkin.
• 12.01-rasmda uni tekislash uchun matnni boshqa qatorga
Baʼzan tasvirlarning oʻlchamini oʻzgartirish yoki tasvirning
koʻchirish funksiyasidan foydalaning
bir qismini qirqib olish zarurati tugʻilishi mumkin. Ayrim
paytlarda tasvirni boshqa tasvirning ustiga butun yoki
qisman joylashtirish (tasvirlarni qatlamlashtirish) yoki tasvirni KALIT SOʻZLAR
asl holatidan teskari tomonga qarab aylantirish (tasvirni
akslantirish yoki aylantirish) talab etilishi mumkin. Masalan, Oʻlchamni oʻzgartirish (Resize): tasvirni kerakli maqsadga
insonlarning yoshi aks etgan koʻplab reklamalarda tasvirning moslash uchun uning eni va/yoki boʻyini oʻzgartirish.
ayrim qismlarini oʻzgatirish uchun (deylik, asl rasmda oq
sochli kishining sochini tasvirni tahrirlash vositalari orqali qora
sochga oʻzgartirilishi mumkin) suratni tahrirlash koʻnikmalari Tasvirni matnga nisbatan tekislash
ishlatiladi. “Qizil koʻz” muammosini ham ayrim tasvirlarda
tuzatish imkoniyati mavjud, shu bilan birga, tasvirni qayta
ishlash vositalari koʻk-ekran va yashil-ekran texnologiyalarida
ham ishlatilib, ular video roliklarni boshqa joyda suratga
olinganday aks ettirishga yordam beradi.
7.83 cm
Aksariyat veb-saytlarda tasvirlar ishlatiladi, agar ularning 147
10.45 cm
hajmi juda katta va siqiluvchi fayl formatlarida saqlanmagan
bo‘lsa, ular veb-sahifalarning uzoq vaqt yuklanishiga olib Cut
Copy
keladi. Bu esa veb-sahifaga kiruvchi mijozlarga tayanadigan Paste Options:
biznes shakllari uchun muammolarni keltirib chiqarishi
mumkin. Odatda foydalanuvchilar uzoq vaqt yuklanuvchi veb- Edit Picture
sahifalardan chiqib ketadilar. Save as Picture…

Change Picture… In Line with Text
Biroq veb-saytlardan tashqari tasvirlar ishlatiladigan juda koʻp Group Square

Bring to Front Tight
yoʻnalishlar mavjud boʻlib, bularga reklama, kinomatografiya,
Send to Back Through
video, poster, broshyura va boshqalarni misol qilish mumkin. Hyperlink… Top and Bottom
Insert Caption… Behind Text
Wrap Text
12.01-KENGAYTMA MASHGʻULOT In Front of Text
Format Picture… Edit Wrap Points
Format Picture… More Layout Options…
Tasvirni tahrirlash zarurati paydo boʻladigan har xil
holatlar haqida mulohaza qiling. Tasvirlarning tahrirlanish
sabablarini muhokama qiling. 12.01-rasm. “Wrap text” vositasi yordamida tasvirlarni
kursorga nisbatan tekislang.
“Wrap text” vositasida (12.01-rasm) matn va tasvirlar

harakatini boshqarish uchun bir qator parametrlar koʻzda
12.01 Tasvirlarni joylashtirish tutilgan.
va tahrirlash uchun dasturiy “In Line with Text” parametri ishlatilganda, tasvirlarni
vositalardan foydalanish kursor bilan chap yoki oʻngga siljitish mumkin. Bu tasvirlarni
tekislashning murakkab usuli boʻlib, tasvirni nafaqat
Tasvirdan nusxa olib, u sahifadagi kerakli maydonga gorizontal, balki vertikal yoʻnalishda ham siljitish zarurati
joylashtirilgach, uni aniqroq joylashtirish yoki tekislash talab paydo boʻlishi mumkin. Bunga tasvirni bir xil gorizontal
etilishi mumkin. chiziqda oʻlchamini oʻzgartirish orqali erishish mumkin.
12.02(a)-rasm. Matnni koʻchirishning “Square” parametridan

foydalanish. (b) Tasvir siljitilganda, uning atrofidagi matn ham 12.04(a)-rasm. Edit Wrap Points vositasidan foydalanishdan
koʻchadi. avvalgi matn holati. (b) Edit Wrap Points vositasidan
foydalanishdan keyingi matn holati.
Matnni koʻchirishning “Square” (kvadrat) parametri matnni
tasvir chegarasi atrofida koʻchirishga imkon beradi; 12.02(a)-
148 rasmga qarang. Matn va tasvirlarni yanada aniqroq tarzda tenglashtirish
uchun Through vositasi juda qoʻl keladi. Ammo, bu
Bu hujjatda matn tasvir atrofida joylashadi. Agar tasvir siljitilsa,
parametr tasvirning faqat kerakli joylarini qoldirib, qolgan
matn ham koʻchadi; 12.02(a)-rasmga qarang.
qismlarini qiriqishga imkon beradigan Crop) vositasi bilan
Tight parametridan foydalanish matnni noodatiy tasvir adashtirilmasligi lozim; Through parametri matnni tasvirning
atrofida koʻchirishda yanada qoʻl keladi. har xil qismlariga yanada yaqin tenglashtirishga yordam
beradi.
12.01-amaliy topshiriq
a Kompakt diskdan “Asset 12.01.docx” deb nomlangan
faylni oching.
b Kompakt diskdagi “Asset 12.02.jpg” nomlangan faylni
matn sahifasining markaziga joylashtiring.
c Matn tasvir atrofida imkon qadar yaqin joylashganiga
ishonch hosil qiling.
d Ayrim matn tasvirning pastki qismini egallashini
taʼmnilash uchun Edit Wrap Points vositasidan
foydalaning.
12.03-rasm. Matnni tasvirga yaqinroq siljitish uchun Edit KALIT SOʻZLAR

Wrap Points vositasidan foydalanish.
Qirqish (Crop): muayyan maqsadga moʻljallanmagan tasvir
Through parametri Edit Wrap Points vositasini ishlatish qismini qirqishga xizmat qiladi.
imkonini beradi (12.03-rasmga qarang). Bu, 12.04-rasmda
koʻrsatilganday, matnni tasvirga yanada yaqinroq tortish
imkonini beradi.
12-bob: Tasvirlar
Top and Bottom parametri tasvirni oʻz chizigʻiga joylashtirish a

imkonini beradi. Bitta chiziqda joylashitirilgan ikki yoki undan
ortiq tasvir mavjud boʻlganida, Top and Bottom parametrini
ishlatgan holda ularning bari oʻz chizigʻida qolishini taʼminlash
mumkin (12.05-rasmiga qarang).
149
12.05(a)-rasm. Top and Bottom parametridan

foydalanishdan oldin. (b) Top and Bottom parametridan
foydalanishdan keyin.
Ikkita tasvirni bitta chiziqqa tenglashtirishga urinilsa, Top

and Bottom parametridan keyin bu ishni amalga oshirib
boʻlmaydi.
Agar tasvir yonidagi matn uning ustiga qoʻyilmoqchi boʻlsa,
12.06-rasmida koʻrsatilganday, Behind Text parametridan
foydalanish talab etiladi.
12.06(a)-rasm. Behind Text parametridan foydalanish.
(b) Behind Text parametridan oldin. (c) Behind Text
parametridan keyin.
Bundan tashqari, In Front of Text degan boshqa parametr ham Matnni saqlab qolish va uni tasvir ustida aks ettirish uchun In
mavjud (12.07-rasm) Sertifikat va muhim qonuniy hujjatlar kabi Front of Text parametridan foydalanish lozim; 12.08(b)-rasmga
fayllarda shaffof belgini ishlatish lozim boʻlganda, bu parametr qarang.
tasvirni matn ustida aks ettirish imkonini beradi.
Sertifikat hujjati uchun shaffof belgi yarating.
a Kompakt diskdan “Asset 12.03” deb nomlangan faylni
oching.
b Bu hujjatga shaffof belgi qoʻying.
c Bu vazifani qanday bajarganingizni skrinshotlar orqali
koʻrsating. Skrinshotlarni aniq tarzda yorliqlagan holda
ularni izohlang.
Muayyan auditoriyaning talablariga javob berish uchun

yuqorida ko‘rib chiqilgan dasturiy vositalardan tashqari, aynan
tasvirni tahrirlashga moʻljallangan boshqa koʻplab har xil
dasturiy paketlari ham mavjud.
12.07-rasm. In Front of Text parametridan foydalanish.
150 Tasvir ustiga biror matn kiritish zarur bo’lsa, mavjud tasvir
yoʻqoladi; 12.08(a)-rasmga qarang.
12.08(a)-rasm. Mavjud tasvir ustiga matn kiritilsa, u yoʻqoladi. (B) Matnni tasvir ustiga joylashtirishda In Front of Text
parametridan foydalanish natijasi.
12-bob: Tasvirlar
Tasvirni aniqlik bilan joylashtirish Agar Horizontal parametridagi raqamlarni manfiy tomonga
Muayyan oʻlchamdagi tasvirni tanlash lozim boʻlsa, Size qarab oʻzgartirsangiz, tasvir sahifaning chap tarafiga siljiydi,
va Position menyu parametrlaridan foydalanish mumkin. yoki mazkur parametrda raqamlarni musbat tomonga qarab
Ularning yordamida kerakli tasvirning eni va boʻyini belgilash oshirsangiz, tasvir sahifaning oʻng tarafiga siljiydi. Shunga
mumkin. Tasvir tomonlarining nisbati (aspect ratio) uning oʻxshab, agar Vertical parametrsini oshirsangiz, tasvir sahifaga
oʻlchamini belgilash jarayonida o‘zgarmasligini yodingizda nisbatan pastga qarab siljiydi (12.11-rasmga qarang).
tuting.
12.11-rasm. Sahifada tasvir holatini oʻzgartirishdan keyin.

12.09-rasm. Tasvirning oʻlchami oʻzgartirilgandan keyin.
Tasvir oʻlchamini oʻzgartirish 151

Tasvirni joylashtirish
Agar Microsoft Office toʻplamidagi Publisher dasturidan
Shuningdek, tasvirning holatini sahifa burchaklariga nisbatan
foydalanilsa, u holda ham vertikal, ham gorizontal oʻqlardagi
oʻzgartirishingiz mumkin.
chegaralarni siljitib, tasvirni tekislab olish mumkin.
12.12-rasm. Tasvirni oʻng yoki chapga qarab gorizontali

holatda tekislash uchun chegaralardan foydalanish.
12.10-rasm. Sahifada tasvir holatini oʻzgartirishdan oldin.
Agar tasvirning oʻlchami oʻzgarsa, uning holati yangi

joylashuvni aks ettirish uchun sahifaning pastki chap
burchagida oʻzgaradi (12.13-rasmga qarang).
12.14-rasm. Bu sahifaga nusxalanib qoʻyilgandan keyin ushbu

tasvirning asl oʻlchami.
Agar tasvirning oʻlchami faqat bir tomodan oʻzgartirilsa, u

xuddi 12.15-rasmdagi koʻrinishga ega boʻladi.
12.13-rasm. Tasvir oʻlchamini oʻzgartirish chegaralarni ham
tegishli tartibda siljitadi.
Tegishli dastur paketidan foydalanib, chegaralarni
oʻzgartirish orqali tasvirning oʻlchamini qanday oʻzgartirish
mumkinligini ko‘rsatib bering.
152
Tasvirning tomonlar nisbatini oʻzgartirish 12.15-rasm. Tasvirning faqat oʻng tomondan oʻzgatirilgandan
Baʼzan tasvirning tomonlar nisbatini saqlab qolish yoki keyin u qiyshayadi.
cho‘zish/ezish talab etilishi mumkin. Bu usuldan reklama yoki
hajviy rasm yaratish koʻpincha foydalaniladi. Biroq tasvirni tepa yoki pastda oʻlchamini oʻzgartirish orqali bu
cho‘zilishni tuzatish mumkin (12.16-rasm).
Nusxalanib, sahifaga joylanadigan tasvirlarning oʻlchami,
12.14-rasmda koʻrsatilganikdek, baʼzan katta boʻlishi
mumkin. Bunday tasvirning oʻlchamini oʻzgartirish paytida
tomonlar nisbati shunday saqlanishi kerakki, u asl tasvir bilan
solishtirilganda tahrirlangan tasvirning proporsiyasi teng
boʻlishi lozim.
KALIT SOʻZLAR
Tomonlar nisbati: tasvir enining uning boʻyiga boʻlgan

nisbati.
12.16-rasm. cho‘zilishni tuzatish uchun tasvirning oʻlchami
pastdan oʻzgartirildi.
12.02-KENGAYTMA MASHGʻULOT
Odamlarning tasvirlarini tahrirlash masalasiga baho

bering va ularni soxta reklama maqsadida chiroyliroq qilib
ko‘rsatilishi haqida fikrlaringiz bilan bo‘lishing.
12-bob: Tasvirlar
12.16-rasm avvalgisi ko’rinishiga yaqinlashgan bo‘lsa ham,

tomonlar nisbati hamon aniq tarzda sozlanmagan boʻlishi
mumkin. Tasvirning oʻlchamini oʻzgartirish paytida uning
tomonlar nisbatini saqlab qolishga yordam beradigan
qoʻshimcha usul – bu Ctrl tugmasini bosib turib, burchakdagi
o‘lcham nuqtasini surishdir (12.17-rasm).
12.18-rasm. Kitob sotish mashinasining asl tasviri qirqishdan

oldin.
12.17-rasm. Tasvir oʻlchamini burchakdagi o‘lcham nuqtasi 12.19-rasmda koʻrsatilgandek, bir vaqtda tomonlar nisbatini
orqali o‘zgartirish. saqlab va cho‘zib, tasvirni qirqish imkoniyati mavjud. Agar
tasvir oʻlchamini oʻzgartirish uchun tutqichlarning faqat bittasi
12.17-rasmdagi ichki tasvir asl tasvir boʻlib, uning tashqi ishlatilsa, unda faqat bitta tomon oʻlchami oʻzgarganligi tufayli
shaffof nusxasi uning oʻlchamlarning qanchalik oʻzgarganini tasvir cho‘zilishi/ezilishi mumkin. Tasvirning tomonlar nisbatini
ko‘rsatadi. Bunda tasvirning tomonlar nisbati ham boʻyi, ham saqlash uchun barcha toʻrtta tutqich bir vaqtda siljitilishi talab
eni bir vaqtda oʻzgargani tufayli saqlanib qolgan. etiladi.
Tomonlar nisbatini saqlash yoki tasvirni cho‘zishga oid usullar 153
Crop vositasidaga taalluqli funksiyalarning ichida ham topish
mumkin.
Tasvirni qirqish (Crop)

Baʼzan butun tasvir emas, balki uning ayrim qismlari kerak
boʻlishi mumkin. Bu uning maʼlum qismini qirqib tashlab,
koʻrinishi zarur boʻlgan qismini qoldirish orqali bajarilishi
mumkin. Ayrim dasturlar tasvirni faqat odatiy (toʻrtburchak)
shaklda qirqish imkoniyatini beradi, ammo boshqa dasturlar
tasvirni turli shaklda, yaʼni tasvirni xuddi qoʻlda qaychi bilan
kesadiganday qirqish funksiyalarni taqdim etadi. Bu jarayon
odatda cut out deb atalib, u cropping harakatidan farqlanadi.
12.18-rasmda avtomatik kitob sotish mashinasi aks ettirilgan;
uning atrofida uni xunukroq qilib ko’rsatayotgan joylar bor. 12.19-rasm. Crop vositasining ichida Aspect ratio
Qurilma atrofida mazkur maydonlarni qirqib tashlash orqali uni funksiyadan foydalanish.
saranjom shaklga keltirish mumkin.
Tomonlar nisbatini oʻzgartirish - sahifaning turli
oriyentatsiyalaridan foydalanishni talab qilishi mumkin.
Tomonlar nisbatini oʻzgartirish effektiga guvoh boʻlish uchun
12.20-rasmga qarang.
12.22-rasmda koʻrsatilganiday, tasvirlar biror shakl boʻyicha

ham qirqilishi mumkin.
12.20-rasm. Tasvirni qirqish uchun 3: 5 Aspect Ratio

parametridan foydalanish.
12.22-rasm. Crop to shape vositasidan foydalanish.

Bunday usulda tasvirni qiriqish tasvir oʻlchamini
oʻzgartirishdan ancha farq qiladi.
12.23-rasmda Explosion 2 shakli qirqilgan tasvirni aks ettirish
Agar 12.18-rasmdagi kabi tasvirni yana 3: 5 tomonlar nisbatida, tanlangan.
ammo sahifaning albom oriyentatsiyasida qirqmoqchi
boʻlsangiz, bu juda farqli koʻrinishga ega boʻladi (12.21-rasmga
qarang).
154
12.23-rasm. Tasvirni qirqish uchun Explosion 2 shaklidan

foydalanish.
12.21-rasm. Keng ekranga moʻljallangan albom formatidagi

tomonlar nisbatidan foydalanish.
Tasvirni aylantirish
Tasvirni aylantirish deganda uni burchak boʻylab aylantirish
(dumalatish) nazarda tutiladi. Uni oyog’ini osmondan qilib
to‘ntarish yoki agar to‘ntarilgan bo‘lsa, asl holatiga qaytarish
mumkin. Buning uchun tasvir yuqorisida joylashgan aylantirsh
nuqtasidan foydalaniladi (12.24-rasmga qarang).
12-bob: Tasvirlar
12.26a-rasm. Asl tasvir va vertikaliga akslangan tasvir.
12.26b-rasm. Asl tasvir va gorizontaliga akslangan tasvir.
KALIT SOʻZLAR
Gorizontaliga akslantirish (oʻgirish): agar asl tasvir chap

tarafga qaragan boʻlsa, u oʻgirilgandan keyin oʻng tarafga
qaraydi. Tepa va pasti o‘zgarmaydi.
Vertikaliga akslantirish (oʻgirish): agar asl tasvir tik
holatda boʻlsa, u vertikaliga oʻgirilgandan keyin teskari oyog’i
osmonda bo‘lib koʻrinadi. Lekin u avvalgi tarafga qaragan
12.24(a)-rasm. Tasvirning aylantirishdan oldingi holati (b) boʻladi (oʻng yoki chap).
Tasvir aylantirilganda. Aylantirish: tasvirni asl holatidan aylana boʻylab burish
155
(dumalatish).
Tasvirni akslantirish Akslantirish: asl tasvirning teskari aksini yaratishdir.
Tasvirni akslantirish yoki oʻgirish deganda asl tasvirning
teskari aksini yaratish nazarda tutiladi. Dasturiy vositalar bir-
biridan farqlanadi, ammo Microsoft Word’da, 12.25-rasmda aks Tasvirda rangni oʻzgartirish
etgan koʻrsatmalar orqali tasvirni akslantirishingiz mumkin. Tasvirning rang chuqurligini uning xiradan tortib yorqingacha
qay darajada oʻzgarishini anglatuvchi rang toʻyinishini sozlash
orqali oʻzgartirish mumkin (21.27-rasmga qarang).
12.25-rasm. Rotate menyusidagi Flip vositasidan

foydalanish.
12.26a-rasmda asl tasvir vertikaliga akslangan (o‘girilgan)

boʻlib, qush endi teskarichasiga koʻrinmoqda.
12.26b-rasmda koʻrsatilganday, agar tasvir gorizontaliga 12.27-rasm. Tasvir uchun mavjud yorqin ranglar diapazonidan
akslantirilsa, asl tasvirda chap tarafga qaragan qushning kerakli tusni tanlash uchun Color Saturation vositasidan
tumshugʻi oʻng tomonga qaraganini payqash mumkin. foydalanish.
Color Saturation vositasi uchun mavjud tanlovlardagi eng Tasvirni qayta boʻyash
chekka chap tarafda anchagina xira va past darajali rang Tasvirni Recolor vositasi orqali qayta boʻyash mumkin
toʻyinishi, eng chekka oʻng tarafda joylashgan juda yorqin (12.30-rasmga qarang).
(yuqori rang toʻyinishi) ranglar bilan taqqoslangan. Rang
toʻyinishi tasvirning rangi qanchalik xira yoki yorqinligini
bildiradi.
Tasvirning rang jilosi

Tasvirdagi rang jilosi agar past darajada boʻlsa, u tasvirni
goʻyoki yorugʻlik miqdori yetarli boʻlmagan xonada olingan
koʻrinishda aks ettiradi; aksincha, rang jilosi yuqori darajada
boʻlsa, tasvir yorqin joyda olingandek taassurot qoldiradi.
12.30-rasm. Tasvirni qayta boʻyash.
156 Tasvirning yorqinligi va kontrastini oʻzgartirish

Tasvirning yorqinligi deganda uning qancha miqdorda yorugʻlik
chiqarishi nazarda tutiladi. U Color panelidagi Brightness
vositasi yordamida oʻzgartirilishi mumkin (12.31-rasmga
12.28-rasm. Tasvirga past darajali rang jilosini qoʻllash uni
qarang).
nisbatan qorongʻi qilib aks ettiradi.
Rang jilosi past darajada boʻlgan tasvirga qarama-
qarshi tarzda tasvirdagi yuqori darajadagi rang jilosi
rang chuqurligining haroratini oshirish orqali qoʻllanadi
12.31-rasm. Tasvir yorqinligini oʻzgartirish.
12.29-rasm. Tasvirga yuqori darajali rang jilosini qoʻllash uni Xuddi shu usul bilan tasvirning kontrastini ham oʻzgartirish
yorqin holatda aks ettiradi. mumkin.
12-bob: Tasvirlar
Asl Biznes mijoz internetdan qoniqarli darajada foydalanishiga

Bu siz yuklagan tasvir. boʻgliq boʻlib, masalan, tasvirning uzoq vaqt yuklanishi
xaridorlarning hafsalasini pir qilishi mumkin. Koʻplab norozi
xaridorlar darhol boshqa shunga oʻxshash veb-saytlarga oʻtib
ketadilar, bu esa veb-saytlaridagi sahifalari sekin yuklanuvchi
kompaniyalar uchun ayrim moliyaviy yoʻqotishlarga sabab
boʻladi.
Ayrim onlayn bron qilish veb-saytlari mavjud joy yoki chiptani
shu vaqtning oʻzida xuddi shunday xizmatlarni koʻrsatadigan
boshqa veb-saytlar bilan raqobatlashish uchun mijozlarning
soʻrovlarini tez qayta ishlashi talab etilad. Tarmoqda nechta
foydalanuvchi onlayn boʻlishi va bir vaqtning oʻzida xuddi shu
xizmatga kirishini aniq tarzda oldindan aytish imkonsizdir. Shu
tufayli kompaniyalar zarur paytda imkon qadar koʻproq joy
Simulyatsiya yoki chiptalarni bron qilish va xaridorlarning boshqa tezroq
ishlaydigan veb-saytlarga ketib qolmasligi uchun tasvirlari tez
Bu esa protanopiya rang tanimaslik bilan og‘riydigan insonning
yuklanadigan veb-sahifalarga ega boʻlishi nihoyatda muhimdir.
koʻziga sizning tasviringizning koʻrinishidir.
Ayrim onlayn xizmatlar hayot-mamot uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega boʻlib, tasvirlarni imkon qadar tez yuklash
va yuklab olinishini taʼminlashi zarur. Fuqaro jurnalistikasi
holatida, jamiyat vakillari joriy hodisalarning yuz berishiga
qarab ular haqidagi maʼlumotlarni kechikishlarsiz yozib
olish yoki yuklash uchun jurnalistday faoliyat olib borishlari
mumkin. Koʻplab holatlarda ular har xil falokatlar va tabiiy
ofatlar haqida tegishli idoralarni ogohlantirish orqali 157
insonlarning hayotini saqlab qolishi mumkin.
Tasvir aniqligini pasaytirish

Tasvir aniqligi deganda tasvirdagi bir dyumda joylashgan
piksellar soni tushuniladi. Bir dyumda piksellar soni qancha koʻp
boʻlsa, tasvir aniqligi shunchalik yuqori boʻladi yoki aksincha.
Aniqlikni pasaytirish uchun bir dyumdagi piksellar sonini
12.32-rasm. Protanopiyaning effektlari. kamaytirish talab etiladi. Bunday tasvir keyinchalik veb-sayt
Rangning atrofi boshqa rang bilan qurshalganda, u haqiqiy uchun optimallashgan holda ishlatilsa, tez yuklangan holda
rangiga nisbatan biroq boshqacha tusda aks etadi. Rang foydalanuvchilarning veb-saytdan foydalanish taassurotini
kontrastining namunasi kulrang tusni sariq rang bilan yaxshilaydi.
qurshash orqali sinalishi mumkin. Uning rangi nisbatan Tasvir aniqligi, keyingi sahifadagi 12.33-rasmda tasvirni
moviyroq koʻrinishi mumkin, ammo aslida uning tusi kulrang tahrirlash dasturlari orqali oʻzgartirilishi mumkin. Tasvir aniqligi
boʻlib qolaveradi. Tasvir rangining kontrastini oʻzgartirish pasaytirilganda, tasvir faylining hajmi ham kamaytiriladi.
protanopiyadan (qizil rangni yaxshi sezmaslik oqibatida
yashil, qizil va sariq ranglarni sezmaydigan daltonizmning
KALIT SOʻZLAR
shakli) aziyat chekadigan kishilarga yordam berishi mumkin
(12.32-rasmga qarang). Kontrast: tasvirning xiraligi va yorqinligi oʻrtasidagi farq
boʻlib, uning reallikda qanday aks etishi va odam koʻzi bilan
Tasvir aniqligi qaralganda qanday koʻrinishini anglatadi.
Tasvirlar veb-saytlarda ishlatilib, internetda uzatilganda, Aniqligi: tasvirdagi bir dyumda joylashgan piksellar soni.
ularning imkon qadar tez yuklab olinishi muhim ahamiyatga
egadir. Uzatish tezligi bu jarayonda tez boʻlishiga bir qator
sabablar mavjud.
a b
12.33(a)-rasm. Tasvirning aniqligini pasaytirish. (b) Aniqlikni pasaytirish tasvir faylining hajmini ham kamaytiradi.
12.01-SAVOL 12.04-amaliy topshiriq

a Maktabingizning devoriy gazetasi uchun tasvirni Kompakt diskdagi “Asset 12.08.docx” nomli faylda
markazda joylashtirib, matnni uning atrofiga qoʻyish keltirilgan vazifani bajaring.
talab etiladi. Qaysi vositadan foydalanasiz? Bu tahrir
vositasini qanday ishlatishingizni tushuntiring.
b Tabiat kuniga bagʻishlangan devoriy gazeta maxsus
soni uchun muharrir har bir maqolaning barg shaklida
boʻlishini istaydi. Qaysi vositadan foydalanasiz? Bu
158
tahrir vositasini qanday ishlatishingizni tushuntiring.
c Bundan tashqari, Tabiat kuniga bagʻishlangan
sahifaning mavzu ranglari yashil va oq ranglarining
har xil jilolarda boʻlishi kerak. Qaysi vositadan
foydalanasiz? Bu tahrir vositasini qanday
ishlatishingizni tushuntiring.
d Buning uchun mos keluvchi tasvir qoʻyilishi va
u birinchi xatboshining tepa qismi va axborot
byulleteni toʻrtinchi sahifasining chap chegara bilan
tenglashtirishi lozim. Qaysi vositadan foydalanasiz? Bu
tahrir vositasini qanday ishlatishingizni tushuntiring.
12-bob: Tasvirlar
Xulosa
● Tasvirlar jahon boʻylab kundan kunga koʻpayib borayotgan kishilar tomonidan ijtimoiy tarmoqlardagi shaxsiy foydalanishdan tortib,
biznes va korporativ maqsadlarda qogʻoz va elektron shaklda har xil vaziyatlardan ishlatiladi.
● Tasvirlar har xil maqsadlar, masalan, nuqtayi nazar yoki muammolarga alohida urgʻu berish, murakkab vaziyatlarga aniqlik kiritish
yoki ularni soddalashtirish, ma’lumotni yaxshi tushuntirish yoʻlida grafik va vizual shaklda ifodalash, hajv va kulgi, shuningdek,
baʼzan insoniy fojea va tabiiy ofatlar (yana koʻplab boshqa narsalarda; tasvirlardan foydalanishga oid mazkur roʻyxat yakuniy emas)
uchun takomillashtirishi, tahrirlanishi yoki manipulyatsiya qilinishi mumkin.
● Tasvirni quyidagi vositalar orqali hujjat ichida aniqlik bilan joylashtirish mumkin:
● matnni koʻchirish
● chegaralar
● oʻlchamni oʻzgartirish
● Tasvirning tomonlar nisbatini saqlash va oʻzgartirish orqali uni har xil oʻlchamdagi ekran yoki hoshiyaga moslash uchun sozlash
paytida tasvir qiyaligini nazorat qilish imkonini beradi.
● Qirqish orqali tasvirning keraksiz qismlarini olib tashlash imkoniyati mavjud, biroq bu ayrim dasturlarda koʻzda tutilgan murakkab
kesish vositalaridan farq qiladi.
● Tasvirni aylantirish uning namoyish burchagini oʻzgartirish imkonini beradi.
● Tasvirni akslantirish orqali uning aksini yaratish mumkin.
● Tasvirlarni ularning rang chuqurligi, yorqinligi yoki kontrastini oʻzgartirish orqali takomillashtirib, maqsadli auditoriyaning talablariga
moslash mumkin.
● Baʼzan, ayniqsa, aksariyat veb-brauzerlarda foydalanuvchi taassurotini yaxshilash maqsadida tasvirlarning hajmini kamaytirish 159
uchun ularning aniqligini pasaytirishga toʻgʻri kelishi mumkin.
13-bob:
160
Loyihalash
Taʼlim maqsadlari
■ auditoriyaning ehtiyojiga mos hujjatni yaratish uchun dasturiy vositalardan samarali foydalanish;
■ turli dastur paketlarida yuqori va quyi kolontitullarni qo‘llash uchun dastur uskunalaridan samarali foydalanish.
13-bob: Loyihalash
13-bob haqida umumiy maʼlumot • Foydalanuvchining ehtiyojiga javob berish uchun qancha
“boʻsh joy” qoldirgan maʼqul?
Har bir hujjat turli usullarda shakllantiriladi. Maket deganda,
• Ma’lumotlarni ustunlarga joylashtirish kerakmi yoki yoʻqmi?
har xil elementlarni sahifaga joylashtirish tushuniladi. Sahifa
maketini tanlash vaqtida quyidagi jihatlarga ahamiyat bering: • Tasvir(lar)ni qayerga joylashtirgan ma’qul?
• Hujjat uchun qaysi ko‘rinish mos keladi: albom varag’i • Qaysi shrift turi, oʻlchami yoki rangini ishlatgan maqsadga
yoki kitob varag’i? muvofiq?
• Ustlavha va taglavha qayerda joylashgani ma’qul? Bu savollarga javob berishdan avval ishlab chiqilayotgan hujjat
turi haqida aniq tasavvur ega boʻlishingiz kerak. Chunki maket
• Matn chap yoki oʻng tarafdan tekislanishi kerakmi yoki
stili hujjat turiga qarab bir-biridan farqlanadi. Matndan iborat
markazdan tekislangan maʼqulmi?
xatning maketi reklama afishasi yoki broshyuradan farqli
formatga ega. Bu bobda ishlatiladigan “hujjat” soʻzi 16- va
21-bobda ishlatilgan har qanday turdagi faylga taalluqlidir.
13.01-SAVOL
Har bitta hujjat turi uchun eng munosib loyiha maketini tavsiya etish orqali 13.01-jadvaldan nusxa koʻchiring va uni yakunlab
qoʻying.
Hujjat turi Sahifaga nisbatan Ustlavha, taglavha: Shrift turi, oʻlchami Loyiha maketga oid
tasvirlar soni va chap, oʻng yoki va rangi. boshqa xususiyatlar.
oʻlchami. markazdan
tekislanadi. 161
Reklama varag’i
G‘oliblik Namuna: Ustlavha va Oʻlchami asosan 14; Butun hujjat ichida

sertifikati Bitta tasvir – logotip taglavhalarning hujjat usuliga mos 50%- 60% boʻsh joy
joylanadi, sahifaning barchasi markazdan keluvchi rang va shrift boʻlishi kerak.
1/20 qismiga teng tekislangan. tanlanadi.
bo‘ladi.
Banner
Broshyura
Tashrif qog‘ozi
Elektron pochta
Flayer
Tabriknoma
Taklifnoma
Yorliq
Rasmiy blanka
Veb-sayt
13.01-rasm. Hujjat maketlari.

KALIT SOʻZLAR buxgalteriya hisobi va boshqa hujjat turini tanlash imkoniyati

taqdim etiladi (13.02-rasm).
Maket: hujjat sahifasida ajratilgan maydonda turli obyektlarni
joylashtirilish usuli.
KALIT SOʻZ
Albom varag’i: Eni bo‘yiga nisbatan uzunroq bo‘lgan varaq
ko‘rinishi. Shablon: berilgan stildan nusxa koʻchirish yoki taqdim
Kitob varag’i: Bo‘yi eniga nisbatan uzunroq bo‘lgan varaq etilgan maydonga tegishli ma’lumotlarni kiritish orqali hujjat
ko‘rinishi. yaratishga imkon beradigan loyiha shakli.
13.01 Auditoriyaning ehtiyojiga mos

kontent yaratish uchun dasturiy
vositalardan samarali foydalanish
Aksariyat dasturlarda odatiy amallarni bajarish uchun bir-
biriga oʻxshash uskunalar mavjud. Bunga yangi hujjat yaratish,
mavjud hujjat ochish, matn yoki raqamli ma’lumot kiritish
kabilarni misol keltirish mumkin. Batafsil maʼlumot uchun
9-bob, 9.01-boʻlimga qarang.
Yangi hujjatni ochish

Yangi hujjat ochish uchun aksariyat dasturlar bir xil usuldan
foydalanadi (13.01-rasmga qarang).
162
13.02-rasm. Har xil maketdagi biznesga oid hujjatlar ichidan
tanlash.
Agar Mail Merge Letter parametrini tanlasangiz, hujjatning

eskizi ekranning oʻng tarafida paydo boʻladi (13.02-rasmga
qarang). Bu yerda mavjud matnni oʻchirib, oʻrniga tegishli
maʼlumotni kiritish orqali qo‘llanma sifatida aniq shablondan
foydalanishingiz mumkin.
KALIT SOʻZ
Eskiz: hujjatni chop etish, saqlash yoki kimgadir yuborishdan

oldin ko‘rib, kamchiliklarini bartaraf etishga imkoniyat
beradigan vosita.
13.01-rasm. Matn bilan ishlash dasturida yangi hujjat ochish. Masalan, Sales Order kabi boshqa biznes sohasidagi hujjat
tanlansa, bu uning Mail Merge Letter formatidan farq qilishini
bildiradi. Bunda tanlanadigan juda koʻp variantlar mavjud.
Tanlanadigan hujjat turi va loyihasini yaratishda yordam
beradigan shablonning har xil shakllari mavjud. Hujjat uchun Agar nashriyot dasturlari kabi boshqa dasturdan foydalanilsa,
Business shablonini tanlasangiz, yorliq, kvitansiya, izoh, mavjud hujjat turining roʻyxati farqlanadi.
13-bob: Loyihalash
Nashriyot dasturida yangi hujjat ochish uchun, dasturga yuklab

olingan hujjat turidan ixtiyoriysini tanlang. Agar keraklisini
topolmasangiz, onlayn manbadan foydalanishingiz mumkin.
Mail Merge Letter kabi odatiy hujjat turi tanlansa, holda maket
avvalgi dasturdagi maketga juda oʻxshash boʻladi (13.03-rasmga
qarang).
Tanlangan hujjatning maketi bo‘yicha mavjud shablonlardan

tashqari, muayyan talablarga javob beradigan stilli shablonlarni 13.04-rasm. Matn kiritish uchun parametrlardan foydalanish.
ham bor.
Text Box parametridan foydalanish

Matn oynasi vazifasiga koʻra tasvirga oʻxshaydi. Uni sahifaning
istagan qismiga joylashtirish orqali sahifa maketini tezda
o‘zgartira olasiz. Bu yerdagi matn har qanday boshqa amaliy
dastur singari formatlanishi mumkin.
KALIT SOʻZLAR
Matnni formatlash: matn uchun afzal koʻrilgan shrift turi,

oʻlchami, va rangini qoʻllash.
Amaliy dastur: xat, hisob ishlari, taqdimot, veb-sahifa kabi
turli hujjatlarni yaratishga mo‘ljallangan dasturiy ta’minot.
163
Quick Parts uskunasidan foydalanish

Quick Parts uskunasida muayyan hujjat turi uchun
13.03-rasm. Boshqa dasturdagi Sales Receipt shabloni
kiritiladigan turli qismlarning mini shablonlari beriladi. Unda,
namunalari Auto Text, Document Property, Field va Building Blocks
Organizer nomli parametrlar o‘rin olgan.
Kompyuterni nashriyotga xos vazifalarni bajarish uchun keng
ishlatish urfga kirishidan oldin, avvaldan chop etib qoʻyilgan
ish hujjatini kitob doʻkonlaridan xarid qilish mumkin edi.
Bugun bu sohadagi hujjatlarning juda koʻp varianti, stili va turi
mavjud boʻlib, ulardan ko‘plab dasturlarda va internetda erkin
foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Shablonlar yordamida, aksariyat
hujjatlarni bo‘sh varaqdan yaratishga hojat qolmagan.
Matn va sonli ma’lumotlarni kiritish

Matn hujjatlarga bir nechta usulda kiritilishi mumkin.
Agar poster yoki reklamaga qiziqarli nom hamda sarlavha
qoʻshishni istasangiz, turli rangli variantlarni taqdim etadigan
WordArt uskunasi muqobil tanlovdir. Matn kiritishning boshqa
usullari ham mavjud (13.04-rasmga qarang).
13.05-rasm. Quick Parts uskunasidan foydalanish.

Auto text takror va takror ishlatiladigan matnlar uchun Agar hujjatga kiritilgan soʻzlar soni kabi mazkur hujjat haqidagi
uskunadir. Bu uskunadan foydalanish orqali bir xil matnni ma’lumotni kiritishni istasangiz, Insert Field uskunasidan
qayta kiritmaysiz va vaqtingizni tejab qolasiz. Deylik, siz foydalaning (13.08-rasmga qarang).
yozayotgan sheʻrning ichida takroriy qator bo‘lsa, vaqtni
tejash, imlo xatolari va boshqa ma’lumot kiritishga oid Field ? X
xatolarga yoʻl qoʻymaslik uchun maqsadida funksiyadan Please choose a field

Categories:
Field properties
Property:
Field options
foydalanishingiz mumkin. Document Information LastSavedBy

LastSavedTime
Field names: Lines
Document Property uskunasi muayyan hujjat maketini

Author Manager
Comments NameofApplication
DocProperty) ODMADocId
yaxshilashga oid parametrlarni oʻz ichiga oladi. FileName

FileSize
Pages
RevisionNumber
No field options available for this field
Info Security
Keywords Subject
Boshqalar toʻldiradigan forma yaratish jarayonida bu vosita qoʻl LastSavedBy
NumChars
Template
Title
NumPages TotalEditingTime
qo‘l keladi, chunki formada har bir elementning maketini mazkur NumWords
Subject
Words
funksiya orqali aniqlash imkoniyati mavjud. Foydalanuvchi Template

Title
ma’lumot kiritishi kerak boʻlgan maydonlar sahifada aniq

belgilanadi (13.06-rasm).
Preserve formatting during updates
Description:
Insert the value of the property chosen in Options
Field Codes OK Cancel
13.08-rasm. Hujjatga soʻzlar soni haqidagi maʼlumotni kiritish.
OK tugmasi bosilgach, javob matnda paydo boʻladi, masalan

“4678”.
Building Blocks Organizer uskunasi koʻp sahifali hujjat
maketini samarali boshqarishda yordam beradi, chunki unda
13.06-rasm. Formani toʻldirishga moʻljallangan qulay maket. muqova sahifasi, kolontitul, matn oynasi, sahifa raqami,
164
adabiyotlar roʻyxati kabi qismlarning har biriga oid parametrlar
13.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT aks etgan.
Document Property vositasidan foydalanib, yana qaysi 13.09-rasmda muqova sahifa uchun shablon tanlashning
hujjatlarni yaratish mumkin? Bu vositani ishlatishga oid bitta usuli berilgan boʻlib, undagi boʻsh maydonlarga tegishli
afzalliklar va kamchiliklar haqida gapirib bering. ma’lumot kiritiladi.
Insert Field uskunasi bilan, hujjat maketini har xil boshqa

usullarda oʻzgartirish imkoniyati beriladi. (13.07-rasmga
qarang).
Field ? X
Please choose a field Field properties
Categories: Click the button below to set advanced field options
(All)
(All) Formula…
Date and Time
Document Automation
Document Information
Equations and Formulas
Index and Tables
Links and References
Mail Merge
Numbering
User Information
Autotext
AutoTextList
BarCode
Bibliography
BidiOutline
Citation
Comments
Compare
CreateDate
Database Preserve formatting during updates
Description:
Calculate the result of an expression
Field Codes OK Cancel

13.09-rasm. Building Blocks Organizer uskunasi orqali
13.07-rasm. Insert Field uskunasidan foydalanish. muqova sahifasini tanlash.
13-bob: Loyihalash
Agar muqova sahifasi uchun boshqa maket ishlatishni KALIT SOʻZ

istasangiz, berilgan variantlardan istaganingizni tanlang.
(13.10-rasmga qarang). Watermark: xirasizlashtirilgan (deyarli shaffof ko‘rinishdagi)
tasvir yoki matn boʻlib, undan hujjatda fon sifatida foydalanish
mumkin.
Sahifaga matn joylashtirish uchun WordArt

uskunasidan foydalanish. Qo‘shimcha imkoniyat
13.10-rasm. Building Blocks Organizer uskunasidan

tanlangan boshqa turdagi muqova sahifasining ko‘rinishi.
13.11-rasm. Sahifa maketini yaxshilash uchun WordArt

13.01-amaliy topshiriq uskunasidan foydalanish. 165
Building Blocks Organiser uskunasi yordamida koʻp WordArt (13.11-rasm) obyekti joylashtirilgandan so‘ng uni
sahifali hujjat yarating. Siz yaratayotgan hujjatda quyidagi turli tomonga harakatlantirish va sahifada xuddi tasvirlarni
qismlar mavjudligiga ishonch hosil qiling: boshqargandek boshqarish mumkin. Uni aylantirish yoki
akslantirish, hamda ehtiyojga ko‘ra istalgan maydon
• muqova sahifasi;
o‘lchamiga mos o‘zgartirish mumkin.
• oʻngdan tekislangan ismingiz aks etgan header
(ustlavha);
Hujjatga imzo maydonini kiritish. Qo‘shimcha
• markazdan tekislangan sahifa raqami aks etgan footer imkoniyat
(taglavha);
Hujjatlarga raqamli imzo qoʻyish odatiy talabga aylanib
• oʻrtadagi sahifalarning birida matnlarni bir necha bormoqda. Ayniqsa, tabiatni asrash gʻoyasi tufayli, chop
ustunga joylanishi; etilgan hujjatga ehtiyoj kamayib bormoqda. Raqamli imzo
• har bir sahifadagi ustlavha bir xil stilda joylanishi; qo‘yishning ikki usuli mavjud:
• sahifalarning biriga jadval joylanishi; • avvalroq tayyorlangan imzo tasvirini kiritish orqali;
• DRAFT deb atalgan barcha sahifani oʻrtasiga qoʻyilgan • imzoni onlayn tasdiqlash dastur paketidan kiritish orqali
watermarks (shaffof belgilar). (13.12-rasmga qarang).
X
Software package
Software package digital signatures combine the familiarity of a paper signing experience with the convenience of a digital format. While the feature provides users with the
ability to verify a document’s integrity, evidentiary laws may vary by jurisdiction. Microsoft thus cannot warrant a digital signature’s legal enforceability. The third-party
digital signature service providers availability from the Office marketplace may offer other levels of digital signature assurance.
Don’t show the message again
Signature Services from the Software package OK
13.12-rasm. Hujjatga imzo maydonini kiritish uchun dastur paketidan foydalanish.

Onlayn xizmatdan foydalanib, imzoingizni raqamlashtiring. Add Signature Services uskunasi yordamida mavjud
xizmatlardan birini tanlaysiz. (13.13-rasmga qarang).
13.13-rasm. Add Signature Services uskunasidan foydalanish.
Avval boshqa hujjatda saqlangan biror matnni hujjatga

kiritmoqchi boʻlsangiz, Text from File parametrini tanlang
Nima uchun Microsoft oʻzining raqamli imzoni kiritish (13.15-rasmga qarang).
uskunasi yordamida shaxs imzosining haqiqiyligini
kafolatlay olmaydi? Ushbu jarayonda raqamli imzo bilan
bog‘liq qanday muammolar mavjud?
166 Boshqalar raqamli imzodan foydalanish qanchalik xavfsiz

deb hisoblashini bilish uchun qisqa soʻrovnoma oʻtkazing.
Soʻrovnoma natijalarini muhokama qiling.
Hujjatga obyekt kiritish 13.15-rasm. Joriy hujjatga boshqa hujjatdan matn kiritish.
Obyekt deganda, avval saqlangan grafik, diagramma, tasvir,
taqdimot va shu kabi fayllar nazarda tutiladi (13.14-rasmga
qarang). Ulardan foydalanish vaqt tejaydi, chunki ularni 13.03-amaliy topshiriq
nusxalash va joylash amalini bajarish koʻp vaqt talab etadi.
a Imzolar haqida oʻtkazilgan soʻrovnoma natijalarini aks
Object ? X ettiruvchi grafik yoki diagramma shaklidagi hisobotni
yarating.
Create New Create from File
Object type: b Ushbu hisobot natijalarini tushuntirish uchun

Adobe Photoshop Image 12 foydalaniladigan taqdimotni ham qoʻshing.
Bitmap Image
Encapsulated Postscript
Microsoft Equation 3.0 c Hujjatdagi muvofiq joyga rastrli tasvir kiriting.
Microsoft Graph Chart
Microsoft Office Excel 97-2003 Worksheet
Microsoft Office Excel Binary Worksheet
Microsoft Office Excel Chart Display as icon
Result
Inserts a new Adobe Acrobat Document object
into your document.
Raqamli ma’lumot kiritish
Jadval va ma’lumotlar bazasi hujjatlarida ma’lumot turiga
qarab raqamlar turli formatda ifodalanadi. Ayrim raqamlar
valyuta, sana va vaqt, butun va haqiqiy son, foiz, harorat
OK Cancel darajasi yoki matematik qiymat formatida boʻlishi talab etiladi.
Bunday raqamli ma’lumot turini kiritish uchun klaviaturadan
13.14-rasm. Hujjatga kiritilishi mumkin boʻlgan obyektlar. foydalanish mumkin, biroq bu insonni charchatishi ehtimoli
13-bob: Loyihalash
bor. Agar ma’lumot muayyan turdagi raqam ko‘rinishida Scientific formati raqamlarni “standart shaklda” aks ettiradi
kiritilishi kerak bo‘lsa, u avval formatlanadi. Aksariyat (xuddi oʻn sonining koʻpaytmasi kabi ifodalaydi).
dasturlarda avtomatik funksiyalardan foydalanib, ushbu
jarayonni tez amalga oshirish imkoni bor. 13.04-amaliy topshiriq
13.16-rasmda turli raqamli ma’lumot formatlari aks ettirilgan.
a Kompakt diskdagi “Asset 13.01.xlsx” faylida koʻzda
tutilgan “Template” jadvalini elektron jadval dasturida
oching.
b Quyidagi har bir ustlavha ustunida joylashgan kataklar
uchun mos ravishda raqamli ma’lumot formatini kiriting.
Hours, Pay Rate, Total Weekly Pay, Tax, Net Pay.
c Quyidagi yorliqlarning har biriga aloqador qiymatlar
uchun raqam formatlarini taklif eting: Totals, Average,
Tax Rate
Matn va raqamli ma’lumotlarni boshqarishga oid

tahrirlash usullari
Matn va raqamli ma’lumotlar uchun foydalaniladigan usullarga
rang bilan ajratib koʻrsatish, oʻchirish, koʻchirish, kesish,
nusxalash va joylash, “drag and drop” usulidan foydalanish
kiradi. Hujjatning biror qismini tahrirlashdan avval har doim
uni belgilash talab etiladi. Buni kursorni matn boshiga qoʻyib,
sichqonchaning chap tugmasini yoki sensorli panelni bosgan
holda, uni oʻzgartirmoqchi bo‘lgan matnning oxirigacha tortish 167
orqali amalga oshirish mumkin. Matn belgilanganligini uning
13.16-rasm. Elektron jadval dasturidagi raqamli ma’lumot fonidagi o‘zgarish bildiradi. So‘ngra uni oʻchirish, koʻchirish,
kesish, nusxalash, joylash yoki “drag and drop” usulidan
formatlari.
foydalanib ko‘chirish imkoni tug‘iladi.
General bandi orqali kiritilgan raqam mazmunini ko‘rsatish Agar matnni shunchaki boshqa rang bilan ajratib koʻrsatishni
uchun hech qanday belgini kiritish talab qilinmaydi. Bu raqam istasangiz, ajratib ko‘rsatish buyrug‘idan foydalaning
oldidagi nollar ishchi varaqda koʻrinmaydi. (13.17-rasmga qarang).
Numbers bandi orqali kiritilgan ma’lumot oʻnli son

ko‘rinishida saqlanadi. Bu raqam oldidagi nollar ishchi varaqda
koʻrinmaydi.
Agar raqam oldida, masalan xuddi telefon raqamlarini terish
singari, nol bilan boshlanishini istasangiz, raqamni Text
shaklida formatlang.
Currency formatida aksar mamlakatlarning valyutasiga
oid belgilar berilgan boʻlib, ular pens yoki sent kabi kichik
miqdorni aks ettirish uchun odatda qoldiq songa ega.
Uzun va qisqa sana formati muayyan hujjat turiga qarab 13.17-rasm. Rang bilan ajratib ko‘rsatish buyrug‘idan
ishlatiladi. Shuningdek, Time bandida talabga qarab soat, foydalanish.
daqiqa va soniyani ifodalaydigan format mavjud.
Matn o‘chirilgach ekrandan (va hujjatdan) yoʻqoladi. U odatda
Foiz belgisi (%) har bir son foiz sifatida formatlangandan keyin Clipboard, yaʼni vaqtincha xotiraga o‘tkaziladi va zarur
paydo boʻladi. paytda uni tiklash (joylash) mumkin. Ammo bu galdagi matn
oʻchirilguncha saqlanib turadi. Shuningdek, Undo yoki Redo
Slash (/) belgisi bilan ajratilgan ikkita raqam kiritilganda, kasr
tugmalari yordamida qayta tiklanishi mumkin. (13.18-rasmga
sonlar paydo boʻladi, chunki aksariyat kasr sonlarni toʻgʻridan-
qarang).
toʻgʻri kiritish imkonsiz.
a
File Home Insert
Copy
Paste
Format Paint
Clipboard
13.18-rasm. Undo yoki Redo tugmalaridan foydalanish.
Agar matn yoki raqamli ma’lumotni hujjatning bir joyidan

boshqa joyiga yoki boshqa hujjatga koʻchirmoqchi boʻlsangiz,
uni asl hujjatdan olib tashlash uchun avval uni kesib olishingiz, b
shundan keyin kerakli maydonga joylab qoʻyishingiz talab
etiladi. Shunda u avvalgi joyidan olib tashlanib, u yerdan
butunlay o‘chadi. Matnni koʻchirish usuli nusxalash va joylash
usulidan farq qiladi, chunki oxirgi usulda asl nusxa oʻz oʻrnida
qoladi va nusxasi yangi joylangan qismda paydo boʻladi. Matn
yoki raqamli ma’lumotni koʻchirishga oid oʻxshash usullardan
biri drag and drop usuli deb atalib, unda matn yoki raqamlar
avval belgilanib olinadi, keyin bir joydan boshqa joyga sudrab
oʻtkaziladi. Bunda sudrab oʻtkazilgan matn yoki raqam avvalgi
joyida butunlay ko‘chadi.
13.20-rasm. (a) Screenshot Clipping vositasidan
foydalanish. (b) Hosil boʻlgan tasvir.
Turli manbalardan hujjatga obyektlarni
168 joylashtirish
Boshqa fayldan rasm yoki matnni joylashtirish amalini qismidagi vazifalar paneli ham skrinshotda aks etganini
tanlaganingizda, ular olinadigan manbani tanlashingiz payqaysiz. Skrinshot atrofidagi kulrang sohalar kerak emas,
so‘raladi. (13.19-rasmga qarang). shuningdek, oʻng tarafdagi boʻsh sahifaga ham ehtiyoj yoʻq.
Skrinshot deganda, PrtScr tugmasini bosish orqali kompyuter Bundan tashqari, skrinshotning chap tarafidagi matn juda
ekranidan suratga olingan tasvir tushuniladi. Koʻpincha kichik boʻlgani uchun aniq koʻrinmayapti, demak, uni tiniqroq
faqat kerakli qismlarni ajratib koʻrsatish uchun skrinshotlarni qilish uchun tasvir oʻlchamini oʻzgartirish maqsadga muvofiq.
qirqish talab etiladi. 13.20-rasmda hatto ekran pastki (13.20(b)-rasmga qarang).
Screenshot Clipping vositasi skrinshotning faqat zarur
qismini kiritish imkonini beradi.
Elektron jadvalni chiqarib olish

Elektron jadvalni chiqarib olish – bu nusxa koʻchirish
natijasi boʻlib, masalan, bir jadvaldagi ma’lumotlar ustunini
boshqa varaq yoki kitobga koʻchirishni anglatadi. Elektron
jadvallarda muayyan qismlarni boshqa hujjatlarga joylash
uchun VLOOKUP funksiyasi bor. Ammo, quyidagi amaliyotda
elektron jadvalning bir qismidan ma’lumotlarni boshqa
varaq yoki elektron jadvalga koʻchirish uchun boshqa usul
ishlatilgan.
13.19-rasm. Tasvirni Pictures papkasidan hujjatga joylashtirish.

13-bob: Loyihalash
practical task • “Wages 1” ishchi varagʻiga qaytib, ajratib olinadigan

a Kompakt diskda “Asset 13.01.xlsx” nomli elektron ma’lumotlar diapazonini belgilang va, List range
jadvalni oching va 45 soat ishlagan shaxsga oid buyrug‘ini tanlang;
ma’lumotlarni chiqarib olish uchun berilgan • Criteria Range parametrida A1:H2 buyrugʻini
koʻrsatmalarga rioya qiling. Ma’lumotni boshqa ishchi tanlang (13.22-rasmga qarang).
varaqqa joylashtirish:
• Hours, Pay Rate, Total Weekly Pay, Tax va
Net Pay kabi maydonni eng yuqori qatordagi
“Wages 1” varagʻidan chiqarib olingan ma’lumotlar
joylanadigan yangi varaqqa koʻchiring; 13.22-rasm. Yangi varaqda mezon diapazonini tanlash.
• Yangi varaqdagi Hours ustuniga 45 sonini kiriting;
• Copy To katakchasida chiqarib olingan elektron
• Shundan keyin uskunalar panelidan Data va Filter
jadvalning natijalari aks etadigan joyni yozing;
buyrug‘ini tanlang;
• Chiqarib olingan elektron jadvalni yangi varaqqa
• Advanced Filter va Copy to another location
joylash natijasini ekranga chiqarish uchun OK
tugmasini tanlang (13.21-rasmiga qarang).
tugmasini bosing (13.23-rasmga qarang).
169
13.23-rasm. Advanced Filter vositasidan foydalanib, bir

varaqdan ma’lumotlarni chiqarib, boshqasiga joylashning
natijalari.
13.21-rasm. Ma’lumotni elektron jadvaldagi bir ishchi

varaqdan boshqasiga koʻchirish uchun Copy to another
location uskunasidan foydalanish.
odatda shu usuldan foydalanadilar. Bu usul yordamida filtrni

toraytirish va barcha ma’lumotda mazkur filtrning natijalarini
Elektron jadvalning bir qismidagi ma’lumotni boshqa koʻrish imkoniyati mavjud.
varaqqa joylashtirishga oid bir necha usullarni muhokama
qiling. Ma’lumotlar bazasini ajratib olish
Ma’lumotlar bazasini ajratib olish deganda ma’lumotga
kelgusida ishlov berish va loyihalash maqsadida boshqa joyga
Shuni yodda tutish kerakki, elektron jadvaldagi ma’lumotni joylashtirish uchun maʼlumotlar ichidan qidirish nazarda
alohida ajratib olish, ushbu ma’lumotni nusxalash va joylash tutiladi.
amali bilan bir xil emas. Bu muayyan ma’lumot uchun filtrlash
amali, nusxalash va joylash esa xuddi shunday filtrning Hujjatga rasmlar kolleksiyasini joylashtirish
elektron jadval yoki kitobga nisbatan natijasidir. Clip Art uskunasi orqali yirk tasvirlar kolleksiyasi asqotadi.
Auditorlar juda yirik ma’lumotlar toʻplamiga duch kelganda, Ko‘p sonli tasvir va fotosuratlarga kirish uchun kolleksiyadan
tekshiruv maqsadlarida maʼlumotlarni taqqoslash uchun oʻzingiz izlamoqchi boʻlgan kerakli tasvirga oid kalit soʻzlardan
foydalanishingiz kerak. Masalan, agar kalit soʻz maydoniga
“people” deb yozsangiz, 13.24-rasmda aks etgan natijani mumkin. Bu variantlarning farqi shundaki, odatiy Prt Sc
olasiz. buyrugʻi butun ekranni, jumladan, ayni paytda ochiq, ammo
ishlatilmayotgan barcha oynalarni ham tasvirga oladi, Alt +
Prt Sc buyurugʻi esa faqat hozirda ochilgan ekranni skrinshot
qiladi.
Hujjatga grafik kiritish

Grafik yoki diagramma odatda elektron jadvalda yaratiladi.
Ammo grafik va diagrammalar hisobot, taqdimot va reklama
materialiga kiritilsa, foydadan holi boʻlmaydi. Bu ishni bir
nechta usul orqali amalga oshirish mumkin:
• nusxalash va joylash;
• obyekt sifatida kiritish;
• avvalroq yaratilgan elektron jadvaldan grafikni bevosita
kiritish.
Yuqorida keltirilgan variant natijasi 13.26-rasmda aks etgan
13.24-rasm. Clip Art qidiruv maydonida yozilgan “people” boʻlib, kiritilgan grafik elektron jadvaldagi ma’lumot asosida
kalit soʻzi uchun hosil qilingan natija. yaratilgan (13.27-rasmga qarang).
Preview/Properties ? X
Name: j0186348.wmf
Type: WMF File
Resolution: 187 (w) X 262 (h) pixels
Size: 7 KB
Created: 11/13/1998 9:10:36 PM
Orientation: Portrait
170 Open with: Paint
Keywords:
businesses
businesswomen
females
persons
women
Caption:
≥ Refresh ≥ Edit Keywords…
13.25-rasm. Rasm xususiyatini aks ettirish. 13.26-rasm. Obyekt sifatida kiritilgan grafik.
Rasm xususiyati haqidagi ma’lumot uning o‘lchami, fayl

turi, joyi va hatto kim tomonidan yaratilgani hamda qachon
tahrirlangani kabi maʼlumotlar talab qilinganda as qotadi
Shu bilan birga, Alt + Prt Sc tugmalarini bir vaqtda bosish,
odatiy Prt Sc tasvirning chekka qismlarini qirqish paytida
foydali hisoblanib, bir muncha vaqtingizni ham tejashi
13.27-rasm. Grafik hosil qilingan elektron jadval.

