AMEA A.A.

BAKIXANOV ADINA TARİX İNSTİTUTU

AZƏRBAYCAN TARİX QURUM U

Qarabağ müharibəsi şəhidlərinin

sziz xatirəsinə ithaf edirəm.

TOFİQ MUSTAFAZADƏ

QARABAĞ XANLIĞI

A zə rb a yca n flespublikası Prezidentinin

işlar İdarəsi

PREZİDENT KİTABXANASI

BAKI - ‘ - 2010 1
6 J, ifsJh c'js
M *r GİRİŞ
Redaktorlar: tar. e. d. C.M.Mustafayev
tar. e. n. G.C.Nəcəfli Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra
dövlətçiliyimizi möhkəmləndirmək, müstəqilliyimizi əbədi etmək üçün
dövlətçilik tarixinin və ənənələrinin öyrənilməsinə böyük zərurət
duyulur. Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində xanlıqlar dövrü özünəməxsus
Rəycilər: tar.e.d., prof. S.A.Məmmədov, tar.e.d., prof. V.Z.Piriyev, tar.e.d. yer tutur. Buna görə də təsadüfi deyil ki, müstəqillik illərində artıq
F.R.Ağamalı, tar.e.d., prof. F.N.Məmmədov Bakı, Quba, İrəvan, Lənkəran, Naxçıvan, və Şəki xanlıqlarmm tarixinə
həsr edilmiş tədqiqatlar meydana çıxmışdır.
Azərbaycan xanlıqları içərisində Qarabağ xanhğı özünün maddi
və insan ehtiyatlarma, habelə iqtisadi və hərbi qüdrətinə görə xüsusi
mövqeyə malik idi. Buna görə də bu xanlığın tarixini öyrənmədən
bütövlükdə Azərbaycan xanhqlarmm obyektiv və dolğun mənzərəsini
bərpa etmək olmaz. Qarabağ xanlığmm tarixini ayrıca mövzu kimi,
Kitab Azərbaycan MEA A.A.Bakıxanov
dərindən tədqiq etmək həm də onun üçün vacibdir ki, bu gün bədnam
adına Tarix İnstitutunun Elmi Şurasmın
və başabəla qonşularımız - ermənilər bir sıra antiazərbaycan xarici
və Azərbaycan Tarix Qurumunun
qüwələrın yardımından istifadə edərək doğma Qarabağımızı zəbt
Royasət Heyotinin
etmişlər. Onlar öz işğalım daimiləşdirməyə, ona hüquqi don
qərarlan ilə çap oluııur.
geyindirməyə çalışaraq guya Qarabağın tarixi Ermənistanın bir hissəsi
olduğunu «sübuta yetirmək» üçün dəridən-qabıqdan çıxırlar. Məhz bu
səbəbdən də ermənilərin sərsəm torpaq iddialarınm əsassızhğını sübuta
yetirmək üçün Qarabağ tarixinin, o cümlədən Qarabağ tarixində
özünəməxsus yer tutan xanlıq dövrünün obyektiv və dərindən tədqiqinə
ehtiyac vardır. Doğrudur, demək olmaz ki, Qarabağ xanlığımn tarixi
indiyədək heç tədqiq olunmamışdır. Ötən əsrin ortalarında
Ə.Şükürzadə xanlığın dövlət quruluşuna aid dissertasiya yazmışdır.
Təəssüf ki, bu dissertasiyam nə Azərbaycan, nə də Rusiya
kitabxanalarında və ya elmi arxivlərində əldə etmək mümkün
Tofiq Mustafazadə. Qarabağ xanlığı. Bakı - «Sabah» - 2009 Səh.333 olmamışdır. Əvəzində müəllifin qarabağhların Ağa Məhəmməd Qacara
qarşı mübarızəsinə həsr olunmuş kitabı var [76 ]..
Problemin tarixşünaslığmdan danışarkən ilk növbədə
İSBN 5-86106-016-0 M.M.Mustafayevin iqtisad elmləri namizədi elmi dərəcəsi almaq üçün
təqdim etdiyi «Qarabağ xanlığınm iqtisadiyyatı» adlı dissertasiyasını və
0503020907 eyni adlı kitablnı qeyd etmık lazımdır. Dissertasiya 1952-ci ildə müdafıə
olunsa da əslində müəllifin özünün qeyd etdiyi kimi daha tez-1941-ci
029-2009 ildə yazılıb tamamlanmışdır. Müharibə dissertasiyamn müdafiəsini və
kitab kimi nəşr olunmasmı ləngitmişdir. Dövrün şəraiti bu əsərdə bir
Kitabda XVIII-XIX əsrlər Azərbaycan tarixində çox sıra çatışmazhqlarm və qüsurların olmasmı qaçılmaz etmişdir.
mühüm rol oynamış bir dövlətin - Qarabağ xanlığınm M.Mustafayev yalmz 1823-cü ildə Qarabağ xanlığı əhalisinin
tarixi ilk mənbələr və müasir elmı ədəbiyyatın əsasında iirmımi şaymı və əhalisinin etnik tərkibinin müxtəlif olduğunu qeyd
ilk dəfə kompleks şəkildə araşdırılır. etməklə kifayətbnərək, əhalinin etnik tərkibi haqqında heç bir rəqəm
3
 vermir. M.Mustafayevin beb bir fikri ib razılaşmaq olmaz ki, xarici
basqınlar naticosində Qarabağ xanqlığım tork edonbrin çoxu ermənibr
olmuşdur [168, ,s 22 ].. M.Mustafaycvin beb bir fikri ib də razılaşmaq
çatindir ki, xanlığın təbii-coğrafi şəraiti xanlıqda əhalinin təsərrüfat
foaliyyotinə mənfi təsir göstərirdi və məhsuldar qüvvələr çox ləng
inkişaf edirdi. [168, .s 23 ].
15-ci səhifədə müəllif yazır ki, XVIII əsrdə Azərbaycanın ən güclü
və ərazicə geniş xanlıqlanndan biri Şirvan xanlığı olmuşdur. Əvvəla
Şii'van ərazisində bir xanlıq yox bir ncçəsi: Şamaxı, Quba, Bakı və
Dərbənd xanlıqları yaranmışdı. İkincisi, müəllilln Şirvan xanlığı kimi
nəzərdə tutduğu Şamaxı xanlığı heç də Azərbaycanın ən güclü və
ərazicə gcniş xanlıqlarından olmamışdır. Belə xanlıqlar içərisində
fərqlənənləri Ilacı Çəbbinin dövründə Şəki, Fətəli xanın dövründə
Quba, İbrahimxəlil xanın dövründə Qarabağ, Fətəli xan Əfşarın
dövründə Urmiya xanlığı olmuşdur. E b həmin səhifədə M.Mustafayev
yanhş olaraq Şəmşəddil və Qazax sultanlıqlarını xanlıq adlandırır.
15-21-ci səhifəbrdə müəllif yanlış olaraq XVIII əsrin ikinci
yarısmda Təbriz şəhərinin bütün Azərbaycanm inzibati mərkəzi
olduğunu yazır. 21 -ci səhifədə M.Mustafayev iddia edir ki, guya bir
vaxtlar bütün Azərbaycan Qarabağ xanlığma tabe olmuşdur. Sonra isə
o hələ Şah I Abbasın dövründən Qarabağın inzibati-siyasi cəhətdən
ayrı-ayrı məliklərə bölündüyünü yazmaqla yanlışlığa yol verir, Qa-
rabağın sərhədlərini daraltmış olur. Çünki məlumdur ki, məlikliklər
Qarabağın yalnız dağlıq hissəsini əhatə ctmişbr. Digər yandan Nadir
şahın dövrünə kimi məlikliklər inzibati-siyasi vahidlər olmayıb, əslində
xırda irsi feodal malikanəbri idi. 30-cu səhifədə Nadir xanm adı yanlış -
Qulu xan kimi verilmişdir.
Əsərdə Pənahəli xan quldur kimi qələmə verilir [31-ci səh. ].,
doğrudur bir qədər sonra onun humanist adam olduğu bildirilir.
Əsərdən bclə çıxır ki, Qarabağın bütün kişiləri quldur olmuşlar. «Onlar
lyəni Qarabağın kişiləri - T. M. ]. ovçuluq, yaxud basqmlarla məşğul
olurdular».[168, .s 32 ].
Müəllifin belə bir kökündən yanlış fikri ilə də razılaşmaq çətindir
ki, guya cavanşirlər Türküstandan gəlmə olduqları üçüıı Qarabağın
dağlıq hissəsində öz torpaqları yox idi və buna görə də öz qoyunlarmm
onda birini otlaqlarmdan istifadəyə görə məlikbrə vcrirdibr [168, .s 32].
Müəllif qarabağlıların İran işğalçılarına qarşı mübarizəsini çox
sönük işıqlandırmışdır. «Qarabağ xanlığınm tarixindən» adlandırılan
III fəsildə hadisələr elə şəkildə şərh olunur ki, nəinki təkcə Qarabağ,
bütün Azərbaycan İran dövlətinin ucqarı kimi qələmə verilir. Yeddinci
ləsildə də bu hiss olunur. Müəllif yazır: «Mərkəzi hakimiyyətin zəilliyi
4 5
və uzaqlığı ümumiyyətb... Qarabağ xanlığına müstəqil feodal dövləli
kimi baxmağa imkan verir».[168, .s 32 ].
Nəhayət kitabm sonunda müəllif marksizm-leninizm
klassikbrinin və M.C.Bağırovun əsərləri istisna olmaqla 128 mənbə və
tədqiqatm admı çəksə də, mətndə yalnız 16 mənbəyə istinad etmişdir.
Müəliif Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasımn Aktlarmda olan zəngin
materiallardan da yan keçmişdir. M.Mustafayfev, ədəbiyyat
siyahısında adı olsa da heç bir arxiv materialmdan istiladə etməmişdir.
Əsərdə tez-tez ziddiyyətli fikirlərə rast gəlmək olur. Məsələn,
müəllif bir yandan Qarabağm xristian məliklərinin hər birinin
hakimiyyətinin adətən bir kəndə yayıldığmı qeyd edir, sonra da yazır
ki, kəndliləri itaətdə saxlamaq və istismar etmək üçün hər bir məlikin ö/
ordusu və qalası [! ]. var idi [168, .s 29 ]. Cəmi bir kəndin hesabına hansı
ordu yaratmaqdan söhbət gedə bibr.
Çox maraqlıdır ki, elə M.Mustafayevb eyni vaxtda Şaxov soyadlı
bir müəllif də «Qarabağ xanlığınm iqtisadiyyatmm öyrənilməsi
məsələsinə dair» adlı bir əsər yazmışdır. 1947-ci ildə Ermənistan SSR
EA-nın xəbərlərində çap olunan bu məqaləyə vaxtilə akad.
Ə.S.Sumbatzadə ətrallı və mənfi rəy vermişdir. Sumbatzadə söyləmişdi
ki, «bu əsər çox zəif olub, heç bir yeni materiala əsaslanmamış, Esadze,
İ.Petruşevski və başqalarının əsərbrinə nisbətdə heç bir yeni şey
verməmişdir, çünki tədqiqatçı əsərini çox məhdud sayda ədəbiyyat
bazasmda, arxiv materialiarından isə çox az istifadə etməklə yazmış,
əsər «artıq məlum olan ümumibşdirilmiş ədəbiyyata əsaslanan
populyar əsər kimi» çıxmışdır. Akademikin yazdığma görə Şaxovuıı
əsərində Qarabağ xanlığmda məhsuldar qüvvələrin vəziyyətinə - yəni
kənd təsərrüfatı və sənətkarlığm, ticarətin vəziyətinə toxunulmamış,
müəllif yalmz maliyyə-vergi sistemini nəzərdən keçirmiş, həmçinin
xanlar, bəybr və darğalarm qarşılıqh əlaqəsini işıqlandırmışdır [198 ].
Azərbaycan xanlıqlarının tarixinə və ümumiyyətlə Azərbaycan
tarixinin müxtəlif məsələləriniə həsr olunmuş əsərlərdə də Qarabağ
xanlığında sosial-iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərə toxunulmuşdur.
Azərbaycan xanlıqlarmın öyrənilməsində görkəmli şərqşünas rus alimi
İ.P.Petruşevskinin əsərbri [180;, 181 ]. mühüm rol oynamışdır. Bu
əsərlərdə xanlıqların yaranmasınm siyasi və iqtisadi səbəbləri, onlarda
mövcud olmuş vergi sistemi və torpaq mülkiyyəti formaları, xanhqlaı da
sosial-iqtisadi münasibətbr ətrallı tədqiq olunduğundan yeri gəldikcə
Qarabağ xanlığmdakı sosial-iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərdən də
söhbət açılmışdır.
Leviatovun 1948-ci ildə nəşr olunmuş «XVIII əsr Azərbaycaıı
tarixindən oçerklər» adlı əsərində Azərbaycan xanhqlarmda sosial-
iqtisadi və sosial-siyasi münasibotbrə mühüm yer verilmişdir. Ümunıi
konteksdə Qarabağ xanlığma da müəyyən yer ayrılmışdır.
XX əsriıı 60-cı illərinin əvvəlləırində şair, dramaturq və naşir
Hoson Əli İxfa «Şuşanın tarixi» adlı əsər yazaraq bu əsərdə şəhərin
bünövrəsi qoyulandan Azərbaycaııda sovet hakimiyyəti qurulanadək
dövrdəki tarixindən bəhs edir. Müəllif əsəri yazarkən daha çox xalq
rəvayətləri və ona məlum olan «Qarabağnamə»lərə istinad etmişdir.
Müəllifin Şuşadakı cümə məscidlərində, Mirsiyab karvansarasında
daşlara həkk edilmiş kitabələrin bir neçəsinin mətnini öz əsərində
verməsi əsərin dəyərini artırır.
Azərbaycan xanlıqları tarixinin görkəmli tədqiqatçılarmdan biıi
prof. II.B.Abdullayev olmuşdur. Doğrudur, onun əsərləri[85, 87 ]. əsa-
sən Quba xanlığının tarixinə həsr oluıımuşdur, lakin müəllif bütövlükdə
Azərbaycan xanlıqlarınm, o cümlədən Qarabağ xanlığınm sosial-
iqtisadi və sosial-siyasi quruluşuna da mühüm yer ayırmışdır.
Ayrı-ayrı xanhqlarm tarixinə həsr olunmuş əsərlərdə [25; 21; 26;
60, 114 ]. həmin xanlıqlarm sosial-iqtisadi və sosial-siyasi quruluşu da
tədqiq olunmuşdur ki, bunun da bizim seçdiyimiz mövzunun mahiyyə-
tini almaq üçün müəyyən didaktiv əhəmiyyəti vardır. H.Ə.Dəlilinin və
N.Mustafayevanm Cənubi Azərbaycan xanlıqlarma həsr olunmuş əsər-
lərində həmin xanlıqların sosial-iqtisadi və sosial-siyasi həyatı ilə bağlı
irəli sürdükləri mülahizələr də Qarabağ xanhğmda oxşar münasibətlərin
anlaşılmasına yardım edir. C.M.Mustafayevin Azərbaycan xaııhqlann-
da sənətkarlığın vəziyyətinə həsr olumnuş əsərində yeri düşdükcə Qara-
bağ xanlığında sənətkarlığm vəziyyətinə toxunulur. Həmin müəllifin bir
məqaləsində isə Şuşa şəhərinin salınma tarixi ilə bağlı maraqh və əsas-
landırılmış mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Qarabağ tarixinin öyrənilməsində professor Nazim Axundovun
xidmətləriııi xüsusi qeyd etmək lazımdır. Əvvəla, onun rəhbərliyi ilə
1989-1991-ci illərdə bütün «Qarabağnamə»lərin mətnləri bir yerə topla-
naraq nəşr edilmişdir. Həm də birinci kitaba daxil olan üç «Qara-
bağnamə» müxtəlif vaxtlarda artıq nəşr edilmişdisə, ikinci kitaba daxil
edilən «Qarabağnamə»lər ilk dəfə idi ki, işıq üzü görürdü. Nazim
Axundov eyni zamanda 1989-cu ildə «Qarabağ salnamoləri» adlı tədqi-
qat əsərini də nəşr etdirmişdir. Bu əsərdə o, «Qarabağnamə»lərin geniş
təhliliııi verərək onlarm əsasmda müəyyən dərəcədə Qarabağ xanlığınm
tarixiııi təsvir etmişdir. Müəllifın bir sıra fikirləri etiraz doğursa da
bütövlükdə onun bu əsərini xanlığm tarixinin öyrənilməsində irəliyə
doğru atıhmış mühüm addım hesab etmək lazımdır. Müəllif tutarlı də-
lillərlə ü/doniraq erməni tarixçilərinin əsas uydurmalarmı il'şa etmişdir.
6 7
Y.Ağamalı 2002-ci ildə ildə nəşr etdirdiyi kitabmda Qarabağ xan-
lığmın qonşu xanhqlarla və dövlətlərlə münasibətlərini araşdırmışdır.
Ancaq bu işin mənbə bazası o qədər də güclü olmadığından və arxiv
materiallarından az istifadə edildiyindən müəllif Qarabağ xanlığının
digər xanlıqlarla və qonşu dövlətlərlə münasibətləriııin geııiş və ətıaih
nıənzərəsini yarada bilməmişdir.
Son illəıdə nəşr olunmuş bir sıra ümumiləşdirici əsərlərdə Qara-
bağ xanhğmın tarixinə də müəyyən yer ayrılmışdır. Belə əsərlərdən da-
nışarkən ilk növbədə akademik T.Köçərlinin 2002-ci ildə işıq üzü
görmüş Qarabağ [Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə ]. adlı
samballı monoqrafiyasını qeyd etmək lazımdır. Müəllif Qarabağ tarixi-
nin müəyyən dövrlərini saxtalaşdıran erməni və ermənipərəst üzdəniraq
alimlərin sərsəmləmələrini mötəbər məııbələrə əsaslanmaqla təkzib et-
mişdir. Əsərin üçüncü fəsli Qarabağ xanlığımn tarixinə həsr olunmuş-
dur. Xanlığm tarixini nəzərdən keçirən T.Köçərli belə bir ümunhbş-
dirmə edir: «Qarabağ xanlığmın tarixi-faktiki olaraq İran asıhhğından
qurtarma uğrunda mübarizə tarixidir, İranla və digər dövlətlərlə müba-
rizədə Qarabağm istiqlalını qoruyub saxlamaq uğrunda mübarizə tari-
xidir» [51, s 154 ].
2004-cü ildə çap olunmuş «Qarabağ» adlı kitabda vilayətin tarixi
qədim dövrlərdən günümüzə qədər ayn-ayrı müəllillər tərəfindən
yığcam şəkildə əks olunmuşdur. Kitabda mərhum professor F.Əliyev
tərəfindən yazılmış Qarabağ xanlığına həsr olunmuş kiçik həcmli fəsil
də vardır.
Qarabağın tarixi keçmişinin öyıənilməsində F.Məmmədovanm
2005-ci ildə işıq üzü görmüş iri həcmli «Qafqaz Albaniyası və albanlar»
adlı məlum əsərinin əhəmiyyətli faydası ola bilər. Müəllif Albaniya
dövlətinin yaranmasından süqutuna qədərki uzun tarixi bir dövrdə
Albaniyanın kompleks tarixini yaratmağa səy göstərmişdir. Təbii ki,
müxtəlif inzibati adlar altında bu dövbtin tərkib hissəsini təşkil etmiş
Qarabağın tarixi də müəllifin tədqiqat obyekti olmuşdur. Həm də
təqdirə layiqdir ki, F.Məmmədova 705-ci ildə Albaniya dövlətinin
dağıdılmasmdan sonrakı dövrlərdə də alban etnosunun tarixini
nəzərdən keçirtmiş, bu etnosun daşıyıcılarınm yaşadığı Qarabağm
tarixini izləmişdir. Müəllif göstərir ki, Albaniya dövlətinin dağıdılması
ilə alban etnosu heç də tamamib aradan çıxmamışdır. Bu etnosun
əhəmiyyətli bir hissəsi islamı qəbul edib daha böyük bir etnosun-vahid
Azərbaycan xalqının tərkib hissəsini təşkil etdiyi halda dağlıq
ərazibrdə, o cumlədən Qarabağm dağlıq hissəsində yaşayan albanlar öz
alban kimlikbrini saxlamışlar. Yalnız 1836-cı ildə çar hökuməti
avtokefal alban kilsəsini ləğv etdikdən sonra Qarabağın dağlıq
 h iss ə sin d o yaşayan xristian albanlar tam deetnizasiyaya uğramışlar.
Onlarm bir hissəsi kütbvi surətdə köçüb gəbn ermənibr tərəfındən
assimliyasiya olunmuş, pravoslav albanlar gürcübşdirilmiş,
erməniləşməyi arzulamayan bir çox albanlar isə islamı qəbul etmişlər
1162, s 557 ]. Ancaq təssüf ki, bu gözəl tezisin təsdiqi üçün müəllif çox az
və o qədər də inandırıcı olmayan dəlillər gətirir. Bu mülahizənin sübutu
iiçün Rusiya işğahndan sonra Qarabağ ərazisinə köçən ermənibrin
təxmini saymı müəyyənbşdirib, onlarm yerli xristianiardan bir neçə
dəfə çox olduğunu göstərmək lazım idi. Çünki bir etnosun, xüsusən də
gəlmə etnosun digər etııosu əritməsi üçün sayca bir neçə dəfə çox olması
iazımdır. Həm də müəllif 594-cü səhifədə yazır ki, 1605-ci ildə şalı
Abbas albanlarm və alban məliklərinin bir çoxunu İrana köçürüb. Belə
dcməzbr ki, eb İrandan XIX əsrin əvvəllərində Qarabağa köçürülənlər
də erməni yox, alban olub? E b yeri gəlmişkən, 557-ci səhifədə müəllif
yazır ki, guya çar hökuməti kütləvi surətdə İrandan albanları və
J urkiyədən erməniləri Qarabağ və Sünikə doğru köçürdü.
Kitabın sonundakı 7-ci xəritədə «Böyük Ermənistan»m
Atropatenanm ərazisinə gətirilib Təbrizin lap yaıunda yerləşdirilməsi
isə çox böyük nöqsandır. Müəllif İsrail Ori və David bəyi azadlıq
mübarizəsinin rəhbərləri kimi təqdim edir» [162, s 594-595 ]. Ilalbuki
bu bölüşdürücüçülük hərəkatı idi və Azərbaycan ərazisində Rusiyadan
asılı oyuncaq xristian dövləti yaratmaq məqsədi güdürdü. İşdə bir sıra
texniki xətalar var: Məsələn, I fəslin 24-cü iqtibasmda «PQVİA [Poc-
c h h c k h h r ocy^apcTBeHHbiii BoeHHO-HCTopmıecKHH ApxHB ].» yerinə
«HrHA [HeHTpajibHbiH Focy^apcTBCHHbiü h c t o p h m c c k h h ApxHB ].» yazı-
lıb.
391-ci səhifədə müəllif yazır ki, ərəb işğalından sonrakı dövrdə və
tarixı Azərbaycanın tiirkhr tərəfindən işğal olunduğıı bir dövrch [kursiv
bizimdir - T.M. ]. keçmiş Alban çarlığmm ərazisində ayrıca siyasi təsi-
satlar yaradılmağa başlandı. Bu flkir isə XI əsrdə oğuzların Azərbayca-
na gəlməsi ilə bu ölkədə türkbşmənin baş verməsi haqqında keçmişdə
tarixi ədəbiyyatda hökmran olan və son tədqiqatlarda əsassızlığı tama-
mib sübut olunan[9;10 ]. bir mülahizənin xeyrinədir.
Əsərdə bir sıra yanlışlıqlara rast gəlmək olur. Məsələn 410-cu sə-
hifədə deyilir ki, 1240-cı ildə Xaçın Dərbənd qapılarmdan Albaniya və
Gürcüstana soxulmuş çoxsaylı monqol qoşunlarmm basqımna məruz
qalmışdır. Halbuki məlumdur ki, monqollar 1220-ci ildə Cənubi Qaf-
qaza Dərbənd tərəimdən deyil, cənubdan İraıı lərəfdən soxulmuşdur.
Bu dövrdə, birbaşa tədqiq etdiyimı/ m< vzu ilə əlaqədar yazılmış
əsərlər içərisində X.Xəlilovun «Qarabağıı etr, k tarixindən» adh məqa-
ləsini də qeyd etmək lazımdır. Müəliif : <2? oü il Qarabağ əyabtinin
8 9
kameral təsvir materialları əsasmda Qarabağ xanlığmm əhalisinin sayı,
şəhər və kənd əhalisinin etnik tərkibini müəyyənbşdirmişdir. X. Xolilli
2006-cı ildə Qarabağın etnomənəvi inkişaf tarixinə xüsusi əsər həsr
etmişdir və əsərdə Qarabağın dagliq hissəsində yaşayan xristian albanların
qriqoryanlaşdınlma daha sonra isə ermonibşdirmo pıosesini izbmişdir.
Adı çəkilən müəllifin 2007-ci ildə nəşr olunan kitabmda isə Azərbaycan
xalqınm etnogenezi kontekstində Qarabağ əhalisi içərisində baş verən
etnik proseslər tədqiqat obyekti olmuşdur.
Q.Qcybullaycvin «Qaıabağ [ctnik və siyasi tarixinə dair ].» əsəri
əsasən Qarabağın antik və ilk orta əsrbr dövrünün etnik-siyasi tarixinə
həsr edilsə də, müəllif xanlıqlar dövründə Qarabağm əhalisinin etnik
tərkibinin araşdırılmasına da gcniş ycr vcrmiş, Qarabağ əhalisinin
mütbq əksəriyyətinin türklərdən ibarət olduğunu sübut etmişdir.
