Bién dich: TS.KTS. Khudt Tén Hung - TS.KTS. Hoang Manh Nguyén - TS.KTS. Trén Quéc Théi Higu dinh: T8.KTS, Nguyén Tri Thank TRA@I NGHIEM KIEN TRUC Steen Eiler Rasmussen NXB. MIT PRESS. , 1992. Ha NGi. 8/2007Muc luc CHUONG I. NHUNG QUAN SAT CAN BAN CHUONG II. DAC VA RONG TRONG KIEN TRUC. CHUONG IIL. HIEU QUA TUONG PHAN DAC RONG CHUONG IV. TRAI NGHIEM KIEN TRUC QUA NHUNG MANG MAU CHUONG V. TY Lé VA TY LE THUC CHUONG VI. NHIP DIEU TRONG KIEN TRUC. CHUONG VIL. BIEU QUA CHAT CAM BE MAT... CHUONG VII. ANH SANG TU NHIEN TRONG KIEN TRUC CHUONG IX. MAU SAC TRONG KIEN TRUC CHUONG X. LANG NGHE KIEN TRUCDoi diéu tam su ctia nhém bién soan, Khi cdn méi bat dau vao nam thit hai cia chang dung 5 nam sinh vién kién tric, t6i chot bat gap mot cudn séch nhd vi trang bia chi cé mé6t hinh duy nhat - The Modulor cia Le Corbusier. Ltic dau, tdi ctf nghi dé 1a mét cudn séch viet ve Le Corbusier hay diéu gi d6 tuong tt. Suy nghi dé da cho tdi mét sit hitng thti dé mé cuén séch. Va ngay lap tiie ti da bi né hap dan hoan toan. Tdi doc mét mach trong ba ngay hét cd cudn séch. Cau chuyén vé nhitng trai nghiém kién tric, nhig diéu can ban nhat ctia nghé thuat kién tric, nhig nhin nhan tuéng ching rat hién nhién nhung hoan toan sau sac da dude tac gia truyén tai qua céc chong muc véi m6t ng6n ngit chan phitong va gian di. Cho dén nay, mac dit ching ta da buéc sang thé ky 21, the da co nhitng bude phat trién kinh ngac trong nghé thuat kién fic, nhimg nhitng diéu can ban ma tac gid Steen Eiler Rasmussen mong muén chia sé tir lan xuat ban dau tién nam 1959 van cdn nguyén gid tri, Boi vay, chting t6i, KTS. Khuat Tan Hung, KTS. Hoang Manh Neuyén, KTS. Neuyén Tri Thanh va KTS. Tran Quéc Thai, da quyét dinh bién dich cuén sch tit ban tigng Anh sang tiéng Viét v6i mot mong muén rat gidn di 1a cuén sdch sé trd thanh mét ngudi ban hitu {ch cho nhifng ai bat dau tim hiéu thé gidi bao la cia kién tric. Trong qué trinh bién soan khong thé trdnh khéi c6 nhitng sai sét, ching toi chan thanh mong muén nhan dug céc ¥ kién déng gop dé ti€p tuc hoan thién cho céc lan tai ban tiép theo. Moi lién hé xin giti vé dia chi ctia nhém bién dich: thaigt_ t@yahoo.com . Nhom bién dich xin chan thanh cam on st gitip d6 ctia Quy Fullbright Viét Nam da tai tro cho céng tac bién dich cu6n sach nay trong khuén khé chifong trinh hé tro cho Trung Dai hoc Kien tric Ha NOi. Chiing tdi ciing xin chan thanh cam on déng nghiép cia chiing téi, KTS. Hoang Tuan Minh da cung cap ban g6c clia cuén séch bang tiéng Anh (tai ban lan thtt 23 nam 1992), gitip ching toi hoan thién cong viéc nay. Cudi cing chiing toi xin tran trong cam on suf quan tam va dong vién ctia cfc déng nghiép Trung Dai hoc Kién tric Ha Ndi. Nhom bién dichAndreas Feininger: New York Andreas Feininger: New YorkKhi viét cu6n s&ch nay, toi hi vong céc déng nghiép kién tric su cila ti sé doc va tim théy mot diéu gi dé thi vi trong nhitng suy nghi va ¥ tuéng ma toi da thu thap tit nhiéu nam qua. Nhung cu6n sach nay cing cé nhitug muc dich sau xa hon. Toi tin rang, ké cho nhitug ngudi khong trong nghé cia ching ta hiéu ro vé nhimg diéu ching ta dang quan tam va gan b6 1a mot diéu rat quan trong. Trong lich sit, toan b6 cong déng déu tham gia vao qué trinh tao dung nha 6. Méi cé nhan déu ti€ép can hiéu qua véi nhtg tht ma kién tric su quan tam. Ngoi nha khong thudc vé riéng mot ai. Chting duoc xay dung véi nhitag cam nhan tu nhién vé dia diém, vat liéu cing nhu cach khai thac ching va két qua 14 mot su tuong thich ding chi y. Ngay nay, trong xa hdi c6 trinh dé van minh phat trién cao cia ching ta, nhitug ngdi nha ma moi ngudi s6ng va nhin ngam nohin chung khong c6 yéu t6 dinh tinh ay. Tuy nhién, chting ta khong thé quay tré lai phuong phép xay dung thi cong ma cén phai né luc ti€n trién bang cach thu hit su quan tam va nhan thitc day di vé cong viéc cita kién tric su. Co sd cho viéc hanh nghé higu qua 1a su cam thong va nhan thite cia nhimg ngudi ngoadi nganh, nhitng con ngudi khong chuyén nhung cé tinh yéu noghé thuat. Toi khong chi dinh sé day moi ngudi cai gi 1a ding hay sai, la dep hay 1A x4u. Toi coi tat ca nghé thuat 1a cdc hinh thite biéu hién va vi vay déu c6 thé 1a dting voi nghé si nay nhumg 12 sai d6i v6i nghé si khéc. Muc tiéu cia toi rat khiém t6n 1a mong muén giai thich ro nhitmg nhac cu ma ngudi kién tric su sit dung dé choi, su da dang cita chiing va tit d6 cm nhan duoc ban nhac ctia kién tric. Mac di toi khong mong muén chia sé nhiing danh gid vé mat tham my, nhung sé kho c6 thé gidu di uhitng diéu ma mot ngudi thich va khong thich. Bdi 1é dé biéu 10 cong cu ctia mét nghé thuat, néu chi mod ta co cau vat ly ctia n6 thoi thi chua dit ma can phai ding n6 dé dénh lén mot am diéu cho ngudi nghe hiéu duoc cong cu dy cé thé lam duoc gi. Néu nhuvay, lam sao lai khong thé c6 su nh&n manh va tinh cam trong su van hanh cia cong cu d6? Cudn sdch nay dé cap dén cach thite ching ta cam nhan thé gidi xung quanh minh. Rat kho tim duoc tit ngit thich hop cho viéc nay. Toi da rat vat va voi nhimg gi minh cé dé lam sao trinh bay mot céch ro rang va don gian. Tuy nhién, nhitng né luc cua toi sé khong c6 ¥ nghia néu thiéu nhitng minh hoa cho phén viet. Vi vay, toi xin cam on Ny Carlsberg Foundation da hé tro cho nhitug minh hoa ctia cudn séch. Toi cing rat biét on nha xuat ban. Cu6én sach da duge su dong vién cia Pietro Belluschi ctia M.LT va Nha xuat ban M.LT 6 Cambridge, Massachusetts. Su hop tac cia ba Eve Wendt, ngudi da phién dich tit tiéng Dan Mach tuyét voi dén mite nhitag ngwdi ban Anh, My cé thé cam nhan duoe giong ni cla toi khi doc cudn séch nay. Toi cing xin cam on ban bé 6 nha in da sap chit cho cudn sach nay. Steen Etler RasmussenCHUONG I. NHUNG QUAN SAT CAN BAN Hang thé ky qua, kién triic, hoi hoa va di¢u khac duge goi chung 14 nghé thuat tao hinh, mon nghé thuat quan tam dén "cai dep” va nhimg yéu t6 téc dong dén doi mat, cing nhu am nhac tic dong dén doi tai. Va thuc té 1a c6 rat nhiéu ngudi dénh gid kién tric qua biéu bién bé ngoai cla n6, hay sach kien tric thudug duoc minh hoa bang hinh anh ngoai that cila cdc cong trinh. Khi dénh gid mot cong trinh kién tric, biéu hién bé ngoai chi 1a mot trong nbhiéu yéu té ma kién tric su quan tam. Kién trtic su nghién citu mat bang, mat cat, mat ditag cia cong trinh. Néu d6 1a mot kién tric tét thi céc noi dung dé phai hai hoa voi nhau. Su hai hda do 1a thé nao khong phai 1a diéu c6 thé dé dang giai thich duoc. Khong phai ai ciing c6 thé hiéu céc ban vé dé va hinh dung day di: duoc cong trinh tit nhitag mat bang. Khi toi giai thich v6i mét ngudi vé cong trinh ma anh ta mudn xay dung, anh ta néi thang “ Toi thu su khong thich cdc mat cat”. Anh ay 1a mot ngudi nhay cam va toi cé dn trong rang, viéc cat ngang mot vat nado dé gay phan cam déi véi anh. Nhung su ludng lu cha anh ay c6é thé bat ngudn tit han thite ding dan, rang kién tric 1a mot di tuong khong thé chia cat va phan tach thanh mot loat nhimg yéu 16 riéng ré. Kién tric khong don thudn 1A viéc gan mat bang, mat cat va mat ditag lai véi nhau. No 1A mot cai gi khdc va nhiéu hon thé. Khong thé giai thich chinh xdc kién tric 1a gi, va cing khéng cé cach nao xéc dink ranh ré ranh gidi cia kién tric. Mot cach téng quat, khong nén giai thich nghé thuat ma nghé thuat cén duoc trai nghiém.Nhung thong qua ti ngit, c6 thé gitip ngudi khéc cam nhan 06, va d6 chinh 1a diéu toi dang c6 gang Lam. Trong khi hoa si lam viéc v6i mau sac thi kién tric su va nha diéu khac lam viéc véi hinh va khoi. Nhung cé mot diém khac Diét, kién tric 1a nghé thuat cé chite nang str dung. Kién tric gidi quyét cdc van dé cia thuc té. Kién tric tao ra céng cu hay phuong tién cho con ngudi va chifc nang sit dung déng mot vai trd quan trong trong viéc dénh gid kién tric. Kién tric 14 mot nghé thuat rat dac biét c6 chitc nang sit dung; n6 cau thanh béi khong gian noi con ngudi c6 thé song trong d6, n6 tao nén khung canh s6ug cla con ngudi. N6i céch khac, giita di¢u khac va