13-bob: Loyihalash
Muayyan qator va ustunga ega jadval yaratish jadvalni ham formatlay olasiz. Masalan, hoshiyalarni
Agar hujjatga jadval kiritmoqchi boʻlsangiz va nechta qator o‘zgartirish uchun, yuqori chap burchakda joylashgan butun
hamda ustun zarurligini bilsangiz, Insert table uskunasi kerak jadvalning tutqichida oʻng tugmani bosing va mavjud variantlar
bo‘ladi. (13.28-rasm). Shundan so‘ng, jadvaldagi maʼlumotlar ichidan oʻz tanlovingizni tanlang.
va uning formatini oʻzgartirish uchun jadvalning xususiyatlarini
oʻrganib chiqasiz. (13.29-rasmga qarang). Borders and Shading ? X
Borders Page Border Shading
Setting: Style: Preview

Click on diagram below or use
None buttons to apply borders
Box
All
Color:
Grid
Width:
Custom ¾ pt
Apply to:
Table
Options…
Horizontal Line… OK Cancel
13.30-rasm. Jadval hoshiyalarini formatlash.
Jadvaldagi maʼlumotni formatlash uchun avval ularni

13.28-rasm. Insert Table vositasidan foydalanish.
belgilashingiz, shundan keyin matn va raqamli ma’lumotlarni
171
xuddi boshqa dasturda bajariladigan usulda formatlashingiz
kerak.
Jadvalga obyekt kiritish

Obyektlarni jadvalga xuddi boshqa dasturda bajariladigan
usulda kiritsa bo‘ladi. Yagona farq shundaki, obyektning
oʻlchamini keskin oʻzgartirish yoki jadvaldagi katakka moslash
uchun ustunning oʻlchamini ehtimoli tug‘iladi. Ayrim holatda
ikki yoki unda ortiq kataklarni birlashtirish talab etiladi. Bu
kataklarni birlashtirish deb ataladi. Ikki ikki yoki undan
ortiq katakni birlashtirish kerak boʻlsa, avval ushbu kataklarni
belgilab, keyin oʻng tugmani bosib, Merge variantini tanlanadi.
13.29-rasm. Jadval va undagi maʼlumotlarni formatlash
uchun xossalarni o‘zgartirish.
Jadval, grafika yoki tasvir atrofiga matn kiritish
Jadval, grafika yoki tasvir atrofiga matn kiritilganda, dastur
jadvalni tasvir sifatida koʻradi. Jadval atrofiga matn xuddi
Elektron jadval formula va funksiya ishlatiladigan jadval turi
tasvir atrofiga kiritilgan usulda joylanadi. Bu jarayon 12-bobda
hisoblanadi. Elektron jadval kataklari har xil rangdagi fon,
batafsil tushuntirilgan.
shrift turi va oʻlchami, rang, qalinlik, qiyalik va boshqalarni aks
ettirishda qo‘llanadi. Shunga qaramay, boshqa dasturlardagi
jadvaldan farqli ravishda, ularda formula va funksiyadan Ma’lumotlar bazasi qismini hujjatga
foydalanish imkoniyati koʻzda tutilmagan, ammo elektron joylashtirish
jadvalingizdan olingan skrinshot va tasvirlarni boshqa
Obyektlarni hujjatga joylashtirishning bir qator usullari mavjud
hujjatlarga kiritishingiz mumkin. Agar elektron jadvalda
(11.01-bobga qarang).
boshqa dasturda jadvalni yaratgan boʻlsangiz, unda mazkur
Quyida buning ikki xil namunasi keltirilgan: Microsoft Office sahifaga kiritgan boʻlsangiz, u barcha sahifalarda avtomatik
ma’lumotlar bazasidan parchani elektron jadvalga import tarzda paydo boʻladi. Bajariladigan amallar quyidagicha:
qilish va Microsoft Word dasturiga eksport qilish.
1 Hujjatni oching.
Elektron jadvalga import qilish:
2 Insert menyusiga oʻting va Page number uskunasini
• Import qilinadigan ma’lumot kiritiladigan jadvalni oching
tanlang.
va kerakli katakni tanlang;
3 Bottom of Page yoki foydalanuvchining talabiga mos
• Data menyusini belgilang va .prn, .txt va .csv kabi fayl
variantni tanlang.
turlarini import qilish uchun from text buyrugʻini tanlang.
Import qilinadigan faylni qidiring, topib, tanlang tanlang 4 Birinchi raqam sahifaga kiritilganini ko‘rishingiz bilan –
va “Import” tugmasini bosing. Text Import Wizard paydo ismingiz yoki boshqa ismni yozish uchun kursorni kerakli
boʻlib, maʼlumotni import qilish jarayonida yordam beradi; joyga siljiting va ismingizni u yerda yozing.
• Avval Delimited buyrugʻini tanlab, shundan keyin har bir 5 Sahifaning yuqori oʻng tomonida joylashgan Close the
maydonni ajratish uchun ishlatiladigan belgini (asosan Header and Footer buyrugʻi yordamida oynani yoping.
vergul ishlatiladi) tanlang; Xuddi shu usul yordamida header va footer maydonlariga
• Endi har bitta ustun uchun format tanlanadi. Maʼlumotga “sana va vaqt” kabi boshqa avtomatik ma’lumotni kiritishingiz
razm solish oynasidan ustun ustlavhasini tanlang, keyin mumkin.
esa ustunni formatlash parametridan ma’lumot turini
belgilang;
13.02 Header va Footer
• Har bitta ustun uchun ma’lumot turi tanlangach, Finish
tugmasini bosing. maydonlarini yaratish
Word dasturiga eksport qilish: Header va Footer maydonlari hujjatdagi ma’lumotlarga
• Navigatsiya Menyusida siz eksport qilishni istagan bevosita aloqador boʻlmagan, biroq muhim hisoblangan
172 obyektni tanlang. Jadval, so‘rov, forma yoki hisobotni muallif ismi, nashr sanasi, sahifa raqami, ustlavha kabi
eksport qilish mumkin; ma’lumotlarni aks ettirish uchun as qotadi. Header va
footer maydonlarida ma’lumotlar xira matn koʻrinishida
• Ma’lumotlar bazasida, agar faqat jadval, so‘rov yoki paydo boʻlib, sahifaning yuqorisida (header) va/yoki pastida
formaning bir parchasini eksport qilishni istasangiz, (footer) joylashadi. Header va footer maydonlari avtomatik
obyektni oching va faqat kerakli izohlarni tanlang; ma’lumotni ham oʻz ichiga olishi mumkin. Bu esa kerakli
• Export guruhida External Data parametrini tanlang, ma’lumotni bir marta koʻrsatish yetarli deganidir. Masalan,
Word dasturini bosing (ma’lumotlar bazasi ochiq holatda sahifa raqamlari yangi sahifa boshlanganda avtomatik
bo‘lishi kerak); yangilanadi va kiritiladi. Qolgan foydali jihatlari shundaki, har
bitta sahifaga ismingiz yoki ustlavhani kiritishingizga hojat
• Eksport oynasiga kerakli fayl (Word) nomini kiriting;
yoʻq, ularni faqat birinchi sahifaga kiritsangiz, hujjatning
• Agar eksport qilish amalini boshlashdan oldin kerakli qolgan sahifalariga avtomatik toʻldiriladi.
izohlarni tanlagan boʻlsangiz, Export only the selected
records katagini tanlang. Ammo barcha izohlarni eksport
qilishni istasangiz, katakni belgisiz qoldiring;
Header va Footer maydonlaridan elektron
jadval dasturida foydalanish
• OK tugmasini bosing. Elektron jadvalning ustki va pastki kolontitulni kiritishga
xizmat qiluvchi interfeysi standart Office toʻplamidagi
Header va footer maydonlariga avtomatik dasturdan biroz farq qiladi (13.31-rasmga qarang).
ma’lumot kiritish
Header va footer’ga kiritiladigan ayrim ma’lumotlar avtomatik
guruhlanishi mumkin, chunki ular bir marta sahifaga
kiritilgandan keyin, qolganiga avtomatik qoʻshiladi (masalan
birinchi sahifa raqami kiritilgach, qolgan sahifalarning raqami
avtomatik kiritiladi). Bundan tashqari, agar ismingizni birinchi
13-bob: Loyihalash
KALIT SOʻZLAR
13.06 - amaliy topshiriq
Automatlashgan obyektlar: sahifa yangilanganda avtomatik
yangilanadigan obyektlar. Bunga sana va vaqt, sahifani a Yangi elektron jadval yarating va birinchi uchta varaqni
raqamlash kabilar misol bo‘ladi. qayta nomlang: Income (Daromad), Expenses (Xarajat),
Profit (Foyda);
Interfeys: hujjat bilan ishlayotgan vaqtda qo‘llash mumkin
bo‘lgan ikonka va linklar aks ettirilgan dastur oynasining b Bu varaqlarning har bittasi uchun mos ustlavhani oʻz
koʻrinishi, shuningdek, qurilmadan foydalanish tugmalaridan ichiga olgan header maydonini yarating;
iborat, old qismida joylashgan panel ham kiradi.
c Headerdagi maʼlumot matni uchun qalin, Comic San,
14 oʻlchamli, qizil rangli va markazdan tekislangan
shriftni tanlang;
d Ismingiz va familiyangizni oʻz ichiga olgan footer
maydonini yarating. U qora rangdagi, Arial, 12 oʻlchamli
va oʻng tarafdan tekislangan shriftda boʻlishi uchun
formatlang.
Header va footer maydonlari bilan ishlash jarayonida

ehtimoliy muammolar nimada? Qaysi ma’lumotni ularga
kiritish maqsadga muvofiq emas? Buning uchun boshqa
muqobil funksiya mavjudmi? Muhokama qiling.
13.07-amaliy topshiriq 173
Hozir siz xalqaro maktab kengashiga taqdim etilishi

kutilayotgan hujjatni tahrirlash arafasidasiz. Kompakt
13.31-rasm. Elektron jadval dasturidagi header maydonining
diskda “Asset 13.03.docx” nomli faylni oching va undagi
interfeysi.
koʻrsatmalarga rioya qiling.
Bu holatda, siz header maydoni uchun mavjud ro‘yxatdagi

ma’lumotlardan tanlasangiz bo‘ladi. Ayrim variantlarda faqat
sahifa raqami mavjud boʻlsa, boshqasida ham sahifa raqami, KALIT SOʻZLAR
ham ustlavha koʻzda tutilgan bo‘ladi. Chunki elektron jadval
Sans-serif shrifti: belgi oxiridagi har qanday qoʻshimcha yoki
varaq raqami va nomini ham oʻz ichiga olishi mumkin.
“bezak”lardan holi shrift turi.
Header va footer maydonidagi maʼlumotlarni

tekislash
Header and Footer uskunasi ochilgach, undagi maʼlumotlarni
xuddi boshqa dasturdagi ma’lumotlar kabi qayta ishlash
mumkin.
Xulosa
● Professional standartlarga mos keluvchi hujjatni yaratish uchun avval uning loyihasini ishlab chiqish muhim hisoblanadi.
● Turli dasturlarda matn va raqamli ma’lumotlarni kiritish uchun bir-biridan ozgina farqlanuvchi usullar qo‘llanadi.
● Matnni nusxalash va nusxasini joylashtirish hamda koʻchirish amali orasidagi farq shundaki, nusxalash va joylashtirish amalida
matn nusxalanib, boshqa maydonga joylashtirilgandan keyin ham oʻz oʻrnida qolaveradi, ammo matnni koʻchirish amalida matn bir
joydan boshqa joyga koʻchirilgach, avvalgi oʻrnida ortiq qolmaydi.
● Hujjatlarga obyektlarni joylashtirish, undagi maketning barqarorligini yaxshilaydi, toʻgʻri obyektni ishlatish va kerakli maydonga
joylashtirish uchun maqbul stillardan foydalanish, shubhasiz, auditoriyaga salmoqli taʼsir oʻtkazishga yordam beradi.
● Aksariyat dasturlarda formatlash usullari deyarli bir xil.
● Header va footer maydonlaridan foydalanish orqali hujjatdagi ma’lumotlarga aloqador boʻlmagan, biroq namoyish uchun muhim
ma’lumotlarni kiritish mumkin.
174
14-bob: Stillar
14-bob:
Stillar 175
Taʼlim maqsadlari
■ korporativ stil maqsadi va tayyorlangan ishning unga muvofiqligi;
■ taqdimotning muvofiqligini taʼminlash uchun stillar haqida bilib olasiz.
14- bob haqida umumiy maʼlumot O‘ziga xos stillarning ishlatilishi korporativ brend gʻoyasi
bilan ham bogʻliq hisoblanadi. Agar muayyan kompaniyaning
Urf bo‘lgan kiyim, chiroyli avtomobil va zamonaviy uy kabi hujjatlarida unga tegishli logotip yoki o‘ziga xos stil boʻlmasa,
turmushning har bir jabhasida turli stillar ko‘zga tashlanadi. hatto ular sizga yoqqan narsa yaratgan boʻlsa-da, ularni
Xoʻsh, biror narsaning stilga ega ekanligini qanday bilish payqamay qolishingiz va ular haqidagi maʼlumotlarni
mumkin? Odatda biror narsadagi rang, shakl va ayrim tanishlaringiz bilan bo‘lisholmaysiz. Kompaniyani biror usul
elementlarni o‘zaro mos tushishi “stilga ega” deb qabul orqali tanish imkoniyati ular haqidagi fikrning shakllanishiga
qilinadi. Misol uchun, maktab binosini olsak, uni boshqa yordam beradi. Reklamada biror kompaniyaga xos stilga
maktablardan farqlaydigan oʻziga xos ranglar mavjudligini koʻzingiz qanchalik koʻp tushsa, unga oid maʼlumotlarni
payqash mumkin. Ular logotip va shioriga ega bo‘lishi kerak. shunchalik koʻp eslab qolasiz hamda ushbu kompaniyaning
Barcha ish yuritish materiallari hamda onlayn muloqot mahsulot va xizmatlaridan faoliyati yaxshi yoritilmagan
elementlarida ushbu belgilardan foydalanilganda, materiallar boshqa kompaniyaga qaraganda (bundan yaxshi emas,
yagona stilda ega ekanligi koʻrinadi. Shrift turi, rangi va fon ammo teng darajada boʻlgan) foydalanishingiz ehtimoli
kabi xususiyatlar elektron pochta, veb-sayt, blog singari oshadi.
kompaniyaning barcha elektron muloqotlarida, shuningdek,
xat, hisob varaqlarida, flayer hamda broshyuralarda ham bir xil
boʻlishi lozim. KALIT SOʻZLAR
izchil stil: kompaniya hujjatlarida “bir xillik”ni hosil qiladigan,

14.01 Korporativ brend va unga korporativ hujjatlarda ishlatiladigan elementlar.
Korporativ brend: biror kompaniya yoki tashkilot
xos stil ishlatadigan reklama stilni ommalashtirish, targʻib qilish.
Odamlar stilni qancha koʻp koʻrsa, shunchalik ushbu
Korporativ brend deganda kompaniya yoki tashkilotni
kompaniya yoki tashkilot bilan bogʻlanadi.
imkon qadar katta omma, xususan auditoriya ichida namoish
hamda targʻib etish tushuniladi. Bunday koʻrinish odatda Bir xil stil: barcha hujjatlarda bir xil rang va logotip holati
aks etgan, bir xil tasvirlar va boshqa elementlardan iborat
176 kompaniyaning barcha hujjatlari va onlayn materiallarida
kompaniyaning ishchi materiallaridagi stil.
muayyan unga izchil stil dan foydalanish orqali taʼminlanadi.
Koprorativ brendga xos stil aslida uni yaratishda ishlatilgan
ranglar, tasvirlar (logotip), shakl va boshqa elementlar orqali
bir kompaniyani boshqasidan farqlashga yordam beradigan 14.01-SAVOL
yagona stildir.
a Barcha hujjatlarda bir xil stildan foydalanish nega
Odatiy bosma korporativ hujjatlarga korxona varaqasi, faks zarurligini tushuntiring.
shablonlari, turli formalar, hisob varaqlari, cheklar va sotuv
b Xatboshi belgisi nimani bildiradi?
kvitansiyalari kabilar kiradi. Shuningdek, aniq bir tashkilot
yoki kompaniyaga tegishli stillar ham mavjud. Odatiy onlayn c Nima uchun korporativ brend muhim?
hujjatlarga veb-saytlar, elektron pochta sahifalarining
shablonlari, formalar va shu kabi hujjatlar misoldir. Tashkilot
turiga qarab, veb-sahifalar ham boʻlishi mumkin. Masalan,
taʼlim muassasasi sahifasida onlayn test yoki savolnoma,
14.02 Korporativ stilga mos
ro‘yxatdan o‘tish formasi, forum va blog boʻlishi mumkin. hujjatlar tayyorlash
Faks hujjatlari kabi bosma hujjatlar, xuddi shu vazifani
Bu boʻlimni yaxshi tushunish uchun bir nechta amaliy
yanada samarali bajara oladigan onlayn ko’rinishlari paydo
topshiriqlarni bajarish talab etiladi.
boʻlayotgani bois tez orada oʻtmishda qoladi.
14-bob: Stillar
Tasavvur qiling, siz yangi fastfud ovqatlanish joyining Asosiy slaydda stil yaratish uchun kerakli elementlarni
marketing mutaxassisisiz va yangi olingan ishchilar uchun berilgan tartibda joylang. Stilni asosiy slayddan
oʻquv taqdimotini yaratishingiz lozim. Taqdimot yaratishni boshqa barcha qoʻshimcha slaydlarga qoʻllamoqchi
boshlashdan oldin ushbu fayl uchun master slaydni boʻlsangiz, View menyusiga oʻting va Slide Master
tayyorlash kerak. bandini tanlang. Sarlavha, taglavha kabi slaydning har
Taqdimot dasturida toʻrtta slayddan iborat yangi taqdimot bir qismida ishlatiladigan shrift turini tanlang, logotip va
faylini yarating. Master slayd tagida joylashgan bir nechta boshqa elementlarning joyini aniqlang. Shundan keyin,
qoʻshimcha slaydlarga koʻzingiz tushadi. Bu master slayd Close Master View tugmasini bosing. Bu stilni saqlab,
taqdimotda ishlatilishi uchun har xil slayd turlariga xos 14.03-rasmda koʻrsatilgandek uni barcha qoʻshimcha
maketdan iborat shablondir. slaydlarga qoʻllab chiqadi.
14.03-rasm. Master slayddagi dizayn boshqa barcha

qoʻshimcha slaydlarga avtomatik qoʻllanilishi.
Tashkilotning xos stiliga mos kelish uchun master slaydning 177

14.01. Asosiy slaydni yaratish. foniga rang qoʻllang (14.04-rasm)
Avval qoʻshimcha slaydlarda qo‘llaniladigan shablonni
tanlash zarur. Shundan keyin tayyor logotip, shior, tasvir
va boshqa tegishli elementlarni qoʻllagan holda barcha
slaydlarda aks etadigan stil yaratish talab etiladi (14.01-
rasm).
14.04-rasm. Master slayddagi fon ranglari.
Slaydlarni tahrirlash ekraniga oʻtish uchun Master View

menyusini yoping
14.02-rasm. Asosiy slayd va qoʻshimcha slaydlar.
Asosiy slayd logotip, tasvir va boshqa tayyor elementdan

foydalangan holda tayyorlanishi kerak (14.02-rasm).
Taqdimotni tayyorlash uchun yangi slaydlarni tanlash Slayd maketining yuqorisidagi boʻlim master slaydni
paytida, master slayd dizayni barcha slayd maketlarida yaratish paytida tanlangan qoʻshimcha slaydlardan tashkil
paydo boʻlishini koʻrasiz (14.05-rasm). topadi. Shablonlar roʻyxatidan tanlangan shablon yaratilgan
master slayd bilan bir xil stilda boʻladi.
Slayd maketining quyi qismi master slayddan boshqa
barcha dizayn shablonlarini oʻz ichiga oladi. Eʼtibor bering,
bu slaydlar ham master slaydni yaratish vaqtida tanlangan
fon rangi bilan bir xil. Agar fon rangi boshqacha boʻlishini
istasangiz, uni fon xususiyatlarida o‘zgartiring.
14.05-rasm. Yangi slayd kiritish.
KALIT SOʻZLAR Muayyan stil barcha sahifalarga, joriy sahifaga yoki

asosiy sahifaga qanday qoʻllanishini koʻrish uchun kompakt
Master slaydni: taqdimotdagi barcha slaydlarda
qo‘llanadigan dizaynni yaratishga xizmat qiladigan asosiy diskdagi “Asset 14.01.pub” faylini oching. Header va footer
slayd. maydonini qo‘shing; ular sana va vaqt, sahifa raqamlari yoki
Shior: kompaniya yoki tashkilotni tanitadigan ibora yoki shunchaki vaqtni ko‘rsatish buyruqlarini oʻz ichiga oladi
178
soʻzlar yigʻindisi (gap boʻlishi shart emas). (14.07-rasm).
Shunga oʻxshab, veb-sahifalar uchun bir xil stil yaratish

paytida, osonlik bilan shablonda stil hosil qilgan holda, barcha
sahifalarda aks etadigan yagona stilni taʼminlash uchun CSS
shablonlardan foydalanish mumkin. Veb-sahifalarga oid
muayyan stilni yaratish uchun CSS shablondan foydalanish
mavzusi veb-sayt yaratish haqidagi 21-bobda yoritilgan.
DTP dasturida zarur holatlarda ikkita asosiy sahifa yaratish
mumkin (14.06-rasmga qarang).
14.07-rasm. DTP asosiy sahifasining header va footer

maydoniga boshqa elementlarni kiritish.
14.03 Sahifa/slayd uchun bir xil

maketni taʼminlash.
Asosiy sahifa va shablonlardan foydalanish orqali hujjatdagi
14.06-rasm. DTP dasturida ikkita asosiy sahifa yaratish.
barcha sahifalarning bir xil bo‘lishi ta’minlanadi. Bu hujjatdagi
14-bob: Stillar
shrift turi, matnning tekislanishi, ustunlar oraligʻi, boʻsh Kursiv va bezakli shriftlar biroz urfdan qolgan va noodatiy
maydon hamda satrlararo oraliq, abzatsdan oldingi va koʻrinishga ega. Odatda taklifnoma, tabriknomalar yoki veb-
keyingi oraliqni har bir hujjatda bir xil boʻlishini anglatadi. saytning ayrim qismlarida ishlatiladi. Ekranda ularni oʻqish
Hujjatning har bir sahifasidagi maket va stilni oʻzgartirish biroz qiyinroq.
orqali ham xuddi shu natijaga erishish mumkin, biroq matnni
Mac, PC kabi kompyuterlar turli birlamchi shriftlarga ega. Mac
avvalgi sahifaga moslab bir xil aniqlikda tekislash koʻp vaqt va
odatda Helvetica yoki Geneva shriftini ishlatsa, PC uchun
mehnatni talab etadi.
Arial yaxshi tanlov hisoblanadi. Verdana kabi yanada neytral
shriftlar ham Mac, ham PC uchun mos keladi.
Shrift turi
Har bir dasturda tanlov uchun bir qator shrift turi koʻzda Umuman olganda, har bir shrift ijobiy yoki salbiy eslatma
tutilgan. Odatda hujjatdagi har bir matn qismi uchun har xil sifatida xizmat qilgani bois, shrift turini har bir shaxs oʻz
kattalikdagi shrift o‘lchami zarur, baʼzan esa farqli rang, shrift didiga qarab tanlaydi. Aksariyat aksariyat mijozlaringiz
turi yoki oʻlchami kiritish talab etiladi. Matn protsessorida yoqtirmaydigan shriftni tanlash biznesingizga salbiy taʼsir
matnni tekislash uchun Outline buyrug‘idan foydalaning. ko‘rsatishi ehtimoli bor. Shrift tanlash reklama materiallarini
Stilning bir xilligini taʼminlash maqsadida qator, abzats uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular bosma yoki
hamda avvalgi va keyingi ustlavhalar oraligʻidagi boʻsh ekranga moʻljallanganiga qarab auditoriyada har xil hissiyotni
maydonni sozlash uchun shablondan, yoki formatlash uygʻotishi mumkin. Vizual jihatdan eʼtiborni tortadigan
stilning belgilanganiga ishonch hosil qilish uchun pleysxolder hujjatlarni yaratish tashkilotning kelgusi taqdiriga jiddiy taʼsir
(to‘ldiruvchi)lardan foydalaning. koʻrsatadi, shu sababli hammaga maʼqul shriftni tanlay bilish
nihoyatda muhim.
Har xil auditoriya uchun mos shrift turi
Turli odamlarga turli shrift yoqadi, chunki ular odamlar
oʻqiyotgan narsalarini qanday talqin qilishiga taʼsir etadi.
Shu asosda odamlar matnni oʻqish yoki oʻqimaslikni hal 179
qiladilar. Bu jarayondagi yagona muammo-bir insonga
yoqqan shrift boshqa insonga yoqmasligidadir. Ammo, 14.08-rasm. Serif va Sans-serif shrift.
koʻp foydalanuvchilar amal qiladigan umumiy amaliyotlar
mavjud bo‘lib, ularni qoʻllash odatda ijobiy natija beradi.
Serif turkumidagi shriftlar Sans-serif turkumidagi shriftlarga 14.02-SAVOL
nisbatan ancha qulay va chiroyli koʻrinadi, biroq Sans-serif
turkumidagi shriftlar tartibli, aniq va jiddiy qiyofasi tufayli Serif va Sans-serif shriftlarining farqi nimada?
ekranda eʼtiborni koʻproq jalb qiladi (14.08-rasmga qarang).
a Kompakt diskdan “Asset 14.06.docx” deb nomlangan c Kontur yaratish uchun kursorni matn boshiga qoʻying.
Word faylni oching. Matnning ushbu boʻlimi uchun kerakli darajani tanlang
b 14.09-rasmda koʻrsatilganidek, View menyusini oching va butun hujjat yakunigacha har bir marker belgisidan
va uskunalar panelidan Outline menyusini tanlang. ko‘rib chiqing. (14.10-rasm) Butun hujjatni yaratishdan
oldin yoki keyin stilni sozlashingiz mumkin.
14.09-rasm. View uskunalar panelidagi Outline

menyusidan foydalanish.
14.10-rasm. Ustlavha, taglavha va asosiy matn uchun
daraja(Level)larni sozlash.
Outline uskunasi har bir ustlavha va xatboshi uchun
matnni tekislash imkonini beradi. Asosiy ustlavha, yaʼni
Bu juda foydali funksiya, ammo abzatslar orasida yoki qator
My Relationships Level 1 (1-daraja) holatida boʻlishi
180 oraligʻidagi oraliq masofani oʻrnatmaydi.
kerak. Har bir taglavha, yaʼni My parents, My siblings
va My friends navbatdagi Level 2 darajada va shu kabi
davom ettishi zarur. Har bir xatboshi boshlanganda, uni
Body Text sifatida belgilashingiz mumkin.
Xatboshi belgilari Ustlavhaning oxirida ham abzats belgisi joylashgan bo‘lib,

Yangi xatboshi avvalida klaviaturadagi Return tugmasini u ustlavhadan keyin va ustlavha matnidan oldin masofa
bosish orqali oxirig gap va yangi xatboshi orasida maʼlum mavjudligini bildiradi.
boʻshliq qoldirish kerak boʻlishi mumkin. Ehtimol, yangi
xatboshini boshlashdan oldin satrni ajratish uchun uni ikki Qatorlar orasidagi masofa
marta bosish talab etilar. Agar xatboshi belgilari ishlatilsa, Ayrim oʻquv materiallarida matn qatorlari orasida ikki qator
matn paydo boʻladigan belgilar muallif klaviaturada oxirgi oraliq masofa qoldirilishini talab etadi. Buni butun matnni
marta qachon Return tugmasini bosganini koʻrsatadi belgilash va chiziqlar orasida qancha masofa qoldirilishini
(14.11-rasmga qarang). U yangi xatboshi qayerdan bildiradigan raqamni tanlash orqali amalga oshirish mumkin
boshlanishini bildiradi. (14.12-rasm).
14.11-rasm. Xatboshilar orasida hamda sarlavhadan oldin

va keyin boʻshliq qoldirilishini taʼminlash uchun xatboshi 14.12-rasm. Qatorlar orasidagi masofa uskunasidan
belgilaridan foydalanish. foydalanish.
14-bob: Stillar
Qator oraliq masofasi uchun formatlash stilni sozlashga oid keladi. Har safar yangi hujjat ochilganda uni ishlatish mumkin
yana bir usul 14.13-rasmda koʻrsatilgan. boʻladi.
Agar Quick Styles variantidan biri tanlansa, u butun hujjatga
tatbiq etiladi. Agar oldindan aniqlangan qulay stil mavjud
boʻlsa, uni Quick Stylega qoʻsish va uni kelgusidagi hujjatlarda
ishlatish mumkin boʻladi (14.15-rasm).
14.13-rasm. Paragraph spacing uchun Styles vositasidan

foydalanish.
Abzats uchun oraliq masofa compact, tight, open, relaxed

yoki double ko‘rinishida bo‘ladi. Hatto keyin ham abzats
sozlamasini moslashtirishni istasangiz, 14.14-rasmda
koʻrsatilgan variantni tanlashingiz mumkin.
Manage Styles ? X 14.15-rasm. Shaxsiy formatlash stilini Quick Styles ro‘yxatiga

Edit Recommend Restrict Set Defaults qoʻshish.
Font Size:
Shuningdek, mavjud hujjatdan formatni oʻchirishingiz va
+Body 11
+Body 8
tegishli parametrlardan foydalangan holda yangi stilni qo‘llay
+Headings 9 olasiz. 181
A_Nefel_Adeti 10
Adobe Arabic 11
Adobe Caslon Pro 12 “Yangi stil” yaratish
Font color Automatic Mavjud stillarni moslashtirishni, ularni korporativ stilga
Paragraph Position uyg‘unlashtirishni, abzats stilini yangi nom bilan qoʻllashni
Left: 0° Special: By: bilib oldingiz, biroq keyingi boʻlimda asosiy qism, taglavhalar
Right: 0° None va ustlavhalar uchun yangi nomga ega butunlay yangi stilni
yaratish haqida maʼlumot beriladi.
Alignment: Left
Paragraph Spacing Hujjat yaratilgach, unga yangi stilni qoʻllash imkoniyati paydo
Left: 0pt Line spacing At: boʻladi. Har bir hujjat oʻzining birlamchi stiliga ega boʻlsa-da, u
Right: 10 pt Multiple 1.15 foydalanuvchi istagan stil yoki siz yaratishni istagan korporativ
stilga mos kelishi yoki kelmasligi mumkin. Agar uyga vazifani
yakunlash uchun ishlatiladigan yangi stilni yaratishga oid
ssenariydan foydalangiz, unda bu stilni barcha uyga vazifa
Only in this document New documents based on this template hujjatlariga qoʻllashingiz mumkin boʻladi. Quyidagi skrinshotda
Import/Export… OK Cancel
koʻrsatilgan qadamlarga rioya qiling.
1 O1 Kompakt diskdan “Asset 14.06.docx” deb nomlangan
14.14-rasm. Joriy hujjatda ishlatiladigan abzats oraligʻini sozlash faylni oching. Eʼtibor bering, unda birlamchi stil avvaldan
hamda xatboshi chegarasini sozlash va oʻrnatish. mavjud, ammo bu stil siz ishlatmoqchi boʻlgan stildan farq
qiladi va u sizning auditoriyangizga yoqadigan stilga mos
kelmaydi.
Abzats stilini qoʻllash
Abzats va ustlavha oraligʻi uchun formatlash usuli tanlangach, 2 Home menyusidagi Styles bandini bosing va Save
stilni Default Style sifatida o‘rnating. Agar Templateni selection as a New Quick Style.. buyrugʻini tanlang.
tanlasangiz, xuddi shunday natijaga erishiladi. Boshqa soʻz
bilan aytganda, tanlangan stil turgʻun yoki sozlangan holatga
3 Yangi stilga nom bering (masalan, hozirgi holatda uni Bu oynada yangi shrift turi, shrift oʻlchami, rangi va boshqalarni
Homework Style deb atash mumkin) va MODIFY tanlash mumkin. Ekranning tubida Add to Quick Style list
tugmasini bosing. va Automatically Update buyruqlarini tanlashingiz mumkin.
Shu bilan birga, yangi stildan ayni paytda ishlanayotgan
4 Shundan keyin quyidagi ekran paydo boʻladi:
hujjatda foydalanish yoki kelgusida yaratiladigan hujjatlarda
shablon sifatida qoʻllashingiz mumkin. Amal yakunlangach
OK tugmasini bosing. Bu yangi stilni dasturda saqlangan
stillar roʻyxatiga qoʻshadi va kelgusida uni hujjatlarning
istagan joyida ishlatish mumkin boʻladi. Yangi stilni sinash
uchun boshqa hujjatni ishga tushirib, unga biror nimani yozib
koʻring. Uni belgilang va Styles bandiga oʻting, shundan
keyin yangi hujjatlarga tatbiq etiluvchi saqlangan yangi stilni
koʻrasiz.
182
14.17-rasm. Saqlangan yangi stil.
14.16-rasm. Yangi stil yaratish.
14.18-rasm. Yangi hujjatga qoʻllanilgan yangi stil.

14-bob: Stillar
Xuddi shu usul bilan hujjatning asosiy qismiga yoki yangi

hujjatning boshqa biror qismiga qoʻllanadigan yangi stil
yaratish mumkin. U Quick Styles roʻyxatida saqlanadi va Kompakt diskdagi oila budjetiga oid “Asset 14.02.xlsx”
yangi stilni kelgusida yaratiladigan hujjatning taglavha, nomli fayldagi elektron jadval shablonini toping. U
ustlavha va shunga oʻxshash qismlariga qoʻllash mumkin 14.19-rasmdagi kabi koʻrinadi
boʻladi.
Yangi stilni yaratish jarayonida ”yetim” va “yakka” qatorlarni
nazorat qilish foydali boʻlib, u kelgusida ularga oid
muammolarni tuzatishga ketadigan vaqtni tejashga yordam
beradi.
Yangi stil shabloniga “yetim” va “yakka” qatorni

qoʻshish
17-bobdagi “Widows and Orphans” (Yakka qator) boʻlimiga
qarang. Yakka qator deganda keyingi sahifaning boshida bir
oʻzi qolib ketgan xatboshining oxirgi qatori yoki sahifaning
quyi qismida ajralib qolib ketgan abzatsning birinchi qatori
tushuniladi. Bunday vaziyatga yoʻl qoʻymaslik uchun bu
jarayonni quyidagi tartibda yangi stilda nazorat qilinishini
taʼminlashingiz mumkin.
Create New Styles from Formatting oynasida Paragraph
va keyin Line and Page Breaks parametrini tanlang. Buning
uchun Widow and Orphan Control katagini belgilang.
183
14.19-rasm. Stilning bir xilligini taʼminlash uchun

shablondan foydalanish.
Kunlik mashgʻulot uchun rejangiz haqidagi maʼlumotni

toʻldiring. Odatda bu kabi kunlik rejalarda har kuni
bajariladigan ishlar uchun qancha vaqt sarflanganini
tahlil qilish maqsadida hamda oʻz vaqtini yanada unumli
boshqarishga intiladigan kishilar foydalanadi. Har bir kun
uchun alohida stil yaratishingiz kerak boʻladi, agar kunlik
vaqt jadvaliga oid stilni noldan yaratishni boshlagan
boʻlsangiz, bu har bir kun uchun nusxalanib joylangan
shablondan koʻra koʻproq vaqt talab etadi.
Xuddi shu varaqdagi kun rejasini bir-birining yoniga
nusxalab joylashingiz yoki har bir kun uchun alohida
varaqni ishlatishingiz va ehtiyojlaringizga binoan
trendlarni tahlil qilish uchun formula va funksiyalardan
Biroq, bunda asosiy gʻoya muayyan shablondan bir xil
stil va formatni takrorlash hamda mazkur stilni barcha
kunlarga oid jadvallarga yanada samarali qoʻllashdan
iborat.

a Time ustunining tekislanishi deganda nimani tushunasiz? Xartum shahridagi Bakstom mavzesida “Artista” deb
b A1 va D1 kataklaridagi formatlashni tasvirlab bering. nomlangan yangi restoran ochilmoqda, ularning hujjati,
taqdimoti va onlayn maqolasi uchun yangi stil yaratish
c 14.20-rasmda keltirilgan skrinshotga qarang va
lozim. Ularning taqdimoti uchun siz master slaydni
ushbu katakdagi muammo nimada ekanligini
tayyorlamoqchisiz. Ushbu vazifani bajarish uchun kompakt
tasvirlab bering. “Appointment” ustuniga qoʻshimcha
diskdagi “Asset 14.07.doc” deb nomlangan fayldagi
tafsilotlarni kiritishga boʻsh maydon hosil qilish uchun
koʻrsatmalarga amal qiling.
uni qanday tuzatish mumkin? Javobingizni asoslab
bering.
184
14.20-rasm. Har bir katakni formatlash.
Xulosa
● Korporativ hujjatlar boshqa kompaniya hujjatlaridan ajralib turishi uchun muayyan formatlash stiliga mos kelishi zarur.
● Brend kompaniyani reklama materiallaridagi stili orqali targʻib qilish metodi hisoblanadi. Korporativ brend qanchalik koʻp joyda
koʻrinsa, insonlar kompaniyani eslab qolishi shunchalik osonlashadi.
● Muvofiq stil deganda, hamma ish materiallari bir xil shaklda boʻlishi hamda rang, shrift, tasvir va matn ko‘rinishini o‘zgartirish
nazarda tutiladi.
● Aksariyat dasturlar foydalanish uchun o‘zining hujjat shabloniga ega bo‘lib, ularni oʻzgartirish, shuningdek, yangi shablonlar yaratish
ham mumkin.
● Stillarni birlamchi stil sifatida saqlash, keyinchalik yana sozlash amallarini bajarish, kelgusida yaratiladigan hujjatlarda hamma
narsani boshidan boshlamasdan takroran qoʻllash mumkin.
● Matn ko‘rinishini o‘zgartirish deganda matnni qalinlashtirish, qiyalashtirish, tagiga chizish yoki rang bilan ajratib koʻrsatish nazarda
tutiladi.
15-bob:
Xatolarni tekshirish 185
Taʼlim maqsadlari
■ bajarilayotgan barcha ishlarda uchun dasturdan qanday foydalanish kerakligi;
■ maʼlumotlar kiritishning aniqligini taʼminlash uchun tekshirish texnikasidan qanday foydalanish kerakligi;
■ tasdiqlash tushunchasi.
15- bob haqida umumiy maʼlumot

Xatolarni tekshirish – kompyuterning barcha ishlarida
iloji boricha kamroq xatolik borligiga ishonch hosil qilish
uchun tekshirish jarayoni. Bu kompyuteringiz ishini sinash
jarayonidan farq qiladi, chunki u shunchaki yuzaki sinovdan
o‘tkazadi. Bu xuddi qoʻlyozma matndagi imlo, punktuatsiya va
grammatik xatolarini tekshirishga oʻxshaydi va unda, kiritilgan
maʼlumotlar haqiqiyligi ham tekshiriladi.
KALIT SOʻZ
Xatoni tekshirish: turli usul yordamida hujjatning aniqligi va

toʻgʻriligini tekshirish jarayoni.
15.01-rasm. Matn bilan ishlash dasturida turli mamlakatlar

15.01 Xatolarni tekshirish uchun uchun turli xil “ingliz tili” lug‘atining qo‘llanilishi.
dasturlardan foydalanish Agar siz “excell” soʻzini yozmoqchi boʻlsangiz, imlo uni
Imloni tekshiruvchi dastur avtomatik ravishda “excel” so‘ziga oʻzgartirib qo‘yishi mumkin.
Ushbu funksiya “autocorrect” deb nomlanadi va u siz
Imloni tekshiruvchi dastur soʻzni oʻz lugʻatidagi barcha soʻzlar
yozmoqchi boʻlgan soʻzning toʻgʻri versiyasini taklif qiladi. Baʼzi
bilan taqqoslaydi va oʻzi biladigan soʻzlarga mos kelmaydigan
mobil qurilmalar oldindan matn taklif qiluvchi funksiyadan
soʻzning tagiga qizil toʻlqinsimon chiziq chizadi. Oʻsha soʻz ustiga
foydalanadi, bu funksiya soʻzni toʻliq yozguningizga qadar
186 sichqoncha kursorini olib kelib, uning oʻng tugmasi bosilsa,
harf terayotganingizda siz yozmoqchi boʻlgan soʻzning
tanlashingiz mumkin boʻlgan muqobil soʻzlar roʻyxati chiqadi.
ehtimoliy muqobillarini taklif qiladi. Shunda siz oʻsha soʻzni
Agar so‘zning o‘zi toʻgʻri yozilgan deb hisoblasangiz, lugʻatga uni
toʻliq yozmasdan, taklif qilingan soʻzlardan birini tanlashingiz
yangi soʻz sifatida qoʻshishingiz mumkin.
mumkin boʻladi.
Imloni tekshiruvchi dasturdan foydalanishda koʻp jihatlarni
hisobga olish zarur. Birinchidan, siz sozlamalarda tahrir uchun 15.01-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT
oʻzingiz afzal bilgan tilni belgilashingiz lozim. Bunda ingliz tilining
bir-biridan ozroq farq qiluvchi Buyuk Britaniya va AQSHda Do‘stlaringiz bilan “yozish uchun soʻzlarni taklif etuvchi
qoʻllaniladigan versiyalari ham qaratishingiz kerak. Chunki, bu avtotuzatish funksiyasi”ning ijobiy va salbiy tomonlarini
davlatlarda bir maʼnoni anglatuvchi soʻz turli shaklda boʻlishi muhokama qiling.
mumkin. Ayrim mamlakatlarning ingliz tilidagi lugʻatlarida
qoʻshimcha soʻzlar mavjud boʻlib, ular boshqalarning lugʻatlariga Siz imlo tekshiruvi dasturiga toʻliq ishonmasligingiz kerak,
kiritilmagan, shu sababli bitta ingliz tili uchun turli xil lugʻatlar chunki u sizning jumlalaringiz mazmunini inson tilida
mavjud (15.01-rasmga qarang). tushunmaydi. Imloni tekshiruvchi dastur soʻzlarni faqat oʻz
lugʻatida saqlangan soʻzlarga solishtirishi va imlo xatosi
boʻlishi mumkinligi toʻgʻrisida ogohlantirishi mumkin xolos.
15.01-amaliy topshiriq Siz qoʻllagan soʻzingizning gapda toʻgʻri ishlatilganiga ishonch
hosil qilishingiz kerak boʻladi.
“...ise” va “...ize” bilan tugaydigan soʻzlarni qidirib, ularning
imlosini tekshiring. Ushbu soʻzlar qaysi mamlakat Insonlar matn terishda xato qilishga moyil boʻlishadi va imloni
lugʻatlarida uchraydi? tekshiruvchi dastur matn terish yakunlanishini kutib turishdan
koʻra, matn terish paytida imlo xatolarini aniqlab, ularni tezroq
tuzatishga yordam beradi. Bu matn teruvchining vaqtini
15-bob: Xatolarni tekshirish
tejaydi. Hammaning ishlash uslubi har xil. Baʼzilar, matnni tez

terib, vaqtni tejash uchun, ishni yakunlagandan soʻng imlosini
tekshirib chiqadi.
Imloni tekshiruvchi dastur oʻqish va yozishda ko‘p xato qiluvchi
kishilar uchun ham foydali boʻlishi mumkin. Shuningdek, u
baʼzilarga notoʻgʻri yozilgan soʻzlarni doimiy ravishda belgilash
va toʻgʻri yozilishini taklif qilish orqali savodxonlikni oʻrganishga
yordam beradi. Ushbu takrorlanuvchi harakatlar keyingi safar
soʻzni toʻgʻri ishlatishni eslab qolishingizga yordam beradi.
Boshqa tomondan esa, baʼzilar imloni tekshirish dasturiga
haddan tashqari ishonib qolishgan va buning oqibatida toʻgʻri
yozishni oʻrganishga ishtiyoqi yoʻqolgan. Bunday insonlar
hujjatni qoʻlda yozishlariga toʻgʻri kelsa, kompyuterdan
foydalangandan koʻra koʻproq imlo xatoga yoʻl qoʻyishadi.
Bundan tashqari, hamma imloviy xatolarni toʻgʻrilash uchun
ularga koʻproq vaqt kerak boʻladi. Ayniqsa, qoʻlyozma 15.02-rasm. Imlo tekshiruvchi dasturda avtomatik tuzatish
hujjatning barcha xatolarini toʻgʻrilaguncha hujjatni (ehtimol parametrlaridan foydalanish.
bir necha marta) qayta yozishga toʻgʻri kelishi mumkin. Ushbu
vaziyatlarni hisobga olib ba’zilarning qoʻlda yozishni deyarli 15.02-amaliy topshiriq
uddalay olmaydigan darajaga tushib qolishidan xavotirlanish
mumkinmi? Siz, ehtimol, harf terish tartibi tufayli tez-tez xato
qiladigan soʻzlarning barchasi haqida oʻylab koʻring
Umuman olganda, auditoriyani hisobga olsak, albatta,
(hatto bu soʻzlarni qanday toʻgʻri yozishni bilsangiz ham).
bundan xavotirga tushish mumkin. Masalan, ayrim insonlar 15.02-rasmdagi toʻrtta bosqichni bajargan holda imlo
SMS xabarda uchraydigan ko‘plab imloviy xatolarga va grammatikani tekshiruvchi dasturni sozlang. U yaxshi 187
ahamiyat bermaydi, chunki bu qogʻozdagi matn emas, ishlayotganiga ishonch hosil qilish uchun biror matn yozib,
balki elektron qurilmadagi matndir. Lekin ko‘pchilik buni sinab koʻring.
xato deb hisoblashadi. Koʻp hollarda bu insonlar rasmiy stil
o‘rniga koʻproq norasmiy ohang va norasmiy tilni qoʻllaydilar.
Ya’ni, ular o‘zlari foydalanadigan imlo xatoni toʻgʻrilamay, Replace uskunasi
hushyorlikni susaytiradi.
Odatda imloviy xato bilan yoziladigan yoki notoʻgʻri
qo‘llanadigan soʻzni tuzatishning yana bir usuli – “almashtirish”
Harf terishdagi xatolar vositasidan foydalanishdir. Ushbu uskuna yordamida katta
Harf terishdagi xatolar – siz soʻzning qanday yozilishini hajmdagi matnlarda notoʻgʻri yozilgan soʻzlarni tuzatish
bilasiz-u, tasodifan yoki klaviaturadagi muammo tufayli yoki jarayoni uchun imlo tekshirish dasturi o‘rniga foydalnilsa,
juda tez harf terishingiz sababli baʼzi belgilarni qoldirib ketish vaqtni tejash imkoniyati tug‘iladi. Replace vositasi imloni
(yoki qoʻshimcha belgilar qoʻshish) bilan bogʻliq xatodir. tekshiruvchi dasturning funksiyalaridan boshqa vazifalarni
Bunday odatiy xatolarga soʻzlar orasida joy tashlamay ketish ham bajarishi mumkin. Masalan, siz biror soʻzni hujjatda
yoki soʻzdagi harflarning tartibi buzilishi kabi misollarni notoʻgʻri ishlatgan boʻlsangiz, ushbu uskuna yordamida
keltirish mumkin. Bunga misol qilib “men” soʻzini “mne” bir harakat bilan noto‘g‘ri so‘zni to‘g‘risi bilan almashtirish
deb yozishni koʻrsatish mumkin. Ushbu muammoni imloni mumkin.
tekshirish funksiyasini yoqish orqali bartaraf qilish mumkin va
u 15.02-rasmda koʻrsatilgan. 15.02-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT
Imloni tekshiruvchi dastur va Replace uskunasidan

foydalanish oʻrtasidagi farqlarni muhokama qiling.
Javoblaringizni asoslash uchun misollar keltiring.
Bir xil tovushli soʻzlarni (gomofon) qoʻllashda baʼzan

muammolar kelib chiqadi (15.03-rasmga qarang). Bunda
imloni tekshiruvchi dastur bu borada yordam bera olmaydi,
chunki agar siz ikkala soʻzni ham toʻgʻri yozsangiz-u, lekin
ularni notoʻgʻri mazmunda ishlatsangiz, jumlaning maʼnosi kerakligini tekshirish qoidasini oʻrnatishingiz mumkin.
oʻzgarib ketishi mumkin. Agar siz bunday jumla uchun imloni Kompyuter tizimiga kiritilgan maʼlumotlar haqiqiy boʻlishi
tekshiruvchi dasturdan foydalansangiz, u notoʻgʻri soʻzni mumkin, ammo ular doim ham toʻgʻri boʻlavermaydi.
imloviy xato sifatida belgilamaydi, chunki texnik jihatdan bu Misol tariqasida kimningdir yoshini 11 emas, balki 16 deb
imlo xatosi boʻlmaydi. kiritilganini koʻrsatish mumkin. Agar tekshirish qoidasida 1
yoshdan 50 yoshgacha boʻlgan barcha yosh koʻrsatkichlari
haqiqiy deb olingan boʻlsa, ularning ikkalasi ham haqiqiy
maʼlumot boʻlishi, lekin toʻgʻri maʼlumot boʻlmasligi mumkin.
Maʼlumotni kompyuter tizimiga kiritishda yuqori aniqlikni
taʼminlash uchun, odatda, tekshirish deb ataluvchi bir usul
ham qoʻllaniladi. Tekshirish paytida maʼlumotlar boshqa
shaxs tomonidan kiritilishi mumkin va kiritilgan ikki matn
bir-biri bilan taqqoslanadi. Ma’lumotdagi farq kiritilgan
maʼlumotning toʻgʻriligini tekshirish uchun dastlabki hujjat
KITOB JAVONI KOTIB JAVONI bilan taqqoslanadi. Xato yozish ehtimolini kamaytirishda turli
tekshirish usullarini qo‘llash mumkin.
15.03-rasm. Gomofonga misol.
Yuqorida aytib oʻtilganlardan tashqari, imloni tekshiruvchi KALIT SOʻZLAR

dasturda foydalanuvchilarga imlo xatolarni to‘g‘rilashdan ko‘ra
koʻproq imkoniyatlarni taqdim etuvchi boshqa funksiyalar Tekshirish: notoʻgʻri maʼlumot turini kiritmaslik uchun qoidalarni
ham boʻlishi mumkin. Siz soʻzni oʻzgartirishingiz va notoʻgʻri oʻrnatishda foydalanish mumkin boʻlgan tekshiruv usuli.
yozilgan soʻzni almashtirish uchun tavsiya etilgan soʻzlardan
birini qabul qilishingiz mumkin. Agar bir nechta soʻzda bir
xil imloviy xatoga yoʻl qoʻysangiz, ularning barchasini
Oraliqlarni tekshirish
188 oʻzgartirishingiz yoki notoʻgʻri yozilgan soʻzni oʻzini yoki
Siz kiritgan maʼlumotlar maʼlum bir oraliqqa tegishli yoki
barchasini eʼtiborsiz qoldirishingiz mumkin. Agar yozgan
tegishli emasligini tekshiradi. Masalan, siz biror qator uchun
so‘zingizning toʻgʻri yozilganiga ishonchingiz komil bo‘lsa,
faqat 10 dan 30 gacha sonlar kiritilishi kerakligini belgilab
lugʻatga qoʻshish funksiyasini tanlashingiz mumkin.
qo‘ydingiz. Agar siz tasodifan ushbu oraliqqa tegishli
boʻlmagan sonni kiritsangiz, tizim u sonni qabul qilmaydi va bu
Grammatik xatoni tekshirish orqali xato qilishingiz ehtimolini kamaytiradi. Siz aniq raqamni
Ushbu gaplardan qaysi biri toʻgʻri maʼnoga ega? “Men u kiritishingizga to‘g‘ri kelishi mumkin. Masalan, oʻquvchining
filmga koʻrdim” yoki “Men u filmni koʻrdim”? Ushbu ikkala nazorat ishiga maksimal baho 30 ball qilib belgilangan boʻlsin.
gapning ham imlosi tekshirildi va hech qanday soʻzning tagiga Unda siz 30 dan yuqori qo‘yilmaganligiga ishonch hosil qilish
toʻlqinsimon chiziq chizilmadi, chunki “filmga” va “filmni” uchun ushbu tekshirish usulidan foydalanishingiz mumkin.
soʻzlari toʻgʻri yozilgan. Biroq birinchi gap grammatik jihatdan Ammo, agar siz Joe Blogg ismli oʻquvchining ballini 21 deb
notoʻgʻri. Siz matnni toʻgʻri yozilgan deb oʻylashingiz mumkin, kiritgan boʻlsangiz-u, aslida uning balli 12 boʻlishi kerak
chunki hech qaysi soʻz xato deb belgilanmagan, ammo boʻlsa, sizning tekshirish tizimingiz bu oʻquvchining bahosini
matnda grammatik xatolarni tekshirish vositasi ham aniqlay oʻzgartirib qoʻymaydi va 21 deb qabul qiladi. Tekshirish
olmaydigan xatoliklar boʻlishi mumkin. Siz matndagi barcha usullari tizimga notoʻgʻri maʼlumotlar kiritish ehtimolini
grammatik xatolarni tekshirish uchun grammatik xatolarni kamaytirishgagina yordam beradi. U kiritilgan maʼlumotlarning
tekshirish vositasiga ishonib qolmasligingiz lozim. toʻgʻriligini kafolatlay olmaydi.
Xatolar sonini imkon qadar kamaytirish uchun Mavjudligini tekshirish

Bu sizning biron bir maʼlumotni qoldirib ketmasligingizni
tekshirish tartiblaridan foydalanish
taʼminlaydi va kerakli maʼlumotni kiritmaguncha keyingi
Maʼlumotlarni elektron jadvalga yoki maʼlumotlar bazasi
amallarni bajarishga imkon bermaydi. U maʼlumotning qiymati
dasturiga kiritishda yoki internetdagi formani toʻldirishda
yoki turi toʻgʻriligidan qatʼi nazar, maʼlumot kiritilganligini
tekshirish usuli yordamida notoʻgʻri maʼlumotlar kiritilishini
tasdiqlaydi. Ushbu turdagi tekshirish, masalan, elektron
kamaytirish mumkin. Tekshirish – maʼlumotning notoʻgʻri
formani yuborishdan oldin sizning ruxsatingizni olish uchun
kiritilishining oldini olishga yordam beradigan usuldir.
foydalidir.
Maʼlumotlar bazasi yoki elektron jadvalni sozlayotganingizda,
maʼlum bir katakka qaysi turdagi maʼlumot turi kiritilishi
Ma’lumot turini tekshirish raqamni toʻgʻri kiritgan boʻlasiz. Kitobning ISBN raqamini
Maʼlumotning raqamli, matnli, valyuta, sana, vaqt kabi tizimga kiritish “nazorat raqami”ni tekshirish usulidan toʻgʻri
koʻrinishlari mavjud. foydalanishga yaxshi misol boʻla oladi. Bunga siz “modulo
11” tizimini qoʻllashingiz mumkin. Bu siz kiritmoqchi boʻlgan
Maʼlumot turining muvofiqligini tekshirish sizga sanani raqamni 11 ga boʻlib, qoldigʻini hosil qiladi. 7 mod 4 = 3 kabi
31/02/15 shaklida kiritishga ruxsat bermaydi, chunki fevral boshqa shunday tizimlarni ham sinab koʻrishingiz mumkin.
oyida odatda 28 va kabisa yilida 29 kun bor xolos. Bu yerda esa
31 yozilgan va buni tizim qabul qilmaydi. Agar tizimga bir qator ISBN raqamini kiritish va unga “modulo
11” tizimini qoʻllashni istasangiz, u ISBN (13) 978-1075-4673-8
raqami uchun quyidagicha ishlaydi.
Ushbu 13 talik ISBN raqamlarining har biridagi oxirgi raqam
Ma’lumot turini tekshirish tizimga notoʻgʻri maʼlumot “nazorat raqami” deb ataladi. Birinchi holda, bu raqam 8.
kiritishga toʻsqinlik qilmaydigan misollarni ham oʻylab Nazorat raqami – bu algoritmni ISBNga qoʻllashdan keyin
koʻring. olingan raqam bilan mos keladigan raqam. Agar bu ikki raqam
oʻzaro bir xil boʻlsa, demak siz ISBN raqamingizni tizimga toʻgʻri
kiritgan boʻlasiz.
Uzunlikni tekshirish Har bir raqam tagiga 3 yozing va 15.01-jadvalida
Bu siz kiritgan maʼlumotdagi belgilarning qisqa yoki uzunligini koʻrsatilgandek, undan keyin 1 raqamini yozib chiqing.
tekshiradi. Uyali telefon raqamlari odatda 11 ta raqamdan
Soʻngra 15.01-jadvalda koʻrsatilgandek, har bir raqamni
iborat boʻlib, agar siz bundan kam sonli raqamni kiritmoqchi
1 yoki 3 ga koʻpaytiring va har bir yigʻindini oʻzaro qoʻshib
boʻlsangiz, tekshirish tizimingiz bu xatolik toʻgʻrisida xabar
chiqing: javob 102 chiqadi. Keyin esa, bu songa (102) qaysi
beradi yoki tizim notoʻgʻri maʼlumotlarni qabul qilishiga yoʻl
sonni qoʻshsa, unga eng yaqin 10 ga karrali son chiqishini
qoʻymaydi.
topishingiz kerak. Bu yerda, 102 + ? = 110. Javob: 8. Algoritmni
dastlabki raqamga qoʻllaganingizdan soʻng, bu siz hisoblagan
15.01-SAVOL raqam va ISBN raqamidagi oxirgi nazorat raqami bilan bir 189
xil ekanini koʻrishingiz mumkin. Bu ISBNni tizimga toʻgʻri
“Belgilar uzunligining muvofiqligini tekshirish”dan kiritganingizni anglatadi. Ushbu alohida algoritm faqat 13 ta
foydalanishning afzalliklari va kamchiliklari nimada? raqamli ISBNlarga tegishli boʻlib, 10 ta raqamli ISBNlar uchun
Bu tekshirish usulini qayerda qoʻllash mumkin va qayerda boshqacha algoritm qoʻllaniladi.
mumkin emasligini koʻrsatuvchi bir nechta misollar
keltiring.
ISBNlarning ikki turi mavjud boʻlib, 10 ta raqamdan
iborat bo‘lgani eskiroq, 13 ta raqamdan iborat bo‘lgani
Nazorat raqami esa yangiroq talqini hisoblanadi. Hozirda ularning
Bu baʼzi bir maʼlumotlarga muayyan algoritmni qoʻllash ikkalasidan ham foydalaniladi, lekin eskisi sekin-asta
natijasida hosil boʻladigan raqam. U boshqa raqam bilan muomaladan chiqarib yuboriladi.
taqqoslanadi va agar u raqam bilan mos kelsa, demak, siz
9 7 8 1 1 0 7 5 4 6 7 3 ?
1 3 1 3 1 3 1 3 1 3 1 3
9×1 7×3 8×1 1×3 1×1 0×3 7×1 5×3 4×1 6×3 7×1 3×3
9 21 8 3 1 0 7 15 4 18 7 9 = 102
15.01-jadval. 978-1-107 uchun nazorat raqamini hiosoblash.

yozilgan boʻlsa, uchuvchi parvoz uchun boshqa uzunroq

parvoz yoʻlini tanlaydi. Oqibatda u koʻproq yonilgʻi sarflashi
Xuddi shu algoritmni ikkita ISBN raqam – 978-1-131- yoxud xavfli yoʻnalishga kirib qolishiga olib keladi.
650074-3 va 978-1-3166-2741-9 ni solishtirishda qo‘llang.
Ikki yoki undan ortiq kitobdan 10 ta raqamli ISBNni Raqamlar oʻrni almashib qolishi
topib, ularni solishtirishda tatbiq etilishi mumkin boʻlgan Raqamlar oʻrnining almashib qolishi, odatda, sonni qayta
algoritmni oʻrganing. Unga boshqa algoritmni qoʻllang yozishda yoki terishda undagi raqamlarning tartibi oʻzgarib
va kompyuter tizimidagi kiritish xatolarini kamaytirish qolishini anglatadi. Buni yana transpozitsiya xatosi ham
vositasi sifatida nazorat raqamini tekshirish usulini deyiladi. Bunga misol qilib 1235677 oʻrniga 1325677 ni yozishni
qoʻllashning afzalliklari va kamchiliklari toʻgʻrisida
koʻrsatish mumkin. Bunday holda, ikkinchi va uchinchi
fikrlaringizni jamlang va o‘rtoqlashing.
oʻrinda turgan raqamlarning oʻrni almashib qolgan. Garchi
bu kichik xatoday tuyulsa-da, u moliyaviy koʻrsatkich sifatida
qoʻllanilgan boʻlsa, salbiy oqibatga olib kelishi mumkin.
Bunday xatoni aniqlash uchun ikkita sonning istalgan qoʻshni
Koʻzdan kechirish
ikkita raqamlari ayirmasi 9 ga boʻlinishini tekshirishingiz
Elektron jadval yoki maʼlumotlar bazasi dasturida oldindan mumkin. Yuqoridagi misolda siz dastlabki ikkita raqamni
belgilangan elementlar roʻyxatidan tanlash imkonini bir-biridan ayirib, 9 ga boʻlinishini tekshiring va agar u ayirma
beruvchi koʻzdan kechirish jadvalidan foydalanishingiz toʻqqizga boʻlinsa, bu raqamlar oʻrni almashib qolganini
mumkin. Shunday qilib, siz maʼlumotni kiritishda xatolikka bildiradi. Har bir qoʻshni raqamlarni ushbu usul yordamida xato
yoʻl qoʻymaysiz, chunki sizning tanlovingiz koʻzdan kechirish topilgunga qadar tekshirish mumkin. Birinchi ikkita qoʻshni
jadvalidagi maqbul elementlar bilan cheklangan bo‘ladi. Buni raqam 12 va 13 ga teng. Agar 13 dan 12 ni olib tashlasangiz, bu
kompakt diskdagi “Asset 15.01.xlsx” fayliga qarab elektron ayirma 9 ga boʻlinmaydi. Keyin esa, navbatdagi ikkita raqamni
jadvalda qanday ishlashini koʻrishingiz mumkin. tekshirasiz: 23 va 32. 23 dan 32 ni ayirsak, ayirma -9 boʻlib, bu
son 9 ga boʻlinadi, demak, transpozitsiya xatosi ana shu yerda
Tasvirni/formatni tekshirish boʻlgan ekan. Keyingi ikkita qoʻshni raqam 56 va 56 boʻladi
190
Buyuk Britaniyadagi avtomobil roʻyxatga olish raqamining va ketma-ketlikdagi boshqa barcha raqamlar toʻlaligicha bir
formati LLNN LLL boʻlib, bu yerda “L” – alifbodagi harf va “N” xil ekanini ko‘rasiz. Bank kassalari odatda ushbu usuldan
– 0 dan 9 gacha boʻlgan raqamni ifodalaydi. Raqam formati raqamlarni qayta yozishda qayerda xato bo‘lganini aniqlash
yoki kodni bilish bunday maʼlumotlarning ishonchliligini darhol uchun foydalanadilar.
tekshirishingiz mumkinligini anglatadi.
Uchinchi tomon korrekturasi

15.03-amaliy topshiriq Korrektura – bu siz bergan matnning imlosini uchinchi
tomon tarafidan tekshirish usulidir. Siz hujjatni uning asl
Mamlakatingizda qoʻllaniladigan kodlar, masalan nusxasi bilan solishtirib oʻqib chiqishingiz yoki u hujjatning
identifikatsiya raqami, roʻyxatga olish raqamlari kabilarni oʻzini tekshirib chiqishingiz mumkin. Korrektura zavq
tahlil qiling va ularning formatini yuqorida aytib oʻtilgan uchun oʻqishdan farq qiladi. Unda siz matndagi faktlar va
uslubda yozing. maʼlumotlarning mazmuniga eʼtibor qaratmaysiz. Siz faqat
har bir soʻzning imlosini tekshirasiz, grammatik xatolarni koʻrib
chiqasiz. Matndagi baʼzi gaplarning tuzilishini oʻzgartirishingiz
mumkinligi sababli, hujjatning asl nusxasiga kiritgan barcha
15.02 Korrektura usullari oʻzgarishlar koʻrinib turishi uchun oʻzgarishni kuzatib borish
vositasidan foydalanishingiz maqsadga muvofiqdir.
Maʼlumotlarni kiritishda aniqlik katta ahamiyat kasb etadi.
Chunki aniq maʼlumot ularni qayta ishlashdan soʻng ishonchli Agar bir hujjatning ikki xil talqinini solishtirayotgan boʻlsangiz,
natija beradi. Maʼlumot notoʻgʻri boʻlsa, natija ham notoʻgʻri ularni bitta oynada koʻrib chiqishingiz va har ikkala hujjatning
boʻladi, shuning uchun ularni qayta ishlash qanchalik toʻliq mos kelishini taʼminlash uchun har bir jumla qatorini
mukammal amalga oshirilganiga qaramay, ulardan foydalanib soʻzma-soʻz koʻrib chiqishingiz kerak boʻladi.
boʻlmaydi. Uchuvchining parvoz yoʻlini rejalashtirish uchun
foydalanadigan tizimga kiritiladigan ob-havo maʼlumotlari
bunga misol bo‘ladi. Agar shamol yoʻnalishi “janubdan
sharqqa” emas, balki “shimoldan sharqqa” sifatida notoʻgʻri
Belgilar orasidagi interval AutoCorrect: English (U.S.) ? X
Bu oʻlchov birliklari, inson ism-sharifining bosh harfi yoki AutoCorrect

AutoFormat
Math AutoCorrect
Smart Tags
AutoFormat As You Type
sahifa raqami kabi baʼzi soʻz yoki element uchun zarur. Ushbu Show AutoCorrect Options buttons
misolda belgilar orasida turli intervallar boʻlishini koʻrishingiz Correct TWo INitial CApitals Exceptions…
Capitalize first letter of sentences
mumkin. Odatda, matndagi belgi orasidagi intervalning Capitalize first letter of table cells
Capitalize names of days
turlicha boʻlishi yoki umuman boʻlmasligi matn bilan ishlash Correct accidental usage of cAPS LOCK key
dasturiga bogʻliq boʻladi. Matn muharriri bu boʻyicha yakuniy Replace text as you type
Replace: With: Plain text Formatted text
xulosasini berganidan soʻng, korrektor butun matndagi belgilar
orasidagi interval uchun oʻsha usulni qoʻllashi kerak boʻladi. (c)
(r)
Belgilar orasidagi intervallarning turli xil koʻrinishlari mavjud: (tm)
…
:( …
• 65 kg yoki 65kg; :-(
Add Delete
• Mrs. D P Mipet, Mrs DP Mipet, Mrs D. P. Mipet, Mrs. D.P. Mipet; Automatically use suggestions from the spelling checker
• p.398, pg.398, p. 398, pg. 398. OK Cancel
Hujjatdagi barcha belgilar orasidagi interval izchil ekanligiga

ishonch hosil qilish uchun matnni tekislamasligingiz lozim, 15.04-rasm. Bosh va kichik harf muvofiqligini taʼminlash
chunki bu harakat jumla oxiriga matn notekis bo‘lmasligi uchun korrekturaning avtotuzatish uskunasidan foydalanish.
uchun satrni toʻldiradi, natijada soʻzlar orasiga qoʻshimcha
bo‘sh joylar qoʻshilishiga olib kelishi mumkin.
Haqiqiy xatolar
Hujjatning matnida haqiqiy xatolar ham boʻlishi mumkin.
Harfning mos shakli Ularni tekshirish uchun esa, oʻsha soha mutaxassisi
Bu hujjatning muayyan qismida bosh harf yoki kichik matnni o‘qishi kerak boʻladi. Agar siz fikringizni ifodalash
harfdan foydalanish va butun hujjatda unga amal qilishni uchun muayyan soʻzni qidirayotgan boʻlsangiz yoki bu
anglatadi. Baʼzan sarlavha faqat bosh harf bilan yoziladi va soʻz esingizdan chiqqan boʻlsa, siz Research (Tadqiqot) 191
unda kichik sarlavhaning faqat birinchi harfi bosh harfda, uskunasini tanlashingiz mumkin. U turli izohli lugʻat,
qolganlari kichik harfda yozilishi mumkin. Matn bilan ishlash oddiy lugʻat, ilmiy maqola va atamalarni oʻz ichiga oladi.
dasturining Proofing (korrektura) parametridagi AutoCorrect Koʻpgina Office hujjatlarining Proofing (korrektura)
(avtotuzatish) uskunasi sizga bosh va kichik harfning butun yorligʻida bu uskunani tanlash imkoniyati mavjud
hujjat boʻylab siz oʻrnatgan parametrda boʻlishini taʼminlaydi (15.05-rasmga qarang).
(qarang: 15.04-rasm).
15.05-rasm. Haqiqiy xatolarni tuzatish uchun izohli lugʻatdan foydalanish.