Bununla yanaşı, tədqiqatçı Qarabağm inzibati ərazi vahidbrinin
etimalogiyasını dərindən təhlil edərək onların başdan-başa türk mənşəli
olduğunu vurğulamışdır.
Z.Ə.Hacıyevanm 2005-ci ildə müdafiə etdiyi namizədlik
disscrtasiyasında Qarabağ xanlığında sosial-iqtisadi münasibətlər və
dövlət quruluşu məsəbbri tədqiq edilmişdir. Bu yaxmlarda həmin
dissertasiya kitab şəklində nəşr edilmişdir.
2005-ci ildə Kürəkçay müqavilələrinin 200 illiyi ilə bağlı nəşr
olunmuş məqablər məcmuəsini də xüsusib qeyd etmək lazımdır.
Kitaba daxil olunmuş məqaləbrin böyük əksəriyyəti Qarabağ xanlığı
tarixinin ayrı-ayrı məsələbrinə həsr olunmuşdur. O.Əfəndiycv,
F.Məmmədovanm və G.Məmmədovanın məqalələrində Qarabağ
məliklərinin mənşəyi məsələsi, T.Mustafazadənin məqaləsində Qarabağ
xanlığının Azərbaycan tarixində yeri, Z.Hacıycvanın məqaləsində
Qarabağ xanlığınm inzibati bölgüsü və dini-etnik tərkibi, C.Musta-
fayevin məqaləsində Şuşa şəhərinin tarixi, H.Həsənov və
V.Umudlunun, K.Şükürovun məqalələrində isə Kürəkçay müqavilələri
işıqlandırılır.
Y. Mahmudov və K. Şükürovun birgo yazdıqları “Qarabağ [real tarix,
faktlar, sənədlər ]. kitabında ən qədim zamanlardan günümüzədək
Qarabağın tarixi yığcam şəkildə şərh olunmuş, bu zaman xanlıq dövrünə də
toxunulmüşdur.
Lap bu yaxınlarda - 2007-ci ildə Yunus Hüscynovun
«Qarabağnaməbr» Azərbaycan tarixini öyrənmək üçün mənbə kimi»
adlı kitabı çapdan çıxmışdır. Müəllif “Qarabağnaməbr” əsasında vo
digər ilk mənbələrə və tarixi ədəbiyyata da istinad etməkb Qarabağ
xanlığımn sosial-iqtisadi və siyasi tarixini tədqiq etməyə çalışmış və
qismon buna nail olmuşdur. Bununla bərabər qeyd etmək lazımdır ki,
Y.IIüseynov öz əsərini yazarkən «xeyli hissəsi elmi dövriyyəyə yeni
daxil edilən məxəzləriıı məlumatlarından bol-bol bəhrələndiyiııi» iddia
etsə də [39, s 13 ], beb «yeni mənbəbrdən» heç olmazsa bir-ikisinin
adını belə çəkmir, kitabia yaxından tanışlıq da yeni mənbələrdən
istifadə olunduğunu göstərmir, əslində Y.IIüseynov özündən əvvəlki
müəlliflərin istifadə etdiyi m ənbəbrb kifayətbnmiş, arxiv
raənbəbrindən isə demək olar ki, istifadə etməmişdir.
Y.Hüseynovun əsəri ilə demək olar ki, eyni vaxtda F.Abasovun
ıus dilində «Qarabağ xanlığm adlı kitabı nəşr olunmuşdur. Bu günədək
xanlığın tarixi haqqında ümumiləşdirilmiş əsər olmadığmı qeyd edən
müəllif [84, s. 27 ]. Qarabağ xanlığmın siyasi tarixini, sosial-iqtisadi
həyatmı, xanlığm Rusiya, Qacarlar və Osmanlı dövlətləri ilə
münasibətbrini tədqiq etməyə cəhd göstərmişdir. Müəllifin şərh dilinin
və müqayisələrinin maraqlı olduğunu, bir sıra qiymətli mülahizəbr irəli
sürdüyünü qeyd etmək lazımdır. Qarabağın xanlıqdan əvvəlki dövrünün
xülasəsini verən F.Abasov düzgün olaraq bu ərazinin qədimdən bəri
Axərbayeanm ayrılmaz bir parçası olduğunu göstərmişdir.
Daha sonra müəllif xanlığm yaranması, dövbt idarəçiliyi, sosial-
iqtisadi həyatı, İbrahimxəlilxəlil xanın və Mehdiqulu xamn
hakimiyyətbri dövründə xanhğxn daxili və xarici siyasi vəziyyəti, digər
dövlətbrlə münasibətləri haqqmda məlumat verir. Lakin bunu qeyd
etməmək olmaz ki, xanlığın sosial-iqtisadi həyatı, dövlət idarəçiliyi və
siyasi tarixi məsələbri ib bağlı bu əsərdə əvvəlki əsərlərdən fərqli heç
bir yeniliyə rast gəlinmir, üstəlik yumşaq desək, müəllif son onilhkbrdə
bu məsələlərb bağlı aparılan bir çox tədqiqatlarm nəticəbrindən
xəbəısiz olduğunu nümayiş etdirərək bir sıra hallarda tarixşünaslıqda
mövcud olub köhnəlmiş və təkzib edilmiş mülahizələri təkrarlamışdır.
Belə ki, son tədqiqatlarda Şuşanın əsasınm 1751 -1752-ci illərdə deyil bir
neçə il sonra qoyulduğu sübuta yetirilsə də F.Abasov bu şəhərin 1752-ci
ildə sahndığını iddia edir [84, s. 52 ]. Yaxud eləcə də “Qarabağnamə”
müəllillərinin guya 1758-ci ildə ildə Urmiyalı Fətəli xan Əfşarın Şuşa
ətrafında məğlubiyyətə uğraması və Fətəli xanm hiylə yolu ilə Pənahəli
xanın böyük oğlu İbrahimxəlilxəlil ağanı girov aparması haqqında
ilkrini həqiqət kimi qələmə verir [84, s. 54]. Bu yəqin ki, müollifin
mövzu ilə bilavasitə bağlı olan bir sıra əsərlərlə tanış olmamasmın
nəticəsidir. Yeri gəlmişkən F.Abasov M.Mustafayevin Qarabağ
xanlığmm iqtisadiyyatma həsr olunmuş dissertasiyasmın özü ilə tanış
olmayaraq yalnız avtoreferatdan istifadə etməklə kifayətbnmişdir.
F.Abasov bir qədər şübhəli elmi-tədqiqat metodu seçmişdir. Belə
ki, bir çox qaynaqları görmədiyi halda o, müxtəlif müəllifbrin əsərlə-
rində qaynaqlara verilmiş istinadlar əsasında həmin qaynaqlara istinad
10
edir və bu zaman bir çox yanlışlıqlara yol verir. Məsələn, əsəri oxudu-
qda belə çıxır ki, müəllif Rusiya Dövbt Qədim Aktlar Arxivinin «Ru-
siyaııın İraxüa Miinasibətbri» fondundakı 1 və 25 saylı sənədbrdən isti-
fadə etmişdir. Halbuki, adı çəkibn fondiardakı sənədlər yainız 1720-ci
ilə qədərki dövrü əhatə etdiyindən məlumdur ki, onlarda 1747-ci ildən
sonra yaranmış Qarabağ xanlığmın tarixi üə baC'lı məlumat ola bilməz
və ya kitabın mənbələr siyahxsmda Rusiya Imperiyasımnm Xarici
Siyasəti Arxivinin Rusiyamn İraııla münasibətləri fondunda 1 saylı siy-
ahı üzrə 1796-cx ilə aid 158 saylı qovluğun və yenə də 1797-ci ildə ib aid
158-ci saylı qovluğuıı saxlandığını yazır. Halbuki, həmin fondda J58
saylı qovİuq cəmi bir vahiddir və o da 1 saylı siyahı üzrə deyil 7 saylı
siyahı üzrə saxiamr. Kitabın digər bir qüsuru bir çox hailarda
mənbələrdən uzun sitatların [bəzən onlarm həcmi 2 səhifəyə çatır ]. ve-
rilməsidir ki, bu əsərin oxunmasını təbii ki, çətinləşdirir.
Əsərdə bir sıra daha mühüm qüsurlara rast gəlmək olur, bir sıra
m əsəbbr ya heç tədqiq olunmamış, ya da zəif əhatə olunmuşdur.
Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, təhlil olunan kitabda Mehdiqu-
lu xanın hakimiyyəti dövründə Qarabağ xanlığmın vəziyəti əvvəilər nəşr
olunmuş əsərbrə nisbətən daha geniş tədqiq olunmuşdur. Ancaq tə-
əssüf doğuran cəhət budur ki, bu zaman xanlığm ümumi və/.iyyətinə
nisbətən Mchdiquiu xanın rus hakimiyyət orqanları ib şəxsi münasibət-
lərinə daha çox diqqət yetirilmişdir.
F.Abasovun kilabı siyasi-ideoloji məqsədbrə daha çox xidmət
edir, xeyli dərəcədə publisistik və clmi-kütləvi səciyyə daşıyır. Iləmin
kitabın erməniləriə iııfonnasiya müharibəsində müəyyən faydası ola bi-
lər.
Beləlikb, sadaladığımız və sadalamadığımız qüsurları və çatış-
mazlıqları F.Abasovun əsərində Qarabağ xaniığınm tarixinin ətraflı və
dəqiq mənzərəsinin yaradüa bilinmədiyini göstərir.
Bir neçə kəlmə Qarabağ xanlığı tarixinin erməııi və digər xarici
tarixşünasiıqda əksi daha doğrusu saxtalaşdırıiması barədə:
Erməni tarixi romançısı Rafii 1880-ci iilərin əvvəllərində
«Xəmsə məliklikləri» adlı əsər yazmışdır. Xronoloji çərçivəsi 1600-
1827-ci übri əhatə edən bu əsərdə Raffi guya orta əsrbrdə erməni
dövlət qurumları olduğunu göstərmək üçün Azərbaycanın Qarabağ
vilayətinin dağlıq hissəsində mövcud olmuş alban soyköklü qriqoıyan
məzhəbli məliklikbrin tarixini saxtalaşdırıb onları ermənikimi qolonıo
verməyə çalışmışdır. Başlıca olaraq şiJ'ahi rəvayətlər və müəllilin
təxəyyülü əsasında yazılmış bu əsərdə uydurmalar və cəfəııgiyyatlar
çoxdur.
11
 1938-ci ildə A.Arakelyan Qarabağm Rusiyaya birbşdirilmosinn
qodorki larixino hosr etdiyi bir nıoqab noşr etdirmişdir. Müəllif iddia
edir ki guya İran və Türkiyə zülmkarlarmm zülmündən qurtulmaq üçün
Qarabağın beş məliyi Rusiya himayəsi axtarırdı. Halbuki, məlum
olduğu kimi həmin dövrdə Qarabağ no İranm, nə do Türkiyənin
hakimiyyəti altmda deyildi ki, məlikliklər bu dövbtlərin zülmündən
zinhara gəlsinlər. Bu zaman vilayət müstəqil Azərbaycan xanlığını
təşkil edirdi. Arakelyan tarixi faktları təhrif edərək guya İbrahimxəlil
xamn Rusiyaya xəyanət edərək Qacarlar dövləti tərəfinə keçdiyini,
oğlunu yardım xahişi ib şahm vəliəhdi Abbas Mirzənin yanma
göndərdiyini, guya şah qoşunları Şuşaya yaxmlaşan zaman xanın
oniarla birləşmək üçün şəhərdən çıxdığmı, bundan xəbər tutan
Lisanevçin onu yolda qətlə yetirdiyini yazır [82, s. 74-75 ].. Beloliklo,
Arakelyan xanın və aib üzvlərinin, ruslar tərəfmdən vəhşicəsinə qətlə
yetirilməsinə bəraət qazandırmağa çalışır.
A.İ.İoannisyan 1947-ci ildə «Rusiya və erməni xaiqımn azadlıq
hərəkatı» adlı kitab nəşr etdirmişdir. İoannisyan uzun müddət
arxivbrdə çalışmış və buna görə də onun əsərində bir çox yeni və
maraqlı faktlara rast gəlmək mümkündür. Ancaq, İoannisyan alban
soyköklü Qarabağ məliklərinin separatçılıq hərokətlərini «erməni
xalqınm azadlıq mübarizəsi» kimi qələmə verməyə çalışmışdır. O,
məliklərlə İbrahimxəlil xan arasmda münasibətləri təsvir edərkən açıq
aşkar qərəzli mövqedə duraraq hər vasitə ib xana qara yaxmağa,
məliklərə isə haqq qazandırmağa çalışır.
İonnisyan çar Rusiyasının Azərbaycanı işğal etmək siyasətinə
bəraət qazandırır, Rusiya Qafqaz xristianlarmdan öz işğalçılıq
niyyətbrini həyata keçirmək üçün bir alət kimi istifadə etdiyi halda,
Rusiyanm siyasətini Qafqaz xristianlarma qayğı kimi qəbmə verməyə
meyl göstərir.
Ingilisdilli ədəbiyyatda da üzdəniraq erməni tarixçibri və
ermənipərəst rus tarixçibrinin təsiri altmda Cənubi Qafqazda guya
erməni torpaqlarmın mövcudluğu barədə əsassız iddialara rast gəlirik.
İngilisdilli tarixşünaslıqda tez-tez «İran Ermənistanı», yaxud «Şərqi
Ermənistan» terminlərinə rast gəlmək olur [210, s. 10-11 ]. A.Mürel
bütün Cənubi Qafqazı üç sərhədyanı zonaya [Gürcüstaıı, İran
Ermənistanı və Şirvana] bölür. «Iran Ermənistam» dedikdə isc,
Azərbaycanm Gəncə, Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan bölgələrini nəzərdə
tutur [210, s. 10-11 ]. C.Burnutyan isə «Şərqi Ermənistan»m Gəncə,
Qarabağ, Naxçıvan xanlaqılarından ibarət olduğunu iddia edir [211, s.
13 ]. C. Burnutyan 1994-cii ildə Miızə camal Cavanşirin “Tarixi Qarabağ”
əsorini ingiliscəyo torcümo edib nəşr etdirmişdir. Lakin torcümoyə qərozli
şərhlər yazmaqla öz işinin dəyorini xeyli azaltmışdır. Göründüyü kimi,
12
Azərbaycan tarixşünaslığmda Qarabağ xanlığınm tarixinin ayrı-ayn
məsələbrinə xüsusi həsr edilmiş dörd-beş əsər vardır. Bir sıra başqa
əsərbrdə isə xanlıq tarixinin bu və ya digər məsələbrinə müəyyən
dərəcədə toxunulmuşdur. Xanlığm tarixinin kompleks şəkildə
işıqlandıran tədqiqat əsəri isə həb yazılmamışdır.
Nəzərə alsaq ki, bu gün Qarabağı işğal etmiş erməni
təcavüzkarları öz işğallarım «tarixi dəlil»brlə əsaslandırmaq üçün
bölgənin tarixini saxtalaşdıran çoxsaylı «elmi əsərbr» yazmışlar, onlara
layiqicə cavab verən, saxta, qərəzli fikirlərini ifşa edən ciddi və
fundamental əsərə ehtiyac vardır. Məhz, bunu nəzərə alaraq biz
Qarabağ xanlığınm tarixini bütöv və obyektiv şəkildə oxucuya təqdim
etməyi lazım bildik.
Nəm də Qarabağ xanlığınm sadəcə obyektiv tarixini yazmağı
qərara gəldik. Biz kitabı yalnız bu günü deyil, həm də gəbcəyi nəzərdə
tutub yazmışıq. Heç şübhəsiz ki, yaxtn gələcəkdə Qarabağ problemi öz
ədalətli həllini tapacaq və Azərbaycanm bu əzəli hissəsi üzərində
yenidən Azərbaycan bayrağı dalğalanacaqdır. O, zaman isə publisislik
əsərlərdən daha çox akademik, elmi səciyyədə yazılan əsərlərə ehtiyac
duyulacaqdır.
Hər hansı bir tarixi problemin tədqiqində olduğu kimi, Qarabağ
xanlığmın tarixinin araşdırılmasmda da ilkin qaynaqlarm müstəsna
əhəmiyyəti vardır. Qaynaqlarm şərhinə keçməzdən əvvəl, Qarabağ
xanlığınm tarixinə dair mənbələrin azlığını xüsusilə qeyd etmək
lazımdır. Qaynaqların azlığı yalnız Qarabağ xanlığı üçün deyil,
ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan xanlıqları üçün xarakterikdir. Qarabağ
xanlığınm sosial-iqtisadi və siyasi tarixinə aid məlumatlar çox az və
pərakəndə vəziyyətdədir.
Mövzunu öyrənmək üçün şübhəsiz ən lazımlı mənbələr
tarixşünaslığa «Qarabağnamələr» adı ilə daxil olmuş, orta əsrlərin
salnamə tərziııdə yazılmış əsərlərdir. Bunlardan ilk yazılam [1845 ]. və
həm də ən əhəmiyyətlisi Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sidir.
Y.N.Leviatovun Mirzə Adıgözəl bəyin «Qarabağnamə»sinin girişində
müəllif haqqında yazdığı tərcümeyi-haldan məlum olur ki, Mirzə
Adıgözəl bəy XVIII əsrin 70-ci illərinin sonu - 80-ci ilbrinin
əvvəlbrində Qarabağda anadan olmuş, Şuşada təhsil almışdır. 1795-ci
ildə Ağa Məhəmməd xan Qacarın Şuşaya basqmı zamanı Mirzə
Adıgözəl bəyin atası ailəsilə və ona tabe olan «İyirmi dörd» mahalında
yaşayan elatlarla birlikdə Qarabağı tərk edərək Gürcüstana qaçmışdı.
Görünür, Mirzə Adıgözəl bəy Tiflisdə qaldığı müddətdə rus dilini
öyrənmişdir. Buna görə 1799-cu ilin sonları - 1800-ci illərin əvvəllərində
Kartli-Kaxetiya çar saraymdakı Rusiya nazirinin qulluğuna daxil
olmuşdur. Bundan sonra Çar Rusiyasınm xidmətində olmuş, daha çox
13
isə tərcüməçi vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Çox güman ki, 1829-cu ilin
sonları - 1830-cu illəridə istefaya çıxmış, Qarabağ əyalət məhkəməsində
çahşmağa başlamışdır. Mirzə Adıgözəl bəy 1848-ci il sentyabrın 9-da
vəfat etmişdir. Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağ əyalətinin hakimi
podpolkovnik M.P.Kolubyakinin tapşırığı ilə 1845-ci ildə
«Qarabağnamə» əsərini yazmışdır. Yəqin ki, yaşınm çoxluğuna görə
əsəıi qələmə almaq Mirzə Adıgözəl bəy üçün çətin olmuşdur, buna görə
də Salari təxəllüslü Mirzə Ilüseyn Məmmədağa adlı biıisi onun
söylədiklərini qələmə almışdır.
Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində Qarabağm 1736'Ci ildən 1828-ci
ilə qədərki siyasi tarixi təsvir olunmuşdur.
Mirzə Adıgözəl bəyin uzun müddət çar Rusiyasımn dövlət
xidmətində olması hadisələrin obyektiv şəkildə işıqlandırılmasma,
xaraktcrinə təsüini göstərmişdi. O, bu əsəıin Qafqaz canişini
M.S.Voronsova təqdim ediləcəyini nə/ərə almaya bilməzdi. Mirzə
Adıgözəl bəy Nadir şahı idealizə etsə də onun Ziyadoğulları nəslindən
olan Gəncə bəylərbəylərinə qarşı qərəzli münasibətini qcyd etmişdir.
Müəllif Qarabağ xanlığmın banisi Pənahəli xanı da idealizə etmişdir. O,
hətta Pənahəli xanın urmiyah Fətəli xan Əfşar tərəfindən məğlubiyyətə
uğradılaraq böyük oğlu İbrahimxəlilxəlil ağanı girov göndərməsi
hadisəsini Pənahəli xanııı xeyrinə yozmağa çalışaraq iddia edir ki, guya
Fətəli xan İbrahimxəlilxəlil ağanı xəyanət və aldatmaq yolu ilə əsir
almışdır f58, s. 45 ].
Eyni zamanda Mirzə Adıgözəl bəy heç də həmişə rəsmi rus
tarixşünashğımn mövqeyini kor-koranə müdafiə etmir. Belə ki, mayor
Lisaneviçiıı xaincəsiııə və qəddarlıqla qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xanı
ailəsi ilə birlikdə öldürməsinə mənfi münasibətini ifadə edə bilməsə də
hər halda rəsmi tarixşünaslıqda olduğu kimi xanı xəyaııətdə də
günahlandırmır və bu barədə susur.
Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində hadisələı* lazımınca dolğun təsvir
edilməmiş, onların səbəbləri lazımmca açılmamışdır. Əsərin XVIII
yiızilin hadisələrini təsvir edən hissəsi daha çox hekayə səciyyəsi daşıyır,
çünki müəllif özü də etiraf etdiyi kimi onlar barəsində məlumatları əsas
etibarılə yaşlı adamların danışıqlarından qeydə almışdır, öz müasiri
olduğu XIX əsrə dair hadisələrin təsviri isə ilk mənbə-sənəd səciyyəsi
daşıyır.
Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağ xanlığmm sosial-iqtisadi, inzibati
quruluşuna ayrıca fəsillər həsr etməsə də bir sıra hallarda siyasi
hadisələrin şərhüə bağlı hər mahalın təbü sərvətləri, əhalinin ödədiyi
vcrgi və mükəlləfiyyətlər, xan idarəçiliyi haqqmda qiymətli məlumatlar
verir.
14
Qarabağ xanlığmm tarixinə dair ikinci əsərin müəllifi Mirzə
Camal Cavanşir 1733-cü ildə Qarabağın Xocalı kəndində doğulnıuş,
İbrahimxəlilxəİil xanm, daha sonra Mehdiqulu xanın vəziri olmuşdur.
1823-cü ildə Qarabağ xanlığı ləğv edildikdən sonra o, məhkəmədə
çalışmağa başlamış və 1840-cı ildə yaşma görə istefaya çıxmışdır. 1853-
cü ildə vəfat etmişdir [43, s. 52 ].
1847-ci ildo polkovnik Şah Əmirxan Bəylərov Mirzə Camala
bildirmişdir ki, Qafqaz canişini M.S.Voronsov Qarabağ xanlığmm
tarixini, xanlıqda mövcud olmuş qanun-qaydaları biİmək istəyir. Mirzə
Camal Voronsovun tapşırığmı yerinə yetirərək həmin il fars dilində
«Tarixe Qarabağ» [«Qarabağ tarixi» ]. əsərini yazmışdır [59-60]. Əsər
Qarabağm coğrafi vəziyyətinin təsviri ilə başlayır. Sonra Qarabağ
xanlarmm şəcərəsi verilir. Daha sonra xanhğm 1813 - cü ilə qədərki
tarixi işıqlandırılır. Müəllif həm xanlıq dövründə, həm də Rusiya üsul-
idarəsi dövründə idarəçilikdə iştirak etdiyi üçün onun bilavasitə
müşahidələri əsasmda verdiyi məlumatlar çox qiymətlidir.
Qarabağ tarixinə aid yazılmış mühüm əsərlərdən biri də Əhməd
bəy Cavanşirin 1883-cü ildə rus dilində yazdığı və ilk dəfə «Qafqaz»
qəzetinin 1884-cü ildəki saylarmda nəşr olunmuş «Qarabağ xanlığımn
siyasi vəziyyətinə dair» [1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər ]. əsəridir.
Ə.Şükürzadənin Əhməd bəy Cavanşirin tərcümeyi-halı ilə bağlı
məlumatmdan aydın olur ki, Əhməd bəyin atası Cəfərqulu bəy
Pənahəli xanm qardaşı Mehrəli bəyin nəvəsi və Məlıəmməd bəyin oğiu
idi, 1828-ci ildə Şuşa qəzasınm Kəhrizli kəndində doğulmuşdu. 1843-cü
ildə Peterburqa gedərək Pavlov kadet korpusuna daxil olmuşdu. 1848-
1854- cü illərdə hərbi xidmət etmişdir. Ştab rotmistri rütbəsi almışdır.
1854-cü ildə Kəhrizli kəndinə qayıdaraq təsərrüfat işləri ilə məşğul
olmağa başlamışdır. 60- cı illərin sonunda isə Vərəndə mahahnın
murovu vəziləsinə təyin edilir. Uzun əziyyətdən sonra 8 veısi
uzuniuğunda bir arx qazdıraraq onu Mil düzündəki Govurarxla
birləşdirmişdi. 1903-cü ildə vəfat etmişdir [75, s. 150-155 ]. Əhməd bəy
A.Puşkin, Lermontov, Jukovski və başqa rus şairlərinin əsərbrini
tərcümə edir, özü tarixi əsərlər və şerbr yazırdı. Əhməd bəy Qarabağ
xanlığınm tarixinə həsr olunmuş əsərini 1889-cu ildə Şuşada rus dilində
yazmış və ilk dəfə 1884- cü üdə Tifhsdə nəşr etdirmişdir.