kién trtic c6 su khéc biét. Trong khi di¢u khac chi yéu quan tam dén céc hinh thitc hitu co thi kién tric chit trong t6i hinh thie cé tinh triu tuong hon. Tham chi, ugay ca nhimg tac phaém diéu khac tri tuong nhat cing chi gidi han 6 intic 1a nhimg hinh dang hinh hoc thudn tiy ma khong thé tro thanh kién tric. Ching thiéu mot yéu t6 cé tinh quyét dinh: chitc nang st dung. Nha nhiép anh lao luyén Andreas Feininger da chup mot bic anh tai nghia dia 6 khu Brooklyn - Queens cla New York. Nhing t&m bia m6 nam sat cénh bén nhau trong gidng hét nhitag ngéi nha choc trdi tai mot thanh phd 6 My, nhitng ngdi nha da tao nén cho bite anh. Nhin tir trén may bay, ngay ca ngoi nha cao ting vi dai nhat cting chi nhu mot khéi dé cao, thudn tiy chi 1a mot hin khéi diéu khac ma khong phai 14 mot ng6i nha thuc su noi con ngudi c6 thé s6ng trong do. Nhung khi may bay ha thap dé cao, sé dén mot thoi diém ma tinh chat cia cdc tda nha thay déi hoan toan. Dot nhién ta thay ching c6é su tuong quan véi ty 1é cla con ngudi, tro thanh ngéi nha cia con ngudi cing giéng nhu ban than chting ta trong chang khéc gi nhitng con biip be bé xiu nhin tir trén cao. Su chuyén 6a nay dién ra khi dudng bao cia nhing 7ngOi nha bat dau vuon lén khéi dudng chan trdi, va chiing ta bat dau c6 dirge géc nhin vao mat bén cia cong trinh thay vi nhin tir trén xudng. Cong trinh chuyén sang mot hinh thitc tén tai mdi, trd thanh kién tric trong dia diém cita nhitug dé choi dep dé - boi kién tric 1a nhitag hinh kh6i duoc hinh thanh xung quanh con ngudi, duoc tao nén dé con ngudi s6ug trong dé, ma khong don thudn chi dé nhin tit ngoai vao. Tuong ty mot nha bién kich, kién tric su 1a ngudi sap dat béi canh cho cudc s6nug cia con ngudi. Cé v6 sé tinh huéng phu thuéc vao giai phép cia kién tric su. Khi y dinh thanh céng, kién tric su gi6ng nhu mot chi nha hoan hao, ngudi tao nén moi tién nghi thoai mai cho khach va cuéc séng 1a nhitng trai ughiém hanh phic. Tuy nhién, viéc sap dat nay cé nhitng khd khan vi mot s6 If do. Thit nhat, dién vien 6 day 1a nhitng ngudi hoan toan binh thudng. Kién tric su cau phai hiéu ro cach dién xuat c6 tinh tu nhién cia ho; boi néu khong tat ca sé that bai. Mot yéu t6 c6 thé rat hién nhién d6i v6i nén van héa nay nhimg lai hoan toan sai d6i v6i mot van héa khac; cdi c6 thé phd hop véi thé hé nay c6 thé tré thanh ki quac déi v6i thé hé khéc khi moi ngudi cé nhitg thi hiéu va théi quen méi. Diéu nay c6 thé thay ro qua hinh anh vua Dan Mach Christian IV trong trang phuc thoi Phuc Hung va dang di xe dap. BO trang phuc nay ro rang 1a rat dep. Chiéc xe dap cing vay. Nhung mot su that don gidn 1a hai thit dé khong phi hop véi nhau. Ciing tuong tu nhu vay, khong thé Lay kien tric dep dé cia qué khit dé sit dung cho hom nay. N6 trd thanh diéu gia tao khi moi ngudi khong thé song voi ching. Da timg c6 mot ¥ tung rat sai 1éch trong thé ky XTX 1a dé 6 thé c6 duge két qua tot nhat chi cn sao chép lai nhimg cong trinh cé da duoc moi ngudi nguéng md. Tuy nhién, khi ban xay dung mot toa nha van phong trong mot thank phé hién dai véi mat ditug 1a ban sao trung thuc cha mot kién tric 6 Venice thi cong trinh méi hoan toan v6 ughia mac dit ban géc lai cé sttchap dan rat 16n - stte hap din cha su thich hop vé dia diém va thich hop véi béi canh xung quanh. Mot kho khan rat 1lén nita d6i v6i kién tric su 1a cdc cong trinh cita ho duge thiét ké dé sit dung trong tuong lai kha xa. Kién tric su tao dung san khau cho mot vo dién véi nhung tiét tau dién bién tir tir va san khéu Ay phai c6 kha nang thich tmg dén mot mite dé nhat dinh véi nhttug yéu céu khong du kién trudeduoc. Cong trinh kién trtic phai duoc thiét ké di truéc thdi gian dé c6 thé t6n tai véi thdi gian sit dung cha a6. Palazzo Vendramin-Catergi, Venice. Completed 1509 Lau dai Vendramin - Calergi 6 Venice, Italia. Hoan thanh nam 1509 Kién tric su cing c6 dt sé diém gan gidng v6i ngudi tho lam vudn cham séc canh quan. That dé dang dé c6é thé nhan thie duge ngudi lam vudn c6é thanh cong hay khong phu thudc vao cdi cay ma anh ta da chon c6 t6n tai duge hay khong. Y tuéng cia anh ta vé khu vudn cé thé rat dep, nhung néu mdi trudng khong thich hop d6i véi cay tréng thi chting sé khong thé dam chéi nay léc va d6 sé 1a mot that bai. Kién tric su cing vay. Ho lam viée véi nhitng déi trong sOng, dé 1a con ngudi - nhitug doi tong con kho du toén hon rt nhiéu so voi nhitng cai 10cay cila ngudi Lam vudn. Néu con ngudi khong thé song trong ngoi nha cia ho thi vé dep cia toa nha chang c6 ¥ nghia gi. Khong c6 cudc song, cong trinh kién tric sé nhanh chéng bi lang quén, khong ai cham séc va tro thanh mot cdi gi dé ngoai chi ¥ cia kién tric su. Thuc su, mot trong nhitng tiéu chi dé danh gid kién tric tot 14 cong trinh ay duoc sit dung nhu ¥ 46 thiét ké cia kién tric su. 23 Havnegade, Copenhagen. Completed 1865, Architect F, Metdaht S023 Havnegade, Copenhagen, Dan Mach. Hoan thanh nam 1865. KTS. F. Meldaht Cudi cing, cdn mot dac diém rét quan trong khong thé bd qua khi x4c dinh ban chat cha kién tric. D6 14 qua trinh tu duy sdng tao. Cong trinh kién triic khong do kién tric su tao dung mot minh nhw trong nghé thuat hoi hoa hay diéu khac Méi phac thao cta hoa si 1a mot tai liéu hoan toan mang tinh c4 nhan; cing nhu nét chit, nét bit cha anh ta c6 ca tinh rat cao; bat ctf mot su bat chudéc nhig dac diém Ay déu 1a su gid 1tao. D6 khong phai 1a ban chat cia kién tric. Ngudi kién tric su lun gitt mot vai trd vo danh 6 phia sau. Ltic nay, kién tric su cling déng vai trd nhw cia dao dién san khau. Cac ban vé cila kién trtic su khong dimg lai 6 dé nhu mot tac phém ughé thuat, chting chi don gian 1a mot tap hop uhitag hudéng dan dé bé tro cho nhtng ngudi tho xay dung céng trinh. Kién triic su tao ra mt loat nhitg ban ve hoan toan khong cé tinh cA nhan di kem v6i nhitag ban thuyét minh ki thuat. Cac n6i dung phai rat ro rang va dé hiéu dé khong c6 bat ctt mot su nham Lan nao trong qué trinh thi cong. Kién tric su viét ra nhitng ban nhac dé ngudi khéc choi. Hon nita, dé c6 thé hiéu day di hon vé kién trtic, can nhé rang nhitug ugudi choi ban nhac kién tric khong phai 1a nhitmg nhac cong nhay cam c6 thé dién giai duge ban nhac cia ngudi khaéc - mang lai cho né nhting tiét tau dac biét hoac nhén manh ché nay ché kia. Nguoc lai, ho 1a nhitug ngudi thudc rat nhiéu nganh nghé hoac chi 1a nhimg ngudi lao dong binh thuéng, nhu nhitng con kién tho cham chi cing chung sttc xay dung (6 kién, cling khong c6 mot chiit c4 tfah ndo déng gdép cho téng thé cong trinh, va thudng cing khong hiéu hét vé chinh cong trinh ma ho dang gép cong xay dung. Dang sau ho 1a ngudi ki€n tric su t6 chite cong viéc, va vi vay kién tric hoan toan c6 thé duge goi 1a nghé thuat 16 chitc. Cong trinh duge tao dung nhu mot bo phim khong cé dién vién chinh, mot dang phim tu liéu véi nhimg dién vién binh thuong tham gia moi vai 1rd. So sénh véi céc nganh ughé thuat khac, tat ca nhitag diéu nay dudng nhu rat thu dong; kién tric khong c6 kha nang truyén tai mot 1di nhan riéng tr va truc tiép tir ngudi nay dén ngudi khéc; n6 hoan toan thiéu su nhay cam vé mat tink cam. Nhung chinh thie té d6 lai khién kién tric su phai tim kiém nhtmg hinh thife c6 tink biéu tuong cao va hoan thién n6 thay vi chi ditng Lai 6 mtic dé mot phéc thao hay mot tai li¢u cé nhan. Vi vay, kién tric c6 mot tinh chat dac biét rat riéng. Bat ki mot nhip diéu hay 12su hai hda nao dé xuat hién trong kién tric - cho di 1a nha tho Trung C6 hay tda nha bang kinh thép hién dai - déu phai dong g6p cho cau trtic tong thé due chi dao béi ¥ dé nghé thuat. Khong c6 bat ctt mot nganh nghé thuat nao sit dung hinh thifc lanh ling hon ca nhimg hinh kh6i tritu tuong, nhimg cing khong cé nganh nghé thuat nado gan b6 chat ché hon véi con ngudi (tit lic sinh ra cho dén khi tré vé v6i cdi vinh hang) ohu kién tric. TC City, Skid sore, Orcs & Merrill, | s architects. é Example of oe harmony and rhytlon as the result of the creative process in