15.05-QOʻSHIMCHA MASHGʻULOT KALIT SOʻZLAR
Tasdiqlash: tizimga kiritilgan maʼlumotni tuzatish yoki uning

Hujjatdagi haqiqiy xatolarni tuzatish uchun izohli lugʻatdan
muqobilini taklif qilishga imkon beruvchi tekshirish usuli.
foydalanishdagi taqiqlar haqida muhokama qiling.
Vizual tasdiqlash: hujjatning aniqligi va toʻgʻriligini vizual
tekshiriladigan usul.
Maʼlumotni ikki marta kiritish: COUNTIF elektron jadval
Qatorlar oraligʻining oʻzaro muvofiqligi funksiyasi va shartli formatlash bilan bir qatorda elementning
ikkita roʻyxatidagi farqni ajratib koʻrsatish.
Maʼlumotlarni ikki marta kiritish tasdiqlashning

boshqa bir usuli boʻlib, unda maʼlumotlar ikki marta
kiritiladi, soʻngra kompyuter ikkala maʼlumotlar toʻplamini
taqqoslaydi. Buni ikkala maʼlumotlar toʻplamini kiritgandan
soʻng yoki maʼlumotlarni kiritish paytida taqqoslash orqali
amalga oshirish mumkin. Elektron jadvalda siz “COUNTIF”
funksiyasidan va shartli formatlashdan foydalanishingiz
mumkin, bu ikkala roʻyxatda farq qiladigan har qanday yozuvni
ajratib koʻrsatadi.
Tekshirish hamda tasdiqlash zaruriyati

15.06-rasm. Belgilar, qatorlar va abzats orasida bir xil oraliqni Ushbu tekshirish usulining har biri hujjatga kiritiladigan
oʻrnatish uchun kengaytirilgan sozlamalardan foydalanish. maʼlumotning toʻgʻriligini yoki aniqligini tekshirishning turli
jihatlarini taklif etadi. Tekshirish siz kiritgan maʼlumotning
192
“Yakka” qator – abzasning oxirgi satri yangi sahifa yoki formatini maʼlumotni kiritish jarayonidan oldin oʻrnatgan
ustunning birinchi satriga oʻtib qolish holati. “Yetim qator” tasdiqlash qoidasiga muvofiq kelishini taʼminlaydi. Tasdiqlash
– abzasning birinchi satri sahifaning yoki ustunning oxirgi esa, kiritilgan maʼlumotning mantiqiy boʻlishini va unga faqat
satriga tushib qolish holati. Buni ularni qabul qilish yoki tekshiruv qoʻllanilganidan koʻra aniqroq boʻlishini taʼminlaydi.
rad etish sozlamasini tanlash orqali bartaraf qilish mumkin Tekshirish usuli boʻlgan korrektura hujjatning iloji boricha
(15.06-rasmga qarang). Ular matn shaklining “chiroyi”ni buzishi aniq va toʻgʻri boʻlishini taʼminlaydi va bu usul boshqalariga
bilan birga, oʻqishda ham noqulaylik tugʻdiradi. Xuddi shu holat qaraganda koʻproq vaqt talab etadi. Chunki bunda matnning
roʻyxat, ustun va slaydlar uchun ham oʻrinlidir. aniqligi va toʻgʻriligini kompyuter emas, inson tekshiradi.
Tasdiqlash 15.04-amaliy topshiriq

Tasdiqlash soʻzi turli xil matn kontentida bir xil maʼnoga ega.
Bu, asosan, biror narsaning toʻgʻri va aniqligini tekshirish, Busy Bees Stationery kompaniyasi direktorining
sinash yoki bunga rozi boʻlishni anglatadi. Emaildan yordamchisi sifatida ishxonangizda yuritilayotgan barcha
foydalanib, biror onlayn xizmatga obuna boʻlganingizda, hujjatlar aniq, asosli, toʻgʻri va iloji boricha xatosiz boʻlishini
odatda tizim tomonidan yaratilgan elektron xabarga javoban taʼminlash sizning zimmangizga yuklatilgan. Kompakt
diskdagi “Asset 15.02.docx” faylini oching va u yerdagi
oʻzingizning shaxsingizni tasdiqlashingiz soʻraladi.
savollarga javob bering.
Vizual tasdiqlashni bir hujjatni uning asl nusxasi bilan
taqqoslashga o‘xshatish mumkin. Unda kiritilgan maʼlumotlar
va asl hujjatdagi maʼlumotlar koʻzdan kechirish orqali
solishtiriladi. Ushbu bobning boshidagi “Korrektura” boʻlimiga
qarang.
Xulosa
● Proofreading hujjatda uchrashi mumkin boʻlgan barcha xatolarni toʻliq bartaraf eta olmaydi.
● Tegishli lugʻatdan foydalanib, va soʻzning mazmuni hisobga olingan holatda imloni tekshiruvchi dastur notoʻgʻri yozilgan soʻzlarni
tuzatishda ishlatish mumkin boʻlgan foydali vositadir. Hujjatdagi imloviy xatolarni tekshirish uchun imloni tekshiruvchi dasturga
yagona yechim sifatida qaramaslik maqsadga muvofiqdir.
● Korrekturaning turli usullari hujjatning har xil darajada aniqliligi va toʻgʻriligini taʼminlashi mumkin.
● Tekshirish maʼlumotlar kiritish bosqichida xatoga yoʻl qoʻyish ehtimolini kamaytirishga yordam beradi.
● Tasdiqlash esa, tizimga kiritib boʻlingan maʼlumotni tuzatishga yoki o‘zgartirishga yordam beradi.
● Hujjatda mumkin boʻlgan eng yuqori aniqlik va toʻgʻrilik darajasiga erishish uchun tekshirish ham, tasdiqlash ham zarur, chunki har
bir tekshirish turi hujjatdagi xatolarni kamaytirishga turlicha yondashadi.
193
16-bob:
194
Grafik va diagrammalar
Taʼlim maqsadlari
■ berilgan maʼlumotlardan grafik yoki diagramma hosil qilish;
■ maʼlumotni tanlash;
■ grafik yoki diagramma turini tanlash;
■ yorliqlash;
■ ikkilamchi maʼlumotlarni qo‘shish;
■ ikkinchi oʻqni qoʻshish;
■ o‘qlar qiymatini oʻzgartirish;
■ grafik yoki jadvalning tashqi koʻrinishini yaxshilash.
16-bob: Grafik va xaritalar

Grafika va diagrammalar — raqamli ma’lumotlarning vizual
ko‘rinishi bo‘lib, inson miyasi uchun turli xil maʼlumot turlari va
ularning kategoriyalari oʻrtasidagi munosabatlarni tushunishni
yengillashtiradi. Raqamli maʼlumotlarni diagrammalar
va grafikalar koʻrinishida taqdim etish – maʼlumotlarni
taqqoslash, kelajakdagi ehtimoliy moyillikni (trend yoki
tendensiya) bashorat qilish va maʼlumotlar qatorining tarixiy
moyilligini kuzatish imkonini beradi. Maktablar o‘quvchilarning
o‘zlashtirishini — ularning turli fanlar boʻyicha baholari, oʻquv
choraklari, test sinovlari va boshqalarni taqqoslashi mumkin.
Maʼlumotlar qatorining moyilligini diagramma yoki grafikada
koʻtariluvchi, tushuvchi yoki bir xilda turganini koʻrishingiz 16.02-rasm. Turli kategoriyalar boʻyicha xarajatlarni
mumkin. Shuningdek, trendning oʻzgarishini kuzatishingiz taqqoslash uchun ustunli diagrammadan foydalanish (bu
mumkin boʻladi; masalan, talabaning davomati tushishni holatda turli talablar misol qilingan).
boshlaganda, jadval trendi pastga qarab yoʻnalganini
koʻrsatadi. Yana bir misol kelajakda yuz berishi mumkin
boʻlgan voqealarni taxmin qilish imkoniyatini beradi, masalan,
Diagramma va grafik elementlari
talaba bahoni yaxshilay oladimi? Koʻplab oʻquv muassasalari Diagramma yoki grafikda turli qismlardan iborat. Sarlavha
imtihonlarda oʻz talabalarining avvalgi baholari va boshqa auditoriyangizga jadval yoki grafik yordamida yetkazmoqchi
maʼlumotlardan kelib chiqqan holda imtihonlarda qanday boʻlgan g‘oyangizni aks ettirishi kerak. 16.02-rasmda jadvalda
natijalarga erishishi mumkinligini taxmin qilishadi. turli talabalarning olgan baholari oʻzaro taqqoslangan holda
koʻrsatilgan. Turli kategoriyalar bu vaziyatda — talabalardir,
lekin bu mavzuga binoan boshqa har qanday kategoriyalar
16.01 Grafik yoki diagramma boʻlishi mumkin. Yana bir misol tariqasida bir xil turdagi 195
mahsulotning turli doʻkonlardagi narxlarini taqqoslashni
yaratish keltirish mumkin. Ustunli jadvaldagi kategoriyalar gorizontal
Diagramma yaratish uchun biror sabab boʻlishi kerak. (X) oʻqi koʻrinishida ifodalanadi.
Auditoriyangizga qanday g’oya yetkazmoqchisiz? Oʻz Qiymatlar har bir talaba (kategoriya) ning olgan baholarini
diagrammangizni yoki grafigingizni yaratishga kirishishdan ifodalaydi va ular vertikal (Y) oʻq koʻrinishida aks etadi.
oldin diagramma yoki grafik bilan bogʻliq atamalarni va turli
xil grafiklar va grafik turlari oʻzi nima ekanligini tushunishingiz Gistogramma bir nechta qiymatlarni taqqoslash uchun
kerak. Bundan tashqari, auditoriyangizga yetkazmoqchi ko‘proq toʻgʻri keladi (16.03-rasmga qarang).
boʻlgan g‘oya uchun jadval yoki grafikning eng mos keluvchi
turini bilishingiz kerak.
Turli xil jadvallarni 16.01-rasmda koʻrish mumkin.
16.03-rasm, Kategoriyalar (turli talabalar) boʻyicha bir nechta

16.01-rasm. Turli xil jadval va grafiklar. qiymatlarni (“1-semestr” va “2-semestr”) taqqoslashda
gistogrammadan foydalanish.
Ustunli diagramma – bu kategoriyalar boʻyicha qiymatlarni
taqqoslash uchun eng mos jadvaldir; masalan, turli talabalar Bu bobning qolgan qismidagi munozarani kuzatish uchun
baholarini oʻzaro taqqoslashingiz mumkin boʻladi. kompakt diskdagi “Asset 16.01.xlsx” faylidagi elektron jadvalga
murojaat qiling.
Chiziqli grafiklar trendni koʻrsatish orqali kategoriyaning Kompakt diskdagi “Asset 16.01.xlsx” faylidagi elektron
vaqt oʻtishi bilan qanday ishlashini namoyish etishi mumkin. jadvaldagi maʼlumotlardan foydalanib, 1- va 2-semestrlar
16.04-rasmda bitta kategoriya koʻrsatilgan: Jon vaqt oʻtishi bilan uchun talabalar baholari jadvalini koʻrsatishda ustunlar
toʻrt xil vazifani qanday bajargan. Uning pasayishga moyilligi jadvalini tanlashingiz va maʼlumotlarni belgilashingiz kerak.
mavjud, demak u har bir keyingi topshiriqni uddalay olmayapti. Bu “1-semestr” kabi ketma-ket nomlarni qoʻshishingiz uchun
16.05-rasmda ikkita kategoriya uchun trendlar koʻrsatilgan va oynani ochadi, keyin esa seriyali qiymatlarni tanlaydi. Bu
Jasurning pasayishga boʻlgan moyilligiga nisbatan Jamilaning aloqasiz maʼlumotlaringizni faqat bitta toʻplami uchun
oʻsishga boʻlgan moyilligi mavjud. 16.05-rasmdan ikkala maʼlumotlarni kiritadi (1-semestr). Ikkinchi aloqasiz
moyillikni koʻrsatish va bir nechta kategoriyadagi moyilliklarni maʼlumotlaringiz toʻplamini (2-semestr) kiritish uchun siz “OK”
taqqoslash uchun foydalanish mumkin. tugmachasini bosishingiz va barcha aloqasiz maʼlumotlaringiz
toʻplamini kiritguningizgacha jarayonni takrorlashingiz kerak
16.07-rasm. Aloqasiz maʼlumotlar oraligʻini tanlash.

16.04-rasm. Jasurning turli vazifalarni ijro etishi (trendi) ni
Oxirgi bosqichda gorizontal oʻq yorligʻi oraligʻini kiritishingiz
koʻrsatish uchun chiziqli grafik (vaqt oʻtishi mobaynida) dan
kerak boʻladi (16.08-rasmga qarang).
196 foydalanish.
16.08-rasm. Oʻq yorligʻi oraligʻini qoʻshish.
Diagramma yoki grafik yaratishda aloqali

16.05-rasm. Bittadan ortiq kategoriyadagi trendni koʻrsatish maʼlumotdan foydalanish
uchun chiziqli grafikadan foydalanish. Aloqali maʼlumotlar – bu maʼlumotlar oraligʻi yoki bir-biriga
bogʻlangan hamda diagrammalar va grafiklar yaratishda
osongina ajratiladigan va kiritiladigan maʼlumotlar seriyasidir.
Diagramma yoki grafik yaratish uchun
maʼlumotlar tanlash
KALIT SOʻZLAR
Aloqasiz maʼlumotlardan foydalanish
Aloqali maʼlumotlar: ustunlar va satrlardagi bir-biri yonida
joylashgan va birga diagrammalar tuzishda oson ajratib
belgilangan maʼlumotlar.
Aloqasiz maʼlumotlar: ustunlar va qatorlar bir-biriga qoʻshni
boʻlmagan va birgalikda ishlatish u darajada oson boʻlmagan
maʼlumotlar.
16.06-rasm. Diagramma yoki grafik yaratishga oid atamalar.

kerak boʻlsa, “Ctrl + Shift + 8” yorligʻidan foydalanish foydali
boʻlishini keltirish mumkin. Quyidagi amaliy topshiriqda turli xil
Diagramma va grafiklarni yaratish boʻyicha onlayn risolalarda ulardan qanday foydalanish mumkinligini xususida
qoʻllanmalarni oʻrganing va aloqali hamda aloqasiz turli xil yorliqlar bilan mashq qilishingiz mumkin.
maʼlumot oraliqlariga ega boʻlganingizda diagrammalar
yaratishning turli xil usullarini muhokama qiling.
Diagramma va grafik turlari
Ustunli diagramma va grafiklar
Diagramma yoki grafik yaratishda auditoriya ehtiyojlarini
Grafik/diagramma tuzishda tegishli qondirish uchun jadval yoki grafik turini talab etilgan maqsadda
maʼlumotlar oraligʻini qanday tanlash kerak oʻzaro solishtirishingiz kerak. Yuqorida keltirilgan kategoriyalar
Grafik yoki diagramma tuzish uchun maʼlumot oraligʻini boʻyicha qiymatlarni taqqoslashingizda maʼlumotlarni
tanlashda turli klaviatura yorliqlaridan foydalanishingiz ifodalashda misollarda ustunli diagramma yoki grafik eng
mumkin. Bunday yorliqqa misol tariqasida bir nechta ekranni mos boʻlishini oʻrganib oldingiz. Talabalarga oid maʼlumotlar
qamrab oladigan juda katta maʼlumotlar oraligʻini tanlash misolida qiymatlar talabalar baholarini, kategoriyalar esa turli
talabalarning ismlarini aks ettiradi.
16.01-amaliy topshiriqlar
Kompakt diskdagi “Asset 16.01.xlsx” elektron jadvalidagi “Talabalar maʼlumotlari” ish jadvaliga murojaat qiling. Quyidagi qisqa
topshiriqlarni bajarish uchun 16.01-jadvaldagi yorliqlardan foydalaning. Ularning har biri ehtiyojlaringizga koʻra belgilangan
maʼlumot oraligʻini tanlash imkonini beradi.
Klaviaturadagi raqamlar panelni Num Lock yordamida ham ishlatishingiz mumkin, garchand dasturning baʼzi versiyalarida bu
ishlamasligi mumkin.
16.01-jadvalda soʻz bilan ishlov berilgan jadval tuzing. Kursoringizni talabalarga oid maʼlumotlar aks etgan istalgan katakchaga 197
joylashtiring va chap qoʻldagi ustundagi yorliqlardan foydalaning. Oʻrtadagi ustun yorliq nima qilishini tushuntiradi va
natijangiz skrinshotini olib oʻng qoʻldagi ustunga joylashtirishingiz kerak.
Tezkor tugma Vazifasi Vazifangiz: skrinshotni shu

yerga kiriting
Ctrl + Shift + 1 Bu yorliq faol katakchadan pastda va oʻngda joylashgan maʻlumotlar

oraligʻini tanlaydi. Bu ana shu varaqdagi barcha maʼlumotlar bilan
cheklangan.
Ctrl + Shift + 2 Bu yorliq faol katakchangiz boshlanishidagi mazkur varaqdagi

ustunni maʼlumot oxirigacha qamrab oladigan maʼlumot oraligʻini
belgilaydi.
Ctrl + Shift + 3 Bu yorliq sizni elektron jadvalingizning keyingi ish sahifasiga olib
boradi.
Ctrl + Shift + 4 Bu yorliq faol katakchangiz boshlanishidagi satrda joylashgan barcha

maʼlumotlarni tanlaydi va shu holatdan chap tomonga oʻtadi.
Ctrl + Shift + 6 Bu yorliq faol katakchangiz boshlanishidagi satrda joylashgan barcha

maʼlumotlarni tanlaydi va shu holatdan chap tomonga, biroq ish
varagʻidagi maʼlumotlar oraligʻining oxirigacha oʻtadi.
Ctrl + Shift + 7 Bu yorliq barcha ma‘lumotlarni faol katakchaning boshlanish

nuqtasidan yuqoriga va maʼlumotlar oraligʻining oxirigacha tanlaydi.
Ctrl + Shift + 8 Bu yorliq faol katakchadan ikki ustun yuqori va chap tomondagi
maʼlumot oraligʻini oxirigacha tanlaydi.
16.01-jadval. Tezkor tugma turlari.

Panjarali diagramma va grafiklar Nuqtali diagramma va grafiklar

Ustunli va panjarali diagrammalar bir-biriga oʻxshash Ikkala sonlar toʻplami oʻrtasidagi munosabatni aks ettirishda
koʻrinishga ega boʻlsa-da, ular maʼlumotni boshqacha nuqtali grafikni (16.09b-rasm), masalan, “x” va “y” oʻqlai
ifodalashda qo‘llanishi mumkin. Panjarali jadvallar bir nechta maʼlumotlariga ega boʻlganingizda hamda “x” va “y” qiymatlari
qiymatlarni ifodalash uchun juda mos keladi. Bu vaqt oʻtishi oʻrtasidagi bogʻliqlikni koʻrsatishingiz lozim boʻlganda
bilan oʻzgaradigan qiymatlarni ifodalashda yoki “agar bunday ishlatishingiz mumkin. Har doim “x” qiymatlaringizni chap
boʻlsa-chi?” kabi risolalarda qoʻl kelishi mumkin. Avvalroq tomonga qoʻyishingiz kerak, shunda diagramma toʻgʻri talqin
tushuntirib oʻtilgan talabalarga oid maʼlumotlar kabi misolda qilinadi va yorliq “x” va “y” oʻqlarining sonlari uchun raqamlar
talabalarning bir nechta test boʻyicha baholari grafikda ustunlaringizning yuqori qismida boʻlishi lozim.
ifodalanishi mumkin edi. Bu, masalan, vaqt oʻtishi bilan
1-semestr, 2-semestrdagi ularning baholari va boshqalarni
aks ettiradi. Muqobil tarzda, talabalar imtihonda turli xil
ishlarda, masalan, 1-qogʻoz, 2-qogʻoz va boshqalarda qanday
ishlaganini koʻrishingiz mumkin boʻladi. Bunday taqqoslash
savollar berishingizga imkon beradi, masalan, talaba pastroq
yoki yuqoriroq baho olgan boʻlsa nima boʻladi. Xuddi shu kabi,
bir qarashda, koʻp qiymatga ega jadvalni koʻrib qaragandan
koʻra, talaba maqsadli baholashdan qanchalik uzoqligini
koʻrishingiz mumkin edi.
Chiziqli grafiklar
Chiziqli grafiklar vaqt trendlarini ifodalash uchun eng mos
grafik turidir. Avvalroq oʻrganilgan misolda bir talabaning vaqt
oʻtishi bilan test sinovidan oʻtishi tasvirlangan; shu tarzda vaqt
198 oʻtishi bilan bir nechta talabaning sinov natijalarini osonlikcha
taqqoslashingiz mumkin.
Doiraviy diagrammalar
Doiraviy diagrammalar – bu har bir qiymat butun element yoki
obyektga qiymat kiritilishini aks ettirishda foydalaniladigan
eng mos jadval turidir. Bunga misol tariqasida har bir odam
maʼlum miqdorda mablagʻ yigʻishda yigʻilgan pulning umumiy
miqdoriga qancha pul qoʻshganligi keltirish mumkin. Bu har 16.09-rasm. Sohali grafik (a), nuqtali diagramma (b) ga misollar.
bir kishining jami bilan solishtirganda foiz nisbatini koʻrsatadi.
Agar barcha qiymatlar yigʻindisi 100 ga teng boʻlmasa ham, Boshqa diagramma va grafik turlari
elektron jadval qiymatlarni doiraviy diagramma koʻrinishida
foizga aylantiradi.
Sohali diagramma va grafiklar

Sohali diagramma (16.09a-rasm) – bu vaqt davomida bir
nechta maʼlumotlar toʻplamlari oʻrtasidagi farqlariga urgʻu
berish uchun ishlatiladigan eng foydali jadval turidir. Ular
chiziqli grafiklarga oʻxshaydi, biroq ularning ostidagi chiziqlar
rangga boʻyalgan boʻladi. Sohali diagramma kamchiligi
shundan iboratki, kichikroq qiymatga ega har qanday
maʼlumotlar qatori kattaroq qiymatga ega boʻlgan qiymatlar
tomonidan bloklanadi. Bu muammoni shaffoflashtiruvchi 16.10-rasm. Boshqa diagramma va grafiklar.
vositasi yordamida barcha grafiklar konturlarini kattaroq va
kichikroq qiymatlar bilan ifodalash orqali hal qilish mumkin.
16.01-rasmda turli xil jadval va grafiklarga misollar
keltirilgan. Ularning baʼzilari yuqorida muhokama qilinganlar
turlari, baʼzilari esa avvalroq koʻrib chiqilgan turlarning
kombinatsiyasidir.
hamda yorliqlar va shkalalarni qoʻshishingiz mumkin (16.12-

rasm).
Elektron varaqdagi 16.10-rasmga oʻxshash grafiklarga
Format Data Area ? X
qarang “Asset 16.01.xlsx” va bu diagramma va
grafiklarning turli xillarini ajratib oling. Ular orasidagi Label Options Label Options
farqni tushunishingizni namoyish etadigan misollar
Number Label Contains
keltiring.
Fill Series Name
Border Color Category Name
Value
Border Styles
Percentage
Diagramma va grafiklarga nom berish Shadow Show Leader Lines
Diagramma yoki grafikni nomlashga oid koʻplab yangi Glow and Soft Edges Reset Label Text
atamalar mavjud. Diagramma yoki grafikni nomlash boʻyicha 3-D Format Label Position
amaliy topshiriqni bajarishdan oldin quyida keltirilganlarning Alignment Center
Inside End
har biri nimani anglatishi yoki aks ettirishini bilishingiz kerak. Outside End
Best Fit
Diagramma sarlavhasi odatda diagrammaning yuqori
qismida koʻrsatiladi va auditoriyaga jadval mazmun-mohiyati Include legend key in label
haqida ideal tarzda xabardor qilishi kerak. Diagramma Separator
sarlavhasi baʼzi turdagi diagramma yoki grafik oʻqlarida paydo

boʻladigan sarlavhalar yoki yorliqlar bilan bir xil emas.
Sektor yorligʻi – bu 16.09a-rasmda koʻrsatilgandek,
jadvalingizning kichik qismi uchun yorliqdir. Sektorni belgilash
uchun siz diagrammani bosishingiz hamda 16.11-rasmdagi
kabi Alt Text tugmachasini bosishingiz kerak. Close
Format Chart Area ? X 199

16.12-rasm. Yorliq nomlarini tahrirlash.
Fill Fill
Border Color No fill Biroq ularning har biri nimani anglatishini bilishingiz kerak.
Border Styles Solid fill
Gradient fill
Sektor deb pirogli jadval boʻlagiga aytiladi. Segment deb
Shadow Picture or texture fill gulbargli diagrammaning bir qismga aytiladi. Legenda –
Pattern fill
Glow and Soft Edges
Automatic
bu grafik yoki diagrammalarda ranglar nimani anglatishini
3-D Format tushunishda kalit yoki kodlardir. Shkala x va y oʻqi uchun
3-D Rotation qo‘llanmoqchi boʻlgan oʻlchamlarga ishora qiladi va
Size oʻzgartirilishi mumkin.
Properties
Alt Text
KALIT SOʻZLAR
Legenda: diagramma yoki grafikda belgi yoki rang va

naqshlar nimani anglatishini koʻrsatadigan belgi.
Shkalalar: diagramma yoki grafik oʻqlarida ishlatiladigan
oʻlchov birliklari.
Diagramma yoki grafikga sarlavha kiritish uchun ularda

koʻrsatmoqchi boʻlgan maʼlumotlarni ajratib koʻrsatish
Close
orqali oʻz diagrammangizni yaratishni yakunlashingiz kerak,
“Qoʻshish” ga oʻting, yaratmoqchi boʻlgan diagramma yoki
16.11-rasm. Grafik va diagrammalarga sarlavhalar kiritish. grafik turini tanlang hamda OK tugmasini bosing. Bunda
16.13-rasmda koʻrsatilgani kabi diagramma tuzilishi kerak.
Siz shunga oʻxshash amaliyotdan Legenda, sektor qiymatlari,
segment yorliqlari va qiymatlari, kategoriya oʻqi sarlavhalari,
kategoriya oʻqi koʻrsatkichlari, qiymat oʻqi koʻrsatkichlarini
16.13-rasm. Diagramma va diagrammalarga sarlavhalar kiritish.
200
16.15-rasm. Faqat kesma yorligʻini tahrirlash uchun

diagramma maketini tanlash.
16.14-rasm. Tegishli diagramma maketini tanlash.
Biroq sarlavha mos kelmasligi va qiymatlar vertikal oʻqda

tegishli tartibda belgilanmagan boʻlishi mumkin. Buni
“Diagramma maketi”ni tanlab, soʻngra foydalanuvchi
talablariga muvofiq sozlashni xohlagan har bir qismni ikki
marta bosish orqali tuzatishingiz mumkin.
Yorliq nomlarini gulbargli diagramma segmenti yoki
pirogli diagrammaning bir qismini ikki marta bosish orqali
oʻzgartirishingiz va oʻzingiz tanlagan “Diagramma maketi”
ni tanlashingiz mumkin. Har bir qismni foydalanuvchingiz 16.16-rasm. Faqat kesma yorligʻini tahrirlash uchun maʼlumot
ehtiyojlariga qarab sozlang. belgisini tahrirlash.
Sichqonchaning oʻng tugmachasini bosing va “Maʼlumot

yorligʻini qoʻshish”ni tanlang. Agar siz pirogli diagrammadan
foydalanishni tanlagan boʻlsangiz, mana u qanday koʻrinishga
ega boʻlishi kerak.
16.17-rasm. Pirogli diagramma boʻlagini belgilash.
Diagrammaga Ikkinchi maʼlumotlar seriyasini 16.18-rasmda koʻrsatilgan misolda maʼlumotlar ketma-

qanday qoʻshish kerak ketligining ikkitasi tasvirlangan: kunlik oziqlantirish vaqtlari
soni va har bir chorva mollari uchun haftadagi yem narxi.
“Asset 16.01.xlsx”dagi elektron jadvalning “Talabalarga oid
Birinchi maʼlumotlar seriyasi, kunlik oziqlantirish vaqtlari
maʼlumotlar” ish varagʻida har bir test uchun alohida maʼlumotlar
soni ustunli jadval sifatida tasvirlangan; ikkinchi maʼlumotlar
seriyasi aks etadi, masalan, 1-test, 2-test va h.k. Agar jadvalga
seriyasi, haftalik yemning oʻrtacha narxi chiziqli grafik sifatida
qoʻshimcha ma’lumotlar seriyasini qoʻshishni istasangiz,
tasvirlangan. Ikki xildagi maʼlumot qismini bir xil turdagi
diagramma yoki grafikka koʻproq maʼlumotlar seriyasini qoʻshish
maʼlumot seriyali diagramma bilan taqqoslagandan koʻra 201
uchun ajratib belgilangan qatorlarga qoʻshimcha ravishda
osonroq amalga oshirish mumkin.
koʻrsatilgan ustun yoki qatorni ajratib belgilaysiz.
Oʻq shkalasi qiymatlarini oʻzgartirish
Ikkilamchi maʼlumotlar ketma-ketligini Aksariyat diagramma yoki grafiklar standart boshlangʻich
jadvalga qanday qoʻshish mumkin nuqtasi sifatida noldan boshlanadi. Biroq noldan boshqa
Baʼzida ikki yoki undan ortiq tur xil yoki aralash maʼlumotlarni boshlangʻich nuqtada boshlagan boʻlsangiz, oʻqingiz
koʻrsatishni xohlashingiz mumkin; ulardan bittasi yoki bir maʼlumotlaringizni yanada aniqroq koʻrsatishi mumkin. Sizning
nechtasini ikkilamchi maʼlumotlar oʻqiga joylashtirishingiz shkalangiz oʻlchov birliklarini 20 dan 5 oraligʻida 90 gacha
mumkin. Birinchi qadam, odatdagidek, diagrammangizni koʻrsatishi mumkin. Bu shkalani quyidagi bosqichlar orqali
yaratish va keyin boshqa maʼlumotlar seriyasining bir yoki sozlash mumkin:
bir nechtasi diagrammasi turini oʻzgartirish (16.18-rasmga 1 Diagramma yarating.
qarang). 2 Uni formatlashtirish uchun y oʻqi ustiga sichqonchaning
oʻng tugmasini bosing.
3 Y oʻqiga oid kerakli minimal va maksimal darajalarni
oʻrnatish uchun Format Options ni tanlang.
“Asset 16.01.xlsx” elektron jadvalidagi “Chocolates” ishchi
jadvaliga murojaat qiling. Y oʻqi nolga emas, 20 dan boshlanishi
va maksimal 90 ga yetguniga qadar 5 oraligʻida koʻpaytirilishi
belgilanganiga eʻtibor qarating. Zarur boʻlsa, ularni kerakli
darajalarga oʻzgartirishingiz mumkin. Xuddi shu tarzda siz x
oʻqiga oid oʻlchovni tegishli ravishda oʻzgartirishingiz mumkin.
16.18-rasm. Har bir maʼlumotlar seriyasi uchun har xil Kompakt diskdagi “Asset 16.01.xlsx” fayli elektron jadvaliga
grafik turlaridan foydalangan holda ikkilamchi maʼlumotlar murojaat qiling va “Chocolates” ishchi jadvalidagi y oʻqi
seriyasini qoʻshish. shkalasini 10 oraliqqa oʻzgartiring.
Diagramma yoki jadvalning tashqi koʻrinishini Auditoriya ehtiyojlarini qondirish maqsadida

yaxshilash pirog diagrammasining sektorini ajratib
Baʼzan auditoriyani ishontirish yoki fikrga urgʻu berish uchun chiqarish
jadvalni boshqacharoq formatlash kerak boʻlishi mumkin. Baʼzan pirog sektorini ajratib chiqarish orqali biror narsaga
Butun jadvalning fon rangini yoki maʼlumotlar seriyasining urgʻu berishingiz mumkin. Baʼzida bu diagrammangizdagi
rangini oʻzgartirishingiz mumkin. Diagrammaga rang sektorni “portlatib” yuborish deb ataladi. Pirogli diagrammani
qoʻshishning bir nechta variantlari mavjud. Rasm, gradiyent, pirogning oʻzidan xohlaganingizcha uzoqroqqa tarqatishingiz
naqsh, turli xil ranglarning aralashmasini qoʻllashingiz yoki mumkin (16.20-rasmga qarang).
oldindan oʻrnatilgan ranglar bankini tanlashingiz mumkin
KALIT SOʻZLAR
Shuningdek, orqa fondagi katakchalarni olib tashlashingiz yoki
ajratib belgilashingiz mumkin. Pirogli diagramma sektorini ajratib olish: biror
nuqtaga urgʻu berish yoki ajratib belgilash uchun dumaloq
diagrammaning bir boʻlagi ajratib olinadi.
202
16.19 Diagramma yoki jadvalning tashqi koʻrinishini yaxshilash.
16.20-rasm. Sektorlarga bo‘lib tashlash.

Xulosa
● Maʼlumotning barcha turlari (aloqali, aloqasiz va spetsifik maʼlumotlar) diagrammada yoki grafikda ifodalanishi mumkin.
● Diagramma yoki grafikning turli qismlarini formatlashingiz mumkin, shuning uchun fon, maʼlumotlar seriyasi, oʻqlar, legenda va
sarlavha auditoriyangiz ehtiyojlariga mos ravishda tahrirlanishi mumkin.
● Xuddi shu diagramma maydoni maʼlumotlar seriyasining bir yoki bir nechta turini oʻzgartirib, ikki yoki undan ortiq har xil turdagi
grafik va diagrammalarni tasvirlashi mumkin.
● Shkalani istalgan raqamdan boshlanadigan qilib sozlash mumkin va uni har doim ham nol bilan boshlash shart emas.
203
17-bob:
204
Hujjatlarni ishlab chiqish
Taʼlim maqsadlari
■ matnni formatlash va sahifa maketini tashkillashtirish;
■ jadvallarni tahrirlash uchun dastur vositalaridan foydalanish;
■ maʼlumot manbasi bilan hujjatni birlashtirib pochta orqali yuborish.
17-bob: Hujjatlarni ishlab chiqish
17-bob haqida umumiy maʼlumot mos ravishda oʻzgartirgandan keyin barcha maʼlumotlarni
bir sahifada koʻrsatishni istasangiz, sahifaning yoʻnalishini
Topshiriqni bajarish, uy vazifalarini qilish, test savollariga javob oʻzgartirish zarur boʻlishi mumkin.
berish, plakatlar yaratish, elektron xabar yuborish va boshqa
vazifalarni yozish uchun “ofis paketi” dasturlar yig‘indisidan
foydalansangiz, hujjat ishlab chiqayotgan boʻlasiz. Hujjatlar Sahifa va muqova maydonlari
o‘z turi va stiliga koʻra sezilarli farq qiladi. Bunday hujjatlarni Sahifa qirralarining atrofidagi joylar hoshiyalar deb ataladi.
yaratish uchun kompyuterdan foydalanmasangiz, sahifaning Odatda matnni hoshiyaning ichiga yozasiz, sahifa raqamlari
oʻlchami va yozishni boshlash uchun qogʻozning chetlaridan pastki yoki yuqori kolontitullarga (ustlavha va ostlavha)
qanchalik uzoqda boʻlishini koʻrib chiqishingiz kerak. Ayrim kiritiladi. Muqova maydoni (Gutter margin) – skoroshivatel
hujjatlarning oldindan belgilangan maketi, masalan, mashq bilan tikiladigan hujjatlar uchun chap tarafdagi kattaroq
kitoblaridagi kabi chiziqlar va maydonlar boʻladi. Ular maydon bo‘lib,hujjat qattiq muqovaga tikilganidan so ‘ng matn
javoblaringizni qayerga yozishni aniqlashga xizmat qiladi: qulay o‘qilishi uchun ajratiladi.
odatda chiziqlar va maydonlar oraligʻida boʻladi. Yanada
ixtisoslashgan hujjatlar, masalan, hisobvaraq-faktura maxsus
KALIT SOʻZLAR
chop etilgan qogʻozda boʻladi.
Hujjatlar yaratish uchun kompyuteringizdan foydalansangiz, Muqova maydonlari (Gutter margin): kesish sababli matnni
shunday mulohazalarni hisobga olishingiz kerak. Sahifaning toʻsib qoʻymaslik maqsadida hujjatlarni kitob formatiga
oʻtkazish uchun yaratilgan qoʻshimcha maydonlar.
oʻlchami va sahifa oriyentatsiyasi hujjatning eng muhim
xossalaridan biridir.
KALIT SOʻZLAR Ustunlar (Gazeta ustunlari)

Matningiz uchun gazeta stili kabi ustunlar yaratishingiz zarur
Sahifa oriyentatsiyasi: sahifani joylashtirish usuli: sahifaning boʻlsa, oldin matnni belgilashingiz va keyin Page Layout
yuqorisi boʻylab eni torroq boʻlsa, bu “portret” yoʻnalishi deb vositalar panelidan Columns parametrini ishlatishingiz zarur 205
ataladi; sahifaning yuqorisi boʻylab eni kengroq boʻlsa, bu
(17.01-rasm).
“albom” yoʻnalishi deb ataladi.
17.01 Matn va sahifa maketini

formatlash
Sahifa oʻlchami
Hujjatni chop etishga tayyorlash uchun “o‘lcham”
tushunchasiga e’tibor bering. Ekrandagi hujjat o‘lchami va
chop etiladigan hujjat o‘lchami o ‘rtasida farq bor.
Sahifa oriyentatsiyasi
Agar boʻsh hujjatni yaratishni tanlasangiz, sahifa chapdan
oʻngga qanchalik kenglikka egaligini belgilash uchun sahifa
oriyentatsiyasini tanlashingiz zarur boʻladi: albom va portret
oriyentatsiyasi. Portret kengligi boʻylab torroq va uzunligi
boʻyicha uzunroq boʻladi, albomning eni kengroq, lekin
uzunligi kaltaroq boʻladi. Sahifa oriyentatsiyasi sahifaga
joylanadigan elementlarning maketiga taʼsir koʻrsatadi. Ayrim 17.01-rasm. Hujjatga gazeta ustunlarni qoʻyish.
hollarda standart — portret oriyentatsiyasini oʻzgartirish
zarur boʻladi. Bunday oriyentatsiyada nusxa olingan yoki
boshqa dasturdan qirqib olingan, lekin portret yoʻnalishining
kichik joyiga juda mos kelmaydigan elementlarni joylashtirish
oson boʻladi. Oʻlchamni oʻzgartirish yoki shrift oʻlchamini
Agar ikki ustunni tanlasangiz va ikki ustun orasiga chiziq Sahifa, boʻlim va ustun oxiri
qoʻyish uchun katakchani belgilasangiz, natija 17.02-rasmdagi Sahifa oxiri qayerda birinchi sahifa tugab, boshqa sahifa
matnga oʻxshab qo‘yiladi. boshlanishini koʻrsatadi. Bu yangi bob yoki matnning boʻlimini
boshlashingizdan oldin sahifada qolgan matnning oxirgi qismi
yoki qisqa abzats qolganida ishlatilishi mumkin. Sahifa oxiridan
foydalanish muhim, chunki u o‘quvchilar hujjatning bir qismi
tugaganini tushunishiga yordam beradi. Yangi boʻlimni birdan
boshlab ketmay, hujjatning oxirida sahifanining qolgan qismini
boʻsh qoldirish yaxshiroq, chunki har bir abzats yoki boʻlim
odatda yangi holat yoki fikrni boshlab beradi va boʻlimning
oxirida qolgan boʻsh joy bir holat yoki fikrning yakunini bildirib
keladi. Sahifa oxiriga Page Break markerini qoʻshsangiz, u yangi
bo‘lim yangi sahifada joylashadigan qilib, matnni joylashtiradi.
Matn ustun shaklida joylashgan boʻlsa, hujjatga qoʻshimcha
matn terib borishingiz bilan matn ustunning oxiridan keyingi
ustunga avtomatik oʻtib boradi. Agar matn maʼlum ustundagi
biror nuqtada toʻxtashini afzal koʻrsangiz, matn keyingi ustunga
oʻtib ketishini toʻxtatish uchun aniq nuqtaga ustun uzilishini
(Column Break) qoʻyishingiz mumkin. Matnning keyingi qismi
17.02-rasm. Ikki ustunni ularning orasidagi chiziq bilan
keyingi ustunning yuqorisidan boshlanib ketadi. Yangiliklar
qoʻyish natijasi.
bulleteni, jurnallar yoki yangiliklarni yozayotgan boʻlsangiz, bu
juda foydali boʻladi.
“Preset” guruhidan ustunlar maketini tanlash orqali, zarur
bo‘lsa, ustunlar sonini oshirishingiz mumkin. Bunday
206 parametrlar chap va oʻngga tekislangan ustunlardan birini Qator oraligʻini belgilash
tanlashga imkon beradi. Shuningdek, har bir ustunning eni Qator oraligʻi matn blokidagi chiziqlar orasidagi maydonlarni
va ular orasidagi maydonni, ustunlar orasida maydon teng bildiradi. Standart qator oraligʻi odatda yagona chiziq oraligʻi
va ularning eni bir xil boʻlishi uchun ustunlarni sozlashingiz boʻladi. Muqobil qator oraliqlari 1,5 barobar, ikki barobar yoki
mumkin. Ustunlar odatda axborot byulletenlari, gazetalar va koʻp boʻlishi mumkin. Qator oraligʻini oʻzgartirish uchun istagan
jurnallardagi hujjatlarda ishlatiladi. Ushbu darslikda ham, misol matnni belgilashingiz kerak; 17.03-rasmda “Abzats” boʻlimiga
uchun, ustunlardan foydalanilgan. oʻting va qator oraligʻi parametrini tanlang.
“Yetim” va “yakka” qatorlar

“Yetim” va “yakka qatorlar” abzatsning qolgan qismidan
ajralib qolgan matn qismi bo‘lib, oʻquvchilarni chalgʻitishi
mumkin. Hujjatlarni yaratayotganda matnni bitta sahifaga
mos kelishi yoki har bir abzats alohida blok sifatida qolishi
yoki kamida sahifaning yuqorisida yoki pastida bir qator
qolmasligi uchun tahrirlab, yetim qator yoki yakka qatorlardan
saqlanishingiz kerak.
KALIT SOʻZLAR
Yakka qator: abzatsning oxirgi qatori boʻlib, keyingi

sahifaning boshida oʻz qolib ketadi.
Yetim qator: sahifaning oxirida qolib ketgan abzatsning
birinchi qatori
17.03-rasm. Qator oraligʻi parametrlari.

Matn bilan ishlash dasturida odatda matn abzatslari orasida KALIT SOʻZLAR
boʻsh joy qolmaydi, standart bitta qator oraligʻi boʻladi. Biroq
eng yangi matn protsessorlarining versiyalarida abzatslar Raqamlash: hujjatdagi sahifalarni raqamlash.
orasida oʻnta nuqta masofa bilan 1,5 qator oraligʻi boʻladi. Siz Tabulyatsiya: matn qanchalik chap yoki oʻng cheklanishga
istagan qator oraligʻiga ega oldingi stillarning birini tanlash ega ekanini koʻrsatadi.
orqali qator oraligʻini oʻzgartirishingiz yoki Home vositalar
panelining Paragraph boʻlimida mavjud parametrlarni tanlash
orqali qoʻlda oʻzgartirishingiz mumkin. Vazifa yoki dissertatsiya
yoki tezis kabi akademik ishning qoʻlyozmasini yaratayotgan Tabulyatsiya sozlamasi
boʻlsangiz, uni ikki qatorli oraliqdan foydalanib topshirishingiz Tabulyatsiya yangi abzatsning boshlanishini belgilash
kutiladi. Bunday holatda butun hujjatning qator oraligʻini uchun abzatsni boshlashdan oldin qoldiradigan joylarni
oʻzgartirish uchun Quick Style stilidan foydalanishingiz bildiradi. Tarixan, matn teruvchi mashinalar matnni boʻsh
kerak. Biroq agar hujjatning faqat bir qismidagi qator oraligʻini qogʻozga terishga odatlangan edi, unda har bir yangi abzatsni
oʻzgartirishni xohlasangiz, matnning belgilangan boʻlimini boshlashdan oldin bir xil probellar sonidan foydalanishingizga
belgilashingiz va tanlovingizga qator oraligʻini qoʻllashingiz toʻgʻri kelar edi. Biroq dastur yordamida ishlov berilgan
mumkin. hujjatlar yoki yaratilgan hujjatlar boshqacha usulda ishlaydi.
Matnni hujjatga kiritishni boshlashdan oldin bunday joylar
Shuningdek, 17.04-rasmda koʻrsatilgan parametrlardan
tabulyatsiya oʻlchovlarini tabulyatsiya chizg‘ichi (17.05-rasm)
foydalanib, abzatsdan oldin yoki keyin joy qoʻshishingiz yoki
yordamida belgilash orqali yaratilishi mumkin. Tabulyatsiya
uni olib tashlashingiz mumkin.
chizg‘ichiga View vositalar panelida Ruler katakchasini
belgilash yoki hujjatingizning yuqori oʻng burchagidagi View
Ruler ikonkasini almashtirish orqali kirish mumkin.
17.05-rasm. Tabulyatsiya chizg‘ichlari. 207
KALIT SOʻZLAR
Chetlanishga ega abzats: matnning birinchi qatori chap

tomon chegaradan bir qancha probel masofada joylashgan
abzats.
17.04-rasm. Abzatsdan oldin yoki keyinga joy qoʻshish yoki Osiluvchi abzats: birinchi chetlanishga ega abzatsdan farq
olib tashlash. qiluvchi abzatsning keyingi qatorlarining chetlanishi.
At least parametri qatordagi har qanday matn yoki rasmlarga

toʻgʻri kelishi uchun minimal miqdordagi qator oraligʻiga Chizg‘ich tugmasining yuqori qismi yangi abzatsni yozishni
imkon beradi. Bu foydali boʻlishi mumkin, chunki matn boshlashdan oldin qoldirishni istagan joy miqdorini belgilash
yoki rasmlaringiz koʻrinishi uchun yetarli qator oraligʻini uchun yangi abzatsning boshlanishini chetlashga imkon
belgilamagan boʻlsangiz ham, u biror matn yoki rasmni toʻsib beradi. Pastki tugma abzatsda matnning qolgan qismi
qoʻymaydi. boshlanadigan joyni belgilab beradi. Chizg‘ichning oxiridagi
tugma bu qatorga har qanday qoʻshimcha matn kiritiladigan
Exactly parametri qator oraligʻi uchun belgilangan nuqtalar joyni koʻrsatadi. Matn bu joyga yetgandan soʻng keyingi
sonini belgilaydi, masalan, 10, 12 va hokazo. Agar shrift qatorga oqib oʻtishni boshlaydi. 17.06-rasm. Agar chizg’ich
o‘lchami 8 boʻlsa, barcha matn koʻrinishi va qatorning tepasi
hamda pasti qirqilmasligi uchun Exactly 10 tanlashingiz kerak.
17.06-rasm. Yangi abzatsning boshlanishini belgilash uchun chetlanish.
tepasidagi tugmachani sursangiz, matnning birinchi qatori Koʻrsatkichlar (o‘q nuqtalar) va raqamlash
surilayotganligini ko‘rasiz. Baʼzida abzatsda osiluvchi chetlanishdan foydalanishning
oʻrniga matnni o‘q nuqtalar yoki raqamlangan ro‘yxatlar
Osiluvchi chetlanish koʻrinishida formatlash samaraliroq boʻlishi mumkin. Bunga
Abzatsda chetlanishning boshqa turi osiluvchi chetlanish matnni belgilash va auditoriyangizning ehtiyojlariga mos
hisoblanadi. Bu ikkinchi qator va abzatsning qolgan qismi keladiganni ishlatish uchun istalgan koʻrsatkich turi yoki
abzatsning birinchi qatoriga qaraganda koʻproq chetlanganda raqamlash stilini qoʻllash orqali erishish mumkin.
208 sodir boʻladi (17.07-rasm).
17.07-rasm. Abzatsda osiluvchi chetlanish.

Roʻyxat yaratishingiz zarur boʻlsa, ko‘rsatkichlar va raqamlash

foydali boʻladi. Roʻyxatlar maxsus boʻlmagan roʻyxat turlari,
masalan, bozorlik roʻyxati yoki sevimli mashgʻulotlaringiz
roʻyxati uchun ishlatilishi mumkin. Biroq sizga maʼlum ketma-
ketlik yoki hodisalar tartibiga amal qiladigan roʻyxat zarur
boʻlsa, raqamlangan ro‘yxat koʻproq mos keladi.
17.08-rasmda koʻpchilik dasturlarda koʻrsatkichlar uchun turli
shakllar mavjud.
Recently Used Bullets
Bullet Library
None
Document Bullets
Change List Level

17.09-rasm. Turli roʻyxatni raqamlash formatlari.
Define New Bullet…
17.08-rasm. Turli koʻrsatkich shakllari.

17.02 Jadvallarni tahrirlash uchun 209
Dasturda mavjud bir qancha shakllar bilan cheklanib dastur vositalaridan foydalanish
qolmasdan, oʻz ko‘rsatkich shakllaringizni chizishingiz mumkin. Jadvallar koʻpchilik dasturlarda mavjud va ularning barchasi
Shuningdek, raqamlangan ro‘yxatlar turli raqamlash bir xil usullarda tahrirlanishi mumkin. Biroq elektron jadvallar
formatlarini oʻz ichiga oladi, masalan, oddiy raqamlar, rim va ma’lumotlar bazasidagi jadvallarni tahrirlash matn
raqamlari va alifbo harflari, qavslar bilan yoki qavslarsiz, bir protsessorlari, desktop noshirlari va chizish paketlaridagi
yoki ikki tomonida raqamlarni oʻz ichiga oladi (17.09-rasm). jadvallarni tahrirlashdan qisman farq qiladi. Jadvallarni
tahrirlash – qatorlar va ustunlarni qoʻyish va oʻchirish va
kataklarni birlashtirib yuborishni oʻz ichiga oladi. Kataklarni
birlashtirib yuborish – ikki yoki koʻproq katakdan bitta katta
katakni hosil qilishni bildiradi.
17.01-jadvalda bunday dasturlarning har birida jadvallarni qanday tahrir qilishni koʻrsatuvchi 17.10-17.13-rasmlarda
skrinshotlarni topishingiz mumkin. Ular mavjud jadvalda qator yoki ustun qoʻshish yoki oʻchirish usullariga koʻra qisman farq
qiladi. Har bir dasturda qator va ustun qoʻshish yoki oʻchirish uchun zarur boʻlgan bosqichlarni tasvirlab bering.
17.10-rasm. Taqdimot dasturi. 17.11-rasm. Desktop noshirlik dasturi.
210
17.12-rasm. Elektron jadval dasturi. 17.13-rasm. Matn katakka yozilgan elektron jadval dasturi.
17.01-jadval. Qatorlar va ustunlar qoʻshish va oʻchirish.
Ikki yoki undan koʻp katakni birlashtirish uchun katakni belgilash, 17.01-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT
sichqonchaning oʻng tomonini bosib ularni birlashtirish
parametrini tanlash kerak. Ikki yoki undan koʻp katakni Hozir ochgan elektron jadvaldagi hayvonlar roʻyxatidan
birlashtirishni mashq qilish uchun CD diskdagi “Asset 17.01.xlsx” foydalanib, jadvaldagi maʼlumotlarni quyidagi savollarga
faylidagi elektron jadvaldan foydalaning. Birlashtirishni istagan javob berish uchun qayta joylashtirishingiz mumkin:
barcha kataklaringizda maʼlumotlar boʻlsa, faqat birinchi katakdagi
• hayvonlarning ikki uzoq kategoriyasi qanday?
maʼlumotlar saqlanishidan xabardor boʻlishingiz kerak; qolgani
koʻrinmay qoladi. Oldin har qanday ma’lumotlarni xavfsiz joyga • bu kategoriyalarni belgilash uchun kataklar
birlashtirildimi?
koʻchirishingiz yoki kataklarni birlashtirgandan keyin uni saqlab
qolishni istamasangiz, uni oʻchirishingiz kerak. • ikki kategoriyaga urg‘u beruvchi formatlash qanday?
Kataklarni birlashtirishning sabablari keskin farq qilishi

mumkin, eng keng tarqalgan sababi – bogʻlangan kataklar
guruhlarining sarlavhasi yoki kategoriyasini belgilash boʻlishi
mumkin.
Kataklarning tarkibini tekislash
17.14-rasm. Kataklarning tarkibini tekislash.

Belgilangan katakchalarni birlashtirish va birlashtirilgan Blokdagi matnning har bir qatorining boshlanishi va oxirida
katakning tarkiblarini tekislash harakatini 17.14-rasmda odatda matn boʻladi.
koʻrsatilgan Merge & Center tugmasidan foydalanib amalga 211
oshirishingiz mumkin. Kataklarni chap, markaz yoki oʻngga Katakning tarkiblarini toʻliq gorizontal tekislash orqali A
tekislash belgilangan katakning ustida sichqonchaning oʻng soʻzlarni har bir qatorga taqsimlaysiz, shu sababli uning
tomonini bosish va Home vositalar panelida (17.15-rasmga chap yoki oʻngga tekislanganini aniqlay olmaysiz.
qarang) tanlovingizning tekislanishini tanlash orqali amalga
oshiriladi. Katakning tarkiblarini toʻliq gorizontal tekislash orqali B
soʻzlarni har bir qatorga taqsimlaysiz, shu sababli uning
chap yoki oʻngga tekislanganini aniqlay olmaysiz.
Blokdagi matnning har bir qatorining boshlanishi va
oxirida odatda matn boʻladi.
Katakning tarkiblarini toʻliq gorizontal tekislash orqali C

chap yoki oʻngga tekislanganini aniqlay olmaysiz.
Blokdagi matnning har bir qatorining boshlanishi va
oxirida odatda matn boʻladi.
Katakning tarkiblarini toʻliq gorizontal tekislash orqali D

chap yoki oʻngga tekislanganini aniqlay olmaysiz. Matn
blokining ikki tomonida boʻshliqlar boʻlmaydi.
17.02-jadval. Katakning tarkiblarini gorizontal tekislash.

17.15-rasm. Katakning tarkiblarini oʻngga gorizontal tekislash.
Katakning tarkiblarini toʻliq gorizontal tekislash orqali soʻzlarni

har bir qatorga taqsimlaysiz, shu sababli uning chap yoki
oʻngga tekislanganini aniqlay olmaysiz.
17.02-jadvalning A qatorida katak gorizontal-markaziy D qatorda gorizontal katak tekislanishi “amalga oshiriladi”,
tekislangan. Matn katakning markazidan boshlanadi va bu barcha belgilar “blok”ni toʻldiradi. Chap va oʻng chegaralar
teng oʻlchovda chap va oʻng uchlari tomon tarqalgan. Hech matn tomonlariga tegib turadi. Soʻzlar yoki belgilar orasidagi
qanday matn chap yoki oʻng chegaralarga tegmaydi. Kamroq maydonlar katakning tarkibini tekislash natijasida notekis
soʻz yoki belgili qator qisqaroq boʻladi va katakning oxiridagi boʻlishi mumkin.
chegaralardan uzoqroq turadi.
B-qatorda katak chapga gorizontal tekislangan. Matn chap Katakni vertikal tekislash
chegaradan boshlanib maydonni toʻldirib kelishni boshlaydi va Bu katakning tarkibini u katakning yuqorisi, pasti yoki oʻrtasida
oʻng tomon chegarasi tomon tarqalib boradi. Oʻng chegaraga joylashadigan qilib tekislashni bildiradi. Agar katakda matn juda
yetuvchi har qanday matn keyingi qatorga oʻtadi, lekin har koʻp boʻlsa, uni gorizontal koʻrsatib boʻlmaydi, bu tarkiblarni
doim chap tomon chegarasiga tegadi. keyingi qatorda koʻrinishiga “majburlaydi”, katakning tarkibini
joylashtirish va tarkib koʻrinishi uchun uni uzaytiradi (17.16-rasm).
C-qatorda katak oʻngga gorizontal tekislangan. Matn oʻng
chegaradan chap chegara tomon tarqalishni boshlaydi. Chap 17.17-rasmdagi Tekislash vositasi taklif qilgan uch parametrdan
chegaraga yetuvchi har qanday matn keyingi qatorga oʻtadi, birini tanlash orqali tanlovingiz uchun vertikal tekislashni
lekin har doim oʻng tomon chegarasiga tegadi. tekislash vositalari panelidan tanlashingiz mumkin.
212
17.16-rasm. Katakning tarkibini vertikal tekislash uchun Wrap Text funksiyasidan foydalanish.
17.17-rasm. Wrap Text tekislash vositasidan foydalanish natijasi.

Kataklar va katak tarkiblarini formatlash

Chop etilgan qogʻoz nusxasiga aniq koʻrinish berish uchun toʻr
chiziqlarni kiritmaguningizcha, elektron jadval va ma’lumotlar
bazasi jadvallari tarkiblarining Print View koʻrinishi shu
jadvallarning ekran koʻrinishidan farq qiladi (17.18-rasm). Biroq
boshqa dasturlarda yaratilgan jadvallar uchun birorta toʻr
chiziqlarini belgilashingiz shart emas.
KALIT SOʻZLAR
17.19-rasm. Diagrammalarda toʻr chiziqlarini formatlash.
Toʻr chiziqlar: jadvaldagi kataklar orasida koʻrinib turgan
ekran chiziqlari. Kataklarni toʻldirish va rang berish
Auditoriya talablariga bogʻliq ravishda kataklarni toʻldirish
yoki rang berish qarori odatda farq qiladi. Kataklarga rang
Gridlines: Both berish yoki uni toʻldirishning eng aniq sabablaridan tashqari,
rang berish urg‘u berish yoki foydalanuvchilarni maʼlum
Gridlines: Horizontal imkoniyatlar haqida ogohlantirish uchun ishlatiladi.
Elektron jadvallar yoki ma’lumotlar bazasi dasturlarida shartli
Gridlines: Vertical formatlashdan foydalanib, maʼlum talablarga javob berish va
keyin mos ravishda toʻldirish uchun qoidani qoʻllaysiz. “Svetofor
Gridlines: None chirogʻi” rang toʻldirishi turli ssenariylarda qoʻllanishi mumkin.
Oʻqituvchilar sinf natijalari toʻplamiga shartli formatlash tizimni
qoʻllash orqali bu tizimdan foydalanishi mumkin. Past baho olgan
17.18-rasm. Toʻr chiziqlar.
oʻquvchilar qizil rang bilan toʻldirilishi mumkin va baholar yuqori
baholarga koʻtarilgani sari toʻldirish yashil rangga oʻzgarib boradi 213
Elektron jadvallar yoki maʼlumotlar bazasida koʻringan ekran
(17.20-rasm).
chiziqlari dasturning bir qismi, lekin u qogʻozda koʻrinmaydi.
Bir xil jadvalning chop etilgan qogʻoz nusxasining taqdimotini
yaxshilash uchun toʻr chiziqlarini qoʻyishingiz kerak. Jadvalning
ekran koʻrinishidan toʻr chiziqlarni olib tashlashni istasangiz,
vositalar panelining View tabidagi Gridlines katakchasidan
belgini olib tashlashingiz kerak. Veb-sahifa yaratayotganda
toʻr chiziqlar foydali boʻlishi mumkin, chunki veb-sahifaning
yaratuvchisi sifatida sizga koʻrinib turishi uchun veb-sahifada
elementlarni kataklarga joylashga imkon beradi. Agar
jadvalda berilgan toʻr chiziqlarning yoʻnaltiruvchilaridan
foydalanmasangiz, turli veb-brauzerlar veb-elementlaringizni
boshqacha koʻrsatishi mumkin. Biroq veb-saytdan foydalana-
nayotgan yoki uni koʻrayotgan boʻlsangiz, sizga bu bosqichda
toʻr chiziqlar zarur boʻlmasligi mumkin. Veb-sahifalarni
yaratayotganda ekrandagi toʻr chiziqlardan foydalanish tavsiya
etiladi, lekin veb-sahifa tayyor boʻlganidan keyin uni berkitish
yaxshiroq.
Agar elektron jadval fayli ichida boshqa bloknotlarga ulanadigan 17.20-rasm. Rang berish va toʻldirish kataklarda qanday
foydalanuvchi interfeysini yaratish uchun elektron jadvaldan ishlatilishini koʻrsatuvchi misol.
foydalansangiz, foydalanuvchi interfeysini yaratganingizdan
keyin toʻr chiziqlarni olib tashlashingiz zarur boʻlishi mumkin.
Toʻr chiziqlar taqdimotni tartibsiz koʻrsatishi va baʼzida
chalgʻitishi yoki koʻrinishi asabga tegishi mumkin. Ularni
olib tashlash yoki berkitish uchun toʻr chiziqning ustida
sichqonchaning oʻng tomonini bosing va Format Gridlines
parametrini tanlab ularni berkiting yoki belgilang.
17.20-rasmdagi misolda E ustun oʻquvchilar ishlashi kerak

boʻlgan darajani koʻrsatadi. Agar ularning darajasi umumiy
darajadan tushib ketsa, maqsadli darajadan qanchalik Quyidagi vazifalarni bajarish uchun CD diskdagi “Asset
uzoqligiga bogʻliq ravishda katak qizil rangga yaqin qilib 17.01.xlsx” faylidagi elektron jadvaldan foydalaning.
belgilanadi. Ular umumiy darajaga qanchalik yaqin kelsa,
a “Shartli formatlash” asosida yangi qoida yarating.
kataklari sariq yoki och yashilga kiradi va agar ular maqsadli
darajadan uzoqqa ketsa, ularning katagi yorqinroq yashil b Hayvonlarning eng yuqori, 50-foiz va eng kichik
rangga kiradi. Shuningdek, oxirgi ustunda bogʻlangan qiymatlarini koʻrsatish uchun uch masshtabli rang
kataklardagi qiymatlarga qoʻllanadigan IF bayonoti mavjud va toʻplamidan foydalaning, eng uzoq hayot davomiyligiga
shartli formatlash bunday qiymatlarga bogʻliq. ega hayvonlar sariq rangda va eng kam yashaydigan
hayvonlar koʻk rangda koʻrsatilgan, bu qiymatlar
Shartli formatlashni ma’lumotlar toʻplamiga qoʻllash uchun orasidagi qiymatlar soya sifatida ikki rang: sariq va
oʻzingiz qoʻllashni istagan toʻldirish turini tanlashdan oldin koʻkni qamrab oladi.
ma’lumotlar toʻplamini belgilashingiz zarur. Ma’lumotlar
toʻplami bajarishini xohlagan mezonlarni aniqlaydigan qoida
yaratishingiz zarur boʻladi (17.21-rasm).
214
17.21-rasm. Shartli formatlash.

a Bu misolda fon rangi chap tomondagi tugmalarni farqlash

uchun ishlatilgan. Kataklarning boʻlimlariga fon rangini
qoʻllaganda toʻr chiziqlar yoʻqoladi (17.22b-rasm). Bu misolda
kataklarda rangdan samarali foydalanish biroz farq qilishi
mumkin.
17.03 Maʼlumot manbasi bilan

hujjatni birlashtirib pochta orqali
b
yuborish
Har bir alohida mijozning nomi va manzili boʻlgan yagona
maʼlumotlardan tashqari hujjatlar yoki xatlar toʻplami bir xil
ma’lumotlarni saqlovchi (hujjat shakllantirish deb ataladi)
pochtaga birlashtirilgan hujjatlar yaratiladi. Bu xatingizning
shaklini sozlashingiz va xatingizdagi maʼlumotlar manbasining
nomi va manzilini saqlaydigan joylarni belgilashingiz mumkin.
Bir vaqtda har birining ustida alohida nom va manzil berilgan
100 yoki 1000 ta harfni chop etishda bu juda koʻp vaqtni tejaydi.
17.22-rasm. (a) Toʻr chiziqlarni berkitish uchun fon rangi bilan KALIT SOʻZLAR
rangli elektron jadvalning “asosiy sahifa”siga (b) misol.
Xatni birlashtirish: turli odamlarga yuborish maqsadida
bitta hujjatning bir nechta nusxasini yaratish uchun
17.22-rasmdagi misolda tugmalar bu elektron jadvaldagi
ma’lumotlar manbalaridagi ma’lumotlarni boshqa hujjat 215
keyingi ish varaqlariga havola beradigan bu “asosiy sahifa”da
turlari bilan birlashtirish.
rang berish ishlatilgan.
CD diskdagi “Asset 17.02.docx” va “Asset 17.03.xlsx” 4 Vositalar panelidan Insert Merge Field qismini bosing.
fayllaridan foydalanib, xat birlashmasini yaratish uchun Maxsus maydon, masalan, sanani qoʻyish zarur boʻlsa,
ushbu olti bosqichga amal qiling: “sana”ni qoʻyishni xohlagan joyga kursorni qoʻyishingiz
1 Hujjat-shakl yarating, boshqacha qilib aytsak, yuborishni va menyu panelida Insert buyrugʻini tanlashingiz
xohlagan xat yoki hujjat matnini tering. Matn protsessori kerak. Matn boʻlimida Quick Parts qismini tanlang va
ochiq holatda Mailings>Start Mail Merge buyruqlarini, mavjud maxsus maydonlar roʻyxatidan date ni tanlang.
soʻng mavjud boʻlsa, Letter tanlang (17.23-rasm). OK bosing va bu pochta birlashtirilgan hujjatlaringizga
joriy sanani qoʻyishi kerak. (17.24-rasmdagi Pochtaga
biriktirilgan hujjatga date kabi maxsus maydonni
qoʻyishga qarang)
17.23-rasm. Xatni birlashtirish vositalaridan foydalanish.
2 Menyu panelidan Mailings qismidan Select recipients

buyrugʻini tanlang.
3 Qabul qiluvchilaringiz belgilangan jadvalni tanlang va OK 17.24-rasm. Pochta birlashtirilgan hujjatga date kabi
tugmasini bosing. maxsus maydonni qoʻyish.
5 Ma’lumotlar manbasidan odatiy maydonlarni qoʻyish

uchun matn protsessori hujjatingizga qoʻyishni istagan
joyga kursorni joylashtiring.
6 Sizni next record ga olib boradigan yoʻnalishli chiziqlarni
bosish orqali birlashtirilgan hujjatlaringizni koʻrishingiz
mumkin.
17.27-rasm. Pochtani birlashtirishdan keyin alohida

xatlarni tahrirlash.
17.28-rasm. Pochtani birlashtirishdan keyin alohida

17.25-rasm. Pochtaga birlashtirilgan xatlarni xatlarni chop etish.
koʻrishdan OLDIN.
8 Mos ravishda barcha hujjatlarni chop etishingiz yoki
keyingi oynada chop etishni istaganingizni chop
etishingiz mumkin.
9 Merge to PDF buyrugʻini tanlash yoki tanlagan
216 papkangizda uni matn muharriri (WP) faylida saqlashni
ifodalagan faylni yopish orqali pochta birlashtirilgan
xatlaringizni saqlashingiz mumkin.
17.26-rasm. Pochtaga birlashtirilgan xatlarni koʻrishdan

KEYIN.
7 Agar alohida hujjatlarni tahrirlashingiz zarur boʻlsa, Edit

Individual Documents buyrugʻini tanlashingiz mumkin.
17.29-rasm. Pochtaga birlashtirilgan hujjatlarni saqlash.