Əhməd bəyin əsəri kompilyativ səciyyə daşımaqla o dövrün
xronikalarından fərqbnmir. Əsərin yazılmasmda istifadə etdiyi əsas
mənbəbr Mirzə Camalm, Mirzə Adıgözəl bəyin və Mir Mehdi
Xəzaninin kitabları, həmçinin müxtəlif tayfa və qəbiləbr haqqmda
rəvayətlər, habeb N.Dubrovinin «Zaqafqaziya 1803-cü ildən 1806-cı ilə
qədər» adlı əsəri olmuşdur. Əhməd bəyin özündən əvvəlki müəllifbrdən
üstünlüyü rus tarixçilərinin əsərbrindən istifadə etməsidir. Əhməd bəy
15
Nadir şahın fəaliyyətinə mənfı miinasibət bəsləmişdir. Pəııahəli xam
idealizə etmiş, «igid və qoçaq bir dövlət xadimi» hesab etmişdir. İkinci
babası olduğu üçün Mehrəli bəyə dərin məhəbbət hissi ilə yanaşmış,
babası Məhəmməd bəyi «Koroğluya bənzər» əfsanəvi bir qəhrəman
kimi təriflamiş, İbrahimxəlilxəlil xanm yüksəlməsində Məhəmməd bəyə
minnətdar olduğunu iddia etmişdir. O, hətta yazır ki, «xalqı hədsiz
tələbləri ilə taqətdən salan İbrahimxəlilxəlil xan öz dövrünü keçirmişdi
və məmləkəti idarə etmək üçün daha zirək bir hakim lazım idi». Əhməd
bəy Ağa Məhəmməd Qacarın basqmı və qarabağlıların müdafiəsinə də
geniş yer vermişdir. Əhməd bəyin əsərində İbrahimxəlilxəlil xanın
saraymda xarici meyl məsələsində bir - birilə mübarizə aparan iki
qıupun olması haqqmda digər əsərlərdə rast gəlinməyən məlumat var.
Mirzə Yusif Qarabaği [Nersesov ]. də XIX əsr Azərbaycan
salnaməçilərindən biridir. 1798-ci ildə doğıılmuş və 1864-cü ildə vəfat
etmişdir. 1854-cü ildə Kaspi və Şimali Dağıstan ölkələrinin komandanı
general-leytenant knyaz Qriqorii Orbeltaninin yanında xidmətə girmiş
və tərcüməçiliklə məşğul olmuşdur. Knyazm tapşırığı ilə «Tarixi-Safı»
adlı əsərini yazmağa başlamış və 1855-ci ildə bitirmişdir [42..S.83:
43.C.88]. Əsər farsca yazılmışdır. Mirzə Yusif Dağıstanda işlədiyi
müddətdə M.P.Vaqif və onun müasirlərinin əsərlərindən ibarət bir
ədəbi məcmuə də çap etdirmişdir.
Mirzə Yusifm «Tarixi Safı» əsərində Qarabağ xanlığmın
yaranmasmdan süqutuna qədərki dövırü təsvir olunmuşdur. Əsər
əsasən kompilyasiya səciyyəsi daşıyır. Yalmz xristian məliklərinin
hüdudları barədə olan məlumat öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir.
Azərbaycan dilində yazılmış ikinci Qarabağ tarixinin müəllifı Mir
Mehdi Xəzani olmuşdur. Mir Mehdi Mir Haşım bəy oğlu Qarabaği
1819-cu ildə Zəngəzurun Bərgüşad mahalımn Məmirli kəndində
anadan olmuşdur. Mükəmməl təhsil almış, ərəb, fars dillərini öyrənmiş,
dövrünün bir sıra elmlərinə dərindən yiyələnmişdir. «Xəzani» təxəllüsü
ilə şerlər yazmışdır. Təxminən 1894-cü ildə Qarabağın Tuğ kəndində
vəfat etmişdir. Mir Mehdi Xəzani Mirzə Camalm nəvəsi Məhəmməd
bəy Cavanşirin xahişi ilə Azərbaycan dilində 24 fəsil və xatimədən
ibarət «Kitabi-tarixi-Qarabağ» əsərini yazmışdır [43. 114-128]. Bu əsər
1991-ci ildə «Qarabağnamə»lərin ikinci kitabma daxil edilib nəşr
olunmuşdur. Əsər kompilyativ səciyyə daşısa da Qarabağm tarixi
coğrafıyasma həsr olunan hissə empirik dəyərə malikdir.
XIX əsrdə Qarabağ xanlığmm tarixinə həsr olunmuş əsərlərdən
biri də Mirzə Rəhim Fənamn «Tarixi - Cədidi - Qarabağ» əsəridir.
Mirzə Rəhim Fəna (1841-1929]. Azərbaycanm tanmmış şaii'brindən
biri olub Xurşud Banu Natəvanm yanmda xidmət etmişdir. Onun
«Tarixi-cədidi Qarabağ» əsərindən yalmz bəzi parçalar mühafizə
16
edilmişdir. Əsər əsasən kompilyativ səciyyə daşıyır. Qarabağ xanlığmın
sərhədlərinin nisbətən dəqiq təsvir olunması, Şuşa şəhərinin tikilişi
prosesinin ardıcıl təsvir olunması diqqəti cəlb edir.
XIX əsrin sonlarma yaxın Baharlı soyadlı bir şəxs «Əhvalati-
Qarabağ» əsərini yazmışdır. Müəllif İbrahimxəlilxəlil xanın yaxırı
xidmətçibrindən biri olan Mirzə Vəli Baharlmm nəvəsi olmuşdur.
Tarixdən məlum oldugu kimi Ağa Məhəmməd xan Qacar Şuşaya
hücum etməzdən əwəl Ibrahimxəlilxəlil xandan sədaqət nişanəsi olaraq
girov istəmiş, İbrahimxəlilxəlil xan da əmisi oğlu Əbdüsəməd bəyi və
Mirzə Vəli Baharlını Tehrana göndərmişdi. Qacarın təhqiramiz
rəftarma dözməyən Əbdüssəməd bəy bir müddət sonra saraydan
qaçmış, lakin yolda bir təsadüf nəticəsində həlak olmuşdu. Qəzəbbnmiş
Ağa Məhəmməd xan Mirzə Vəlini top ağzma atəş açdırmaqla qətb
yetirmişdir. «ƏhvaIati-Qarabağ» əsəri 1888-cı ildə sadə Azərbaycan
türkcəsində yazılmışdır. Müəllif əsəri kiminsə sifarişi ib yazdığını
dəfələrlə qeyd edir ki, ancaq sifarişçinin admı yazmır. Yəqin ki, hansısa
bir məmurun sifarişi ilə yazlıb. Müəllifln sözlərinə görə 12 fəsildən
ibarət olmuşdur. Lakin yeganə nüsxəsi İrəvanda Matenadaranda hifz
olunan əsərin nüsxəsi cəmi üç fəsildən ibarətdir. Kompilyativ səciyyə
daşıyan və xeyli dərəcədə xalq arasında danışılan folklor nümunələri
əsasında yazılan bu əsərdə Qarabağ xanldığmın tarixi, o cümbdən
siyasi tarixi qırıq - qırıq, sistemsiz, həm də bir sıra hallarda yanlış təsvir
edilmişdir. Lakin əsərdə Qarabağın memarlıq abidəbri, tarixi
şəxsiyyətbri, adət ənənəbri, etnoqrafık xüsusiyyətbri haqqmda olan
məlumatlar diqqəti cəlb edir. «Əhvalati - Qarabağ» əsəri ilk dəfə 1991-
ci ildə «Qarabağnaməbr»in ikinci cildində işıq üzü görmüşdür.
XIX əsrdə Qarabağ tarixinə həsr olunmuş əsərlər içərisində
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun «Pənah xan və İbrahimxəlil xamn
Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanm hadisələri» adlı əsəri də
özünəməxsus yer tutur. Mirzə Camalm oğlu olan Rzaqulu bəy XIX
əsrin birinci yarısında Tiflis şəhərində rus hərbi-inzibati idarələrində
qulluq etmişdir. Rzaqulu bəy özünün yazdığı kimi atası Mirzə Camalın
«Qarabağ tarixi»ni xülasə etmiş və əsərə bəzi əlavələr etmişdir.
A.Bakıxanovun 1841-ci ildə yazılmış «Gülüstani-İrəm» əsərində
də Qarabağ xanhğınm tarixi ilə bağlı çox qiymətli məlumatlar vardır.
Böyük mütəfəkkir, alim və şair olan A.A.Bakıxanov yeni Azərbaycan
tarixşünashğmm banisidir. 1823-cü ildə Qafqazdakı rus qoşunlaıınm
komandanı Yermolovun əmri ilə Qarabağ əyalətini tədqiq edən
komissiyanın üzvü təyin olunmuşdu. Bu komissiyada fəaliyyəti ona
Qarabağm tarixi və döği-al'iyasifnr~7j-air - qiynntii ■■məlumatlarla tanış
olmağa imkan vermişd ı - beşinci fəslində
ieler idarasi
PREZİDEf'if KİTAEXANASI
Azərbaycan xanlıqlarmm, o cümbdon Qarabağ xanlığınm tarixinə dair mahal naiblərinin əksəriyyətinin azərbaycanlı olduğunu nəzərə alsaq
məlumat veıiiir. inamla deyə bilorik ki, adı siyahıya salmmayan şəxslorin çoxusu da
Mövzuya aid mənbələrdən damşarkən «Gəncə-Qarabağ azərbaycanlı olmuşdur. Demək azərbaycanlılar «l'əsvir»dən göründüyü
əyabtinin müfəssəl dəftəri »nin admı qeyd etmək lazımdır. Məlumdur kimi Qarabağ əhalisinin 80 faizinin dcyil, daha çox hissəsini təşkil
ki, 1722- ci ildə Səfəvi dövbtinin mərkəzi hissəsinin əfqanlar tərəfindən etmişbr. Həmin sayım materialları 1866 - cı ildo Tiflisdə «OnncaHne
KapaöaxcKoM npoBHHCHn» adı altmda çap olunmuşdur. Biz mövzunun
işğal ediiməsindən istifadə edən Rusiya və Osmanlı dövbti Azərbaycanı
müvəqqəti olaraq öz aralarmda bölüşdürmüşdübr. Azərbaycan araşdırılmasına 1823 - cü il təsvirinin Azərbaycan Rcspublikası Mərkə-
ərazisinin çox hissəsi, o cümlədən sonralar Qarabağ xanlığmı təşkil zi Dövlət Tarix arxivində saxlanılan nüsxəsini cəlb etmişik. 228
etmiş ərazi Osmanlı idarəçiliyinə keçmişdi. Osmanlılar vergi vərəqdən ibarət olan bu arxiv sənədləri XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ
toplanmasını nizama salmaq üçün əhalini və təsərrüfat obyektbrini xanhğmda baş vermiş demoqrafık prosesbrin geniş spektrini ohato edir.
1823-cü il kameral təsviri Qarabağ xanlığının iıızibati-ərazi quruluşu,
siyahıya almışdılar. Nəticədə 1727-ci ildə «Gəncə-Qarabağ əyabtinin
xanlığın 21 mahalı, xanlıq ərazisindəki iri fcodal mülkləri haqqında
müfəssəl dəftəri» tərtib olunmuşdur. Həmin qiymətli mənbə tədqiqatçı
ətrafiı molumat verir. Homin arxiv materiallarmda Qarabağ xanlığında
H.Məmmədov tərəfındən ərəb qrafikasından latm qrafikasına
yaşayış məskənləri özünəməxsus təsnifat prinsipi - «şəhər», «dercvnya»,
çevrilərək 2000-ci ildə nəşr olunmuşdur. Digər mötr.bər mənbələrin
«selo», «koçevye», «uroçişe» vo s. əsasında təsvir edilmiş, onlarm sayı
azlığmı nəzərə alaraq Qarabağın təsərrüfat həyatı haqqmda aydın
təsəvvür əldə etmək üçün «Müfəssəl dəftər»ə müraciət etmək olar. Bu göstərilmişdir. Bununla bərabər, kameral sayım sənədləri şəhər və kənd
əhalisinin say dinamikası, onların məşğuliyyəti, pcşələr üzrə
sənəddə xanlıqlarm yaranması ərəfəsində Qarabağ əyalətinin inzibati-
sənotkarlarm sayı, əhalinin sosial - silki torkibi haqqmda qiymətli
ərazi vahidləri-şəhər, kənd, məzrə, yaylaq-qışlaq tipli yaşayış
məlumatlar verir. 1823-cü il təsviri Qarabağ xanlığı əhalisinin etnik
məskənlərinin sayı haqqında, əhalinin etnik və dini tərkibi, əhalinin
tərkibini «ermoni» və «tatar» bölgüsü prinsipi osasmda toqdim etmiş,
məşğulluğu, vergi sistemi, vergibrin miqdarı haqqında dəqiq
Şuşa şəhəri əhalisinin etnik tərkibini təsvir etmiş, Qarabağ xanlığındakı
məlumatlar vardır.
kəndləri konfcssial mənsubiyyətinə görə qruplaşdırmış, hətta qarışıq
«Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri» xanhqlann yaranması
kondlorin saymı da göstərmişdir. Arxiv sonədləri XIX əsrin əvvollorindo
ərəfəsində bölgənin demoqrafik problembrinin araşdırılması üçün son
Qarabağ xanlığımn vergi sistemi, vergi və mükəlləfiyyətlərin miqdarı və
dərəcə qiymətli və demək olar ki, yeganə tarixi məxəz kimi mühüm
növlori haqqmda da qiymotli mohımatlar verir. 1823-cü il təsvir
əhəmiyyətə malikdir.
sənədləri XIX əsrin əwəllərində, xüsusib də birinci Rusiya-İran
XIX əsrin əvvəlbrində Rusiya yeni işğal etdiyi əraziləri iqtisadi
müharibəsi ib əlaqədar Qarabağ xanhğında əhalinin hərəkəti haqqında
cəhətdən mənimsəmək üçün keçmiş xanhqlarm ərazibrində, o cümlədən
ətrafiı təsovvür yaradır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bütün digor
Qarabağ xanlığmm ərazisində siyahıyalmalar keçirilmişdir.
sayımlar kimi, 1823-cü il təsviri də qüsurlardan xali deyildir. Əwəla
Qarabağda xanlıq bğv edibn kimi Qafqazdakı rus qoşunlarmm
1813-cü il Gülüstan müqaviləsinə görə xanlığm Qacarlar dövlətinə
komandanı general A.P.Yermolovun göstərişi ilə həqiqi dövlət müşaviri
verilmiş mahalları təbii ki, əhatə olunmamışdır. Digər yandan Rusiya
Mogilevski və Gürcüstan qrenader alaymın komandanı polkovnik II
nəzarətində qalan Qarabağ xanlığı ərazisinin bütün əhalisi və yaşayış
Yermolov Qarabağm əhalisinin sayını və gəlirlərini əks etdirən 35
mo.skonlori qeydə alma bilmomişdir. Bununla yaııaşı kameral sayımı
cədvəi tərtib etmişdilər. Daha əlavə iki xüsusi cədvəi tərtib olunmuşdu.
keçirmiş rus məmurlarmın ermənilərə xüsusi «qayğıst» bütün sayım
Bunlardan biri bütün cədvəlhrin məlumatları əsasmda hesablanmış
matcrialları boyu hiss cdilməkdədir.
yekun rəqəmlərini əks etdirən, digəri isə İrana qaçmış cəbrayıllılara aid
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, «Qarabağ əyalətinin tosviri»
cədvəl idi.
2003-cü ildə Z.Ə.Hacıyeva tərəfmdən təkrar nəşr olunmuşdur.
Tərtibçilər etiraf edirdilər ki, onlar Qarabağ əhalisinin sayını düz
Qarabağ xanhğı tarixinə aid çap olunmuş mənbəlor arasjnda
hesablaya bilməmişlər, çünki ancaq mahal bəyləri və kəndxudaların
əhəmiyyətinə və həcminə görə Qafqaz Arxeoqrafıyası Komissiyasımn
şifahi cavablanna əsaslanmışlar. Tərtibçilərin gümanına görə
topladığı və nəşr ctdirdiyi sənədlər mühüm ycr tutur. Aktlarda olaıı bir
vergibrdən yaymmaq üçün bu şəxslər xeyli adamm admı gizlətmişlər.
çox A/ərbaycan xanlıqlarmm əhaiisinin sayı, etnik və dini tərkibi.
Tərtibçibrin fikrincə Qarabağın kameral təsviri həyaia keçirilərdisə
əhalinin sayı ən azı 30 faiz artardı. Əgər kəndxuda və yüzbaşılarm, təsərrüfat fəaliyyəti, inzibati ərazi sistemi, vergi və mükəlbfiyyətlərin
18 19
 müxtəlif növiəri və hocmi haqqmda zəngin məlumatlar verir.
S.P.Aqayan tərəfindən Yerevanda nəşr edilmiş «Şərqi
P.rmənistanm Rusiyaya birləşdirilməsi» adlı sənədlər toplusunda
Qarabağ xanhğında təsərrüfatm vəziyyəti və əhalinin etnik tərkibi ilə
bağlı müəyyən məlumatlar var. Ancaq tərtibçinin tarixi saxtalaşdıraraq
əzəli Azərbaycan torpaqları olan Qarabağ və İrəvanın «Şərqi
Ermənistan» adlandırması oxucuda anlaşılmazlıq və hiddət doğurmaya
bilməz.
Mövzunun tədqiqi üçün XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda olmuş səyyahlarm xatirələri və rus qafqazşünaslarınm
ilkin qaynaq xarakterli əsərləri də müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. XVIII
əsrin sonunda Şuşada olmuş rus polkovniki S.D.Burnaşev və XIX əsrin
əvvəllərində Azərbaycana gəlmiş ingilis səyyahı Q.Keppel Şuşa
şəhərinin strateji - coğrafi mövqeyi, ticarət əlaqələri və şəhər əhalisinin
sayı haqqında məlumatlar vermişlər.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiya Cənubi Qafqazı işğal etdikdən
sonra buranı iqtisadi cəhətdən mənimsənilməsini asanlaşdırmaqdan
ötrü regionun dərindən öyrənilməsinə başlanmışdı. Nəticədə Qarabağ
xanhğınm tarixini, coğrafıyasını və iqtisadi vəziyyətini əks etdirən çoxlu
sayda əsərbr meydana çıxmışdır. Bu əsərlərdə əksər hallarda hadisəbr
tədqiq olunmadan, faktlar isə sadəcə olaraq qeyd olunduğundan onlar
xeyli dərəcədə ilkin mənbə səciyyəsi daşıyırlar. Belə əsərlərdən
damşarkən S.B.Bronevskinin «Qafqaz haqqmda ən yeni coğrafi və
tarixi xəbərbr» adlı əsərinin adını çəkmək olar. İki hissədən ibarət olan
bu əsərin birinci hissəsində müəllif Qafqazın coğrafiyası, ikinci
hissəsində isə Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın yaxm tarixi keçmişi,
xüsusilə də Azərbaycan xanlıqlarmm ərazisi, tarixi, dövbt quruluşu və
bəzi başqa məsələbri işıqlandırmışdır. Bir sıra tarixi hadisələrin
bilavasitə iştirakçısı və şahidi olmuş rus qafqazşünası P.Zubovun
Qafqazın tarixi, maliyyə və ticarətinə həsr olunmuş əsərində
Azərbaycan şəhərlərinin - o cümlədən Şuşa şəhərinin əiraflı təsviri
veıilmiş, başqa bir əsərində isə Qafqaz ölkələrinin tarixi statistik,
elnoqrafik, maliyyə və ticarət baxımından şəhr edilmişdir.
Digər qafqazşünas İ.N.Berezinin səyahətlərinin ikinci və üçüncü
hissəbıi Şimali Azərbaycan xanlıqları, Rusiya-İran münasibətbrinin
Azorhaycana dağıdıcı təsiri haqqmda maraqlı məlumatlar var. Rus
qafqazşünaslarmdan P.Q.Butkov XVIII əsrin sonlarmda rus
qoşuniarının Azərbaycana yürüşündə iştirak etmiş bir çox hadisəbrin
iştirakçısı və müşahidəçisi olmuşdur. Buna görə də onun üçcildlik
məlum əsərinin ikinci cildində Azərbaycan xanlıqları, o cümbdən
20
Qarabağ xanlığı haqqmda mənbəşünashq səciyyəli bir sıra maraqlı
məlumatlar var.
Rusiya tərəfindən yenicə işğal edilmiş Cənubi Qafqaz haqqmda
ətraflı məlumatlar toplanmış və 1836-cı ildə Sankt-Peterburqda nəşr
edilmiş dördcildlik toplu Qarabağ xanJığmın tarixinin araşdırılması
üçün mühüm mənbəbrdən biridir. Həmin toplunun III cildində
V.Zubarevin Qarabağ xanhğına həsr olunmuş irihəcmli məqabsi
vardır.
XIX əsrin II yarısından etibarən rus qafqazşünasları və
Azərbaycan tarixçiləri Qarabağ xanhğınm tarixinin müxtəlif
aspektlərini araşdırmışlar. Rus tarixçibri xanqlıqlarm tarixini tədqiq
etməyi qarşılarma bir məqsəd kimi qoymasalar da, Rusiyanm
Qafqazdakı siyasətini araşdırarkən xanlıqlarm tarixinə də toxunmuşlar.
XIX əsrin rus hərb tarixçibrindən biri N.F.Dubrovin Rusiyanın
Qafqazda apardığı müharibələr və işğal etdiyi torpaqlarda yeritdiyi
siyasətə dair bir neçə əsər yazmışdır. Bu əsərbr içərisində Cənubi-
Qafqazın J 803-1806-cı illər tarixinə həsr edilmiş kitab mühüm yer tutur.
Fləmin əsərdə Qarabağ xanlığı ilə Rusiya arasmda bağlanmış Küı əkçay
müqaviləsi şərh edilmişdir. N.F.Dubrovinin zəngin arxiv materialları,
sənədlər və tədqiqatlar əsasında qəbmə aldığı altıcildlik monoqrafiyası
xronoloji baxımdan 1782-1826- cı ilbrdə Rusiyanın Qafqazda həyata
keçirdiyi hərbi yürüşlərin tarixinə həsr edilmişdir. Bu əsərdə Cənubi
Qafqazm, o cümbdən Azərbaycanm coğrafiyası, tarixi, iqtisadi
vəziyyəti, məişəti, dini, mədəniyyəti haqqında zəngin məlumatlar
verilmişdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, biz müxtəlif tipli və müxtəlif
dilbrdə olan tarixi qaynaqiarla yanaşı bizdən əvvəl bu və ya digər
şəkildə maraqlandığımız mövzuya toxunan bütün əsərlərdən də
faydalanmağa çalışmışıq. Həmin əsərlərin bir hissəsindən biz
mövzunun öyrənilmə dərəcəsindən danışarkən bəhs etmişik, digərlərinin
adı isə ədəbiyyat sıyahısında verilir.
Sonda onu da qeyd etmək lazımdır ki, oxucuya təqdim
etdiyimiz bu kitabda biz heç də Qarabağ xanlığı tarixinin bütüıı
təfərrüatı ilə tədqiq olunduğunu iddia etmirik, Azərbaycan tarixində
mühüm rol oynamış bu xanlığm zəngin tarixinin öyrənilməsinin gələcək
tədqiqatlarda davam etdirilməsini zəruri hesab edirik.
21
 I l'ƏSİL
PƏNAHƏLİ XANIN QARABAĞ XANLIĞINI YARATMASI VƏ
MÖIIKƏMLƏNDİRMƏSİ
§1. Qarabağın qədim vo orta əsrlor dövrüno ümumi bir baxış
Haraıya molumdur ki, Azərbaycan orazisi insamn yarandığı vo
formaiaşdığı böigəbrdən biridir. Əlvcnşli təbii-coğrafı şərait ən qədim
dövriordən Azərbaycanda ibtidai insaniarm məskən salmasma şərait
yaradırdı. Öz növbosindo Axorbaycanın Kür və Araz çaylarmm arasın-
da yerləşən hissəsi ən qədim insanların yaşayış məskəni olmuşdnr. Qa-
rabağdakı Azıx, Tağiar və Zar mağaraları ən qədim zamaniarda insan
yaşayış məskoniori olmuşiar. Füzuii şəhəri yaxınlığında Quruçay dəro-
sindəki Azıx mağarasından adi çay daşlarından az fərqlənən kobud, ən
qədim daş alətlər tapılmışdır. 1968-ci ildə Azərbaycanm görkəmli ar-
xeoloqu Mohommədoli Hüseynov bu mağaradan 350-400 min il owəl
yaşamış insanın alt çənə sümüyüııün qalığım tapmışdır.
Qarabağ ərazisi antik dövrdə və erkən orta əsrbrdə Azərbaycanın
qodim dövlotbrindən Albaniyanm Ilti və Arsax vilayətbrinin ərazisini
təşkil cdirdi. Ərəb işğalından sonra əsasən düzənlikdə yeriəşən Uti
Araıı, Arsax isə Aqvan adianmağa başlamışdır.
Molumdur ki, Albanyianm Kür çayından conubdakı orazisi «no-
həng» adlandırılan dörd iri vilayətə - Arsax, Uti, Paytakaran və Sünik
vilayətlorinə bölünürdü. Paytakaran [mənbələrdə onu Kaspiana, bəzon
do Balasakan adlandırırlar ]. Mil və Muğan düzlorinin -cənubundan
başlayaraq Xəzər dənizinə qədər uzanan ərazini əhatə edirdi. Sünik [Si-
sakan J. Albaniyamn cənub-qərb hissəsində Arsaxdan cənub-qorbdə
yerləşirdi, indiki Zongozuru və ondan qorbdoki əraziiəri ohatə edirdi.