architecture Téa nha Lever, New York City, hang kién miic Skidmore, Owing va Merrill. Mor vi du vé sie hai hda va nhip diéu ciia rién tinh sdng tao trong kién mic Kién tric dugc tao dung béi nhitmg con ngudi binh thudng, danh cho nhitng con ngudi binh thudéng, vi vay 06 can phai duoc nhan thitc mot cach dé dang déi véi tat cd moi ngudi. Diéu dé duoc thuc hién dua trén mot loat nhitng ban nang ctla con ngudi, qua khém pha va trai nghiém ngay tir nhitng lic dau doi - trén tat ca 1a m6i quan hé cia ching ta v6i céc su vat. Diéu nay cé thé thay rd nhat trong su khac biét giita Lodi ngudi va Loai vat. 13Trong khi méi dong vat khi sinh ra déu c6 mot s6 kha nang nhat dinh, thi nhiéu kha nang ma con ngudi cé duoc 1a do nhing né luc kién tri. Phai mat hang nam trdi mot dita tré mdi hoc dé dig lén, di lai, chay nhay, boi loi. Mat khac, con ngudi cing rat nhanh chong lam chi duoc nhing thit khong gan lién voi ho. V6i su tro gitip cha cAc loai cong cu, con ngudi phat trién tinh hiéu qua va md rong tém hoat dong ctia minh theo céch ma khong loai vat nao c6 thé canh tranh duoc. Khi con nhd, céc em bé bat dau bang viéc néim thit moi thit, cham vao chting, cém chting, bd lén chiing, tim ra céi ma bé thich, bat ké d6 1a thi than thién hay nguy hiém v6i bé. Nhung sau d6, bé nhanh chong hoc duoc céch sit dung moi dé vat va trdnh duoc mot s6 trai nghiém khong thu vi. Em bé nhanh chong tré nén thanh thao trong viée sit dung nhing d6 vat d6. Dudng nhu bé md rong tat cd cAc gidc quan va tri thong minh dé cam nhan céc d6i tuong vo tri vO gidc. DOi mat v6i bite tng qué cao ma bé khong thé vi dé cam nhan duoc dinh, bé sé tim céch cém nhan n6 bang céch ném qua bong vao tudng dé xem né thé nao. Bang cach dé, bé phat hién ra 26 khac hoan toan so véi mot manh vai hay mot to gidy. Voi su gitip do cha qua béng, bé cim nhan duoc do cttng va dac cha bite tudng. Nha tho vi dai S. Maria Maggiore toa lac trén mot trong bay ngon d6i néi tiéng cia thanh Rome. Ban dau, khu dat nay khong bi can thiép nhiéu lam, nhu cé thé thay trén bite tranh tudng cd trong toa thénh Vatican. Vé sau, mat dat déc duoc vat bét va xit li voi cdc hang bac 6 mat sau cia nha thd. Khi toi day, nhiéu khach du lich khong chi y dén nét doc déo cha béi canh xung quanh. Ho chi don gian kiém tra vi tri duoc dénh dau trong cuén sch huéug dan du lich va voi va di déu diém tiép theo. Ho it khi cam nhan khong gian, dia diém theo cach ciia céc em bé ma toi da nhin thay vai nam true day. Chiing cé le 1a hoc sinh 6 14m0t tu vién gdn d6. Chiing duoc ughi vao lic 11h va sit dung khoang thdi gian réi dé choi béng theo kiéu rat dac biét & bac trén cing rong rai. D6 ro rang 1a béng dé nhung chiing con sit dung ca bite tudng cong cia nha thd gidug nhu trong mon squash v6i mot su thong minh cao dd. Khi béng lan ra ngodi, su vuot qua ranh gidi d6 cé thé cam nhan rat ro rang, qua bong roi xuéng nhitng hang bac bén dudi va vang xa thém vai chuc mét. Mot em bé voi va dudéi theo n6 14n giita nhitng chiéc 6t6 va Vespa nguge xudi phia dudi. Boys playing a ball game ‘on the top step of the stairway behind the ehuurch of S. Maria Maggiore in Rome (1952. Cac em nhé chai b6ng & bec tren cing phia sau nha thd SMaria Maggiore & Rome (1952) Toi khong mu6n khang dinh rang nhitng dita tré nay nhan thitc vé kién tric nhiéu hon khach du lich. Nhung mot cach vo thitc, ching trai nghiém nhitng yéu té co ban nhat cia kién tric: nhitng mat phang ngang va mat phang ding ben trén trién déc. Va chting hoc duge cach dé choi véi nhig yéu t6 d6. Khi ngéi trong bong ram uhin chting choi, toi cém nhan duoc toan thé b6 15cuc khéng gian mot céch ro rang hon bao gid hét. Mudi lam phuit sau, tat ca bon tré chay di, la hét va vui cudi. Ngoi nha tho lai ding lang lé trong su vi dai cia n6. Voi cach thite trong tu, tré em khém pha thé gidi xung quanh qua nhitg td choi minh. Khi miit ngén tay va gio lén khong, bé khém pha ra rang ngon gid gidug nhu mot dong khi dang von xung quanh Dé. Nhung v6i mot cénh diéu, bé c6 cam gidc khong gian cao vit lén trdi. Bé hoa nhap thanh mét véi chiée xe dap, chiéc 1d xo, chiée xe day cita minh. Véi nhing trai nghiém khéc nhau, céc em bé hoc duoc cach dénh gid su vat xung quanh theo khéi luong, d6 dac, chat cam, kha nang truyén nhiét. View from the top step behind ‘S. Maria Maggiore, Rome (1952) Toan canh nhin tit bac én cing phia sau nha thé S Maria Maggiore & Rome (1952) Truéc khi ném mot hon dé, dau tién em bé cim nhan 06, xoay hdn dé qua lai dé tim duoc vi tri thich hop nbét trong long ban tay, r6i uéc luong bang tay dO nang uhe cia vien dé. Sau 16khi lap di lap lai viéc nay, chi mot cdi nhin bé c6 thé nhan dinh kh chinh x4c vé vien dé ma khong céin cham vao n6. Khi ching ta nhin mot vat hinh cdu, ching ta khong chi don thudn chi ¥ dén dang hinh cau cia n6, ma dudng uhu dang von tay ra dé cam nhan céc tinh chat cia qua cau dy. Mac dii rat nhiéu dang béng dé choi khac nhau c6 cing hinh dang hinh hoc, ching ta van nhan ra su khac biét lon giita ching. Chi riéng kich thud cia ching so véi ban tay con ngudi da dem lai su khac biét khong chi vé khoi luong ma ca tinh chat. Mau sac cing déng mot vai trd, nhung khoi luong va do ran cé vai trd quan trong hon. Qua béng da duoc lam dé dé bang chan khéc han qua béng tennis nhé nhan ding dé déub bang tay (chinh xc hon 1a bang vot - su ni dai cila cénh tay). Khi cdn nho, tré em phat hién rang mot s6 vat thi cing, mot s6 khéc lai mém, mot s6 khc lai déo va chting c6 thé uén hoac nan bang tay. Bé ciing hoc duoc rang nhitng vat ran cdn cé thé dap bep duoc bang nhitng vat ran hon, va chiing tré nén sac va nhon, vi vay nhitg vat c6 thé cat duoc nhu kim cuong duoc xem 1A ctg. Nguoc lai, nhimg vat c6 thé nan duoc, vi du nhu 6 banh mi, c6 thé nan trdn, va di cé cat thé nado thi vét cat luén cho mot dudng cong lién tuc. Tir nhitng nhan xét nhu vay, chting ta nhan thite duge mot s6 hinh déng duoc goi 1a cttug va mot sé khac goi 1a mém, bat ké chat li¢u tao ra chting thu su mém hay cing. 17Various balls used in English ball games Cée loai bong khéc nhau sit dung trong cée mon bong 6 Anh 18Mot vi du vé hinh thitc “mém” cia vat liéu cig 1a b6 tach uéng tra hinh qua lé ctia cong ty Wedgwood (Anh). Day 1a mot miu rat c6 va kh6 n6i 26 xuat hién khi ndo. N6 khac biét rat nhiéu so v6i nhitug mau kinh dién duoc ugudi sAug lap hang 1a Josiah Wedgwood yéu thich. Cé lé n6 c6 xuat xif tit Ba Tu va t6n tai duoc & Anh vi n6 phi hop véi nghé g6m. Ban c6 thé cam nhan duoc rang ban da nhin thay cach n6 duoc tao ra trén ban xoay cla ngudi tho gém, thay duoc nhitg khoi dat ngoan ngoan nghe theo su nhao nan cha ban tay ngudi tho, chiu dé nén 6 bén dudi va xde ra 6 bén trén. Quai chén khong duoc diic trong khuon uhu phan 16n cac loai c6c hién nay, ma duge nan bang tay. Dé tranh khong c6 gd, dat sét duge bép ra tir mot tuyp, qua tay tho nan va duge gan vao chiéc tach theo cach rat dé chiu thich hop dé cém. Mot ngudi tho 6 Wedgwood 1am quai cho chiéc tach da n6i véi toi rang, dé 1a mot cong viéc v6 cing ding yéu va anh ta rt thich thi v6i viéc gan nhitng céi quai vao chiéc tach hinh qua lé. Anh ta chi c6 thé n6i rang d6 1a mot cam nhan rat phitc tap, hay u6i cach khac anh ta thich nhip diéu cta chiéc tach va cai tay cim. Khi chting ta néi rang nhimg chiéc tach udng tra nhu vay cé hinh thite “mém”, diéu dé hoan toan 1a do m0 Loat nhitng trai nghiém ma ching ta da thu thap tir thoi nién thiéu da day cho chting ta céc vat liéu cttug hay mém dap lai céc téc dong nhu thé nao. Mac di chiéc tach sau khi nung da tro nén cing, nhung ching ta van nhin nhan ching 1a mém dura trén thdi diém chiing duoc tao ra Trong trudng hop nay, chting ta cé mot vat mém tré thanh citag sau qua trinh xit If dac biét (qué trinh nung), va cing dé hiéu vi sao ching ta van tiép tuc nghi 1a né mém mai. Nhimg ugay ca khi vat liéu ban dau 18 vat liéu ctmg, chting ta van goi do 1a nhung hinh thitc mém mai. Va khéi niém binh thite mém mai hay cttug