Payqagan boʻlsangiz, manzil yorliqlari yoki konvertlarni Siz yangi supermarketlar tarmogʻida marketing
chop etish maqsadida maʼlumotlar manbasiga menejeri sifatida ishlayapsiz, sizning javobgarligingiz
birlashtirish uchun pochtani birlashtirish funksiyasidan kompaniyaning hujjatlari uning professionalizm
foydalanishingiz mumkin. standartlarini ifodalashini taʼminlashdan iborat. Vazifani
a Vaqtni tejash uchun boshqa qanday turdagi hujjat bajarish uchun CD diskdagi “Asset 17.06.docx” faylidagi
turlari pochtani birlashtirish funksiyasida ishlatilishi koʻrsatmalarga amal qiling.
mumkinligini aniqlang.
b Misolda ishlatilgan Amount Due maydonidan boshqa
pochtani birlashtirishda ishlatiladigan maydonlar
haqida muhokama qiling.
Xulosa
● Koʻpchilik hujjat turlari bir xil formatlash usullarini amalga oshirishga imkon bersa ham, formatlash turli usullarda va har bir
dasturning doirasida turli maqsadlar uchun qoʻllanishi mumkin.
● Maydonlarni oldindan belgilash, sahifa oriyentatsiyasi, ustun eni, oraliq, sahifalash va boshqalar professional koʻrinishdagi
hujjatlarni ishlab chiqishni osonlashtirishi mumkin.
● Dasturiy ta’minot vositalaridan samarali foydalanish — kataklarning tarkibini tekislash, samarali rang berish va toʻldirish yordamida
tarkiblarni formatlash uchun jadvallarni tahrirlashni qamrab oladi.
● Pochtani birlashtirish biznes uchun foydali vosita, chunki ular kattaroq guruhlarga mahsulotlarini qoʻllab-quvvatlash va reklama
qilish uchun mijozlar maʼlumotlar bazasi bilan turli hujjat turlaridan foydalanishi mumkin. Kontakt ma’lumotlari kabi maʼlumotlarni
tugmani bosish orqali birlashtirish kompaniyaning vaqti, harakatlari va resurslarini tejab qoladi.
● Pochtani birlashtirish shakl-hujjat va shakl-hujjatga qoʻyilgan maʼlumotlar manbasidagi joylarga qoʻyiladigan maʼlumotlar
manbasini talab qiladi.
217
18-bob:
218
Ma’lumotlarni boshqarish
Taʼlim maqsadlari
■ tegishli ma’lumotlar bazasining yozuv tuzilmasini loyihalash, foydalanish va yaratish;
■ maqsad va auditoriyaga bogʻliq ma’lumotlar kiritish shaklini loyihalash, foydalanish va yaratish;
■ ma’lumotlar bazasi hisoblari uchun arifmetik amallar yoki raqamli funksiyalardan foydalanish;
■ ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarni mos ravishda saralash;
■ maʼlumotlarning ichki toʻplamlarini tanlash uchun ma’lumotlar bazasidan qidirish;
■ ma’lumotlarni to‘g‘ri koʻrsatish uchun hisobotlar tuzish.
18-bob: Ma’lumotlarni boshqarish
18-bob haqida umumiy 18.01 Ma’lumotlar bazasi

maʼlumot tuzilmasini yaratish
Odamlar asrlar davomida yozuvlarni ma’lumotlar bazasida Oddiy faylli ma’lumotlar bazalari
saqlab kelgan. Atrofingizda maʼlumotlar bazasiga misollar Oddiy faylli ma’lumotlar bazasi (flat-file database) – bir
koʻp. Kiyim javoningizdagi kiyimlar bunga misol boʻladi. Turli tashkilotning katta jadvaldagi barcha maʼlumotlar toʻplami
kiyimlaringiz, masalan, paltolar, shimlar, koʻylaklar, ustki kiyimlar, boʻlib, unda ma’lumotlar qatorlarda saqlanadi. Oddiy faylli
paypoqlar va boshqalarni joylash uchun turli joy ajratgansiz. ma’lumotlar bazasi tuzuvchiga misol mahalliy sartaroshxona
Ular kiyim javoningizning turli qismlariga joylanadi va siz barcha saloni boʻlishi mumkin. Ular mijozlarining barcha maʼlumotlari,
kiyimlaringizni katta uyum yoki taxlam qilib tashlab qoʻymaysiz. masalan, ismlari, manzillari, telefon raqamlari, tavallud
Agar kiyim javoni misolini olib kompyuterdagi ma’lumotlar sanalari, sochining rangi, sochining uzunligi, soch uchun
bazasi bilan solishtirsangiz, har bir kiyim turini ma’lumotlar qilingan muolajalar, oxirgi tashrif sanasi, xizmatlarning bahosi
bazasidagi jadval va alohida kiyim turini ma’lumotlar bazasidagi va boshqa yozuvlarini saqlashi mumkin. Har safar mijoz
yozuvga qiyoslashingiz mumkin. Kiyim javoni ma’lumotlar keyingi soch turmagi uchun kelgani maʼlumot boshqa qatorga
bazasi boʻladi. Har bir turdagi yubka turli rang va stil’larda qoʻshilib ketaveradi. Bu juda koʻp vaqtni sarflaydi va relyatsion
boʻladi va bu ma’lumotlar bazasi atamasida turli maydonlarga ma’lumotlar bazasi bilan solishtirganda ma’lumotlarni
qiyoslanishi mumkin. boshqarishning samarasiz stili hisoblanadi. Bunday stil
Biroq bu amal sodda, chunki ma’lumotlar bazasining ikki ma’lumotlarni kiritish xatolarining ehtimolini oshiradi bu
asosiy turini olishingiz mumkin: ular oddiy faylli yoki relyatsion esa ma’lumotlar bazasidan hosil qilingan noaniq va yaroqsiz
ma’lumotlar bazasi boʻladi. Kompyuterlardagi ma’lumotlar maʼlumotlarga sabab boʻladi. Bunday holat sodir boʻlsa, bu
bazalarida maydonlar va yozuvlarga ega jadvallar bor. Maʼlum “garbage in garbage out” - “kirishda ham chiqishda ham axlat”
maqsad va maʼlum auditoriya uchun ma’lumotlar bazasini (GIGO) deb ataladi. Ma’lumotlarning bunday usulda qaytarilishi
tuzsangiz, u kompaniyalar doirasida ajoyib samaradorlik maʼlumotlarning takrorlanishi deyiladi.
yaratuvchi kuchli tashkilotchi boʻlishi mumkin.
KALIT SOʻZLAR 219
Oddiy faylli ma’lumotlar bazasi: katta jadvalda bir tashkilot

haqida yigʻilgan ma’lumotlar.
Relyatsion ma’lumotlar bazasi: bir-biriga bogʻlangan
maydonlarga ega bir qancha jadvalli ma’lumotlar bazasi.
18.01-rasm. Oddiy faylli ma’lumotlar bazasiga misol.

Relyatsion ma’lumotlar bazalari 18.01-SAVOL

Relyatsion ma’lumotlar bazasi bir-biriga aloqador
maydonlarga ega kichikroq jadvallardagi oddiy faylli Nima sababdan relyatsion ma’lumotlar bazasida
ma’lumotlar bazasining barcha maʼlumotlarini saqlash birlamchi kalit va tashqi kalitlardan foydalanish muhim?
uchun yigʻilgan turli jadvallardan iborat. Sartaroshxona
saloni misolida, uch xil jadval: biri mijozlar, boshqasi stilist
va boshqasi uchrashuvlar uchun jadval boʻlishi mumkin edi. Agar barcha ma’lumotlarni oddiy faylli ma’lumotlar bazasida
Maxsus uchrashuvda qaysi stilist mijoz bilan koʻrishishini saqlasangiz, hosil qilingan tartibsizlikka relyatsion ma’lumotlar
bilish uchun jadvallarni birgalikda bogʻlash zarur boʻladi. bazasi yechim boʻladi. Birinchi bosqich elektron jadvalni
Sochini turmaklaydigan stilistlarga mijozlarni bogʻlash ma’lumotlar bazasi dasturiga import qilish hisoblanadi.
uchun umumiy maydon boʻlishi kerak va boshqa birikma Keyingi bosqich katta jadvalni alohida jadvallarga ajratib,
uchrashuvga keladigan mijozlarni stilistlar bilan bogʻlanishi ma’lumotlar takrorlanishi va mijozlarning maʼlumotlari
uchun belgilangan boʻladi. Oddiy faylli ma’lumotlar adashib ketishi muammosini hal qilishdan iborat.
bazalaridagi muammo shuki, oldingi mijoz ma’lumotlar
bazasiga yangi mijoz sifatida qoʻshilishi va bir xil ismdagi KALIT SOʻZLAR
yoki familiyadagi mijozlarni bir-biri bilan adashtirib
yuborish mumkin. Relyatsion ma’lumotlar bazasida odatda Maʼlumotlar takrorlanishi: ma’lumotlar bazasida saqlangan
maʼlumotlarni qoʻshish orqali ularni takrorlash.
har bir mijozni tanish uchun noyob identifikator bilan
birlamchi kalitlardan foydalanish orqali bu muammo
hal etiladi. Yangi mijoz birinchi marta kelganida ularga
yagona mijoz ID raqamini taqsimlab mos birlamchi kalit Oddiy faylli ma’lumotlar bazasiga qaraganda
yaratilishi mumkin. Ular boshqa xizmat uchun qaytib kelsa, relyatsion jadvallardan foydalanishning afzallik va
Yunusobod, Gulzor 12 manzilida yashovchi Jasur Sobirovni kamchiliklari
Yakkasaroy, Usmon Nosir 29 manzilida yashovchi Jasur
Relyatsion ma’lumotlar bazasi maʼlumotlarni takrorlamaslik
Sobirov bilan adashtirmaslikni taʼminlash uchun ularning
220 jihatidan foydali hisoblanadi. Masalan, mijoz keyingi
yagona identifikatori (mijozning ID raqami) yordamida
uchrashuvni belgilaydi: mijozning maʼlumotlarini qayta
ularning yozuvlarini topishingiz mumkin. Birlamchi kalitlar
kiritishingiz shart emas. Siz Uchrashuvlar jadvalini chiqarib,
maydonida oʻxshash maʼlumotlarga ega ikki yozuv boʻlganda
mijozning ID raqamidan foydalanib mijozni izlashingiz mumkin.
xatolar qilishning oldini oladi. Ma’lumotlar maydonida
Bu ularning shaxsiy maʼlumotlari, masalan, ismi va oxirgi marta
ismidan foydalanib Jasur Sobirovning yozuvlarini topishga
uchrashgan stilistning ismi kabi shaxsiy maʼlumotga kirish
harakat qilsangiz, qidiruvning natijasida ma’lumotlar
imkonini beradi, u stilistning ID raqamida koʻringani sababli
bazasida mavjud barcha Jasur Sobirovlarning roʻyxati
uchrashuvlar jadvalida ham boʻlishi mumkin. Mijozlarning
beriladi. Birlamchi kalitdan foydalanish toʻgʻri odamning
maʼlumotlarini terganda orfografik xatolar qilish imkoniyati
maʼlumotlarini topishga yordam beradi. Birlamchi kalitlar
kamayadi, chunki ularning ma’lumotlarini qayta kiritishingiz
oddiy faylli ma’lumotlar bazalarida ishlatilmaydi. Oddiy faylli
shart emas.
ma’lumotlar bazalari elektron jadval dasturlari yordamida
yaratilishi mumkin. Biroq relyatsion ma’lumotlar bazasini Relyatsion ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasidagi joyni
yaratish uchun eng mos keluvchi dastur maxsus ma’lumotlar saqlaydi, chunki u maʼlumotlarni takrorlamaydi.
bazasi hisoblanadi.
18.02-SAVOL
KALIT SOʻZLAR
a Oddiy faylli ma’lumotlar bazasi va relyatsion
Birlamchi kalit (Primary key): ma’lumotlar bazasidagi har ma’lumotlar bazasi atamalarini taʼriflang.
bir yozuvning yagona identifikatori. b Oddiy faylli ma’lumotlar bazasini ishlatish mos
Ma’lumotlar maydoni: ma’lumotlar bazasi elementlarini keladigan va relyatsion ma’lumotlar bazasini ishlatish
tasvirlovchi kategoriya (jadvaldagi sarlavhalar). mos keladigan misollar keltiring.
Yozuv: bir odam yoki obyekt haqida ma’lumot
maydonlaridagi barcha axborotlar.
18.01-amaliy topshiriq– qo‘shimcha
a CD diskdagi “Asset 18.01.xlsx” faylidagi ma’lumotlardan 18.03-SAVOL

foydalanib, quyidagicha uchta ma’lumotlar bazasi
jadvalini qoʻshing. Har bir jadvalda ishlatiladigan birlamchi kalitlar
• Mijozlarning maʼlumotlari keltirilgan jadval qanday ishlashi va bunday ishlatilganda qanday
quyidagicha: Mijozning ID raqami, mijozning ismi, muammolarning oldini olishini izohlab bering.
manzili, telefon raqami, tavallud sanasi, sochining
rangi, sochining uzunligi, soch muolajalari. c Maʼlumotlar bazasi dasturida uchta jadvalni
• Stilistning jadvalida u haqidagi maʼlumotlar: belgilagandan keyin 18.02-rasmdagi kabi jadvallar
Stilistning ID raqami, uning ismi, ish vaqti, stilistning orasida havolalar yarating.
darajasi.
• Uchrashuv maʼlumotlari keltirilgan uchrashuv jadvali
quyidagicha: Mijozning ID raqami, stilistning ID
raqami, uchrashuv sanasi, uchrashuv vaqti.
Har bir jadval uchun birlamchi kalitlarni belgilang:
Mijozlar jadvalida mijozning ID raqami, stilistlar
jadvalidan stilistning ID raqami va uchrashuvlar
jadvalidan mijozning ID raqami.
b Uchta jadvalni ishonchli maʼlumotlar bilan toʻldiring. 18.02-rasm. Maʼlumotlar bazasidagi uch jadval
orasidagi munosabatlar.
Maʼlumot turlari Matn – alifbo va ayrim raqamlardan tashkil topgan maʼlumot

221
Tegishli relyatsion ma’lumotlar bazasini belgilash har bir turi. Matn – eng keng guruhdagi maʼlumot turi boʻladi, chunki
bogʻlangan jadval uchun maydon, masalan, matn, raqam, har qanday maʼlumot turlari uchun matndan foydalanishingiz
oʻnlik, valyuta, sana/vaqt yoki ikki qiymatli (Boolean)/ mumkin. Bu boshqa maʼlumot turlari kabi qatʼiy emas.
mantiqiy maʼlumot turlari tanlanishini talab qiladi. Bunday maʼlumot turlaridan foydalanishga misollar oʻz
ichiga mijozlarning ismlari, telefon kodlari va mobil telefon
AutoNumbers — har bir yangi yozuv kiritgandan keyin raqamlarini oladi; bu raqamlar nol bilan boshlansa ham,
avtomatik qo‘yiladigan raqamlar hisoblanadi. Birlamchi kalitlar raqam turi sifatida qabul qilinmaydi.
odatda AutoNumbers’ga aylanadi. Har bir jadvalda faqat bitta
birlamchi kalit boʻlishi mumkin. Lekin AutoNumbers boʻlmagan Raqamli noldan katta raqamlar bilan boshlanuvchi
boshqa jadvalda birlamchi kalitdan foydalanish kerak bo‘lsa raqamlarni oʻz ichiga oluvchi maʼlumotlar turi. Ular oʻnli
unda AutoNumbers ma’lumot turi ishlamay qoladi va tashqi sonlar, butun sonlar yoki foizli raqamlar boʻlishi mumkin.
kalit (foreign key) ga aylanadi. Boshqa jadvallarda ishlatilgan Misollar mijoz raqamlari, zaxira raqamlari va boshqalar boʻlishi
birlamchi kalitlar maʼlum sabablarga koʻra tashqi kalitlar mumkin. Biroq harflar bilan aralashtirib yuborilgan raqamlar
deyiladi. (alfaraqamli) raqamlar sifatida qabul qilinmaydi, lekin matn
sifatida kategoriyalanadi.
KALIT SOʻZLAR Sana/vaqt maʼlumot turi sifatida maʼlumotlar va vaqtlarning
Maʼlumot turlari: har bir maydonda boʻlishi mumkin boʻlgan turli formatlarini oʻz ichiga oladi. 18.03-rasmda turli sana/vaqt
turli maʼlumotlar, masalan, sana/vaqt, matn va boshqalar. formatlari Umumiy, Uzun, Oʻrta yoki Qisqa boʻlishi mumkin.
Boolean (Ikki qiymatli operatorlar): maʼlum yozuvlarni Medium Date
chiqarish yoki kiritish uchun maydon nomlarini birlashtirish General Date 19/06/2007 17:34:23
Long Date 19 June 2007
orqali qidiruvni osonlashtirish uchun ishlatiladigan AND, OR Medium Date 19-June-07
va NOT mantiqiy operatorlar. Short Date 19/06/2007
Long Time 17:34:23
Tashqi kalit: boshqa jadvalga asoslangan birlamchi kalit bu Medium Time 05:34 PM
jadval uchun tashqi kalit boʻladi, lekin ma’lumotlar bazasidagi Short Time 17:34
maʼlum yozuvning yagona identifikatori boʻladi.

18.03-rasm. Sana/vaqt maʼlumot turining formatlari.
Agar ma’lumotlar turi sifatida maʼlum formatni tanlagan Maʼlumot turi sifatida ikki qiymatli/mantiqiy (1/0, ha/yoʻq, rost/
boʻlsangiz, har qanday boshqa formatda sana va vaqtni yolgʻon) maʻlumotlar bazasida koʻp joyni saqlash uchun foydali
kiritishingizga ruxsat berilmaydi. Masalan, uzun vaqt formati boʻlishi mumkin, chunki savol berilishi va javob har bir yozuv
soat, daqiqa va soniyalarni koʻrsatuvchi har qanday vaqtda uchun uzun soʻzli boʻlishi shart emas, faqat 1 yoki 0, rost yoki
terilishi mumkin: 23:26:36 kechasi soat 11:26 daqiqa va 36 yolgʻon boʻladi. Bunga “Erkak yoki ayol” misol boʻladimi?
soniya boʻlganini bildiradi. Vaqtni boshqa formatda kiritishga
harakat qilsangiz, xato xabari paydo boʻladi.
Valyuta ma’lumotlar turi sifatida dunyoning barcha valyuta
belgilarini oʻz ichiga oladi. Tartib 18.05-rasmda oldin
Kompyuteringizdagi valyuta birligi sifatida AQSh dollari
kompyuteringizning boshqaruv panelida Hudud va til emas, oʻz mamlakatingizning valyuta birligini sozlash
sozlamalarini oʻzgartirishingizdan iborat. uchun yuqoridagi maslahatga amal qiling
Mamlakatni tanlaganingizdan keyin birinchi oynada
Additional settings... boʻlimini bosib, ikkinchi oynaning
yuqorisidagi Currency tabini tanlashingiz kerak. Reset
buyrugʻini bosib, valyuta belgisini tahrirlashingiz va 18.04-SAVOL
kompyuteringizda oldingi har qanday sozlamalarni olib
Istalgan Boolean (ikki qiymatli) ma’lumotlar turidan bir
tashlashga rozilik bildirishingiz mumkin. Bunday hududiy
necha misollar yordamida roʻyxat tuzing.
sozlamalar har qanday dasturda ishlaydi va valyuta tanlovi
sifatida faqat AQSh dollarida aks ettirilmasligi kerak.
Mijozlaringiz toʻlagan pul miqdorini tersangiz, valyuta belgisi
avtomatik toʻldiriladi. Bu – har qanday kiritish xatolari
Ma’lumotlar bazasida multimediya elementlari
ehtimolini kamaytirishning bir usuli.
uchun bo‘sh joy
Tijoriy loyihalarda rasmlar, video yoki tovush kabi multimedia
222 elementlari ma’lumotlar bazasiga kiritishlari mumkin. Siz
buni Object Linking and Embedding (OLE) ma’lumotlar
turi yordamida belgilab ketishingiz mumkin. OLE ma’lumotlar
bazasiga qoʻyish mumkin boʻlgan deyarli har qanday
formatdagi ma’lumot turlarini oʻz ichiga oladi.
KALIT SOʻZLAR
OLE uchun bo‘sh joy: matn, rasmlar, tovush, video va

boshqalarni qoʻyish uchun “ramkalar” yoki “boʻsh maydonlar”
18.04-rasm. Kompyuteringizda valyuta belgisini tahrirlash.

18.05-SAVOL
a Alohida varaqda 18.01-jadvalni almashtirib, ma’lumotlar bazasida ishlatilishi mumkin boʻlgan turli maʼlumot turlarini
aniqlang va har biriga misol keltiring.
Maʼlumot turi Namuna
18.01-jadval Ma’lumotlar bazasining ma’lumot turlari.
b Alohida varaqda 18.02-jadvalni qayta ishlang va uni toʻldirish uchun Asset 18.02.accdb fayliga qarang.
Mijozlar jadvali Stilistlar jadvali Uchrashuvlar jadvali

Birlamchi kalit
Tashqi kalitlar
18.02-jadval Asosiy va tashqi kalitlar.
223
18.05-rasm. Maʼlumot turlari.
18.05-rasmda turli ma’lumotlar turlari koʻrsatilgan.

Maydon xususiyatlari mumkin. Boolean ma’lumot turlari, masalan, 1 yoki 0 soni

Jadvaldagi maydon nomlari maʼnoli va qisqa boʻlishi maydon oʻlchami katagida bir maydonni talab qiladi. Ayrim
kerak, masalan, tavallud sanasi uchun TS yoki mijozning maʼlumot turlari, masalan, 08/07/2015 faqat 10 maydon
ID raqami uchun MijozID, chunki ularni ma’lumotlar bazasi oʻlchamini talab qiladi.
foydalanuvchisi osonlik bilan aniqlay oladi va qisqaroq
maydon nomlari juda yirik ma’lumotlar bazasida koʻproq joy Tashqi ma’lumotlar
tejashingizga yordam berdi.
Tashqi ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasi fayliga import
Siz tanlagan maydonlar ichki turlarni tahrirlash orqali maxsus qilishidan oldin, uning tuzilmasi aniqlanishi kerak. Ma’lumotlar
formatlanishi mumkin. Agar raqamli maydonni tanlasangiz bazasi turli fayl formatlarini qabul qiladi, masalan, .csv, .txt va
va raqam ikkita oʻnli kasr xonasida boʻlishini istasangiz, .rtf.
18.06-rasmda koʻrsatilgan ichki turlarni tahrirlashingiz
mumkin. .csv
Raqamli maydonlarda oʻnli kasr xonasi uchun standart CSV (comma separated variables) vergul bilan ajratilgan
sozlama “avtomatik”ga sozlanadi. Bu ma’lumotlar dastlab qiymatlar – har bir yozuv bir qatorda saqlanib, har bir maydon
qanday kiritilganiga amal qilishini bildiradi. Agar avtomatik vergul bilan ajratiladigan fayl formati. .csv faylidagi bir
sozlama zarur bo’lmasa, 18.06-rasmdagi kabi qayta qatordagi yozuvga misol – Jasur Sobirov, Yunusobod, Gulzor
tiklashingiz mumkin. 12, 71-2455000,12/08/1938, Jigarrang. Bu misolning konteksti
quyidagicha talqin qilinishi mumkin, bunda birinchi maydon
Maydon oʻlchami har bir maydon uchun sozlanishi mumkin.
mijozning ismi (Jasur), keyingi maydon – uning manzili, telefon
Matnli maydonlarga maksimum 255 ta belgi kiritish mumkin.
raqami va boshqalar bilan ketma-ket keladi. Har bir keyingi vergul
Koʻpchilik maydonlar koʻp joy talab qilmaydi. Mijozning ismi
ma’lumotlar bazasi jadvalidagi keyingi maydonni bildiradi.
uchun mos maydon oʻlchamiga misol 25-30 belgi boʻlishi
224
18.06-rasm. Ichki turlarni formatlash.

Ma’lumotlar manbalari masofaviy SQL [sikvel] ma’lumotlar

bazalarida saqlanishi ham mumkin va ulardagi yozuvlar
CSV faylini ikki qator maʼlumot va taxminan 5 ta turli maxsus ODBC drayverlari yordamida so‘rab olindai. Bunday
maydonga ega elektron jadval dasturida kompilyatsiya ma’lumotlar manbalariga onlayn doʻkon yozuvlari misol
qiling. Tegishli fayl nomi bilan .csv fayl shaklida saqlang. boʻlishi mumkin. Agar onlayn savdo qilmoqchi bo’lsangiz,
doʻkondagi mahsulotlarni ko’rayotgan vaqtingizda, do’kon
veb-sayti SQL ma’lumotlar bazasiga doimiy ravishda so’rov
(query)lar bilan murojaat qiladi.
.txt
Agar oʻz ma’lumotlar bazangizni tuzayotgan boʻlsangiz va
Tashqi ma’lumotlar .txt fayl formatida boʻlishi mumkin. Oddiy
uni masofada (internetda) yoki mahalliy serverda joylashgan
matn formati faylida (.txt) qalin yoki kursiv formatlashi mavjud
boshqa ma’lumotlar bazasi bilan bogʻlashni istasangiz, buni
emas va deyarli barcha matn muharrirlarida oʻqilishi mumkin.
External Data vositalar panelida mavjud turli tanlovlarni
.rtf tanlash orqali amalga oshirishingiz mumkin (18.07-rasmga
Rich text files (.rtf) ham matn fayllari hisoblanadi, lekin qarang).
cheklangan formatlash xususiyatlari, masalan, qalin yoki kursiv
yozuvlariga ega. Relyatsion ma’lumotlar bazasida asosiy va
Mavjud fayldan ma’lumotlarni izlash, ochish va tashqi kalitlarning ahamiyati
import qilish Bir xil maydon nomlariga ega yozuvlar bir-biri bilan
adashtirilmasligi uchun birlamchi kalitlar har bir yangi yozuvga
Mavjud fayldan ma’lumotlarni import qilish ma’lumotlarni
yagona kodni biriktirish vazifasini bajaradi. Jadvalda faqat bitta
import qilishni istagan dastur yoki siz eksport qilishni
birlamchi kalit boʻlishi mumkin. Tashqi kalitlar ham birlamchi
istagan dastur doirasida sodir boʻlishi mumkin. Agar elektron
kalitlar hisoblanadi, lekin ular oʻzlari birlamchi kalit boʻlgan
jadvaldan maʼlumotlarni import qilish uchun ma’lumotlar
boshqa jadvalda birlamchi kalit boʻladi. Ular o’zga jadvalda
bazasi dasturidan foydalansangiz, oldin ma’lumotlar bazasi
tashqi kalit boʻladi, chunki ular boshqa jadvallardagi birlamchi
faylini topib ochishingiz va 18.07-rasmdagi kabi elektron 225
kalitlar hisoblanadi. Birlamchi kalit va tashqi kalitlar orasidagi
jadvaldan ma’lumotlarni import qilishingiz kerak.
farqlarni koʻrsatuvchi misol 18.02-rasmda berilgan, bu yerda
Ma’lumotlar bazasiga bogʻlanishi yoki import qilinishi mumkin MijozID mijozlar jadvalida birlamchi kalit boʻladi, lekin u stilistlar
boʻlgan oʻndan ortiq tashqi ma’lumotlar turi mavjud. jadvali yoki uchrashuvlar jadvalida paydo boʻlsa, u tashqi kalit
hisoblanadi.
18.06-SAVOL
a Stilistlar jadvali va uchrashuvlar jadvalida birlamchi

kalitlarni aniqlang.
b Stilistlar jadvali va uchrashuvlar jadvalida tashqi
kalitlarni aniqlang.
Relyatsion ma’lumotlar bazasi yordamida CD diskdagi
“Asset 18.02. Accdb” faylidan quyidagilarni toping:
18.07-rasm. Ma’lumotlar bazasiga import qilinadigan va
bogʻlanadigan ma’lumotlar manbalari turlari. a Ma’lumotlar bazasidagi uchta jadvalga bir nechta yozuv
qoʻshing.
Saved Imports manbasi odatda siz oldin yaratgan va b Har bir jadval uchun mos birlamchi kalitlarni yarating.
kompyuter yoki boshqa joyda saqlangan maʼlumot fayli c Har bir jadval orasida mos munosabatlar yarating.
boʻladi.
KALIT SOʻZLAR Shuningdek, 18.08-rasmda maʼlumotlar bazasi dasturiy

ta’minoti vositalari oʻrnatilgan formatlarda shakllar yaratishga
Munosabat: ma’lumotlar bazasidagi turli jadvallar orasidagi imkon beradi.
bogʻlanishlar.
Ma’lumotlar kiritish shaklini yaratish

Toʻgʻri ma’lumotlar turlaridan foydalanib jadvallarni
yaratib ularni munosabatlar orqali bogʻlaganingizdan
keyin maʼlumotlarni jadvalga kiritishga tayyor boʻlasiz.
Ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasiga kiritsangiz, siz bir qancha
ma’lumotlar bilan xato qilish ehtimolingiz kuchli boʻladi,
ayniqsa, ma’lumotlarni qatorma-qator oʻtkazayotganda jadval
formatidan foydalansangiz, bu inson koʻzini chalgʻitishi mumkin.
Ma’lumotlarni ma’lumotlar bazasiga kiritishning bir qancha
usullari mavjud.
18.08-shakl Dasturiy ta’minot vositalaridan anketalar yaratish
18.05-amaliy topshiriq uchun foydalanish.
a CD diskdagi “Asset17.01.xlsx” faylida elektron jadvaldan

Forms buyrugʻidan foydalanish jadvallarda mavjud har qanday
foydalanib, yangi ma’lumotlar bazasi dastursiga
ma’lumotlarni standart anketaga (ma’lumot kiritish formasi)
boshqa manbadan ma’lumotlarni oʻz ichiga olgan
jadvalni import qiling. o‘giradi va oxirgi kiritilgan yozuvga oʻtish orqali koʻproq yozuv
maydonlarni qoʻshishingiz mumkin (18.09-rasm).
b Ma’lumotlarning yarmini ma’lumotlar bazasiga
qatorma-qator nusxalash orqali kiriting.
226
18.09-rasm. Formaning xususiyatlari.

Forma-dizaynning asosiy xususiyatlari
227
18.10-rasm. Formaning dizayn koʻrinishi uchun xususiyatlarni loyihalash.
Xususiyatlarni loyihalash Ishlashi
Select (Tanlash) Tahrirlash uchun sizda mavjud formalarni tanlaydi.
Text Box (Matn maydoni) Foydalanuvchilar matn maʼlumotini kiritishi uchun zarur boʻlgan oʻlchamdagi toʻgʻri toʻrtburchak
matn oynasini qo‘shib qo‘yadi.
Label (Nom) Formadagi obyektni nomlash uchun ishlatiladi, masalan, maydon “nomi” uchun matn oynasidan
keyin yorliq “nomi”ni yozishingiz mumkin.
Button (Tugma) Dialog oynadan foydalanish yoki harakat, masalan, tasdiqlash xabarini tanlash uchun tugmalar
funksiyalarga tayinlanishi mumkin. Harakatlar turli kategoriyalar bilan bogʻliq va ochilish va
yopilish formalarini oʻz ichiga olishi mumkin (18.11-rasmga qarang).
18.11-rasm. Button funksiyalarga tayinlash.

Xususiyatlarni loyihalash Ishlashi
Tab Control (Tablarni Tablar ichki formaning yuqorisidagi yorliqlar boʻladi va ma’lumotlarni formada mos
boshqarish) kategoriyalarga tashkillashtirishga yordam beradi (18.12-rasmga qarang).
All Tables CustomerList1
Search… 1 2 3 4
Customers Form Header

Customers : Table
CustomerList
CustomerList1
Detail
Employees
Employees : Table
18.12-rasm. Formadagi tablar.
Hyperlink (Internet-link) Veb-sahifalar yoki boshqa joydagi fayllarga bogʻlash.
Web Browser Control (Veb Agar, masalan, formada joyning xaritasini koʻrsatib, manzil maydonini qoʻshishni istasangiz,
brauzerni boshqarish) veb-brauzer boshqaruvi funksiyasini qoʻshishingiz mumkin. Veb-brauzer boshqaruv funksiyasi
formaga veb-tarkibni qoʻshishga imkon beradi.
Navigation Control Navigatsiya boshqaruv funksiyasi ma’lumotlar bazasi boʻylab kezish uchun harakat tugmalarini
(Navigatsiya amallari) tanlashga imkon beradi.
Insert Page Break (Sahifa Formaga sahifa oxirini qo‘shib qo‘yadi.
yakuni)
228 Combo Box (Kombo ro’yxat Agar foydalanuvchilar bir maʼlum maydondagi opsiyalar roʻyxatidan tanlash uchun ochiluvchi
maydoni) maydondan foydalanishini istasangiz, bu funksiya foydali boʻladi.
Toggle Button (Yoqib/ Tumbler tugmasi ikki opsiyadan birini tanlashga imkon beradi.
o’chirish tugmasi)
List Box (Ro’yxat maydoni) Ro‘yxat maydoni Kombo maydonga oʻxshash, u foydalanuvchiga opsiyalar roʻyxatidan birini
tanlashga imkon beradi. U qiymatlar roʻyxatidan qiymatlarni izlaydi.
Check Box (Belgi qo’yish) Bu tanlovlar tugmasiga oʻxshash, chunki foydalanuvchilar qoʻllash uchun barcha opsiyalarni
tekshirishi mumkin.
Unbound Object Frame Bu formaga diagrammalar, rasmlar va boshqalarni qoʻshib qoʻyish uchun bo’sh joy yoki ramkaga
oʻxshaydi.
Attachment (Biriktirilgan Agar sizda fayl boʻlib, foydalanuvchi formadan ko’ra faylni oʻzini koʻrishni xohlasangiz, uni formaga
fayl) biriktirish orqali kiritishingiz mumkin.
Option Button (Parametr Parametr tugmasi – bir qancha opsiyalar orasidan faqat bir tanlovni tanlashga imkon beradi.
tugmasi)
Bog‘langan obyektli ramka Bu formaga boshqa ma’lumotlar bazasi jadvalidan diagrammalar, rasmlar va boshqalarni qoʻshib
qoʻyish uchun to‘ldirgich yoki ramkaga oʻxshaydi.
Tasvir Bu formaga tasvirlarni qoʻyishga imkon beruvchi bo’sh joyga oʻxshaydi.
18.01-jadval. Formalar yaratish uchun xususiyatlarni loyihalash.
Bog‘lanmagan obyektli ramkalar jadvalda saqlanmaydigan nomi va tegishli maydonni yozishingiz kerak va turli yozuvlar
har qanday diagramma, tasvir yoki OLE obyekti boʻladi, jadvalda saqlangan yozuvlardan avtomatik toʻldiriladi.
bog‘langan obyektli ramkalar esa ma’lumotlar bazasi jadvalida Bog‘lanmagan obyektli ramkalar – manbalaridagi yozuvlarni
saqlanadigan diagrammalar, tasvirlar yoki har qanday OLE qoʻlda toʻldirishga imkon beradi. 18.10-rasm. va 18.01-jadvalda
obyektlari boʻladi. Formaga maʼlumotlarni kiritish uchun koʻrsatilgan ayrim funksiyalar bogʻlangan yoki bog‘lanmagan
bog‘langan obyektli ramkalardan foydalansangiz, faqat yorliq obyektli ramkalar sifatida ishlatilishi mumkin.
229
18.13-rasm. Form Wizard yordamida shakl yaratish.
Ma’lumotlar kiritish formasini yaratish 18.02 Maʼlumotlarni

Professional ko‘rinishdagi formani juda tez yaratish uchun Form
Wizard (18.13-rasm) funksiyasidan foydalanishni boshlashingiz manipulyatsiya qilish
mumkin. Unda tayyor dizaynlar toʻplami va stillar mavjud. Biroq Maʼlumotlarni manipulyatsiya qilish ma’lumotlar bazasi
agar bu stillar foydalanuvchining talablariga javob bermasa, dasturi doirasida bazaga kiritilgan va saqlangan ma’lumotlarni
Design View funksiyasida formangizni yaxshiroq ishlab chiqish oʻzgartirishni bildiradi va quyidagilar orqali amalga oshiriladi:
imkoniyati mavjud. Formani sozlash uchun ishlatadigan ayrim
funksiyalar 18.01-jadvalda berilgan. • ma’lumotlar bazasida hisoblash yoki ma’lumotlarni
saralash uchun arifmetik amallar yoki raqamli
18.06-amaliy topshiriq funksiyalardan foydalanish
• maʼlumotlarning subset’larini (paski to‘plamlarini) tanlab
a 18.02-rasmda koʻrsatilgan tuzilmaga amal qilib, “Asset olish uchun ma’lumotlar bazasi ichidan qidirish.
18.01.accdb” faylidagi maʼlumotlar bazasi yordamida
yangi mijozlarning maʼlumotlarini toʻldirish uchun
forma yarating. Ma’lumotlar bazasida hisoblashlar uchun
b Maʼlumotlarni kiritish formaining quyidagi jihatlarini arifmetik amallardan foydalanish
oʻzgartiring: Arifmetik amallar ishlatilishi mumkin boʻlgan ssenariylar –
i Mos shrift turi, stili, oʻlchami, rangidan foydalaning. biznes foydasini hisoblash yoki doʻkondagi zaxirani qoʻshish
ii Maydonlar oraligʻini oʻzgartiring. va ayirish, valyutalarni ayirboshlash, hisobvaraq-fakturalarni
iii Alohida maydonlarning belgilar oraligʻini oʻzgartiring. yaratish hisoblanadi. Buni amalga oshirish uchun ma’lumotlar
iv Radio tugmalari va pastga ochiluvchi tugmalarni bazasida hisoblash maydonini yaratishingiz kerak. Hisoblash
kiriting. maydoni, ma’lumotlar bazasi maydonining maxsus turi boʻlib,
v Asosiy maydonlarni belgilang. bu yozuvdagi boshqa maydonlarda maʼlumotlar oʻzgarganda
undagi axborot oʻzgaradi. Hisoblash maydonida saqlangan CD diskdagi “Asset 18.02.accdb” faylidagi ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar ma’lumotlar bazasi maydonida saqlanmaydi, lekin misolida “Customers” (Mijozlar) jadvalda maʼlumot turi sifatida
bu yozuv doirasida maʼlum formula yoki funksiya yordamida Currency bandini tanlang (18.14-shakga qarang).
boshqa maydonlardagi qiymatlarga asoslanib hisoblanadi.
Bu Calculated Field da koʻrsatmalarga amal qilib, arifmetrik
Javobni oʻzgaruvchilar soniga qarab hisoblash zarur boʻlsa,
amallaringizni yarata olasiz.
hisoblangan maydonlar foydali boʻladi.
Bu jadvalda har bir elementning “Yalpi bahosi”ni hisoblash
Hisoblash maydonini yaratishni istagan jadvalda oxirgi ustundagi
uchun har bir elementning “Miqdori”ni “Bahosi”ga
ochiluvchi menyuni bosish, Click to Add bosish va Calculated
koʻpaytirishingiz zarur (18.15-rasmga qarang).
Field va ishlatishni istagan ma’lumotlar turini tanlashingiz zarur.
230
18.14-rasm. Jadvalga “Calculated Field”ni qoʻshish.
18.15-rasm. Hisoblash maydonida arifmetik ifoda tuzish.

18.15-rasmdagi misolda hisoblash maydonida hech qanday Soʻng Expression Element bandidan Operators tanlab,
ma’lumotlar saqlanmasligini sezasiz, lekin arifmetik ifoda hisoblaringizning keyingi qismini tanlash uchun Expression
orqali bogʻlangan maydonlarga kiritilgan har qanday Element qismiga qaytib hisob-kitoblaringizni toʻldirishingiz
oʻzgarishlarga koʻra oʻzgarganini koʻrasiz. kerak.
J Zee soch saloni ma’lumotlar bazasining mijozlar jadvalida
“Xarajatlar”, “QQS” va “Umumiyi xarajatlar”ni koʻrsatuvchi 18.07-SAVOL
uchta hisoblash maydoni mavjud. QQS soligʻini hisoblash
uchun “Xarajatlar”ni QQS stavkasiga (bu holatda 17,5%) a Maʼlumotlar bazasida radio tugmalari va pastga
koʻpaytirishingiz kerak, bu “Xarajatlar”ga qoʻshiladigan QQS ochiladigan menyular qanday foyda berishini
qiymatini beradi (18.16-rasmga qarang). muhokama qiling. Misollar keltiring.
b Maʼlumotlar bazasidagi “hisoblangan” maydonda
hisoblashlar elektron jadval katakchasidagi
hisoblashdan qanday farq qilishini izohlab bering.
18.16-rasm. QQS maydonini hisoblash.
1 “Miqdor” va “Har bir elementning bahosi” maydonlaridagi
“Umumiy xarajatlar”ni hisoblash uchun jadvalingizning ma’lumotlarni oʻzgartiring va “Yalpi xarajatlar” maydonida
“Jadvaldagi maʼlumotlar” koʻrinishiga va oʻng tabga oʻtish ma’lumotlar qanday oʻzgarishiga qarang.
orqali “Xarajatlar”ni QQS qiymatiga qoʻshishingiz kerak. 2 Hisoblash uchun calculated fieldni qanday yaratish va
Calculated Fieldni tanlash uchun ochiluvchi menyudan natijada ular nimani bajarishini skrinshotlar yordamida
foydalaning va Expression Builder bandidagi koʻrsatmalarga izohlab bering.
amal qiling (18.17-rasm).
3 20,00 so’m qiymatdan oshadigan barcha umumiy
xarajatlarda 10% chegirmani topadigan boshqa
hisoblarni qoʻshing. Olingan skrinshotlardan foydalanib 231
javobingizni koʻrsating.
18.01-QO”SHIMCHA MASHGʻULOT
Ichiga funksiya tuzadigan boshqa jadval yarating va

hisoblash maydoniga bogʻlangan maydonlardagi
maʼlumotlarni oʻzgartirish orqali uni tekshiring.
Ma’lumotlar bazasi ishlatiladigan AKT tizimlardan
foydalanishning oqibatlarini muhokama qiling.
Ma’lumotlar bazasida hisoblash maydonini yaratsangiz,

mavjud soʻrov doirasida hisoblash maydonini yaratishingiz
zarur boʻladi. CD diskdagi Asset 18.03 ma’lumotlar bazasiga
qarang. Bu ma’lumotlar bazasida mavjud “Amounts Customers
Paid” (Mijozlar toʻlagan qiymatlar) so‘rovidan foydalaning.
18.17-rasm. Calculated Field’dan foydalanish. Yangi ustunda “QQS” uchun yangi hisob qoʻshib qoʻying va
“QQS” qiymatini original “Xarajatlar”ga qoʻshish uchun yangi
Mijozlar jadvalidan Expression Element bandini tanlang va hisob qoʻshing, bu sizga “Yalpi xarajatlar”ni beradi. (Quyidagi
hisoblash maydonida ishlatishni istagan maydonni ikki marta skrinshotga qarang). Barcha hisoblaringizni belgilagandan
bosing. keyin RUN (menyu panelida) tugmasini bosing. Bu barcha
hisoblaringizning natijalarini koʻrsatuvchi oynani ochadi.
18.18-rasm. Run Time hisoblarni amalga oshirish.
232
18.18-rasmda koʻpaytirish va qoʻshishga misollarni koʻrishingiz Hisoblash maydonida boshqa arifmetik
mumkin; boʻlish va ayirish shu tartibda ishlaydi. formulalardan foydalanish
Hisoblashning natijalarini quyidan olish mumkin. Agar qolgan ikki arifmetik formulani baʼzi maydonlarni
hisoblash uchun ishlatishni istasangiz, so‘rov (query)
ingizda mos maydonni qoʻshib qoʻyishingiz kerak. JZee soch
salonining ma’lumotlar bazasiga (Asset 18.02) qarang va
quyidagi koʻrsatmalarga amal qiling:
Maydon qoʻshing va uni “Chegirma” deb belgilang. Bu maydon
foizli boʻladi (5 raqami 100 soniga boʻlinadi) va har bir savdoda
“Yalpi xarajatlar”ga qoʻllanadigan chegirma miqdorini ifodalaydi.
“Yalpi xarajatlar”dan “Chegirma”ni ayirib tashlaydigan boshqa
maydonni qoʻshing. Bu maydonni “Toʻlanadigan qiymat” deb
belgilang.
18.19-rasm. Ishlash vaqtida hisoblarni amalga oshirish

natijalari.
18.20-rasm. Hisoblash maydonida “Boʻlish” amalidan foydalanish.
233
18.22-rasm. Maydonni oʻsuvchi yoki kamayuvchi tartibda

18.21-rasm. Hisoblash maydonida “Ayirish” amalidan saralash.
foydalanish.
Maydonni saralash uchun so‘rov (query) yaratishingiz va oldin
jadvalni keyin saralashni istagan faylni tanlashingiz kerak.
Ikkala holatda ham hisoblangan raqamlar jadvalda paydo
bo‘ladi, bu sizning hisob-kitoblaringizni amalga oshirish “Saralash” qatorida ochiluvchi menyudan foydalaning.
uchun qaysi operatorlar, funksiyalar yoki formulalardan Saralashning natijasini koʻrish uchun so’rovga (query)
foydalanmoqchi ekanligingizni tanlashga imkon beradigan ifoda “Run!”buyrug‘ini bering (18.23-rasmga qarang).
yaratuvchisi yordamida tugallangandan so‘ng paydo bo‘ladi.
Ma’lumotlarni saralash
Bir maydonda ma’lumotlarni saralashingiz mumkin, masalan,
“Miqdor” maydonida eng kattadan eng kichikka (kamayuvchi)
tartibida yoki eng kichikdan eng kattaga (oʻsuvchi) tartibida
18.23-rasm. So‘rovda “saralash” natijalarning oʻsuvchi va
saralash; 18.22-rasmga qarang.
kamayuvchi tartibi.
Saralashni yaxshilash uchun uni bir qancha mezonlar Turli operatorlardan foydalanib izlash
boʻyicha, masalan, alifbo bo‘yicha saralashingiz mumkin LIKE, AND, NOT, OR, >, <, =, >=, <= va <> kabi boshqa
(18.23-rasmdagi ikkinchi skrinshotga qarang). operatorlardan ham foydalanishingiz mumkin.
Agar maydonda maʼlumot turi sifatida matn boʻlsa, lekin
Maʼlumotlarning ostki toʻplamlarini (subset) matn soʻziga teng barcha yozuvlarni topishni istasangiz, LIKE
tanlash uchun ma’lumotlar bazasidan qidirish operatoridan foydalanishingiz mumkin.
Turli maydon turlari, masalan, alfaraqamli yoki Booleanda
Izlayotgan maydoningizda raqamli ma’lumotlar turlari bilan
ma’lumotlarni topish uchun soʻrov yaratishingiz va “Mezonlar”
teng qiymatlarni izlayotgan boʻlsangiz, tenglik belgisidan
va uning ostidagi “or” deb atalgan qatorni toʻldirishingiz kerak;
18.24-rasmdagi soʻrov 18.25-rasmda koʻrsatilgan natijani
beradi.
Almashtirma belgilar (Wildcards)
Field: CustomerName Address Hair Colour Appointment Date Amount Paid
Agar izlayotgan narsangiz haqida aniq fikrga ega boʻlmasangiz
Table: Customer
Sort:
Customer Customer Customer Customer
va aniq maʼlumotlarni bilmasangiz, almashtirma belgili
Show:
Criteria: ‘Blonde’ Between 20 And 40 qidiruvlarni amalga oshirishingiz mumkin. Agar biror mijoz
or: ‘Brown’
“2” bilan boshlanuvchi qiymat toʻlaganini bilsangiz, lekin
ular “12 so’m”, “20 so’m” yoki “2” bilan boshlanuvchi boshqa
18.24-rasm. Boolean izlash mezonlaridan foydalanish. raqamligini eslay olmasangiz, siz izlayotgan aniq yozuvni
izlash uchun almashtirma belgili qidiruvdan foydalanishingiz
mumkin (18.26-rasm).
Ma’lumotlar bazasidan olish mumkin boʻlgan savol turlarini KALIT SOʻZLAR

muhokama qiling va ma’lumotlar bazasidan savollaringizga
Almashtirma belgili (wildcard) qidiruvlar: oʻxshash soʻzni
javob topish uchun mos soʻrovlar (query) yarating.
izlayotganda ishonchingiz komil boʻlmagan soʻzning qismini
234 ifodalash uchun ishlatiladigan oʻrin bosuvchi.
18.25-rasm. 18.24-rasmdagi soʻrov natijalari.

funksiyasidan foydalansangiz, tanlaydigan loyiha stiliga bogʻliq

Field: CustomerName Address Hair Colour Appointment Date Amount Paid
Table: Customer
Sort:
Customer Customer Customer Customer soʻrovingizning natijalarini koʻrsatuvchi hisobotni yaratishingiz
Show:
Criteria: Like ‘*2’
mumkin.
or:
Hisobot jadvalning tarkiblarini oddiy koʻrsatish uchun ham
yaratilishi mumkin. Jadvaldagi ayrim maydonlarni oʻsuvchi
18.26-rasm. Izlash uchun almashtirma belgilardan yoki kamayuvchi tartibda saralashingiz — ma’lumotlarni
foydalanish. professional hisobot koʻrinishida taqdim etishingiz mumkin.
Hisobotlar turli formatlarda boʻlishi mumkin, masalan,
Bunday qidiruvning natijasi “2” ikkinchi raqam boʻlib, toʻlangan mahsulot nomlari yoki ma’lumotlar bazasida saqlagan yoki
barcha qiymatlar boʻlishi mumkin. Natija “2” bilan tugaydigan boshqa manbalar, masalan, elektron jadvallar yoki elektron
har qanday son boʻlishi mumkin. “*” belgisining oʻrni bu pochta dasturining kontakt ro‘yxatlaridan import qilingan
sondagi boshqa har qanday raqam boʻlishi mumkin. Agar pochta manzillari. Ma’lumotlar bazasi dasturida hisobot yaratib,
“*” belgisini “Like 2*” ikkinchi oʻringa qoʻysangiz, natija biroz nomlarni chop etishga tayyorlash uchun uni matn protsessori
boshqacha boʻladi. Natija “2” soni bilan boshlangan toʻlov bilan birlashtirishingiz kerak. Buning uchun Label Wizard’dan
qiymatlari boʻladi (18.27-rasmga qarang). foydalaning, chunki u hisobotingizdagi maʼlumotlarni nomlar
(yorliqlar) bo’yicha formatlashga yordam beradi. Pochta
a b roʻyxatlarini chop etishni xohlasangiz, hisobotga oldin
jadvallaringiz yoki soʻrovdan manzillar tushadi, shunday qilib
“hisobot”ni chop etsangiz, barcha nomlar ham chiqadi.
Hisobotlarda zaruriy ma’lumotlar va nomlarni aks

ettirish
18.27-rasm. Almashtirma belgili qidiruvlardan foydalanish
Hisobot yaratsangiz, jadvallaringiz yoki soʻrovlaringizning
natijalari:
biridagi ma’lumotlarni tortib olishingiz mumkin. Biroq maʼlum
(a) Like *2 (b) Like 2* 235
jadvaldagi barcha ma’lumotlar maydonini emas, uning
maʼlum qismini koʻrsatish uchun Show katakchasidagi belgini
Almashtirma belgili qidiruvda “*” belgisining oʻrniga bogʻliq olib tashlash orqali osonlik bilan amalga oshirilishi mumkin
ravishda natijalar biroz boshqacha boʻladi. (18.28-rasmga qarang).
18.08-amaliy topshiriq 18.28-rasmdagi misolda ma’lumotlar bazasi hisobotida

yaratilgan pochta manzillariga kompaniya bilan bogʻlanish
Mijozlar ismi maydonida “J” harfi bilan boshlanuvchi maʼlumotlari yoki uy telefon raqamini kiritishni istamasligingiz
barcha mijozlarni topish uchun almashtirma belgi mumkin. Natijadagi yorliqda faqat Show qatorida belgilangan
qidiruvini amalga oshiring. maydonlargina ko’rinadi.
Ma’lumotlarning maʼlum qismini koʻrsatib va maʼlum
18.03 Ma’lumotlarni taqdim etish sabablarga koʻra barchasini koʻrsatishni istamasangiz,

tafsilotlarni berkitish foydali boʻlishi mumkin.
Ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni izlaganingizdan keyin
uni taqdim etishingiz yoki biror formatda koʻrsatishingiz
kerak. Bu odatda hisobotda aks ettiriladi. Report Wizard
Field: LastName FirstName Address City StateProvince ZIPPostal CountryRegion Company HomePhone
Table: Contacts Contacts Contacts Contacts Contacts Contacts Contacts Contacts Contacts
Sort:
Show:
Criteria:
or:
18.28-rasm. Hisobotda sizga zarur ma’lumotlarni koʻrsatish.

18.29-rasm. Hisobotda ma’lumotlar va yorliqlarni berkitish va koʻrsatish.
236 Berkitishni istagan ma’lumotlar yoki yorliqlarni tanlab, vositalar Sahifaning yuqori va pastki kolontitullari muntazam
panelining Grouping and Totals boʻlimidan Hide Details yangilanadigan axborotlar, masalan, sahifa raqamlari, sana
tugmasini bosib, tafsilotlarni berkitishingiz mumkin. Agar hamda vaqtlar va boshqalar boʻlishi mumkin.
tugmani ikkinchi marta bossangiz, ma’lumotlar qayta paydo
Hisobotning yuqori kolontitullari hisobotning oxirida
boʻladi (18.29-rasmga qarang). Yozuvlar bir nechta darajada
axborotlarni oʻz ichiga oladi va odatda faqat bir marta paydo
guruhlanganda Hide Details keyingi pastki darajadagi
boʻladi. Shuningdek, u sahifaning pastki kolontitullari kabi
guruhlashda yozuvlarni berkitishni bildiradi. Bu soʻrovingizni
takrorlanib kelmaydi.
yaratganingizdan keyin hisobotingizning natijalarini koʻrsatish
arafasida boʻlganingizda amalga oshiriladi. Hisobot dizaynini
koʻrish boʻlimidagi Hide Details tugmasidan foydalansangiz,
Hisobot sarlavhalarini belgilash
yozuvning faqat siz istagan maydonlarini berkitish va soʻrov
yaratayotganda Show tugmasini belgilamasdan faqat Hide
tugmasini ishlatsangiz, barcha yozuvlar uchun maydonlarni
belgilamaslik tanlovi mavjud boʻladi.
Hisobotning yuqori va pastki kolontitullari va

sahifaning yuqori va pastki kolontitullari
18.30-rasm. Hisobotda sarlavhani koʻrsatish.
Elementlarning bunday ikki toʻplami bir xil emas. Hisobotning
ustlavha va taglavhalari odatda hisobotda paydo boʻladigan
Hisobotingizga sarlavhani qoʻshib qoʻyish uchun Title
belgilangan oʻrinlariga ega emas. Hisobotning yuqori
ikonkasini ikki marta cherting. Uni istagancha formatlashingiz
kolontitulini hosil qiladigan elementlar hisobot asosiy
mumkin (18.30-rasmga qarang).
qismining yuqorisida hisobot dizayn stilining qismida paydo
boʻladi. U faqat bir marta koʻrinadi va hujjatning har bir
sahifasida takrorlanadigan maʼlumotlarni oʻz ichiga oladigan
sahifaning yuqori kolontituli bilan bir xil emas.
CD diskdagi JZee soch saloni ma’lumotlar bazasida Asset
18.02 mijozlar jadvalidagi ma’lumotlardan foydalanib, har
bir mijozning qogʻoz fayliga yopishtirishga yorliqlar yarating.
Har bir yorliq mijozning ismi, sochining rangi va ularning
sochi uzun, oʻrta yoki kalta ekanini koʻrsatishi kerak.
18.31-rasm. Hisobotning yuqori kolontituli va sahifaning

yuqori kolontitulini yasash.
Header/ Footer vositalar panelidan turli elementlarni ikki

marta bossangiz, elementlar oʻzlarini hisobotingizning
sahifasida joylashtiradi. Hisobotning sarlavhasi, logotipi, sana
va vaqti oʻzini hisobotning yuqori kolontitul boʻlimida oʻzini 237
joylashtiradi, sahifaning raqami oʻzini hisobotning sahifa
kolontituli boʻlimida joylashtiradi. Avtomatik yangilanadigan
elementlar sahifaning yuqori kolontituliga joylashadi,
hisobotda bir marta paydo boʻladigan elementlar hisobotning
yuqori kolontituliga joylashadi.
Turli hisobot maketlari

Report Wizard funksiyasidan foydalansangiz, turli hisobot 18.32-rasm. Hisobot maketlari.
maketlaridan birini tanlashingiz mumkin (18.32-rasmga
qarang).
Raqamli ma’lumotlarni formatlash
• jadvalli maket: jadvalga oʻxshaydi, yorliqlar yuqorisi boʻylab
Barcha oʻnli kasrlar oshishi yoki kamayishi uchun katakda
gorizontal joylashadi va yozuvlarning har biri yorliqlarning
raqamli ma’lumotlarni tekislashni istasangiz, oldin Format
birinchi qatoridan pastdagi keyingi qatorlarda paydo
tabini va keyin mos ravishda oʻnli kasr xonasini chapdan
boʻladi;
oʻngga oʻzgartirish uchun raqam parametridan oʻnli
• ustunli: hisobotdagi ustunlar soni va yorliqlar
kasr xonalarini “oshirish” yoki “kamaytirish”ni tanlang
foydalanuvchi maʼlumotlarni kiritadigan matn oynasidan
keyin koʻrinadi;
• jadval maʼlumoti: jadvalli maketga oʻxshaydi, lekin bu yerda
qator va ustun yorliqlari mavjud boʻladi;
• tekislangan: uzunroq yoki qisqaroq maydonlarni
joylashtirish uchun maydonlar ketma-ket va turli
oʻlchamlarda boʻlishi mumkin.
18.33-rasm. Raqamli ma’lumotlarning oʻnli kasr xonalarini

tekislash.
18.34-rasm. Oʻnli kasrlarning toʻgʻri sonini aks ettirish uchun ma’lumotlar bazasi hisobotida raqamli maydonlarni formatlash.
Baʼzida, raqamli ma’lumotlarni foizlar yoki biror valyuta Boshqa dasturda ishlatish uchun
238 formatida formatlashni istashingiz mumkin. Raqam boʻlimida
ma’lumotlarni eksport qilish
oʻnli kasrlarni formatlash ikonkasidan yuqorida formatlash
Ma’lumotlar bazasida yaratilgan hisobotlarni boshqa dastur
tabidan tanlab oling.
dasturlarida qoʻllash zarur boʻladi. Bunday ma’lumotlarni
Boshqa vaqtlarda ma’lumotlar va yorliqlarni mos ravishda koʻrsatish uchun uni eksport qilishingiz kerak. Biroq
tenglashtirish, masalan, raqamli ma’lumotlarni va oʻnli 18.35-rasmda ma’lumotlarni eksport qilish uchun juda koʻp
kasrlarni oʻngga tenglashtirishni istashingiz mumkin. dastur turlari mavjud.
Ma’lumotlar bazasi hisobotingizni Design View formatida
oching va raqamli ma’lumotlarning tenglashtirilishini
oʻzgartirish uchun maydonni tanlang va belgilang. Home
buyruqlar paneliga oʻting va Text Formatting bandini tanlang
va raqamli ma’lumotlar oʻngga tenglashtirilishi uchun right-
aligned bandini tanlang. Ma’lumotlar bazasi hisobotini yoping
va mos ravishda saqlang. Agar ma’lumotlar bazasini Report
View yoki Design View koʻrinishida ochsangiz, u shunday
koʻrsatadi.
Shuningdek, oʻnli kasrlar joylari sonini oshirish yoki
kamaytirish quyidagicha qilinishi mumkin:
Hisobotda maydonni Design View koʻrinishida belgilang
va sichqonchaning oʻng tomonini bosing. Properties 18.35-rasm. Turli dasturlarga ma’lumotlarni eksport qilish.
bandini tanlang va qayta Format bandini tanlang. Decimal
Places joylarini tanlang va agar u valyuta boʻlsa, “2” oʻnli Ma’lumotlar bazalari va ma’lumotlarni manipulyatsiya
kasr xonalarini tanlang. Mos ravishda, agar foiz bir oʻnli kasr qilish usullari kundalik hayotda juda muhim xizmatlarni
xonasida boʻlsa, kasrning xonasi uchun “1” tanlang. Hisobotini qoʻllab-quvvatlaydi. Onlayn xarid qilishda xaridlarni amalga
yoping va mos ravishda saqlang. Uni qayta ochsangiz, siz oshirishdan oldin kezib chiqadigan elementlaringiz masofaviy
tanlagan maydon siz formatlagan oʻnli kasr xonalarini aks serverda joylashgan ma’lumotlar bazasida saqlanadi,
etishini koʻrsatishingiz kerak. bunga Structured Query Language (SQL) serverini keltirish
mumkin. SQL bayonotlari vazifalarni bajarish, masalan,
oʻtkazmalarga ishlov berish uchun masofaviy serverda Pochtani birlashtirish koʻpchilik bizneslarda ishlatildi va
ma’lumotlarni yangilash uchun ishlatiladi. Bu ma’lumotlar bunda ma’lumotlar bazasi muhim ma’lumotlarning manbaiga
bazasi bilan amalga oshiradigan muhim vazifalarga bir misol aylandi. Oxirgi yillarda shaxslarning kontakt maʼlumotlari
boʻladi. Onlayn buyurtmalar, elektron tijorat, onlayn-bank va saqlangan ma’lumotlar bazasini toʻplash va sotish katta biznes
boshqalar ma’lumotlar bazasi dasturlaridan ma’lumotlarni turiga aylandi.Bu maxfiylik masalasida koʻplab muammolar
eksport qilish imkoniyatidan foydalanishga misol boʻladi. va kompyuterlardan notoʻgʻri foydalanishni keltirib chiqardi.
Bizneslar shaxslarning kontakt maʼlumotlari saqlangan
Ma’lumotlarni yanada samaraliroq stilda bir qancha
maʼlumotlar bazalarini sotib olib, elektron pochta orqali spam
foydalanuvchilarga yuborish uchun SharePoint roʻyxatlariga
koʻrinishida reklamalar va pochta orqali yoqimsiz xabarlar
eksport qilishingiz mumkin. Shu tarzda xaridorlar, mijozlar va
yuboradi.
boshqalarning kontakt maʼlumotlarini qayta-qayta nusxalab
ko‘chirish kabi ikir-chikir vazifalardan ozod bo‘lish mumkin. 18.03-QO’SHIMCHA MASHGʻULOT
PDF va XPS fayllari boshqalarga axborotlarni osonlik bilan
tahrirlashga ruxsat bermagan holda axborotlarni ulashish Hozirgi zamonda ma’lumotlar bazalari shaxslarning
imkonini beradi. Axborotlarni toʻgʻridan-toʻgʻri PDF va XPS daxlsizligiga taʼsir koʻrsatishi mumkin boʻlgan holatlarni
muhokama qiling.
fayl turlariga eksport qilish imkoniyati foydalanuvchilarni
PDF va XPS hujjatini yaratishdan oldin turli dasturlardan
axborotlarni nusxalash va joylash ishlaridan ozod qiladi. 18.10-amaliy topshiriq
Ilgari ma’lumotlar bazasidagi axborotlaringizni nusxalab, uni
matn fayliga joylagansiz va soʻng PDF hujjatiga oʻtkazgansiz, Siz taʼtil uyushtiruvchi Happy Holiday kompaniyasida
chunki ma’lumotlar bazasi dasturining oldingi versiyalarida ishlaysiz va ular uchun devonxona ishlarini amalga
axborotlarni toʻgʻridan-toʻgʻri PDF yoki XPS hujjat turiga eksport oshirmoqchisiz. Bu vazifaning fayllari 18-bobning
qilish funksiyasi mavjud boʻlmagan. oxiridagi CD diskda saqlanadi va boshlashdan oldin ularni
kompyuteringizga saqlashingiz zarur. Batafsil bilib olish
uchun “Asset 18.04.docx” faylini oching.
239
Xulosa
● Ikki xil ma’lumotlar bazasi mavjud: oddiy faylli va relyatsion ma’lumotlar bazalari. Relyatsion ma’lumotlar bazalari yirik va murakkab
boʻlishi mumkin, lekin yirik biznes amaliyotlarini soddalashtirish imkoniyatini beradi.
● Turli maydonlarni ifodalash uchun toʻgʻri ma’lumotlar turlaridan foydalanish muhim, chunki maʼlum maydonlarga kiritish xatolarini
GIGOdan holi bo‘lish uchun yordam beruvchi validatsiya qoidalarini belgilash mumkin.
● Ma’lumotlar elektron jadvallar, ma’lumotlar bazalari dasturlari yoki elektron pochta kontaktlar roʻyxatidan .csv, .txt va .rtf formatida
import qilinishi mumkin. Shuningdek, ma’lumotlar elektron jadvallar, ma’lumotlar bazalari, SQL serverlari va boshqalarga eksport
qilinishi mumkin.
● Ma’lumotlar bazalaridagi ma’lumotlar turli usullarda manipulyatsiya qilinishi mumkin: maydonlarni oʻsuvchi yoki kamayuvchi
tartibda saralash, bir yoki bir qancha mezonlarga mos keladigan soʻrov-quety’lar yordamida izlash va arifmetik, Boolean operatorlar
yoki almashtirma belgili qidiruvlardan foydalanish.
● Ma’lumotlar barcha hujjat oʻlchamlariga, jumladan nom-yorliqlarga mos keladigan hisobotlarda taqdim etilishi mumkin.
● Hisobotlar jadvalli, ustunli, jadval maʼlumotlari yoki tekislangan formatlarni qabul qilishi yoki hisobotni yaratish uchun loyiha
koʻrinishi stilidan foydalanib sozlashingiz mumkin.
19-bob:
240
Taqdimot
Taʼlim maqsadlari
■ auditoriyaning talablariga binoan obyektlarni toʻgʻri joylashtirish va uslublarni belgilash uchun master-slayddan
foydalanish;
■ auditoriyaning talablariga binoan taqdimot slaydlarini yaratish uchun dasturning tegishli imkoniyatlaridan foydalanish;
■ taqdimotni turli formatlarda koʻrsatish/taqdim etish uchun dasturning tegishli imkoniyatlaridan foydalanish.
19-bob: Taqdimot
19-bob haqida umumiy maʼlumot etayotgan taqdimotda obyektlarni to‘g‘ri joylash va

auditoriyasini oʻrganish muhim. Taqdimotga matn, tasvir
Ilgari taqdimotlar taqdimotchi-notiq tomonidan (maxsus sufler yoki multimedia obyektlarini joylashtirish mumkin va ular
kartalar yordamida) plakatlar, rasmlar, kitoblar, yozuv doskalari koʻrinmaydigan ramkalar – turli qatlamlar ichida bo‘ladi.
va mos keluvchi musiqa yordamida yetkazib berilgan. Hozirgi Boshqa obyektlarning ustidan hujjatda oldindan mavjud
kunda soʻzlash bilan bir qatorda rasmlar, tovushlar va videolari toʻgʻri toʻrtburchak shaklidagi matn oynasini joylashtirsangiz,
mavjud bo‘lgan slayd-shou koʻrinishida ekranda taqdimot Send to Back funksiyasidan foydalanib koʻrinuvchi yoki
oʻtkazish mumkin. Taqdimot bilan ishlovchi bir necha dasturlar shaffof qilmasangiz, u koʻrinmay turadi. Atrofda obyektlarning
va ularning bir qancha versiyalari mavjud. Hatto taqdimotni turli qatlamlarini ko‘chirish va Wrapping tool yordamida
internetda yaratib, kompyuteringizga yuklab olishingiz ham koʻchirishni istagan joyga joylashtirish mumkin. Obyektlarni
mumkin. taqdimotdagi mos joylarga joylashni rejalashtirish – hujjat
Taqdimotchilarning ehtiyojlari ham yillar davomida keskin maketini rejalashtirish deb ataladi.
oʻzgardi, yanada murakkab taqdimot bilan ishlash dasturi va
unga bogʻliq video, tasvir va tovushni tahrirlash uchun dastur
Master slaydlar
variantlari bozorga kira boshladi. Taqdimot dasturi faqat
Master slaydlar taqdimotingizning asosi sifatida foydalanish
nutq soʻzlayotgan yoki taqdimot qilayotgan shaxslar uchun
mumkin boʻlgan namuna va uslublar to‘plamidir. Ichki
emas, balki yana boshqa ehtiyojlar, masalan, fotografiya va
uslub – master-slayd qo‘llanilganda barcha slaydlarda bir xil
reklama uchun ham ishlatila boshlandi. Taqdimot dasturi va
sarlavhalar va normal matnlarning shrift oʻlchamlari, rangli
video, animatsiya, tovush va tasvirni tahrirlashdan foydalanish
chizmalari, fon ranglari va hoshiyalarini belgilaydi.
orasida chegara yoʻqolib bormoqda. Chunki dasturning keyingi
versiyalarida video, animatsiya, tasvirlar, tovush va matnni Master slaydlar tasvirlar, matn, logotiplar, slaydning pastki
taqdim etishning usullarini tobora kengayib, yaxshilanmoqda. kolontitullari, avtomatik slaydlarni raqamlash kabi obyektlarni
joylash uchun bo‘sh ramka tashab ketish uchun ham qo‘llanilishi
mumkin (19.01-rasm).
19.01 Obyektlarni toʻgʻri joylash
241
Taqdimot hayotimizning barcha sohalarining muhim
qismiga aylanib bormoqda. Shu sababli siz taqdim .
19.01-rasm. Bo‘sh joylar yordamida master-slaydni yaratish.