Uti [Otena J. Paytakarandan qərbdə, Arsaxdan şimalda İbcriya sərhəd-
dinə qədər uzanan bir ərazini əhatə edirdi. Antik şəhəriər Ayniana, Xa-
ni vo Anariak, habelo bir müddət Albaniyanm paytaxtı olmuş Bordo
[Partav J., eləcə də Xalxai və Seqarn şəhərləri bu vilayətdə ycrbşirdi.
Bərdə 551-ci ildən alban katolikosunun iqamətgahı, 630-cu ildən
iso M ehranibr sülabsindon olan böyük alban knyazlarmın paytaxtı ol-
muşdur [162, s. 259 J. Uti vilayəti öz növbəsində daha kiçik ərazilərə -
qavarlara bölünürdü. Oniann ən mühümləri Qardman və Sakasena
qavarları idi. Qardman IV əsrdon mehranilorin irsi xanodanı olmuşdur
[162, s. 259].
22
Uti vilayətində uti, qarqar və savd [sovd J. tayfaları yaşayırdı.
Əfsanəyə görə onlar Albaniyanın əfsanəvi hakimi Aranın törəmələri
idilər. Utidə saklar da yaşayırdı [162, s. 259 J.
Ümumiyyətio, Albaniyada qədimdəıı alban, qarqar, kaspi, quqar
və b. yerli avtoxton türkdilli tayfalar yaşayırdı. Miladın ilk əsrlərindən
burada aran, bolqar, qoros, kəngər, qıpçaq, peçeneq, hun, çul, tərtər və
başqa türk tayfaları da yaşamağa başlamışdılar. Məhz yerli tiirkdilli
albanlar cənubda yaşayan türkdiüi atropatenlibrlə birlikdə Azərbaycan
xalqınm soykökünü təşkil edirlər. Tədqiqatçı Q.Qeybullayevin haqlı
olaraq qeyd etdiyi kimi, əgər XI-XII əsrbrdə oğuz-səlcuq türkbrinin
axınına qədor Azərbaycanda türkdilli əhali yaşamasaydı, iki-üç yüz il
ərzində «qafqazdilli» əhali necə türkləşə bilərdi [54, s. 14 ]. Əslində
oğuz-səlcuq türklərinin gəlişi ilə Azərbaycan xalqının dili yox, dilindəkı
dialekt dəyişmişdir, bu vaxta qədər ölkədə türk dilinin şimal-qərb
dialekti [hun-bulqar ]. üstünlük təşkil etdiyi halda bu vaxtdan sonra
cənub-qərb diaiekti [oğuz ]. üstün gəlir.
Llti I-VI yüzilbrdə arşaki alban sülabsinin, VI-VIII yüzilbrdə isə
Mehranibr alban sülaləsinin hakimiyyəti altmda olmuşdur. V əsrdə
Utiyə hunlar soxulmuşlar. 705-ci ildə Uti ərəblər tərəfindəıı qəti işğal
olunmuş və Arran adlandınlan siyasi-inzibati vilayətin tərkibinə daxil
edilmişdir. IX əsrdə Arranda ərəblərdən asılı knyazlxqlar arasında Uti
knyazlxğx da var idi. IX əsr ərəb tarixçibrinin və coğrafşünaslanmn
yazdığxna görə vilayət əhaiisinin dili arran, yəni alban dili idi [162, s.
260 ].
Uti vilayətinin tərkibinə daxil olan Girdiman qavarı Kür çayının
sağ sahilində yerləşirdi. Qərbdə Kür çayınm qolu Xramiyə qədər uza-
nırdx. Mehranüər sonralar öz ərazüərxm genişləndırən zaman bu qava-
rm ərazisi Kürün soi sahilinə də [Göyçay və Girdmançaym hövzəsinə |.
yayılmışdı. Mehranilər Girdimanda eyni adlı qaia və məbəd inşa etdir-
mişdir [162, s. 260-262 ].
Arsax indiki Dağlxq Qarabağxn və Mil düzünün bir hissosini əhatə
edirdi. Arsax 12 kiçik inzibati vahidə bölünürdü. Əhalisi qarqariar, uti-
br, xəzərlər, barsillər və başqa tayfalardan ibarət idi. Arsax I-IV əsrlər-
də alban arşakibrinə, VI-VIII əsrbrdə isə mehranüəx'ə tabe idi. Alba-
niyanxn siyasi və dini həyatmda Arsaxm rolu böyük idi. Albaniyanm bir
çox katalikoslarx məhz Arsax ruhanibri arasından seçilmişdi. 705-ci il-
dən sonra Arsax da Uti kimi xilafətin tərkibinə daxil edilmişdi. IX əs-
rdə Qriqori Hamama əwəikinə nisbətən daha məhdud ərazidə Aiban
dövbtini bərpa edərkən Arsax, habeb Utinin bir hissəsi də onun dövlə-
tinin tərkibinə daxil idi. Onun oğlu Saakm hakimiyyəti XI əsrə kirai
davam etmişdir [162, s. 262-263 ].
23
 705-ci ildə ərəblər Albaniyanın siyasi müstəqilliynə son
qoyduqları zaman fürsətdən istifadə edən erməni katalikosu İlya xəlifə
Əbdülməliyə çuğulluq cdərək bildirmişdi ki, albanlar xilafətə qarşı
Bizansla ittifaqdadırlar və onlarla birlikdə xristitanlığın diofizit
ehkamma etiqad edirlər, alban katolikosları öz xütbələrində Bizans
imperatorunun admı yad edirlər [162, s. 554 ]. Ərəblərin təzyiqi ilə
alban kilsəsi erməni kilsəsi kimi monofizitliyə etiqad etməli olmuşdur.
Bununia yanaşı alban kilsəsi 1836-cı ilə kimi avtokefal-müstəqil kilsə
kimi qalmışdır. Ərəb işğalmdan sonra Aibaniyamn düzən zonasmda,
şəhərlərində islam dini kütləvi şəkildə qəbul edildiyi halda, dağlıq
zonada xristian alban kilsəsi fəaliyyətini davam etdirdiyindən ideoloji
zəmində ctnik paıçalanma baş verdi. X.Xəlillinin yazdığı kimi, islam
dininin qəbulundan sonra da müxtəlif tayfa və el adları ilə yaşayan yerli
və gəlmə türk əhalisinin türk etnonimi altında etnokonsolidasiyası
davam edirdi, dağlıq zonada yaşayan albanlar isə İslam dimini qəbul
etmədiklərindən türk etnoniminə də keçmədilər, alban etnonimi altında
xristian türk mədəniyyətini davam etdirdilər [44, s. 131-132 ]. Alban
kilsəsi erməni dilində ibadətə keçməyə məcbur olmuşdusa da,
Qarabağın xristian əhalisi alban mənliyini saxlamaqda davam edirdi.
X.Xəlilli bu məsələ ilə bağlı düzgün olaraq yazır: «Albanlar
bütünlüklə alban-türk dili və mənəvi mühitində, İslam dini-siyasi
hakimiyyəti şəraitində yaşayırdılar. Dini dillər tarixin heç bir
mərhələsində və heç bir ölkədə ümumxalq dilinə çevrilməmiş, dini
müəssisələrdə çalışan insanlarm müəyyən hissəsi bu dili
bilməmişdir».[45, s. 24 ]. Y.Mahmudov və K.Şükürovun qeyd etdiyi
kimi, «qriqoryanlaşdırmaya nisbətən erməniləşdirmə uzun proses
olmalı idi və həqiqətən də, bu bclə oldu» [55, s. 22 ].
Ilətta XVIII əsrdə də Qarabağın alban xristianları az alban
mənliklərini unutmamışdılar. Təsadüfi deyil ki, məliklər lsay, Şirvan,
Scrgcy və İosif 1723-cü ilin martında rus çarı I Pyotra yazdıqları
məktubda «qonşu müsəlman aqvanlarm [albanların-T.M. ]. xristian
aqvanlar [albanları T.M. ]. incitdiyindən gileylənir, vətənlərini
Albaniya ctnoslarını isə alban adlandırırdılar [96, s. 30-31, 99 ].
Yalnız XVIII əsrdə Rusiyamn regiona fəal müdaxiləsindən
sonra, xüsusən də XIX əsrin əvvəlində Şimali Azərbaycan Rusiya
təıəfindən işğal olunduqdan sonra İran və Türkiyədən ermənilərin
ölkəmizə, o cümlədəıı Qarabağa köçürülüb yerləşdirilməsi nəticəsində
Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan qriqoryan albanlarm
crmpmhşdirilınəsi proscsi başa çatJr. Diqqətəlayiq haldır ki,
ermənibşdirilmək istəməyən bir çox qriqoryan albanlar xristianlıqdan
imtina edərək müsəlmanlığı qəbul etmiş və beləliklə də əcdadı bir olan
24
Azərbaycan türkləri ilə yenidən qaynayıb qarşımışdılar. M.Xəlilli
erməni müəllifi A.Y.Xan-Aqodun bu sözlərini misal gətirir: «İrandan
gəlmə ermənilər yerli Qarabağ ermənilərindən [xristian albanlarından-
X.X. ]. dilləri, hətta geyimləri ilə fərqlənirlər. İran erməniləri yerli
ermənilərin [xristian və albanlann-X.X. ]. dilini başa düşmürlər. Lakin
gəlmələr tezliklə yerlilərin dilini unutdurdular [45, s. 44 ].
XII-XIII yüzillərdə Arsaxda Xaçın knyazlığı yüksəlməyə başlayır.
Onun hakimi Həsən Cəlal özünü Albaniya çarı adlandırırdı. Həsən
Cəlal monqollarla ittifaq bağlamışdı.
XIII yüzillikdə Iləsən Cəlal nəsli monqollar tərəfindəıı dünyəvi
hakimiyyətdən məhrum edüdikdən sonra bu nəslin nümayəndələri
ölkənin rulıani başçısı kimi qalırlar. Qaraqoyunlu Cahan şah həmin
nəslin nümayəndələrinə «məlik» rütbəsi verir, bundan sonra həmin nəsil
beş törəmə irsi mülkə - Gülüstan, Çaraberd, Güləbörd, Xaçm və Dizaq
məlikliklərinə bölünür [161, s. 45 ].
Qarabağ adımn təxminən XII əsrdən meydana çıxması ehtimal
edilir [54, s. 99 ]. Q.Qeybullayev Qarabağ toponimini peçeneq - kəngər-
brin bir qolu olan Qarabay /Qarabağ/ tayfasınm adı ilə bağlayır [54, s.
96-99 ]. LIələ qədimdən Qarabağ ərazisində qafqazdilli əhali ilə yanaşı
çoxsaylı türk tayfaları - barsilbr, sabirlər, hunlar və b. yaşayırdı.
Bunu qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağ toponiminə təkcə
Azərbaycanda deyil, türk xalqlarınm yaşadığı bir çox ərazibrdə -
Qarsda, Şimali Qafqazda, Türkmənistanda, Əfqamstanda və başqa
ölkələrdə rast gəlmək olur [71, s. 97 ]. XIII-XIV yüzüliklərdə Qarabağın
sərhədləri cənubda Araz çayına, cənub-qərbdə Həkəri çayma, şimal-
qərbdə Zəyəmçaya, şimalda və şimal-şərqdə Kür çayma, cənub-şərqdə
Quştasfa çatırdı [71, s. 99 ].
İki türk mənşəli sözün birbşməsindən əmələ gələn, Qarabağ
toponominə ilk dəfə 1284-cü ildə Fəzlullah Rəşidəddinin [1247-1318 ].
«Cami - ət - təvarix» əsərində təsadüf olunur. Bir yerdə o yazn- ki, Qazan
xan bu qış Qarabağda qışlamaq barədə qəti qərara gəldi [188, s. 231 ].
Digər bir yerdə vergi verən yerlər sırasında Qarabağın adı çəkilir [188, s.
244 ].. Ayrı bşr yerdə isə Rəşidəddin müxtəlif yerlərdə olan mülklərinin
adını çəkərkən, Qarabağda, Muğanda, Aranda və Şəkidə 300 fəddan
torpağının olduğunu yazır. Toponomiya üzrə məşhur tədqiqatçı yazır:
«Bu ad o bölgənin dağlıq hissəsinə [Arsaxa ]. nə zaman şamil edilmişdir
- sualı həb qaranlıqdır. Hər halda bir şey aydmdır ki, «Qarabağ»
toponimi türk mənşəlidir və bu adm dağlıq əraziyə aid edilməsi də məhz
türk dillərində damşan əhalinin mövcud olduğu bir şəraitdə baş verə
bibrdi».[54, s. 212 ].
25
 Rətıg bildiran söz və istilahlardan düzəlmiş toponimlər
siyahısına aid edilən Qarabağ ifadəsi bir sıra müəlliflər tərəfindən geniş
bağ [Qara bağ ]. mənası kimi açıqlamr. Güman olunur ki, adm birinci
hissəsi, yəni «qara» sözii qədim türkdilli xaiqlarda rəng mənasında
deyil, «çox», «böyük», «geniş» mənasmda işlənmiş, ikinci hissə «bağ»
sözü isə fars sözü olub, təsərrüfatda bağçılığın geııiş inkişafı ilə əlaqədar
yaranmışdır. Əsrimizin əvvəllərinə qədər sahəsinin 50 %-dən çoxu meşə
və bağlarla örtülü olan bu ərazinin Qarabağ admı daşıması təsadüfı
deyildir» [53, s. 416 ], Çiləbörd mahalmdakı Kiçik Qarabağ, Ulu
Qarabağ, [Böyiik Qarabağ |. toponomindən bəhs edən X.Xəlilov yazır:
«Ulu Qarabağın sıx, qalııı meşəlik bir sahədə yerləşməsi Qarabağ
toponimini sıx qalm meşəlik yer kimi izah edən müəllinərin fikrini
əyani olaraq təsdiq edir».[46, s. 14 ]. Eyni zamanda Qarabağ adınm
türkdilli peçeneq-kəngəıii tayfalarından birinə məxsus olması haqqında
fərziyyə vardır. Q.Qeybullayev yazır ki, Qarabağ adlı tayfanın
Albaniyamn tərkibində, eyni zamanda Naxçıvanda məskən salan
peçeneg - kəngərlilərin içərisində yaşaması, XVI əsr müəllifi Həmdüllah
Qəzvininin Qarabağ əyalətində Qarabağ adlı yaşayış məntəqəsinin
olmasmı deməsi, 1727-ci ilə aid sənədlərdə Naxçıvanda Qarabağ adlı
kəndin admın çəkilməsi, «Arsaxda» peçeneglərlə bağlı qədim və müasir
toponimlərin olması, orada Qarabağ tayfasmm qədimdən məskun
olduğunu və Qarabağ toponiminin həmin taylamn adı ilə əlaqədar
yarandığını göstərir [54, s. 98-99 ].
Belə hesab edirlər ki, Azərbaycan ərazisində Qarabağ adlı şəhər
mövcud olmuşdur. Qarabağ əyalətindən kənarda, hətta Araz çaymın
cənubunda Qarabağ şəhərinin mövcud olması fikri ilə bağlı Baharh
yazır: «Və yeııə Qarabağ qədimdir. Belə ki, Kürün bu tərəfbri Qara-
bağdır, nəinki bu şəhərə Qarabağ adı qoyulub. Belə ki, məndə 80 təliqə
üzü ki, böyük xəlilənin dəftərxanasında var və keçən padşahlardan veri-
lib və təliqələrin tarixi 600 il, 500 il, 300 il oldu. Kopyalarmı yazmışam.
Çünki çox köhnə olmuşdur. O təliqələrdə Qarabağ və Şirvan və Gəncə
və Bərdə yazıhbdır. Məlum olur ki, Qarabağ qədimdir və bu şəhərin adı
deyil və təliqələrin məzmunundan belə məlum olur ki, Qarabağ var
imiş. Amma məlum deyil ki, şəhər imiş və yainki, mahalın adıdır. Və
bir də ki, mahala Aran deyirlər. Aran Mil düzündə olan Peyğəmbərin
adıdır ki, asarı var» [15, s. 272 ].
Çox hissəsi yüksək yayla olan Qarabağm iqlimi mülayim, suyu
bol, torpağı məhsuldar olduğu üçün həmişə böyük hökmdarların diqqə-
tini cəlb etmişdir. 1064- cü ildə Gürcüstan səfərindən dönərkən böyük
Səlcuq sultam Məlikşah burada qışlamışdır. Elxanibrin yay iqamətgahı
26
Qarabağda yerbşirdi. Teymur və daha sonra Ağqoyunlu hökmdarları
da Qarabağda qışlamağı xoşlayırdılar [83.1, s. 19 ].
XIII-XIV əsıiərdə Qarabağ Azərbaycanda baş verən ictimai-
siyasi hadisəbrin əsas mərkəzbrindən biri idi. Hülakibr və Cəlairibr
dövbtlərinin hökmdaıiarı daim Qarabağda istirahət ediıdi. Qazan xan
və Arpa xan Qarabağda taxta çıxmışdılar.
Qarabağ XVI əsıin əvvəlbrində yaranmış Azərbaycan Səfəvi
dövbtinin 13 vilayətindən biri olub şahın təyin etdiyi bəylərbəyi
tərəfındən idarə olunurdu. Bəybrbəyliyin mərkəzı Gəncə şəhəri idi.
Qarabağm ilk bəybrbəyi Azərbaycan Qacaıiar tayfasınm Ziyadoğhı
oymağından olan Şahverdi Sultan olmuşdur. O bu vəzifəyə XVI əsrin
ortalarmda xüsusi xidmətlərinə görə I Təhmasib tərəfindən təyiıı
olunmuşdu [208, s. 86 ].
1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi zamanı Qarabağ
müvəqqəti olaraq osmanlılar tərəfindən işğal edilmişdir. XVII əsrin
əvvəllərində I Şalı Abbas Azərbaycan torpaqlarını geri qaytardıqdan
sonra Qarabağı yenidən Ziyadoğlulannm idarəçiliynə vermişdir.
1727-ci ildo bəybrbəyliyin hüdudları Beyləqandan Tifiisə qədər
olan ərazini əhatə edirdi [30, s. 4-9 ].
XVII yüzilin əvvəllərinə kimi xristianlar Qarabağın yüksək
inzibati hakimiyyətində qətiyyən təmsil olunmamışdılar. Qarabağın
dağlıq hissəsində olan xristian alban məlikbrinin hər birinin
hakimiyyəti adətən bir kəndə yayıhrdı. XVII yüzilin ovvəllərində Səfəvi
şahı I Abbas məlik rütbəsini ilk dəfə olaraq hakim səviyyəsinə qaldırdı
[Türkiyəyə qarşı müharibədə göstərilən yardımm müqabilində ]. [208, s.
70-73 ]. Qarabağın dağlıq ərazisi beş hissəyə bölünüb, hər hissə bir
məlikin idarəsinə verildi. Məlik öldükdən sonra vəzifə oğluna keçiıdi.
Məlikin digər oğlanları bəy adlanırdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağda yaşayan qriqoryan etiqadlı
xristian əhali Səfəvi dövbtinin dağılmasmdan istifadə edərək bölgənin
dağlıq ərazisində sığınacaq istehkamları qurub, məlikbrin rəhbərliyi
altında Qarabağ bəylərbəyliyinə qarşı itaətsizlik göstorirdilər.
1823-cü ildə Qarabağ xanlığının ləğv edilməsi ilə bağlı keçiribn
sayımda da məlikliklərin əhalisi haqqmda tutaıiı statistik məlumat
verilir. Həmin sayım üzrə bütün Qarabağ əyabtində 18.563 aib qeydə
ahnmışdı, onlardan beş məlikliyin payma yalnız 1.559 ailə və ya bütün
ailəbrin 8,4 faizi düşürdü [175, v. 1-226 ].
1736-cı ildə Muğan qurultayında Nadir özünü şah seçdirdiyi
zaman Ziyadoğlular, habelə İyirmidörd, Otuziki, Cavanşir və digər l-ir
sıra başqa azərbaycanlı tayfa başçıları etiraz etmişdilər. Nadir şah
Ziyadoğlulardan qisas alaraq Qazax və Borçalı elatlarını onların
27
tabeçiliyindən çıxarıb Kartli çarmm tabeçiliyinə keçirdi. Daha sonra isə
yerli Azərbaycan feodal hakimləri üzərindo nəzarəti artırmaq üçün
Şirvan, Qarabağ, Təbriz, Çuxursəd bəylərbəylikbrini mərkəzi Təbriz
şəhəri olmaqla Azərbaycan vilayətinə daxil etdi və bu vüayətin idarəsini
öz qardaşı İbrahimxəlil xana etibar etdi [13, s. 378-379 ].
Nadir şah eyni zamanda Qarabağda yaşayan Cavanşir, Otuz iki
və Kəbirli tayfa birləşmələrini də ona müxalif mövqedə dayandıqları
üçün cəzalandırdı. Onlardan bir çoxunu Xorasanm Sərəxs mahalına
köçürdü. Qarabağm dağlıq hissəsində yaşayan mənşəcə alban olub,
müəyyən qədər erməni təsirinə düşmüş məliklərə də əmr etdi ki,
Qarabağ [Gəncə ]. bəylərbəyliyinə deyil, onun özünə, yaxud
Azəıbaycan hakimi təyin etdiyi qardaşı İbrahimxəlil xana tabe olsunlar
[58, s. 30 ]. Otuzikibr tayl'a biriəşməsi Qarabağın qədim və güclü
tayi'alarından biri olmuşdur. Qarabağda otuz iki oymaqda yerləşdiyinə
görə belə adlamrdı. Həmin tayfa birləşməsinin içərisində Cavanşir
tayfasımn nümayəndəbri də var idi. Bəzi tarixçibrin fikrincə
cavanşirbr Hülakü xan zamanında Anadoluya köçmüş, Əmir
Teymurun zamanmda isə Qarabağa köçürülmüşbr [83.1, s. 19 ].
§ 2. Pənahəli xamn Qarabağda müstəqil dövlət yaraönası
Bir qədər Cavanşir tayfasmın mənşəyi barədə: [Cavanşir eli qızıl-
baş tayfalarına mənsub olmayan müxtəlif tayfa əm irbri sırasma daxil
edilmişdi ].. Mirzə Camal yazır: «Mərhum Pənah xanın əsil-nəsəbi Di-
zaqm Cavanşir elindəndir». Bu el qədim zamanlarda Türküstandan
gəlmiş Bəhmanlı elinin bir qolu olan Sarıcalı oymağmdandır [59, s. 110
]. Mirzə Adıgözəl bəyin adlarmı çəkdiyi Cavanşir, Kəbirli, Otuziki,
Kolanı, Bəhmənli və başqa Azərbaycan türk tayfaları Qarabağ
vilayətinin köklü elatları idilər [49, s. 56 ]. Otuziki tayfası Səfəvi
dövründə ölkə [müəyyən vergi immunitetinə malik ərazi vahidi ]. təşkil
edirdi, Cavanşir tayfasınm başçısı isə bu tayfa birləşməsinin irsi hakimi
idi [205, s. 84 ].
Cavanşirlərin yaşadığı oymaqlardan biri də Dizaq mahalında
yerləşən Sancalı oymağı idi. Rəvayətə görə bu oymağm adı onun
əsasmı qoyan Əli adlı şəxsin kürən olması ilə əlaqədar Sarıca Əli kimi
çağırılması ib bağlı olmuşdur. Əhməd bəy Cavanşir Pənahəli xanın
Sarıca Əlinin varisi İbrahimxəlilxəlil ağanın Hulaku xanın [1256-1265 ].
nəvəsi Arqun ağanın [1284-1291 ]. nəslinbn olması, Mirzə Yusif
Qarabaği Cavanşir tayfasınm tatar elinə mənsubluğu barədə məlumat
verirlər [23, s. 158, 62, s. 14 ]. Əhməd bəy Cavanşir yazır: «0 [Pənahəli
xan - T.M. ]. Hülaku xanın nəvələrindən biri olan Arqun şahın
nəslindəndir. Onun əcdadı olub, Araz çayının sahilində, Bəhmənli
28
kəndinin yaxınlığında Alaqarğa oymağında yaşayan Məhəmməd xan
adlı birisi ceyran dərisindən qayrılmış perqament üzərində ya/.üan bir
qəbaləyə əsasən Kürəkçay, Kür, Araz, Əlincəçay və Göyçə gölü
arasındakı 200 verstə qədər uzunluğu və bu qədər də eni olan Qarabağ
torpaqlarmı satın almış və uzun müddət bu yerdən müsləqil surətdə
istifadə edərək hələ sağlığmda oranı üç oğlu arasmda bölüşdürülmüşdü
[23, s. 158-159 ]. Ehtimal var ki, Cavanşir tayfası XVI əsrin
başlanğıcında Qarabağın, xüsusən Bərdənin cənubunda yerli köçəri
tayfaların tərkibində ycrli hakimlər tərəfmdən «Otuz ıkı» adı altmda
süni birləşməyə daxil edilmişdir. Cavanşir tayfası sayca və qüdrətcə
digər tayfalardan seçildiyinə görə onlarm başçısı hesab olunurdu» [205,
s. 30 ]. «Pənahəli bəy 1693-cü ildə öz sərvətini artırmağa və mülklərini
xeyli genişləndirməyə nail olmuşdu. İbrahimxəlilxəlil ağanın böyük
oğlu Fəzləli bəy Nadir şahın sarayında eşikağası[58, s. 31 ]. [Mirzə
Adıgözəl. bəyə görə naib ]. vəzifəsinə təyin olunmuşdu. Ancaq bir dəfə
şahın qəzəbinə düçar olaraq qətlə yetirildi [58, s. 31 ].