c4p Ap dung tir nhitng vat dit ho c6 thé nam gitt duoc cho dén nhitng cau tric én nhat. 19So-calle shaped cup manufactured by Wedgeeood The cup sas soft schen it reas shaped; after fi fut the form itself can sil be de the material became hard eribed as soft B6 rich wong tra hinh qué lé do Wedgwood san xudt. Chiée coe von mém khi duoc tao hinh, sau khi nung tré nén cing nhimg hinh thite cia nd van duge nhin nhén la mém 20Mot vi du tiéu biéu vé cau tric c6 hinh thite mém 1a chiéc céu duoc xay dung vao dau thé ky 19. RO rang 1a chiéc céu dugce xay bang gach, mot vat liéu cttng vao thdi diém bat dau thi cong. Tuy nhién, ban khong thé cé dé khong nhan thay mot diéu 1a cay céu dem lai cam nhan nhu u6 duge nan va diic ra, mot cai gi d6 da phai chiu luc ép gidng nhu doi bo va dong song cung da phai chiu, cé hinh thitc duéng cong uén luon cing nhu dong song ché dat bd bén nay béi dap cho bd kia. Cay céu mang hai chite nang: nang cao con dudng va mot cdi céng trén song dudng obu da bi xuyén thimg dudi luc ép cia dong nude chay. Pe ye of the great canal-building od at of the 19th Example of Cay céué Anh trong thoi ki xdy dumg cic con kénh vi dai vao du thé’ ky 19. Vi du vé mé6r hinh thie mém duoc lam wie var ligu gach 21Palazzo Punta di Diamanti in Rome. A building evith Palazzo Punta di Diamanti & Rome. Mér céng tinh vai hinh thie “cing” tiéu biéw Mot vi du khéc d6i Lap vé tinh chat, cau tric duc biéu hién la “cttug”, dé 1a lau dai Roman Pallazzo Punta di Diamanti. Khong chi toan b6 hinh khdi ngdi nha 1a mot hinh hop sac nét, ma phan bén dudi con duge xay véi nhitug khoi dé sac va nhém gidng nhu nhtng khoi chép chia ra ngoai - goi 1a cc khoi dé hinh kim cuong. 6 day, cdc chi tiét duoc Lay tir nhimg vat thé rat nhé va 4p dung 6 mt ti 1é 16n hon nhiéu. MOt sé giai doan ngudi ta thich nhitng hiéu qua “thé citing” kiéu nay trong khi mot s6 khac lai cé gang dé lam cong trinh cla minh “mém mai”, va cing cé rat uhiéu cong trinh dat mém mai canh thé cttug dé tao nén su tuong phan. 22Hinh thite cing c6 thé dem lai an tong vé dO nang nhe. MOt bite tudng duge xay dung bang céc khoi dé 1én, va ching ta hinh dung ngudi ta phai mat rat nhiéu cong dé c6 thé chuyén ching t6i cong trudug va dat ching vao vi tri, trong nang né doi voi ching ta. Mot bite tudng nhan c6 vé nh nhe hon, mac di cé thé phai vat va hon va kh6i luong thuc té cing nang hon so véi bite tréng dé. Chiing ta c6 cam gidc bite trdng bang dé granit nang hon bite tuéng gach di khéng hé biét khéi luong cha méi bite tuéng. Bite tudng dé véi nhitng mach vita khoét sau thudng 1a bat chudc tudng gach nhung khong nham lam bite tudng cd vé nhe bét ma chi 1A mot cach biéu hién ctta nghé thuat. An tugng vé do mém - cttng hay nang - uhe cé su lién hé v6i dac diém bé mat ciia vat ligu. C6 rat nhiéu dang bé mat khéc nhau tir loai tho ram nhat cho dén loai min nhat. Néu vat li¢u duoc phan cap theo dé nhém, sé cé v6 van thang bac véi su khac biét kh6 nhan biét cia mdi cung bac. G mot dau cita thang bac ay c6 thé 1a vat liéu g6 chwa xir li hay d4 tho, va dau kia cé thé 1a da duoc dénh bong hay cac bé mat g6 duoc dénh vécni. Cé lé 1a khong c6 gi ngac nhién khi chiing ta c6 thé nhin thay nhitug khéc biét dé bang mat thudng, nhung chac chan cd mot diéu rat dang chti ¥ 1a chiing ta nhan thite duoc su khac biét co ban giita cdc vat liéu nhu dat nung, dé hay bé tong ma khong can cham vao ching. 6 Dan Mach ngay nay, via hé thudng duge lat bang cac tim bé tong dat thanh hang véi cdc dai phan tach bang da, dé khi cdn nhac cac tém bé tong lén, ngudi ta c6 thé tua xa beng vao dai dA granit cttmg ft c6 kha nang bi vo hon. Nhumg 6 hop nay khong diroc hai hoa. Da granit va bé tong khong an nhap voi nhau; ban c6 thé cam nhan duge su kh6 chiu ngay duéi got gidy cia minh - hai vat ligu c6 dO nhém khéc nhau. Doi khi, céc via hé nay duoc nd rong v6i dai Atphan hoac sdi va b6 via bang dé, va via hé hién nay 6 Dan Mach tré thanh mot bd suu tap cdc vat 23ligu va khong thé so s4uh duoc v6i céc khu vuc van minh hon, noi c6 via hé dé chiu hon nhiéu ca khi nhin va buée trén dé. Negudi Anh da c6 nhitng via hé ma kho c6 thé tim duoc vi du nao t6t hon. Via hé 6 Bloomsbury, London Via hé 6 Aarhus, Dan Mach ae Via he lar bang gach clinke 6 La Hay Loi di voi hang c6+ lat béing gach clinke & Copenhagen. Cac cbt dé granit nang né ding truc tiép trén bé mat var liéu nhe, pha v6 ediu mrtic lar cia bé mat gach 24Catblatne focal spare Quéng mrudng lar béing dé nechén 6 Fribourg, Thuy si 6 Thuy Si, cdc via hé lat bang da tur chén c6 vé dep rat hap dan va dé chiu, vi du nhu quang trudug 6 Fribourg véi via he 1ét d4 c6 mau sac an nhap hoan hao véi mau da voi vang cia tong bao va dai phun nuéc. Rat nhiéu vat ligu khéc nhau c6 thé ding dé Lat 16i di va cho két qua mong mudn, nhung chting khong thé duoc két hop hay sit dung mot cach ngdu nhién. Tai Ha Lan, ugudi ta dimg gach clinke 6 trén phé va dudng cao t6c ma van dam bao c6 duoc bé mat sach sé va dé chiu. Nhung cung loai vat liéu dé khi duoc sit dung 1am nén cho cot dé granit (abu & Stormgade, Copenhagen), hiéu qua dem lai rat phan cam. Khong chi vat liéu gach tré nén tam thudng di, ma con tao ra cam gidc khong yén tam voi hang cot nang né nhu dang xuyén vao vat liéu nhe hon. Khi mot dita tré bat déu nhan thite duge bé mat cita vat liéu, bé cing déng thdi hinh thanh y thite vé do cang d6i lap vi do 25ching. Khi em bé lam m0t cay cung va kéo day cung dé n6 bat, bé thich thi véi stic cang d6 va nhan thite duge d6 cang cha dudng cong. Va khi nhin tam luéi dang phoi, ta c6 thé nhan thitc duge do ching va stfe nang cla dudng cong. C6 nhimg cong trinh vi dai véi su gidn di t6i da va tao ra mot dn tuong duy nhat - cttng hodc mém. Tuy nhién, phén l6n céng trinh kién tric déu 1a t6 hop cia ca hai yéu t6 mém vA cttug, nhe va nang, cang hay ching, va rat nhiéu dang bé mat khac nhau. Ching déu 1a nhitug yéu t6 cia kién tric, nhing thit kién tric su cé thé ding trong vo dién cia minh. Va dé trai nghiém duoc kién tric, ban cn nhan thitc duoc tat ca nhitng yeu t6 dé. Tit nhing tinh chat riéng le do, bay gid ching ta hay xem xét ban than cdc su vat. Khi xem xét céc cong cu do con ngudi lam ra - cong cu duoc hiéu theo nghia rong nhat bao gém ca cde cong trinh kién trtic va cdc phong trong dé - chting ta thay rang, thong qua vat liéu, binh thitc, mau sac va céc tinh chat khéc, con ngudi c6 kha nang tao cho méi cong cu mot dac diém riéng. MOi vat dudng uh déu cé tinh céch riéng cha minh, nhu mudn ni rang n6 1a mt ngudi ban tot, mot ngudi dong hanh sadn sang gitip do. Va mdi vat déu tao ra mot an trong riéng cho chiing ta. 26Quéng trudng lét bing dé urchén & Fribourg, Thuy si nhin tic én cao 27Fishing met hung up to dry in Venice The szeelling forms of domes seen through the pendent lines of the net Tain tuoi duge phoi Venice Dung cong loi ciia nhiing méi vom cé thé nhin théy qua dudng cong vong xudng ciia téin hui 28w Seling of etary Tdi cd moi dung cu déu e6 dae tinh edu mie riéng ctia mink Hinh anh ciia nhimg chiée vor dem Iai cam nhén vé su song dong The English ridingboot ‘hat am aristocratic air ‘end st produces an ffect of eons and elegance Chiée ting cudi ngua kiéu Anh cé khéng khi quy t6c va tao nén din ruong vé sue thanh thodt va xaxi 29Theo céch d6, con ngwdi dat daéu an cia minh 1én céc vat dung ma anh ta tao ra, sau d6 cdc vat dung lai tao ra nhitmg anh huong déi vi con ngudi. Chiing tro thanh nhitng vat khong chi don thudu c6 kha nang sit dung. Ben canh viéc md rong tim hoat dong, cdc vat dung dy con lam tang su séng dong cha ching ta. MOt cdi vot ten-nit gitip ching ta dinh qua béng tét hon so v6i chi ding tay khong. Tuy nhién diéu nay khong phai 1a diéu quan trong nhat & cay vot. Vi thuc té ma néi, viéc dénh m6ot qua bong khong cé gid tri dac biét gi déi véi bat ki ai. Nhung sit dung mot cai vot dé danh béng dem lai cho chting ta cam gidc séug dong, lam chiing ta tran ngap nang Luong va su hoat bat. Chi