19.01-amaliy topshiriq 19.02-SAVOL
Quyidagi obyektlar – tasvirlar, matn, logotiplar, slaydning 19.02-rasmdagi ikki taqdimot slaydini solishtiring va
pastki kolontitullari va avtomatik slaydlarni raqamlash uning professional yoki havaskor tomonidan yaratilganini
kabi bo‘sh joylarga joylash uchun master-slayd yarating. belgilaydigan jihatlarning roʻyxatini tuzing
Master-slaydga rasm uchun bo‘sh joyni kiritish keyingi a
boshqa har bir slaydda ham uni paydo qiladi. Master-slayd
namuna bilan bir xil vazifani bajaradi. Bo‘sh joylardan
taqdimotingizda turli slaydlarning maʼlum obyekt
turlarini joylashtirish uchun foydalaniladi. Tasvirlar, matn,
multimedia (video, tovush va boshqalar), diagrammalar,
jadvallar, SmartArt va hokazolar uchun bo‘sh joylar boʻlishi
mumkin.
19.01-SAVOL
Master slayd maketingizda maxsus slayd qoʻyish nimani

bildirishini izohlab bering. Taqdimotingizda master-
slayd maketi mavjud boʻlsa ham, bu harakatni amalga b
oshirishni istaganingiz sabablarini muhokama qiling.
Uslublar, rang sxemalari, oʻtish-effektlari va

242 animatsiyalarning izchilligi
Professional koʻrinishdagi taqdimotlarda izchil uslub mavjud
va butun slayd bilan solishtirganda tanlangan ranglar
aralashib ketmaydi, shrift va tasvir oʻlchamlari butun taqdimot
bo‘ylab uzluksizlik darajasini koʻrsatadi, oʻtish-effektlari va
animatsiyalar to‘g‘ri vaqtda ishlatilgan hamda koʻngil olish va
xabar berish vazifasini bajaradi, auditoriyani chalgʻitmaydi.
19.02-rasm. Solishtirish uchun taqdimotlar.
Koʻpchilik taqdimot bilan ishlash dastur paketlari ranglar,
shriftlar, uslublar, effektlar oldindan belgilangan dizayn
uslublarini o‘z ichiga oladi. Shrift turlari va oʻlchamlari ham
oldindan belgilangan va barcha oʻxshash sarlavha turlari bir xil • Taqdimot davomida diagramma, grafik yoki tasvirdagi
oʻlcham, tur va rangga ega boʻladi. tegishli maʼlumotni belgilash.
Bu taqdimotingiz yanada professional koʻrinishga ega • Oʻquvchilar elementlarni toʻgʻri bloklarga drag and drop
boʻlishini taʼminlaydi. usulida qoʻyishi va tezkor fikr-mulohazalarni qabul qilishi
Taqdimotning koʻrinishi eng ahamiyatli jihat emas. Taqdimot uchun interfaol Flash taqdimotlardan oʻqitish vositasi
samarali boʻlishi kerak. Taqdimot qanday koʻrinishidan sifatida foydalanish.
qatʼi nazar ko‘zlangan maqsadga xizmat qilishi kerak. • Axborotni avtomatik ravishda toʻxtovsiz, soʻzlovchisiz
Taqdimotlardan foydalanishning asosiy sabablari quyidagilar: taqdim etilishi mumkin boʻlgan siklda, masalan, oflayn
• Soʻzlovchiga nutqining barcha muhim jihatlarini yodda elektron reklamalarni koʻrsatish.
saqlashga yordam berish. Bu taqdimotchida koʻp gapirishi 19.02-rasmdagi birinchi misolda rang sxemasi oldindan
va matnga tayanishini anglatmaydi. Chunki slayd faqat belgilangan, 19.03-rasmda mavjud tanlanma koʻrsatilgan.
cheklangan miqdordagi matnni sigʻdira oladi. Agar
auditoriyadan har bir slayddagi maʼlumotlarni oʻqishi talab
qilinsa, ular taqdimotchining gaplariga e’tiborsiz bo‘lib
qolishi mumkin.
19-bob: Taqdimot
19.03-rasm. Taqdimotlar dasturi paketlarida oldindan belgilangan dizaynlar.
Oldindan belgilangan rang sxemalari va dizaynlari har bir slayd Biroq bu amalda har doim ham yaxshi ishlamasligi mumkin.
uchun alohida dizayn yaratishga vaqt sarflash va slaydlar Chunki agar taqdimot qilayotgan boʻlsangiz, sizga berilgan
uchun izchil uslub yaratish oʻrniga, taqdimotning kontentiga vaqtni uzaytirish yoki qisqartirishga toʻgʻri kelishi mumkin. Bu
eʼtibor qaratishga imkon beradi. nutqingiz davomida shoshib qolishga sabab boʻlishi mumkin.
Agar shunday boʻladi deb hisoblasangiz, On Mouse Click
Almashish effektlari bir slayddan keyingi slaydga oʻtish vaqtida
parametridan foydalaning. Bu keyingi sahifaga belgilangan
ishga tushadigan vizual effektlardir. Misol uchun, kitob varag‘i 243
vaqtda emas, balki oʻtishga tayyor boʻlganda oʻtishga
kabi bir slaydning ikkinchi slayd ustiga “ochilishi” effekti 19.04-
imkon beradi. Siz har doim ham har bir slaydga qancha vaqt
rasm. Taqdimotlar paketida mavjud turli almashish effektlari.
sarflashingizni bilmasligingiz mumkin va shu sababli avtomatik
Agar taqdimotchi uzun nutq soʻzlasa, taqdimotni jonlantirish almashish har doim ham eng yaxshi usul emas.
uchun almashish effektlari toʻplami qiziqarli harakatlarni
Animatsiyalar taqdimotingizga biroz hazil qoʻshib, uni
ko‘rsatadi. Zarur bo‘lsa, tovush qoʻshishingiz mumkin. Lekin
auditoriya uchun qiziqarli qilish uchun moʻljallangan. Biroq
bu auditoriyani chalgʻitish vositasi boʻlmasligi kerak. Aks
bu taqdimotchining maqsadiga ko‘ra taqdimotda maʼlum
holda ular taqdimot yoki nutqning oʻrniga tovushga eʼtiborini
jihatni tushuntirish yoki aniqlashtirish uchun animatsiyaning
qaratadi. Izchillikni ta’minlash uchun barcha slaydlaringizga
samaradorligiga bogʻliq boʻladi. Shuningdek, haddan
yoki zarur bo‘lsa faqat ma’lum slaydlaringizga o‘tish-
ortiq animatsiyalar auditoriyani taqdimotingizning asosiy
effektlarini qo‘llashingiz mumkin.
maqsadidan chalgʻitadi. Agar ular taqdimotda foydalanilishi
Baʼzida keyingi slaydga oʻtish uchun sichqoncha yoki shart bo‘lsa, ularning aniq maqsadi belgilab olinishi kerak.
klaviaturadan foydalanmagan holda almashish zarur bo‘ladi.
Bunday holatlarda, slaydlarni bir necha daqiqa yoki soniyadan
keyin keyingi slaydga avtomatik oʻtishga sozlash tavsiya etiladi.
Subtle
None Cut Fade Push Wipe Split Random Bars Shape Uncover Cover
19.04-rasm. Taqdimot slaydining almashish effektlari.
Create Manage
E-mail Replies
19.02 Taqdimot slaydlarini 19.05-rasm: soʻzlovchi qaydlari sahifasiga View vositalar paneli
orqali kiring.
yaratish uchun muvofiq dastur
vositalaridan foydalanish
Hozirda turli auditoriyaning talablariga javob berish uchun
taqdimotlar yanada murakkab obyektlarni talab qiladi. Turli
auditoriya ehtiyojlariga javob berishga misol qilib fotografni
keltirish mumkin. Odatda fotograf taqdimot rejimida
suratlarini koʻrsatishi, ularning mazmunini matnda berishi
mumkin. Taqdimotingiz bularni aks ettirishi uchun turli usullar
mavjud. Suratlar taqdimot slaydlariga oʻtkazilishidan oldin
rasmni tahrir qiluvchi dasturda ishlov berilishi mumkin. Zarur
ichki uslub dizaynlari butun taqdimotda izchillikni taʼminlash
uchun tanlanishi mumkin. Rasmlar har bir slaydda turli
maketlarda koʻrsatilishi yoki bir slaydda ijodkorona uslublarda
burish, oʻgirish, oʻlchamini oʻzgartirish, qoplash, hoshiyalar
qoʻyish va boshqa usullar orqali joylashtirilishi mumkin. Faqat
suratlaringizni koʻrsatishni istasangiz, dastur imkoniyatidan
kelib chiqqan holda fotoalbom yoki uslublarda qoʻshishingiz 19.05-rasm. Taqdimotning chop etilgan shaklida qaydlar
mumkin. Shu kabi boshqa multimedia elementlari, masalan, sahifasi.
tovush, animatsiyalar yoki videolar tegishli dasturda tahrir
qilinishi va taqdimotingizda slaydlarga koʻchirilishi mumkin. O‘q nuqtalar haqida matn va qaydlar chop etilgan shaklning
soʻzlovchi qaydlari boʻlimida keltirilishi mumkin (19.05-rasm).
Agar onlayn taqdimot paketlaridan birini ishlatayotgan
Ayrim holatlarda auditoriya notiq soʻzlayotgan vaqtda qayd
boʻlsangiz, taqdimotning turli qismlarini turli mualliflar
244 qilib borishni istashi mumkin. Bunday holatda taqdimotingiz
bilan guruh bo‘lib hamkorlikda ishlab chiqishingiz mumkin.
maketini tagiga bo‘sh chiziqlar bilan printerdan chiqarib
Guruhdagi har bir kishi istagan vaqtida taqdimotga kirishi va
qo‘ying. Bu tinglovchilarga har bir slayd yoniga o‘z izohlarini
taqdimotdagi progressni baholashi, oʻz hissasini qoʻshishi va
yozishga imkon beradi (19.07-rasm).
guruhning ehtiyojlariga mos ravishda taqdimotni tahrirlashi
mumkin.
Taqdimotning maxsus qismlarini

manipulyatsiya qilish
Ustlavhalar va taglavhalar maketini aniqlash uchun master-
slayd yordamida namuna belgilab olinishi mumkin. Sarlavhalar
taglavhalarga qaraganda yirikroq shrift o‘lchamidan
foydalanadi. O‘q nuqtalar taqdimotdagi muhim xususiyat
bo‘lib, chunki soʻzlovchilar va taqdimotchilar ulardan sufler
sifatida foydalanadi. Ideal holatda juda uzun gaplar yoki yirik
matn bloklaridan foydalanmaslik kerak. Chunki auditoriya
slayddagi har bir soʻzni oʻqishga harakat qilsa, ular notiqning
soʻzlaridan chalgʻib qolishi mumkin. Auditoriyaga yordam
berish uchun ularga har doim qog‘oz shaklda chop etilgan
“Qaydlar sahifasi”ni taqdim etishingiz va u siz foydalangan 19.06-rasm. Taqdimotlar davomida soʻzlovchilar oʻz
soʻzlovchi qaydlarini oʻz ichiga olishi kerak. qaydlarini yozib borishi uchun sahifalar.
19-bob: Taqdimot
Ayrim holatlarda auditoriya soʻzlovchi soʻzlayotgan vaqtda qayd

qilib borishni istashi mumkin. Bunday holatda chop etishni tanlab,
Print what? katagida Handouts (bir sahifada 3 slayd) boʻlimini
tanlab, Print tugmasini bosing.
19.07-rasm. Taqdimot davomida auditoriya oʻz qaydlarini

yozishi uchun joy koʻrsatish.
a “Asset 19.01” MS PowerPoint fayli va “Asset 19.02” 7-slaydiga import qiling. Siz koʻrsatgan har bir nuqta
MS Word faylini oching. Word faylida mavjud soʻzlardan 6 uchun bir qancha roʻyxatdagi belgilangan bandlardan 245
slayddan iborat yangi taqdimot yarating va taqdimotingiz foydalanib, diagrammadagi ma’lumotlarni xulosalaydigan
“Asset 19.01” pptx faylidagi bilan bir xil boʻlishi uchun matn qoʻshing.
quyidagi koʻrsatmalarga amal qiling. h Ikki tomoniga soʻzlovchi qaydlarini yarating.
b Asosiy sarlavha va undan pastda taglavha boʻlgan Auditoriyaga tarqatma materiallar yoki eslatmalar
maketni tanlang. sahifalarini topshirishni eslatib turadigan yoki
c Asosiy sarlavha sifatida “Yangi texnologiyalar” matnini boshlanishida jilmayish va auditoriya bilan
ishlating va taglavha qoʻshing: “Hisobotni tayyorladi: toʻliq salomlashishni eslatadigan sharhlar qoʻshing. Bu
ismingiz”. taqdimotchi yoki soʻzlovchining qaydlari uchun
auditoriya ekaningizni bildiradi va bular auditoriya
d Bularni sarlavha sifatida taqdimotingizning keyingi
uchun unchalik ahamiyatli emas. Lekin taqdimotingiz
slaydlarida ishlating: Bulutli hisoblash, mobil
davomida bajarishni istagan narsalaringiz haqida
texnologiyalar, hamkorlik texnologiyalari, virtual muhitlar,
eslatish yoki taqdimotingizni imkoni boricha eng yaxshi
Web 3.0 texnologiyalar, 3D va 4D texnologiyalar.
holatda yetkazib berish uchun boshqa eslatmalar
e Har bir slaydga tegishli matnni joylashtirish uchun CD vazifasini bajaradi.
diskdagi “Asset 19.02.docx” faylidan foydalaning.
i Yangi texnologiyalarning mavzusiga mos kelishi uchun
f Har bir slaydda rasmlar bilan papkadan mos rasmlarni barcha slaydlarning orqa fon ranglarini oʻzgartiring.
joylashtiring.
j “Collaboration technologies” (Hamkorlik
g Har bir turdagi texnologiyaning mashhurligini koʻrsatuvchi texnologiyalari) slaydiga mos keladigan “Asset 19.02.
diagramma yaratish uchun “Asset 19.03.xlsx” faylidagi docx” faylidagi matndan foydalaning. Tagsarlavhaning
elektron jadval maʼlumotlaridan foydalaning. Elektron ostiga chizing va matnda har bir “hamkorlik” soʻzini
jadval dasturida jadval yarating va uni taqdimotingizning qiyada ifodalang.
Auditoriya talablariga javob berish uchun matnni har qanday burchakka qarab burish imkonini beradi.
dasturning vositalaridan foydalanish Flip tasvirni teskari tomonga oʻgiradi (19.09-rasmga qarang).
Barcha taqdimot dasturi paketlarida turli ehtiyojlarni
qondiruvchi slayd maketlari to‘plami mavjud. Birinchi slayd,
odatda, asosiy sarlavha yordamida butun taqdimotning
muloqot maqsadi uchun xizmat qiladi.Qoʻshimcha sarlavha
taqdimot maqsadlari bilan bir qatorda taqdimotchining ismini
tegishli shrift o‘lchamida berib, umumiy xulosani taqdim etadi.
Keyingi slaydlarning maketi turli ehtiyojlarga bogʻliq. Masalan,
ikki elementni solishtirishni istasangiz, ikki katakli maket,
ikki element taqqoslanishi haqida matn, oxirida umumiy
matn katagi zarur boʻladi. 19.08-rasmdagi kabi tanlanadigan
qoʻshimcha maketlar mavjud.
19.09-rasm. Matnni aylantirish.
246
19.10-rasm. Transform vositasi yordamida matnni

formatlash.
19.08-rasm. Turli slayd maketlaridan foydalanish. Transform vositasi matningizning shaklini yaratishga imkon
beradi (19.10-rasm). Matn tasvir kabi turli qo‘shimcha xossalarga
Agar hech qaysi taqdimot maketlari talabga javob bermasa, ega bo‘ladi. Boshqa taqdimot dasturlarida oʻxshash vositalar
View vositalar panelida bo‘sh joylardan foydalanib oʻz mavjud. Shuningdek, bunday vositalar rasm chizish va rasmni
maketingizni yaratishingiz mumkin. Turli variantlar, masalan, tahrirlash dasturlarida mavjud. Auditoriyangiz talabiga binoan
matn, rasmlar, multimedia va boshqalardan foydalanishingiz shakl, oʻlcham va ranglardan foydalanib matn yaratganingizdan
mumkin. keyin uni boshqa dasturlardan taqdimotingizga import
qilishingiz mumkin. Taqdimot bilan ishlash dasturi doirasida
mavjud turli vositalar bilan cheklanib qolmasligingiz kerak. Turli
Matnni yaxshilash dasturiy paketlar doirasida bir qancha matn va rasmni tahrirlash
Bu – formatlashni ifodalaydigan boshqa soʻz. Shrift turlari, vositalari mavjud. Shunday boʻlsa-da, har bir dastur matn yoki
oʻlchamlari va ranglarini odatiy tanlashdan tashqari,
taqdimotda matnni yaxshilash uchun WordArtdan
foydalanishingiz mumkin. Rotate va Flip vositalari yordamida
matnni turli burchaklarda burish mumkin. Rotate vositasi
19-bob: Taqdimot
suratli faylni turli fayl formatida saqlaydi va ularning ayrimlarini Taqdimotingizni qiziqarliroq qilish uchun animatsion
import qilish mumkin emas. Bunday holatda, matn yoki suratni suratlardan foydalanish mumkin. Maxsus dasturiy taʼminot
foydalanadigan taqdimot dasturi tushunadigan fayl formatiga yordamida oʻz animatsion suratingizni yaratishingiz yoki
aylantirish uchun fayl formati konverteridan foydalanishingiz animatsion suratni internet yoki ClipArt tasvirlaridan import
zarur. Internetdan bir necha xil bepul fayl konverterlarini topish qilishingiz mumkin. Animatsion suratlarni turli fayl formatlarida
mumkin. saqlashingiz mumkin: ular ichida eng koʻp ishlatiladigani –
.gif fayl formati. Boshqa animatsion suratlar formatlari
19.01-jadvalda keltirilgan.
Slaydlarga mos suratlarni joylashtirish
Taqdimot slaydlariga bir necha xil suratlarni joylashtirish Fayl Tasviri
mumkin: harakatsiz tasvir, videolavhalar va animatsion kengaytmasi/
suratlar. formati
Harakatsiz tasvirga ClipArt, logotiplar, chizilgan rasm, eskiz
va foto suratlar kiradi, hatto WordArt shaklidagi matnlar .ani MS Windows Cursor
ham surat sifatida qabul qilinadi. ClipArt xizmatida eng
.png Animated Portable Network
keng tarqalgan mavzulardagi kichik suratlar mavjud. Ularni
Graphics
tegishli kalit soʻzlar yordamida topish mumkin. ClipArt hajmini
boshqa suratlarni oʻzgartirgandek oʻzgartirishingiz mumkin. .eva Extended Vector Animation
Logotiplarni internetdan topish va taqdimotga import
qilishdan avval ularni tegishli papka ichiga saqlash mumkin. .fla Adobe (Macromedia) Flash
Videolavhalar qisqa videofayllar boʻlib, ularni taqdimotga
.flc FLC
turlicha joylash mumkin: kompyuteringizda avval saqlangan
fayldan, boshqa veb-saytdan yoki ClipArt video zaxirasidan. .fli FLI
Kompyuteringizda saqlangan videolavhani tanlaydigan
boʻlsangiz, uni bevosita taqdimotingizga joylashingiz hamda .gif Graphics Interchange Format 247
taqdimotni slayd rejimida tomosha qilganingizda “Ijro
etish” tugmasini bosib, videolavhani koʻrishingiz mumkin. .mng Multi-image Network Graphics
Ammo, kichik hajmda koʻrishni istamasangiz, video hajmini
slaydingizga mos qilib oʻzgartirish kerak boʻladi. .swf Small Web Format
Slaydlardagi videolarga hoshiya, shakl va videoeffekt .swi SWiSH Project File
qoʻshish uchun ularni formatlash mumkin (19.11-rasm).
.webp WebP
19.01-jadvai. Animatsion suratlarning fayl formatlari.
Ayrim animatsion fayllar bitmap, boshqalari esa vektor

suratlar hisoblanadi. Bu fayl turlarini oʻrganib chiqing va
ular oʻrtasidagi farqlarni, ularning har biridan tegishlicha
foydalanish holatlarini muhokama qiling.
Slaydga tovush joylashtirish

Taqdimotga qoʻyilgan tovush uni qoʻllashdan avval diqqat
bilan koʻrib chiqishingiz kerak boʻlgan elementlardan biridir.
19.11-rasm. Slayddagi videolavha shakllari va hoshiya
Chunki maʼruzachi nutq soʻzlayotganida fondagi tovush
qoliplari.
tomoshabinlarni chalgʻitishi mumkin. Shuningdek, almashish
effektlariga hamroh tovushlar ham auditoriyangizni chalgʻitishi
mumkin. Masalan, har bir oʻq nuqtali roʻyxatdan keyin
chiqqillash yoki qoʻngʻiroq tovushi boʻlsa. Agar maqsadli
auditoriya yosh bolalardan iborat boʻlib, maqsad ularning

eʼtiborini keyingi bandga tortish boʻlsa, u holda tovushdan
foydalanish mumkin. Ammo slaydlarda tez-tez tovushdan
foydalanish doim ham maqsadga muvofiq boʻlavermaydi.
Slaydlarga elektron jadvaldan import qilingan

diagrammalarni joylash
Yuqori sifatli taqdimotlarni tayyorlashda diagrammalar
juda qoʻl keladi. Chunki bunda raqamli maʼlumotlar grafik
shaklda namoyish etiladi va maʼruzachi oʻz nutqi yoki
izohida diagrammasiz holatdan farqli oʻlaroq, baʼzi jihatlarni
aniqroq tushuntirishi mumkin. Agar jadvalli maʼlumotdan
foydalansangiz, inson miyasi uni xuddi shu maʼlumot 19.13-rasm. Elektron jadvalning B2 katagidagi maʼlumotni
diagramma yoki grafika koʻrinishida berilganidan koʻra oʻzgartirishdan keyin.
qiyinroq qabul qiladi.
19.03-SAVOL
Diagrammalarni slayd-taqdimotga elektron jadvallar bilan
ishlash dasturidan import qilishda bir nechta jarayon bor.
17- yoki 18-boblarda olgan elektron jadval koʻnikmalaringiz
Buning eng oson yoʻli diagrammani elektron jadvaldan asosida qator nomini koʻrsatuvchi ustunli diagramma
nusxalab, uni bevosita taqdimotingizning kerakli slaydiga yaratish uchun maʼlumotlar qatorlarini qanday
joylashdir. Muqobil yoʻli – diagrammani “Insert” panelidan formatlashingizni muhokama qiling. Maslahat: agar 1-qator
taqdimot dasturingizga “joylash”dir. Bunda avtomatik tarzda olmalar haqida boʻlsa, u holda 1-toifa satrlarda ustma-ust
alohida oyna ochiladi. Unda ham taqdimotingiz oynasi, ham qoʻyilgan olmalar ustuni boʻlishi kerak va hokazo.
elektron jadval oynasi boʻladi. Shundan soʻng diagrammani
248 tuzish uchun elektron jadvalingizdagi maʼlumotni tahrir qila
olasiz. Maʼlumotlarni tahrirlagan sari u taqdimot dasturingizda Maʼlumotlar qatorini formatlashingiz, kategoriyalar yoki
avtomatik tarzda oʻzgaradi (19.12- va 19.13-rasmlarga qarang). maʼlumot qatorlarini qoʻshishingiz, keraksizlarini oʻchirishingiz,
Elektron jadvalda ochilayotgan diagramma turini istalgan vaqt nomini oʻzgartirishingiz mumkin. Diagrammani bu usulda
oʻzgartirishingiz mumkin. slaydingizga import qilish ancha qulay. Chunki uni yaratish
mobaynida diagramma qanday koʻrinishga ega boʻlayotganini
koʻrishingiz va auditoriyangizga mos kelish-kelmasligini
inobatga olishingiz mumkin.
Slaydlarga belgilar, chiziqlar, strelkalar va

call-out box kabi obyektlarni joylash
Belgilar
Ayrim hollarda slaydga klaviaturangizda mavjud boʻlmagan
belgilarni joylashtirishingizga toʻgʻri keladi. Bularga harorat
(º) yoki mualliflik huquqi (©) belgilari misol boʻlishi mumkin.
Klaviaturangizda mavjud boʻlmagan barcha arab, Osiyo va
kirill alifbolari, shu qatorda matematika, statistik belgilar
19.12-rasm. Elektron jadvalning B2 katagidagi maʼlumotni ham qoʻshilgan. Bu belgilarni matningizga 19.14-rasmda
oʻzgartirishdan oldin. koʻrsatilganidek, vositalar panelidagi “Joylash” tugmasini bosib
joylash mumkin.
19-bob: Taqdimot
oʻng tomonga qaragan strelkali ikonkani joylashtirishingiz

mumkin. Oxirgi Action button hech qanday amalsiz
tugmadir. Uni ehtiyojga qarab moslashtirishingiz va unga link
belgilashingiz mumkin.
Slaydlar oʻrtasida uyg‘un almashishlarni

yaratish
Taqdimot slaydlari oʻrtasida uyg‘un almashishlar fikrni
jamlashga qaratilgan. Chunki turli almashishlar natijasida
auditoriya keyingi almashish qanday boʻlishini oʻylab
chalgʻishi mumkin. Yetuk yoki katta yoshdagi auditoriya uchun
almashishlar ravon va oddiy boʻlishi kerak. Yosh auditoriyaga
esa vortex stilidagi koʻproq eʼtiborni tortuvchi almashishlar
maʼqul kelishi mumkin. Bu taqdimot namoyish etilayotgan
vaziyatga ham bogʻliq. Eʼtiborni tortuvchi almashishlar oʻquv yili
tugashi marosimiga mos kelishi mumkin. Bu holda butun tadbir
davomida slaydli taqdimotda oʻquvchilarning suratlari almashib
turadi. Ammo, slaydlar orasidagi bu kabi almashishlar kengash
uchrashuvida yillik byudjet hisobotini taqdim qilayotgan
19.14-rasm. Standart klaviaturada keltirilmagan belgilarni
mutaxassis uchun mos kelmaydi.
joylash.
Matn, tasvir va boshqa obyektlarda uyg‘un

Chiziqlar, strelkalar va call-out boxlari
Chiziqlar, strelkalar va call-out box (gap yoki fikrni sig‘diruvchi
animatsiya vositalarini yaratish
Slaydli taqdimot yaratganingizdan keyin, tasvir va boshqa
katak elementi) eskiz va diagrammalardagi elementlarini 249
obyektlarda uyg‘un animatsiya vositalarini qoʻllashingizga
belgilashga xizmat qiladi. Call-out boxlar yordamida
toʻgʻri kelishi mumkin. Misol, taqdimot davomida oʻq nuqtali
diagrammalarni izohlashingiz mumkin. Ammo obyektlar
ro‘yxatni birma-bir koʻrsatish animatsiyasi. Har bir nuqtaga
ulardan ilgari qoʻyilgan har qanday boshqa matnni tahrir
urgʻu beruvchi Entrance kategoriyasidagi kirish animatsiyalari
qilganingizda ular sizning matningiz yoki tasviringizga
sirasidan grow shrink yoki teeter kabi animatsiyalardan
moslashmaydi hamda shu sabab matn joyi oʻzgarib qolishi
foydalanishingiz mumkin. Maqsadli auditoriyangizga qarab
mumkin. Bu muammoni hal qilish uchun strelka, chiziq
boshqa bir necha xil animatsiyalarni tanlashingiz mumkin.
yoki call-out box tasvirini skrinshot qilib olib, tegishli joyga
joylashtirsangiz, unga tasvir xossalari qoʻllaniladi va uning Tasvirlar va boshqa obyektlarda ham shunday
ustidan istalgan matnni qoʻyib tahrir qilishingiz mumkin animatsiyalardan foydalanishingiz mumkin. Jiddiy yoki
boʻladi. yoshi katta auditoriya uchun animatsiyalardan foydalanish
diqqatni ancha chalgʻitishi mumkin va animatsiyadan qayerda
Chiziqlar, strelkalar va call-out boxlarni Insert vositalar
foydalanish kerakligiga qaror qilishda ehtiyotkor boʻlish
panelidagi Shapes tugmasini bosish orqali topish mumkin.
kerak. Animatsiyalar yosh auditoriyaga yoqadi. Ular ayrim
Chiziqlar, strelkalar va call-out boxlarning turlari koʻp.
hollarda diqqatni chalgʻitmay, eʼtiborni tortadi. Baʼzida har
Qalam/ruchka sifatida qoʻllanishi mumkin boʻlgan Scribble
xil animatsiyalardan foydalanish odamni chalgʻitishi mumkin
vositasi qiziqarli vositalardan biridir. Bu vositadan foydalanib
va har qanday taqdimotda turli animatsiyalardan foydalanish
slaydingizda qoʻlyozma yozishingiz mumkin. Agar faqat
faqat yoshroq va oʻyinqaroq guruhlarda yaxshi qabul qilinadi.
sichqoncha yoki trekpaddan foydalansangiz, toʻgʻri chiziq
Professional darajadagi taqdimotlarda yosh auditoriyalardan
chizish qiyin boʻladi. Siz bu buyruqdan faqat boshqa variant
farqli oʻlaroq, jiddiy uslublardan foydalaniladi va animatsiyalar
boʻlmagan hollarda foydalanishingiz mumkin.
kam qoʻllaniladi.
Action buttons (Navigatsiya tugmalari) oʻz nomiga koʻra
havolali ikonkalar hisoblanadi. Home tugmasini aks ettiruvchi
uy tasviri tushirilgan ikonkani, misol uchun, istalgan slaydga
joylashtirsangiz, xuddi veb-saytning bosh sahifasi kabi u sizni
birinchi slaydga olib oʻtadi. Keyingi slaydga oʻtishni istasangiz,
Bu parametrlardan foydalanganingizda ayrim funksiyalar

faol boʻlmaydi. Maʼruzachi sifatida taqdimot namoyishini
19.04-taqdimot materialida matn, tasvir va boshqa boshlasangiz, u butun ekranda namoyish etiladi. Bu usuldagi
obyektlarda uyg‘un animatsiyadan foydalangan holda namoyish uchun “loop continuously” parametri mavjud
quyidagi savollarga javob bering: emas, ammo maʼruzachi slayddan slaydga qoʻlda oʻtishi
yoki vaqtni avvaldan belgilashi mumkin. Takrorlanuvchi
1 Birinchi slaydda qanday turdagi animatsiyadan
namoyishda sichqonchaning oʻng tugmasi bosilganda pen
foydalanilgan? “fade-in” yoki “wheel”?
color parametri ishlamaydi, ammo laser pointer – lazerli
2 Agar maqsadli auditoriyangiz 8 yoshdan kichik bolalar tayoq parametri ishlaydi. Uni “Ctrl” tugmasi va sichqonchaning
boʻlsa, yana qanday animatsiyalardan foydalangan
yoki sensorli panelning chap tugmasini bosib faollashtirish
boʻlardingiz? Nima uchun?
mumkin. “Laser pointer” slayddagi muhim jihatlarni ajratish
3 Agar maqsadli auditoriyangiz oltinchi sinf oʻquvchilari uchun kerak boʻladi, biroq maʼruzachi kompyuterdan uzoq
boʻlsa, ularga bu animatsiyalar mos keladi, deb
boʻlganda portativ jismoniy lazerli koʻrsatkich qurilmadan
oʻylaysizmi? Javobingizga asoslar koʻrsating.
foydalanish maqsadga muvofiq boʻladi. Bu maʼruzachiga
4 Shu slaydni oltinchi sinf oʻquvchilariga mosroq qilish taqdimot davomida auditoriya bilan interfaol muloqot
uchun qanday oʻzgartirishlarni amalga oshirish kerak? qilish va jismoniy kontaktda boʻlish imkoniyatini yaratishi
Nima uchun?
bilan afzaldir. Ekrandagi lazerli koʻrsatkich maʼruzachidan
5 3-slaydni oʻrta maktab oʻquvchilariga moslashtirish taqdimot davomida kompyuter oldida turishni talab qiladi va
uchun mos animatsiyalar qoʻshing. maʼruzaching butun eʼtibori nutqda emas, balki kompyuterda
6 Taqdimot slaydidagi videoga animatsiya qoʻshishni boʻlishini anglatadi. Bu esa, taqdimot sifatining pasayishiga
yaxshi fikr deb hisoblaysizmi? sabab boʻlishi mumkin.
7 Taqdimotdagi media obyektlariga qoʻshish uchun Kiosk shou usulida taqdimot faqat “Esc” tugmasini bosgunga
qaysi animatsiyalar mos kelishi mumkin? Media qadar takroran namoyish etilaveradi.
obyektlariga animatsiya qoʻllash afzalliklari va
250 kamchiliklarini aytib oʻting. Boshqaruvli taqdimotda taqdimotchi yoki maʼruzachi slaydlar
oʻrtasidagi harakatni sichqonchani bosish orqali boshqarishi
mumkin.
Taqdimotni turli formatlarda namoyish qilish
(Set up Slideshow - Show type) Shuningdek, siz shu bobning boshida taʼriflanganidek
taqdimotchi izohlari va auditoriya izohlaridan foydalanishingiz
Taqdimotingizni namoyish qilish formati butun taqdimotdan
mumkin.
koʻzlangan niyat va maqsadli auditoriyangizga bogʻliq. Agar
taqdimotingiz koʻngilochar yoki marketing maqsadlariga
qaratilgan boʻlsa, u namoyish etilayotganida ekranda
takrorlanib turish (Loop continouously) parametrini 19.04-SAVOL
tanlashingiz mumkin. Taqdimotingizni ekranda takroran
Taqdimotning namoyish usullari “show type” oʻrtasidagi
namoyish etadigan boʻlsangiz, har bir slayd qancha muddat
farqlarni muhokama qiling. Har bir namoyish usuli uchun
koʻrinishi va davriyligini belgilashingiz kerak. Taqdimot mos keladigan oddiy skriptlarga misol keltiring.
ekranda uch xil rejimda takroran namoyish etilishi mumkin.
Xulosa
● Taqdimotdan koʻzlangan maqsad va vazifalar dizayn uslubi, tuzilishi, multimedia, obyektlardan foydalanish va qoʻllaniladigan
ekranning yakuniy turini belgilab beradi.
● Maqsadli auditoriyaga qiziqarli boʻlishi va ularning eʼtiborini jalb qilish uchun taqdimotlarda koʻplab interfaol va multimedia
obyektlaridan foydalanish mumkin.
● Boshqa dasturiy taʼminot paketida ishlangan obyektlar doim ham taqdimot dasturi ichida yaratilmay, odatda taqdimotdagi
slaydlarga import qilinadi.
● Uyg‘unlik – taqdimot yaratishdagi asosiy mezondir. Taqdimotda foydalanilgan funksiyalar auditoriyaning eʼtiborini chalgʻitmaydigan,
ammo ularni samarali jalb qiladigan va taqdimotdagi maʼlumotni yaxshi oʻzlashtirishga yoʻnaltirilgan boʻlishi kerak.
20-bob:
Maʼlumotlar tahlili 251
Taʼlim maqsadlari
■ maʼlumot modellarini yaratish va tahrirlash;
■ murakkab formulalar va funksiyalardan qanday foydalanishni tushunish;
■ model ishlashini namoyish qilish uchun tegishli sinov rejalarini tuzish va maʼlumotlarni sinash;
■ maʼlumotlar kichik toʻplamlarini tanlash uchun elektron jadval dasturiy taʼminotida vositalarni izlash;
■ maʼlumotlarni bir va bir nechta mezonlardan foydalangan holda saralash;
■ katta formatli jadvalda ekran xususiyatlarini oʻzgartirish uchun dasturiy taʼminot vositalaridan foydalanish.
20-bob haqida umumiy maʼlumot KALIT SOʻZLAR
Biror narsa boʻyicha qaror qabul qilar ekanmiz, aslida biz Diagramma/grafik: elektron jadvallardan olingan
qandaydir maʼlumot va axborotni tahlil qilamiz. Aqlimizda maʼlumotlar ustun, pirog yoki chiziqli diagramma kabi grafik
koʻrinish orqali ifodalanishi mumkin. Vizual aniqlik uchun turli
tahlil qilish kerak boʻlgan kichik hajmdagi maʼlumot yoki
ranglar, chiziqlar va naqshlardan foydalanishingiz mumkin.
xabar boʻlsa, bu ish osonroq kechadi. Ammo muhim qaror
qabul qilishda katta hajmdagi maʼlumotni tahlil qilish
kerak boʻlsa, katta formatli jadvallar va maʼlumotlar bazasi
kabi kompyuterda maʼlumotlarni tahlil qilish vositasidan 20.01- SAVOL
foydalangan maʼqul.
Doʻstlaringiz yoki oila aʼzolaringizga quyidagi savollardan
Asosiy funksiyalari maʼlumotlarni modellashtirishga bir nechtasini bering va javoblarga asoslangan holda
yoʻnaltirilgan koʻplab IT-dasturlar mavjud boʻlib, bu mavzuga ularning muammolariga eng yaxshi yechim topish uchun
turlicha yondashuvlar bor: maʼlumotlarni tahlil qiladigan IT-dastur turini tanlang.
• Sizga ssenariy yoki muammo taqdim etilishi va uni hal a Kelasi yilda qanday maqsad(lar)ga erishmoqchisiz?
qilishingiz yoki unga eng yaxshi yechim taklif qilishingiz b Bu maqsadga erishish uchun sizga nima kerak?
talab etilishi mumkin. Masalan, maktabda mukofotlar
c Bu maqsadga erishishning eng yaxshi yoʻlini sizga
tarqatiladigan kun oʻqituvchi bajarilgan uy vazifalarining
qanday maʼlumot berishi mumkin?
soni va uni bajarishga sarflagan saʼy-harakatlari, savollarga
bergan javoblari soniga qarab qaysi oʻquvchi mukofotga d Maʼlumotlarni sinchiklab tahlil qilmay chiqariladigan
loyiqligini bilishni istaydi. Bu maʼlumot oʻqituvchi noaniq fikr oʻrniga, maʼlumotlarga tayangan, asosli
qaror qabul qilishga yordam beradigan ideal IT-dastur
kompyuteridagi elektron jadvalda yozib borilgan. Barcha
yoki maʼlumotlar modelini tanlang.
oʻquvchilarga nisbatan adolatli boʻlish uchun oʻqituvchi
oʻzining eng yoqtirgan oʻquvchisini tanlab olish oʻrniga bu
maʼlumotlarni ehtiyotkorlik bilan tahlil qilib chiqishi lozim.
252
• Sizga maʼlumotlar modeli taqdim etilishi va internetda
topish mumkin boʻlgan murakkab muammolarga javob
20.01 Maʼlumotlar modelini
topish uchun uni oʻrganib chiqish soʻralishi mumkin. yaratish
Masalan, oilangiz bitiruv marosimingiz uchun boshqa Bu boʻlimda elektron jadvaldan maʼlumotlar modeli sifatida
mamlakatga uchishi kerak deb tasavvur qiling. Bobongiz foydalangan holda amaliy topshiriqlarni bajarishingiz soʻraladi.
va buvangiz ham ular bilan birga sayohat qilishi va uzoq
muddatli sayohatni yoqtirmasligi mumkin. Shuningdek,
oilangiz byudjeti cheklangan va ular eng arzon reyslarni Maʼlumotlarni kiritishdagi aniqlik
istayotgan boʻlishi mumkin. Bu holda hamma maʼlumot Maʼlumotlarni kiritish 100% aniq boʻlishi kerak. Chunki
joylashtirilgan onlayn maʼlumotlar bazasidan yoki elektron maʼlumotlarni kiritishda xatolarga yoʻl qoʻyilsa, qayta ishlangan
jadvaldan foydalanasiz va ayni muammoga eng yaxshi maʼlumotlardan ekstrapolyatsiya qilingan maʼlumotlar ham
yechim topish uchun maʼlumotlarni tahlil qilishingiz noaniq boʻladi. GIGO qisqartmasi “garbage in, garbage out” (kirish
kerak boʻladi. Bu turdagi maʼlumotlar modellari “bandlov va chiqishdagi axlat) degan maʼnoni anglatadi: agar siz maʼlumotlar
tizimlari” deb nomlanadi, ammo ular internet asosidagi modelingizga keraksiz maʼlumotlarini kiritadigan boʻlsangiz,
onlayn maʼlumotlar modellari sifatida ishlaydi. undan faqat keraksiz natijalarni kutishingiz mumkin. Masalan,
agar siz tasodifan kimningdir tavalludiga oid maʼlumotlarni xato
• Sizdan moliyangizga oid maʼlumotlarni saqlash
kiritib, maʼlumotlar modelingizni avtomatik ravishda yangilagan
kabi muayyan ssenariy asosidagi yangi maʼlumotlar
boʻlsangiz, u holda sizga kimningdir yoshi 200 da ekani haqidagi
modelini yaratish soʻralishi mumkin. Agar maʼlumotlar
maʼlumot chiqishi mumkin. Bu esa notoʻg’ri (hozircha ).
modelingizdagi raqamlarni doimiy ravishda yangilab
turadigan boʻlsangiz, bu sizga istalgan vaqtda moliyaviy Bundan tashqari, maʼlumotlar koʻpincha turli tashkilotlar
holatingiz qanday boʻlganini bilishingizga va kelajakda uni boʻylab aylanadi, hatto boshqalar tomonidan sotib olinadi
“What if?” amaliy topshiriqlari asosida bashorat qilishga va sotiladi. Maʼlumotlar toʻgʻrisidagi qonunchilikda ularning
yordam beradi. Siz oʻz maʼlumotlaringizni diagrammalar aniq va dolzarb boʻlishi kerakligi belgilab qoʻyilganining asosiy
yoki grafiklar yordamida tarzda taqdim etishingiz sababi ham shu. Tashkilotlar siz haqingizdagi maʻlumotlarni
mumkin. almashadi. Baʼzan siz bundan xabardor boʻlasiz, baʼzi hollarda
20-bob: Maʼlumotlar tahlili
esa ular maʼlumotlaringiz odatdagidan xavfsizroq boʻlishiga foydalanish maqsadga muvofiq boʻladi. AVERAGE yoki
sizni ishontirib, bunga ruxsatingizni olishadi. Ma’lumotlardagi COUNTIF kabi funksiyalar qoʻllanishi qiyin boʻlgan matematik
xatoga misol, qazo qilgan odamga kredit toʻlashi haqida amallar bilan ishlashni osonlashtiradi. Chunki bu funksional
bankdan xabar kelishining davom etishi. Bu turlicha yuz imkoniyatlar funksiya ichiga oʻrnatilgan. Bundan tashqari, “fx”
bergan boʻlishi mumkin: maʻlumotlar bazasining (xakerlik yoʻli vositasi hisob-kitoblaringiz uchun zarur boʻlgan funksiyalarni
bilan) buzilishi orqali undagi maʼlumotlar oʻgʻirlangan yoki tanlash va argumentlarni tahrirlash orqali formulani
sotilgan, soʻng odamlar tomonidan tekshirilmay masofadan tahrirlashga imkon beradi.
turib skanerlangan. Ayrim maʼlumotlar bazalarida juda katta
hajmdagi maʼlumotlar borligi sabab hammasining haqiqiyligini
tekshirish mushkul. KALIT SOʻZLAR
Formula: kataklar diapazoniga kirmasa ham, kataklar bilan

20.02-SAVOL bajariladigan arifmetik yoki matematik amallar. Masalan,
qoʻshilayotgan kataklar yonma-yon emasligi sababli SUM
Mamlakatimizda maʼlumotlarni muhofaza qilishning funksiyasidan foydalanish imkonsiz boʻlgan holatda ularni
yoʻllari haqida biroz izlanib koʻring. qoʻshishingiz mumkin.
Funksiya: kataklar, diapazonlar, ustunlar yoki qatorlar
guruhlarida amalga oshiriladigan, AVERAGE yoki SUM kabi
maxsus arifmetik yoki matematik amallar.
Diapazon: bir nechta satr va ustunlardan tashkil topgan
va kataklar bir-biriga tutash joylashgan elektron jadvaldagi
Maʻlumotlarning notoʻgʻri kiritilishi oqibatida odamlar hayoti kataklar guruhi. Masalan, bir diapazonda A1 dan qatorlar
xavf ostida qolishi mumkin boʻlgan holatlarda maʼlumotlar boʻylab F1 gacha va vertikal ravishda A1 dan A9 gacha
modeliga xato maʼlumotlar kiritilishining jiddiyligini joylashgan kataklar boʻlishi mumkin. Diapazondagi soʻnggi
baholang. Maʼlumotlarni kiritishdagi xatolarini kamaytirish nuqta F9 boʻladi. Shuning uchun, yuqori chap = A1, yuqori
uchun qoʻllasa boʻladigan usullarni oʻrganib chiqing. oʻng = F1, quyi chap = A9 va quyi oʻng = F9.
Nomlangan katak yoki diapazon: elektron jadvaldagi har 253
bir katak birlamchi nomga ega. Masalan, E7 – “E” ustunidagi
Formula va funksiyalardan foydalanish va “7” qatoridagi katak. Ayrim funksiya va formulalardan
Formulalar ham, funksiyalar ham elektron jadvalda foydalanar ekansiz, katak yoki kataklar guruhi nomini
hisoblash ishlarini bajaradi. Ayrim hisob-kitoblarni bir xil natija qayta nomlashingiz kerak boʻlishi mumkin. Masalan,
berishi uchun formula yoki funksiyadan foydalanib amalga poyabzal oʻlchamlariga oid kataklar diapazoni boʻlsa va
oshirish mumkin. Masalan, baʼzi raqamlarni qoʻshishni. Yonma- maʼlum oʻlchamdagi narxlarni hisoblash uchun elektron
yon turgan raqamlarni qoʻshadigan boʻlsangiz, SUM kabi jadval yaratayotgan boʻlsangiz, LOOKUP funksiyasidan
foydalanishingizga toʻgʻri kelishi mumkin. Lekin nomlangan
funksiyadan foydalanishingiz mumkin. Masalan =SUM(A1:D1).
katak yoki kataklar diapazoniga havola berishingiz kerak
Bunda A1 dan D1 gacha diapazondagi kataklar raqamlari boʻladi. Bu holatda bunday kataklarni “Poyabzal oʻlchamlari”
qoʻshiladi. Buning muqobili oʻlaroq, xuddi shu natijani olish deb nomlashingiz mumkin.
uchun bu raqamlarni A1 + B1 + C1 + D1 tariqasida bir-biriga
Kataklar: matnlar, raqamlar yoki belgilar kabi maʼlumotlarni
qoʻshish mumkin. Agar yuzlab kataklarni qoʻshish va ular bir- kiritish, formulalar va funksiyalar yordamida hisob-kitoblarni
biriga tutash boʻlsa, yuzlab kataklarning har birini formulaga amalga oshirish uchun ishlatiladigan elektron jadvallardagi
kiritish uchun koʻp vaqt sarflamay, SUM funksiyasidan kichik toʻrtburchak bloklar.
20.01-rasm. Oʻquvchilarning oʻn haftalik davrdagi baholarini koʻrsatadigan maʼlumotlar modeli.
Bu bobdagi amaliy vazifalarni bajarish uchun kompakt- d “Jami baholar” ustunining yoniga “Foiz” ustunini qoʻshing.
diskdagi “Asset.xlsx” faylidagi maʼlumotlar modelidan e “Jami baholar” va “Baho” ustunlarini oʻchirib tashlang.
(elektron jadvaldan) foydalaning.
f Jasur G‘aniyevga aloqador maʻlumotlar berilgan 4-qatorni
a Oʻquvchilarning butun semestr davomidagi test oʻchirib tashlang. Chunki hozir u maktabdan ketgan.
sinovlaridan toʻplagan baholarini tahlil qilib, ularning
yakuniy natijasini izohlovchi 20.01-rasmdagiga oʻxshash g G1 sinfida boshqa sinfdan kelgan oʻquvchi Javohir
modelni ishlab chiqing. Tohirovning ma’lumotlarini joylashtiring. Uning baholari:
4, 6, 2, 7, 4, 5, 7, 2, 4, 5 (maʼlumotlarni aniq kiritishni
254 b Bir nechta doʻstlaringizning ismlarini yozib, ularning oʻn unutmang).
hafta davomidagi baholarini (faraziy maʼlumotlar) kiriting.
h 1-qator ustiga 1-chorakni koʻrsatuvchi yangi qatorni
c Oʻquvchilar qaysi sinfda oʻqiganini koʻrsatuvchi ustun qoʻshing.
qoʻshing (20.02-rasmga qarang).
i D1 dan N1 gacha boʻlgan kataklarni birlashtiring va hosil
boʻlgan katakni qalin va markazga tekislangan qilib
formatlang.
j Butun elektron jadvalni formatlang, undagi barcha
yozuvlar qora rangda boʻlsin.
20.02-rasm. Ustun qoʻshish.
KALIT SOʻZLAR Matematik operatorlar

Matematik operatsiyalar muayyan tartibda bajarilishi kerak.
Ustunlar: bir-biriga tutashgan va vertikal ravishda yuqoridan Toʻgʻri javob olish uchun esa qavslar toʻgʻri qoʻllanishi zarur.
pastga yoki pastdan yuqoriga yoʻnalgan kataklardan iborat.
Yonma-yon joylashgan qoʻshish-ayirish belgilariga ega barcha
20.03-rasm. Formulalar va funksiyalarda qavslardan foydalanish.
raqamlar avval qavs ichiga olinishi kerak. Soʻng ularning 20.03-SAVOL

yigʻindisi yoki farqi shu tartibda koʻpaytirilishi yoki boʻlinishi
mumkin. Dastlab qo‘shish va ayirish, keyin ko‘paytirish va a Foizlarni hisoblash uchun qaysi qatorda formuladan,
bo‘lish amalga oshirilishi kerak. qaysi birida funksiyadan foydalanilgan?
4-qatorda hech qanday qavs ishlatilmagan (20.03-rasm) va b Formula va funksiya oʻrtasidagi farqni tushuntiring.
faqat oxirgi katak 100 ga boʻlingan. Aslida esa biz bungacha
5-qatorda boʻlgani kabi barcha qatorlardagi sonlar yigʻindisini
100 ga boʻlishni istagan edik. Siz qoʻshmoqchi boʻlgan barcha Nisbiy va mutlaq havola
raqamlaringizni qavs tashqarisidagi raqamga, masalan Agar siz katta maʼlumotlar modeli bilan ishlayotgan 255
100ga boʻlishini istasangiz, ularni qavs ichiga olishingiz kerak boʻlsangiz, har bir alohida holat uchun formula va funksiyalar
(5-qatorga qarang). Buning muqobili sifatida siz 100 ga kiritish noqulaylik tugʻdirishi mumkin. Bunday holatda
boʻlinishidan avval qoʻshilishi kerak boʻlgan sonlarni qavslar birinchi formulani oʻzingiz qoʻlda kiritishingiz, keyingilarini
yordamida toʻplaydigan SUM kabi funksiyadan foydalanishingiz takrorlashingiz yoki nusxalashingiz mumkin. Elektron jadval
mumkin (4-qatorga qarang). dasturi har bir satr yoki ustunga keyingi maʼlumotlar toʻplamini
kiritmoqchi ekaningizni taxmin qiladi va formula yoki
funksiyani qoʻllashda shu maʼlumotlar toʻplamiga murojaat
20.02-amaliy topshiriq qiladi. Bu nisbiy havola yordamida amalga oshiriladi (20.04-
rasm).
4-qatordagi formulani to‘g‘rilang. Unda qanday xato
boʻlganini tushuntiring.
20.04-rasm. Formulalar va funksiyalarni takrorlashda nisbiy havoladan foydalanish.

Ammo, siz nisbiy havolalardan foydalanishni istamagan Masalan, barcha qatorlar uchun bir xil katakka havola
va barcha maʼlumotlar subyektlaringiz uchun bitta toʻplam bermoqchi boʻlsangiz, 20.04-rasmda nisbiy havola usulidan
formulasini qoʻllashingiz zarur boʻlgan holatlar ham uchrab foydalanish natijasiga qarang.
turadi. Bu holatda muayyan bir qismning siz murojaat
qilayotgan qator yoki ustunga qarab oʻzgarmasligi uchun KALIT SOʻZLAR
formula yoki funksiyaning har bir qismi oldiga “$” belgisini
qoʻyish bilan elektron jadvallar dasturiga nisbiy havola Mutlaq havola: agar bir formulani koʻp kataklarga qoʻllash
ishlatmoqchiligingizni taxmin qilishni taqiqlashingiz kerak kerak boʻlsa, lekin formulani takrorlashda kataklarga nisbiy
havola berishga hojat boʻlmasa, mutlaq havola orqali
boʻladi. Bu mutlaq havola hisoblanadi.
formulaga nisbiy kataklarga havola berishni taqiqlash
mumkin. Foydalanmoqchi boʻlgan mutlaq katakning har bir
KALIT SOʻZLAR qismi oldiga “$” belgisini qoʻysangiz kifoya.
Qatorlar: bir-biriga tutashgan va gorizontal ravishda oʻngdan
Nisbiy havola: bir formulani koʻp kataklarga qoʻllash talab chapga yoki chapdan oʻngga yoʻnalgan kataklardan iborat.
etilganida, odatda har bir katakka yangi formula yozishga
toʻgʻri kelgan boʻlar edi. Biroq elektron jadvallar bunday
formulalarni tutashgan kataklar boʻylab kataklar toʻplamiga
20.06-rasmda I6 katagi uchun katakka mutlaq havola
havola qilib takrorlashga imkon beradi. Bunda kataklarga
nisbiy havolalar qoʻllaniladi. ishlatilgan. I6 katakda “6” oldidagi “$” belgisiga eʼtibor
bering (I$6).
256
20.05-rasm. Formulalar/funksiyalarda nisbiy havoladan foydalanish natijasi.
20.06-rasm. I6 katagi uchun mutlaq havoladan foydalanish.

20.07-rasm. I6 katagi uchun mutlaq havoladan foydalanish natijasi.
Bu holatda formulani qatorlar boʻylab takrorlashda I6 katagi Ichki funksiyalar

uchun mutlaq havoladan foydalanilgan. Diqqat qiling, I ustuni Elektron jadval katagida bir funksiya boshqa funksiya ichiga
uchun barcha havolalar xuddi shu I6 katakka tegishli boʻlib, 3-, 4-, joylansa, bu ichki funksiya deb ataladi.
5- va h.k qatorlarga o‘zgarmaydi. Xuddi nisbiy katak manzillarini
Agar oʻquvchining bahosini uning ballari yoniga yozmoqchi
ishlatganingizda boʻlgani kabi. Buning natijasi 20.07-rasmda
boʻlsangiz, ichki “IF” funksiyasidan foydalanishingiz mumkin.
keltirilgan.
Chunki u ballarni baholar diapazoni bilan taqqoslashi va har
Kataklar yoki kataklar diapazoniga nom berish ham mumkin. bir oʻquvchi uchun funksiyani takrorlashda har bir oʻquvchiga
Formula va funksiyalardan foydalanishda muayyan bir katak yoki mosini tanlashi mumkin. 257
kataklar diapazoniga havola berishni istasangiz, ularning haqiqiy
diapazoni oʻrniga nomini eslab qolish osonroq boʻladi, masalan
B2:G15. Siz unga “Sinflar” kabi mos nom berishingiz mumkin.
This is the first condition

that must be met.
=IF(M2>=80,”A”,IF(M2>=70,”B”,IF(M2>=60,”C”,IF(M2>=50,”D”,IF(M2>=40,”E”,”U”)))))
20.08-rasm. (a) IF funksiyasidan foydalanish. (b) natijalar.

20.09-rasm. SUM funksiyasidan foydalanish.
KALIT SOʻZLAR Funksiyalardan foydalanish

SUM funksiyasi qator yoki ustunda sanab oʻtilgan barcha
Ichki formula/funksiya: siz elektron jadvalning bir raqamlarni qoʻshadi. Bu kataklardagi sonlarni SUM funksiyasi
katagidagi formula yoki funksiyani boshqa formula yoki yordamida qoʻshish uchun ular bir-biriga tutash boʻlishi kerak
funksiya ichiga “joylashingiz” mumkin.
(20.09-rasm).
AVERAGE funksiyasi SUM funksiyasi kabi ishlaydi, faqat u
Funksiya har bir shartni bajarishi bilan tegishli bahoni yozib belgilangan kataklar qamrovidagi raqamlarning oʻrtacha
boradi. Masalan, agar oʻquvchining ballari 80 dan 100 gacha qiymatini hisoblab chiqadi (20.10-rasm).
258 boʻlsa, “A” baho, 70 dan 80 gacha boʻlsa, “B” yoziladi va hokazo. MAXIMUM va MINIMUM funksiyalari muayyan raqamlar
Ammo barcha shartlar bajarilmas ekan, u ichki funksiyadagi oraligʻidagi eng katta va eng kichik raqamlarni chiqaradi.
soʻnggi variantni yozib oladi: bu holatda “U”.
Ichki funksiyalarni turlicha ssenariylarda qanday ishlatish

mumkinligi haqida oʻylab koʻring.
20.10-rasm. AVERAGE funksiyasidan foydalanish.

20.11-rasm. MAX funksiyasidan foydalanish.
INT funksiyasi barcha haqiqiy sonlarni oʻzgartirib, o‘nli Nomlangan katak yoki nomlangan diapazon yaratish uchun
kasrdagi vergullarni olib tashlaydi va katta yoki kichik tarafga tegishli katak yoki kataklarni belgilab, quyidagi skrinshotda
yaxlitlangan butun sonni beradi. Bu funksiya koʻpincha pulni doira bilan ajratib koʻrsatilgan maydonda unga nom berib,
yaxlitlash uchun ishlatiladi, masalan, 46,89 dollarni 89 sentsiz, ENTER tugmasini bosishingiz kerak. Bu bir yoki bir qancha
47 dollargacha yaxlitlash. kataklarni nomlash usullaridan biridir. VLOOKUP kabi funksiyada
nom berilgan diapazondan foydalanish vaqtida nomlangan
ROUND funksiyasi katta hajmdagi oʻnli kasrlari boʻlgan sonni
diapazonga havola berishingiz mumkin. U barcha nomlangan
verguldan keyin necha xonaga yaxlitlashni nazorat qilish
kataklaringiz va diapazonlaringiz roʻyxatida mavjud boʻladi.
imkonini beradi. Agar sizda C4 katakda 2,512789 va C5 katakda 259
2,4912137 sonlari bo‘lsa, ularni verguldan keyin ikki xonaga
yaxlitlash uchun ‘=ROUND(C4,2)’ funksiyasini qoʻllashingiz va
bu funksiyani ishlatmoqchi boʻlgan barcha kataklaringizda
takrorlashingiz kerak. Bu funksiya joylashgan kataklarda 2,51
va 2,49 sonlari hosil boʻlishi kerak.
20.13-rasm. Kataklar diapazonini nomlash.
COUNT funksiyasi qator kataklardagi maʼlumotlar yozuvlarini
hisoblash uchun ishlatiladi. Bu funksiya quyidagicha LOOKUP funksiyasi nomlangan intervaldagi qiymatlarni
koʻrinishda boʻladi: ‘=COUNT(C3:G4)’. Agar bu qamrovdagi qidiradi va ularga hisob-kitoblaringiz uchun havola beradi.
barcha kataklarda maʻlumotlar mavjud boʻlsa, siz 10 javobini Agar oʻquvchi 47 foiz ball toʻplagan bo‘lsa, bu E bahoga teng
olishingiz kerak (20.12-rasmga qarang). bo‘ladi. Yuzlab oʻquvchilarning baholarini qoʻlda toʻldirib
20.12-rasm. COUNT funksiyasidan foydalanish.

20.14-rasm. Funksiyada foydalanish uchun chaqiriladigan nomli katak.
chiqish juda koʻp vaqt olishi mumkin. LOOKUP funksiyasi har KALIT SOʻZLAR
bir oʻquvchining ballariga mos keladigan baholarga murojaat
qilib, ularni sizning oʻrningizga avtomatik ravishda toʻldiradi Varaqlar (Sheets): elektron jadvallarda varaqlar kitobning
(20.14-rasmga qarang). VLOOKUP (vertikal) ustunda koʻrib turli sahifalari kabi boʻladi. Har bir varaqni istaganingizcha
qayta nomlashingiz va nechta kerak boʻlsa, shuncha varaq
chiqiladigan maʻlumotlarga, HLOOKUP esa (gorizontal)
qoʻshishingiz mumkin.
260 qatorda koʻrib chiqiladigan maʼlumotlarga murojaat qiladi.
20.15-rasmdagi misolda funksiya LOOKUP varagʻidagi
baholar intervaliga murojaat qilib, M2 katagidagi ballga mos Aslini olganda, bir jadvaldagi oʻquvchilarning ballari va
bahoni qidiradi va keyin uni kerakli joyga yozib qoʻyadi. baholari boshqa jadvaldagilarning ballari va baholari bilan
solishtiriladi.
20.15-rasm. LOOKUP funksiyasidan foydalanish.