Mirzə Yusif Qarabağinin yazdığına görə isə Fəzləli bəy Nadir
şahın apardığı müharibəbrdən birində döyüş meydanmda həlak
olmuşdur [62, s. 15 ]. F.Əliyevin yazdığına görə Fəzləli bəyiıı
cəzalandırılmasına onun qarabağlıların köçürülməsinə açıq etirazını
bildirməsi səbəb olumuşdur [92, s. 73 ].
Fə/bli bəyin digər qardaşı Pənaholi bəy [Ə.şükürzadəyə görə
1693-cü ildə anadan olmuşdur ]. onun yerinə eşikağası vəzifəsinə təyin
olunsa da qardaşımn aqibətinə tuş gələcəyini düşünərək 1738-ci ildə altı
nəfər qohumu ilə sarayı tərk edib qaçmışdır. Ə. Şüküızadənən yazdığına
görə isə bu hadisə 1741-ci ildo baş vermişdir. Onun yazdığına görə
Pənahəli xana həsəd apardığından bəziləri ona böhtan atmış, hətta şaha
xəbər vermişdilər ki, guya Pənahəli onu öldürüb taxta sahib olmaq istəyir
[76, s. 4-5 ].. Mirzə Camal yazır ki, Pənahəli xan müəyyən müddət
Zəngəzur yaylağında, Qara Murtuza bəyin yanmda qaldı, sonra isə öz
tərəfdarlarım toplayaraq, Gəncəyə, Naxçıvana, Şəkiyə və digər yerlərə
basqmlar ctmişdir. O, əhalini də öz tərəfınə çəkmək üçün ələ keçirdiyi
mal-qaranı, allan paylayırdı. O zaman təqribən on beş yaşma çatmış
böyük oğlu İbrahimxəlilxəlil ağa Xorasanda yaşayırdı. Bir neço vax-
tdan sonra o da atasmın dalınca Qarabağa gəldi [59, s. 111 ]. Əhməd
bəy Cavanşir yazır: «... Pənah Əli onu tutmaq üçün gəbnlərlə, habclə
Dağıstan tərəfdən olan basqınlardan ölkəni qoruyanlarla mübarizodoki
müvəffəqiyyətdən ruhlanaraq, gələcəkdə özü üçün daha əlverişli şorait
yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanmaq məqsədib, xalqa zülm
cdənlərə qarşı amansız olmaqla, adi partizan dəstələri başçılarına
nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi». Bu zaman təqribən on beş
29
yaşıııa çatmış böyük oğlu İbrahimxəlilxəlil ağa da bir müddətdən sonra
Qarabağa Pətıaholi boyin yanma gəlir [23, s. 158 ].
Mir Mchdi Xəzaninin yazdığma görə XVII əsrin son otuzilliyııdə
Səfəvi şahlarından biri İbrahimxəlil Sultamn (o Budaq Sultanm oğlu
idi]. Cavanşir və Otuziki ellərinin başçısı təyin olımması haqqında
fərman vcribmiş. İbrahimxəlil Sultan ycddi yüz otuz nəfər süvari
toplamalı idi. O, doqquz tümən və yeddi min Təbriz altunu məvacib
alırmış [56, s. 105].
Mir Mchdi Xəzaninin yazdığma görə Fəzləli bəy Nadir şah
tərəfmdən edam etdirilməmiş, öz əcəli ilə ölmüşdür. Sonra Nadir şah
onun qardaşı Pənahəli bəyi öz qulluğuna götürmüş, Pənahəli bəy Nadir
şahm osmanlılarla apardığı müharibələrdə fərqlənmişdi [56, s. 105-106].
Mir Mehdi Xəzani Pənahəli bəylə şah saraymdaıı qaçanların
adlarmı çəkir: oğlu İbrahimxolilxəlil, Lütfəli bəyin bacısı oğlu Seydəli
bəy, Hacı Məhəmməd bəy, Şahverən bəy, Hümmətəli bəy, Küküş bəy,
Xəzaninin yazdığına görə Pəııəhəli bəy iki-üç ili Qarabağ dağları və
meşələrindo, Şəki vilayətinin Qəbələ mahalmda qaçaqçılıq etmişdir [56,
s. 106-107 ].
1747-ci il iyun ayının 19-dan 20-nə keçən gecə Nadir şah
öldürüldükdən sonra İranda mərkəzi hakimiyyət iflic vəziyyətinə
düşdüyündən imperiyanın ucqarlarında, o cümbdən Azərbaycanda
xalq azadlıq hərəkatmın qəbbəsi üçün şərait yarandı. Azərbaycanda 20-
yə yaxm müstəqil və yarım-müstəqil xanhqlar təşəkkül lapdı. Belə bir
tarixi şəıaitdə Pənahəli xan da Qarabağ xanlığımn əsasını qoydu. O,
200-ə qədər süvari tərəfdarı ilə birlikdə Qarabağa gəlib özünü xan elan
etdi. Pənahəli bəy öz hərəkəlini özünün Hülakülər sülaləsindən olan Ar-
qun xanın nəslindən olması barədə irəlidə xatırladığımız rəvayətlə əsas-
landırırdı.
Pənahəli xan vaxtilə Xorasana köçürülmüş Cavanşir və başqa el-
lərin özbaşına bütünlükb oradan köçüb vətənə gəlməkdə olduqlarını
eşidib öz ətrafındakılarla birlikdə Qarabağ ellərini qarşılamaq üçün
getdi. Köçmənlər ö/, əvvəlki yurdlarına dönüb məskunlaşdılar. Mirzə
Camal Qarabağinin yazdığma görə «elbrin camaatı var-yoxdan çıxmış,
soyulmuş, əziyyət çəkmiş və yoxsul olduğuna görə Pənahəli xan Şirvan,
Şəki, Gəncə, İrəvan və Qarabağın ətraf ellərini qarət etdi və bu yolla
soydaşlarınm maddi vəziyyətini bir qədər yaxşılaşdırdı [59, s. 111 ].
Mirzə Camal Cavanşir Gəncə və Şəki xanlıqlarınm, Xəmsə
məliklərinin törədəcəkləri təhlükəsinin qarşısını almaq üçün müdafiə
xaıaktcrli qalanm bina edilməsini belə təsvir edir: «Qısa bir zamanda
möhkəm hasar və xəndək qayrıldı, bazar, hamam və məscid tikildi. Xan
bütün ailəsini, qohumlarını və el böyüklərini, əhl-əyalım oraya topladı.
30
Ətrafda olan camaat, hətta Pənalı xamn tərəqqisini, omm rəftar və mə-
həbbətini görən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərmin bir çox əhalisi və sənət-
karları belə öz ailəbri ilə birlikdə gəlib Bayat qalasmda yerləşdi» [59, s.
111 - 1 1 2 ].
Pənahəli xana rəsmi şəkildə xanlıq titulunun verilməsi Adil şa-
hm [Əliqulu şah ]. adı ilə bağlıdır. Mirzə Camal Cavanşir yazır: «Mər-
hum Nadir şah öldürüldükdən sonra, qardaşı oğlu Əliqulu xan, Adil
şah ləqəbilə mərhum Nadir şahm şahlıq taxtma çıxdı. Adil şah tərəfin-
dən Azərbaycan ölkəsinə sərdar təyin edilmiş, Təbriz şəhərində yaşayan
Əmir Aslan xan Pənah xanın Qarabağda olan beb bir şöhrət və istiqla-
liyyətini eşitdikdə, öz adından ona [hədiyyə olaraq ]. at, qılınc və xələt
göndərərək, onu Adil şaha itaət etməyə dəvət və təşviq etdi.
Mərhum Pənah xan onun elçilərinə layiq olan hörmət və meh-
ribanlıq göstərdi» [59, s. 115]. Mirzə Adıgözəl bəy isə Əmir Aslan xanın
şəxsən Pənah Əli bəyin görüşünə gəldiyini qeyd edir. «Əmir Aslan xaıı
Pənahəli bəyi görmək arzusu ilə gəlib onunla görüşdü. Həmin gecə
Pənahəli bəyə sultanlıq, sabahı gün xanlıq mərhəmət etdi. Adil şaha
itaət etməyi ona məsləhət gördü [58, s. 330 ].
Əhməd bəy Cavanşir isə belə yazır: Pənah xan isə məlikbrə rəğbəl
bəsbyən və ona həsəd aparan qonşuluqdakı xanların fitnələrindən
qorxuya düşüb, xaricdən kömək və himayə axtarmağa məcbur oldu.
Buna görə də o, sərdar Əmir Aslan xanm yanına elçi göndərib şaha öz
itaətini bildirdi. Yenicə Təbrizə gəlmiş olan və belə iğtişaşlı məmləkətdə
müttəfiq tapmaqda çətinlik çəkən sərdar üçün bu, göydəndüşmə bir şey
oldu. Bundan bir az sonra sərdar çoxlu qoşunla Bayata gəldi. Burada
o, Pənah xanla birlikdə Şamaxı, Nuxa və Gəncə xanlıqlarım Adil şahın
təbəəliyinə tabe etdi. Pənah xanın hökumətə göstərdiyi bu xidmət
müqabilində sərdarm xahişi ilə Adil şah tərəfindən verilmiş fərmana
əsasən Qarabağ xaıılığı xüsusi bir malikanə kimi ona verildi» [23, s. 160
]. Göründüyü kimi Əhməd bəy Cavanşir digər müəllillərə nisbətən
mübaligəyə yol vermişdir.
1748-ci ildə Adil şah qardaşı İbrahimxəlil Mirzə tərəfmdən
öldürüldü. Qarabağlı Kazım xanın dönüklüyü nəticəsində Əmir Aslan
xan da İbrahimxəlil Mirzənin əlinə keçdi [23, s. 160-161 ].
Əgər Azərbaycan xanlıqlarmm hər biri hansma bir qala şəhərin
ətrafmda təşəkkül tapmışdısa, Qarabağ xanlığı ərazisində
möhkəmbndirilmiş şəhər yox idi. Buna görə də xanm ilk işi etibarh bir
qala inşa etdirmək oldu. 1748-ci ildə Kəbirli mahalmda Bayat qalası
inşa olundu [58, s. 34 ]. Mirzə Camal Qarabaği yazır: «flələ Qarabağın
Xəmsə mahalları ona tabe olmadığı zaman /Pənah xan1 ətraf xanların
öz üzərinə hücum edəcəkbri təqdirdə aib və qohumlarmm, qulluqçu və
31
yaxın adamlarınm və /el/ böyüklərinin qorunması üçün elbrin arasında
münasib bir yerdə qala tikilməniıı lazım bilmişdi. Məşvərətdən sonra,
indi Kəbirli mahalı içiııdə olan Bayat qalasının binası qoyuldu. Qısa bir
zamanda möhkəm hasar və xəndək qayrıldı, bazar, hamam və məscid
tikildi. Xaıı, bütün ailəsini, qohumlarınm və el böyüklərinin əhl-əyalını
oraya topladı. Ətrafda olan camaat, hətta Pənah xamn torəqqisini.
onun rəftar və məhəbbətini eşidən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərinin bir
çox əhalisi və sənətkarlan belə öz ailələri ilə birlikdə gəlib Bayat
qalasında yerləşdilər» [59, s. 111-112].
Bayat qalasımn inşası Dağhq Qarabağm xristian məlikbrini və
Qarabağı özünə tabe etmək niyyətində olan Hacı Çələbi xan Şəkilini
narahat etdi. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, 1736-cı il Muğan qurultaymdan
sonra Nadir şahm Qarabağ bəylərbəyinə qarşı gördüyü cəza
tədbirlərindən biri də Qarabağın beş xristian məlikliyinə /Xəmsə/ daxili
idarəetmədə müstəqillik verərək Qarabağ bəybrbəyinin tabeçiliyindən
çıxarıb birbaşa Azərbaycan vilayəti hakiminə tabe etməsi olmuşdur.
Indi isə məliklər də siyasi müstəqillik xülyasma düşmüşdülər və buna
görə də Pənahəli xanm gücbnib öz hakimiyyətini bütün Qarabağ
ərazisinə yaymasma müqavimət göstərirdilər. Məliklər o zaman güclü
hərbi qüvvəyə malik Hacı Çələbini Pənahəli xana qarşı çıxmağa təhrik
edə bildilər. «Onlar [yəni Pənahəli xana düşmən mövqedə dayanan
Cavanşir və Otuziki tayfaları - T.M. ]. Xəmsə məliklərini də özlərinə
homməsbk və müttəfıq etmişdilər. O zaman bütün Şirvanatda əbədi
ixtiyar sahibi və hökmran olan Hacı Çəbbiyə ərizələr yazdılar. Ona
bildirdibr ki, Pənah xan burada taxta çtxmış, qala və səngər
tikdirmişdir. Əgər dəfındə bir qədər təxir edilsə, sonra onun qarşısmda
durmaq mümkün olmayacaqdır» [58, s. 34 ]. Bu hiybyə inanan Ilacı
Çələbi, Şirvan qoşunu ilə bərabər 1748-ci ilin sonunda Pənahəli xam
aradan götürmək üçün Bayat qalasma hücum etdi. Qala mühasirəyə
alındı. Bir ay mühasirədə qalan qala təslim olmadı. Məqsədinə nail ol-
mayan, mübarizədə məğlub edilən Hacı Çələbi geri dönərkən demişdi:
«Pənah xan bu vaxtacan bir sikkəsiz gümüş idi, biz gəldik, ona sikkə
vurduq və qayıtdıq» [58, s. 35 ].Pənahəli xan hər iki-üç gündə bir dəfə
atlı dəstə ilə qaladan kənara çıxaraq düşmənə qəfıl həmlələr edirdi.
Mirzə Camal Qarabaği bu bərədə beb yazır: «Şirvan və Şəki xanları
heç bir iş görə bilmədilər. Mühasirə bir aydan artıq çəkdi. Hər gün
qoşunlarmın qırılmasım, at və eşşəklərinin qarət olunmasım görən
xanlar peşiman və pərişan halda köçüb getdibr və hər kəs öz vilayətinə
qayıtdı. Zəmanəsinin kamil adamlarından olan Şəki vilayətinin hakimi
Hacı Çələbi qayıdan zaman bu sözləri dedi: «Pənah xan bir xan idi. Biz
gəldik onunla dava elədik və bir iş də görə bilmədik. Biz indi onu şah
32
edib qayıdırıq» [59, s. 112 ].
Əhməd bəy Cavanşir yazır ki, Pənahəli xan sürgündən qayıdan
qohum-əqrəbasmdan və kürdlərdən ibarət böyük bir dəstə düzoldib
Hacı Çəbbinin üzərinə hücüm etdi. O, Hacı Çəbbinin dastəbri ilə ilk
döyüşdə Bayat qalasını tutdu və tezlikb nuxalıları tamamib sıxışdırıb
Kürün o tayma atdı. Lakin böyük qüvvə ib özünü yetirən Llacı Çəbbi
onu öz dəstəsi ib birlikdə Bayat qalasmda mühasirəyə aldı. Əgər kiçik-
dən böyüyə qədər bütün qohumları köməyə gəlməsəydi Pənəhəli xan bu
bəladan canını qurtara bilməyəcəkdi. Pənahəli xan köməyə gəlon
qüw əbrin yardımı ilə qalamn divarları yaxınlığında baş vermiş döyii-
şdə Hacı Çəbbini tamamilə əzdi [24, s. 159 ].
Pənahəli xanm özündən qat-qat güclü düşmənbr yzərində qələ-
bə çalması onun şöhrətiııi və ııüfuzunu artırds. Bundan sonra Panahəli
xan Xəmsə məlikbrinin bölüşdürücülük fəaliyyətinə qarşı mübarizəyə
başladı. Məliklərin biri - Vərəndə məliki Şahnəzər öz əmisi Hüsünü
[Osip ]. öldürüb hakimiyyətə keçdiyinə görə digər məliklərlə ədavətdo
idi. Digər dörd məlik Şahnəzəri məlik kimi taıumaq istəmədibr va bir-
ləşib Vərəndəyo basqm etdilər, xeyli kəndi qarət etsolər də Şahnəzorə
qalib gəb bilmodilər. Qış düşdüyü üçün öz mülklərinə çəkilib yazda
basqını təkrar etrnək qərarma gəldibr. Pənahəli xaıı Şahnəzərlo olaqə
yaratdı. Şahnəzər xoşluqla Pənahəli xanm hakimiyyətini qəbul etdi və
İıətta öz qızı Hurizadı xanm oğlu İbrahimxəlilxəlil ağaya verdi [94, s.
75-76 ].
Mirzə Yusif Qarabaği bu məsələ ilə bağlı yazır: «Məlik Şahnəzor
özünü müdallə etmək üçün Çanaqçı kəndində qalaça tikdirib, ətral'ına
divar çəkdirmişdi: Ona görə də məliklər Çanaqçı kəndini tuta bilmoyib,
Vərəndə mahalmı qarət etdilər. Onlar gələn il yenə də qoşun və adamla-
rı ilə Çanaqçı kəndinin üzərinə hücum çəkərək, buranı gücb zəbt etmək
və Məlik Şahnəzəri tənbeh etmək niyyətilə geri qayıtdılar” [62, s. 16 J.
Mirzə Yusif daha sonra yazır ki, Məlik Şahnəzər o biri malikbra
nisbətən özünün zəif olduğunu və işin pis nəticə verəcəyini hiss edib,
ümidsizlikdən Pənahəli xanm yamna gəimiş və ona pənah gətirdiyini,
itaət etdiyini bildirmişdi [54, s. 16 ]. Xaçm məlikini aradan qaldırmaq
üçün Pənahəli xan və Məlik Şahnəzər Xmdınstan kətxudası Mirzəxam
öz yanlarına çağırıb bildirdilər ki, əgər o, Xaçm məliki Allahverdini
tutub onlara versə, əvəzində məlik rütbəsi ona verilə bibr. Mirzəxan
belə də etdi. Beblikb Xaçm məlikliyi də Qarabağ xanmdan asılı
vəziyyətə düşdü [59, s. 112 ]. Raffinin yazdığma görə bu hadisə 1755-ci
Idə baş vermişdir [187, s. 33-34 ].
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, hakimiyyətinin ilk ilbrindəcə
Pəııahəli xan Dizaq və Çiləbord Məlikbrini də itaətə gətirə bildi. Lakin
33
bir rnüdcbt sonra yeni Çiləbörd moliki Hotəm Talışda hakimiyyəti ələ
keçirmiş Məlik Usubla ittifaqa girərək Pənahəli xana qarşı mübarizəyə
başladılar. Son nətieədə məğlubiyyətə uğrayıb Gəncə xanlığına qaçdılar
və yeddi il Şəmkir mahalmda yaşadılar. Yalnız bundaa sonra geri
qayıdıb Qarabağ xanma itaət göstərdiklərini bildirdilər [58, s. 36-37 ].
Digər məlumatlara görə isə Allahverdinin oğlu Ulubab Ballıca
oymağı yamnda qızğm müqavimət göstərdikdən sonra oğlanları ilə
birlikdə qılıncdan keçirildi. Dizaq məliki Yeqan öz oğullları və
qohumları ilə biıiikdə kəskin müqavimət göstərdikdən sonra, onlarm
bir hissəsi qırılmış, bir hissəsi isə islam dinini qobul etmışdi. Çiləbörd
məliyi Allahqulu sultan Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etməyə məebur
olmuşdur [24, s. 19-20 ].
Bayat müharibəsi göstərdi ki, xanlığa daha etibarlı qala lazımdır.
Çünki Bayatm strateji mövqeyi zəif, iqlimı isti olduğundan uzun
müddətə böyük hərbı qüvvə saxlamaq mümkün deyildi. Buna görə də
Pənahəli xan Tərnəkütdə Şah bulağı adı ilə tanman qala inşa etdiıdi.
Pənahəli xamn iqamətgahını Bayat qalasından Şahbulağa köçürtməsini
Mirzə Adıgözəl bəy belə təsvir edir: «Bundan sonra Pənah xan düşündü
ki, mən təzəbinə bir adamam, Cavanşir və Otuziki elatı yağı, Xəmsə
məlikləri mənə düşməndirbr. Mən gərək möhkəm bir yerdə məskən və
mənzil salam. Düşməni dəf etməkdən kahalhq və fasad əhli ilə
mübarizədə səhbnkarlıq etməyəm. Buııa görə Bayat şəhərini dağıtdı və
gəlib bir təpənin ətəyində Şah bulağı adı ilə məşhur olan Tərnəkütdə bir
qala bina etdi». Mirzə Adıgözəl bəyin yazdığına görə Pənahəli xan bu
işləri 1165-ci ildə [mil. 1751-1752- T.M. ]. bitirərək oranı özünə məskən
etdi [58, s. 35 ].
Əhməd bəy Cavanşirin yazdığma görə Şah bulağı qalası 1165 - ci
il hicri ilində /20 noyabr 1751-ci il - 7 noyabr 1752- ci il/ tikilmişdir [20,
s. 19-20 ]. Əhməd bəy Cavanşir Pənahəli xanm öz iqamətgahım Bayat
qalasmdan Şahbulağı qalasma 1752-ci ildə köçürdüyünü yazır [23, s.
161 ].
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Məhəmmədhəsən xanm Qarabağa
yüruşuııdən sonra Pənahəii xan və bəzi digər xanlar Hacı Çəbbiyə qaışı
vuruşmaq üçün II İraklinin düşərgəsinə getmiş və həbs olunmuşdular
[58, s. 42 ]. [Burada tarixçi hadisələriıı ardıcıllığım bir qədər
qarışdırmışdır] XVIII əsr tarixçilərinin qeydlərindən məlum olur ki,
Pənahəli xanın «Bayat qalasından Şahbulağa köçməsi, oııun hiylə ib II
İrakii tərəfindən tutulması, Hacı Çələbi tərəfmdən isə azad
edilməsindən sonrakı dövrə təsadüf edir. Bu hadisə də 1752 - ci ildə
oimuşdur. Qarabağnamələrin müəllifləri də bu tarixi [1751-1752 ].
təsdiq ediıiər.
34
Mirzə Camal Şahbulağı qalasınm 1165-ci hicri ilində [1751-52 ].
inşa olunduğunu yazaraq Pəııahəli xanm üç-dörd il orada yaşadığını
qeyd edir [59, s. 113 ]. Mir Mehdi Xəzani yanlış olaraq Şahbulağı
qalasınm 1761-1762-ci ildə inşa olunduğunu yazır [56, s. 115 ]. Mir
Mehdi Xəzani Pənahəli xanın ilk iqamətgahmm köçürülməsinin
səbəbini daha dəqiq izah edərək yazır ki, Bayat qalası aranda
yerbşdiyinə görə yay fəslində elatlar o ətrafda dayanmayıb yaylağa
köçdüyünə görə «zərurət olanda onlara əl yetişmir»di [56, s. 115].
A.Bakıxanov yazır ki, Şahbulağı adlı yerdə vaxtilə I Şah Abbas
qışlamışdı [101, s. 364 ].
Xəmsə məlikləri sakithşincə ətrafdakı elatlar da bir hissəsi
xoşluqla, digər hissəsi isə zor gücü ib xanın hakimiyyətini qəbul etdilər.
Bundan sonra Qarabağ xanı öz hakimiyyətini ətraflara yaymağa
başladı. Gəncə, Qaradağ, Ərdəbil və Naxçıvan xanlarıııı öz təsiri altıııa
aldı, öz mülklərini cənub-şərqə və cənub-qərbə tərəf genişləndirərək
Tatev, Sisyan, Qafan, Meğri mahallarını özünə tabe etdi. Mirzə
Adəgözəl bəy bu barədə beb yazır: Pənahəli xan «Meqri, Güney
mahallarım Bərguşada qədər Qaradağ hakiminin əlindən alıb özünə
tabe etdi. Tatef və Sisyan mahallarını Naxçıvan hakimindən, Zəngəzur
və Qapan mahallarını Təbriz bəybrbəyisindən aldı. Kolanıların
məskəni olub, Uşacıq kəndindən Göyçə sərhəddinə qədər uzanaıı
Tərtər çayı sahilinədək yerləri İrəvan hakimindən aldı. Gəncə
hakimbrinə aid və Xudafərin körpüsüııdən Kürək çayma qədər olan
yerbri də öz əlinə keçirdi».[58, s. 35-36 ].
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, «Naxçıvan elindən olub bir
minbaşıya tabe Kəngərli eli, Borçalıdakı Dəmirçihəsənlibrindən oiub
bir minbaşıya tabe Dəmirçihəsənli eli, yenə Borçalıdan Cinni tayfası da
Qarabağə gəlib Pənahəlı xanın himayəsinə sığmmışdılar».[58, s. 36 ].
Xanlıq daxilində hakimiyyətini möhkəmləndirən Pənahəli xan
öz təsirini Azərbaycanm digər yerbrinə yaymaq qərarına gəldi. Bu işdə
o şəkili Hacı Çələbi xanı başlıca maneə hesab edirdi. Buna görə də təsiri
altında olan qaradağlı Kazım xanı, Naxçıvanh Heydərqulu xanı,
gəncəli Şahverdi xanı yanma çağırdı və birbşib ITacı Çəbbiyə qarşı
çıxmağı təklif etdi. Xanlaı* bu işə Kartli çarı II İraklini də cəlb etməyi
qərara aldılar. Azərbaycan torpaqiarında çoxdan gözü olan II İrakli
məqamdan istifadə etməyi qərara aldı.
Əvvəlcədən əldə edilmiş razılığa əsasən, Azərbaycan xanları ilə
Teymuraz və II İrakli Gəncə yaxınlığında görüşməli və burada öz
qüvvəbrini birbşdirərək Şəki xanlığı üzərinə yürüş təşkil etməli idibr.