nhin chting thoi cing da gitip ta lien tuong dén van dong vién quan vot theo cach kh6 c6 thé mo ta. Néu xem xét cdc dung cu thé thao khac - vi du nhw doi ting cudi ngua - chting ta lap tite c6 thé nhan thay rd su khéc biét trong cam nhan ma indi dung cu 4y dem lai. C6 mot cai gi dé rat quy phéi khi nhin nhitug doi ing cudi ngua kiéu Anh. Chiing c6 gi dé gidng nhu hinh dang cia chan ngudi. N6 cho ta cam gidc vé sur thanh thot va xa xi - lién tudng truc tiép dén nhtmg con ngua thudn ching va nhitug ky si 4o choang héng. Hay lay vi du chiéc 6. Dé 1a mot vat dung rat thong minh va hiéu qua, gon gang va thuc dung. Nhung ban sé khong thé hinh dung n6 di kém véi chiée vot ten-nit hay chiéc tng cudi ngua. Ching khong ndi cing ngon ngit. Mot cai 6 dem lai cam gidc gi d6 rat ki tinh, hoi lanh ling va bao tht - mot khong khi nghiém ttic ma chiéc vot hoan toan khéng c6. Dén day, chiing ta thay rang kh c6 thé mo ta dn tong cila minh vé mot déi tuong néu khong coi déi tuong dé nhu mot vat thé sOng v6i nhimg dac tinh hinh hoc cia n6. Tham chi ngay ca sumo ta ki Iuong nbét, lit ké timg dac diém nhin thay duoc cling khong biéu 16 duge cai ma ching ta cém nhan vé ban thé cia su vat. Hoan toan gidng nbu viéc chting ta khong dé ¥ téi timg chit cdi trong mot tit khi nhan thitc téng thé vé ¥ nghia ma 30ti d6 truyén tai, chting ta thudng cing khong dé ¥ cdi chiing ta nhan thie duge 1a gi ma chi 1a nhing khéi niém hinh thanh trong dau khi chting ta nhan thitc dugc n6. Khong chi cay vot ten-nit ma tat ca moi thit lién quan dén trd choi nay - nhu san béng, do qudn van dong vién - déu dem lai mot cam nohan nhu vay. Chiéc 4o rat thodi mai va rong rai, doi gidy mém mai - phi hop véi trang théi thu gian khi van dong vién di lai cham rai trén san dé nhat bong, dé danh nang luong cho téc d6 va su tap trung cao dO cau cé khi qua bong duoc choi. Néu sau d6, cing van dong vién dy xuat hién tai mot ughi 1é chinh thitc trong bo déng phuc hoac trang phuc nghiém tic, khong chi c6 hinh anh bé ngoai ma toan bd con ngudi cia anh ta thay déi. Dang diéu va cach thite di dig chiu anh hudng cia trang phuc ma anh ta mac, va bay gid su nghiém tic va tu chi 1a 4n tong cht dao. Tit nhitmg vi du doi thudng do chuyén sang linh vuc kién trdic, ching ta thay rang céc cong trinh kién tric tot nhat duoc tao ra khi kién trtic su duoc truyén cam hitng tir nhung thit c6 kha nang mang lai cho cong trinh mot dau hiéu dac trumg. Nhittng cong trinh d6 duoc tao nén v6i mot tink than dac biét va truyén tai tinh than 4y dén ngudi khac. Céc dac diém bén ngoai tré thanh phuong tién dé truyén tai tinh cam va trang théi cam xtic tit ngudi nay sang ngudi khéc. Tuy nhién, thong thudng thi thong tin duoc truyén tai la diéu da duoc khang dinh. Con ngudi sé cam thay bét co don khi anh ta thay minh 14 mot phan cia su van dong chung. Nhimg ngudi khi nhém lai v6i cing mot muc dich thudng cé gang dé nhin cing giOng nhau cang tét. Néu mot ai d6 phat hién thay minh hoi khac thudng, anh ta se dé cam thay dang tiéc. Nhin anh cia moi ngudi 6 mot thdi ki nhat dinh c6 thé thay ho duéug uhu trong gidug gidug nhau. Dé khong chi 1a 40 quan va kiéu t6c, mA cdn ca déng dap, cdch di chuyén va toan bd 31céch cu xit cia ban than ho. Trong kf ttc vé cing thdi ki d6, ban c6 thé thay cach sOng hai hda voi béi canh xung quanh, va ban cling sé nhan thay rang cdc cOng trinh, duéng pho va dé thi nhur duoc diéu tiet dé hda nip voi nhip diéu cia ky nguyén ay. Khi thoi ki d6 troi qua, cfc nha sit hoc phat hién ra rang da cé mot phong cach cht dao trong thdi ki nay va ho dat cho né mot cai ten. Nhung ohitng ngudi song trong thoi ki dé thudng khong dé ¥ dén phong cach do. viéc ho lam, moi thtt ho mac duéng nhu 1a rat tu nhién d6i voi ho. Ching ta ndi vé giai doan Gothic hay Baroque, nhitng nha budn dé cé va nhitng ngudi song bang nghé lam dé gia c6 rat quen thudc véi timg chi tiét nhd 1a dac trung cia méi phong céch trong médi giai doan cia phong cach ay. Tuy nhién, cdc chi tiét khong noi lén diéu can ban cia kién tric, don gidn boi lé muc tiéu cia tat cd cde tac pham kién tric tot la nham tao nén mot tong thé thong nhdt. Vi vay, dé hiéu duoc kién trtic khong phai 1a viéc xAc dinh phong cach cia cong trinh thong qua mot s6 dac diém bé ngoai nhat dink. Diéu dé 1a chua di dé c6é thé “nhin” thay dugc kién tric; ban phai trai nghiém kién tric. Ban phai quan sat kién tric duoc thiét ké phuc vu cho méi muc dich nhat dinh va n6 duoc diéu tiét nhu thé nado dé hda nhip véi toan bo quan diém va nhip digu cudc s6ng cia mdi thoi ki. Ban phai sOng trong can phong, cam nhan u6 bao boc xung quanh minh, thay minh duoc dan dat mot cach tu nhién tit phoug no sang phong kia nhu thé nao. Ban phai chi ¥ hiéu qua cha chat cam vat liéu, khém pha tai sao chi nhimg mau sac d6 mdi duge sit dung, su lua chon d6 phu thudc nhu thé nao vao hudéng cia can phong trong méi quan hé véi huéng cia cira s6 vA mat trdi. Hai can ho, céi nay nam trén céi kia, véi cfc can phong cé kich thuée va cita mé gidéng hét nhau van co thé khéc nhau hoan toan don gian chi do rém cita, dé dac va mau sac cia tudng. Ban phai trai nghiém su khac nhau cue 16n vé mat aim thanh trong khéi niém ciia ban vé khong gian: cach 32thite ma am thanh vang vong trong mot nha thd 1én so véi mdt can phong nho cé rém, tham va ném. Mi quan hé cha con ngudi vdi cdc cong cu cé thé mo ta mt céch chung nbét nhu céch uhitg dita tré bat dau choi voi cdc hinh khdi, cic qua béng va cdc d6 vat khéc ma chting c6 thé nam duoc trong tay. Theo thdi gian ching ngay cang ddi hdi nhitng cong cu tét hon. Dén mot théi diém nhat dinh, phan 1én céc em bé déu mong muén co thé xay dung dugc mot dang nha nao dé. Cé thé 1a mot cai hang that duoc dao vao mot bd dat, hoac 1 mot cai léu theo kiéu tién sit tit nhimg manh bia. Thong thudng thi chi don thudn 1a mot noi ching c6 thé an tron giita cdc lim cay, hoac 1a mot cai 1éu duc tao nén tit manh chan vat qua hai c4i ghé. Trd choi nay cé thé dién ra véi hang ngan hinh thite khac nhau nhung ching déu cé mot diém chung 1a tao nén mot khong gian phuc vu muc dich sit dung riéug ca li tre. Nhiéu loai dong vat cting c6 kha nang tu tao ra noi che chan cho minh, bang céch dao mot ci h6 vao long d&t hay ghép thanh mot cdi gi d6 che chan & bén trén. Nhung véi cing mot Lodi luén chi cé6 cing mot cach lam. Con ngudi tao ra ngdi nha voi su thay d6i tiy thudc uhu cau, diéu kién khi hau va cau tric van héa. Trd choi cia tré em duoc tiép tuc véi nhimg sang tao khi tro thanh nguwdi lén. Cing giéng nhu con ngwéi lua chon cac dung cu tit nhitmg hinh khéi don gidn khi con nhdé sang nhimg céng cu tinh vi hon khi 16n én, trd choi dao ham phat trién thanh nhitng hinh thite tao dung khong gian vdi phuong phap tinh té hon. Ting buéc, con ngudi né luc dé tao dung hinh anh cia toan b6 béi canh s6ng xung quanh minh. Va viéc tao nén trat tu va mdi lién hé gittra con ngudi va moi trudng 1a trach nhiém cia kién tric su. 3334CHUONG II. DAC VA RONG TRONG KIEN TRUC Viéc ngam nhin doi hoi ngudi quan sat phai c6 mot sé hoat dong nhat dink. Sé 1a khong di néu dé hinh anh ty hinh thanh mot cach thu dong trén vong mac mat. Vong mac déng vai trd nhu mot bite phong véi hang loat hinh anh lién tuc xuat hién trén d6, nhung b6 nao ditug dang sau chi nhan thite duoc mot sé rat ft trong sO céc hink anh dé. Mat khac, chi cén mot An tuong hinh anh m¢ nhat, mot chi tiét bé xiu cling 1a dit dé chting ta ughi rang da nhin thay mot vat. Tién trinh quan sét su vat c6 thé duoc hinh dung nhw sau. Mot ngudi di bo dang ctii déu xuéug chot nhan th4y mot cai quan bd; chi mot goi ¥ don thudn da di. Anh ta tin rang minh da nhin thay mét ugudi mac di thuc té cai anh ta thay 1a hang chi may n6i dac trimg chay doc theo 6ug quén. Tir chi tiét rat nhd nhu vay, anh ta di dén két Luan 1a hang chi may néi dé phai thudc vé mot cai quan bd, va khi chiée quan di dong tat phai cd ngudi dan Ong mac 6. Thong thudng nhan xét cla anh ta dimg lai 6 do vi c6 qué nhiéu thit cn phai dé ¥ dén trén mot con pho dong diic khién khong thé danh thdi gian chi ¥ dén ngudi di duong bén canh. Nhung vi mot li do nao d6, anh ban cha ching ta muén nohin ki hon ngudi déng hanh véi minh. Anh ta cht ¥ chi tiét hon. Anh ta da ding vé chiéc quan bd, nhung ngwdi mac no lai 1a mot c6 gai, khong phai 1a dan ong. Néu khong phai 1a ngudi ng6éc nghéch lam thi lic nay anh ta sé tu hoi: “Khong hiéu c6 ay trong nhu thé ndo?”