20.02 Maʼlumotlar modelini tekshirish (kiritilgan maʼlumotlarni asl manbasi bilan vizual
taqqoslab tekshirish) orqali yoki maʼlumotlarni ikki karra
sinang kiritish usuli yordamida tekshirish jarayonidir. Maʼlumotni ikki
Oʻz maʼlumotlar modelingizni yaratganingizdan soʻng, uning siz karra kiritish usulida boshqa kimdir xuddi oʻsha maʼlumotlarni
istaganingizdek ishlayotganini sinab koʻrishingiz kerak. Baʼzida kiritishi mumkin va ikki xil odam kiritgan maʼlumotlardagi har
maʼlumotlar tizimga notoʻgʻri kiritiladi, bunday holatlarda qanday farqlar maʼlumotlar kiritishdagi xatolikka ishora qilishi
natijalarni ishonchli yoki haqiqiy deb boʻlmaydi. Baʼzida siz mumkin. Verifikatsiya odatda odamlar tomonidan amalga
ishlatayotgan formulalar yoki funksiyalar nooʻrin boʻlishi yoki oshiriladi. Validatsiya – to‘g‘ri turdagi ma’lumotlar kiritilganiga
notoʻgʻri ishlashi mumkin. Maʼlumotlar modelingiz imkon qadar ishonch hosil qilish usuli boʻlib, garchi bu verifikatsiya kabi
ishonchli boʻlishini taʼminlash uchun ishni sinov rejasini ishlab samarali bo‘lmasa-da, ikkala usul ham qo‘llanilsa, ma’lumotlarni
chiqishdan boshlashingiz kerak. kiritishda xatolarni kamaytirishga xizmat qiladi.
Qoʻllaniladigan validatsiyaning turli usullari bor. Mavjudlikni
tekshirish maʼlumotlar tizimingizga kiritilmagani haqida sizni
Sinov rejasi
ogohlantiradi – bu natijalaringiz sifatiga taʼsir qilishi mumkin.
Sinov rejasi quyidagi bandlarni oʻz ichiga olishi lozim:
Diapazonni tekshirish maʼlumotlarga qamrovning yuqori va
pastki chegaralari ichida qolishga imkon beradi. Turni tekshirish
Sinov maʼlumotlari ma’lumotlar turining to‘g‘riligini kafolatlaydi. Masalan, sana
Sinov maʼlumotlari foydalanuvchilar tarafidan maʼlumotlar ma’lumotlarining turi haqiqiy kalendar sanasi bo‘lishi kerak.
modelingizga kiritilishi mumkin boʻlgan barcha maʼlumot Validatsiyaning yana bir keng tarqalgan turi - bu simvollar
turlarini oʻz ichiga olishi kerak. Masalan, oddiy maʼlumotlar (bu siz uzunligini tekshirish, masalan, pochta kodlaridagi belgilar hajmi
foydalanuvchilar kiritishini kutayotgan maʼlumotlar); ekstremal cheklangan boʻladi. Agar sizning ma’lumotlaringiz belgilangan
maʼlumotlar (foydalanuvchilar tarafidan kiritilishi kutilayotgan, uzunlikdan oshsa yoki undan kam bo‘lsa, ma’lumotlarni
oddiy maʼlumotlar qamrovidan tashqaridagi maʼlumotlar, ya’ni, kiritishda xatoga yoʻl qoʻyilgan bo‘lishi mumkin.
foizlar uchun foydalanuvchilar 100 dan yuqori yoki 0 dan past
qiymatni kiritmasligi kerak), xato maʼlumotlar (foydalanuvchilar
tez-tez yoʻl qoʻyadigan ehtiyotsiz xatolar, ya’ni, 12,00 dollar Maʼlumotlaringizni tanlash va tanlovingizni 261
oʻrniga foydalanuvchilar 12.00 dollar deb yozishi mumkin). asoslash

Maʼlumotlar modelining oʻzini sinayotganingizda ushbu
Kutilgan natija maʼlumotlar modelini ishlatish vaqtida foydalanuvchilar berishi
Bu sinov maʼlumotlari toʻgʻri kiritilgan va tizim risoladagidek mumkin boʻlgan savollarni bering. Yuqorida keltirilgan misolga
ishlayotgan taqdirda koʻrinishi kerak boʻlgan toʻgʻri javobdir. xos savol quyidagicha boʻlishi mumkin: qaysi oʻquvchi istalgan
hafta davomida eng yuqori yoki eng kam ball toʻplaganini
qanday bilishim mumkin? Javob uchun 20.16-rasmga qarang.
Haqiqiy natija
Agar u ishlayotgan boʻlsa, u holda sizning maʼlumotlar
Bu sinov maʼlumotlari kiritilganidan keyin maʼlumotlar
modelingiz bu sinovdan oʻtadi.
modelidan qaytarilgan haqiqiy natijadir.
Sort Smallest to Largest
“What if” – “Agar ... boʻlsa” Sort Largest to Smallest
“What if” tahliliy vositasi maʼlumot modellarini sinashning Sort by Color
kuchli vositalaridan biri boʻlib, biror raqam yoki funksiyani Clear Filter from “wk5”
Filter by Color
“What if ” – “Agar x oʻrniga y boʻlsa-chi” degan ma’noda
Number Filters
almashtirish orqali modelni sinashdan iborat.
Search
Ma’lumotlar modelini sinashning ikkita asosiy usuli mavjud: (Select All)
3
birinchidan, ma’lumotlar modelingizga barcha ma’lumotlarni 4
aniq kiritganingizni tekshirishingiz kerak, ikkinchidan, barcha 5
formulalar va funksiyalar ma’lumotlar modelingizni ko‘zlangan
maqsadda ishlatishga imkon beradimi?
Verifikatsiya va validatsiya
OK Cancel
Maʼlumotlarni sinash har xil tekshiruv turlarini oʻz ichiga
oladi, masalan, verifikatsiya va validatsiya. Verifikatsiya –
maʼlumotlarning boshqa kimdir tomonidan vizual yoʻl bilan 20.16-rasm. Maʼlumotlarni saralash.
Har bir oʻquvchining o‘rtacha bahosini aniqlash uchun siz Kutilgan natijalaringizni hisoblang
bir oʻquvchi uchun ma’lumotlar qatorini kiritishingiz va Siz kutilgan natijalarni haqiqiy natijalar bilan taqqoslay
ma’lumotlar modelingizdan olingan natijaning o‘rtacha olishingiz uchun, kutilayotgan natijalar har doim haqiqiy
qiymatni qo‘lda hisoblab chiqqaningizdagi natija bilan bir sinovlarni oʻtkazilishidan avval ishlab chiqilishi lozim. Ular
xilligini tekshirishingiz kerak. Agar bu usul bitta oʻquvchi uchun orasida farq boʻlsa, har qanday xatolarni tuzatish uchun
ishlasa, u maʼlumotlar modelingizdagi barcha oʻquvchilar muammo nimada ekanini chuqurroq oʻrganib chiqishingiz
uchun ishlaydi deb ishonch bilan ayta olasiz. Chunki funksiya zarur. Maʼlumotlar modelingiz imkon qadar ishonchli ekaniga
yoki formulaning replikatsiyasi odatda aniq boʻladi. amin boʻlish uchun har qanday xatolar tuzatilganidan keyin
Zarurat boʻlsa, har xil turdagi maʼlumotlarni ishlatib, barcha takroriy sinov oʻtkazish ham maqsadga muvofiq.
formulalar va funksiyalarni tekshirishingiz zarur. Siz doim sinov
maʼlumotlariga oid tanlovingiz sabablarini asoslashingiz kerak. “What if?” tahlili
Maʼlumotlarning turlari odatiy, gʻayrioddiy va ekstremal boʻlishi
Maʼlumotlar modelingizni yanada samarali modellashtirish
mumkin.
vositasiga aylantirish uchun uni “What if?” yordamida
sinab koʻrishingiz zarur. Ular ishchi varaqdagi formulalar
Oddiy maʼlumotlar natijalarini qanday oʻzgartirishini koʻrish uchun elektron
Bu foydalanuvchilar tarafidan sizning elektron jadvallar jadval kataklaridagi qiymatlarni oʻzgartirish imkonini beradi.
tizimingizga kiritilishi kutilgan maʼlumotlar turi. Odatda Bu ruknda qoʻllanilgan maʼlumotlar modelida oʻquvchilarga
bu maʼlumotlar kutilgan oraliq ichida boʻladi, ammo keyingi sinf chegarasiga oʻtish uchun yana qancha ball
foydalanuvchilar baribir validatsiya aniqlay olmaydigan kerakligini bilish foydali boʻladi. Bunga atigi bir nechta ball
notoʻgʻri maʼlumotlarni kiritishi mumkin. Elektron jadval yetmagan boʻlsa, oʻquvchilarni biroz koʻproq gʻayrat bilan
formulalari va funksiyalari — foydalanuvchilar normal oʻqish va yuqoriroq baho olishga ruhlantirish mumkin boʻlardi.
ma’lumotlarni kiritganda to‘g‘ri javoblarni qaytarishini sinab Shu tariqa maʼlumotlar modeli oʻqituvchilar va oʻquvchilar
ko‘rish — tizimingiz risoladagidek ishlashini ta’minlashning uchun ruhlantiruvchi vosita boʻlib xizmat qiladi. Bunday
eng yaxshi usuli hisoblanadi. savollarga javob berish uchun, elektron jadvallarda “What
262 if?” amaliy topshirigʻidan foydalanishingiz mumkin. “What
Ekstremal maʼlumotlar if?” amaliy topshirigʻini yaratish uchun yuqori menyudan
Bu – tizimingiz qabul qila oladigan, ammo maʼlumotlar Data tabidagi “Forecast” qismiga oʻting va “What if? Analysis”
diapazonining yuqori yoki quyi qismida joylashgan vositasini tanlang va ekrandagi koʻrsatmalarni bajaring.
maʼlumotlar. Tizimingiz ushbu eng past yoki eng baland
oʻzgaruvchanlardan boshqa maʼlumotlarning kiritilishini rad
etishi kerak. Bu elektron jadvalingizda validatsiya qoidalarining KALIT SOʻZLAR
toʻgʻri ishlayotganining nishonidir. Tablar: yuqoridagi menyuning turli operatsiyalar guruhlangan
qismlari
Gʻayrioddiy maʼlumotlar
Bu elektron jadvallar tizimingizni unda belgilangan qoidalarga
mos kelmaydigan raqamlar yoki maʼlumot turlari bilan Har bir holat qanday natijalarga olib kelishi mumkinligini
sinashdir. Raqam oʻrniga matn yoki sanani notoʻgʻri formatda koʻrish uchun ayrim qiymatlarni oʻzgartirib, eng yaxshi va
kiritish gʻayrioddiy maʼlumotlarning keng tarqalgan turlaridan yomon ssenariylardan foydalanishingiz mumkin. Bunga
hisoblanadi. Odatda sinov muammo nimada ekanini aniqlaydi. agar uy narxlari maʼlum foizga tushsa, koʻchmas mulk
Baʼzan maʼlumotlarni kiritishda, masalan, parollar va roʻyxatdan portfelining umumiy qiymati qanchaga oʻzgarishini yoki
oʻtish maʼlumotlari kabi katta-kichik harflarni oʻtkazib qiymatlar maʼlum foizga koʻtarilsa, qanchaga oshishini
yuborsangiz, tizim bu yozuvni topadi va rad etadi. bilmoqchi boʻlganingizdagi holat misol boʻlishi mumkin. Shu
tariqa foydalanuvchi “What if?” yordamida soʻrashi mumkin.
Shuningdek, siz ayrim kataklardagi qiymatlarni qoʻlda
KALIT SOʻZLAR
oʻzgartirish va natijalar koʻrinadigan kataklarda uning qanday
Gʻayrioddiy maʼlumotlar: kutilgan maʼlumotlar diapazoniga oʻzgarishini kuzatish orqali “What if?”ga javob berish uchun
kirmaydigan va mutlaqo kutilmagan sinov maʼlumotlari. boshqa usulni qoʻllashingiz mumkin. Murakkab elektron
Ekstremal maʼlumotlar: faqat chegaradagi va sinalayotgan jadvallar tizimlarida bu usul oʻrniga yuqorida zikr etilgan usulni
maʼlumotlar diapazoni chekloviga yaqin boʻlgan maʼlumotlar. qoʻllagan maʼqul. “What if?”dan avval ko‘rib chiqilgan misolda
20.17-rasmda ko‘rsatilganidek Rustam Davlatovda 50 ball va D “What if?” amaliy topshirigʻidan keyin, har bir oʻquvchi qunt
baho, Barno Karimovada 54 ball va xuddi shu D baho bor edi. bilan harakat qilib, qoʻshimcha 7 ball ololganida ulardan
nechtasi sinfdan sinfga oʻta olar edi?
1-CHORAK
Ism Familiya wk1 wk2 wk3 wk4 wk5 wk6 wk7 wk8 wk9 wk10 Total 20.18-rasmda toʻrt oʻquvchidan ikkitasigina yuqori sinfga oʻta
Rupert Dingle 6 5 4 6 3 5 5 5 5 6 50 olishi koʻrsatilgan. Ammo, agar har bir oʻquvchi 10 ball koʻproq
Betty Knee 3 4 4 5 3 7 6 5 4 5 46
olganida uchta oʻquvchi yuqoriroq baho olgan boʻlardi.
Shundan soʻng “What if?” testlarining natijalari asosida
20.17-rasm. “What if?” amaliy topshirigʻini qoʻllashdan oldingi keyingi qarorlarni qabul qilishingiz mumkin. Kompyuterlarda
maʼlumotlar. qoʻllaniladigan modellashtirish vositalari va tizimlarining
mohiyati ham ana shunda.
263
20.18-rasm. “What if?” amaliy topshirigʻi natijasi.
Bu amaliy topshiriqda yuqorida ishlatilgan maʼlumotlar modelini koʻrib chiqing. Maʼlumotlar modelingiz toʻgʻri ishlashini
tekshirish uchun sinov rejasini tuzing. Yoʻriqnoma sifatida 20.01-jadvaldan foydalaning.
Sinov raqami Sinov Sinov turi Sinov Kutilgan natija Haqiqiy natija
maʼlumotlari turi maʼlumotlari
1
2
3
20.01-jadval. Sinov rejasi.
20.01-jadvalda koʻrsatilgani kabi sinov rejasi uchun dastlabki Oʻzgarishlarni turlicha boʻlishi, lekin quyidagilarni oʻz ichiga
beshta ustun sinov boshlanishidan avval toʻldirilishi lozim. olishi mumkin: formulani tuzatish yoxud hisobot yoki soʻrov
Amalda ular ishlab chiqish bosqichida yakunlanadi. Sababi uchun kerakli ustunlarni tanlash, Ehtimol, hisobotdagi
ular muvaffaqiyat mezonlarini ifodalashi lozim. maʻlumotlar ustun sarlavhasi ostida bir-biriga mos
kelmayotgan boʻlishi mumkin.
Sinovlar oʻtkazilib, har bir test uchun “Haqiqiy natijalar” qayd
etilganidan keyin, kutilgan va haqiqiy natijalar taqqoslanadi. Kerakli oʻzgarishlar kiritilgach, sinovlar qaytadan oʻtkaziladi.
Ular orasida farq boʻlsa, kutilgan natijalar uchun zarur Bu takroran sinash deb ataladi.
boʻlgan oʻzgarishlar test jadvalining oxirgi ustuniga yoziladi.
20.03 Maʼlumotlarni IF operatori kabi boshqa mantiqiy funksiya bilan uygʻunlikda

qoʻllanganda AND funksiyasi tekshirilishi mumkin boʻlgan
manipulyatsiya qilish shartlar miqdorini kengaytirish uchun katta potensialga ega.
AND operatoridan qanday foydalanishni oʻrganish uchun bu
Buni tanlangan mezonlar hamda AND, OR, NOT, LIKE, >, <,
toʻrtta maʼlumotlar toʻplamidan namuna sifatida foydalaning:
=, >=, <= operatorlaridan foydalanib, qidiruv vositalari va
57 (М2-katakda), 62 (М3-katakda), 71 (М4-katakda) va 88 (М5-
maʼlumotlarni saralash orqali amalga oshirish mumkin.
katakda). 20.03-jadvaldagi testni sinab koʻrib, 20.19-rasmda
AND operatori oʻzi sinovdan oʻtkaza oladigan shartlar sonini koʻrsatilgan natijalarga ega boʻlasiz.
kengaytirish boʻyicha boshqa mantiqiy funksiyalardan
nisbatan samaraliroq foydalanish imkonini beradi. Agar Funksiya yoki Vazifasi Natija yoki
funksiyaning barcha dalillari toʻgʻri boʻlsa, AND operatori sizga formula yakun
TRUE javobini beradi. Agar ulardan birortasi FALSE boʻlsa, u
FALSE javobini beradi. Siz IF funksiyasining mantiqiy dalilidan =AND(1<M2,M2<60) U M2 1 va 60 ning TRUE
foydalanganingizda, agar shart TRUE boʻlsa, u bitta javob oʻrtasida ekanini
beradi, agar shart FALSE boʻlsa, boshqacha javob beradi. sinovdan oʻtkazadi.
Biroq agar AND funksiyasidan IF funksiyasining mantiqiy Har ikkala dalil toʻgʻri.
qismi sifatida foydalansangiz, sinovdan oʻtkazmoqchi boʻlgan
=AND(1<M3,M3<60) U M3 1 va 60 ning FALSE
shartlaringiz miqdorini sezilarli darajada kengaytirishingiz
oʻrtasida ekanini
mumkin (20.02-jadvalga qarang).
sinovdan oʻtkazadi.
Bitta dalil toʻgʻri.
Funksiya yoki formula Vazifasi Natija yoki
yakun
20.03-jadval. AND testlariga namuna.
=AND(TRUE, TRUE) Barcha dalillar TRUE
m-n =AND(5+2=7,3+3=6) toʻgʻri.
264
=AND(TRUE, FALSE) Dalillardan FALSE
m-n =AND(5+2=7, 3+3=5) bittasi notoʻgʻri.
20.02-jadval. ANDdan foydalanish.
20.19-rasm. AND mantiqiy funksiyasidan foydalanish.

AND operatoridan IF bilan birgalikda foydalanish 20.03-jadvalda va 20.20-rasmda koʻrsatilgan.
Funksiya yoki formula Vazifasi Natija yoki yakun
=IF(AND(40<M2,M2<100),M2, U M2 40 va 100 ning oʻrtasida ekanini sinovdan oʻtkazadi. Agar 57

“Oʻquvchi oʻz ustida qattiqroq har ikkala AND dalillar toʻgʻri boʻlsa, u M2-katakdagi qiymatni
ishlashi lozim”) aks ettiradi.
=IF(AND(40<M3,M3<100), M3, U M3 40 va 100 ning oʻrtasida ekanini sinovdan oʻtkazadi. Agar “Oʻquvchi oʻz ustida
“Oʻquvchi oʻz ustida qattiqroq AND operatorining dalillaridan biri notoʻgʻri boʻlsa, u “Oʻquvchi qattiqroq ishlashi
ishlashi lozim”) oʻz ustida qattiqroq ishlashi lozim” hukmini aks ettiradi. lozim”
20.04-jadval. AND va IFdan foydalanish.
265
20.20-rasm. AND mantiqiy funksiyasidan IF uyali hukmlar bilan birgalikda foydalanish.
20.05-jadvalda koʻrsatilganidek, OR operatoridan foydalanish qiymatlarning tengligini anglatadi. Elektron jadvallarda “=”
AND operatoridan foydalanishdan biroz farq qiladi. belgisi barcha formula va funksiyalarning boshida ishlatiladi.
Elektron jadval operatorlari qoʻshish, ayirish, koʻpaytirish, boʻlish
va quvvat operatorlarini oʻz ichiga oladi. Quvvat operatorlari
Funksiya yoki formula Natija
hisob-kitoblarda eng ustuvor mavqega ega, koʻpaytirish va
=OR(TRUE) TRUE boʻlish operatorlari ulardan keyin keladi. Qoʻshish va ayirish
nam. =OR(2+3=5) operatorlarining hisob-kitoblardagi ustuvorlik mavqeyi juda
past.
=OR(TRUE, FALSE, TRUE) TRUE
Ularning qanday ishlashiga misolni quyidagi vaziyatda koʻrish
nam. =OR(2+3=5, 3+4=6, 4+2=6) mumkin: ustuvorlik qoidasisiz 2*3^2 = 36. Agar yuqorida
koʻrsatilganidek ustuvorlik qoidalariga toʻgʻri amal qilsangiz,
=OR(FALSE, FALSE, FALSE) FALSE
javobingiz 2*(3^2) = 18 boʻlishi kerak. Xuddi shuningdek, 2+3^2 =
nam. =OR(2+1=2, 3+4=5, 6+1=6) 25 ni 2+(3^2) = 11 bilan taqqoslab koʻring. Agar elektron jadvalda
operatorlarning ustuvorlik qoidalariga amal qilmasangiz,
20.05-jadval. OR operatoridan foydalanish. natijalar sezilarli farq qiladi.
Agar oʻquvchi yakuniy imtihonni 60 balldan yuqori natijaga

topshirish uchun 2-, 4- yoki 6-testdan oʻtishi kerak boʻlsa, u 20.04-amaliy topshiriq
holda biz OR operatoridan foydalanishimiz mumkin.
Operator bu oʻrinda matematik hisob-kitoblarda Agar oʻquvchilar uchun 1-, 3- va 5-testlarni topshirish
majburiy boʻlsa, CD diskning “Asset 20.02.xlsx” faylidagi
foydalaniladigan operatorlar bilan oʻxshashdir, biroq aynan
maʼlumotlar modeli yordamida oʻquvchilar uchun
shu maʼnoni anglatishi shart emas. “=” belgisi matematik
natijalarni ishlab chiqing.
atamalarda har doim oʻzidan har ikki tomonda joylashgan
NOT operatori, 20.06-jadvalda va 20.21-rasmda Odatda D ustundagi 2-test boʻyicha baho 6 dan yuqori boʻlsa,
koʻrsatilganidek, 20.22-rasmda koʻrsatilgan natijalar yordamida oʻquvchilar imtihondan oʻtmaydi, yaʼni “Yakuniy imtihon”
mantiqan haqiqiy koʻrsatkichga teskari natijalarni beradi. “FALSE” boʻlishi kerak, “TRUE” emas. Biroq NOT operatoridan
foydalangan holda u natijani mantiqiy jihatdan yuz berishi
Funksiya yoki formula Natija boʻlgan narsaga zid tomonga oʻzgartiradi.
LIKE operatoridan foydalanganingizda siz VBA kodini
=NOT(TRUE) FALSE
ishlatishingiz lozim. U sizdagi LIKE qidiruv parametrlarida
nam. =NOT(2+3=5) mavjud yozuvlarga “oʻxshash” yozuvlarni qidirib topish uchun
barcha maʼlumotlaringiz boʻylab qidiruvni amalga oshiradi.
20.06-jadval. NOT operatori.
Masalan, agar bir xil umumiy bahoga ega oʻquvchilarni
topmoqchi boʻlsangiz yoki agar sizda manzillar roʻyxati va
muayyan koʻchada yashovchi barcha kishilarni topish kerak
266
20.21-rasm. NOT mantiqiy funksiyasidan foydalanish.
20.22-rasm. NOT mantiqiy funksiyasidan foydalanish natijasi.

boʻlsa, LIKE operatoringizda bu koʻcha nomidagi bir nechta foydalanishga juda oʻxshaydi. Ular bir xil narsani anglatadi.
harflardan foydalanishingiz mumkin va u siz uchun ularni topib Biroq, asosan, bu operatorlar tekshirish metodlarini qoʻllashda
berishi lozim. ishlatiladi. Masalan, agar katakka muayyan qiymatdan oshiq
son kiritishga ruxsat bermoqchi boʻlsangiz, 20.23-rasmda
>, <, =, >= va <= operatorlaridan foydalanish ulardan
koʻrsatilganidek, ulardan foydalanishingiz mumkin.
matematikada yoki boshqa kompyuter dasturlarida
20.23-rasm. Maʼlumotlarni tekshirishdan foydalanish.
a Har bir testning bahosi 10 dan baland yoki 1 dan past
boʻlmasligi uchun 20.24-, 20.25- yoki 20.26-rasmlardagi
koʻrsatmalarga amal qilgan holda “Baholarni
darajalovchi” jadvalingizning nusxasida tekshirish
qoidasini sozlang. 267
20.26-rasm. Tekshirish qoidasini sozlash paytida xatolik

xabarini kiritish.
b Tekshirish qoidasida koʻrsatilgan diapazon doirasidan

chiquvchi test baholarini kiritgan holda tekshirish
20.24-rasm. Tekshirish qoidasini sozlash. qoidasini tekshiring.
c <=, >= va shu kabi boshqa mantiqiy operatorlardan
foydalaning va koʻplab turli-tuman imkoniyatlar orqali
ularni sinovdan oʻtkazing.
d BETWEEN operatori boshqa mantiqiy operatorlar
kombinatsiyasi sifatida qanday ishlashini tushuntiring.
20.25-rasm. Tekshirish qoidasini sozlash jarayoni

paytida foydalanuvchi uchun xabar kiritish.
Shuningdek, almashtirma simvollar (wildcards) yordamida 20.04-SAVOL

maʼlumotlar toʻplamidan maʼlumotlarni qidirishingiz
mumkin. Almashtirma simvollar “*” yoki “?” boʻlib, oʻzingiz a Agar almashtirma simvollarga ega bu qidiruvlardan
bilgan simvollar yoki qiymatlarni koʻrsatganingizdan keyin foydalansangiz qanday javoblar olasiz?
nima kerak boʻlsa, deyarli hamma narsani anglatadi. Agar
• J* • *a • *o*
qidirayotgan narsangizning boshi yoki oxirini bilsangiz, biroq
hammasini eslay olmasangiz, oʻzingiz qidirayotgan narsani b Qidiruvlaringiz doirasini toraytirish uchun almashtirma
topishda yordamlashish uchun almashtirma simvoldan simvollardan foydalanish usullari haqida oʻylab koʻring.
foydalanishingiz mumkin. Biz keltirgan namunada agar “G”
harfi bilan boshlanuvchi ismli oʻquvchini topmoqchi boʻlsangiz Ma’lumotlarni saralash
va uning ismini eslay olmasangiz, almashtirma simvollar orqali
Maʼlumotlarni saralash oʻzingizda mavjud maʼlumotlarni eng
qidiruvdan foydalanishingiz mumkin. Deylik, “=G*” va bu sizga
koʻp qiymatdan eng kam qiymatgacha yoki alifbo tartibida
“G” harfi bilan boshlanuvchi ismli barcha oʻquvchilarning
A dan Z gacha yoki Z dan A gacha joylashtirishni oʻz ichiga
ismlarini taqdim etadi, masalan, Gulbahor.
oladi. Shuningdek, bitta yoki bir nechta mezonlar asosida
Agar “?”dan almashtirma simvol sifatida foydalansangiz, bu saralashingiz mumkin. Bunga 20.27-rasmda koʻrsatilganidek
sizga oʻzingiz foydalanayotgan “?” belgili barcha yozuvlarni erishish mumkin.
taqdim etadi.
Shuningdek, 20.28-rasmda koʻrsatilganidek yaxlit mezon
Deylik, agar “?”dan olti marta foydalansangiz, oltita belgili yordamida maʼlumotlarni saralash uchun filtrlardan
barcha yozuvlarni topasiz, masalan, Jamila. foydalanishingiz mumkin.
268
20.27-rasm. Maʼlumotlarni alifbo tartibida saralash.
20.28-rasm. Filtrlar yordamida maʼlumotlarni saralash.

Natija 20.30-rasmda koʻrsatilgan.

Bu koʻrsatmalarni amalga oshirish uchun “Asset 20.02.xls”
maʼlumotlar ishchi varagʻidan foydalaning:
• Filtr ikonkasini tanlang.
• Familiya ustunida faqat “Saidov” maydonini belgilang.
Bu saralashning natijasi nimadan iborat?
• Bu usulda saralash imkoniga ega boʻlishning foydali
jihati haqida muhokama qiling.
Shuningdek, saralash ichida saralashni amalga oshirishingiz 20.30-rasm. Bir nechta mezondan foydalanish natijasi elektron
mumkin. Bu siz maʼlumotlaringizni saralash uchun bir nechta jadvalning yuqorisida koʻrsatilgan.
mezonlardan foydalanishingizni anglatadi. Masalan, agar
Saidov familiyali muayyan kishi qayerda yashashini bilmoqchi
Agar faqat erkaklarni filtrlasangiz, natija 20.31-rasmdagi kabi
boʻlsangiz va shuningdek, Saidov ayol kishi emas, erkak kishi
aks etadi.
ekanini bilsangiz, “Familiyalar” maydoningiz orqali barcha
“Saidov”larni filtrlashingiz, keyin esa “Familiyalar” maydonidagi
“Saidov” natijalaringizni “Jins” maydoningiz orqali barcha
“ayollar” boʻyicha filtrlashingiz kerak (20.29-rasmga qarang).
Katta miqdordagi maʼlumotlarni saralash uchun filtrlar
va bir nechta mezondan foydalanishning ijobiy va salbiy
tomonlarini muhokama qiling.
20.04 Maʼlumotlarni taqdim etish 269

Elektron jadvallar tizimini tuzib, sinovdan oʻtkazib va
maʼlumotlarga ehtiyojlaringizga koʻra ishlov berganingizdan
keyin maqsadli auditoriyani ishontirish yoki ularni hisobotga
kiritish uchun natijalaringizni taqdim etish mumkin.
Agar obyektlarni bir sahifada aks ettirishingiz kerak boʻlsa,
maʼlumotlaringiz, yorliqlar va formulalar koʻrinishi uchun ustun
kengligi, qator balandligi yoki kataklar oʻlchamini sozlashingiz
kerak.
20.29-rasm. Bir nechta mezonlar yordamida saralash.
20.31-rasm. Yuqoridagi “Saralash ichida saralash” metodi natijasi.

20.32-rasmdagi elektron jadval maʼlumotlari taqdimotiga qarang va uni 20.33-rasmdagi elektron jadval bilan taqqoslang.
Barcha farqlarni sanang.
20.32-rasm. Maʼlumotlarni taqdim etish uchun noaniq elektron jadval.
270
20.33-rasm. Maʼlumotlarni taqdim etish uchun risoladagidek elektron jadval.
Matnni yoyish va matnni yashirish

Matnni yoyish gorizontal yoʻnalishda joyni tejash maqsadida
bitta katakdagi barcha soʻzlaringizni vertikal boʻyicha bir
nechta qatorga joylash imkonini beradi.
20.34-rasmda koʻrsatilgan namunada A1 va Q1 kataklardagi
matn yoyilgan.
20.34-rasm. Ustunni toraytirish uchun matnni yoyish.

Gorizontal yoʻnalishda koʻp joy egallaydigan formulalarni aks Agar barcha ustunlarni koʻrsatishingiz kerak boʻlsa,
ettirishda ham matnni yoyish kerak. 20.36-rasmda koʻrsatilganidek ulardan ayrimlarini
“yashirish”ingiz mumkin.
Formulalarni aks ettirish uchun 20.35-rasmda koʻrsatilganidek
“Formulalar” oynasini, keyin “Formulalarni koʻrsatish” bandini
tanlashingiz kerak.
20.35-rasm. Formulalarni koʻrsatish.
271
20.36-rasm. Elektron jadvaldagi maʼlumotlarni qanday qilib yashirish mumkin.

Elektron jadvalingizni yaxshilash

Baʼzida maqsadli auditoriya ehtiyojlariga mos tarzda elektron
jadvalingiz taqdimotini yaxshilash maqsadga muvofiqdek
tuyulishi mumkin.
20.37- va 20.38-rasmlardagi ikkita elektron jadvalni taqqoslang va taqdimot yaxshilangan barcha holatlarni ajratib
koʻrsating.
272
20.37-rasm. Matni yaxshilanmagan elektron jadval.
20.38-rasm. Matn rangi va katak rangini formatlash.

20.39-rasm. Sahifa holatini “Print Preview” - “Chop etishdan oldingi koʻrish” rejimiga oʻzgartirish.
Agar bu sahifani shu koʻrinishda chop etishga urinsangiz, Bu maket va maʼlumotlaringizni taqdim etmoqchi boʻlgan
20.39-rasmdagi dastlabki koʻrish aynan shunday koʻrinishga sahifadagi maʼlumotlar taqdimotini yaxshiroq nazorat qilish
ega boʻladi. imkonini beradi. Agar sahifa holatini “Yotiq” qilib oʻzgartirsangiz
va uni bitta sahifaga joylasangiz, u 20.41-rasmdagi kabi
koʻrinishga ega boʻlishi kerak. 273
KALIT SOʻZLAR
Sahifalar: bular elektron jadval varaqlari bilan bir xil.
Ular “Tik” holatda ikki sahifaga ajraladi. Uni yanada aniqroq va

faqat bitta sahifa koʻrinadigan qilish uchun “Sahifalarni sozlash”
funksiyasini oʻzgartirish maʼqul boʻlishi mumkin. Buning uchun
20.40-rasmda koʻrsatilganidek “Sahifalarni sozlash” oynasidan
20.41-rasm. Aniqroq sahifa.
20.42-rasmda koʻrsatilganidek “Chop qilishni dastlabki koʻrish”
menyusining “Sahifani sozlash” boʻlimidagi “Varaq” oynasi
orqali “Toʻrli chiziqlar” va “Qatorlar va ustunlar sarlavhalari”
funksiyalarini yoqishingiz mumkin.
20.40-rasm. Sahifangizni aniqroq koʻrinadigan qilish uchun 20.42-rasm. Toʻrli chiziqlardan foydalanish.
“Sahifani sozlash” funksiyasidan foydalanish.
20.43-rasmda sahifangiz ayni paytda qanday koʻrinishi

koʻrsatilgan.
20.43-rasm. Toʻrli chiziqlardan foydalanishning natijalari.
Bu elektron jadvallar taqdimotini yanada yaxshilash uchun
274 “Baholar darajasi” nomli elektron jadvaldagi Maʼlumotlar
ishchi varagʻidan foydalaning.
Sonli maʼlumotlarni formatlash

20.44-rasmda koʻrsatilgan elektron jadvalga qarang.
20.44-rasm. Valyuta boʻyicha kataklarni formatlash.

F, G va H ustunlar valyutaga, I ustun foizga mansub. Har bir

katakda buni aks ettirish uchun ustunlarni belgilashingiz va
maʼlumotlar turi formatini 20.45-rasmda koʻrsatilganidek
oʻzgartirishingiz kerak.
20.46-rasm. Turli mamlakatlarning turli valyutalarini tanlash.
Valyutani Amerika dollari sifatida tanlash natijasini

20.45-rasm. Valyutani formatlash vositasidan foydalanish.
20.47-rasmda koʻrish mumkin.
Turli mamlakatlarning turli valyutalari tanlovini taklif qiluvchi Hisobot yoki boshqa biror joyda taqdimot qilish uchun foizli
oynaning ochilishi “Valyutalar” tanlovining natijasi hisoblanadi ustun yetarli emas. Taqdimotni yaxshilash maqsadida, unda %
(20.46-rasmga qarang). belgisi borligiga va agar kerak boʻlmasa, juda koʻp oʻnli kasrlar
yoʻqligiga ishonch hosil qilishingiz lozim.
275
20.47-rasm. “$”da belgilangan valyuta.

Har bir kishi toʻlashi lozim boʻlgan foiz miqdorini aniqlash Shartli formatlashdan foydalanish
uchun toʻlangan summani umumiy narxga boʻladigan
formuladan foydalanishingiz, keyin javobingizni foizlarda aks Rangli kodlash yordamida qaysi kishilar eng koʻp va eng kam
ettirish uchun 20.48-rasmda koʻrsatilganidek % formatlash toʻlov qilishini bilmoqchi boʻlsangiz, maʼlumotlaringizga
vositasidan foydalanishingiz kerak. nisbatan shartli formatlashni qoʻllashingiz mumkin. Qizil rang
eng yuqori foiz qarz boʻlgan kishilarni va yashil rang eng kam
Baʼzida maʼlumotlaringizdan keyin bir nechta vergul aks foiz qarz boʻlgan kishilarni aks ettiruvchi svetofor tizimlariga
etishiga toʻgʻri kelishi mumkin. Buni “Oʻnli kasrni oshirish” oʻxshash uch rangli sxemadan foydalanishingiz mumkin. Sariq
oynasi orqali amalga oshirish mumkin (20.49-rasmga qarang). ranglar ularning oʻrtasidagi kishilarni aks ettiradi (20.50-rasm).
276
20.48-rasm. Foiz belgisidan foydalanish.
20.49-rasm. “Oʻnlik kasrlar” vositasidan foydalanish.

Elektron jadvalda muayyan qiymatli katakni har bir katak

uchun alohida rang bilan ajratib koʻrsatishda shartli
formatlashdan foydalanishingiz mumkin. “Svetofor” Yuqorida keltirilgan vaziyatdagi kabi shartli formatlashdan
ranglaridan foydalansangiz, bu samarali boʻlishi mumkin. foydalanishning oqibatlarini muhokama qiling.
Bunda qizil rang qandaydir ogohlantirish yoki xavfni, yashil
rang esa qizil rangning aksini anglatadi, olovrang yoki sariq
rang esa qizil va yashil rangdagi qiymatlar oraligʻidagi taxminiy
nuqtani ifodalaydi.
Masalan, koʻpincha shartli formatlash o‘qituvchilar tomonidan
oʻquvchilar oʻzi uchun belgilangan maqsaddan qanchalik Siz onlayn rivojlantiruvchi oʻyinlar ishlab chiqaruvchi
uzoqdaligini aks ettirish uchun ularning bahosiga nisbatan kompaniyada ishlaysiz va bu kompaniya uchun
qo‘llaniladi. Agar oʻquvchining bahosi qizil rangga boʻyalgan ayrim devonxona topshiriqlarini bajarmoqchisiz.
boʻlsa, bu oʻquvchi belgilangan maqsadga erishmaganini, (Mamlakatingizdagi mahalliy valyutaga muvofiq valyuta
agar u yashil rangda boʻlsa, u holda oʻquvchi belgilangan boʻyicha formatlashni qoʻllang). CD-diskdagi “Asset 20.04.
maqsadiga erishganini, agar olovrang yoki sariq boʻlsa, Docx” faylidan foydalanib, topshiriqlarni bajaring.
bu oʻquvchi belgilangan maqsadga endigina erishganini
anglatadi.
277
20.50-rasm. Shartli formatlashdan foydalanish.
Xulosa
● Elektron jadval modellari hayotiy masalalarni yechish uchun formula va funksiyalardan foydalanishi mumkin.
● Maʼlumotlar modellari ishonchli boʻlishi uchun odatiy, g‘ayrioddiy va ekstremal maʼlumotlar yordamida sinovdan oʻtkazilishi
mumkin.
● Elektron jadvallarni “What if?” tahlillari orqali sinovdan oʻtkazish qoʻl keladi.
● Elektron jadval modellaridagi maʼlumotlarni bir yoki bir nechta mezonlar asosida qidirish mumkin.
● Almashtirma simvollardan foydalanish qidiruvni sezilarli darajada soddalashtirishga yordam beradi.
● Maʼlumotlarni, shuningdek, oʻsib borish yoki kamayib borish tartibida saralash mumkin.
● Elektron jadval modellarida maʼlumotlar bilan ishlash natijalari toʻliq va tushunarli koʻrinishi uchun sahifa holati, shartli formatlash
va rang yordamida turli formatlarda taqdim qilinishi mumkin.
21-bob:
278
Veb-sayt yaratish
Taʼlim maqsadlari
■ veb-dasturlashning uch qatlamini farqlash va tasvirlash;
■ kontent kiritish va veb-sahifaning tuzilishini yaratish uchun kontent qatlamining vazifasini tushunish;
■ veb-sahifadagi elementlarni koʻrsatish va formatlash uchun taqdimot qatlamining vazifasini tushunish;
■ veb-sahifadagi elementlarga skript tilini qoʻshish uchun funksional qatlamning vazifasini tushunish;
■ auditoriya talabiga mos dasturiy vositalardan foydalanib veb-sahifaning kontent qatlamini yaratish;
■ dasturiy vositalardan foydalanib kontentni veb-sahifaga tegishli tarzda joylashtirish;
■ dasturiy vositalardan foydalanib veb-sahifa ichida va veb-sahifalar orasida navigatsiya yaratish;
■ dasturiy vositalardan foydalanib veb-sahifaning taqdimot qatlamini yaratish;
■ veb-saytni ommaga chiqarish (internet tarmog‘iga qoʻyish);
■ veb-saytni sinovdan oʻtkazish.
21-bob: Veb-sayt yaratish
21-bob haqida umumiy maʼlumot (CMS) yoki veb-sayt yaratish dasturlari paketidan foydalanishga
nisbatan yuqoriroq darajadagi kompyuter bilimlariga ega
Veb-saytlarni bir nechta usuldan foydalanib yaratish mumkin. boʻlish talab etiladi.
Veb-saytingizni yaratish uchun qanday usulni tanlashingiz
Bu bobda siz veb-sahifalar yaratish usullari bilan tanishasiz.
kompyuter texnologiyalari sohasidagi oʻz bilimlaringiz,
Veb-dasturlash uning uchta qatlami bilan tanishishni talab
yaratayotgan veb-saytingizning statik yoki dinamik boʻlishi
qiladi: kontent, uslub va funksional qatlam.
va uning koʻlamiga bogʻliq. Agar veb-saytingiz interaktiv yoki
multimedia veb-obyektlarini oʻz ichiga olmaydigan statik veb-
sayt boʻlsa, ayniqsa, HTML tilidan foydalanish boʻyicha yetarli KALIT SOʻZLAR
bilimga ega boʻlsangiz, uni HTML tilidan foydalanib, barcha
Brauzer: sizga internetga kirish imkonini beradigan dastur.
kompyuterlarda mavjud boʻlgan matn muharriri yordamida
Veb-saytlarga ikki xil usulda kirishingiz mumkin: ularning URL
yaratishga urinib koʻrishingiz mumkin. Shuningdek, siz onlayn
manzili (masalan, http://www.weather.com) yoki raqamlar
kontent boshqaruvi tizimi (CMS) yoki aksar veb-sayt yaratish ketma-ketligidan iborat IP manzili (masalan,162.209.40.58)
dasturlari paketidan foydalanishingiz ham mumkin. Buni orqali. Bunday raqamlarni eslab qolish URL manzillarga
kompyuteringizga yuklab olish va oʻrnatish zarur. Lekin onlayn nisbatan qiyinroq boʻlishi mumkin. Brauzer siz kiritgan URL
kontent boshqaruvi tizimi (CMS) asosidagi veb-sayt bulutli manzilning domen nomiga tegishli IP manzilni DNS (domen
xizmat asosida ishlashi sababli undan foydalanish uchun nomlari tizimi) serverlardan oladi va sizni ushbu URL manzil
komyuteringizga hech narsani oʻrnatish shart emas. bilan bogʻlaydi.
URL: Unikal resurs koʻrsatkichi (Uniform Resource Locator) –
Veb-saytlarni yaratish dasturi sizga desktop formatida veb-sayt
veb-sayt nomining yana bir atamasidir.
yaratish imkonini beradi. Bunday dastur siz yaratgan dizayn
Sintaksis: har bir til undagi soʻzlarning birlashgan holda
asosida veb-sahifalar maketi uchun kerakli HTML kodlarni
iboralar, jumlalar va gaplar hosil qilishini boshqaradigan
avtomatik ravishda yaratadi. Odatda siz tegishli HTML koddan qoidalar toʻplamiga ega. Xuddi shu kabi kompyuter dasturlash
foydalanib veb-sahifa dizaynini oʻzgartirish uchun grafik dizayn tillarida ham sintaksis biror tilda toʻgʻri tuzilgan hujjat
va HTML kod orasida almashishingiz mumkin. Bundan tashqari, yoki parcha deb hisoblanadigan belgilar kombinatsiyasini
veb-sahifalar animatsiyali elementlar, drag and drop funksiyalari anglatadi.
279
va bosiladigan obyektlar kabi turli interfaol elementlarga ega
boʻladi. Bunday elementlarni yaratish uchun JavaScript kabi
kompyuter dasturlash tillarida skriptlar yozish kerak.
21.01 Veb-dasturlashning uch
qatlamini nimalar tashkil qiladi?
KALIT SOʻZLAR
Veb-dasturlash uchta alohida qatlamni oʻz ichiga oladi:
WWW yoki World Wide Web (Butunjahon oʻrgimchak
toʻri): internet orqali ishlaydigan axborot tizimi. U Kontent qatlami
foydalanuvchi bir hujjatdan ikkinchisiga oʻtish orqali maʼlumot Kontent yoki tuzilish qatlami odamlar veb-sahifaga tashrif
qidira olishi uchun havolalar yordamida hujjatlarni boshqa buyurganida koʻradigan axborotdir. Kontent matn yoki
hujjatlarga ulash imkonini beradi. rasmlardan tashkil topishi mumkin va veb-saytingiz boʻylab
Skript: kompyuter bajarishi uchun yozilgan koʻrsatmalar navigatsiya qilish uchun zarur havolalarni oʻz ichiga oladi.
jamlanmasi. Kontent qatlamining vazifasi veb-sahifaga kontentni qoʻshish
Skript tili: JavaScript kabi dasturlash tili, skript yaratish va uning tuzilishini yaratishdir.
uchun ishlatiladi.
Taqdimot qatlami
Bu qatlam veb-sahifalarning uslubi, maketi va formati hamda
Kontent boshqaruvi tizimi (CMS) – odatda onlayn veb-sayt uning foydalanuvchilarga qanday koʻrsatilishini bildiradi.
yaratish sayti boʻlib, unda siz veb-obyektlarni sichqoncha
yordamida tortib tashlash orqali veb-sahifalar yaratish hamda Aksar hollarda bu veb-sahifalarning qanday koʻrinishini
turli murakkab veb-obyektlarni sahifalarga qoʻshishingiz belgilaydigan HTML teglardagi CSS uslublardir. Taqdimot
mumkin. Bunda sizdan veb-sahifalarni yaratishda ishlatiladigan qatlamining vazifasi veb-sahifadagi elementlarni formatlash va
HTML tilini bilish yoki dasturlash kodini tushunish talab koʻrsatishdir.
etilmaydi. Veb-sayt yaratishning yana bir usuli – HTML koddan
va boshqa zaruriy dasturlash tilidan foydalanishdir. Bu usul
Funksional qatlam
sizga turli dizayn va funksional elementlarni yaratish va ularni Skript qatlami deb ham ataladigan ushbu qatlam veb-
veb-saytingizga joylashtirishda katta erkinlik beradi. Lekin elementlarning foydalanuvchilar bilan oʻzaro muloqoti/
veb-sayt yaratish uchun sizdan kontent boshqaruvi tizimi harakatini bildiradi. Funksional qatlam veb-sahifadagi
elementlarga skript tilini qoʻshadi.
Veb-sahifalarni yaratishda turli usullardan foydalanishning

afzalliklarini tasvirlang va veb-dasturlashdagi uch
qatlamning bir-biriga qanday mos kelishini tushuntiring.
21.02 Veb-sahifa yaratish

Veb-sahifa yaratishning turli usullari
Xulosa qilib aytganda, veb-sahifa yaratishning uchta asosiy usuli
mavjud.
Kontent boshqaruvi tizimidan (CMS) foydalanish

Veb-sayt yaratish uchun kontent boshqaruvi tizimidan
21.01-rasm. Veb-dasturlashning uch qatlami. (CMS-Content management system) foydalanganingizda u
ushbu jarayondagi hamma narsani, masalan, dizayn, maket,
navigatsiya va hokazolarni boshqaradi. Bunda uslublar,
21.01-SAVOL maket va navigatsiyani veb-saytingizdagi har bir sahifa uchun
alohida takrorlash shart emas. Siz dastlab uslub, maket va
Quyidagi terminlar juftliklarini toping va ular orasidagi
navigatsiyani tanlaysiz va ular veb-saytingizning barcha
aloqani tushuntiring:
veb-sahifalarida kontent boshqaruvi tizimi (CMS) tomonidan
JavaScript Kontent qatlami Taqdimot qatlami boshqariladi. Shundan keyin sizdan faqat veb-sahifangizni
HTML CSS Funksional qatlam oʻzingiz xohlagan kontent bilan toʻldirish talab etiladi.
280
HTML tilidan foydalanish

KALIT SOʻZLAR Siz veb-saytingizdagi har bir sahifaning kodini yozish uchun
HTML teglardan qanday foydalanishni bilishingiz kerak. Bunda
CSS: Cascade Style Sheets, 21.03-boʻlimdagi misollarda uslubni tanlash, veb-sahifangizga joylashtirishni xohlagan
tushuntirilganidek kaskadli uslub jadvallari (CSS) sizga
har bir elementning maketini belgilash uchun jadvallardan
veb-sahifalaringizning maketi va koʻrinishini osonlik bilan va
foydalanish va agar veb-sahifalar soni koʻp boʻlsa, navigatsiya
jadvallardan foydalanmasdan boshqarish imkonini beradi.
CSS HTML formatida yozilgan hujjatning koʻrinishi va formatini uchun HTML koddan ham foydalanishingiz kerak.
ham yaratadi. Boshqacha soʻz bilan aytganda, CSS – bu
veb-sahifalarga shriftlar, ranglar yoki intervallar kabi uslublar Dasturiy taʼminotlardan foydalanish
qoʻshishning oddiy usuli. Office jamlanmasidagi ayrim dasturlardan veb-sahifa
HTML (Hyper Text Markup Language): gipermatnlarni yaratish uchun foydalanish ham mumkin. Ular allaqachon
belgilash tili siz veb-sahifalarni yaratish uchun foydalanadigan kompyuteringizga oʻrnatilgan va faylni HTML fayl formatida
koddir. U sizga veb-sahifalaringizning dizayni va maketini
saqlash uni tegishli tarzda veb-sahifaga aylantiradi.
teglar yordamida boshqarish imkonini beradi. Bu tayyor veb-
sahifalar va andozalarga ega boshqa usullardan foydalanishga Bu bobda tegishli mavzularni muhokama qilish davomida ushbu
nisbatan qulayroqdir. uch usulga doir tushuntirishlar berilgan.
Bu jihatlar ushbu sohada chuqurroq bilimga ega boʻlgan veb-

sayt yaratuvchilar uchundir. 21.03-boʻlimda qanday qilib uslub
a Tanishib chiqish uchun biror kontent boshqaruvi tizimi jadvallarini (CSS) hujjatning bosh qismiga biriktirish bilan
(CMS) va veb-sahifa yaratish dasturini toping. tanishasiz.
b 21.01- va 21.02-jadvallarni toʻldirish orqali veb- Hujjatning tana qismida veb-sahifangizda koʻrinadigan barcha
sahifalarni yaratishda foydalaniladigan ushbu uch usul maʼlumotlar, jumladan, jadval, matn, rasmlar va multimedia
orasidagi oʻxshashliklar va farqlar roʻyxatini tuzing. elementlari joylashadi. Quyida bunday elementlarni qanday
joylashni oʻrganasiz.
Oʻxshashliklar CMS HTML Dastur
uslub Nega veb-sahifadagi elementlarning tuzilishini

Maket belgilashda jadvallardan foydalaniladi
Jadvallar sahifa maketini yaxshiroq boshqarish va koʻrinishi
Navigatsiya
jihatidan qiziqarli boʻlgan maketlarni yaratish imkonini beradi.
Multimedia Katak shaklidagi maketdan (odatda koʻrinmaydi) yasalgan
qoʻshish sahifalarda maketni boshqarish uchun jadvallardan foydalaniladi.
Siz yon panellar, navigatsiya panellari yoki ramkali rasmlar
Boshqa elementlar
sarlavhalari bilan birga bir-biridan ajrab turishi uchun sahifani
boʻlimlarga boʻlishda ham jadvallardan foydalanishingiz mumkin.
21.01-jadval. Veb-sahifa yaratish usullari orasidagi
oʻxshashliklar. Jadvallar veb-sahifangizdagi maʼlumotlarni muayyan shaklda
tashkillashtirish va barcha boʻlimlarni oʻz joyida saqlashga yordam
beradi. Jadvalning har bir katagini alohida formatlash, undagi
Farqlar CMS HTML Dastur
maʼlumotlarni chapga, markazga yoki oʻngga tekislash mumkin.
uslub Jadvallarda ustunlarning sarlavhalari joylashtiriladigan sarlavha
maʼlumoti kataklari ham mavjud. 281
Maket
Jadvalning sarlavha qismi odatda eng yuqori qatorda boʻlib, unda
Navigatsiya muayyan ustundagi kontentni tasvirlaydigan axborot joylashadi.
Multimedia
qoʻshish Jadval joylash va uning atributlarini belgilash
Jadvallar veb-sahifaning tana qismiga joylashtiriladi.
Boshqa elementlar
Matnning har bir qismi jadvalda toʻgʻri joylashishi uchun HTML
21.02-jadval. Veb-sahifa yaratish usullari orasidagi farqlar. kodda ochish va yopish teglaridan foydalanishingiz kerak.
Masalan, quyidagi HTML koddan foydalanilsa, 21.02-rasmda
Agar veb-sahifangizni yaratish uchun HTML tilidan koʻrsatilgan natija hosil boʻladi:
foydalanishga qaror qilsangiz, unda “< >” belgilari orasiga
<table>
olingan teglarni ishlatish va har bir tegda toʻgʻri sintaksisdan
<tr>
foydalanishingiz kerak. HTML formatidagi barcha yangi
<th>Team A</th>
hujjatlar quyidagi teglar bilan boshlanadi:
<th>Team B</th>
<!DOCTYPE html> <th>TOTAL POINTS</th>
<html> </tr>
<tr>
Veb-sahifaning bosh va tana qismlari <td>40 points</td>
HTML hujjat ikki qismdan iborat boʻladi: bosh (head) va <td>38 points</td>
tana (body) qismlari. “Bosh” qism kontenti veb-sahifangizda <td>78 points</td>
koʻrsatilmaydi. HTML hujjatingizning “tana” qismida veb- </tr>
sahifangizda koʻrsatiladigan maʼlumotlar joylashadi. <tr>
Bosh qismda sahifaning sarlavhasini koʻrishingiz mumkin, <td>67 points</td>
masalan, <title> Mening veb-sahifam </title>. <td>54 points</td>
U brauzerda sahifaning oʻzida emas, varaq sahifasi sifatida <td>121 points</td>
koʻrinadi. Hujjatning ushbu qismida meta-teglar, JavaScript va </tr>
CSS kod ham boʻlishi mumkin. </table>
21.02-rasm. HTML jadval.
Bu HTML kodning har bir qismi quyidagi vazifani bajaradi:

• <table>: Har bir jadval <table> tegi bilan boshlanishi
kerak.
• <tr>, </tr> teglari jadval qatorlarini belgilaydigan teglardir
• <th>, </th> > teglari jadval sarlavhalarini belgilaydi. 21.03-rasm. Yuqoridagi HTML koddan foydalanib yaratilgan
Barcha jadval sarlavhalari matnni avtomatik ravishda jadval.
markazga tekislash va qalinlashtirish uchun formatlanadi,
buning uchun qoʻshimcha teglarni qoʻshishingiz shart emas.
Yuqoridagi HTML kodga qaralsa:
• <td>, </td> > teglari jadval kataklaridagi maʼlumotlar
joylashadigan teglardir. • Tegning BORDER qismi jadval atributi boʻlib, raqam esa
• Jadval hoshiyalari koʻrsatilmagani sababli ular koʻrinmaydi. jadval atrofidagi ramka kengligining necha piksel boʻlishi
kerakligini koʻrsatadi.
21.02-amaliy topshiriq • COLSPAN=“...” atributi katakning nechta ustunni qamrab olishi
kerakligini koʻrsatadi. Bu atribut sarlavhalarda foydalanish
a Oʻzingiz xohlagan onlayn HTML qoʻllanmasida yuqorida
uchun juda qulay. Agar uning beshta ustunni qamrab olishini
ishlatilganiga oʻxshash HTML teglardan foydalanib
xohlasangiz, COLSPAN=“5” deb yozishingiz kerak.
toʻrtta ustun va beshta qatordan iborat jadval yarating.
b Birinchi qatorni “Moviy jamoa”, “Qizil jamoa”, “Sariq
282 jamoa” va “Jami” matnlari yozilgan sarlavha qatori qilib 21.03-amaliy topshiriq
belgilang
c Endi 1-ustunga quyidagi maʼlumotlarni kiriting: 32, 34, a Koʻrinmas ramkalarni qanday yaratish mumkin?
12, 36 b Jadvalingizga yana bitta ustun qoʻshing. Jadval
d Endi 2-ustunga quyidagi maʼlumotlarni kiriting: 16, 38, sarlavhasi butun jadval uzunligida boʻlishi uchun
10, 26 “COLSPAN” atributini qanday oʻzgartirishingiz kerak?
e Endi 3-ustunga quyidagi maʼlumotlarni kiriting: 46, 4,

18, 16 Quyidagi kod 21.04-rasmda koʻrsatilgan natijani hosil qiladi:
f Jami ballarni hisoblang va natijani oxirgi ustunga kiriting. <table border=“5” width=“50%” cellpadding=“4”
cellspacing=“3”>
Sahifaning tana qismiga jadvallarni joylashda <table> tegiga <tr>
atributlarni qoʻshishingiz mumkin. Atribut – biror HTML <th colspan=“2”>
element haqidagi qoʻshimcha axborotdir. TABLE TITLE
</th>
Siz jadval ichida kataklarni bittadan ortiq qator yoki ustunni qamrab
</tr>
olishi hamda jadval va katak oʻlchamlarini piksellar yoki % (foiz)
<tr>
qiymatlarida belgilash kabi atributlarni koʻrsatishingiz mumkin.
<th>Column A</th>
Agar quyidagi HTML koddan foydalangan boʻlsangiz, natija <th>Column B</th>
21.03-rasmda koʻrsatilganidek boʻladi. </tr>
<table border=“5”> <tr align=“center”>
<tr> <td>Data 1</td>
<th colspan=“2”>TABLE TITLE</th> <td>Data 2</td>
</tr> </tr>
<tr> <tr align=“center”>
<td>Column A</td> <td>Data 3</td>
<td>Column B</td>
</tr>
</table>
<td>Data 4</td> 21.03-boʻlimda jadvallar sahifa dizayniga mos kelishi uchun

</tr> qanday qilib ularga uslublarni qoʻshishni bilib olishingiz
<tr align=“center”> mumkin.
<td>Data 5</td>
<td>Data 6</td>
</tr>
Veb-sahifaga matn joylash va uslublarni
</table> tatbiq etish
Veb-sahifangizning tana qismiga matn joylaganingizda u toʻgʻri
koʻrsatilishi uchun uni teg bilan toʻgʻri belgilashingiz kerak.
Jadvallarni joylashda oʻrganganingizdek, siz matn atrofida ochuvchi
va yopuvchi teglardan foydalanishni unutmasligingiz kerak.
HTML tilida <h1>, <h2> and <h3> teglari sarlavhalardagi
matnlarning oʻlchamini bildiradi, bunda h1 eng katta va h6 eng
kichik oʻlchamni anglatadi.
<p> tegi yangi xatboshining boshlanishini va </p> uning
tugash joyini bildiradi.
Agar har bir xatboshi orasida boʻsh joy qoldirishni xohlasangiz,
21.04-rasm. Yuqoridagi HTML koddan foydalanib yaratilgan <br> tegidan foydalanishingiz kerak. Bu teg yakka teg sifatida
jadval. ishlatiladi va </br> yopuvchi tegini talab qilmaydi. Ushbu
teglar orasida boʻsh joydan boshqa hech narsa boʻlmasligi
Yuqoridagi HTML kodga qaralsa: sababli, faqat bitta tegdan foydalanish yetarlidir.
• WIDTH=“...%” atributi jadvalning ekraningizdagi uzunligini Agar matnni qalin yoki qiya shaklda formatlashni xohlasangiz,
(yoki ushbu atributni qayerda koʻrsatishingizga qarab, qalin matn uchun <b>, </b> teglari yoki qiya matn uchun <i>,
alohida kataklarning uzunligini) belgilaydi. Agar jadval </i> teglaridan foydalanishingiz mumkin. 283
ekraningizning yarmini egallashini xohlasangiz, buning
uchun jadval tegining boshlanishida WIDTH=“50%” <li> tegi roʻyxatni bildiradi. Siz HTML teglardan foydalanib
atributidan foydalanishingiz kerak. ikki xil roʻyxat yaratishingiz mumkin. Bular <ul>,
tartiblanmagan roʻyxatlar va <ol>. tartiblangan roʻyxatlardir.
• CELLPADDING jadvalingizdagi katakning cheti va Tartiblanmagan roʻyxatlarda har bir qator marker bilan,
uning kontenti orasida masofani bildiradi. Bu qiymatni tartiblangan roʻyxatlarda esa raqam yoki harflar bilan
raqam yordamida koʻrsatishingiz mumkin, masalan, belgilanadi. Har bir roʻyxat elementlari avval roʻyxat tegiga ega
CELLPADDING=“3”. boʻlishi, keyin siz istagandek <li>element1
• CELLSPACING jadvalingizdagi har bir katakning </li>,<li>element2</li>, va hokazo shaklda koʻrsatilishi
atrofidagi joy yoki ramkani bildiradi. Bu oʻlchamni ham kerak. Quyidagi misol boʻlishi mumkin:
raqam yordamida koʻrsatishingiz mumkin, masalan, <ol>
CELLSPACING=“4” qiymati har bir katak atrofida <li>red</li>
CELLSPACING=“2” qiymatiga nisbatan kattaroq joy <li>blue</li>
tashlanishini bildiradi. <li>green</li>
</ol>
21.04-amaliy topshiriq Siz shunday formatdan foydalanib HTML tilida tartiblanmagan
roʻyxat yaratishingiz mumkin.
Yuqoridagi HTML koddan foydalanib ushbu jadvalni
ekraningizning toʻrtdan uch qismiga joylashtiring. Jadvalga
C va D sarlavhali yana ikkita ustun qoʻshing hamda yana
ikkita qatorga “Maʼlumot 7” va “Maʼlumot 8” matnlarini
kiriting. Kataklarni qisqaroq qiling va har bir katak atrofidagi
joyni kamaytiring. Jadval sarlavhasining qoʻshimcha
ustunlarni ham qamrab olganiga ishonch hosil qiling.
Natijada u quyidagicha koʻrinishi kerak:

<img src=“https://media.istockphoto.com/photos/
Quyidagi HTML kod bilan tanishing va keyingi ikkita pet-cat-sign-picture-id464523952”>
savolga javob bering.
Qoʻshtirnoqlar ichida siz internet orqali olish va foydalanishni
<!DOCTYPE html> xohlagan rasmning URL manzili yoziladi. Agar serverdagi xatolik
<html> yoki boshqa biror sabab tufayli rasm koʻrsatilmasa yoki koʻrish
<head><title>Mo‘s Music Page</title> qobiliyatiga ega boʻlmagan va ekrandan oʻqish vositasidan
</head>
foydalanadiganlarga rasm haqida maʼlumot berish uchun rasm
<body>
tegiga yana bir atribut va muqobil matnni quyidagicha qoʻshish
<h2>Types of Music</h2>
ham foydali boʻladi:
<p>There are many different types of
music that are enjoyed by people all <img src=“https://media.istockphoto.com/photos/
over the world. Some types of music pet-cat-sign-picture-id464523952” alt=“Ginger
are very old and can be traced back cat”>
to centuries ago, such as<i>classical</
i> music. On the other hand, <i>rap</ Balandlik va kenglik atributlari yordamida rasmning oʻlchamini
i> music is a very modern type of oʻzgartirishingiz mumkin.
music dating back to the last 40 <img src=“https://media.istockphoto.com/photos/
years.</p> pet-cat-sign-picture-id464523952” alt=“Ginger
<br>
cat” width=“90%”>
<p>Some of the more <i>traditional</
i> types of music, dating back even
further, use no musical instruments, 21.06-amaliy topshiriq
yet can be very pleasant to listen
to. Yet other types of music use Oʻzingiz tanlagan matn muharriri va HTML teglardan
284
very primitive styled instruments and foydalanib, orzungizdagi taʼtilning qanday boʻlishi haqida
are very important in a <i>cultural veb-sahifa yarating. Unga mos sarlavhalar, matn kiritilgan
sense.</i></p> xatboshilar va rasmlarni qoʻshing.
</body>
</html>
Agar veb-sahifangizga animatsiyali rasm qoʻshishni xohlasangiz,
1 Yuqoridagi HTML kodga qarang va ushbu veb-
oddiy rasmlar oʻrniga animatsiyali GIF ishlatishingiz mumkin.
sahifaning barcha koʻrinmas boʻlimlarini belgilang.
Yuqorida koʻrsatilganidek src atributidan foydalaning va rasmga
2 Bu veb-sahifaning tuzilishini koʻrsatish uchun veb- muqobil matn qoʻshishni unutmang:
sahifadagi har bir boʻlim atrofida chiziq chizing.
Quyidagi qismlarni aniq belgilang: bosh, tana, xatboshi, <img src=“https://media.giphy.com/media/
sarlavhalar va sahifa sarlavhasi. onsxwAbM8xUNa/giphy.gif” alt=“happy dog”
width=“500” height=“280”>
Veb-sahifaga audio fayllar, rasmlar joylash va Yuqoridagi HTML kodda quyidagilarga eʼtibor berish zarur:
rasmlarni surish • Rasm tegining <img src=“...”> qismi qoʻshtirnoq ichida
Agar veb-sahifaga HTML teglar yordamida rasm joylashni URL manzilni koʻrsatish orqali rasmning qayerdan olinishini
xohlasangiz, <img> tegidan foydalanishingiz kerak. tushuntiradi.
Lekin bu tegning oʻzi hech qanday rasmni koʻrsatmaydi.
• Rasm tegining width=“500” height=“280” qismi ushbu
Chunki siz qaysi rasmni koʻrsatishni brauzerga aytishingiz
rasmning veb-sahifangizdagi oʻlchamini belgilaydi.
kerak. Brauzer rasmni topa olishi uchun siz rasmning
URL manzilini koʻrsatishingiz zarur. Bunda siz faqat
kompyuteringizdagi rasmlardan foydalanishingiz shart Tomonlar nisbati
emas. Biror rasmning oʻlchamini oʻzgartirganingizda, rasmda
Siz rasm tegiga src manba atributini qoʻshish orqali rasmning tomonlar nisbati saqlanishi uchun uning balandligi va kengligini
URL manzilini koʻrsatasiz. Buning uchun = belgisini qoʻshing va bir xil oʻlchamda orttirish yoki kamaytirishda eʼtiborli boʻling.
qoʻshtirnoq orasida atribut qiymatlarini koʻrsating. Bu uning torroq yoki kengroq boʻlish orqali qiyshaymasligini
bildiradi. Masalan, kuchuk rasmining oʻlchamini tomonlar boʻlsa). U boshqa veb-sahifaga yoki joriy veb-sahifadan boshqa
nisbatini saqlagan holda uch marta kattalashtirish mumkin biror joyga saqlangan faylga bogʻlangan boʻlishi ham mumkin.
(lekin bunda rasm xira koʻrinadi). Oʻlcham atributlari
Ankor – sahifa HTML kodining ichidagi teg boʻlib, siz unga
quyidagilardir: width=“1500” va height=“840”. Haqiqatda,
havola yaratishingiz mumkin. Agar foydalanuvchining
avvalgi 500:280 tomonlar nisbati yuqoridagi yangi 1500:840
sahifadagi butun matnni oʻqib chiqmasdan turib undagi biror
tomonlar nisbati bilan bir xil. Agar faqat balandlik yoki kenglikni
grafik yoki havolani koʻrish yoxud sahifaning kerakli qismini
koʻrsatsangiz, tomonlar nisbati toʻgʻri saqlanishi uchun ulardan
ochish imkoniyatiga ega boʻlishini xohlasangiz, odatda
birining qiymati avtomatik ravishda oʻzgaradi.
ankorlardan foydalanasiz. Agar obyekt atributga ega boʻlsa,
sahifada yangi ankor yaratishingiz shart emas. Chunki siz
21.02-SAVOL bukmarkni bevosita ushbu obyektga bogʻlashingiz mumkin.
a Avvalgi <img> teg bilan solishtirganingizda, GIF rasm