Lakin gürcü çarları 1752-ci ildə gözbnilmədən xanlarm dördiinii də əsir
götürdü [178a ]. Şahverdi xamn çaparı dərhal bu haqda Hacı Çələbi xa-
35
tıa xəbər çatdırdı. Bu xəbəri eşidən Hacı Çəbbi böyük raərdlik göstərə-
rək, əsir alınraış Azərbaycan xanlarını azad etmək qərarına gəldi. Onun
qoşunları Kür çayını keçərək Gəncəyə tərəl' hərəkətə başladı. Nizami
Gəncəvinin məqbərəsi yaxmhğında baş vermiş həliedici döyüş gürcü qo-
şunlarmm tam məğlubiyyəti ilə nəticəbndi. Əsir alınmış xaniar isə azad
cdildibr və öz vətənlərinə döndülər [58, s. 43 ].
Mir Mehdi Xəzani Meğri və Güney mahalları ilə yanaşı Çuldur
mahahnm da Qaradağ hakimindən ahndığmı qeyd edir. O yazır ki,
«Pənahəli xan, Xudafərin körpüsündən Kürəkçaya qədər ərazini Gəncə
xanlığmdan, Tatev və Sisyanı Naxçıvan hakimindən, Zəngəzur və
Qapaııı Təbriz xanhğıııdan, Uşacıq günbəzindən yuxarı, Göyçə
sahilinədək kolamlarm yaşadığı ərazini İrəvan xanlığmdan aldı [56, s.
116].
Qarabağ xanlığı E.Məmmədovamn yazdığma görə şimal-qərbdo
Kürəkçay və Qaraçay boyunca Gəncə xanlığı ilə, cəııub - qərbdə
Naxçıvan, qərbdə İrəvan, şimalda Şəki və Şamaxı, cənub - şərqdə
Təbriz və Ərdəbil xanlıqları ib həmsərhəd idi [163, s. 16 ]. Burada
müəllif kiçik bir yanhşlığa yol vermişdir. Qarabağ xanhğı cənubda
Qaradağ və Ərbədil xanlıqları ilə həmsərhəd idi.
Bu zaman isə Morkəzi İranda şah taxtı uğrunda mübarizə bütün
kəskinliyi ilə davam etməkdə idi. XVIII əsrin 50- ci ilbrinin ortalarmda
bu mübarizədə ən çox Astrabad və Mazandaran hakimi
Məhommədlıəsən xan Qacar, Urmiya xam Fətəli xan Əfşar və Şiraz
hakimi Kərim xan Zənd fərqlənirdi. Məlum idi ki, iddiaçılar Qarabağı
da rahat buraxmayacaqlar. Pənahəli xan Məhəmmədhəsən xan
Qacardan daha çox ehtiyat edirdi. Çünki, Pənahəli xamn təsirindən
qurtulmaq istəyən Gəncə hakimi Şahverdi xan Ziyadoğlu Qacarın öz
qohumu Məhəmmədhəsəıı xam Qarabağa yürüşə təhrik edəcəyini
gözləyirdi. Məhəmmədhəsən xan kimi qüdrətli düşmənin basqınma
dııruş gətirmək üçün daha möhkəm bir sığmcaq yaratmaq haqqında
qərar qəbul olundu.
Mirzə Camal Qarabaği yazır: «Hökumət işlərini bir an beb
uııutmayan mərhum Poııah xanm işgüzar və bacarıqlı adamları, xanın
əmrinə görə məsləhot üçün yığışıb dedilər: «Mərhum Nadir şah vəfat
ctdikdən sonra bizimlə Əliqulu xan və Sərdar Əmir Aslanın arasmda
sülh, ittifaq və dostluq əlaqəsi davam etməkdə idi. İndi, çox
mümkündür ki, belə bir münasibət və dostluq əlaqəsi bizimlə
Mahəmmədhəsən xan arasmda olmasm. Ətraf xanlarmdan da bir o
qədər xatircəm deyilik. Onlarm Məhəmmədhəsən xanı üzərimizə təhrik
cdərək, onunla birlikdə bizə qarşı çıxacaqları ehtimalı vardır. /Belə bir
vəziyyətdo/ Qarabağm elləri, adh-sanlı adamları qızılbaş qoşunun ayağı
36
altmda paymal olar, biz isə Şahbulağı qalasında eb bir qiivvətli
düşmənin və ətraf xanlai'm qarşısmda müqavimət göstərə bilməyıb,
bütünlükb qırdarıq. Ona görə də işin əlacmı qabaqdan görmək
lazımdır. Biz gərək dağlarm içində, möhkəm və keçilməz yerdə elə bir
əbədi və sarsılmaz qala tikək ki, onu güclü düşmən beb mühasirə edə
büməsin. Qalanm bir tərəfi dağlarda olan ellərin üzünə daima açıq
olmalı və mahallarla rabitəmiz, əlaqəmiz /bir an belə/ kəsilməməlidir»
[59, s. 115-116].
Mirzə Adıgözəl bəy bu məsələ ilə bağlı yazır: «Mərhum xaıım
hüzurunda olan əmirlər onun işarəsib belə məsləhət gördübr: «Nadir
şah öldürüləndən sonra, Əliqulu xan və Əmir Aslan sərdarla aramızda
dostluq əlaqəsi və məsləhət rabitəsi möhkəm idi: İndi ola büər ki, Qacar
Məhəmmədhəsən xan bizimlə pis rəftar etsin, bizə qarşı ədavət və
düşmənçilik yolunu tutsun. Ə traf xanlarmdan da xatircəmlik yoxdur və
bu dövlətlə ürəkdən düşmən olaıı çoxdur. ’Ola bilər ki,
Məhəmmədhəsən xam təhrik etsinlər və ona qoşulub bizimb
müharibəyə girişsinlər. Ola bilsin ki, Qarabağın rəiyyət və elatı düşmən
qoşunu atlarmm ayaqları altında məhv olsun, Şahbulağı qalasının
müdalıəyə tab və taqəti olmasm. Belə olan surətdə «hər bh' hadisənin
çarəsi qabaqcadan düşünülməlidir» misrasımn məzmununca əqlə və
vaxtm təbbinə münasib xətt hərəkət budur ki, möhkəm bir yer və
meydan tapıb orada şəhər və hasar binasım qoyaq, bürc vo divar
saldıraq. Düşmənin hücum və sədəməsindən arxaym olaq».
Yuxarıda işarə olunduğu kimi, Pənah xan Məlik Şahnəzərlə
məsləhətləşdi. Onun məsləhəti və bələdçiliyi ib, Şuşa şəhərini bina etdi.
Şəhərin bina olacağı yerdə axar su və bulaq yox idi. İmtahan üçün bir
neçə quyu qazdılar. O quyulardan su çıxandan sonra, 1170-ci ildo
[1170-ci hicri ili miladi təqviminə görə 1756-1757-ci illərə təsadüf edir
T.M. ]. Şuşa şəhərinin binasmı qoydular» [58, s. 39-40 ].
Mirzə Adıgözəl bəy daha sonra yazır ki, Şah bulağı qalası
sakinlərini və bir sıra kəndləriıı sakinlərini yeni qalaya köçürtdülər.
«Sonra Pənah xan öz ailəsi üçün uca im arətbr və geniş binalar saldırdı.
Hünərli ustalar, sənət sahibi və işbilən memarlar barı, hasar, büıc və
divar çəkdilər. O divarlarm asarı, bəzi yerlərdə indi də durur» [58, s.
40].
Mirzə Camalın yazdığına görə yeni qala inşa etmək barədə
qərarı Məlik Şahnəzərə söylədikdə o indiki Şuşa qalasının yerini
göstərdi. Xanm bir neçə bilici və məlumatlı adamı gedib qalanm yerini
və ətrafım yoxladı. Qalanın salınacağı yerdə iki-üç bulaqdan savayı
içməli su mənbəyi olmadığmdan güman gələn yerlərdə quyu qazıb
burada çoxlu su quyuları qazmağm mümkünlüyünü müəyyənbşdirdilər.
37
Bundan sonra Pənah Əli xan bir neço noJbr yaxm adamı iln buraya
gəldi, yerlə tanış olub qalanın bünövrəsinə daş qoydu. Bu yer Şuşa
kəndinin altı verstliyində olub Jcənd əhalisinin əlcin yeri və otlağı idi [59,
s. 115-116 ]. Mirzə Camalın yazdığma görə hicri tarixi ilə 1170-ci il,
xristian təqvimi ilə 1754-cü ildə [əslində 1170-ci hicri 1156-57-ci miladi
ilinə təsadüf edir ].. Pənahəli xan Şahbuluğı qalasmın bütün sakinlərini
Şuşa qalasına köçürtmüşdür [59, s. 116 ]. Tarixi ədəbiyyatda belə fıkir
vardır ki, əvvəllər Şuşa qalasman yerində şəhər olmuşdur.
Əhməd bəy Cavanşir Şuşa qaJasmm inşası ilə əlaqədar yazır:
«....o [Pənahəli xan - T.M. ]. 1754-cü ildə indiki Şuşa şəhərinin yerində
öz iqamətgahmı qurdu və oranı öz adı ilə Pənahabad adlandırdı. Həmin
bu ad ilə Şuşada 15 qəpik qiymətində olan gümuş pul da kəsməyə
başladılar» [23, s. 161 ].
Mirzə Yusif isə belə yazır: «Şəhər cənub-qərbdən, şimal-
şərqdən, həmçinin qərb və cənub tərəfdən piyada və qeyriləri üçün
gediş-gəliş mümkün olmayan möhkəm hasar və təbii sıldırım qayalarla
əhatə olunmuşdur. Divar çəkmək üçün şəhərin aşağı tərəlıni və bir də
şərq tərəfinin bəzi yerlərini ölçdülər. Bu işdə kənd əhli, mahalların
məlikbri, ellərin başçıları ilə bir yerdə çalışaraq, beş arşın
hündürlüyündə, iki arşm enində bir divar hördübr.
Bu divardan nə top gülləsi, nə də başqa bir şey keçməzdi. Çünki
divar daş və əhənglə bərkidilmişdi. Bu divarlardan dörd darvaza açdı-
lar. Şimal və şərq tərəfdən olan darvazaya Şuşa kənd darvazası deyilir.
İki darvaza isə şimal ilə qərb arasındadır. Bunlardaıı birinə İrəvan dar-
vazası, digərinə isə Gəncə və Çiləbörd darvazası deyilir. Dördüncii dar-
vaza isə dağılmış və hazırda onun yerinə divar tikilmişdir. İndii şəhərin
ancaq üç darvazası var» [62, s. 18 ].
Yeni qala üçün seçilən yer dəniz səviyyəsindən 5076 fut [1400 m.
]. hündürlükdə yerləşən meşəlikbrlə örtülmüş, bir tərəfi uçurum, digər
tərəfi isə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş təbii bir istehkam idi [116, s.
395; 28, s. 47 ]. Qalanm üç darvazası vardı. Onlar günəş çıxanda açılır,
günəş batanda isə bağlamrdılar.
İrəlidə qeyd olunduğu kimi, Şuşa qalasınm inşası təxminən
1756- cı ildə başa çatmış, həmin il Şahbulağı qalasınm sakinləri, elbrin
və bir neçə kəndlərin kəndxudaları ailəbrini köçürüb, bu qalanın içində
yerbşdirmişdi [59, s. 116 ].
Qeyd edək ki, Şuşa qalasmm salmması haqqmda bəzi fıkir
müxtəliflikləri mövcuddur. Ə. Şükürzadə bu qalamn Özülünün 1754-cü
ildə qoyulduğunu yazır [76, s. 5 ]. M.Mustafayev isə Şuşa qalasınm
inşasma 1750-ci ildə başlandığmı və bu işin 1752-ci ildə başa çatdığını
yazır [168, s. 33 ]. «Qarabağnamələr»in 1989-cu iidəki son nəşrinin
38
tərtibçisiləri hesab edirlər ki, Qarabağnamələrdə göstəribn 1170-ci il
hicri /miladi - 1756-57/ tarixi yanhşdır. Çünki bu tarix, birincisi Pənah
Əli xamn vəfatından cəmi 2-3 il ə w ə b aiddir ki, bu da Pənah xamıı
həyatmdan olan faktlarla ziddiyyət təşkil edir, ikincisi, tədqiqatçı hesab
edir ki, Məmmədhəsən xan artıq 1751 - ci ildə Qarabağa yürüş edərək
Şuşanı mühasirə etmişdir və deməli artıq bu zaman Şuşa qalası
tikilmişdi. Beblikb, belə nəticə çıxarıhr ki, Şuşa qalasınm da əsası ən
geci 1751 - ci ilin birinci iki ayı, yaxud 1750 - ci ilin ikinci yarısında
qoyulmuşdur [52, s. 40-42 ].
H.Dəlilinin yazdığma görə burada tədqiqatçınm özü də
yanlışlığa yol vermişdir. Axı Məmmədhəsən xanm Qarabağa yürüşü
əslində 1757- ci ildə baş vermişdir [21, s. 114 ]. [Maraqlıdır ki,
Qarabağnaməbrin əksəriyyətində Məhəmmədhəsən xanuı Qarabağa
1752-ci ilədək hücum etdiyi yazılır. Bu belə bir güman da yaradır ki, ola
bilsin Məhəmmədhəsən xan Qarabağa bir dəfə yox, iki dəfə - 1751 və
1756/57-ci illərdə yürüş etmişdir ].. Digər tərəfdən Şalıbulağı qalasmın
tikintisinin 1165-ci hicri ilində/20 noyabr 1751-ci il 7 noyabr 1752-ci il
7 noyabr 1752-ci il/ inşa edildiyini nəzərə alsaq Şuşa qalasmın əsasının
hətta Şahbulağı qalasından da əvvəl, və ya onunla bir zamanda
qoyulduğu nəticəsi yaranır. Axı bu isə lamamilə məntiqsizdir, çünki
hamı Şahbulağı qalasınm əwəl tikildiyini, Şuşa qalasmın isə soııra
salmdığım yazır. Əlbəttə Şuşa qalasının 1756-cı ildə əsasmın
qoyulduğunu söybmək də düzgün deyildir. Əslində bu qalanın
əsasmının qoyulması yox, tikintisinin başa çatması ilidir. Çünki,
əvvəldə qeyd olunduğu kimi bu zaman artıq Şahbulağı qalasmdan
əhaliııi Şuşaya köçürmüşbr. Şuşa kimi əzəmətli qalaııı isə bir ııeçə güııə,
bir neçə aya, hətta bir ilə inşa edib qurtarmaq mümkün olmazdı.
Deməli qalanın özülü haradasa 1753-1754- cü illər arasında
qoyulmuşdur. Fikrimizcə Mirzə Camal Qarabağinin
«Qarabağnamə»sində Şuşa qalasının inşasmın hicri təqvimi ib 1170-ci
ildə /miladi 1756 - 1757/, xristian təqvimi ilə isə 1754-cü il göstərməsi
sadəcə texniki yanhşlıq deyil, müəllif xristian tarixi ila qalanın özülünün
qoyulması ilini, hicri tarixi ilə isə tikintinin başa çatdırılması ilini
göstərmişdir.
Qarabağ xanının nüfuzunun artması ilə Şamaxı, Şəki, Gəncə,
İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarınm və Kartli-Kaxetya çarhğmın
Pənahəli xana onunla müttəflq olmaq arzuları ilə bağlı məktublar gəldi.
A.Bakıxanov ya/ır ki, Pənahəli xan günü-gündən gücbnərək Xudafərin
körpüsü ib Kürəkçay və Bərgüşad malıalları arasındakı bu əraziləri,
habelə Qarabağ vilayətinin Meqri və Güney mahallarını, Naxçıvan
vilayətinin Tatev vo Sisyan, İrəvan vilayotinin, Tərtər Kolanı, Təbri/.
39
vilayətinin Znngəzur vo Qafan mahallarını birbşdirdi. Bozon onun
hakinıiyyəti Ərdobil və digər vilayətlərə yayılırdı [101, s. 155 ].
1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra İranda şah
hakimiyyəti uğrunda mübarizədə Nadir şahm varisləri, zəndlər
layfasından olan Kərim xan, türk mənşəli Qacarlar və bəzi Cənubi
Azərbaycan xanları daha böyük ləallıq göstərirdilər.
Nadir şahm ölümündən sonrakı ilk ülərdə İranda hakmiyyət
uğrunda mübarizənin əsas mərkəzi Xorasan oldu. Bu onunla bağlı idi
ki, dövbtin xəzinəsi və Nadir şahın ordusunun əsas hissəsi burada
yerləşirdi. Nadir şahın ölümündən az sonra onun qardaşı oğlu Əliqulu
xan güclü ordu toplayaraq Məşhədə daxil oldu və özünü İran şahı elan
ctdi [91, s. 219].
Müxtəlif yollarla öz hakimyyətini möhkəmləndirməyə çalışan
Əliqulu xan Cənubi Qafqazda meydana gəlmiş yeni dövbtləri, o
cümlədən Azərbaycan xanhqlarmı öz tərəfmə çəkmək üçün onları
Nadir şah tərəfmdən müəyyən edilmiş vergibrdən azad etdi [91, s. 219 ].
Lakin Iranm və Cənubi Qafqazın bir çox hakimbri onu öz hökmdarları
kimi tanımaqdan imtina etdilər. Onu da qeyd etmək lazım gəlir ki, bu
dövrdə Azərbaycan uğruııda mübarizə aparan Rusiya və Osmanlı
imperiyası ilə müqayisədə İran çox zəif ölkə idi. Bu mübarizədə İranm
yeganə üstüıılüyü onda idi ki, bir vaxtlar Azərbaycan torpaqları onun
tərkibinə daxil olmuşdtı. Öyrənilən dövrün ayrı-ayrı vaxtlarında Rusiya
v.ı Türkiyə İranm bu «hüququ» ib hesablaşmah olurdular.
Tarixçilər, o cümbdən A.Bakıxanov Məhəmmədhəsən xanı
XVII əsrda Qarabağdan Astarabada köçürübn, XVIII əsrin ortalarında
Astarabad, Mazandaran və Gilanın hökmdarı olan Qacarlar nəslinin
nümayəndəsi hesab edirlər. A.Bakıxanov yazır: «Doğrudur,
Əbdürrəzaq bəy Məasiri-səltaniyyədə bu sülabni [Qacarlar T.M. ].
Astarabadm qədim qacar sakinbrindən saytr, lakin bunlarm
babalarınm Gəncə Şəmkiri ətrafmda olmaları xalq arasmda məşhurdu.
Şəmkir şəhəri xarabalıqlarımn aşağı tərəfmdə, çayın sol sahüində,
yurdları, ev və sakinlərinin yeri Mehdibəyli adı ilə indi də
görünməkdədir».[101, s. 173 ]. Yalnız A.Bakıxanova görə Ağa
Məhəmməd xan Qacann atası Məhəmmədhəsən xan yox, onun kiçik
qardaşı Məmmədhüseyn xan olmuşdur. O yazır: Fətəli xan Qacar Şah
'i'əhmasibin yanında çox güclü idi. Ancaq Nadir şaha yaxmlaşmca,
litnə ib hicri 1139 - cu [1726 ]. ildə onun həyatına son qoya bildi. Onun
iki oğlu qaldı: Məhəmmədhəsən xan və Məhəmmədhüseyn xan. Birinci
Nadir şah dövründə əvvəlcə Astrabadda qiyam qaldırdı, sonra türkmən
çöllərinə getdi. O, Nadir şah öləndən sonra Astrabad, M azandaran və
qismən İraq və Azərbaycanı atdı. Şah adı daşımasa da öz adından sikkə
40
zərb etdrdi, Azad və Kərim xanlarla müharibə edirdi. 1178-cİ [1759 ]. ildə
öz nökərləri tərəfindən öldürüldü. Onun uşağı qalmamış, qardaşı
Məhəmməd Hüscyn xandan İki oğlan qalmışdı: biri Ağa Məhəmməd
xan, o biri Hüseynqulu xan. Kərim xan vəkil girov adı ib bunları
həmişə öz yamnda saxlayırdı».[101, s. 172-173 ].
Mirzə Rəhim Fəna yazır: «İran məmbkətindən Pənah xana
səhih xəbər çatır ki, iki nöqtədə dəviyi - səltənət edən şəxsbr peyda
olmuş. Biri Astarabad tərəfdən türkman içindən Məhəmmədhasən xan
Qacar ki, Nadir şah zamanmda əhli-üsyan hesab oluııduğuııa türkman
tayfalarına əmr olunmuşdu ki, onu ya qətlə yetirsinlər, ya məhbus
hüzura yetirsinlər. Türkmaniyyə - heybəti - Nadirdon qorxub
Məhəmmədhəsən xanı öz içlərindən xaric cdirlər. Məhəmmədhəsən xan
bir nəfər süvari ilə biyabənlərdə olar, bir də Kərim xan Zənd ki, əkabiri-
taifeyi-Zəndiyyədən və Şirazdan xüruc edib dəviyi səltənət edir. Hər iki
tərəf bir-birinin üzərinə təhadüm və ləşkər kcşlikdə bulundular»[61, s.
255 ].
Məhəmmədhəsəıı xan taxt-tac uğrunda rəqibləri ilə qəti
mübarizəyə girişməzdən əvvəl Şimali Azərbaycanda özünə yeni qüvvələr
cəlb edib, sursat əldə etmək qərarma gəldi. Bu məqsədlə o,
Azərbaycamn ayrı-ayrı xanlarını hədə-qorxu yolu ib öz tərəfinə
çəkmək və onları Qarabağa planlaşdırdığı hərbi yürüşdə iştirak etməyə
məcbur etmək istəyirdi. Lakin yalnız Qaradağ hakimi Kazım xan və
Gəncə hakimi Şahverdi xan Məhəmmədhəsən xanın Qarabağ üzərinə
yürüşündə iştirak ctməyə razılıq vcrdilər. Yerdə qalan Azərbaycan
xanları onun təbbilə Muğana hərbi dəstəbr göndərəcəkbrinə söz
versəbr də buna əməl etmədibr və yalnız qiymətli hədiyyələrlə öz
nümayəndələrini buraya göndərməklə kifayətbndilər. Azərbaycan
xanlarımn, faktiki olaraq, Məhəmmədhəsən xanm təbbini yerinə
yetirməkdən imtina etmələri onun gələcəkdə Şimali Azərbaycana
hücumu üçün bir bəhanə oldu [3, s. 82 ]..
1757-ci ilin avqustunda Astrabad, M azandaran və Gilandan 30
minlik ordu yığan Məhəmmədhəsən xan Qarabağa hərəkət etdi.
Görülən ciddi hazırlıq işlərinə baxmayaraq Məhəmmədhəsən
xanın Qarabağ yürüşü uğur qazanmadı. Qarabağm qəhıəman
döyüşçübri düşmən ordusuııa ağır zərbələr vurmağa başladılar. Tezliklə
Qacar hakiminin ordusunda fərarilik kütləvi hal aldı [114, s. 244 ].
Məhəmmədhəsən xamn Gürcüstam ələ keçirmək cəhdi də heç bir nəticə
vermədi. Bütün bunlar ona gətirib çıxardı ki, Məmmədhəsən xan
Cənubi Qafqazı ələ keçirmək planmdan imtina etməli oldu və şah
hakimiyyəti uğrunda mübarizənin yeni qüvvə ilə qızışdığı İrana qayıtdı.
41
 İrəlidə qeyd etdiyimiz kimi bəzi müəllifhr, o cümlədən V.Leviatov
yanlışlığa yol verərək Məhəmmədhəsən xanın Qarabağa hücumunun
1751-ci ildə baş verdiyini yazırlar ki, bu da yanlışdır.
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Bu şəhərin [Şuşa - T.M. ]. inşa
edilməsindən bir il keçəndən sonra, Ağa Məhəmməd şahm atası
Məhəmmədhəsən xan Qacar Astrabad, Mazandaran və Gilan
vilayətlərindən daşlarm saymdan çox və yağışın qətrələrindən artıq
qaniçən topladı. Şuşa şəhərini almaq raəqsədilə hərəkət ctdi. Şuşa
qalasına yaxınlaşıb Xatun arxmda dayandı. O bir çox tədbirlər gördü
və hiylələr işlətdi ki, bəlkə bu vasitə ilə Pənah xanı itaət toruna salıb
Qarabağ ovlağmm ovçusu olsun. Lakin şahin ovlayan o qızılquşu
[Pənah xanı ]. hiylə toruna salıb, əsir edə bilmədi. Xatun arxında səfər
yükünü açdı [düşdü ]., çadırını qurdu və səngərlər qazdırdı. Qarabağın
igidləri onun qoşununa çox zərər yetirirdilər. Azuqə gətirən adamlarmı,
qoşun əhlinin heyvaıı və mal-qarasmı qarət edib aparırdılar.
Məhəmmədhəsən xan Qacar bu əsnada Kərim xan Zəndin
tərəqqi və istila səsini eşitdi. Öz toplarını Xatun arxında qoyaraq
qayıtmaq təbilini çaldırdı və zəfər bayrağmx hərəkətə gətirdi, Mərhum
Pənah xan həmin topları qalaya gətirdi».[58, s. 40-41 ].
Məhəmmədhəsən xanın Şimali Azərbaycanda olmasmdan istifadə
edən rəqibi Kərim xan Zənd Astrabada, Mazandaran və Gilana hücum
etdi. Bu xəbəri alan Məhəmmədhəsən xan Şuşa qalasmın
mühasirəsindən əl çəkməyə və tez gei'i qayıtmağa məcbur oldu [114, s.