. Anh ta sé bat dau quan sat co géi gén hon, b6 sung dan céc chi tiét cho dén khi c6 tuong déi di hinh anh thuc vé co gai. Hoat dong nay cia anh ta cing cé thé so sdnh vi hoat dong cita hoa si. Truéc hét, ngudi hoa si tao nén nhitng phic thao so b6 cua déi tuong muén ve, chi don 35thudn 1a mot su goi md; sau dé anh ta sé chi tit héa di dé cd thé tré thanh mot co gai mac quan bd; cudi cing anh ta b6 sung cang nhiéu chi tiét cho dén khi dat duoc mot bite chan dung dac ta c6 gai dac biét dé. Hoat dong cia ngudi quan sat 1a c6 tinh sang tao; trong qua trinh ngam nhin, anh ta c6 gang tai dung dé hinh thanh mot hinh anh hoan chinh vé d6i trong quan sat. Tat ca ohitng ai ngam nobin déu cé banh dong téi dung nay; d6 1a mot hoat dong can thiét dé cé thé cam nhan duge déi tuong quan sat. Nhung véi cig mot di tong, cdi ma ho nhin thay va cai ma ho tai dung c6 thé rat khaéc nhau. Khong hé c6é mot ¥ tudng chi quan ding nhat vé biéu hién cita mot vat thé, ma chi cé vo van du tuong chit quan vé vat thé dé. Diéu nay dting vi cdc tac pham nghé thuat cing nhu bat ki mot thir nado khée; khong thé n6i rang chi c6 duy nhat cdch nhan thite nay 1a ding d6i véi mot bite tranh. Cho di n6 cé thé gay an tuong nhat dinh d6i v6i con ngudi thi 4n trong nay con phu thudc rat nhiéu vao kha nang nhan thite cha ngudi xem, tinh trang tinh than, hoc thite va toan b6 mdi trudng xung quanh anh ta. N6 cing phu thuéc rat l6n vao trang théi tinh cam cha ngudi xem tai thoi diém d6. Cig mot bite tranh c6 thé c6 anh hudng rat khéc nhau d6i v6i chting ta tai nhimg thdi diém khéc nhau. Vi vay, luon lu6n rat thi vi khi quay tro lai v6i mot tac pham nghé thuat ma chting ta da timg thay truéc day dé xem minh cé cdn phan ting theo cing cach thifc nhu truéc hay khong. Thong thudng, sé dé nhan thite mot déi trong hon uéu bist trudéc mot s6 diéu vé u6. Chiing ta thudng dé nhin thay nhitng cAi quen thudc va khong quan tam nhimg phan con lai. Diéu d6 cé nghia 1a chiing ta tai dimg déi trong quan sat thanh mot cai gi d6 quen thuéc va c6 kha nang hiéu duoc. Viée téi dung thudng duoc ching ta tién hanh dudi hink thie lien hé ban than véi déi tuong, bang céch tudng tuong dat minh vao déi tuong d6. Trong nhitug trudug hop nhu vay, hoat doug cia chiing ta gidng nhu nhitag dién vién cam nhan vé vai dién cia minh 36nhiéu hon 1a gidng ngudi hoa si tao nén bite tranh cha mot doi tuong nao dé ma anh ta quan sat thay 6 bén ngoai ban than anh ta. Khi chting ta ngam nhin mot bitc chan dung ai d6 dang cudi hay mim cudi, ban than chting ta citing thay vui lén. Mat khéc, néu bo mat trong tranh ti ru, chting ta cung cm thay buén. Khi xem tranh, c6 mot diéu rat ding chti ¥ 1A moi ngudi cé thé nhap duoc vao nhitng vai cé vé nhu rat xa la déi véi ho. Mot ngudi dan 6ng yéu dudi sé tran ugap cht nghia anh hing va tinh yéu cuéc s6ng khi anh ta ngém nhin than Héccule thuc hién nhing hanh d6éug manh me. Céc nghé si va nha san xuat thuong mai déu nhan thite duoc khuynh hudng nay va Ap dung trong cong viéc cita minh. Ao quan dan ong sé dé ban hon khi duge trung bay v6i hinh anh cia céc van dong vién thé thao. Ngudi nhin sé tu gan ban than ho véi ngudi mau dep trai va tin tuéng rang minh cing sé dat duoc hiéu qua tuong tu chi bang cach don gidn 1a khodc lén minh cing bo y phuc dé. Mot ngudi phu nit ditug tudi cing sé khong can nhac nhiéu khi mua bo trang phuc da thay trong doan quang céo v6i mot c6 gai cé than hinh hap dan. Mot em bé ma héng ngéi mé hoac véi cuén truyén tranh thi tuéng tuong ban than minh nhu Siéu nhaén hay Téczang. C6 mot diéu ma moi ngudi biét rat ro. Nhimg ngudi nguyén thily thudng gan cho nhiing vat thé v6 tri v6 gide mot ddi séng. Nhimg con sudi va nhitg céi cay 1a tinh than cia tu nhién séng trong méi lién hé vi ho. Nhung tham chi cé nhttg con ngudi van minh cing it nhiéu coi nhitug vat thé dé c6 cudc sOng riéng cla minh. Trong kién tric c6 dién, chiing ta n6i dén cdc déi trong do va duoc do. Thuc té 1a nhiéu ngwdi khong lién hé diéu nay véi mot cdi gi cu thé. Tuy nhién mot s6 ngudi khéc lai c6 cam nhan vé mot khoi nang dé nén lén ohtng cdi cot, cing gidug nhu déi véi con ngudi. Diéu nay duoc minh hoa mot cach rat hinh tuong khi cac d6i tong dé duge tao hinh véi hinh ding con ngudi, 37nhu uhitng chiéc cot Caryatid (ND: cét mang hinh nguoéi phu nit 6 dén Erechteion trén doi Acropolis, Athen, Hy Lap) hoac Atlas - ngudi khéng 16 dang géng cttug co bap dé dé khoi nang dé trén vai. Ciing nhan thie ay duoc thé hién trong nhitng thie cot Hy-lap, v6i than cot hoi phinh ra dé tao an tuong mot co bap dang cang lén - diéu dang ugac nhién 6 mot chiée cot da citing nhac va vO cam. Nhitag bO phan khéc nhau cia chiéc ghé duoc gan véi nhitng céi tén cling gidng nhu céc bé phan trén co thé ngudi vA dong vat - chan, tay, mat ghé, lung. Nhiéu khi chan ghé cing duoc tao hinh giéug nhu chan su tit, vudt dai bang, v6 ngua v.v. Nhimg hinh thite theo hudng siéu thuc nhu vay da xuat hién theo timg thdi ky tir thdi c6 dai. Ben canh 6, ciing c6 rat nhiéu vi du vé cac hinh thife “hitu co” nhung khong ta thuc hay trong trung cho bat ki mot cdi gi tuong tu c6 trong tu nhién. Ching da duoc ap dung trong phong cach Jegend cia Dite vao khoang dau thé ky 20 va xuat hién lai khong chi trong céc phong cach d6 dac noi that giai doan sau ma ca trong céc thiét ké khac. Vi du nhu, chiéc 6t6 “Jaguar” (ND: con bdo) duoc tao hinh véi ¥ tudng goi lén téc dé va su manh me xuat phat tir ban than cai tén cla dong xe nay. Tham chi cé nhitng dé vat khong cé gi lién hé véi hinh thttc huu co van thudng duoc gan véi nhitng dac diém cia con ngudi. Chiing ta da thay vi du chiéec ting cudi ngua va céi 6 c6 thé anh hudng dén biéu hién tinh cdch cha ngudi ding n6. Trong tiéu thuyét cua Dickens, nhting ngéi nha va noi that cua ching cd mot cach thite than bi riéng lién hé voi tink than cia nhitug chi sé hitu. Hans Andersen, v6i sttc manh cia ngO6n tir da ve nén bite tranh trong d6 nhitmg chiéc ci xay gid trd thanh con ngudi, cung nhu déi v6i Don Quixote. 38Portal of Palazzetto Zuecari, Rome Cong lau dai Palazzetto Zuccari, Rome Céi céng nhiéu khi duoc mo ta nhu dang mé rong dé don ngudi vao, va kién tric su cia lau dai Palazzetto Zuccari da tao dang cho vom céng thuc su 1a mot céi miéng dang ha rong cita mot ngudi khéng 16. Kién tric su Dan Mach Ivar Bentsen, ngudi trong sudt cudc doi minh luda c6 mot cach nbin riéng rat déng cht y vé kién tric, da phat biéu tai budi trao tang mot khdi nha mdi cho trudng trung hoc cong déng 6 Dan Mach: “Ching ta thudng néi céc ngéi nha nam, nhimg mot s6 ngoi nha lai ditng. Cac toa thaép luén ding, con ngéi nha nay thi ngdi tua lung vao ngon déi, hin ra huéng nam. Di ra ngoai nha 6 bat ct hudng nado va ngam nhin lai, ban s@ thay ngoi trudng nay dang ngdng cao dau va nhin xuéng ving nong thon rong 16n 6 phia nam thanh pho.” 39Nhimg su nhan cach héa cong trinh nhu vay gitip cho viéc cam nhan téng thé kién tric cha n6 mot cach dé dang hon thay vi chi ra nhitng chi tiét ki thuat. Déi voi Dickens, mot day pho v6i nhitug ngdi nha 1a mot vo kich, noi gap gd ca nhitng tinh céch g6c, méi ngdi nha c6 dt ngdn ugit rieng cia nd. Nhung mot sé con ph6 chiu su chi phi chit dao cia cau tric hinh hoc qué ro rang ma tham chi ngay ca Dickens cting khé c6 thé gan cuéc séng cho n6. Mot m6 ta cia 6ng tir Nha nghi Lion 6 Shrewsbury 6 Anh: “Tir cita s6 toi c6 thé nhin xuéng chan déi va nghiéng theo nhitng ngéi nha den - trang van xoan nhat, tat ca cé vO van hinh dang ngoai trit hinh thang”. Bat cit ai da timg dén m6t thi trén nhu Shropshire v6i nhitng ngdi nha kiéu Tudor lam tit nita than cay quét nhua dudng sé nhé an trong manh me ma nhitng vét mau den trén nén trang mang lai va sé hiéu duoc rang, trong trong hop nay tham chi ca Dickens cing phai nhin thay céc hinh dang chit khong phai nhitug con ngudi xa la. Nhung nhu vay chiing ta sé cam nhan mot doan phé nhu thé nao khi ching ta cam nhan nhimg ngéi nha nhu nhimg hinh kh6éi hinh hoc? Nha lich sit nghé thuat ngudi Dite A-E. Brinckmann da phan tich mot cach rd rang bite tranh cila moét doan ph6 6 thi tran nho Nordlingen (Diic). 