KALIT SOʻZLAR
uchun yozilgan HTML kodga nima qoʻshilgan?
b Rasm tegiga “muqobil matn” qoʻshishdan maqsad Havola (ba’zida giperhavola, gipermurojaat, giperssilka):
nima? boshqa element yoki veb-sahifaga havola qilib belgilangan
matn, rasm yoki rasmning bir qismidir. Matnli havolalar
c Rasmni 300 pikselga kengaytirish uchun HTML kodni odatda rangli va tagiga chizilgan boʻlib, ustiga sichqoncha
undagi oʻlcham atributlarining qiymatini oʻzgartirish koʻrsatkichini olib borganingizda koʻrsatkich koʻpincha kichik
orqali qaytadan yozing. Rasmda tomonlar nisbatining qoʻl belgisiga aylanadi.
saqlanishiga ishonch hosil qiling. Yozgan kodingizda
Ankor (anchor): veb-sahifaning muayyan joyini ochishga
sahifaga ikkinchi rasmni qoʻshing va uning oʻlchamini
xizmat qiladigan havola turidir.
yuqoridagi rasmga nisbatan kichikroq qilib belgilang.
Bukmark (bookmark): ankor yaratishga oʻxshash usulda
yaratiladi va ishlatiladi, nomlangan ankor.
Veb-sahifaga audio fayllarni qoʻshganingizda fayl bilan birga
ijro, pauza va tovush balandligi tugmalari kabi boshqaruv
elementlarini ham qoʻshish foydalidir. Bu veb-sahifaga matn 21.07-amaliy topshiriq 285
yoki rasm qoʻshishdan farq qiladi va quyidagi teglardan
foydalanib amalga oshiriladi: Veb-sahifa ichida ankorlar yaratish
<audio controls> Agar veb-sahifada ayrim foydalanuvchilar uchun muhim
<source src=“Song1.mpeg-4” type=“audio/mpeg”> boʻlmagan boʻlimlar mavjud boʻlsa, ularga sahifaning
</audio> ushbu qismlarini tashlab ketish va veb-sahifadagi muayyan
joyni bevosita ochish imkoniyatini yaratish foydali boʻlishi
Havolalar (giperhavola/gipermuroojaat), mumkin. Buni ankorlar yordamida amalga oshiriladi.
bukmarklar va ankor Bunda ikki jihat eʼtiborga olinishi kerak. Birinchidan,
Havola (ba’zida giperhavola, gipermurojaat, giperssilka) sahifadagi kerakli joyni nomlashingiz, ikkinchidan, ushbu
– bosilganida boshqa sahifa, elektron pochta havolasi yoki joyga havola yaratishingiz kerak.
kompyuterdagi fayl ochiladigan tasvir, ikonka, matn yoki Siz “Bandlovlar” nomli boʻlimni bevosita ochasiz. Nomlangan
elementdir. Foydalanuvchi oʻzi ochishni xohlagan veb- <a> teglarini sarlavhaga yaqin joyga quyidagicha joylang:
sahifalarning URL manzillarini bilishi shart emas. Havolada <a name=“Bookings”></a>
ushbu manzillar koʻrsatilgan boʻladi va unga bosilganida <h2>Bookings></h2>
kerakli sahifa avtomatik ravishda ochiladi.
Endi sahifada bevosita ushbu <a> teglariga havola
Barcha havolalar manba (uning qayerdan borishi) va manzilga yaratishingiz mumkin.
(u ochadigan joy) ega boʻladi.
Veb-sahifaning ayrim qismlarini tashlab ketishni xohlagan
Havola manbalari matn muharririda yaratilgan hujjatlar yoki joyingizga HTML teglarni quyidagicha joylashtirishingiz kerak:
siz tayyorlayotgan taqdimotda boshlanishi va sizga xuddi shu <a href=“#Bookings”>How to book your
hujjat yoki internetdagi biror manzilni ochib berishi mumkin. tickets</a>
Shuningdek, ular internetdagi biror veb-hujjatda joylashgan
boʻlishi va sizni boshqa hujjatlarga yoʻnaltirishi mumkin. “Bandlovlar” veb-sahifadagi siz USHBU joylashuvdan
tashlab ketishni xohlagan muayyan joydir va siz
Bukmark – havola turidir. U joriy veb-sahifadagi biror joyga bosiladigan bukmarkda koʻradigan matn “Chiptalarni
tezkor havoladir (ayniqsa, siz koʻrishni xohlagan veb-sahifa qanday qilib bandlash mumkin” boʻladi.
ekranga bir vaqtda toʻliq sigʻmaydigan darajada juda uzun
Bukmark yaratish uchun obyektning ID atributidan Rasmlarga havolalar yaratish

foydalanish Siz href atributiga ega <a> teglardan foydalanish orqali matnda
Agar HTML tilining HTML5 kabi yangiroq versiyasidan havola yaratdingiz:
foydalanayotgan boʻlsangiz, sahifada qoʻshimcha ankor
<a href=“Bookings”>How to book your tickets</a>
yaratish oʻrniga elementni ID atributi yordamida nomlashingiz
mumkin. Masalan, agar bandlovlar boʻlimida sarlavha mavjud Bosiladigan matndan (ushbu holatda “Chiptalarni qanday qilib
boʻlsa: bandlash mumkin”) foydalalanish oʻrniga siz bosiladigan rasm
yaratishingiz mumkin. Buning uchun havola tegining ichiga
<h2>Bookings</h2>
matnning oʻrniga rasm (va muqobil matn) qoʻshishingiz kerak:
Bu sarlavhaga alohida nom berishingiz mumkin:
<a href= “Bookings”>
<h2 id=“Bookings”>Bookings</h2> <img src=“https://media.istockphoto.com/photos/
book-now-business-concept-for-reservation-
Keyin sarlavhaga havola yaratish uchun uning yaqinida <a>
booking-written-on-sticky-picture-id913207718”
teglarini yaratish oʻrniga xuddi oʻsha bukmark HTML kodidan
alt=“Book tickets now” height=“100”>
</a>
Lokal ravishda saqlangan veb-sahifalarga

Muayyan elektron pochta manziliga xat yuborish
havolalar yaratish
uchun havolalar yaratish
Eng oxirgi topshiriqdagi bilan bir xil ketma-ketlikdan
Odatda veb-saytlarda “Biz bilan aloqa” boʻlimi mavjud boʻladi.
foydalanishingiz mumkin. Buning uchun BOSHLANISH joyi
U yerda pochta manzili, telefon va faks raqamlaridan tashqari,
havolasi va MANZIL ankori zarur. Yagona farqi – BOSHLANISH
bosiladigan elektron pochta manzili ham boʻladi. Quyidagi
joyidagi bukmark veb-sahifa manziliga, shuningdek, ankor
misolda koʻrsatilganidek siz foydalanishni xohlagan elektron
nomiga ham ega boʻlishi kerak.
pochta manzili bilan birga odatiy havola HTML kodiga “mailto:”
Veb-sahifa “mahalliy” ekani sababli (chunki u siz havola atributi ham qoʻshilishi mumkin:
286 yaratayotgan veb-saytning bir qismi) manzilning “http...”
<a href=“mailto:office@bookings.com”>
qismini kiritishingiz shart emas va sahifa nomini koʻrsatishingiz
Email Us</a>
yetarli. Bu nisbiy fayl manzili deb ataladi.
Koʻrinib turadigan “Bizga xat yozing” havolasini bosganingizda,
BOSHLANISH joyida quyidagi kabi HTML koddan foydalaning:
elektron pochta dasturingiz “mailto:” atributidan keyin
<a href=“page23.html#Bookings”>How to yozilgan manzilga xat yozishingiz uchun tayyor holatda
book your tickets</a> ochiladi.
Veb-saytning 23-sahifasidagi “Bandlovlar” boʻlimi siz bevosita
ochadigan MANZIL joydir va siz bu yerda koʻradigan matn 21.08-amaliy topshiriq
“Chiptalarni qanday qilib bandlash mumkin” boʻladi.
Veb-sahifangizda foydalanuvchilar sizga xat yuborishi
Veb-saytingizning 23-sahifasidagi MANZIL joyida “Bandlovlar” uchun havola yaratadigan HTML kodni yozing. Bu havola
nomli ID atribut yarating yoki quyidagi HTML kodni joylang: ikonka sifatida koʻrinishi va foydalanuvchi bosishi kerak
<a name=“Bookings”></a> boʻlgan matn boʻlmasligi kerak.
Veb-saytingizning 23-sahifasida “Bandlovlar” nomli joyni

topasiz va unga birinchi HTML kodda havola boʻladi.
Veb-saytga URL yordamida havolalar yaratish

Agar bukmarkingiz joylashgan veb-saytdan mutlaqo boshqa
bir saytga havola yaratishni xohlasangiz, URL manzilni toʻliq
kiritishingiz zarur. Bu mutlaq fayl manzili deb ataladi. Masalan,
undan quyidagi maqsadlarda foydalanishingiz mumkin:
<a href=“https://en.wikipedia.org/wiki/Ticket_
(admission)”>Tickets you can
buy</a>
joriy oynada yangi oyna ochish orqali foydalanuvchilarni
boshqa saytga yoʻnaltirish.
p21.09-amaliy topshiriq Mutlaq va nisbiy fayl manzillari

Veb-saytingizni yaratishni boshlaganingizda barcha fayllaringiz
Muayyan manzilni ochish uchun havolalar yaratish saqlanadigan asosiy (tub) katalogni yaratishingiz kerak. Baʼzan
Havolalar turli usullarda ochilishi mumkin, jumladan: rasm, audio yoki video fayllar kabi turli maʼlumotlarni alohida
(ehtimol, asosiy papkaning ichidagi) papkalarda saqlashni
• joriy oynada;
xohlashingiz mumkin. Fayllar alohida papkalarda saqlanganida
• yangi oynada; brauzerlar topa olishi uchun faylning joylashuvi yoki manzilini
• nomlangan oynada. koʻrsatishingiz zarur. HTML ikki turdagi manzillarni qoʻllab-
a Agar allaqachon veb-sahifa yoki veb-sayt yaratgan quvvatlaydi: nisbiy va mutlaq fayl manzillari.
boʻlsangiz, misol sifatida berilgan HTML koddan
qoʻllanma sifatida foydalanib, veb-sahifa joylashgan Mutlaq fayl manzili
oynada ochiladigan havola yarating. Bu jarayon bitta Mutlaq fayl manzili faylning kompyuterdagi umumiy papkalar
veb-sahifadagi havolani ochish uchun ankor yaratish tuzilishidagi aniq joylashuvini koʻrsatadi. Masalan, internetdagi
bilan bir xil usulda ishlaydi. (saytingizdan tashqaridagi) URL manzilga havola yaratishni
b Endi misol sifatida berilgan HTML koddan qoʻllanma xohlasangiz, http protokolidan foydalaning, masalan http://
sifatida foydalanib, brauzeringizda yangi oynada wikipedia.com.
ochiladigan havola yarating:
<a href=“http://www.[choose any website Nisbiy fayl manzili
you wish and fill it in here] “target=” Nisbiy fayl manzili faylning siz ustida ishlayotgan faylga
_ blank ”>This goes to a new window in nisbatan joylashgan joyini koʻrsatadi. Agar fayl siz ustida
the browser</a> ishlayotgan fayl bilan bitta joyda joylashgan boʻlsa, unda
papka nomini koʻrsatish shart emas. Agar boshqa papkada
Havola veb-sahifada quyidagicha koʻrinishi kerak: Bu
joylashgan boʻlsa, koʻrsatilishi kerak.
brauzerda yangi oynada ochiladi.
c Agar sahifangizda havolalar koʻp boʻlsa va ularning Agar papkalar iyerarxiyasida bitta yuqori pogʻonaga chiqishni
287
har safar yangi oynada ochilishini xohlamasangiz, xohlasangiz, ikki nuqta (“..”) va slesh bilan boshlangan nisbiy
brauzeringizda nomlangan oynada ochiladigan fayl manzilini, keyin fayl nomini koʻrsatishingiz kerak. Masalan,
havolalarni yaratishingiz mumkin. Oynangizni “_blank” “../fayl nomi”.
deb nomlash oʻrniga, masalan, “yangi_ oyna” deb Agar papkalar iyerarxiyasida bitta quyi pogʻonaga tushishni
nomlasangiz, keyin foydalanuvchi bosgan havolalar
xohlasangiz, havolani quyi papka nomi bilan boshlab, keyin
har safar yangi oynada ochilish oʻrniga bitta oynada
slesh belgisini kiritishingiz kerak. Masalan, “quyi papka/fayl
ochiladi. Boshlash uchun quyidagi HTML koddan
nomi”.
foydalaning:
Agar bitta papkaning ichidagi boshqa papkani koʻrsatishni
Here is a link to <a href= “http://www.
yahoo.com”>Yahoo</a>. xohlasangiz (bular “yonma-yon papkalar” deb ataladi),
Here is a link to <a href=“http://www. papkalar iyerarxiyasida bitta yuqori pogʻonaga chiqishingiz (“..”
wikipedia.com “>Wikipedia</a>. yordamida), keyin esa yonma-yon joylashgan papka nomidan
Here is a link to <a href=“http://www. foydalanib papkalar iyerarxiyasida bitta quyi pogʻonaga
google.com “>Google</a>. tushishingiz kerak.
Avval kodni havolalar har safar yangi oynada Mahalliy veb-sahifalarga havolalar yaratishda nisbiy fayl
ochiladigan shaklda oʻzgartiring. manzillaridan foydalanishga oʻrganish afzaldir. Chunki, bunda
domen nomini oʻzgartirish kabi ishlar ancha osonlashadi
Endi kodni har bir havolani bir-birining ustidan bitta
va har bir havolani oʻzgartirib chiqish talab qilinmaydi. Bu
oynada ochiladigan shaklda oʻzgartiring.
veb-saytingiz hali oʻz kompyuteringizda ekanida serverga
d Yahoo saytining URL manzili uchun rasmli havola yuklashdan oldin uni tekshirish imkonini ham beradi. Agar
yarating va matnli havolaning yoniga joylashtiring. nisbiy fayl manzillaridan foydalansangiz, hatto saytning nomi
yoki manzilini oʻzgartirishni xohlaganingizda ham saytingizning
tuzilishi va undagi barcha havolalar oʻzgarishsiz qolishi
mumkin.
21.03 Uslub jadvallaridan

foydalanish
CSS nima?
CSS – kaskadli uslub jadvallari (Cascading Style Sheets)
maʼnosini bildiradi. Uslublar HTML elementlarning koʻrinishini
belgilaydi. Uslublar qator ichiga joylashtirilgan shaklda boʻlishi
mumkin. Bunda odatda uslublar siz ularni tatbiq etishni
xohlagan muayyan matn yoki HTML element bilan yonma-yon
joylashtiriladi. Uslub jadvallari esa, atigi bitta faylni tahrirlash
orqali veb-sahifa va veb-saytingizdagi barcha elementlarning
koʻrinishi va maketini oʻzgartirish imkonini beradi. Bunda
butun veb-saytdagi har bir sahifaning formatini alohida
oʻzgartirib chiqish shart emas. Siz uslub jadvalida yaratgan
kaskad (pogʻona) usulida butun veb-sayt, veb-sahifa yoki 21.05-rasm. Ichki uslublar uchun ishlatilgan HTML kod.
alohida elementga tatbiq etiladi.
Tashqi uslub jadvallari
Tashqi CSS butun veb-saytingizga tatbiq etiladigan stillar
Bir nechta uslub jadvalini biriktirish yozilgan butunlay alohida fayldir (.css fayl nomi kengaytmasi
iyerarxiyasi va qator ichiga yoziladigan bilan). Agar veb-saytingizning uslubini oʻzgartirishni
uslublardan foydalanish xohlasangiz, har bir veb-sahifani qaytadan yozib chiqishingiz
Agar bitta sahifada CSS uslub jadvallari va HTML yordamida shart emas. Buning uchun tashqi CSS fayldagi koʻrsatmalarni
formatlashdan foydalanayotgan boʻlsangiz, uslub iyerarxik oʻzgartirishingiz kifoya va yangi uslub veb-saytingiz boʻylab
shaklda tatbiq etiladi. Uslub jadvallarining hujjatga barcha sahifalarga kaskad shaklida tatbiq etiladi.
288 joylashtirilgani yoki tashqi fayllarga saqlanganidan qatʼi nazar, Tashqi uslub jadvallari HTML sahifaning <head> boʻlimida,
HTML yordamida formatlash ularda belgilangan formatlash <link> elementining ichida belgilanadi (21.06-rasmga qarang).
uslublaridan ustuvor boʻladi.
Qator ichiga joylashtiriladigan uslublar

Qator ichiga joylashtiriladigan uslublar veb-sahifaning tana
qismidagi bitta HTML elementga uslub atributidan foydalanib
alohida uslubni tatbiq etish uchun ishlatiladi, masalan:
<h1 style=“color:pink”>This is a Pink
Heading</h1>
Bu qator ichiga joylashtiriladigan uslub bitta sarlavhada matn
rangini oʻzgartiradi va veb-sahifaning boshqa qismlariga tatbiq
etilmaydi. (Unutmang, “color” atributining AQSH imlosidagi
variantidan foydalanishingiz kerak.)
21.06-rasm. Tashqi stillarning qanday tatbiq etilishi
Qator ichiga joylashtiriladigan uslublar veb-sahifaning bosh koʻrsatilgan HTML kod
qismidagi CSS koʻrsatmalaridan ustuvor hisoblanadi. Chunki
brauzeringiz har doim eng oxiri oʻqilgan uslubdan foydalanadi.
Ichki uslub jadvallari 21.06-rasmdagi HTML kodda 21.05-rasmdagiga nisbatan

21.05-rasmda ichki uslub jadvallarining qanday biriktirilishi nima oʻzgargan? Avvalgi veb-sahifa bilan solishtirganda,
koʻrsatilgan. Barcha CSS qoidalari HTML hujjatning bosh ushbu veb-sahifada qanday oʻzgarishlarni koʻrishni
qismida, <style>. . .</style> teglari orasiga joylashtirilishi kerak. kutasiz?
CSS HTML kod yaratish Selektorlarga <h1>, <p> yoki <table> teglari misol boʻla oladi.
CSS veb-dasturlashda taqdimot qatlamiga biriktirilgan. <h1> selektori uchun deklaratsiyalar color va text- align
hamda <p> selektori uchun deklaratsiyalar font-family
CSS qoidalar jamlanmasi selektor va deklaratsiya bloklaridan va font-size boʻlishi mumkin. Siz har bir deklaratsiyaning
tashkil topadi: qiymatini oʻzgartirishingiz hamda ushbu formatlash uslublarini
HTML hujjatingizning bosh qismida oʻzingiz deklaratsiya
qilgan selektorlarni koʻrsatish orqali HTML hujjatingizning
tana qismida veb-sahifalaringizning istalgan boʻlimiga tatbiq
etishingiz mumkin.
Siz foydalanishingiz mumkin boʻlgan selektorlarga quyidagilar
kiradi:
Selektor siz uslubni tatbiq etishni xohlagan HTML elementni • Elementlar turi, masalan, <p> tegidagi barcha narsalarni
tanlab, qizil rang berish va markazga tekislash uchun p
koʻrsatadi.
{text- align:center; color:red;} kodidan foydalaning
Deklaratsiya bloki nuqtali vergullar bilan ajratilgan bir yoki bir
• sahifadagi unikal element ID parametrlari, masalan,
nechta deklaratsiyalardan tashkil topadi.
id=“para1” atributiga ega elementni tanlash va
Har bir deklaratsiya ikki nuqta bilan ajratilgan parametr nomi formatlash uchun #para1 {text-align:center; color:red;
va qiymatni oʻz ichiga oladi. background:blue;} kodidan foydalaning
21.07-rasm. CSS HTML kod sizdan quyidagi kabi CSS • klass, siz birgalikda guruhlagan elementlar uchun,
qoidalarni yaratishni talab qiladi. masalan, class=“posh” atributiga ega klassni tanlash va
formatlash uchun .posh { text-align:center; color:red;
CSS qoida ikkita asosiy qismdan iborat boʻladi: selektor va background:blue; font-family:“Comic Sans MS”;}
figurali qavslar ichiga olingan deklaratsiyalar jamlanmasi. Har kodidan foydalaning.
bir deklaratsiya nuqtali vergullar bilan ajratiladi (21.07-rasmga 289
qarang). Har bir deklaratsiya ham ikki qismdan tashkil topadi: 21.03-SAVOL
parametr nomi (masalan, “color” yoki “font-size”) va uning
qiymati. Parametr nomi va uning qiymati quyidagi ichki uslub Yuqoridagi misollarning har birida har bir selektorga yangi
misolida koʻrsatilganidek ikki nuqta bilan ajratiladi: uslub deklaratsiyasi qoʻshilgan. Yangi deklaratsiyalarni
aniqlang hamda para1 elementi va posh klassining
<!DOCTYPE html> sahifada qanday koʻrinishini tushuntiring.
<html>
<head>
<style> KALIT SOʻZLAR
body {background-color: yellow;}
h1 {color: orange; text-align: center;} Selektorlar: CSS yordamida uslub jadvallarini yaratishda
p {font-family: “Times New Roman”; font- CSS qoidalari deklaratsiyalarni yaratishdan oldin sizdan
size: 20px;} uslublar tatbiq etiladigan selektorlarni (HTML elementlarni)
</style> koʻrsatishni talab qiladi. Deklaratsiyalar selektorlarga tatbiq
</head> etiladi.
<body> Deklaratsiyalar: CSS yordamida uslub jadvallari yaratishda
<h1>My First CSS Example</h1> CSS qoidalari sizdan oʻzingiz foydalanishni xohlagan har bir
selektor uchun deklaratsiyalardan foydalanib parametrlar va
<p>This is a paragraph.</p>
qiymatlarni belgilashni talab qiladi.
</body>
Klass: uslub tatbiq etilishi mumkin boʻlgan elementlar guruhi.
</html>
Bu har bir alohida elementning ID atributini tanlashdan koʻra
CSS qoida HTML hujjatning bosh qismida joylashadi va tezroq va qulayroq boʻlishi mumkin.
yuqoridagi misolda koʻrsatilganidek siz qaysi uslubni
tatbiq etishni xohlashingizni HTML hujjatning tana qismida
koʻrsatishingiz kerak.
Siz veb-sahifada belgilashingiz mumkin boʻlgan uslublar turlariga bular bilan cheklanmagan holda 21.03-jadvalda keltirilgan
uslublar kiradi:
Parametr Nimani belgilaydi Namuna

Fon rang Element fonining rangi background-color: yellow;
tasvir Elementning foni sifatida ishlatiladigan rasm background-image: url(“mypic. gif”)
Shrift stil qalin yoki qiya shrift uslublari font-style: bold;
shriftlar Courier yoki Times kabi shrift oilasi. font-family: Courier;
jamlanmasi yoki
shrift oilasi
21.03-jadval. Veb-sahifalar fon parametrlarining turlari.
21.04-SAVOL
Selektor: p
Agar muayyan selektorga tegishli deklaratsiya • Shriftni kompyuteringizdagi standart Serif shriftiga
qiymatlarini oʻzgartirsangiz, buning veb-saytga qanday sozlangan
taʼsir qilishini tushuntiring. Tushunganingizni koʻrsatish • Shrift oʻlchami – 14px
uchun misol keltiring.
• Shrift rangi – qizil
• Matn chapga tekislangan
Selektor: li
• Shriftni kompyuteringizdagi standart Serif shriftiga
CSS faylni (Practical Task 21.10.css) oching va har bir sozlangan
290
selektorning parametrlari va qiymatlarini quyidagicha • Shrift oʻlchami – 14px
oʻzgartiring:
Selektor: h1
• Shriftni kompyuteringizdagi standart Serif shriftiga
sozlangan • Matn markerlar bilan belgilangan
• Shrift oʻlchami – 18px Faylni STYLESHEET_1 nomli CSS uslub jadvali sifatida
saqlang
Oʻz veb-sahifangizga ushbu faylni havola sifatida import
• Matn markazga tekislangan qiling. 21.03-boʻlimdagi tushuntirishlarni bajaring (kichik
• Matn qalin qilib belgilangan sarlavha: “Tashqi uslub jadvallari”). Yangi uslubingizni
veb-sahifangizga saqlaganingizda veb-sahifani yangilang
Selektor: h2
va yangi uslub veb-sahifangiz boʻylab kaskad shaklida
• Shriftni kompyuteringizdagi standart Serif shriftiga tatbiq etilishi kerak. Bunda nisbiy fayl manzilidan
sozlangan foydalanilmoqda, chunki siz murojaat qilayotgan tashqi
• Shrift oʻlchami – 14px fayl siz ishlayotgan papkada emas. Faylingiz joylashgan
turli darajadagi iyerarxiya qoidasiga amal qiling.
• Shrift rangi – koʻk
• Matn qiya qilib belgilangan
Uslublarni jadvallarga biriktirish
Selektor: h3 HTML5 tilidan foydalanganingizda jadvallar uchun CSS
• Shriftni kompyuteringizdagi standart Serif shriftiga uslublarni ishlatishingiz kerak. Bunga quyidagilar kiradi:
sozlangan
• Fon rangi;
• Shrift oʻlchami – 10px
• Gorizontal tekislash;
• Shrift rangi – jigarrang
• Vertikal tekislash;
• Matn oʻngga tekislangan
• Matnning tagiga chizilgan • Masofa;
• Ichki masofa; HTML hujjatda jadval sarlavhalari odatda qalin boʻladi va

markazga tekislanadi. Sarlavhani chapga yoki oʻngga tekislash
• Ramkalar (birlashtirilgan, ramka qalinligi va koʻrinishi/
uchun “text-align” CSS parametridan foydalanishingiz
koʻrinmasligi).
mumkin. Bunga misol:
Aksar kodlar bir xil usulda ishlaydi. Kod yozish va oʻzingiz
th {
formatlashni xohlagan jadval usullariga tatbiq etishingiz kifoya.
text-align: right;
Masalan, jadval, sarlavha va maʼlumotlar (kataklar) bir piksel
}
qalinlikdagi qora ramkaga ega boʻlishi uchun yozing:
HTML hujjatda ramka masofasi kataklar va jadval orasida
table, th, td {
qancha joy boʻlishi kerakligini belgilaydi. CSS uslublarda esa,
border: 1px solid black;
“border-spacing” parametridan foydalanishingiz mumkin.
}
Bunga misol:
table {
1 Ustuni 2 Ustuni border-spacing: 10px;
}
1 Ma’lumot 2 Ma’lumot
3 Ma’lumot 4 Ma’lumot 21.11-amaliy topshiriq
1 Quyidagi HTML kodda quyidagilarni tasvirlaydigan
Ramkalarni koʻrinmaydigan qilish uchun esa quyidagilarni deklaratsiyalarni toping va ajratib koʻrsating:
yozing: • fon rangi;
table, th, td { • gorizontal tekislash;
border: 0; • vertikal tekislash;
} 291
• ichki masofa;
• masofa;
1 Ustuni 2 Ustuni • ramkalar;
2 Keyin har bir deklaratsiya sahifa tanasining qaysi
1 Ma’lumot 2 Ma’lumot qismini formatlashini toping va ajratib koʻrsating.
<html>
3 Ma’lumot 4 Ma’lumot <head>
<style>
Kataklarning ramkalarini birlashtirish va bir piksel qalinlikda table {
qilish uchun yozing: width:100%;
}
table { th, td {
border-collapse: collapse; padding: 5px;
} text-align: left;
table, td, th { }
border: 1px solid black; table#t01, th, td {
} border: 1px solid black;
border-collapse: collapse;
}
1 Ustuni 2 Ustuni table#t01 th {
background-color: black;
1 Ma’lumot 2 Ma’lumot }
color: white;
3 Ma’lumot 4 Ma’lumot
table#t01 tr { </tr>
background-color: #eee; <tr>
} <td>Lucy</td>
table#t02, th, td { <td>Chan</td>
border-collapse: separate; <td>32</td>
border-spacing: 15px; </tr>
} <tr>
table#t02 th { <td>Ali</td>
background-color: blue; <td>Masood</td>
color: yellow; <td>16</td>
} </tr>
table#t02 td { <tr>
height: 50px; <td>James</td>
vertical-align: bottom; <td>Green</td>
} <td>27</td>
table#t02 tr{ </tr>
background-color: green; </table>
}
</style> </body>
</head> </html>
3 Endi yuqoridagi HTML kodni quyidagicha oʻzgartiring:

<body> • allaqachon ishlatilgan fon ranglarini oʻzingiz
<table id=”t01”> xohlagan ranglarga oʻzgartiring.
<tr>
• gorizontal va vertikal tekislash usullarini
<th>First Name</th>
292 oʻzgartiring.
<th>Last Name</th>
<th>Age</th> • ichki masofani kamaytiring.
</tr> • t02 jadvalda kataklar orasidagi masofani
<tr> kengaytiring.
<td>Jenny</td>
<td>Taylor</td>
<td>23</td>
</tr> CSS fayllarda izoh yozish, fayllarni saqlash va
<tr> biriktirish
<td>Yasmin</td>
Tashqi CSS fayllarni saqlash boshqa istalgan turdagi faylni
<td>Joourh</td>
<td>49</td> saqlashga oʻxshash. CSS faylni saqlashda fayl nomidan keyin
</tr> .css kengaytmasini qoʻshishingiz kerak.
<tr> Tashqi CSS faylingiz MS Notepad kabi matn muharririda
<td>Sun</td> yozilishi va unda hech qanday HTML kod boʻlmasligi kerak.
<td>Park</td> Selektorlar va deklaratsiyalar odatda turli qatorlarda
<td>18</td>
quyidagicha yoziladi:
</tr>
</table> body { background-color: green;
<br>
}
<table id=”t02”>
<tr> h2 {
<th>First Name</th>
color: red;
<th>Last Name</th>
<th>Age</th> }
p {
color: purple;
}
tushuntirish uchun izohlar qoʻshishingiz mumkin. Uslub

jadvalida izohingiz quyidagicha koʻrinadi:
Quyidagilar bajarilgan kaskadli uslub jadvalini yarating: /*Bu – stil jadvalim haqidagi izoh*/
• fon rangi och yashil; Bu teglar orasiga joylangan izohlarni veb-brauzer CSS uslub
• sarlavha oʻlchami h1 va matni qalin, shrift turi Arial deb hisoblamaydi. Izohlar katta CSS hujjatlarda juda foydali
Black; boʻladi. Chunki, ular koddagi har bir boʻlimning qanday vazifani
• Har bir xatboshi kichik sarlavhalarining oʻlchami h3 va bajarishga moʻljallanganini tushuntirishga yordam beradi.
qiya, shrift turi Arial;
• Har bir xatboshida matn rangi qizil;
21.04 Veb-saytni tekshiruvdan
• jadvallarda ramkalar birlashtirilgan va kataklar 10
piksel ichki masofaga ega. oʻtkazish va ommaga chiqarish
Bu jadvalni tashqi uslub jadvali sifatida foydalaniladigan (pablish qilish)
.css fayl sifatida saqlang.
Veb-saytning ishlashini tekshirish veb-saytingizni onlayn
ommaga chiqarishdan (pablish qilish, publishing) oldingi eng
oxirgi bosqichdir. Tekshiruv darajasi sizning veb-saytni yaratish
Uslub jadvalingizni biriktirganingizda nisbiy fayl manzilidan uchun tanlagan usulingizga bogʻliq boʻladi. Agar butun veb-
foydalanish tavsiya etiladi. Chunki uslub jadvalingiz veb- saytni yaratish uchun HTML koddan foydalangan boʻlsangiz,
saytingizning qolgan qismi bilan birga bitta joyda saqlanadi. veb-saytingizni ommaga chiqarishdan oldin uni koʻproq
Agar veb-saytni boshqa joyga olish yoki qayta nomlashingiz tekshiruvlardan oʻtkazishingiz kerak. Lekin, agar kontent
kerak boʻlsa, CSS faylingizni u bilan birga koʻchirish mumkin boshqaruvi tizimi (CMS) yoki veb-sayt yaratish dasturlari
va unga yaratilgan havolalar ishlayveradi. Agar uslublarni paketidan foydalangan boʻlsangiz, kamroq tekshiruvlarni
tahrirlashni xohlasangiz, CSS faylni tahrirlashingiz mumkin va amalga oshirishingiz kerak. Chunki, ushbu usullar boshlovchi
butun sayt u bilan birga oʻzgaradi. veb-sayt yaratuvchilarga hech qanday dasturlash bilimlariga
293
Agar mutlaq fayl manzilidan foydalangan boʻlsangiz, CSS fayl ega boʻlmagan holda veb-sayt yaratish imkonini beradi.
saqlangan papka nomini oʻzgartirganingizda, sahifalardagi Siz veb-saytingizni yaratish uchun foydalangan veb-elementlar
uslublar “buziladi”. asosida oʻz tekshiruv rejangizni yaratishingiz mumkin.
Uslub jadvalini sahifangizga biriktirishni xohlasangiz, HTML Shuningdek, buning uchun koʻplab onlayn veb-sayt tekshiruvi
faylingizning bosh qismida <link> tegidan foydalanishingiz roʻyxatlarining biridan yoxud sizga veb-saytingizni yaxshilash
kerak. Oʻzingiz matn muharririda yaratgan CSS hujjat nomidan boʻyicha tavsiyalar berilgan hisobotni taqdim etuvchi
foydalaning. onlayn avtomatik veb-sayt tekshiruvi vositalaridan ham
Bunga misol:
<head>
Veb-sayt kontentini FTP yordamida yuklash va
<title>My Web Page</title>
<link rel=“stylesheet” href=“webpagestyle.
ommaga chiqarish
css”> Agar kontent boshqaruvi tizimi (CMS) yoki veb-sayt yaratish
</head> dasturlari paketidan foydalanayotgan boʻlsangiz, veb-
saytingizni FTPga yuklash orqali pablish qilishingiz mumkin,
Agar boshqa HTML fayllaringiz bilan bitta papkada saqlansa, shunda ba’zi texnik ikir-chikir amallardan oʻzingizni xalos etasiz.
brauzer CSS faylingizni topa oladi.
Veb-saytni pablish qilish uchun bor-yoʻgi veb-sahifalarni
21.13-amaliy topshiriq kompyuteringizdan FTP (File Transfer Protokol) xosting
akkauntingizga yuklaysiz. Bu jarayon “FTPga yuklash” deb
Yozgan HTML kodingizning natijalarini koʻrish uchun tashqi ataladi. Bu fayllarni kompyuteringizdagi bir papkadan
CSS faylingizni yaratgan veb-sahifalaringizdan biriga boshqasiga koʻchirishga oʻxshaydi. Asosiy farq shundaki,
biriktiring yoki uni bepul onlayn HTML qoʻllanmalardan fayllarni xosting akkauntingizga koʻchirganingizda ular internet
biriga tegishli tarzda joylashtiring. orqali FTP-serverga uzatiladi.
FTP orqali ommaga chiqarish uchun baribir siz veb-
CSS izohlash teglari yordamida tashqi uslub jadvaliga saytingizning xosting akkauntingizga bogʻlangan domen
hujjatdagi har bir boʻlimning qanday vazifa bajarishini nomiga ega boʻlishingiz kerak. Shuningdek, domeningiz
nomi, foydalanuvchi nomingiz (xosting akkauntingizni
sozlayotganingizda yaratiladi) va parolingiz boʻyicha
ma’lumotlar zarur boʻladi. Bundan tashqari, sizga FTP mijoz- • Foydalanish uchun qulayligi
dastur ham kerak boʻladi. Internetda juda koʻp FTP mijoz-
dastur mavjud. Fayllaringizni FTP yordamida yuklash uchun
◦ Veb-sayt/URL manzilni ochganingizda dastlab
mundarija yoki bosh sahifa yuklanyaptimi?
FTP mijoz-dasturini kompyuteringizga yuklab olishingiz va
keyin quyidagi koʻrsatmalarni bajarishingiz kerak. ◦ Mundarija sahifasini ochganingizdan keyin asosiy
navigatsiya usulini topa olyapsizmi?
Aksar FTP mijoz-dasturlarining foydalanuvchi interfeyslari ikki
qismga boʻlingan: chap tomonda kompyuteringizdagi fayllar, ◦ Sahifalarda brauzerning “Orqaga” tugmasidan
oʻng tomonda esa siz internetga yuklashni xohlagan fayllar foydalanmasdan orqaga qayta olyapsizmi?
koʻrsatiladi. Chap tomondagi fayllarni shunchaki oʻng tomonga
oʻtkazing va ulanish tugmasini bosing. Keyin fayllaringiz
◦ Har bir sahifadan saytning boshqa barcha sahifalariga
kira olasizmi?
Internetda ommaga ochiladi.
◦ Navigatsiya usuli sayt boʻylab bir xilda ishlaydimi?
Veb-saytni tekshiruvdan oʻtkazish rejasini ◦ Butun saytdan qiyinchliliksiz foydalana olasizmi?

tuzish • Samaradorlik
Tekshiruv rejasi quyidagi jihatlarni oʻz ichiga olishi kerak:
◦ Sayt barcha muhim maʼlumotlarni eng yaxshi shaklda
• auditoriyaga mosligi; taqdim eta oladimi?
• veb-saytning maqsadi; ◦ Multimedia obyektlari qanchalik tez yuklanyapti?
• bir xil usuldan foydalanilgani; ◦ Har bir sahifani haddan tashqari uzoq varaqlamasdan
(yuqoriga/pastga yoki yon tomonlarga) oʻqiy olasizmi?
• navigatsiya tizimi;
• turli komponentlardan foydalanilgani;
◦ Kontentlar sifati yetarli darajada yaxshimi? (Barcha
rasmlar, video, audio va boshqalarni tekshiring.)
• interaktiv elementlar;
Odatiy veb-saytning ishlashini tekshiruvdan oʻtkazish rejasi
294
• linklar; navbatdagi sahifadagi 21.04-jadvalda koʻrsatilgan.
• foydalanuvchi shakllari;
• foydalanishning qulayligi.
Tekshirilishi zarur boʻlgan asosiy jihatlar: Muayyan veb-saytning foydalanish uchun qulayligi
va samaradorligini tekshirish uchun 21.04 va
• Ishlashi 21.05-jadvallardan foydalaning.
◦ Sayt xohlaganingizdek ishlayaptimi?
◦ U keng tarqalgan brauzerlarda (masalan, Internet

Explorer, Chrome, Firefox va boshqalarda) ishlaydimi?
Qaysi brauzer keng tarqalgan?
◦ Barcha havola va ankorlar ishlayaptimi?
◦ Siz biriktirgan har bir sahifa, hujjat yoki fayl

ochilyaptimi?
Veb-sahifa Sahifaning Nimani U qanday U nima qildi? Tekshiruv

kichik oʻlchamli tekshirdingiz? vazifani bajarishi natijasida nimani
skrinshoti kerak edi? oʻzgartirdingiz?
21.04-jadval. Veb-saytning ishlashini tekshirish.
Foydalanishning qulayligini tekshirish rejasi 21.05-jadvaldagidek boʻlishi mumkin.
Veb-sahifa Sizning fikringiz Tekshiruvchilarning Nimalarni Buni qanday amalga

fikr-mulohazalari oʻzgartirish zarur? oshirasiz?
21.05-jadval. Veb-saytning foydalanish uchun qulayligini tekshirish.
Veb-saytingiz uchun tanlagan tekshiruv ortiq matn joylamaslik tavsiya etiladi, chunki, foydalanuvchilar
rejangizni asoslash baʼzan ekrandagi maʼlumotlarni sahifadagi maʼlumotlarning
hammasi, deb oʻylaydi va sahifani pastga varaqlashga 295
Veb-saytni tekshiruvdan oʻtkazishning turli usullari mavjud.
urinmaydi). Agar ushbu elementlar belgilangan boʻlsa, veb-
Ular sizning veb-saytni yaratish uchun tanlagan usulingizga
sayt hech qanday muammosiz ishlashi va foydalanuvchining
bogʻliq boʻladi. Agar veb-saytingizni onlayn veb-sayt yaratish
saytdan foydalanishida noqulayliklar yuzaga kelmasligi kerak.
vositasi yordamida yaratgan boʻlsangiz, unda navigatsiya
usulini tekshirishingiz shart boʻlmaydi. Chunki, ular Navigatsiya tizimi qandaydir shaklda sozlanishi va bu
kutilganidek ishlashi uchun navigatsiyani boshdan yaratish xatoliklarni yuzaga keltirishi mumkin.
shart emas. Agar havolalarni oʻzingiz yaratish uchun HTML
Agar mijoz uchun veb-sayt yaratgan boʻlsangiz,
koddan foydalangan boʻlsangiz, ularning siz xohlagandek
mijozingizni saytning samaradorligi qanchalik qoniqtirgani
ishlayotganini tekshirishingiz kerak.
va veb-saytning foydalanuvchilarni ham qoniqtirganini
Boshqa tomondan qaraganda, veb-saytning qanday tekshirishingiz zarur.
yaratilganidan qatʼi nazar, navigatsiya tizimining ishlashini
Siz nega ayrim veb-elementlardan foydalanishga va nega
tekshirish har doim foydali boʻladi. Saytning ishlashini
ayrimlarini ishlatmaslikka qaror qilganingizni tushuntirishingiz
tekshirish quyidagilarni oʻz ichiga olishi kerak: kontentni
kerak.
taqdim etish usuli hamda uning mijoz talablariga mosligi,
sahifalarning belgilangan tartibda joylashgani, bitta sahifada Oʻzingiz tanlagan tekshiruvdan oʻtkazish rejasini asoslash nega
matnning haddan tashqari koʻp emasligi (imkon qadar, muayyan tekshiruvlardan foydalanilishi kerakligi va nega ayrim
sahifaga bir marta qaraganda koʻrish mumkin boʻlganidan tekshiruvlarning shartmasligini oʻz ichiga olishi kerak.
21.03-KENGAYTMA MASHGʻULOT
21.08- va 21.09-rasmlardagi tekshiruvdan oʻtkazish

rejalarini baholang va sabablaringizni aniq tushuntirib
bering.
Rashidning veb-sayti
Sinov rejasi
Sahifalarda hech qanday xatolik ✓