243 ]. Arazdaıı cənuba keçən Məhəmmədhəsən xan Kərim xan Zənd ilə
Urmiyah Fətəli xan Əfşar arasxnda qxzğın döyüşlər getdiyindən xəbər
tuldu və əlverişli məqamdan istifadə edib demək olar ki, müdafıəsiz
qalmış Urmiya qalasxnx tutdu [20, s. 45 ].
Fətəli xan Məhəmmədhəsən xandan asılılığı qəbul etməyə vadar
oidu. Məhəmmədhəsən xan Fətəli xamn qüvvələrini də götürərək Kərim
xan Zəndə qarşı hərəkət edir. Ancaq onların qüvvələri Kərim xanın
möhkəmləndiyi Şiraz şəhərinə yaxxnlaşarkən Fətəli
Məhəmmədhəsən xandan ayrıldı və Urmiyaya tərəf çəkildi. Vəziyyətin
arzuolunmaz şəkil aldığını görən Məhəmmədhəsən xan yeni qüvvələr
toplamaq məqsədi ilə M azandarana döndü, lakin 1758/59-cu ildə [hicri
1172 ]. yolda ikən öz soydaşlarx tərəflndən qətlə yetirildi [20, s. 45 ].
1759-cu ildə Şəkinin yeni xanı, Hacı Çələbinin oğlu Ağa kişi bəyin
[Ilacı Çələbi xan 1755-ci ildə vəfat etmişdir ]. qaynatası Qazıqumuq
hakimi Məhəmməd xan Ərəşə gəlib kürəkənini bura çağırmış və
xaincəsinə qətlə yetirmişdi. Səhəri günü Məhəmməd xan Şəkiyə basqm
edib xan xəzinəsini ələ keçirtmişdi. Məhəmməd xanın özbaşınalığından
cana gəlmiş Şəki əhalisi üsyan etmiş, Hacı Çələbi xanm böyük nəvəsi
42
Hüseyn bəy Pənahəli xandan yai'dım istəmişdi. Hacı Çələbi xanın oııu
güı-cü əsirliyindən xilas etməsini unutmayan Pənahəli xan qoşunu ilə
qazıqumuqlu Məhəmməd xanxn üzərinə yeridi. Məğlubiyyətə uğradılan
Məhəmməd xan Qazıqumuqa qayıtmalı oldu [48, s. 34-35 ].
Çox keçməmiş, yenidən cənubdan Qarabağ xanlığı üçün təhlükə
yarandı. Məhəmmədhəsən xan Qacar həlak olandan sonra urmiyalı
Fətəli xan Əfşar müstəqilləşdi və yenidən öz gücünü artırmağa başladı.
Yenidən cənub xanlıqlarınm bir çoxunu özündən asılı hala saldı və öz
hakimyyətini Azərbaycanm şimal xanlıqlanna da yaymağx qərara aldı.
O, ilk növbədə mühüm strateji əhəmiyyəti olan Qarabağ xanlığım ələ
keçirməyə cəhd göstərdi [101, s. 158 ]. Qarabağa elçilər göndərib
Pənahəli xandan ona tabe olmasım tələb etdi.
Lakin Pənahəli xan Fətəli xanm elçisinə kobud cavab verdi.
1760-cı ildə Fətəli xan 30 minlik qoşun toplayaraq Qarabağa yürüş etdi
və Şuşa qalasxnm yanmda düşərgə saldı. Pənahəli xana qarşı gizli
düşmənçiliyi davam etdirən Çiləbörd və Talış məlikləri Fətəli xamn ya-
nxna getdilər.
Pənahəli xanın müdafiəyə yaxşx hazxrlaşdığmı və Şuşa qalasmnı
möhkəmliyini görən Fətəli xan şəiıərin altı kilometrliyində - Ballıea və
Xocalı çayları arasmda qoşunlarm uzun müddət qala bilməsi üçüıı is-
tehkam inşa etdirdi [59, s. 117, 60, s.21 ].
Mirzə Yusif Qarabaği bu məsələ haqqmda daha geniş məlumat
verir: Fətəli xan «bir neçə dəfə Pənah xanın üzərinə hücum edib onunla
müharibə etdi. Amma məqsədə nail ola bilməyib, geri döndü. Axırıncı
dəfə isə çoxlu qoşunla geniş düzəniik oian Ballıca çayı ilə Xoca Əlili
çayının arasma gəldi və yolun kənarında səngər qurub burada
dayandx. Hazırda da burada o səngər divarlarxnm xərabələri və nişanə-
ləri qalmaqdadxr. Bu yer xalq arasında Fətəli xan səngəri adı ilə məş-
hurdur.
Fətəli xan qış fəslini burada keçirdi. O zaman Çələbörd və l ’alış
xan məlikləri Məlik Hatəm və Məlik Usub da Fətəli xanm yanma gəlib
onun qoşunu ilə birləşdilər və burada özləri üçün ayrıca səngər qurdu-
lar, bu səngərlərin də nişanələri qalmışdı. İran qoşunları altı ay bıırada
qaldı, amma bir nəticə əidə edilmədi» [62, s. 21 ]. M.Yusif də digər
Qarabağnamə müəlliiləri kimi Fətəli xaııın məğlub olduğunu,
İbrahimxəlilxəlil ağanı hiylə ib dustaq etdiyini yazxr [62, s. 21-22 ].
Əhməd bəy Cavanşir Urmiyalı Fətəli xanm Qarabağa hücumu ilə
bağlı yazır: «Həmin ilin qışmda Pənah xanm seçmə alayları evlərinə
buraxxlan zaman Nadir şalıın ən təcrübəli sərkərdələrindən olan rumlu
Fətəli adlı birisi 30 minlik qoşunla qəflətən Şuşa yaxınlığmda göründii.
Fətəli xan qalanı qəflətən tutmaq üçün öz seçmə qoşunları ilə
43
Qarqarçayı tornf'don hücuma keçmişdi. Rəvayotə görə, bu tərəfdən qala
üzorində elə bir sükut hökm sürürdü ki, hücum edənlər dərəbrdə vo
divarlarm arxasmda gizlənmiş seçmə dəstələri görmədən sərt qayalara
dırmaşaraq, atəş açmadan qalam tvıtmaq ümidində idilər. Lakin qala
divaralarnm yaxmhğında onlarm gurultulu hay-küyü eşidildikdə,
mühasirəyə alınanlar gizləndikləri ycrlərdən çıxıb çağırılmamış
qonaqların üzərinə cıımdular və onlarla əlbəyaxa vuruşmaya' girdibr.
IJ/utı yol gəbrək yorulmuş vo qəfildən edilmiş hücumdan qorxmuş
düşmənbr dəstə-dəstə düzülüb, döyüşə girdilər. Lakin davam
gətirməyib geri çəkildibr, onların bir qismi qırıldı, bir qismi isə güc-bəla
ilə qaçıb canmı qurtara bildi. Bu müvəlTəqiyyətsizlik inadkar rumlunu
öz işğalçılıq niyyətindən əl çəkməyə məcbur edə bilmədi. O, Pənah
xandan narazı olan ermənibri və qonşn xanları öz ətrafma toplayaraq,
Şuşanın 17 verstliyində olan Xocalı kəndində möhkəmbndi. Beblikb,
müharibə partizan müharibəsi xarakteri aldı. Qara Murtuzbəy və
Pənah xanın başqa süahdaşları bu yerlərə bələd olmayan rumluları
müvəffəqiyyətb ləbyə salaraq, qırırdılar” [23, s. 162 ].
Qeyd ctməliyik ki, mənbələrdə Fətəli xan Əfşarın Qarabağa
hücumu, «Ağa körpüsü» adlanan yerdə bağlanan anlaşmanm şərtbri və
İbrahimxolilxəlil ağanın girov götürülməsi barədə ikili likir vardır.
Qarabağnamələrin müəllübri Ballıca və Xacə Əlili [indiki Xocalı ].
çayları arasında düşərgə salan, Şuşa ətrafında uzun müddət döyüşən
Fətəli xanın Qarqar çayı istiqamətində qalanı almaq cəhdi, 7 dəfə
edilən həmbnin nəticəsiz qalması, Fətəli xanın hiybyə əl ataraq Ağa
körpüsündə Pənahəli xanla dostluq, sadiqlik haqda söhbət aparması, öz
qızını Pənahəli xanm oğlu İbrahimxolilxəlil xana ərə verməkb
qohumluq əlaqələri yaratması və onu müqavilə bağlamağa məcbur
etməsi, İbrahimxəlilxəlil ağanın düşmən düşərgəsinə gəlməsi, Fətəli
xanın müqavilonin şərtlərinə xəyanət edərək, onu tutub girov adı ilə
Urmiyaya qayıtması barədə məlumat verirbr [57, s. 44; 23, s. 162-163 ].
Urmiyalı Fətəli xan Əfşarm Qarabağa gəlməsi, müharibə və
müvəqqəti sülh yaranması, İbrahimxəlilxəlil ağamn girov ahnmasıyla
bağlı yuxarıda qeyd edilən fikirbrdən fərqli olaraq A.Bakıxanov yazır
ki, «hicri 1175-ci [1759 ]. ildə Nadir şahın böyük əmirlərindən Fətəli xan
Əfşar Azərbaycanı aldı və qoşunla Qarabağa gəldi. Pənah xan ona za-
hiri itaət göstərdi və oğlu İbrahimxəlilxəlil ağanı ona girov verdi [89, s.
158 ]. Nəzərdən keçirilən faktların müqayisəli təhlili göstərir ki,
müharibənin son günlərində Əfışar döyüşçüləri artıq qala divarı
ətralinda döyüşürdülər. Şəhər süqut etmək təhlükəsi qarşısmda idi.
Yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq Pənahəli xan Fətəli xanla zahiri
olsa da, sazişə gəlməyə məcbur olur. O, tabeçilik əlaməti olaraq oğlu
44
İbrahimxolilxəlil ağanı girov kimi Urmiyaya göndərdi. Fotəli xan qtzını
İbrahimxəlÜxəlil ağaya ərə vcrib, onu öz yanında saxladı.
«Qarabağnamə»lərin müəllilləıi Qarabağ xanlarına rəğbət
bosbdiklərindən hadisələrin gedişini saxtalaşdıraraq iddia edirdilor ki,
guya Fətəli xan baş vcrən bir döyüşdə iki min döyüşçü itirdikdən sonra
“qış fəslinin yaxınlaşmasma görə» sülh və barışıq təklü' etdi. Mahir
elçilər göndərib, and-aman içorok belə vədə verdi: «Əgor Pənah xan,
qoşunumdan aldığı əsirləri geri qaytarsa, mənlə ittil’aq və dostluq etsə,
qızımm kəbinini onun böyük oğlu İbrahimxəlilxəlü ağaya
kəsdirəcəyom. Beloliklə də biz əbədi qohum və dost olacağıq. Bir şortlo
ki, İbrahimxəlilxəlil ağanı mənim yamma göndərsin. O isə orduda şirni
içilib, kəbin kəsildikdən və iki-üç gün burada /qonaq/ qaldıqdan sonra
geri qayıtsm» [60, s. 22 ]. Salnaməçilərin sözlərino göro Ponahəli xanı
xatircəm ctmək üçün Fətəli xan hətta öz övlad və qohumlarından üç
nəfəri girov kimi Şuşaya göndərmiş, Fətəli xana inanan Pənahəli xaıı da
oğlunu onun yanına göndərmişdi.
Mirzə Adıgözəl bəy bu məsələ üə bağlı mahiyyətcə Mirzə Camal
kimi, ancaq bir qədər fərqli məlumat verir. O, yazır ki, hücumlarm heç
bir somorə vermədiyini göron Fətəli xan vasitoçüər salıb barışıq istədi.
«Pənah xan da «bacardığın zaman [müqəssiri ]. bağışla; çünki bu gözəl
bü: işdir» sözünün məzmununca onun xahişini qəbul etdi [Onlar j. Ağa
körpüsündə görüşorək sülh etdilər. Barışıq ohd və peymanla
möhkəmbndi» [58, s. 45 ]. Salnaməçi daha sonra yazır ki, Fətəli xan
Pənahəli xandan dostluq əlaməti olaraq böyük oğlu İbrahimxəlilxəlü
ağanın onun düşərgəsinə göndərüməsini xahiş etmiş və bu xahiş yerinə
yctirümişdir. «Mərhum Pənah xan da onun [Fətəli xanın - T.M. ]. qəliz
andlarma, yalan sözlərinə etibar etdi. Gözünün işığı olan igid oğlunu
büikli və natiq adamlarla Fətoli xanın ordusuna göndordi» [58, s. 45 ].
Lakin burada açıq məntiqsizlik nəzərə çarpır: necə ola bilərdi
ki, Fətəli xan məğlub olduğu halda İbrahimxəlilxəlil ağanm öz
qərargahma gəlməsi /qoy lap qızınm nişanlısı kimi olsun/ şorlini
qoysun.
Urmiya xanlığı tarixiııin tədqiqatçısı II.Dəlili bu məsələ ilə bağlı
yazır: «Lakin müharibənin uzanması və qış fəslinin yaxınlaşması
nəticəsində Şuşa qalasınm müharibə yolu ilə almma[ma ].smdan məyus
olan Fətəli xan Pənah xanla yenidən diplomatik danışıqlar aparmağa
mocbur olur.
Müharibənin davam etdirilməsi cyni zamanda Qarabağ xanlığı
üçün də sərfəli deyüdL Şəhərin mühasirədə qalması nəticəsində əhalinin
voziyyətini gündon-^wıə çətinləşirdi. Bu isə qala daxilindəki birliyi
pozur və onun müdafiəsini zəifbdirdi. Yaranmış şəraitlə əlaqədar
45

olaraq bu dofo Pənah xau Fətəli xamn elçilərini hörmətlə qarşıladı və
iki xaıılıq arasında ittifaq yaratmaq uğrunda diplomatik danışıqların
aparılmasma razılıq verdi» [21, s. 207 ]. A.A.Bakıxanov yazır: «1175
(1762 m. ]. ildə Nadir şahm böyiik əmirlərindən biri İran taxt-tacma
iddiası olan Fətəli xan Əfşar Azərbaycanı adlı, hökmraniıq iddiası ilə
Qaıabağa gəldi, Pənah xan ona zahiri itaət göstərdi və oğlu
İbrahimxəlilxəlil ağam girov verdi» [101, s. 158 ].
H.Ə.Dalilinin mülahizəsi daha inandırıcı görünür. O yazır ki,
Şuşa əhalisinin qəhrəmancasına müqavimət göstərməsinə baxmayaraq,
Fətəli xanm qoşunları tədriclə qalaya yaxınlaşır, qalaya gedən yollar
bağlandığı üçün orada azuqa və hərbi sursat azahrdı, şəhər süqut etmək
təhlükəsi qarşısında idi. Pənahəli xan vəziyyətdən çıxış yolunu zahiri
itaət göstərməkdə görüb, öz oğlu İbrahimxəlilxəlil ağanı girov kimi
Fətəli xan Əfşarııı düşərgəsinə göndərmişdir [19, s. 118 ].
Raffi urmiyalı Fətəli xanm Şuşaya hücumu ilə bağlı tamamilə
uydurma məlumat veıir. Onun yazdığma görə Pənahəli xan və
müttəfıqi məlik Şahnəzər təslim olmuşdu və guya Fətəli xanla məliklər
Hətərn və Usüb arasında belə razılaşma var imiş. Fətəli xanı və məlik
Şahnəzari adı çəkilən iki məhiyə verməliymiş. Ancaq Fətəli xan sözünün
üstündə durmayaraq 10 min tümən alıb Pənahəli xanı azad etmiş, ancaq
oğlu İbrahimxəlil ağanı isə girov kimi özü ilə aparmışdır [187, s. 37 ].
Uydurmalarım davam etdirən RalTinin yazdığma görə bundan sonra
tnəliklər yeııi müttəfiq axtarır və gürcü çan Teymurazla əlaqəyə girirlər.
Guya 1762-ci ildə gürcülərin və məliklarin birləşmiş qüvvəlari Panahəli
xamn Karkar [Qarqar ]. çayı sahilində məğlubiyyəta uğratmış, Panahəli
xan Arazdan cənuba qaçmağa cəhd göstərmiş, lakin tutulmuşdu.
Ancaq Teymuraz da sözünə əməl etmayərək Pəııahəli xanı düşmən
məliklərə verməmişdi. Belə olduqda məliklər şəkili Hacı Çəlabi xana
müraciat etmiş, Hacı Çaləbi xan gürcülari darmadağın etmişdir. Ancaq
'I eymurax buna qədər ödənc alıb Pənahəli xanı azad buraxmadı [187, s.
38 ]. Raffinin yazdıqlarınm uydnrma olduğunu ela bu fakt təsdiq edir
ki 1762-ci ildə Ilacı Çaləbi xamn ölümüııdən artıq 7 il keçmişdi.
RalTinin sözlərinə görə Pənahəli xanm məliklərlə mübarizəsi 20
ilə yaxın davam etmiş, nəhayət gəncəli Şahverdi xamn vasitəçiliyi ilə
təıətlər arasında barışıq bağlanmışdır. Guya Pəııahəii xan nəinki
məliklərin daxili işlarinə qarşımamağı, hətta xarici düşmənlərlə
znüharibə haqqmda qərar verarkan məliklərlə razılaşdırmağı,
Qaı abağda öz mülklərini genişləndirməməyi öhdasina götürübmüş. Heç
bir tarixi manbə Raffinin bu uydurmasım təsdiqləmir.
Qarabağ xanınm Urmiyalı Fətəli xandan asılıhğı çox davam
etmədi. Məhəmmədhəsən xan həlak olandan sonra İranda Kərim xanın
46
nüfuzu artmış Qərbi və Mərkəzi İranın bir çox hakimləri onun
hakimiyyətini tanımağa macbur oldular.
Beləliklə, mərkəzi İranda öz hakimiyyətini xeyli möhkamləndirən
Kərim xan Zənd belə hesab edirdi ki, Azərbaycan xanhqlarmı tabe
etmədən öz mövqelərini kifayət qədər möhkəmlandirə bilməyəcək.
Müstəqil siyasət yeridən Azərbaycan xanlarımn əksəriyyəti isə Kərim
xaııın hakimiyyətini qəbul etmək niyyətində deyildilar. Bu dövrdə
Cənubi Azərbaycan xanlıqlarımn xeyli hissasi Fatəli xan Əfşann
hakimiyyəti altmda idi. Fətəli xan Qarabağda olduğu zaman taxt-taca
digər iddiaçı Kərim xan Zənd öz qüvvələrinin artırıb İsfalıan və Şiı az
şəhərbrini tutdu. 1760-cı ildə isə artıq Azərbaycana hücum etdi və
Təbrizi mühasirəyə aldı. Kərim xanın Cənubi Azərbaycana hücunıu
Urmiyah Fətəli xam öz qüvvalərini Azərbaycamn şimahndan canubuna
keçirməyə vadar etdi. 1761-ci ilin yaymda Kərim xan yenidən
Azərbaycana hücum etdiyi zaman Fətəli xan onu Ucan düzündə,
Qaraçəmən kəndi yaxınlığmda qarşıladı. Baş verən döyüşdə üstünlük
əvvalcə Fatəli xamn tərəfində olsa da, müttəiıqi Xoylu Şahbaz xanın
xəyanət edərak düşmən tərəfə keçməsi onu çətin vəziyyətə saldı. Buna
görə Fatəli xan Urmiya qalasma çəkilməli oldu [19, s. 119-120. 20, s.
45].
1762-ci ilin may aymda Marağa şəhərini tutan Kərim xan bura-
da düşərgə salıb Urmiya qalasma lıəmlə üçün hazırhğa başladı. Kərim
xan vaxtilə Fətali xanla toqquşmuş müxtəlif Azərbaycan xanlıqlarına
məktublar göndərərək onları Fətəli xanla mübarizə üçün ona qoşul-
mağa çağırdı.
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Kərim xan Zənd öz elçisi vasitəsib
Pənahəli xana aşağıdakı məzmunda məktub yazıb: «Fitnə və fəsad sa-
hibi olan Fətəli xan indi bizimldə qan düşməni olmuşdur. Sizinlə də pis
xasiyyətli bir düşməndir. Verdiyi söz və içdiyi andın əksinə olaraq hərə-
kət etmişdir. İbrahimxəlilxəlil ağanı apararaq, sizi dərd və qüssayə sal-
mışdır. Hər an bir fikirdə və hər gün də bir əmü'lə hərb etməkdədir.
Mən də: «Ey ağıl sahibləri, sizin üçün qisas almaqda həyat vardır» ayə-
sinin məzmununa əsasən intiqam almağı və ədavət qılmcmı qmından
çəkib hərbə girişməyi qərara almışam. Buna görə cənabınızdan bir dost
kimi xahiş edirəm ki, təcili surətdə durmadan və təxir etmədən,
hökmünüz altmda olan qalib qoşunlarınızla bizə yoldaşlıq edəsiniz;
çünki əsas məqsədim və günəş kimi işıqlı olan fikrim budur ki, həm si-
zin oğlunuzu xüas edim, həm də öz qardaşımm qanını alım» [58, s. 46 [.
Yuxanda göstərildiyi kimi, bu dövrdə Iranm xeyli hissəsində
möhkəmlənmiş Kərim xan Zənd öz hakimyyatini Canubi Azərbaycana
da yaymaqa çalışırdı. 1762-ci ilin may ayında Xoy və Salmas şəhərlari
47
arasmda baş verəıı döyüşdə Kərim xan Zənd qəbbə çaldı. Ağır məğlıı-
biyyətə uğrayan Fətəli xan Urmiyaya qaçmalı oldu [90, s. 53 ]. İrəlidə
H.Dəliliyə əsasən 1761-ci ildə Şahbaz xanm Fətəli xana dönük çıxaraq
Kərim xanm tərəfinə keçdiyini yazmışdıq. S.Əliyev isə yazır ki, 1762-ci
ildə Şahbaz xan yenə Fətəli xanm yanında idi və mübarizədə iştirak
etməyə başladı. Kərim xan tərəfmdən əsir götürülmüşdür. Pənahəli xan
1763-cü ildə vəfat etdi [20, s. 42-49 ].
Kərim xanm çağırışmı qəbul edən Pənahəli xan kiçik oğlu
Mehrəli bəyi Qarabağa müvəqqəti hakim qoyaraq, bir sıra başqa
Azərbaycan xanları kimi Kərim xanm Urmiyə yanmdakı düşərgəsinə
gəldi. Xanlarm da qüvvəbrini özünə birbşdirən Kərim xan Urmiya
qalasını dövrəyə aldı. Qalanın xarici aləmlə əlaqəsini tamamilə kəsmək
üçün ətrafma hasar hörüldü [19, s. 121-122 ]. 9 aylıq mühasirədən sonra
Urmiyə qalası təslim oldu. Kərim xan Fətəli xam ailəsi ilə birlikdə
götürərək Şiraza yola düşdü. O, eyni zamanda köməyinə gəlmiş
Azərbaycan xanlarmı - Pənahəli xanı, qaradağlı Kazım xam, Xoylu
Şahbaz xanı, naxçıvanlı Hacı xan Kəngərlini, sərablı Əli xan Şəqqaqini
və bir sıra başqalarını da Fətəli xan üzərində qələbə münasibətib
Şirazda keçiriləcək şənliklərdə iştirak etmək bəhanəsi ilə özüyb apardı
və əslində onları orada girov kimi saxladı [19, s. 123-125 ].
Fətəli xan Əfşar üzərində çaldığı qələbə sayəsində Kərim xaıı
Zənd öz hakimiyyətini Cənubi Azərbaycana yaymağa müvəffəq oldu.
Bu bölgədə baş verə biləcək hər hansı çıxışm qarşısmı almaq üçün Kərm
xan təbrizli Nəcəfqulu xam, qaradağlı Kazım xanı və başqalarını fəxri
girov kimi öz yanında saxlayırdı[98.1, s. 67-68 ]..
XVIII əsrin 60-cı illərində İranda baş verən çəkişmələr Kərim xan
Zəndə Cənubi Qafqazı ələ keçirməyə imkan vermirdi. Onun Şimali
Azərbaycana hərbi yürüş təşkil etmək üçün hazırlaşdığı bir dövrdə öz
doğma qardaşı Zəki xan üsyan qaldıraraq İsfahanı ələ keçirdi [30, s.
159 ]. Azərbaycanm şimal xanlıqlarmı ələ keçirmək üçün nəzərdə
tutulan ordu Zəki xanm qaldırdığı üsyanı yatırmağa yönəldildi. 1763-
1765-ci illərdə İramn xeyli hissəsini öz hakimiyyəti altmda birləşdirən
Kərim xan Zənd Şirazı özünün paytaxtı elan etdi [101, s. 68 ].
Mirzə Camala görə Kərim xan bu məsələ ilə bağlı Pənahəli xana
aşağıdakı məzmünda məktub yazmışdı: «Fətəli xan bizim nəinki təkcə
düşmənimiz, hətta qanlımızdır. Sizə qarşı da olduqca yaramaz işbr
görmüş, andını, peymanmı pozmuşdur. Sənin oğffifm məkr və hiylə ib
apanb məhbus etmişdir. İndi var qüvvə ilə bizə kömək etməli və bu işdə
heç şeydən müzayiqə etməməlisən. Çünki intiqam alsaq və oğlunu xilas
etsək, sizin sevindiyiniz kimi biz də arzumuza çatmış olacağıq [59, s.
118; 60, s. 23 ].