40Quéing iudng Schafflersmarks 6 Nordlingen, Bite 41“Vé dep cia khung canh quang trudng Schafflersmarkt & Nordlingen hoan toan 1a do méi lién hé hai hoa cha céc hin khéi cia n6. Nhu vay céc ti 1é cila bite tranh hai chiéu duoc chuyéu | hoa thé nao thanh ti lé cla khong gian ba chiéu, v6i khai niém vé chiéu sau? Cac cita $6 c6 kich thuéc g4n nhu dién bink tao cho cdc ngéi nha dudng nhu cé cing ti 1é, lam cac ngéi nha ba téng 6 phia sau vuot troi hon han nhimng ngoi nha hai tang 6 phia truéc. Cac mai déc gan nhu cé cing dé déc véi vat Liéu hoan toan gidng ohau. Mang Ludi v6 tan cia nhttg vién ngdi gitip cho mat ngudi nhan thite duoc khoang cach, va tit dé nhan thite duoc ca kich thudc thuc cla mai. Mat ngudi lust qua tir mi nhd hon dén mai 16n hon cho dén khi dimg lai 6 Nha tho Thanh George chiém vi tri chi dao 6 trung tam. Khong gi c6 thé tao nén do gidc cha khong gian tét hon viéc Lap lai lién tuc céc kich thuée quen thudc véi mat ngudi va duoc nhin véi chiéu sau khac nhau cia phoi canh kién tric. Day chinh 1a ban chat cia mt bé cuc kién tric va hiéu ting cha n6 duge cing c6 thém boi su thay ddi vé sac do do tac dong cha khong khi. Cudi cing khi hinh thé hoan chinh cita c4c ngOi nha dugc cam nhan - nhimg ngdi nha hai mdi va bén mai v6i cfc dudng phan vi ngang - ngon thap nha thd trong vuot troi hon han vé kich thuée véi nhitug hin kh6i chéug lén nhau vuon cao lén bau trdi”. Khung cinh Nordlingen sit céng vao thanh nhin vé quing wrudng Schafflersmarkt. Khong c6 diém nao cu thé dé c6 thé cém nhan dudng pho 42Néu vita nhin hinh anh vita doc phan tich cia Brinckmann thi cé thé cdm nhan chinh xéc nhu ong da mo ta. Nhung khi nhbin dia diém nay trén thuc té, ban sé cam nhan vé n6 khac han. Thay vi chi 1a bitc tranh cia mot dudng pho, ban sé cam nhan toan bo béi canh va khong khi ctia thi trim nay. Nordlingen 1a ot thi tran thdi Trung Cé, c6 tudng thanh bao boc xung quanh. Sau khi bude qua céng thanh, khung canh dau tién ma ta bat gap sé dem lai cam nhan vé mot thi tran duoc tao nén tit nhitng ngdi nba rat dac trung voi dau héi mai nhon quay ra pho, voi diém nhan 14 ngdi nha tho cuc l6n. Cang di sau vao trong, dn tuong ban dau cang duoc khang dinh rd hon. Khong c6 ché nao dé ban c6 thé dimg lai va néi rang day chinh 1a noi cé thé nhin thay diéu d6. Cau hi lam thé nado dé mot bite tranh hai chiéu 6 thé truyén tai t6t nhat cam nhan vé khong gian ba chiéu (ma Brinckimann quan tam) khong xudt hién 6 noi nay. Ban than ban khong nam 6 trung tam ciia bite tranh. Diéu dé c6 nghia 1a, ban khong chi nhin thay ngoi nha 6 ngay truée mat ban ma dong thdi van ¥ thite duoc su tén tai cla cdc ngéi nha xung quanh va ghi ohé su cé mat cha ching khi ban di ngang qua ngay ca khi khong hé nhin ching. Bat ctt ai khi da xem bitc anh vé mot dia diém va sau d6 thuc su dén dé déu c6 thé nhan thay su khac biét cia thue té. Ban cam nhan duoc khong khi ctia béi canh xung quanh minh va khong con phu thudc vao géc nhin cta bite anh. Ban hit thé khong khi cia dia diém, lang nghe ti€ng dong, chit ¥ thay nhimg tiéng vang tit nhitng ngdi nha phia sau ma ban khong nhin thay. 43Church The impress ge, Niivdtingesr, seen from Schiifflersmarkt the buildings is forned fron a series of observations Nhd tho Thénh George, Nordlingen nhin tit Schafflersmarkr. dn tong ciia céc ngdi nha duoc hinh thanh tit mét chudi nhinng quan sat. C6 nhimg con phd, quang trudng va cong vién duge 6 chitc m6t céch c6 chi ¥ dé duoc nhin tir mot diém nhat dinh. Diém d6 c6 thé 1A céng vao hoac mot mat nén duge nang cao. Kich thuée va vi trf cia tat ca moi thit c6 thé nhin thay tir diém nhin d6 duoc xdc dinh mot céch ki luGng dé c6 thé dem lai cam nhan 16t nbat vé chiéu sau cho mot bite tranh toan cénh hap din. Diéu nay rat phd bién trong céch b6 cuc mat bang kiéu Baroque, véi cAch bé tri tu vé mot diém. Mot vi du thti vi cia diéu nay 1a toan cénh Rome nhin ti dia diém néi tiéng véi tén goi “tam nhin qua 16 khoa’”’. Trén ngon nti Aventine, bén song Tiber, con dudng hién hda Via di Santa Sabina dan ban di qua nhitng tu vién cé va nba thd c6 dé dén mot quang trudng uho duoc nb4n béi nhitng cay cOt obelisk (ND: thanh guom bang dé c6 tiét dién hinh yudng) va nhitng chiéc dia tuong trumg cho chién thang lam bang vila gan trén tudng. Phfa trén chiéc cita mau nau vé bén phai c6 hinh vi khi cia nhitng Hiép si Malta. Nhung cénh cita 44bi déng va ngan lai. Nhin qua 16 ctra, ban cé thé c6 duoc tim nhin ra mot khu vuc tach biét. That 14 mot canh tuyét voi. G6 tan cing géc phi cinh theo chiéu sau cia con dudng dao rat dai, ban sé thay méi vom ca nha tho Thanh Peter vuon lén trdi cao. Trong trudng hop nay ban cé tat ca nhitng hiéu qua cla mot tém nhin dugc bé tri cé chi ¥ béi ban nhin thay thuc té nhu nhin qua mot 6ng kinh vién vong, tir mot diém nhin c6 dinh - va khong cé gi gay anh hudéng dén su cht ¥ cia ban. Tam nhin nay chi c6 mot huéng va nhitng ci nam phia sau ngudi quan sdt khong d6éng mot vai trd gi ca Tuy nhién, day 1a truong hop ca biét it gap. Thong thudng ching ta khong nhin thay hinh anh cha déi tuong ma thau nhan mot an tong vé ban than déi trong Ay, vé toan bd hinh thé déi tuong ké ca phia ma chiing ta khong thay, cing véi toan bo khong gian xung quanh n6. Ciing nhu trong vi du c6 gai mac quan bd, dn tuong ma chiing ta thau nhan rat chung chung - thong thudng chting ta khong nhin thay céc chi tiét. Rat hiém cd ngudi nado sau khi “nhin” thay mot cong trinh c6 thé md ta céc chi tiét cila cong trinh dy. Vi du, néu c6 mot du khéch dén tham Nordlingen va bat chot nhin thay nha thd, anh ta sé ngay Lap titc nhan ra dé 1a mot nha thd. Chting ta xem nha thd nhu mot thé loai cOng trinh riéng biét, mot biéu tong c6 thé dé dang nhan thite duoc cing nhu chit cai trong bang chit céi. Nhin chit L, chting ta nhan thie duoc n6é mac dit cé thé khong biét duoc n6 & dang gi, kiéu chit dam hay vita nghiéng vita dam, kiéu chit cé Antiqua hay viét dang chit g6thic. Chi don gian 1a cé mot nét ding két hop mot nét ngang cho ching ta nhan ra dé 1a chit L. Cung tuong tu nhu vay, ching ta biét rang da nhin thay mot nha tho khi chi méi c6 cam nhan vé mot cong trinh c6 chiéu cao 1én va thap chudng nhon. Va néu khong thich thi dé biét them thi ching ta thudng sé khong quan tam ki hon. Nhung néu quan tam thi ching ta sé di ti€p. Trudc het ta sé c6 gang xéc nhan lai 45nu tuong ban dau cé dting hay chua. Liéu d6 cé phai 1a nha tho? Vang, chac chan 1a vay; mai rat cao va rat déc, va 6 phia trudéc cé mot cai thap giéng nhu mot hinh khdi lién tuc. Khi chiing ta nhin cai thap, n6 dudng nhu dang cao lén. Chiing ta phat hién ra 1a n6 cao hon phan 16n céc thap khéc, diéu dé c6 nghia ching ta phai diéu chinh cam nhan ban ddu. Trong qué trinh nhin ngam ching ta duéng nhu dat dan céc tang thaép hinh bat gidc lén trén mot khéi hinh hép ma trudc dé ta tudng 1a c6 hinh bat gidc. Trong tri tuéng trong cia minh, ching ta thay cdi thép vuon lén tit mot khéi dé hinh vudng, gidng ohu nhitug doan cia mot chiéc kfnh vién vong ni dai ra cho déu khi toan bo ti€n trink tai dung va ciing 1a tién trinh nhin ngém dimg lai & tdng thap trén cing, dugc dénh déu bang mot chém tron. Nhung cdi thép khong ket thtic 6 d6. Dé hinh anh duoc hoan thién cén c6 ngon nén vuon lén tit chom tron dé va b6 sung nhitng cudn bay va tru chong 6 cdc géc cla ngon thap. Trinh tu suy nghi trong d4u mot