mavjud emas
Barcha rasmlar yaxshi ✓
Barcha havolalar ishlamoqda ✓
Barcha havola kerakli sahifalarni ✓
ochmoqda
Barcha matnlarni oʻqish mumkin ✓
21.08-rasm. Birinchi tekshiruvdan oʻtkazish rejasi misoli. 21.09-rasm. Ikkinchi tekshiruvdan oʻtkazish rejasi misoli.
296
Xulosa
● Veb-dasturlashning uchta qatlami mavjud: kontent, taqdimot va funksional qatlam.
● Bu uch qatlam quyidagi shaklda oʻzaro bogʻlangan: kontent qatlami HTML bilan, taqdimot qatlami CSS va funksional qatlam
skriptlar bilan, masalan, JavaScript bilan.
● Jadvallar veb-sahifadagi veb-elementlarning tuzilishini yaratish maqsadlarida keng qoʻllaniladi. Chunki, agar dizayn yaratishda
jadvallarga joylashtirilmagan boʻlsa, turli brauzerlar ularni turlicha ochadi.
● Kontent qatlamini yaratish uchun jadval kataklarini sozlashda siz jadval atributlarini, masalan, piksel va % (foiz) qiymatlaridagi
kenglik, ramkalar (ular koʻrinishi kerakmi yoki yoʻqmi? Ularning qalinligi qancha boʻlishi kerak?), fon rangi, gorizontal va vertikal
tekislash kabilarning hammasini eʼtiborga olishingiz kerak.
● Bitta faylni oʻzgartirish orqali uslubnini veb-sayt boʻylab kaskad usulida tatbiq etadigan CSS fayllarni yaratish uchun HTML koddan
foydalanish mumkin.
● Uslub jadvallarini biriktirishda nisbiy fayl manzillaridan foydalanilishi kerak. Chunki, nisbiy fayl manzili — faylning manzilini joriy
hujjat manziliga nisbatan koʻrsatadi.
● Mutlaq fayl manzillari veb-sahifaga tashqi uslub jadvalini biriktirishda ishlatilishi kerak.
● Veb-saytni tekshiruvdan oʻtkazishning asosiy jihatlari uning ishlashi, foydalanish uchun qulayligi va samaradorligidir.
● Veb-saytingizni yaratgan va uni tekshiruvdan oʻtkazganingizdan keyin uni ommaga chiqarish (pablish qilish) kerak. Buning uchun siz
veb-sayt xosting kompaniyalarida registratsiyadan oʻtib, uni ommaga chiqarishingiz mumkin. Koʻplab veb-xosting xizmatlari fayllarni
internet orqali bir xostdan boshqasiga uzatish imkonini beradigan FTP xizmatlarini koʻrsatadi
Lugʻat
®Bluetooth Qisqa masofalardan simsiz Ankor Oʻzingiz turgan veb-sahifaning Binar kod Faqat 0 va 1 raqamlaridan
maʼlumot almashish texnologiyasi. maxsus boshqa qismiga olib boradigan iborat boʻladigan Ikkilik tizimdagi raqam
3G 3G “uchinchi avlod”. Uyali aloqa link turi. vakili.
vositasi yordamida internetga ulanishni ANPR Automatic number plate Binar raqam tizimi Faqat ikkita belgi,
taʼminlaydigan texnologik standart. recognition – raqamli belgilarni avtomatik yaʼni 0 va 1 dan foydalangan holda
4G 4G “toʻrtinchi avlod”. Internetga aniqlash. Davlat avtomobil raqamlarini raqamli qiymatlarni aks ettiruvchi
ulanishda 3G dan ancha tez boʻlgan avtomatik aniqlashda qo‘llaniladi. tayanch-2 sanoq tizimi.
standart. Appletlar Operatsion tizimdan turib Biometrik maʼlumot Oʻzgarmas
emas, balki boshqa dastur ichidan jismoniy atribut yordamida odamlarni
Akslantirish Asl tasvirning teskari bajarilishga mo‘ljallangan kichik dastur. aniqlash uchun foydalaniladigan yozuvlar.
aksini yaratish. Apps. Dasturlar atamasining qisqa Taniqli jinoyatchilarning barmoq izlari
Aktuator Kompyuterning fizik koʻrinishi. maʼlumotlar bazasi bunga misol boʻlishi
talablarini bajarishda ishlatiladigan Asosiy kalit Aloqador maʼlumotlar mumkin.
qurilma. bazasida har bir yozuv uchun noyob Biometriya Autentifikatsiya qilish
Almashtirma belgili qidiruv Belgilar boʻlgan kalit maydon. Bu noyob uchun inson tanasining xususiyatlarini
qatorini qidirish uchun yulduzcha (*) identifikatordir, masalan, pasport raqami. oʻlchaydigan va tahlil qiladigan
almashtirma belgisi kabi almashtirma Aloqador maʼlumotlar bazasi har doim texnologiyalar. Odatda barmoq izlari,
belgilar yordamida bir qancha soʻzlarni bitta asosiy kalitga ega boʻlishi lozim. koʻzning toʻr va rangdor pardasi, ovoz va
qidirish, masalan, “*chair” deb qidirilsa, Asosiy plata Asosiy plata yuz belgilari ishlatiladi.
“wheelchair”, “armchair”, “easychair” yoki kompyuterning asosiy sxemasi va Blog “Veb-jurnal” ning qisqacha
oxiri “chair” bilan tugagan boshqa har komponentlarini ulash uchun soketlarni koʻrinishi – muntazam sharhlar, voqealar
qanday soʻzni topadi. oʻz ichiga oladi. tasvirlari, grafik yoki video kabi boshqa
Aloqador jadval Bir-biriga ulangan Asosiy slayd Taqdimotning qolgan materiallar mavjud boʻlgan veb-sayt. 297
(tashqi kalit orqali) bittadan ortiq barcha slaydlarida ishlatish uchun dizayn Bogʻlovchi Kompilyator tomonidan
jadvallarda saqlanadigan murakkab yaratishingiz mumkin boʻlgan asosiy slayd. yaratilgan fayllarni bitta bajariladigan
maʼlumotlar bazasi tuzilishi. Audio-konferensiya Alohida joylarda faylga yoki boshqa obyekt fayliga
Aloqali maʼlumotlar Yaxlit uzluksiz boʻlgan bir nechta qoʻngʻiroq qiluvchilar birlashtirish uchun ishlatiladigan
blokda saqlanadigan maʼlumotlar; oʻrtasida telefon orqali uchrashuv. kompyuter dasturi.
odatda elektron jadvallarda yoki xotirada Avtomatlashgan obyektlar Har safar Bolean Faqat ikkita holatni qabul
saqlanadi. sahifangiz yangilanganida avtomatik qilishi mumkin boʻlgan 0 yoki 1 bilan
Aloqasiz maʼlumot Yaxlit uzluksiz ravishda yangilanadigan obyektlar, ifodalanadigan maʼlumotlar.
blokda saqlanmagan maʼlumotlar; masalan, sana va vaqt, sahifalarni Bosqichma-bosqich takomillashtirish
odatda elektron jadvallar yoki xotiradagi. raqamlash va h.k. Katta muammoni kichikroq
Analog maʻlumot Maʼlumotning asl, Axborot aktivlari Oʻgʻirlanishi muammolarga boʻlish (qarang: yuqoridan
jismoniy shakli. Odatda sensor signali. yoki buzilishi istalmaydigan qimmatli pastga ishlov berish).
Analog-raqamli konverter Analog maʼlumotlar. Botnetlar Internetdagi boshqa
ma’lumotlarni kompyuter tizimida kompyuterlarga uzatishni (shu jumladan,
saqlash uchun raqamli ma’lumotlarga Bagʻishlangan Faqat bir narsani spam yoki viruslarni) yoʻnaltirish uchun
oʻzgartiradigan qurilma. bajarishga moʻljallangan narsa. Kir yuvish oʻrnatilgan internetdagi bir qator
Analog-raqamli konvertor Raqamli mashinasini boshqarish uchun maxsus kompyuterlarni tasvirlaydi.
maʼlumotlarni analog maʼlumotlarga mikroprotsessor ishlatiladi va u bu ishni Brauzer Butun dunyo tarmogʻidagi
oʻzgartiradigan, telekommunikatsiya juda yaxshi bajaradi, lekin boshqa hech axborot resurslarini qidirish va olishda
orqali uzatilishi yoki aktuatorni narsaga yaramaydi. foydalaniladigan dasturiy taʼminot.
boshqarish uchun ishlatilishi mumkin Bankomat yoki ATM Naqd pul Bu raqamlar toʻplami internet-
boʻlgan qurilma. olish yoki bankda hisob raqamini protokol (IP) Manzili deb nomlanadi
Animatsiya (Taqdimot dasturida) boshqarish uchun ishlatiladigan kassa va siz soʻragan saytga yoʻnaltirish uchun
Bitta slaydda alohida elementlarda apparati. ishlatiladi. DNS domen nomlari va
ishlatiladigan effekt. Bevosita ulanish – Maʼlumotlar ularning IP-manzillarini saqlaydigan ulkan
Aniqlik darajasi Tasvirning aniqligi, indekslangan fayl, bu muayyan tarqatilgan maʼlumotlar bazasi orqali
bu tasvirni yaratish uchun ishlatilgan maʼlumotlarga juda tez kirish imkonini ishlaydi va shu orqali kerakli domen
piksellar soniga asoslanadi. beradi. nomini topishi mumkin boʻladi.
2
Bulut Baʼzi holatlarda “bulutda” boʻlgan va koʻrinishini osongina boshqarish versiyasini 60.22.161.42 kabi raqamlarga
narsaga murojaat qilamiz. Bu internetda imkonini beradi. aylantiradi.
saqlanadigan va u orqali foydalaniladigan Doimiy stil Kompaniyaning barcha
dasturlar va maʼlumotlar. Bulutli dasturlar Dastur (Amaliy dastur) Xatlar, hisob- reklama materiallarida bir xil rangli va
maʼlumotlarimiz qayerda saqlanishini fakturalar, taqdimotlar, veb-sahifalar va barcha hujjatlardagi logotip joylashuvida
oʻylash shart emasligini anglatadi, chunki boshqalar kabi har xil turdagi hujjatlarni bir xil tasvirlardan foydalangan holda va
bulutli dasturlar yordamida biz qayerda yaratishga imkon beruvchi dasturiy ularga oid barcha materiallar koʻrinishida
boʻlsak, ular ham oʻsha yerda boʻladi. taʼminot turi. “bir xillik” ishlatiladigan uslub.
Burish Tasvirni asl holatidan aylana Dasturiy taʼminot Foydalanuvchiga Doimiy xotira (ROM) Kompyuter
boʻylab burishdir. biror foydali ishni bajarishga imkon xotirasining kompyuter oʻchirilganda
Butunjahon internet tarmogʻi beruvchi kompyuter uchun yoʻriqnomalar oʻchib ketmaydigan qismi. Kompyuter
Internet orqali ishlaydigan axborot tizimi. toʻplami. yoqilganda foydalaniladigan kodni oʻz
U foydalanuvchi bir hujjatdan ikkinchisiga Dasturiy taʼminot Turli xil vazifalarni ichiga oladi.
oʻtish orqali maʼlumot qidira olishi uchun bajarishi uchun kompyuterga beriladigan Doimiy zoʻriqishdan shikastlanish
linklar yordamida hujjatlarni boshqa koʻrsatmalar uchun umumiy atama. (RSI) Uzoq vaqt davomida harf terish
hujjatlarga ulash imkonini beradi. Dasturiy taʼminotning integratsiyasi natijasida muayyan mushaklar, asosan,
Buyruq satri interfeysi Kompyuter va Bir-biri bilan muloqot qiladigan va barmoqlar yoki qoʻldagi boʻgʻimlardan
foydalanuvchi oʻrtasidagi interfeys boʻlib, maʼlumot shaklini oʻzgartirmasdan muntazam foydalanish oqibatida yuzaga
u operatsion tizim tomonidan taqdim almashadigan dasturiy taʼminot qismlari. keladigan shikastlanish.
etiladigan soʻroqlarga foydalanuvchi Data manipulation Maʼlumotlarni Dron Uchuvchisiz samolyot yoki
buyruq kiritishini talab qiladi. oʻqishni osonlashtirish yoki uni tartibli uchuvchi robot.
qilish uchun oʻzgartirish jarayoni. Dupleks – Printerlar qogʻoz varagʻining
CAD/CAM Obyektni loyihalashtirishga Deklaratsiyalar Uslubiy jadvallar har ikki tomoniga avtomatik chop etishni
hamda keyinchalik uni avtomatik yaratish uchun CSS dan foydalanganda, taʼminlaydigan xususiyati.
ravishda ishlab chiqarishga imkon CSS qoidalari deklaratsiyalar yordamida
298 beruvchi dasturiy taʼminot. foydalanmoqchi boʻlgan har bir selektor Ekstremal maʼlumot Tizimni sinovdan
CD ROM Kompakt diskni faqatgina uchun xususiyatlar va qiymatlarni oʻtkazishda foydalaniladigan oddiy
oʻqiydigan xotira – optik saqlash vositasi. aniqlashni talab qiladi. maʼlumotlarning chekka qismidagi
CD ROM qurilmasi CD ROM, CD-R De-skilling Yangi texnologiyalar qiymatlar; bu qabul qilinishi kerak boʻlgan
va CD-RW ommaviy axborot tashuvchi yordamida amalga oshirilgani sababli maʼlumotlar.
vositalarini oʻqish uchun ishlatiladigan maʼlum malakaga ehtiyoji boʻlmagan Elektron jadval Panjara shaklida
qurilma. ishchilarga taʼsir oʻtkazish. raqamlar va hisob-kitoblar bilan ishlash
CGI Multfilmlar yaratish uchun Diagramma/grafik Elektron uchun moʻljallangan dastur. Raqamli
kompyuter tomonidan yaratilgan tasviriy jadvallardan olingan maʼlumotlar satr, maʼlumotlarni kiritishni boshqaradigan
dastur. pirog yoki chiziqli diagramma kabi qoidalarga muvofiq, kelajakdagi
Chip-pin Xarid qilishda xavfsizlikni grafik yoki diagramma yaratish orqali tendensiyalarni bashorat qilish uchun
taʼminlash uchun debet/kredit kartalarga ifodalanishi mumkin. Vizual aniqlik uchun ham ishlatiladi.
oʻrnatiladigan mikrochip. turli ranglar, chiziqlar va naqshlardan Elektron konferensiya Insonlarga
Chiziqli satr boshi Matnning birinchi foydalanishingiz mumkin. yigʻilishlarsiz uchrashuv oʻtkazishga
satrini chap maydondan bir necha probel Diapazon Elektron jadvaldagi bittadan imkon beradigan elektron
oldin boshlaydigan satr boshi. koʻp qator va ustundan tashkil topgan kommunikatsiyalardan foydalanish. Bu
Compilyator Dasturlash tilida yozilgan kataklar guruhi, bunda kataklarning havolalar faqat ovozli boʻlishi mumkin
dastlabki kodini boshqa kompyuter tiliga barchasi bir-birga yondosh joylashgan yoki aksariyat hollarda videokonferensiya
oʻzgartiradigan kompyuter dasturi. boʻladi. deb nomlanadigan jonli videodan iborat
CSS HTML Formatida yozilgan Dizayn Muammoni hal qilish boʻladi.
hujjatning koʻrinishini va formatini ham parametrlarini ishlab chiqish. Quyidagi Elektron pul oʻtkazmalari (EFT)
yaratadi. Boshqacha soʻz bilan aytganda, tartibda bajariladi: chiqish/kirish/ Kompyuterlar orqali pulni bir bank
CSS – veb-sahifalarga shriftlar, ranglar saqlash/ qayta ishlash. Dizayn qogʻozda hisobidan boshqasiga oʻtkazish.
yoki intervallar kabi uslublar qoʻshishning yoki bevosita kompyuterda amalga Element Maydonda saqlanadigan
oddiy usuli. oshirilishi mumkin. maʼlumotlar elementi.
CSS Kaskadli jadvallar 21.03-bobdagi DNS server Domen nomi tizimi serveri. Eskiz Hujjatni chop etish, saqlash yoki
misollarda tushuntirilganidek, jadvallarni DNS www.thisismysite.com kabi domen kimgadir yuborishdan oldin unga razm
ishlatmasdan, veb-sahifalaringiz tartibini nomining foydalanuvchilarga qulay solish imkonini beradigan vosita.
Lugʻat
Ethernet LAN dagi simlar va signallarni tekshirish va xarita sifatida koʻrsatish HTML Gipermatnni belgilash tili.
aniqlaydigan eng keng tarqalgan uchun foydalaniladi. HTTP Gipermatn uzatish protokoli.
standart. Gipermatn uzatish protokoli (HTTP)
Expert tizim Muayyan mavzuga oid Butunjahon tarmogʻi tomonidan veb- Ichki formula/funktsiya Formulani
faktlarni saqlaydigan va bir qator qoidalar sahifaning qanday formatlanishi va yoki funktsiyani boshqa formula ichiga
asosida mantiqiy maʼlumot uchun uzatilishini aniqlashda foydalaniladi. yoki elektron jadvalning bitta katagiga
faktlarni qidiradigan kompyuter tizimi. Gipermatn uzatish protokolining “joylashtirish” mumkin.
xavfsiz varianti (HTTPS) Xavfsiz Ijtimoiy tarmoq Odamlar
Faksimil (faks) Skanerlangan shifrlangan havoladan foydalanadigan suhbatlashish, fikr va rasmlar almashish
hujjatning aniq nusxasi HTTP. hamda yangi doʻstlar orttirish uchun
telekommunikatsiya aloqalari orqali Global tarmoq (WAN) Tarmoqdagi foydalanadigan veb-sayt.
maʼlumotlar sifatida uzatiladi. mashinalar bir-biridan shu qadar uzoqki, Ikkilamchi xotira qurilmasi Baʼzida
Fayl katalogi Fayllarga tezkor kirish ularni qattiq sim bilan ulab boʻlmaydi. tashqi xotira deb ataladi, bu doimiy xotira
imkonini beruvchi indeks. Sunʼiy yoʻldosh, radio yoki optik tolali qurilmasidir (kompyuter oʻchirilganda
Fayl kengaytmasi – Fayl turini aniqlash kabel orqali ulanadi. saqlangan maʼlumotlar yoʻqolmaydi).
usuli. Gorizontal aylantirish Rasm Ikonka Muayyan fayl, katalog, oyna,
Fayl Muayyan mavzuni qamrab olgan oʻgirilishidan oldin chap tomonga variant yoki dasturning piktogrammali
maʼlumotlar toʻplami. qaragan boʻlsa, aylantirilgandan keyin tasviri.
Fayl name – Faylni aniqlash usuli. oʻng tomonga qarab qoladi. Intellektual mulk – Insonlarning oʻziga
Firewall Mustaqil mashina yoki tashqi Gorizontal Holat sahifaning portret tegishli gʻoyalari va koʻnikmalari.
xabarlarni filtrlashi kerak boʻlgan dastur. yoʻnalishga ega boʻlgan tor, balandroq Interfeys Foydalanuvchi bilan
Bu tizimga viruslar va ruxsatsiz kirishni versiyasiga nisbatan sahifaning kengroq, kompyuter yoki foydalanilayotgan
toʻxtatadi. qisqa yoʻnaltirilganligi. dasturiy taʼminot oʻrtasida aloqa
Flesh xotira kartalari Saqlash uchun Grafik planshet Dizaynni qoʻlda chizish yaratadigan apparat va dasturiy taʼminot.
mobil telefonlarda (uyali telefonlarda), paytida maʼlumot kiritish moslamasi; Internet bogʻlanishini ulashish ICS
MP3 pleyerlarda va raqamli kameralarda shuningdek, grafiklar/fotosuratlarni – LAN dagi bir nechta kompyuterni faqat 299
ishlatiladi. tahrirlashda ishlatiladi. bitta ulanish va IP-manzil yordamida
Formatlash Saqlash vositasi sirtini Grafika Maʼlumotlarni grafik tasvirlash internetga ulash usulidir.
maʼlumotlar qabul qilishga tayyor va boshqarish. Internet kafe Mijozlar kompyuter
boʻlishiga hozirlash. Jarayon oldingi Grafikli foydalanuvchi interfeysi (GUI) tizimlaridan foydalanish uchun pul
maʼlumotlarning oʻchirilishiga olib keladi. Maʼlumotlar chegarasini yaratish uchun toʻlashlari mumkin boʻlgan va odatda
Formula Kataklar qatoriga kirmasa oynalar (W), fayllarni koʻrsatish uchun qahva boʻladigan joy.
ham, ular ustida bajariladigan arifmetik ikonkalar (I), foydalanuvchiga tanlov Internet Kontenti nazorat
yoki matematik amaliyotlar; Masalan, qilishga imkon beradigan menyular (M) qilinmaydigan umumiy, butun dunyo
SUM funksiyasidan foydalana olmaydigan va tanlovlarni amalga oshirish uchun boʻyicha WAN.
joylarga kataklarni qoʻshishingiz mumkin, koʻrsatkichdan (P) foydalanadi. Shu tariqa Internet provayderi (ISP) Internet
sababi qoʻshilayotgan kataklar bir-biriga baʼzan WIMP deb nomlanadi. provayderlar internetga (odatda turli
qoʻshni boʻlmaydi. darajadagi xizmatlarga biriktirilgan narx
Foydalanuvchi hujjatlari Tizimdan HCI Inson kompyuter interfeysi. bilan) ulanishga ruxsat berishadi.
qanday foydalanish haqidagi batafsil Himoyalangan soketlar protokoli Intranet Internet kabi shaxsiy tarzda
tasvirlar. (SSL) Veb-serveringiz va tashrif ishlaydigan WAN, faqat maʼlumotlar
Funksiya Kataklar, oraliqlar, ustunlar buyuruvchining veb-brauzeri oʻrtasida kontenti boshqarilishi va unga kirish ham
yoki qatorlar guruhlarida bajariladigan shifrlangan aloqani taʼminlovchi qatlam, boshqariladi.
va juda aniq boʻlgan arifmetik yoki u shaxsiy maʼlumotlarni, axborotlarni ISBN 13 raqamdan iborat boʻlgan xalqaro
matematik amaliyotlar, misol tariqasida yashirincha olish, maʼlumotlarni standart kitob raqami. ISBN raqamlarni
AVERAGE yoki SUM NI OLISH MUMKIN. oʻzgartirish yoki xabarni soxtalashtirish tasdiqlash uchun matematik formuladan
kabi muammolarsiz uzatish imkonini foydalangan holda hisoblangan tekshiruv
G‘ayrioddiy maʼlumotlar Tizimni beradi. raqamini oʻz ichiga oladi.
sinovdan oʻtkazishda ishlatilgan notoʻgʻri Hisoblash jarayoni boshqaruvi Ish stoli noshiri (DTP) Matn va
maʼlumotlar; bu qabul qilinmasligi kerak (operatsion tizim) Protsessorga grafikani kompyuterga import qilishga
boʻlgan maʼlumotlar. sensorlar va aktuatorlardan foydalanishni imkon beradi va ularni bir sahifada
Geografik maʼlumot tizimi (GIS) Yer boshqarish imkonini beruvchi operatsion ishlash uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan
yuzasiga oid maʼlumotlar olish, saqlash, tizim. dastur.
2
Jismoniy maʼlumotlar Uzunlik, hudud, tarzda oʻzgartirilgan maʼlumotlar, Kuki-fayllar Foydalanuvchi muayyan
vazn kabi jismoniy olamda mavjud masalan, erkak soʻzi oʻrniga M va ayol saytni koʻrib chiqayotganda veb-saytdan
boʻlgan maʼlumotlar. Bunday maʼlumotlar soʻzi oʻrniga F kabi ifodalash. yuborilgan oz miqdordagi maʼlumot;
analogdir hamda shakli raqamli Kompyuter yordamida oʻrganish u foydalanuvchining veb-brauzerida
kompyuterga mos kelmaydi. (CAL) Oʻquvchilarga maʼlum mavzuga saqlanadi.
Josus dastur Kompyuterdagi oid faktlarni oʻrgatish maqsadida
amallaringizni yashirincha yozib olishi kompyuterlardan foydalanish. Legenda – Diagramma yoki grafikda
mumkin boʻlgan dastur. Odatda firibgarlik Shuningdek, test va natijalarni belgi yoki ranglar va naqshlar nimani
maqsadida parollar, bank va kredit karta shakllantirishda ham foydalaniladi. anglatishini koʻrsatadigan tugma.
maʼlumotlarini olishga harakat qiladi. Kompyuterlar yordamidagi Link Belgilangan soʻz yoki rasmni
Joylashuv Obyektlarning hujjat sahifasida animatsiya Harakatlanuvchi turli xil bosganingizda sizni boshqa joyga
berilgan maydonda joylashish usuli. rasmlar ketma-ketligi. CGI (Computer- eltuvchi gipermatnli hujjat havolasi.
Joystik Obyektni harakatlantirish Generated Imagery-kompyuter
uchun oʻyinlarda, simulyatsiyalarda va tomonidan yaratilgan tasvirlar) Magnit chiziqlar Odatda kredit/debet
boshqaruv dasturlarida ishlatiladigan kompyuter grafikasinining filmlar va kartaning orqasida uning egasi haqida
maʻlumot kiritish moslamasi. televizion dasturlarda maxsus effektlar maʼlumotlarni saqlaydigan magnit
qoʻllaydigan dasturidir. material.
Kalit (maydon) Fayl ichidagi yozuvni Konseptual klaviatura Kompyuterga Magnit lenta Hozirda biroz eskirgan,
aniqlashda foydalaniladigan maydon. maʼlumot kiritish qurilmasi. U tekis ammo baʼzi tizimlarda zaxira fayllarini
Kalit maydonidagi element betakror yuzaga ega va plata ustiga bosilganda saqlash uchun foydalaniladigan saqlash
boʻlishi kerak. nima kiritilishini koʻrsatish uchun vositasi.
Kanal kengligi Muayyan vaqt ichida tayyorlangan qogʻoz yoki plastmassa Magnitli disk Maʼlumotlarga bevosita
odatda bir soniyada aloqa kanali qoplamasidan iborat. kirish imkonini beradigan katta hajmdagi
orqali qancha maʼlumot yuborilishi Kontent boshqaruvi tizimi (CMS) maʼlumotlarni saqlashi mumkin boʻlgan
mumkinligini oʻlchash. Veb-sayt kontentini boshqarishda vosita.
300 Karnaylar Elektr quvvati ulanganda ishlatiladigan tizim. Magnitli siyoh Belgilarni kompyuterda
tovush yaratadigan elektro-mexanik Kontrast Tasvirning qanchalik xira yoki ham, inson tomonidan ham oʻqilishi
qurilma. yorqinligi bilan uni aslida yoki inson koʻzi mumkin boʻlgan shaklda chop etish
Kaskadli stillar jadvallari (CSS) bilan koʻrish oʻrtasidagi farq. uchun ishlatiladigan maxsus siyoh.
HTML kabi belgilash tilida yozilgan Koʻp sonli kirish (operatsion tizim) Mahalliy tarmoq (LAN) Jismoniy
hujjat taqdimotini tasvirlash uchun Bir nechta foydalanuvchiga terminallarda jihatdan bir-biriga yaqin boʻlgan tarmoq.
ishlatiladigan stillar jadvali tili. kompyuter resurslaridan foydalanishga Kompyuterlar sim orqali ulanadigan
Kataklar Matnlar, raqamlar yoki imkon beradigan operatsion tizim. darajada bir-biriga yaqin.
belgilar kabi maʼlumotlarni kiritish va Jarayon markazlashgan boʻladi. Maʼlumot Kompyuterda saqlanadigan
formulalar hamda funksiyalar yordamida Koʻp sonli vazifa bajarish (operatsion material.
hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun tizim) Bir vaqtning oʻzida bir nechta turli Maʼlumot paketlari Maʼlumotlar
ishlatiladigan elektron jadvallardagi amaliyotlarni bajarishi mumkin boʻlgan uzatilganda, ular koʻzlangan joyga yetib
kichik toʻrtburchak boʻlimlar. operatsion tizim. Microsoft Windows tipik borganidan keyin qayta yigʻiladigan
Kesish Tasvirning koʻzlangan maqsadga koʻp vazifali OT. oʻxshash, shu kabi kichik maʼlumotlar
muvofiq boʻlmagan qismini kesib Korporativ brendlash Oʻzi bloklariga boʻlinadi.
tashlash. foydalanadigan reklama stili orqali maʼlum Maʼlumotlar bazasi Maʼlumotlar
Ketma-ket harakatli fayl Maʼlumotlar bir kompaniya yoki tashkilotni targʻib toʻplami. U odatda bir nechta fayl (jadval)
mantiqiy tartibda, masalan, alifbo qilish. Odamlar uslubni qancha koʻp ga ega boʻlib, boshqa fayllar bilan
tartibida saqlangan fayl. koʻrsa, shunchalik uni ushbu kompaniya oʻzaro aloqada boʻlishi mumkin, shunda
Ketma-ket turli fayl Maʼlumotlar qabul yoki tashkilot bilan bogʻlashadi. maʻlumotlarning takrorlanishiga ehtiyoj
qilingan tartibda saqlangan fayl. Koʻrsatkich qurilma Ekrandagi kamayadi.
Kiritish qurilmasi Maʼlumotlarni qayta muayyan chiqish maʼlumotini koʻrsatish Maʼlumotlar jadvali Kompyuter
ishlash uchun kompyuterga uzatadi. orqali kompyuterga maʼlumot kiritish dasturida ishlatiladigan har bir
Klaviatura Belgilarni kiritish uchun uchun ishlatiladi. Odatda koʻrsatkich oʻzgaruvchining maqsadi va turini sanab
ishlatiladigan kiritish moslamasi. qurilma sichqoncha boʻladi. oʻtuvchi jadval.
Kodlangan maʼlumot Kompyuterga Koʻzgu oynaga qarasangiz, sizning chap Maʼlumotlar maxfiyligi Baʼzi
kirish va unda maʼlumot saqlashni tomoningiz oynadagi tasvirda sizning maʼlumotlar maxfiydir va ularni
soddalashtirish maqsadida maʼlum oʻng tomoningizga aylanadi. vakolatli boʻlmagan kishilar
Lugʻat
koʻrmasligini taʼminlash usullari zarur. Maydon Maʼlumotlarning maʼlum bir Multimediya proyektor Taqdimotlar
Foydalaniladigan usullar parollar va qismini saqlaydigan fayldagi yozuv maydoni. uchun ishlatiladigan chiqarish moslamasi.
shifrlashni oʻz ichiga oladi. Meynfreym kompyuter Odatda yirik Multimediyali paket Axborotni
Maʼlumotlar xavfsizligi tashkilotda koʻp foydalanuvchiga ega yetkazish yoki boshqarish uchun turli
Saqlanayotgan maʼlumotlar keraklidir, tizimdagi barcha terminallarni qayta vositalardan foydalanadigan dasturiy
aks holda, ular saqlanmagan boʻlardi. ishlash quvvati sifatida ishlatadigan keng taʼminot toʻplami.
Maʼlumotlar xavfsizligi – ularning yoʻq koʻlamli kompyuter. Muqova hoshiyasi Kitobning ikki yuz
qilinmasligiga ishonch hosil qilish uchun Mikrofon Ovozni kompyuter tizimiga sahifasining ichki qismidagi chetlarga
qaygʻurishdir, odatda maʼlumotlarning kiritish uchun ishlatiladigan qurilma. qoʻshimchani anglatuvchi tipografik atama.
zaxira nusxalarini olib qoʻyish orqali Mikrokompyuter Shaxsiy kompyuterni U majburiy ishlov berish jarayonida yaroqsiz
amalga oshiriladi. taʼriflashda endilikda ishlatilmaydigan holga kelgan qogʻoz qismini qoplaydi.
Maʼlumotlarni bevosita kiritish atama. Musiqiy asbobning raqamli interfeysi
Kiritish moslamalari maʼlumotlarni Mikroprotsessor Kompyuter (MIDI) Elektron asbob va kompyuter
kompyuterlashtirilgan axborot tizimiga protsessorining barcha qismlarini bitta oʻrtasidagi muloqot havolasi. Har bir
oʻtkazishi. Masalan, RFID, MICR. chipda (CPU – markaziy protsessor deb qurilmada MIDI apparat boʻlishi kerak.
Maʼlumotlarni ikki marotaba ham ataladi) mujassamlashtirgan maxsus Mutlaq fayl yoʻli Ildiz katalogidan
kiritish COUNTIF elektron jadval qurilma. faylgacha boʻlgan toʻliq yoʻlni koʻrsatadi.
funksiyasini shartli formatlash bilan Minikompyuter Kompyuterdan Mutlaq havola Elektron jadvalda
birga elementlarning ikkita roʻyxatidagi kattaroq, ammo meynfreym mutlaq katak har doim satr yoki ustun
farqlarni belgilash uchun ishlatadigan kompyuterdan kichikroq boʻlgan koordinatasida yoki ikkalasida ham dollar
tekshiruv texnikasi. kompyuter. Ixtiro qilinganda ular eng belgisi ($) boʻlsa, aniq tasvirlangan katakni
Maʼlumotlarni yozib borish Kelajakda kichik kompyuter boʻlgani uchun mini koʻrsatib beradi. Masalan, =$A$5/ A2.
ishlov berish uchun maʼlumotlarni yigʻish. deb atalgan. Odatda supermarketda
Maʼlumotlarning takrorlanishi gʻaznalarni boshqarish uchun ishlatiladi. Netbuk Odatda elektron pochta
Maʼlumotlar bazasida saqlangan Modem “Modulator/demodulator”- xabarlarini yuborish yoki internetga kirish
maʼlumotlarni qoʻshish orqali ularni ning qisqartmasi – kompyuterni telefon uchun foydalaniladigan kichik noutbuk. 301
takrorlash. tarmogʻiga ulash uchun ishlatiladigan Nisbiy fayl manzili Fayl tizimidagi
Maʼlumotni yozib olish shakli apparat qurilmasi; kompyuter raqamli noyob joylashuvni koʻrsatuvchi manzil.
Maʼlumot yigʻish uchun moʻljallangan signallarni ishlab chiqarishi va telefon Nisbiy manzil berilgan ishchi katalogdan
va keyinchalik kompyuterga ularni oson tarmogʻi esa analog signal bilan ishlagani boshlanadi, tub katalogdan emas. Toʻliq
kiritish uchun moʻljallangan shakl. sababli bu qurilmadan foydalaniladi. mutlaq manzilni koʻrsatish zaruratidan
Mantiqiy xulosa mexanizmi Ekspert Modem rejimi Internetga ulangan qochiladi.
tizimining bilim bazasidagi faktlardan mobil qurilmadan noutbuk yoki faqat Nisbiy havola Nisbiy havola
xulosa chiqaradigan ekspert tizimining Wi-Fi orqali ishlaydigan planshet kabi boshqa qatorlar yoki ustunlar uchun
bir qismi sanalgan qayta ishlash dasturi. boshqa qurilma uchun modem sifatida takrorlanganda katak manzili mos ravishda
Mashina kodi Muayyan kompyuterning foydalanish. oʻzini avtomatik tarzda yangilaydi, bundan
elektron dizayniga mos keladigan Modul Muammo bartaraf etilganidan farqli oʻlaroq, mutlaq katak manzili har
dasturlash boʻyicha koʻrsatmalar toʻplami. keyin dizayn yordamida yuqoridan pastga doim aniq bir katakni koʻrsatadi.
Bu quyi darajali tilga misol boʻla oladi. tushuvchi kichik oʻlchamli komponentlar. Nomlangan katak yoki oraliq
Matn protsessori Matnga asoslangan Monitor Kompyuterdagi jarayonni Elektron jadvaldagi har bir katakning
hujjatlarni yaratishga moʻljallangan rasm shaklida koʻrsatadigan qurilma. sukut boʻyicha nomi bor, masalan, E7 –
dastur. TFT monitorlari kompyuter tizimi uchun “E” ustunidagi va “7” qatoridagi katak.
Matnni formatlash Matn uchun afzal ishlatilishi yoki noutbukning ajralmas Noutbuk Ichki batareyada ishlaydigan
hisoblangan shrift turi, uning oʻlchami, qismi boʻlishi mumkin. portativ kompyuter, shuningdek, daftar
ranglari va boshqalarni ishlatish. Moslashuvli ishlash Ish vaqti odatdagi sifatida ham tanilgan.
Maxfiylik sozlamalari Qoldirgan ish tartibidan farq qiladigan belgilangan Noutbuk Ichki batareyadan ishlaydigan
yozuvlaringizni koʻrish uchun kimlarga ish jadvali oʻrniga oʻzgartirilishi mumkin. portativ kompyuter, shuningdek, u laptop
ruxsat berilishi, kimlar koʻrish huquqiga Mualliflik huquqi Intellektual mulkning sifatida ham tanilgan.
egaligini boshqarishga moʻljallangan qonun bilan eksklyuziv va belgilanadigan
dasturingizdagi sozlamalar. tarzda himoyalanishi. OCR Belgilarni optik aniqlash.
Maxsus yozilgan dasturiy taʼminot Multimediya Bir nechta matn, grafik, Oddiy faylli ma’lumotlar bazasi
Muayyan vazifani bajarish uchun maxsus fotosuratlar, ovoz, animatsiya, videoning Maʼlumotlar bazasi jadval sifatida
buyurtma qilingan dasturiy taʼminot. birdaniga ishlatilishi. saqlanadi va bitta faylda saqlanadi.
2
Oflayn Foydalanuvchi yoki qurilmaning Ovoz kartasi Bu kompyuter uchun Printer Kompyuterdan bosma
bevosita protsessorga ulanmagan audio axborotni audio qurilmaga, nusxalarni chiqarish uchun ishlatiladigan
kompyuterdan foydalanish usulidir. jumladan, karnay yoki quloqchinga qurilma.
Oʻlchamni oʻzgartirish Tasvirni kerakli yuborish imkonini beradi. Proksi-server Vakolatli
maqsadga moslash uchun uning eni va/ Oʻzgartirish rejasi Yangi tizim eski foydalanuvchilarning boshqa tarmoqda
yoki boʻyini oʻzgartirish. tizimning oʻrnini qay tarzda bosishini maʼlumotlarga kirishini nazorat qiladi va
Ommaviy kalit Kriptografiyada bu rejalashtirish. Mashq qilish / fayl inshooti tashqi foydalanuvchilar tomonidan tizim
shifrlash kaliti sifatida taqdim qilinadigan hamda apparat va dasturiy taʼminot boshqaruvini qoʻlga kiritilishining oldini
qiymatdir, agar u shaxsiy kalit bilan ijrosini oʻz ichiga olishi kerak. Odatdagi oladi.
birlashtirilsa, xabarlarni va raqamli bevosita/bosqichli/parallel/pilotli usullar. Protokol Ikkita qurilma orasida
imzolarni shifrlash uchun ishlatilishi Oʻzgaruvchi Turli qiymatlarni olishi uzatiladigan maʼlumotlar formati uchun
mumkin. mumkin boʻlgan ramziy nom, koʻpincha, rioya qilinishi kerak boʻlgan koʻrsatmalar
OMR Optik belgi oʻquvchi. dasturlash kodida ishlatiladi. yoki tartib-qoidalar, masalan: FTP, HTTP.
Onlayn Foydalanuvchi yoki qurilmaning Prototip yaratish Muammoga
bevosita protsessorga ulangan Paketli qayta ishlash Qayta ishlanishi qisman yechim ishlab chiqish, shunda
kompyuterdan foydalanishi. lozim boʻlgan maʼlumotlar paketlarda muammoning oʻsha sohasini yechimning
Onlayn protsessing Foydalanuvchiga yigʻiladi va keyinchalik qulayroq vaqtda qolgan qismiga murojaat qilmasdan
asosiy kompyuter bilan bevosita aloqada ishga tushiriladi. Maʼlumotlar vaqtga sinab koʻrish mumkin boʻladi.
boʻlish imkonini beradigan ishlov berish sezgir boʻlmasligi kerak. Protsessor markaziy protsessorning
usuli. Parametr talablari Yechimni amalga qisqartmasi, CPU deb ataladi.
Operativ xotira (RAM) Kompyuter tatbiq etish uchun zarur boʻlgan qurilma Psevdo-kod Tizim dizaynini
xotirasining ayni damda kompyuter va dasturlar roʻyxati va yechim taklif foydalanuvchining oʻz tilida tasvirlash
tomonidan foydalanilayotgan dasturlar qilinayotgan foydalanuvchining istaklari usuli. Dasturlash kodiga oʻxshaydi, lekin
va fayllarni saqlash uchun ishlatiladigan roʻyxati. ishga tushirib yoki kompilyatsiya qilib
qismi. Kompyuter oʻchirilganda RAM Parol Foydalanuvchiga kompyuter, fayl boʻlmaydi.
302 kontenti yoʻqoladi. yoki papkaga kirish imkonini beruvchi
Operatsion tizim Kompyuterning maxfiy kod. Qarorning maqsadlari Tahlilchi va
apparatlari va dasturlarini boshqaradigan Pharming [farming] Veb-sayt trafigini foydalanuvchi oʻrtasida kelishilgan va
va interfeysni tashqi dunyo bilan boshqa, soxta saytga yoʻnaltiradigan yechimning sinovdan oʻtkazilishida uning
taʼminlaydigan dasturiy taʼminot toʻplami. kiberhujum. ishlashi yoki ishlamasligi haqida qaror
Optik belgi shakli Optik belgilarni Phishing [fishing] – elektron pochta qabul qilinishi kerak boʻlgan yechimlar
yozib olish uchun ishlatiladigan, yoki boshqa elektron kommunikatsiya roʻyxati.
keyinchalik OmR tomonidan o‘qiladigan vositasida ishonchli tashkilot Qatorlar Bir-biriga qoʻshni va gorizontal
shakl. sifatida niqoblanib, gʻarazli niyatda ravishda chapdan oʻngga yoki oʻngdan
Optik disk Katta hajmdagi maxfiy maʼlumotlarni qoʻlga kiritishga chapga oʻtadigan kataklardan iborat.
maʼlumotlarga bevosita kirish imkonini urinish. Qattiq disk Magnitli saqlash qurilmasi.
beruvchi maʼlumot saqlash qurilmasi. Piksel Kompyuter grafik tasvirining eng Qattiq xotira Harakatlanuvchi
Maʼlumotlar magnitli holda emas, balki kichik boʻlagi. Toʻliq tasvirni hosil qilish qismlari yoʻq, qurilmasi elektron
lazer yordamida saqlanadi va oʻqiladi. uchun koʻp sonli piksellar birlashtiriladi. sxemaga asoslangan va flesh xotiradan
Ortiqcha elektr yuklama Elektr Piksel nihoyatda kichik boʻlib, uni koʻrib foydalanuvchi xotira qurilmasi.
zanjirining haddan tashqari yuklanishi boʻlmaydi. Qattiq xotira RAMga oʻxshaydi, faqat
bu katta miqdordagi elektr jixozlari bitta Pirogli diagramma sektorini ajratib maʼlumotlar barqaror (doimiy). Qattiq
rozetkaga ulangani sababli elektr simiga olish Biron-bir narsani belgilash disklar oʻrniga ishlatiladi.
yoki elektr zanjiriga ruxsat etilganidan yoki urgʻulash maqsadida pirogli Qayta tayyorlash Kerak boʻlmay
koʻproq tok oqimi tushishiga olib keladi. diagrammadan uning qismi ajratilishi. qolgan koʻnikmaga ega xodimning
Osilib turuvchi satr boshi Satr boshining Planshet Sensorli interfeysga ega boshqa koʻnikmani oʻrganishi va undan
birinchi chegarasidan farq qiladigan ikkinchi kichik, simsiz, portativ shaxsiy kompyuter. foydalanishi.
va keyingi satrlari chegarasi. Pleysxolderlar – Matn, rasmlar, tovush, Qidiruv tizimi Maʼlumotlar bazasidan
Oʻtishlar (taqdimot dasturida) video va boshqalarni qoʻyish uchun foydalanuvchi tomonidan butunjahon
Slaydning paydo boʻlishi yoki yoʻqolishi “ramkalar” yoki “boʻsh maydonlar”. internet tarmogʻida muayyan saytlarni
uchun ishlatiladigan effektlar, masalan, Plotter Kompyuterdan chiziqli topish uchun kiritilgan kalit soʻzlarga mos
xiralashib yoʻq boʻlish yoki burilib chizmalarning qogʻoz nusxasini chiqarish maʼlumotlarni qidiradigan va topadigan
almashishlar. uchun ishlatiladigan qurilma. kompyuter dasturi.
Lugʻat
Qoʻl siqish Kompyuter qurilma bilan sahifaning yuqorisi boʻylab eni kengroq Shtrix kod oʻquvchi Shtrixli kodlarni
muloqot qilishni istaganida, bu uchun boʻlsa, bu “albom” yoʻnalishi deb ataladi. oʻqish uchun ishlatiladigan qurilma –
qoidalar oʻrnatilishi muhim ahamiyatga Sahifalar elektron jadval varaqlari bilan oʻrnatilgan yoki qoʻlda ishlatiladigan
ega. Buni muloqot qilishdan oldin amalga bir xil. boʻlishi mumkin.
oshirish kerak va bu qoʻl siqish deb Sans-serif shrifti Belgi oxirida har Shtrix kod Turli xil dasturlarda
nomlanadi. qanday qoʻshimcha yoki “dum”lardan xoli ishlatiladigan kod raqamini ifodalaydigan
Qurilma drayveri Kompyuteringizga boʻlgan shrift turlari. bir qator qora va oq chiziqlar ketma-
ulangan printer va shu kabi qurilmani Savdo niqtasida elektron pul ketligi.
boshqaruvchi dastur. oʻtkazmalari (EFTPos) Tovarlar Sichqoncha Grafik foydalanuvchi
Qurilma Kompyuter tizimining fizik uchun toʻlanadigan pullar kompyuter interfeysida koʻrsatkichni boshqarish
qismlari. orqali mijozning bank hisob raqamidan uchun ishlatiladigan maʻlumot kiritish
Qurtlar Oʻzini-oʻzi koʻpaytiradigan doʻkonning bank hisob raqamiga oʻtkaziladi. qurilmasi.
dastur; u zararli kodni tarqatish niyatida Savdo nuqtasi (POS) Doʻkondagi Sinov rejasi Yechimning muayyan
kompyuter tizimiga kiritiladi. xaridorlar oʻz xaridlari haqini toʻlaydigan qismlarini sinab koʻrishga moʻljallangan
kassa. koʻrsatmalar toʻplami.
Radiochastotani aniqlash (RFID) RFID Selektorlar CSS tilida uslublar Sinov strategiyasi Tizim tahlilchisining
rider odatda kichik chip va antennadan jadvalini yaratish uchun CSS qoidalari yakuniy yechim kim tomonidan/qayerda/
iborat boʻladi. deklaratsiyalarni taʼriflashdan oldin qachon sinab koʻrilishi kerakligi haqidagi
Raqamlash Hujjatdagi sahifalarni uslublar qoʻllanilishi kerak boʻlgan qarori.
raqamlash. selektorlarni (HTML elementlari) Sintaksis Iboralar, jumlalar va gaplarni
Raqamli kamera Fotosuratlarni aniqlashtirishingizni talab qiladi. shakllantirish uchun soʻzlarni birlashtirish
film oʻrniga saqlashda xotiradan Deklaratsiyalar selektorlarga tatbiq usullarini boshqaruvchi qoidalar toʻplami,
foydalanadigan kamera. Kiritish qurilmasi etiladi. bu har bir tilda mavjud. Xuddi shu kabi,
sifatida foydalanishi mumkin. Sensorlar Jismoniy maʼlumotlarni kompyuter dasturlash tillarida ham
Raqamli maʼlumot Kompyuterda toʻplaydigan kiritish qurilmalari. sintaksis biror tilda toʻgʻri tuzilgan hujjat
saqlash uchun mos boʻlgan elektron Sensorli ekran Maʼlumotlar kiritish, yoki parcha deb hisoblanadigan belgilar 303
shakldagi maʼlumotlar. shuningdek, chiqarish imkonini beruvchi kombinatsiyasini anglatadi.
Raqamli sertifikat Ochiq kalitli ekran. Kiritish ekranning biror joyini Siqilgan soatlar Xodimlar bir xil
infratuzilma (PKI) yordamida internet koʻrsatish orqali amalga oshiriladi. soat miqdorida, biroq kamroq kun
orqali ishonchli maʼlumot almashish Sensorli panel Noutbuklarda kiritish ishlashi.
imkonini beruvchi pasportga oʻxshash qurilmasi sifatida sichqonchaning Skaner Qogʻozdagi tasvirni
elektron sertifikat. muqobili sifatida ishlatiladi. kompyuterda oʻqiydigan qurilma.
Real vaqtda qayta ishlash Kirish va Shablon O‘xshash uslubdan nusxa Skript Kompyuter uchun koʻrsatmalar
chiqish maʼlumotlarini darhol qayta koʻchirish yoki taqdim etilgan maydonga toʻplami.
ishlaydigan operatsion tizim. tegishli ma’lumotlarni kiritish orqali hujjat Skript tili – Skript yaratish uchun
Robototexnika Avtomatlashtirilgan yaratishga imkon beradigan hoshiya. foydalaniladigan ancha sodda dasturlash
sanoat jarayonida foydalanish uchun Shaffof belgi Asosiy matn orqasida tili, masalan, JavaScript.
robotlarni oʻrganish, ishlab chiqish va koʻrinib turuvchi juda xira dizayn. Smart karta Moliyaviy tranzaksiyalarni
ulardan foydalanish. Shaxsiy kalit Kriptografiyada amalga oshirish uchun ichki
Router Ulangan kompyuterlarning ishlatiladi, faqatgina maʼlumot mikroprotsessorga ega plastik karta,
tarmoq manzillarini va maʼlumotlarni almashayotgan kishilarga maʼlum masalan, kredit yoki debet karta.
toʻgʻri manzilga yoʻnaltira oladigan boʻlgan shifrlash/shifrni ochish kaliti. Uni Smartfon Kompyuter bajaradigan
murakkab xab, koʻpincha LAN tarmoq kommunikatorlar xabarlarni shifrlash va funksiyalarning koʻpini bajara oladigan
WAN tarmoqqa ulangan yerda ularning shifrini ochish uchun ishlatadi. mobil telefon.
foydalaniladi. Shifrlash Matematik ravishda skript Smishing Xavfsizlikka hujum, bunda
Rutkitlar Vakolatsiz foydalanuvchiga yordamida maʼlumotlarni oʻqishni foydalanuvchini aldab, uyali yoki mobil
kompyuter tizimini bildirmasdan qiyinlashtirish. Oʻqishdan oldin kontent qurilmaga virus yoki zararli dasturni
boshqarish imkonini beruvchi zararli shifrsizlantirilishi lozim. yuklab olishga majbur qilishadi.
dasturlar. Shior Kompaniya yoki tashkilotni Spam Qabul qilishni xohlamaydigan
tanitadigan ibora yoki soʻzlar yigʻindisi kishilarga xabarni majburan oʻqitishga
Sahifa yoʻnalishi Sahifani joylashtirish (gap boʻlishi shart emas). harakat qilish maqsadida internet orqali
usuli sahifa yuqorisi boʻylab eni torroq Shkalalar Diagramma yoki grafik bitta xabarning koʻplab nusxalarini
boʻlsa, bu “portret” yoʻnalishi deb ataladi; oʻqlarida ishlatiladigan oʻlchov birliklari. yuborish.
2
Sunʼiy intellekt (AI) Avvalgi vaziyatlarda Teginishsiz toʻlov Xavfsiz toʻlovlarni Trilateratsiya GPS sunʼiy
sodir boʻlgan voqealar tajribasiga amalga oshirish uchun radiochastota yoʻldoshlaridan muntazam ravishda
asoslangan holda ishlaydigan qoidalarni identifikatsiyasi (RFID) yoki yaqin maydon radiosignallarni qabul qilish va tahlil
oʻzgartira oladigan ekspert tizim. aloqasi(NFC)dan foydalanadigan qurilmalar. qilish orqali foydalanuvchining joylashuvi,
Superkompyuter Kompyuterning Tekislikda almashish (Ips) Koʻrish tezligi va balandligini aniqlash texnikasi.
eng qudratli turi. Qayta ishlash tezligini burchaklari va ranglarning koʻpayishiga
nihoyatda yuqoriligi sababli ob-havo imkon beruvchi ekran texnologiyasi. Universal resurs lokatori (URL)
bashorati kabi katta miqdordagi hisob- Tele-konferensiya Audio va video Internetdagi har bir resurs uchun noyob
kitoblarni talab qiladigan dasturlar uchun maʼlumotlarni uzatish uchun kompyuter havola.
foydali. tarmoqlar yordamidagi alohida URL Yagona resurs lokatori (Uniform
Svitch Xabga oʻxshash qurilma, lekin manzillarda joylashgan ikki yoki undan Resource Locator) – veb-sayt nomi uchun
maʼlumotlarni barcha qurilmalarga ortiq kishilar oʻrtasidagi konferensiya. yana bir atama.
emas, faqat belgilangan qurilmalarga Termistor Haroratni oʻqish uchun Ustunlar Bir-biriga qoʻshni va vertikal
yuboradi. Murakkab tarmoqlarda trafikni ishlatiladigan yarimoʻtkazgich qurilma ravishda yuqoridan pastgacha yoki
kamaytirish uchun foydalaniladi. (uning qarshiligi haroratga qarab farq qiladi). pastdan yuqoriga oʻtadigan kataklardan
Texnik hujjatlar Yechim qanday iborat.
Tablar odatda elektron jadvalning kelib chiqqani va uning qanday ishlashi Uy uslubi Baʼzan butun tashkilotda
pastki qismidan joy oladigan kichik haqidagi batafsil tasvirlar toʻplami. “brending” deb ataladigan bir xil
tugmalar boʻlib, turli varaqlararo Tizimga texnik xizmat koʻrsatishi kerak shakldagi shu tashkilotning barcha
harakatlanish uchun xizmat qiladi. boʻlgan kishilar uchun moʻljallangan. yozilgan muloqotlarini ushlab qoluvchi
Tabulyatsiya Matn qanchalik chap yoki Tizim blok-sxemasi Apparat va qoidalar majmui hisoblanadi.
oʻng cheklanishga ega ekanini koʻrsatadi. dasturning tizimda qanday ishlashi
Tahrirlash Matnga oid yoki badiiy va fayllarning qanday saqlanishini Validatsiya Muayyan qoidalarga rioya
xatolarni topish va ularni tuzatish uchun diagramma yordamida aks ettirish. etishi va oqilona ekanligiga ishonch
nashr nusxasini oʻqish. Tizim dasturi Kompyuterning texnik hosil qilish uchun tizimga kiritilgan
304 Takrorlash Bosqichlar ketma-ketligini qurilmalarini boshqaradigan va dasturiy maʼlumotlarni tekshirish.
takrorlash jarayoni. dasturlarni ishga tushirish uchun Vaqtga bogʻliq Darhol foydalanilishi
Taqdimot dasturi Tartib bilan kuzatib platforma bilan taʼminlaydigan dastur. lozim boʻlgan, aks holda, befoyda boʻlib
borish mumkin boʻlgan, bir-biriga Tizim tahlilchisi Biror loyihada tizim qoladigan maʼlumotlar, shu sababli
bogʻlangan ekranlar (yoki ramkalar) tahlili bosqichlarini amalga oshirishga vaqtga bogʻliq deyiladi.
yordamida taqdimot tayyorlash masʼul boʻlgan shaxs. Varaqlar Elektron jadvaldagi varaqlar
imkonini beruvchi dastur. Animatsiya Tizim tahlili Muammoni tahlil qilib, kitobning turli sahifalariga oʻxshashdir.
va tovush, shuningdek, standart chiqish unga yechim ishlab chiqish va yechimni Har bir varaqni istaganingizcha qayta
maʼlumotlaridan foydalanish imkonini tatbiq qilish uchun foydalaniladigan nomlashingiz va nechta kerak boʻlsa,
beradi. bosqichlarning standartlashtirilgan shuncha varaq qoʻshishingiz mumkin.
Tarmoq operatsion Tizimi bir nechta toʻplami. Veb-sayt yaratuvchi Foydalanuvchiga
kompyuterning bir-biri bilan muloqot qilishi Tizimlarning hayot davri: Yangi AT veb-sayt yaratish imkonini beruvchi
hamda maʼlumot va resurs almashishiga tizim ishlab chiqish jarayonidagi turli dastur.
imkon beruvchi operatsion tizim. bosqichlar. Vergul bilan ajratilgan qiymatlar
Tarmoq Resurslarni ulashishga imkon Tizimni buzib kirish Kompyuter (CSV) Maʼlumotlar uchun sodda tuzilgan
beruvchi kompyuter tizimlarining tizimlariga ruxsatsiz kirish. format; har xil turdagi dasturlar oʻrtasida
bogʻlangan toʻplami. Toʻliqsiz ish kuni Haftasiga maʼlumot almashishda foydalaniladi.
Tashqi kalit Boshqa jadvaldagi odatdagidan kamroq soat ishlash. Verifikatsiya Kiritilgan maʼlumotning
asosiy kalit bilan bogʻlangan relyatsion Tomonlarning nisbati Rasmning toʻgʻri ekanini tekshirish.
ma’lumotlar bazasining bitta jadvalidagi kengligi va balandligi oʻrtasidagi Vertikal oʻgirish Agar asl rasmdagi
maydoni. mutanosiblik nisbati, 14:6 kabi raqamlar tasvir tik boʻlsa, u vertikal oʻgirilgandan
Tashqi xotira qurilmasi – bilan ifodalanadi. keyin teskari koʻrinishda boʻladi.
Kompyuterdan olingan maʼlumotlarni Toʻr chiziqlari Jadvaldagi kataklar Video karta – Tasvirlarni ekranda aks
saqlash, odatda kompyuterdagi USB orasidagi ekranda ko‘rinadigan chiziqlar. ettirish imkonini beruvchi ichki bosma
portiga ulanadi. Trekerbol Kursorlarni boshqarish plata.
Tayyor dasturiy taʼminot uchun kiritish qurilmasi, eskiroq Video-konferensiya Jismonan
Foydalanishga tayyor boʻlgan dasturiy noutbuklarda foydalanish mumkin. boshqa-boshqa yerda boʻlgan
taʼminot. Sichqonchaga juda oʻxshash. ishtirokchilar bir-birini koʻra oladigan
Lugʻat
hamda eshita oladigan elektron WLAN Radio yoki infraqizil signallardan yoki ustunning yuqorisi yoki pasti
uchrashuv. foydalanib qisqa masofalarni qamrovchi oʻrtasida boʻlingan boʻladi, paragrafning
VIKI Kiradigan har qanday kishi simsiz lokal tarmoq. qolgan qismidan ajralib turadi.
kontentini toʻldirishi yoki oʻzgartirishi Xab Har bir kompyuter ulangan tarmoq Yoʻqotishlarsiz Fayl siqilmagan
mumkin boʻlgan veb-sahifa(lar). yoki kichik tarmoqning markaziy tuguni. holda barcha dastlabki maʼlumotni
Virus Tizimga zarar yetkazish Bitta kompyuter orqali uzatiladigan tiklashga imkon beruvchi faylni siqish
maqsadida kompyuter tizimiga gʻarazli maʼlumotlar markazning barcha shakli.
maqsadda joylashtirilgan kompyuter portlariga uzatiladi. Yoʻqotishli Yoʻqotishli siqish baʼzi
kodi. Xatlarni birlashtirish Maʼlumotlar maʼlumotlarni doimiy ravishda yoʻq
Virusdan himoya Viruslarni aniqlab, bazasidan har bir harfga avtomatik qilish orqali faylni kichraytiradi, shuning
ularni kirishga yoʻl qoʻymaslik yoki ravishda individual ismlar va manzillar uchun fayl siqilmagan boʻlsa, dastlabki
oʻchirib tashlash orqali bartaraf etuvchi qoʻshilishi bilan bir xil xatni koʻp maʼlumotlarning hammasi ham (garchi
dastur. odamlarga yuborishning vaqtni siz buni sezmasangiz ham) oʻsha yerda
Vishing Firibgarlik qoʻngʻirogʻi, masalan, tejaydigan usuli. boʻlmaydi.
kimningdir telefonda qurbonlarning Xavfsizlik sozlamalari Yordamchi dasturlar Operatsion tizim
moliyaviy maʼlumotlarini oshkor qilishga Kompyuteringizni zararlanishdan himoya imkoniyatlarini kengaytiruvchi kichik
koʻndirishga harakat qilib, oʻzini bank qilish uchun oʻzgartirishingiz mumkin dastur, masalan: antivirus, disk taʼmiri,
vakilidek tutishi. boʻlgan sozlamalar. fayllar boshqaruvi va boshqalar.
Vizual tasdiqlash Hujjatning aniqligi va XML Insonlar ham, mashina ham oʻqiy Yozuv Faylning muayyan narsa haqidagi
toʻgʻriligini vizual tarzda tekshirish usuli. oladigan, maʼlumotlarni saqlash va maʼlumotlarni saqlaydigan qismi.
VOIP Ovozni internet orqali yuborish uzatishga moʻljallangan kengayuvchi Fayldagi barcha yozuvlar bir xil turdagi
protokoli. belgilash tili. maʼlumotlarni saqlaydi.
Web 2.0 Aloqa, xavfsiz tarzda Xotira kartalari Fayllarni saqlash Yuqoridan pastga ishlov berish Katta
maʼlumotlarni almashish va (koʻplab gigabayt hajmgacha) yoki muammoni kichikroq muammolarga
hamkorlikning boshqa shakllarini fayllarni bitta kompyuterdan boshqasiga boʻlish (qarang: bosqichma-bosqich
yaxshilashga qaratilgan internetdan koʻchirish uchun ishlatiladigan xotira takomillashtirish). 305
foydalanish shakli. Web 2.0 konsepsiyalari qurilmalari. Zaxira fayli Kompyuterdan uzoqroq
asosida ijtimoiy tarmoq saytlari, fayllarni Xotira qurilmasi Xavfsiz saqlash uchun joyda saqlanadigan va maʼlumotlar
almashish saytlari, vikilar va bloglar maʼlumotlar yoziladigan vosita, masalan, yoʻqolgan taqdirda faylni tiklashda
rivojlangan. tasma yoki disk. ishlatilishi mumkin boʻlgan maʼlumotlar
Wi-Fi Qurilmalarni bir-biri bilan kabellar Yakka qator / yetim qator nusxasi.
yoki simlardan foydalanmagan holda Paragrafning boshi yoki oxirini anglatish Zaxira saqlash joyi Maʼlumotlarni
ulaydigan simsiz texnologiya. uchun foydalaniladigan atama, u sahifa ikkilamchi saqlash qurilmasi.
2
Indeks
3D printerlar 13, 83 CAD (kompyuter yordamidagi dizayn) 30, 83 erkin grafikli ish 60
3D tasvirlar 11 CAL (kompyuter yordamida oʻrganish) 67 ethernet 43
3G 69 call-out box 249
4G 69 CAT (kompyuter yordamidagi tarjima) 11 faksimil’ aloqa 51
CD (kompakt disklar) 36, 37, 39 faktdagi xatolar 191
AI (sunʼiy ong – intellekt) 10, 12, 85 CD R disklar 37 fayervollar 120
aktuatorlar 31 CD ROM 37 fayl formatlari 140
albom oriyentatsiyasi 161 CDRW disklar 37 fayl nomlari 140
almashish 98, 99–100 CGI (kompyuterda tasvir yaratish dasturi) 68 fayllar boshqaruvi 139–144
almashtirish vositasi 187–188 chakana savdo sanoati 85–86 fayllarni chop etish 142–143
almashtirma belgili qidiruv 234, 268 chip va PIN riderlar 27, 28 fayllarni siqish 143–144
aloqador maʼlumotlar bazasi 219, 220–221 chiqarish qurilmalari 6, 28–31 fayllarni uzatish protokoli (ftp) 134, 293
aloqali maʼlumotlar 196–197 chiroqlar 31 flesh xotira kartalari 38, 39
aloqasiz maʼlumot 196 chiziqlar 249 fleshkalar 38, 39
amaliy dasturlar 163 chiziqli grafiklar 198 formatlash
analog maʼlumotlar 71, 72 CLI (buyruqlar qatori interfeyslari) 5, 8 sonli maʼlumotlar 237–238, 274–277
analog-raqamli konverter 73 CMS (kontent boshqaruvi tizimi) 279, 280, matn 163, 205–209
animatsiya 67, 68, 242, 243, 249–250 293–294 formulalar, elektron jadvallar 253
aniqlash, tanish tizimlari 86–87 CPUs (markaziy protsessorlar) 3, 6 foydalanuvchi hujjatlari 100, 101–102
aniqlik darajasi 157 CRT monitorlar 28 foydalanuvchi interfeyslari 8
ankorlar 285–287 CSS (kaskadli stillar jadvali) 280, 288–293 ftp (fayllarni uzatish protokoli) 134, 293
ANPR (avtomobil davlat raqamini avtomatik CSV (vergul bilan ajratilgan qiymatlar) 141, 224 funksiyalar, elektron jadvallar 253, 258–260
aniqlash) 87
appletlar 6 dastur, komponentlar 4–6 garnitura 31
dasturiy ta’minot 4, 280 Gipermatn belgilash tili (HTML) 279, 280, 281
asosiy kalitlar 220, 223, 225
dasturlarning mualliflik huquqi 125 Gipermatn uzatish protokoli (HTTP) 134
306 asosiy plata 2
DDE (maʼlumotlarni bevosita kiritish) 17, 24–28 Gipermatn uzatish protokolining xavfsiz
ATMlar (bankomatlar) 81
deklaratsiyalar 289, 292 varianti (HTTPS) 134
atrof-muhit muammolari 125–126
desktop kompyuterlar 2, 9, 10, 49 GIS (geografik axborot tizimlari) 89
audio-konferensiya 52
desktop noshirlik toʻplamlari (DTP) 6, 65, Global tarmoq (WAN) 42, 43
auditoriyaga muvofiqlilik 122–128
66, 178 golografik tasvir 11
avtomatlashtirilgan obyektlar 172–173
diagrammalar 170, 194–203, 248, 252 grafik foydalanuvchi interfeyslari (GUI) 5, 8
avtomobil davlat raqamini avtomatik
diapazon, elektron jadvallar 253 grafik planshetlar 21
aniqlash (ANPR) 87
diskovodlar 4, 34, 35, 36, 38, 39 grafiklar 194–203, 252
axloqiy masalalar 126–127, 128
displey ekranlari 28–29 grammatika, tekshirish 188
DNS serverlar 117 GUI (grafik foydalanuvchi interfeysi) 5, 8
bandlik, AT taʼsirlari 56–60 doimiy xotira (ROM) 7 g‘ayrioddiy maʼlumotlar 97, 262
bank amaliyotlari 80–81, 119 doirali diagrammalar 198, 202
barabanli plotterlar 30–31 dronlar 13–14 hakerlik 112–113
barqarorlik 125–126 DTP (desktop noshirlik toʻplamlari) 6, 65, harorat sensorlari 21–22
belgilar intervali 191 66, 178 haydovchisiz avtomobillar 10–11
belgilar, taqdimot slaydlari 248 dupleks chop etish 66 hayotiy davrlar 91–104
biometrik maʼlumotlar 12, 114 DVD disklar (raqamli universal disklar) 36, HCI (inson-kompyuter interfeysi) 8
bloglar 135 37, 39 HD DVD disklar 39
bluetooth 45, 46 DVD R disklar 37, 39 himoyalangan soket qatlami (SSL) 115–116
blu-ray qurilmalar 36, 37–38, 39 DVD RAM 37, 39 hisoblanadigan maydonlar 229–233
bogʻlovchilar 5 DVD ROM 37, 39 hisobotlar 236–237
boʻlim oxiri 206 DVD RW disklar 37, 39 hoshiyalar, sahifalar 205
Boolean operatori 221, 222 HTML (Gipermatn belgilash tili) 279, 280, 281
boshqaruv dasturlari 31, 74–77 EFTPOS terminallar 85 HTTP (Gipermatn uzatish protokoli) 134
boshqaruv qurilmalari 31 ekspert tizimlar 84–85 HTTP (Gipermatn uzatish protokolining
bosim sensorlari 22 ekstremal maʼlumot 97, 262 xavfsiz varianti) 134
bosma nusxadagi material 22–23 elektr manbalari 4 hududli diagrammalar/grafiklar 198
botnetlar 111 elektron jadvallar 168–169, 172, 248 hujjatlar 160–174, 204–217
brauzerlar 47, 48, 67, 135, 279 elektron pochta aloqasi 51, 118, 131–133 hujjatlar maketi 160–174
bron qilish tizimlari 79–80 elektron pul oʻtkazmalari (EFT) 80, 81, 85 huquqiy eʼtirof 124–125
bulutli hisoblash 119 elektron xavfsizlik 108–111
Butunjahon internet tarmogʻi 134 email xabarlarni birlashtirish 162–163, ichki funksiyalar 257–258
buyruqlar qatori interfeyslari (CLI) 5, 8 215–216, 239 ichki stillar 288
Indeks
ijtimoiy tarmoq saytlari 109–111, 136 koʻrish qobiliyatini yaxshilash 11 matnni keyingi qatorga ko‘chirish 270, 271
ikki marts kiritilgan ma’lumot 192 korporativ brend 176 matnni shifrlash 144
ikkilamchi xotira qurilmalari 7 kuki-fayllar 87, 88, 110 matnni yashirish 270, 271
ikkilik sanoq tizimi 3–4 kutubxonalar 83–84 matnni yaxshilash 246–247
ikonkalar 8 kuzatuv tizimlari 87–88 matritsali printerlar 30
imloni tekshirish dasturlari 186–187 kvantli kriptografiyasi 12–13 maxfiylik sozlamalari 109, 110
imzo chiziqlari 165 maydonlar 220, 224
inson-kompyuter interfeysi (HCI) 8 lampalar 31 MICR (magnitli siyoh belgilarini aniqlash)
intellektual mulk 124 LAN (lokal tarmoq) 42, 43, 45, 60 25–26, 28, 86
interfeyslar 172, 173 lazerli printerlar 29 MIDI klaviaturalar 24
internet 48, 126–127, 133–137 LCD monitorlar 29 mikrofonlar 24
internet nazorati 126–127 legendalar 199 mikroprotsessorlar 6, 60–61
internet-kafelar 50 linklar 134, 285, 286 mobil telefonlar 49, 68–69
internet-provayderlar (ISP) 45, 46, 134 Lokal tarmoq (LAN) 42, 43, 45, 60 modellashtirish dasturlari 77–78
interval 191, 192 loyihalar, tizimlar 94–96 modem rejimi 50
intranet 48–49, 134 modemlar 43, 44
IPS monitorlar 29 ma’lumotlar modullar 5, 96, 97
ISBN (xalqaro standart kitob raqami) 70, 71, 84 takrorlanishi 220 monitorlar 28–29
ish joyini boʻlishish 60 eksport qilish 238–239 motorlar 31
ishlab chiqarish tarmoqlari 78 mavjud fayldan import qilish 225 mualliflik huquqi 124, 125
ishlab chiqish va sinab koʻrish 96–98 manipulyatsiya qilish 229–235 multimedia proyektorlari 29
isitkichlar 31 taqdim qilish 235–239 multimedia taqdimotlari 67–68
ISP (internet-provayder) 45, 46, 134 kichik toʻplamlarni qidirish 234–235 muqova hoshiyasi 205
iteratsiya 92 saralash 233–234 musiqa 68
turlari 221–222 mutlaq fayl manzillari 293
jadvallar 171, 209–215, 281–283 magnit tasmali diskovod 35, 39 mutlaq havolalar 256, 257
josus dastur (spyware) 118 magnit tasmali riderlar 26–27, 28, 39 muvofiq stillar 176, 178–179, 242
josus dasturlarga qarshi dasturlar 51 magnitli disklar 35
joystiklar 19 magnitli siyoh belgilarini aniqlash (MICR) natija dizaynlari 94
25–26, 28, 86 nazorat tizimlari 87–88 307
kalit maydonlar 96 magnitli xotira qurilmalari 34, 35–36, 39 nisbiy fayl manzillari 287
karnaylar 31 maktab boshqaruv tizimlari 78–79 nisbiy havolalar 256
kaskadli stillar jadvali 280, 288–293 malakasizlanish 57, 58 nomlangan kataklar/diapazon 253
kataklar 210–215, 253 maʼlumot aktivlari 112 noutbuklar 2, 9, 10, 49
kengayuvchi belgilar tili (XML) 142 maʼlumot kiritish shakllari 226–229 nuqtali diagrammalar/grafiklar 198
ketma-ket harakatli xotira 36 maʼlumot modellari
ketma-ket turli xotira 36 yaratish 252–260 ochiq kalitlar 114
keys, uzviylik 191 manipulyatsiya qilish 264–269 OCR (belgilarni optik aniqlash) 23, 24–25,
kiritish dizaynlari 95 maʼlumotlarni taqdim qilish 269–277 28, 86
kiritish qurilmalari 6, 17–28 sinab koʻrish 261–263 odatiy maʼlumotlar 262
klaviaturalar 17 maʼlumot toʻplash shakllari 69, 95 oddiy faylli ma’lumotlar bazalari 219
kommunikatsiya ma’lumot xavfsizligi 111–121 oddiy matnli fayllar (txt) 225
elektron pochta 51, 118, 131–133 maʼlumot/fayl strukturasi 96 oldindan ko‘rish 162
internet 133–137 maʼlumotlar bazasi tuzilishlari 219–229 OMR (maxsus belgilarni optik aniqlash)
dasturlar qamrovi 65–69 maʼlumotlar himoyasi toʻgʻrisidagi qonunlar 51 23,25, 28, 86
kompakt disklar (CD disklar) 36, 37, 39 maʼlumotlar maxfiyligi 112, 119 operatsion tizimlar 8
kompayler 5 maʼlumotlar paketlari 42, 43 optik xotira qurilmalari 34, 36–38
kompyuter yordamida oʻrganish (CAL) 67 maʼlumotlar tahlili 251–277 ortiqcha elektr yuklama 106–107
kompyuter yordamidagi dizayn (CAD) 30, 83 maʼlumotlarga bevosita kirish 35 oshkoralik 66–67
kompyuter yordamidagi tarjima (CAT) 11 maʼlumotlarni bevosita kiritish (DDE) 17, 24–28 osilib turuvchi abzats 207
kompyuterda modellashtirish dasturlari 77–78 maʼlumotlarni boshqarish 69–71 osilib turuvchi xatboshi 208
kompyuterda tasvir yaratish dasturi (CGI) 68 maʼlumotlarni duplikatsiya qilish 220 oʻtishlar, muvofiqlik 242, 243, 249
kompyuterlar maʼlumotlarni eksport qilish 238–239 o‘q nuqtali roʻyxatlar 208, 209
jismoniy xavfsizlik 106 maʼlumotlarni saralash 233–234 o‘rnatilgan qattiq disklar 34, 39
turlari 9–10 mantiqiy xulosa mashinasi 82 oʻlchash dasturlari 71–74
konseptual klaviaturalar 18 markaziy protsessorlar (CPU) 3, 6 oʻqish/yozish golovkasi 34
kontaktsiz karta toʻlovlari 27 masofadan boshqarish pultlari 24
kontent boshqaruvi tizimlari (CMS) 279, 280, master-slaydlar 177–179, 241–242 paketli qayta ishlash 81
293–294 mat xatolarini tuzatish 185–193 paragraf belgilari 180
kontent qatlamlari 279, 280 matn bokslari 163 paragraf stillari 181, 207–208
kontrast 157 matn, kiritish 163–166, 167–168, 171 parametr talablari 93–94
koʻpriklar, bridjlar 44 matnli xabarlar 69 parollar 113–114
2
passiv infraqizil (PIR) sensorlar 77 shablonlar 162 tovush 4, 247–248

pharming 116, 117 shaffof belgilar 165 transpozitsiya texnikalari 190
phishing 116, 117 shartli formatlash 276–277 trekerbollar 19
piksel 23 shaxsiy (yopiq) kalitlar 114 trilateratsiya 88
PIR (passiv infraqizil) sensorlar 77 shaxsiy kompyuterlar 10 txt (oddiy matnli fayllar) 225
planshet kompyuterlar 9, 10, 49 shaxsiy maʼlumotlar 108–109
pleysxolder, bo‘sh joy, to‘ldiruvchi 222 shifrlash 116 uchinchi tomonning oʻqib tekshirishi 190
plotterlar 30 shiorlar 178 URL manzillar (Uniform Resource Locator)
portativ qattiq disklar 35, 39 shkalalar 199 47, 134, 279
portret oriyentatsiyasi 161 shrift stillari 179 ustlavha 172–173, 236
POS (savdo nuqtasi) terminallari 81, 85 shtrix kod riderlar 26, 28, 83, 85 ustun oxiri 206
protokollar 47 sichqoncha 18 ustunlar 205–206, 254
prototiplar 77, 94, 95 sigʻimli sensorli ekranlar 20 ustunli diagrammalar/grafiklar 195, 198
protsessorlar 3, 6–7 signallar 31 ustunli diagrammalar/grafiklar 197
purkagichli printerlar 29 Simple Mail Transfer Protocol (SMTP) 134 utilitlar 5
sinov rejalari 97, 98, 261, 263, 294–296 uy 60–61
qatorlar, elektron jadvallar 256 sinov strategiyalari 97 uy qurilmalari 60–61
qatorlararo interval 180, 192, 206–207 siqilgan ish grafigi 60 uy stili 68, 124, 176
qattiq (tanali) xotira 34, 38 skanerlar 22–23
qattiq disk 4 skript tili 279 validatsiya texnikalari 188–190, 192
qayta malaka oshirish 56 skriptlar 279 varaqlar, elektron jadvallar 260
qidiruv tizimlari 108, 135 smart kartalar 27 veb-brauzerlar 47, 48, 67, 135, 279
qoʻlda kiritish qurilmalari 17 smartfonlar 9, 10, 49 veb-kameralar 23
Quick Parts vositasi 163 smishing 117 veb-konferensiyalar 52
qurilma drayverlari 4–5 SMTP (Simple Mail Transfer Protocol ) 134 veb-saytlar 67, 279–296
qurilmalar, komponentlar 2–4 sonli maʼlumotlar, formatlash 237–238, 274–277 vergul bilan ajratilgan qiymatlar (CSV) 141, 224
qurtlar 118 spam xabar 133 verifikatsiya 192
SSL (himoyalangan soket qatlami) 115–116 video kameralar 23
radiochastotani aniqlash (RFID) riderlari 26, 86 stillar, korporativ 175–184 video kartalar 4
308 RAM (operativ xotira) 6 strelkalar 249 video-konferensiyalar 23, 52, 58
rang sxemalari, muvofiqlilik 242, 243 sunʼiy ong – intellekt (AI) 10, 12, 85 virtual reallik 14
rang, tasvirni oʻzgartirish 155–157 sunʼiy yoʻldosh tizimlari 88–89 viruslar 118–119
raqamlangan roʻyxatlar 208, 209 svitchlar 44 vishing 117
raqamlar, kiritish 166–167, 168, 169 vizual tasdiqlash 192
raqamli kameralar 23 tablar 262
raqamli klaviatura 18 tabulyatsiya 207 VOIP (Voice Over IP) 58, 69
raqamli sertifikatlar 114, 115, 116 taglavhalar 172–173, 236 WAN (global tarmoq) 42, 43
raqamli universal disklar (DVD disklar) 36, takrorlanuvchi zoʻriqishdan shikastlanish Wi-Fi 43, 45–46, 50
37, 39 (RSI) 56, 61 WLAN (Simsiz lokal tarmoq) 42, 44
rasmlar oʻlchamini oʻzgartirish 147, 151–152 taqdimot qatlamlari 279, 280 WordArt vositasi 165
rasmlarni burish 154–155 taqdimotlar 240–250
rasmlarni kesish 148, 153 tarkibiy stillar 288 xablar 43
real vaqt jarayonlari 79, 81, 85, 87 tarmoqlar 41–53 xatboshi 207
rezistiv sensorli ekranlar 20 tarqatma xatlar 65–66 xatti-harakat qatlamlari 279, 280
RFID riderlar 26, 86 tashqi kalitlar 221, 223, 225 xavfsizlik 105–121
Rich Text File (rtf) 225 tashqi stillar 288 xavfsizlik
robototexnika 12, 78 tashqi xotira qurilmalari 7 kompyuter tarmoqlari 50–51
ROM (doimiy xotira) 7 tasvirlar 146–159, 247 axborot 111–121
routerlar 42, 43 tasvirlarni aks ettirish 155 elektron pochtalar 132–133
RSI (takrorlanuvchi zoʻriqishdan tasvirlarni joylashtirish 151 XML (kengayuvchi belgilash tili) 142
shikastlanish) 56, 61 tatbiq qilish, tizimlar 98–100 xotira qurilmalari 7, 34–39
rtf (Rich Text Files) 225 tekis-tagli plotterlar 30
telekonferensiya 89 yakka va yetim qatorlar 183, 206
sahifa maketi 205 texnik hujjatlar 100–101 yechiladigan qattiq disklar 35
sahifa oriyentatsiyasi 161, 205 TFT monitorlar 28–29 yetim qatorlar 183, 206
sahifa oxiri 206 tibbiyot 82–83 yoʻqotishlarsiz siqish 143
sahifani raqamlash 207 tizim dasturlari 4 yoʻqotishli siqish 143–144
salomatlik muammolari va AT qurilmalari 61 tizim tahlilchilari 92 yorugʻlik sensorlari 22
savdo (POS) terminallari 81, 85 tizimlarni amalga tatbiq etish 98–100 yozuvlar 220
selektorlar 289, 292 tizimlarni baholash 102–103
sensorlar 21–22 tizimlarning hayot davri 91–104 zararli dasturlar 111, 118
sensorli ekranlar 19–20 toʻliqsiz ish kuni 60 zaxiraviy xotira 7
sensorli panellar 18–19 tomonlar nisbati 152–154 zinapoya modellar 92–103
Minnatdorchilik
Minnatdorchilik
Mualliflar va noshirlar quyidagi mualliflik materiallari manbalarini tasdiqlaydilar va taqdim etilgan ruxsat uchun minnatdorchilik
bildiradilar. Barcha urinishlarga qaramay, har doim ham foydalanilgan barcha materiallarning manbalarini aniqlash yoki
mualliflik huquqi egalarining barchasini izlab topish imkoni boʻlmadi. Agar biz bergan maʼlumotnomada biror narsa tushib qolgan
boʻlsa, qayta nashr paytida munosib tasdiqlash xabarlarini kiritishdan mamnun boʻlamiz.
Microsoft mahsulotlarining skrinshotlaridan Microsoft Korporatsiyasi ruxsati bilan foydalanilgan.
Scratch dasturining skrinshotlari: Scratch MIT Media Labʼdagi Lifelong Kindergarten Group tomonidan ishlab chiqilgan.
https//:scratch.mit.edu ga qarang.
Tasvirlarni qayta ishlashga ruxsat bergani uchun quyidagilarga tashakkur bildiramiz:
Ustki muqova: Sergey Nivens/Shutterstock
Ichki matn: 1 Robert Lucian Crusitu/Shutterstock; 1.01 Luisa Leal Photography/Shutterstock; 1.02 Niels Pulson DK/Alamy; 1.03
Peter Kotoff/Shutterstock; 1.04 Dennis Golov/Alamy; 1.06 Oleksiy Maksymenko Photography/Alamy; 1.07a ifong/Shutterstock;
1.07b MacFormat Magazine/Getty Images; 1.08 Bloomberg/Getty Images; 10.09 ImageBROKER/Alamy; 1.12 Zonan Milch/Getty
Images; 1.13 (l) BSIP SA/Alamy; 1.13 (r) Zonan Milch/Getty Images; 1.13 (b) Bloomberg/Getty Images; 1.14 (l) Arterra Picture
Library/Alamy; 1.14 (r)funkyfrog tock/Shutterstock; 2 Rawpixel.com/Shutterstock; Pixbay; 2.02 ojovago/ Alamy; 2.03 lumen-
digital/Shutterstock; 2.04 Ulrich Doering/Alamy; 2.05 Zyabich/Shutterstock; 2.07 36clicks/Shutterstock; 2.08 Zoonar GmbH/
Alamy; 2.10 Jim DeLillo/Getty Images; 2.11 Dragomer Maria/Shutterstock; 2.12 Palis Michalis/Shutterstock; 2.13 Brian A Jackson/
Shutterstock; 2.14 (tl) Zoonbar GmbH/Alamy; 2.14 (bl) macbrianmun/Getty Images; 2.14 (tr) James Leynse/Corbis/ 2.14 (tc)
burner/Shutterstock; 2.14 (br) Moreno Soppelsa/Shutterstock; 2.15 (l) Moreno Soppelsa/Shutterstock; 2.15 (r) James Davies; 3
Delpixel/Shutterstock; 3.01 Gregory Gerber/Shutterstock; 3.02 BeGood/Shutterstock; 3.03 Trial/Shutterstock 3.05 (l) Ragnor
Schmuk/Getty Images; 3.05 (c) Kevin Wheal/Alamy; 3.05 (r) Shaun Finch - Coyote-Photography.co.uk/Alamy; 3.06 (l) ffolas/
Shutterstock; 3.06 (r) Coprid/Shutterstock; 4 silkwayrain/Getty Images; 4.05 laurentiu iordache/Alamy; 4.08 Look die Bildgentur 309
der Fotografen GmbH/Alamy; 4.09 Rocketclips,Inc/Shutterstock; 5 Monty Rakusen/Getty Images; 5.01 (l) Bert Hardy/Getty
Images; 5.01 (r) Pressmaster/Shutterstock; 5.02 (a) Bogdanhoda/istock; 5.02 (b) Monty Rakusen/Getty Images; 5.03 Rawpixel.
com/shutterstock; 5.04 Tom Merton/Getty Images; 5.05 JazzIRT/Getty Images; 5.06 ClassicStock/Alamy Stock Photo; 5.07 (l)
StephenBarnesBowline Images/Alamy; 5.07 (r) Ulrich Baumgarten/Getty Images; 5.07 (c) endopack/Getty Images; 6 RGB Ventures
SuperStock/Alamy; 6.04 DvdArts/Getty Images; 6.05 Scott Rothstein/Shutterstock; 6.10 ssuaphotos/Shutterstock; 7 PaulPaladin/
Shutterstock; 7.02 PhuShutter/Shutterstock; 7.07 Artur Marciniec/Alamy; 7.08 vitranc/istock; 7.09 Bacho/Shutterstock;
8 wk1003mike/Shutterstock; 8.01 Nikki Bidgood/Getty Images; 8.03 (l) Mike Goldwater/Alamy; 8.03 (r) Paul Thompson Images/
Alamy; 8.04 Chaikom/Shutterstock; 9 (top) TZIDO SUN/Shutterstock; (bottom) VGstockstudio/Shutterstock; 9.01 (l) Frunze Anton
Nikolaevich/shutterstock; 9.01 (c) Rini Kools/Shutterstock; 9.01 (r) Christian Bertran/Shutterstock; 9.05 Icatnews/Shutterstock;
9.06 Mixmike/istock; 10 derrek/ Getty Images; 10.03 Dejan Stanisavljevic/Shutterstock; 10.06 TACStock1/Shutterstock; 11
Vaniatio/Shutterstock; 12 Moon Light PhotoStudio/Shutterstock; 12.09 (Dubai) Shutterstock/Subbotina-Kononchuk Anna; 12.13
(kingfisher) Menno Schaefer/Shutterstock; 13 peterschreiber.media/Shutterstock; 14 Bruce Parrot/Getty Images; 15 Konstanin
Faraktinov/Shutterstock; 16 kay/Getty Images; 17 Ondřej Pros/istock; 18 YAY Media AS/Alamy; 19 Lightcome/istock; 20 bleakstar/
Shutterstock; 21 Andrey Suslov/Shutterstock; Asset 12.02 Squaredpixels/ Getty Images; Asset 12.05 1000 words/Shutterstock;
Asset 12.06 Elena Elisseeva/Shutterstock; 14.03 Zarianlk/Getty Images.
Kontentni koʻrib chiqishdagi yordami uchun Belmeier Raymondʼga minnatdorchilik bildiramiz.

Cambridge 9-Sinf Informatika

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cambridge 9-Sinf Informatika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

9-sinf

O‘ZBEKISTON BARKAMOLLIK UCHUN TA’LIM DASTURI

Informatika va axborot texnologiyalari

Victoria Wright va Denise Taylor Victoria Wright

Informatika va axborot texnologiyalari

University Printing House, Cambridge CB2 8BS, Birlashgan Qirollik

Cambridge University Press Kembrij Universiteti (University of Cambridge) ning

O‘QITUVCHILAR UCHUN ESLATMA

Kirish Asosiy maqsad

Darslik mazmuni Faqat siz uchun

KALIT SOʻZLAR Kompyuter qurilmalarini bir necha turga bo‘lish mumkin:

CD ROM, optik Elektr kabellari

1.02-rasm. Kompyuterning ichki qismlari.

Ikkilik sanoq tizimi faqatgina 0 va 1 raqamlaridan tashkil topgan

KALIT SOʻZLAR KALIT SOʻZLAR

Demak, operatsion tizim amaliy dasturlarni ishga tushirish

• Taqdimot dasturidan slayd-shou va taqdimotlar yaratishda Kiritish va chiqarish qurilmalari

komponentlari Tezkor xotira (RAM -Random Access Memory) asosiy plataga

1.06-rasm. Grafik foydalanuvchi interfeysi. 1.02- QO‘SHIMCHA MASHGʻULOT

1.04 Kompyuter turlari taʼriflanadi. Bunday planshetlarning kamchiligi – ulardan

1.07-rasm. Portativ kompyuterlar (a) laptop (b) planshet.

Qurilmalar Afzalliklari Kamchiliklari Asosiy foydalanish shakllari

1.01-jadval. Kompyuter turlarining qisqacha bayoni.

Sinfda quyidagi mavzuda muhokama tashkil eting: “Yoʻlda

Kompyuter yordamida tarjima qilish Simsiz

Mashina tarjimasi matnning inson ishtirokisiz, kompyuter

Robototexnika Zavodlar muayyan turdagi yoqilgʻini yoqadi. Bu karbonat

1.11-rasm. Yashirincha eshitish.

Fotonlarning oʻziga xos kvant xossalari shuni anglatadiki,

Printer bu ishni butun obyektni minglab mikroskopik darajada

Boshqariladigan VR muhitida, har bir koʻzingiz ozroq farq

Imtihon uslubidagi savollar

To‘g‘ri Noto‘g‘ri ……………………………………………………………

Hardware kompyuter dasturidan ……………………………………………………………

Foydalanuvchining grafik interfeysi ……………………………………………………………

2-bob haqida umumiy maʼlumot Qoʻlda kiritish qurilmalarining turlari:

Kiritish qurilmalaridan maʼlumotni kompyuterga kiritishda • joystik yoki rul;

Kiritish Markaziy protsessor Chiqarish • mikrofon;

Biz avval kiritish qurilmalarini, keyin esa chiqarish qurilmalarini

2.01 Kiritish qurilmalari va 2.02-rasm. Qwerty klaviaturasi.

9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari

2.03-rasm. Sensor panelli noutbuk.

9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari

Sensorli ekranlar asosan ikki turga boʻlinadi: 2.05-SAVOL

Sensorlarning maʼlumotlarni toʻplovchi qurilma sifatidagi

9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari

Issiqxonada haroratni boshqarishda harorat sensorining

Bosim sensorlari bosimni oʻlchaydi va natijani qaror qabul

Tasvirni kiritish qurilmasi: skaner va kamera

2.07-rasm. Harorat sensorlari issiqxonalardagi haroratni

9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari

ularga erkinlik bergan holda kuzatishda qoʻllaniladi. Xotirasi Pult

2.09-rasm. OMR qo‘llanilgan hujjat namunasi.

Kamchiligi – yaratilgan matn doim ham ishonchli emas, MICR

2.10-rasm. Chekning quyi qismidagi magnit siyoh belgilar

9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari

2.10-rasmda keltirilgan misolda avtomatik tarzda oʻqiladigan RFID aniqlash qurilmasi

Odatiy supermarket mahsulotidagi shtrix-kod tarkibiga

Smart kartalar va kontaktsiz toʻlov

2.11-rasm. Chip (old tomondan) va magnit tasma (orqa

9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari

Qurilma Afzalliklari Kamchiliklari

2.01-jadval. Maʼlumotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritishning afzalliklari va kamchiliklari.

Uzoq muddat lazerli printerdan foydalanish undan