ngudi khi quan sét mot cong trinh dién ra theo céch thitc rat gidng v6i cach kién tric su suy nghi khi thiét ké mot cong trinh. Sau khi da quyét dinh hinh dang so b6 cha cong trinh, kién tric su ti€p tuc b6 sung cae chi tiét lén co thé chinh ging nhu nhitng nu hoa va nhitg cai gai nay ra tir than cay. Néu da duoc dao tao trong Tinh vuc xay dung, anh ta c6 thé biét duoc cc bo phan sé duoc tao nén bang céch nao. Anh ta sé du tinh céc vat liéu trong suy nghi cla minh va t6 hop chting vao mot cau tric l6n hon. N6 mang lai cho anh ta cam hing khi lam viée véi céc vat li¢u khéc nhau, nhin thay su thay déi tir mt khi Luong vat li¢u g6, dé khong c6 inh thi xde dinh tré thanh nhimg vat thé r6 rang, két qua cila nhimg nd luc cha chinh ban than minh. 46Khoang 45 dam vé phfa Bac Pari c6 mot thi tran nho tén 1a Beauvais v6i mot nha tho vi dai. Thuc ra d6 chi 1a mot cénh cia nha thd chua bao gid duoc hoan thanh nhung kich thude cia 16 vi dai déa mite c6 thé nbin thay tir céch xa hang dam, vuot lén trén ca nhitng toa nha cao 4 tdng trong thi tran. Phan mong duoc xay nam 1247 va phdn vom cu6én hoan thanh nam 1272. Day 1a mot trong nhimg cong trinh Gothic theo kiéu hudng lén thién dudng v6i nhimg cay cét cao, maénh nhu nhimg hang cay vwwon lén trdi xanh. Nhitng cay cot cao khoang 144 feet (ND: khoang 44m). Cong trinh xay dumg nay da chitag td mot su téo bao manh mé, tuy nhién ohitng vom cudn da bi sap nam 1294. Nha tho duoc xay dung lai khoang 40 nam sau véi nhitug vom cudn cling cao mot céch than ki nhw trudc nhung duoc dé bang hé cudn bay tir bén ngoai. Nhimg ngudi xay dung ro rang da rat phan khich truéc théch thite don thudn vé mat két cfu, va ho da tao nén mot Logic cia su cén thiét voi he két cau dé 1a ohitng cu6u bay va cot chong dugc trang tf bang céc diéu khac. N6i cach khac, nhitng b6 phan két cfu thudn tty da duge xem xét tit g6c do nghé thuat, mot thanh phén c6 hinh thtte cia mot tac pham diéu khac. Kién trtic su c6 thé quan tam qua mite dén viéc tao hinh cho tat ca cdc bO phan két c&u ca cong trink dén néi quén mat mot su that 1a, cong trinh xay dung rét cuéc cting chi 14 cong cu chit khong phai 14 muc dich cudéi cing. Phan ngoai that chi tiét cia nha thd Beauvais duoc phat trién dé tao nén mot khong gian ben trong cé chiéu cao huyén bi - chit khong phai 1a dé dap ting mong muén tao nén mot cau tric nhon sac dam lén trdi cao. Nhung diéu d6 e6 thé hiéu duoc khi kién trtic su cho rang n6 luc cia anh ta 1a tao hinh cho cée vat lieu xay dung thong qua ngon ng cila kién tric. Theo quan niém ctia anh ta, vat ligu xay dung 1a phuong tién truyén dat cha kién tric. Nhung ban ciing c6 thé hdi, ligu cdn c6 céch nado khaéc khong? Cau tra 1di 1A c6; 6 thé c6 c4ch quan niém hoan toan 48khéc. Thay vi dé tri tuéng tong cia mink lam viéc v6i hinh thite ket cau, v6i phan dac cha cong trink, kién tric su cé thé lam viéc v6i phan khong gian trong - phan réng - nam giifa cac kh6i dac, va xem xét viéc tao hinh ctia céc khong gian dé 1a ¥ ughia thuc su cua kién tric. C6 thé minh hoa diéu nay bang mot vi du. Thong thudng, dé xay dung mot cong trinh cén tap két vat liéu vé dia diém xay dung, sit dung cac vat li€u d6 dé dung lén cau trtic bao che tao dung khong gian cia cong trinh. Trong trudg hop 6 Beauvais, céng viéc 1A dung nha thd trén mot manh dat troug bang phang. Tuy nobién, bay gia thiét rang dia diém xay dung cia chiing ta la mot kh6i dé cue 16n va phai duc réng khoi dé ay dé tao thanh phong bén trong. Khi d6, nhiém vu cha kién tric su 1a tao dung khong gian bang cach loai bé bét vat liéu - trong trudng hop nay 1a bd di mot luong dat d4 nhaét dinh. Ltic nay khong phai 1a tao hinh tit c4c vat ligu ma 1A mot s6 vat liu sé due dé lai sau khi da bé di phan l6n cdc vat liéu. Trong trudng hop thit nhat, khoi tich bang dé ciia nha tho 1a thuc thé. Trong trudng hop thit hai thi khong gian tréng con lai bén trong khoi dé mdi 1a thuc thé. Ciing cé thé minh hoa diéu nay mot cach ro rang hon bang vi du hai chiéu. Néu ching ta ve mot chiéc binh mau den lén nén trang, ban sé coi nhu toan b6 phan den 1a “hinh” va tat ca phan trang ob 1a mot cai nén nam phia sau hinh, kéo dai vé ca hai bén cia Dinh va khong c6 hinh dang cu thé nao ca. Néu cé gang c6 dinh hinh d6 trong suy nghi cia minh, ching ta sé nhan thay rang 6 phan chan dé m6 rong ra ca hai phia va bén trén 06 c6 mot loat céc dudng cong nhu vé ra trén nén trang. Nhung néu chting ta coi ph4n trang 1a hinh va phan den 1a nén - vi du nhu phan trang bi thing mé ra mot khoang nén den, 49chiing ta sé thay mot diéu khéc co ban. Ltic nay khong con cim nhan vé cai binh ma thay vao d6, ta nhin thay dudng bao cha hai khu6n mat. Liic nay, phan trang nhu dang lan vao nén den va tao nén cam nhan vé mii, moi va can. Ching ta cé thé chuyén doi nhan thite cilia minh thy theo chu ¥ tir cAch nhin nay sang cach nhin khac, nhin thay céi binh réi lai chuyén thanh mat ngudi. Mdi lan nhu vay bat budc phai c6 mot su thay déi khé co ban trong céch cam nhan. Chiing ta khong thé déng thoi vita nhin thay cai binh Lai vita nhin thay céc khu6n mat. Mot diém ki la 1A chting ta khong cam nhan hai hinh theo cach bé6 tro lin nhau. Néu cé gang ve chting, ban sé khong tr phong to kich thuéc ctia phén ma chting ta dang nhin thay 1a 16i len. Thong thudng nhimg hinh 16i lén thudng duoc nhin 1a binh, phan lom 1a nén. Diéu nay c6 thé thay 16 v6i hinh 6 trén. Dudng bién 1A mot dudng cong luon séng do dé ta cé thé nhin hoac phan trang hoac phan den 1a 1éi, thy ban chon. Tuy nhién déi v6i cdc hinh khac, vi du hinh cé canh dang vo sd, sé khong cd su lan 16n trong cach nhan thite nhu vay C6 hang loat nhiing dang c4u trtic c6 dién c6 thé xdc dinh rat r6 rang cho di ban ohin theo cach gi di ntta. Mot vi du rat tot 1a dang cau tric dan Ludi véi mat trai 1a su Lat nguoc lai cha mat phai. Nhung phan 16n céc dang thtte hai chiéu thudng duoc lam 50bang hai mau, cdn mau kia 1a nén. ngudi xem phai nhin mot mau 1a hinh es ial | Aten Dén thé trong hang 6 Carli, An D9. Dén the duoe duc ra trong niti dé Trén: ngi that dén thé. Bén duoi: Mar bang, mat cdr wn6 Carli, An DO c6 mot loat nha thd trong hang. Ching duge tao nén theo phuong thitc ma t6i da mo ta 6 trén, bang cach loai D6 vat liéu - tic 1a tao hinh cho phan r6ng. Ching ta cam nhan phan réng trong khi phén khéi tich dé déng vai trd nhu mot phong nén trung tinh, duoc gitt khong can thiép. Tuy nhién, van dé 6 day phifc tap hon cau chuyén binh anh hai chiéu. Khi ditag trong dén, ban khong chi cim nhan khong gian trong - dén tho v6i ba gian duoc duc ra trong dé - ma con cam nhan ca hang cot chay hai bén ugan chia céc gian, cling 1a mot phan cia nti dé con lai ma khong bi duc di. G6 day toi chit dong ding tir “phan réng” vi toi tin rang n6 minh hoa dting hon loai kién tric nay so véi tir “khong gian” trung tinh hon, thudng duge sit dung rat nhiéu trong cach viét ctia kién trtic ngay nay. Van dé thuat ngit déng mot vai trd rat quan trong. Cac nha lich st nghé thuat ngudi Ditc st dung chit “raum” cé cing géc nhu chit “room” (ND: can phong) trong tiéng Anh nhung cé ughia rong hon. Ban cé thé ndi vé “raum” cia mot nha thd voi ¥ ughia chi khong gian bén trong duoc xdc dinh ro rang bdi cac btic tuéng bién cha nha. Trong tiéug Dan Mach con ding tir “rum”, phat am giéug “room” trong tiéag Aub hon nhung ¥ ughia con rong hon ca ti “raum” trong tiéng Ditc. Ngudi Ditc néi raum-gefuhl nghia 14 su cam uhan khong gian xdc dinh. Trong tiéug Anh khong cé ti tuong duong. Trong cuén séch nay, toi sit dung tir kiéng gian dé thé hién moi quan hé ba chiéu (tuong tg voi “phan nén” trong quan hé hai chiéu), va phan rong d6i vi nhitnug khong gian xdc dinh, do kién tric dinh hinh nén. Va t6i cing sé duy tri quan diém mot s6 kién tric su cé cach nghi theo “kiéu cau tric”, va mot s6 khéc nghi theo kiéu “phan réng”; trong mot sO giai doan, kién tric thich lam viéc v6i khéi dac, trong nhitug giai doan khac lai thich lam viée voi nhimg phan rong. 52