48
Əhməd bəy Cavanşir isə Fətəli xan əleyhinə Kərim xan Zənd ilə
Pənahəli xanm ittifaqma dair başqa lıkir irəli sürür: « 0 zaman İranda
Fətəli xandan başqa bir də Kərim xan Zənd məşhur idi. O, hakimiyyət
arzusunda olmaqdan başqa, həm də döyüşdə onun qardaşmı öldürən
Fətəli xana qan ədavəti bəsləyirdi. Ponah xan bu ədavətdən istifadə
edib oııun yanına qasidlər göndərdi. Onlar öz birgə hərəkətləri
barəsində razılığa gəlib, hər iki tərəfdən Fətəli xanm üzərinə hücuma
keçdibr və onu məğlub edib özünü əsir aldılar və İbrahimxəlil xanı da
azad edib sağ-salamat geri qayıtdılar» [23, s. 162 ].
Rzaqulu bəy Camal oğlunun verdiyi məlumata görə Pənahəli
xan Gəncə, Irəvan, Naxçıvan, Qaradağ vo Ərdəbil xanlıqlarında xüsusi
nüfuza malik idi. Pənahəli xan həmin xanlıqların nəinki daxili işlərinə
qarışır, hətta öz yaxın adamlarmı bu xanlıqlarda hakimiyyət başına
gətirə bilirdi. Ərdəbil hakimi Sarıcalı tayfasmdan olan Dərgahqulu bəyi
buııa misal göstərmək olar [72, s. 214 ]. Rzaqulu bəyin yazdığına görə
Pənahəli xan «Gəncə xanzadələrindən kefı istədiyi adamı hökumət işinə
təyin edir, istəmədiyini isə qulluqdan çıxarırdı».[72, s. 214 ].
Fətəli xan Əfşar isə 1763-cü ildə [may-iyun ayları arasındakı
müddətdə ]. Kərim xan Zənd tərəfmdən Fətəli xanm Kərim xanın
qardaşı İsgəndəri qətlə yetirdiyi Qəmşə adlı yerdə öldürüldü [17, s. 46 j.
Yad ölkədə asılı vəziyyətdə yaşamağa alışa bilməyən Pənahəli
xan 1763 - cü ildə Şirazda müəmmalı şəkildə vəfat etdi. Cənazəsini
Qarabağa gətirib Ağdamda dəfn etdilər [19, s. 123-125 ].
Raffi Pənahəli xanın Şiraza getməsini və ölümünü bir qədər
fərqli təsvir edir: Raflmin yazdığma görə Kərim xan Zənd Urmiya
qalasım alarkən Pənahəli xan onun yanmda deyilmiş və Kərim xanm
İbrahimxəlil ağanı azad edib özü ib apardığmı cşidib zəngin
hədiyyələrlə oğlunu Qarabağa qaytarmaq üçün gedibmiş. Lakin Kərim
xan nəinki İbrahixəlil ağanı buraxmamış, hətta Pənahəli xanı da özii ilə
Şiraza aparmışdır. Raffinin sözbrinə görə Şirazda qalan Pəııahəli xan
buradan çıxa bilmək üçün özünün ölülüyə vurmuş və tabuta
qoyulmuşdur. Onun yanındakılar Kərim xandan tabutu Qarabağa
aparmağa aparmağa icazə istəmiş, Kərim xan isə hiyləni anlayaraq
yolda cənazə xarab olmasm deyə içalatmı çıxardıb
balzamlaşdırılmasına göstəriş vermişdir. Beləliklə də Pənahəli xan həlak
olmuş və yalnız bundan sonra Kərim xan İbrahimxəlil ağanı Qarabağa
buraxmışdır [187, s. 40 ].
Qeyd edək ki, Mirzə Yusif Qarabaği də Pənahəli xanın Şiraz
əsirliyindən xilas olmaq üçün bihuşdarı içib özünü ölülüyə vurduğunu
yazır. Mirzə Yusif yazır ki, deyəsən Kərim xan Pənahəli xanm hiybsiııi
anlayıb deyibmiş: «Pənah xan mənim xeyirxah dostumdur. Buna görə
49
də mən gornk onun cənazəsini tam hörmətlə Qarabağa göndərəm»
Kərim xanm göstərişi ilə Pənahəli xanm qarnını yarmış, ədviyyat ilə
doldurub Qarabağa göndərmişdilər [62, s. 23-24 ].
Ə.Şükürzadə Pənahəli xanm Ağdamda «İmarət» adlanan
yerdəki qəbir daşı üzəıində həkk olunmuş təvəllüdünü əsas götürərək
Pənahəlixanm hicri 1172 - ci ildə [1759 ]. öldüyiinii göstərir [bax 52, s.
188 ]. Qarabağnamələrdə, o cümldən Mirzə Adıgözəl bəyin əsərində
Pənahəli xanm 1760-cı ildə vəfət etməsi göstərilir [58, s. 48 .]. Tarixi
hadisələrin xronoloji izbnməsi və müqayisəsi də Pənahəli xanın 1763-cü
ilə qədər yaşadığmı və Azərbaycanm siyasi həyatında fəal iştirak
etdiyini təsdiqləməyə imkan verir.
Son dövrün tədqiqatları da İbrahimxəlilxəlil xamn məhz
1763-cü ildə Qarabağda hakimyyətə gəlməsini qəbul etməyə imkan
verir.
Mir Mehdi Xəzani Qarabağ xanlığının sərhəddini aşağıdakı
kimi təsvir edir: «Cənubiyyən rudi - Arazdır, Xudafərin körpüsünün
Cavad, Əlvənd və Zərdab kəndlərinin müqabilinə [kimi ]., Şərqiyyən
Kür suyudur. Qərbiyyən Kühüstani - əzimi Qarabağdır ki, Köşbək və
Salvartı və Ərikli dağlarıdır. Şimalisi, Gəncə ilə Qarabağm sərhəddidir,
Goran çayıdır».[56, s. 99 ]. Mirzə Rəhim Fəna isə xanlığm sərhədlərini
belə təsvir etmişdir: «Cənub tərəfdən mis mədənləri olan Qapan
dağlarınm imtidadib bir yerdə sariyal ru be meşriq gedir Araz
çaymadək. Oradan məcrayi - nəhri - Araz ilə bir yerdə şərqdən gedir ta
haman suyun qərbdən şərqə dəryayi - Xəzərə tərəf cari Kür nəhrinin
məcrasınadək ki, oradan hər iki nəhrin suyu bir yerə qarışıb axar
dəryayə. Bu nöqtə Qalaqayın adlı qəsəbədir ki, sabiqi Mustafa xanlı
pristavlığma daxildir. Oradan Kür nəhrinin məcrasib sərhəd şərqdən
qərbə qayıdıb Kür nəhrib üz yuxarı gedir. Sabiqi poçta stansiyonu -
Türyan çay adlı yerədək ki, Duzdağ burnunda vaqedir. Sərhəd Goran
mülkündən yuxarı Duzdağ burnu şimal tərəfdən ru be cənub gedir. Mi-
rov dağının ətəyində vaqe Molla Vələdli mülkünədək. Oradan Qara Çi-
nar mülklərinin əmlakım əhatə edib üz yuxarı cənubən həman dağm
qarlı və buzlu sarıyahnadək ki, hər yerdən ucaraq nöqtədir vo ucalıqda
böyük Qal'qaz dağlarma özünü həmduş göstərəndir. Bu nöqtədən şər-
qdən qərbə tərəf hər yerdə sarıyal sərhəd gedlir. Aynm kəndinin başmın
üstünədək ki, o kənd vaqedir Tər-tər çayınm əvvəlinci şaxəsindən olan
çeşmələrdən. Bu nöqtədə Mirovdan gələn uca dağlar silsiləsi iki şaxə
olub, bir Gəncə uyezdinə tərəfı və biri Rumbasır və Kəlbəcər adlı uca
dağlar ilə ki, İrəvan quberniyası ib Gəncə quberniyasınm sərhəddidir,
məzkur dağlar şimaldan üzü cənuba tərəf Qarabağ sərhəddidir [61, s.
250].
50
A.A.Bakıxanov yazır ki, PənahəJi xan Xuda ibrin
körpüsündən başlayaraq Kürək çayına və Bərgüşad mahalına qədər
yerləri ələ keçirmiş, bundan əlavə Qaradağa aid Mehri və Güney
mahallannı, Naxçıvana aid Tatif və Sisyanı, İrəvana Aid Tərtər
kolanını və Təbrizə aid olan Zəngəzur və Qapanı tutmuşdu; Pəııahəli
xan bəzən Ərdəbil və s. kimi qonşu xanlıqları da özünə tabe edirdi [101,
s. 155 ].
Mirzə Camal Cavanşir Qarabağ xanlığınm sərhədlərini
aşağıdakı kimi təsvir etmişdir: «Qarabağ vilayətinin sərhəddi belədir:
cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə qədər - Araz
çayıdır. İndi [Sınıq körpü ]. Qazax, Şəmşəddil və Dəmirçi-Həsənli
camaatı arasındadır və Rusiya dövləti məmurlan onun rus istilahilə
Krasnı most, yəni Qızıl körpü adlandınrlar.
Şərq tərəfdən Kür çayıdır ki, Cavad kəndində Araz çayına
qovuşaraq gedib Xəzər dənizinə tökülür.
Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetpolla sərhəddi Kür çayına
qədər Goran çayıdır və Kür çayı çox yerdən [keçib ]. Araz çayma çatır.
Qərb torəfdən Küşbək, Şalvartı və Ərikli adlanan uca
Qarabağ dağlarıdır» [59, s. 107-108 ].
Mir Mehdi Xəzani isə Qarabağ xanlığımn sərhədlərini
aşağıdakı kimi təsvir edir:
«Şimali Qarabağda sərhəd budur: Cənubiyyən rudi - Arazdır,
Xudafərin körpüsünün ta C'avad, Əlvənd və Zərdab kəndlərinin
müqabilinə [kimi ].. Şərqiyyən Kür suyudur. Qərbiyyən Kühüstani -
əzimi Qarabağdır ki, Köşbək və Şalvartı və Ərikli dağlarıdır. Şimaliki,
Gəncə ilə Qarabağın sərhəddidir, Goran çayıdır. Bu Qarabağ vilayəti
Aran məmbkəti cümbsindədir» [56, s. 99 ].
Beblikb, ilk mənbələrin müqayisəli təhlili göstərir ki,
Qarabağ xanlığı əvvəllər mövcud olmuş Qarabağ bəylərbəyliyinin
böyük hissəsini, əsasən Cənub tərəfini, həmçinin Çuxursəəd [İrəvan |. və
Təbriz bəybrbəylikbrinin bəzi ərazibrini əhatə etmişdir. Xanlığın
sərhədləri şimal-şərqdə Kür çayına, şimalda Goran çayına, qərbdə
Göyçə gölünə az qalmış məsafədə, cənubda Araz çayına çatırdı.
51
 II FƏSİL
XANLIĞIN TƏSƏRRÜFAT HƏYATI VƏ SOSİAL -İQTİSADİ
MÜNASİBƏTLƏR
§ 1. Kənd təsərriifatının vozivyoti.
Qeyd olutıduğu kimi, Qarabağ Kür və Araz çayları arasında
geniş bir ərazini tuturdu. Fləmin ərazinin bir hissasi - çayların
qovuşuğuna yaxm şərq hissəsi ovalıq, qərb hissəsi isə dağlıq idi.
Kür-Araz ovahğmın bir hissəsi olan Qarabağ düzü şimal-
qərbdən Gəncə - Qazax düzənliyi, qərbdən kiçik Qafqazın Murov dağ
və Qarabağ silsilələri, cənubdan və cənub-şərqdən Mil düzü ilə əhatə
olunur. Şirvan düzündən Kür çayı vasitəsilə ayrılır. Hündüıiüyü
dağətəyi hissədə 500 m- ə qədər, cənub-şərq kənarmda okean
səviyyəsindən aşağıdır. Səthi zəif dalğavarı və terraslıdır, dağətəyi
hıssədə relyefi dərə və yarğanlıdır. Qarabağ düzünün iqlimi əsasən
mülayim isti və quru subtropikdir. Orta temperatur yanvarda 0-2
dərəcə, iyulda isə 27 dərəcəyə qədərdir. İllik yağıntı az /250 - 350 mm/
olsa da İncəçay, Tərtər, Xaçm, Qarqar və s. çaylarm keçməsi Qarabağ
düziində əkinçilik üçün əlverişli şərait yaradır. Qarabağ düzündə
qədimdən pambıq, üzüm, taxıl və subtropik meyvələr yetişdirilir,
heyvandarlıq inkişaf etmişdir, qış otlaqları var [10, s. 46 ].
Vulkanik yayla olan Qarabağ yaylası Zəngəzur və Qarabağ
silsilələri arasında Tərtər və Həkəri çaylarımn yuxarı axarında yerləşir.
Okean səviyyəsindən orta hündürlüyü 2000 - 2500 m- dir. Səthi
dalğavaridir, çay dərələri ilə parçalanmışdır [10, s. 46 ].
Tarixi Qarabağ vilayətinin mühüm hissəsini Kiçik Qafqazm
Qarabağ və Zəngəzur dağ silsilələri təşkil edir. Qarabağ silsiləsi şimal -
qərbdə Tərtər çayınııı dərəsi ilə Murovdağ silsiləsindən, qərbdə isə
Həkəri çaymın dərəsi ilə Qarabağ yaylasından ayrüır. Silsilənin qərb
yamadarı dik olduğu halda, şərq yamacları Qarabağ və Mil düzJərinə
tərəf tədricən alçalır. Silsilənin cənub - şərq qurtaracağı Araz çayma
tarəf alçalaraq dağətəyi düzənliklərə keçir. Xaçın, Qarqar,
Köndələnçay, Quruçay, Qozluçay və s. çaylar Qarabağ dağ silsiləsindən
başlayır. Xaçınçay və Quruçay Kürə, qalan çaylar isə Araza tökülür.
Qarqarçay Xəlifəli və Daşaltı çaylarmm qovuşmasından yaramr.
Xəlifəli Sarıqaya dağından, Daşaltı isə Sağsağan dağmdan başlayır
|149.5.3 ].
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu Qarabağm təbiəti barədə
yazırdı: «Qarabağın dağlıq yerləri və yaylaqları Göyçə səıiıəddindən
52
tutmuş Ordubada qədər başdan - başa cənnətə bənzər çəmənlikdir.
Yaylaq olmasına baxmayaraq burada qışda da mal-qara, qoyun, hey-
van saxlamaq olur. Bu yerlər də, Qarabağ səhrasmm qışlaqları kimi çox
səlamət olur və qışda mal-qaraya soyuqdan heç zərər toxunmur» [72, s.
245 ].
Xanlığın heyvanlar aləmi çox rəngarəng idi. Burada Qalqaz
maralına, ceyranlara, dağ keçilərinə ayılara, canavarlara, çöl donuzla-
rına, tülkülərə, vaşaqa, dovşanlara rast gəlmək olurdu. Quşlardan qar-
tal, qırqovul, qırğı geniş yayılmışdı.
Azərbaycanın digər xanlıqlarmda olduğu kimi Qarabağ xan-
lığı əhalisinin də böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatmda çalışırdı. Son də-
rəcə əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqları, Kür və Araz çaylarmııı
arasında yerləşməsi xanqlıqda kənd təsərrüfatmın inkişafma zəmin ya-
radırdı. Statistik materialların olmaması xanlıqda kənd təsərrüfatınnı
ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı dinamikası haqqmda dolğun təsəvvür ya-
ratmağa imkan vermir. Iləm də əldə olan materiallarm bir qismi xaıı-
lığm mövcudiyyətinin son dövrünə - XIX yüzilin əvvəllərinə aiddir.
Qarabağ xanlığı ərazisinin böyüklüyü və kənd təsərrüfatı üçün
əlverişlilik səviyyəsinə görə digər xanlıqlardan müsbət mənada fərqlə-
nirdi. Xanlıqda daim qaıia örtülmüş dağlarla yanaşı çox isli düzənliklər
də vardı.
Kənd təsərrüfaünın əsas sahələri əkinçilik və maldaıiıq idi.
Xanlıqda, xüsusən onun çaylara yaxın yerbriııdə suvarma qurğularınm
mövcud olması əkinçiliyin inkişafına böyük təkan verirdi.
Rusiya tərəlındən işğalı zamanı Qarabağ xanlığmm ümumi toı-
paq fondu 1354000 desyatin, [o cümbdən 100 min desyatini əkinə ya-
rarlı ]. təşkil edirdi. Əhalinin hər nəfərinə təxminən 1,1 desyatin əkin
sahəsi düşürdü [168, s. 46 ].
Ümumi torpaq fonduna nisbətdə əkinə yararlı torpaqların çox
cüzi hissə təşkil etməsi bir sıra am ilbrb bağlı idi. Əvvəla, xanlıq ərazisi-
nin əhəmiyyətli hissəsi meşələr və kolluqlaıia örtülmüş dağlardan və sıx
qamışlıqlarm bürüdüyü çöllərdən ibarət idi. Kəndlibr əkin taıialarını
ağaclardan və kollardan təmizləməli idilər.
Əkin sahəbrinin azlığı, həm də suvarma suyu çatışmadığından
geniş münbit torpaq sahəbrinin tamamilə istifadəsiz qalması ilə bağlı
idi. Yüksək məhsul götürülməsində torpaq sahəsinin böyüklüyü və
münbitliyindən suvarma suyunun olub-olmaması daha çox rol oy-
nayırdı. Qarabağdan çoxlu çay axsa da onlar dərin dərələrdən axdığın-
dan, kəndlilərin əkin sahələri isə hündürdə dağlarda, dağ yamaclannda
yerləşdiyindən suvarma problemə çevrilirdi. Ərazinin yarğanlaıia
örtülməsi, torpağm daşlı olması bir çox hallarda kanallar çəkilməsini
53
qeyri-raümkün edir, yaxud hədsiz böjoik məsrəflər tələb edirdi. Buna
görə də feodallar suvarma kanalları çəkməyə maraqh deyildilər.
Xanlığm kəndlərində əsasən növbəli əkin sistemindən istifadə
edirdilər. Yəni torpağm bir hissəsi əkildiyi zaman digər hissəni dincə
qoyulurdu. Dincə qoyulmuş torpaqdan biçənək və otlaq sahəsi kimi is-
tifadə edirdilər. Daha yaxşı ot bitən sahələrdən biçənək kinü, daha pis
ot bitən sahələrdən isə otlaq kimi istifadə olunurdu. Həkəri çayı dərə-
sində torpağı ildə iki dəfə əkirdilər. Belə ki, buğda və arpanı topladı-
qdan sonra, həmin sahədən bostan, yaxud dirrik kimi istifadə edirdələr.
Əkin sahələrinə heç bir gübrə verilmirdi. Yalnız dirriklərə və bağlara
gübrə verilirdi [165, s. 299-300 ].
Dağ yerlərində, torpağm küləkdən pis qorunduğu, bunun üçün
qar örtüyündən məhrum olan yerlərdə qışda əkin donmasm deyə yalnız
yazlıq buğda və arpa əkirdilər. Çökəkliklərdə, dağlarm yamaclarmdakı
dərin dərələrdə payızlıq buğda və arpa, yazlıq darı, pərinc və çovdar
əkirdilər. Çovdar çox az yerdə əkilirdi. Aran yerlərində əsasən payızlıq
buğda və arpa əkilirdi. Həkəri dərəsində çəltik əkinləri və bostanlar da-
ha çox yayılmışdı [155, s. 300 ].
Təbii fəlakətlər də kənd təsərrüfatma çox pis təsir göstərirdi. Xan-
lığın aran hissəsində quraqlıq, dağlıq hissəsində isə tez-tez, həm də gur
yağışlar, dolu məhsulu təhlükə altma qoyurdu. Qarabağ xanlığmda ye-
tişdirilən başlıca əkinçilik məhsulları, taxıl məhsulları - buğda, arpa,
parinc [buğda növü ]. idi. Liili bitkilər [pambıq və kətan ]. və yağ bitki-
ləri [küncüt və gənəgərçək ]. də yetişdirildi. Tütün yetişdirməsi də
müəyyən yer tuturdu. İqlim şəraitinə görə buğda, arpa və kətanı başlıca
olaraq dağlıq ərazilərdə yetişdirirdilər. Düzənlik ərazidə isə çəltik,
pambıq, tütün, küncüt və darı yetişdirilirdi.
Müharibələr, basqınlar, qarətlər və s. kənd təsərrüfatma çox
dağıdıcı təsir göstərirdi. Fətəli xan öz yürüşləri zarnanı xeyli Qarabağ
kəndlisini Quba xanlığmın ərazisinə köçürmüşdü.
XYIII əsrin sonunda Ağa Məhəmməd şah Qacarın basqmları-
mn və XIX əsrin əwəlində Rusiya işğalımn xanlığın iqtisadiyyatına
böyük zərər yetirdiyini nəzərə alsaq xanlıq dövründə daha çox taxıl
məhsulu əldə edildiyini söybmək olar.
Əlverişli iqlim şəraiti və bərəkətli torpaqlar bağçılıq və
üzümçülüyün inkişafma da əlverişlə şəraiti yaradırdı. Bağçılıq və
üzümçülük xanlığm Çavundur [Çuləndər ]., Bazarçay çayları və onların
qollarınm hövzəbrində daha geniş yayılmışdı. Araz çayma yaxm kənd-
lərdə də bağçılıq və üzümçülükb məşğul olurdular. Xanhqda yaşayan
xristiaıılar ildə 70000 vedrə şərab və 3400 vedrə araq istehsal edirdilər.
Xanlıqda 3080 üzüm, yüzdən artıq meyvə bağı vardı [173.1, s. 296-297 ].
54
Xanlıqda başhca istehsal sahələrindən biri olmasa da hər halda
baramaçılıq və ipəkçilik də yayılmışdı. Baramaçılıqla Meqri, Güney,
Çavundur, Bərgüşad, Dizaq, Cəbrayıl, Arazbar, Yərənd, Otuziki, Kə-
birli, Cavanşir, İyirmidörd, Çiləbörd mahallannda məşğul olurdular.
Lazımi qədər barama qurdu ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 bat-
man, bəzən isə dörd və daha az - iki batman barama verirdi. XIX yüzil-
liyin əwəllərində xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta
illik barama məhsulu 1700 puda bərabər idi [173.1, s. 295 ]. Xanlıqda az
olsa pambıq becərilirdi. Meqri mahalında daha çox pambıq becərilirdi.
Xanlığın iqtisadiyyatmda üzümlükbr, bostanlar mühüm yer
tuturdu. İri miqyasda əkinçiliklə xanın özü və iri feodallar məşğul olur-
dular. İbrahimxəlil xanm yalmz Hindarxda 26 tut bağı vardı. Doyran
kəndində yalnız Cəfərqulu ağamn 12 tut bağı vardı.
Bağ və bostançılığııı inkişafına bir tərəfdən təsərrüfatm qapalı
xarakteri, digər tərəfdən də aztorpaqlıhq, su çatışmazlığı mane ohırdıı.
Xanhqda 100-ə qədər iri bağ vardı; onların çoxu düzənlik bölgədə yer-
bşirdi. Bağlarda armud, tut, ərik, şaftalı, nar, heyva, əncir, gilas, albalı,
alma, zoğal, qoz, gavalı, alça yetişdirilirdi. Meyvəbri təzə-təzə yeyir, bir
çoxunu qurudurdular. Zoğalın tumuııu çıxarıb axta hazırlayırdılar. Al-
çadan lavaşana və s. hazıılayırdılar. Bostanlarda qarpız, yemiş, xiyar,
boram, qarğıdalı, günəbaxan, noxud, bibər, soğan, sanmsaq və s. yetiş-
dirilirdi. Ildə təxminən 200-220 desyatin sahədə bostan salımrdı.
Böyük meyvə bağları xana, bəylərə və məlikbrə məxsus idi. Təkcə
Ağdamda xamn 7 bağı [Güllü bağ, Ərikli bağ, Kətan bağı, Çirayuqi
bağı, Bala bağ, Barlı bağ və Narlı bağ ]. vardı. Sonuncu iki bağ istisna
olmaqla qalan bağları xan icarəyə verirdi. Belə ki, 1822-ci ildə Güllü-
bağın üzümü üçün 800, tut meyvəsi üçün 200 man, Ərikli bağ üçün 200
man. Kətanbağ üçün 800 man., Çirayuqi bağı üçün 900 man., Balabağ
üçün 380 man. icarə haqqı alınmışdı. İcarə haqqının adətən dörddə bir
hissəsi [yalnız Güllübağda üçdə biri ]. bağbana verilirdi. Xanlarm səbf-
lərinin dəfn olunduqları Barlı bağ və Narlı bağı Pənahəli xanm vəsiyyə-
tinə əsasən satmaq və icarəyə vermək olmazdı. Barlı bağda xanlığm 8
otaqlı və hamamı olan yaraşıqlı imarəti vardı [168, s. 51 ]. Barlı bağın
barı xeyrat olunmuşdu və əhaliyə pulsuz paylamrdv. Bağmanlar
kəndində də xanın böyük meyvə bağları vardı. Kənd sakinləri bu
bağlara qulluq etməli və qorumalı idilər. Barlı bağ vaxtilə Pənahəli
xanın atası İbrahimxəlilxəlil ağa tərəfindən salınmış, Pənahəli xan isə
burada xan sarayı inşa etdirmişdi. Xan ailəsinin bütün vəfat etmiş
üzvləri burada dəfn olunmuşdular və Pənahəli xanın vəsiyyətinə görə
bu yer nə satıla, nə də icarəyə verib bilərdi.
55
 Bağmanlar kəndində çoxdan salııımış 2, yeni salınmış 1
meyvə bağı, 1 tut bağı vardı. Buradakı bağlar hcç vaxt icarnyn
verilmirdi, çünki Şuşaya yaxm olduqlarmdan onların meyvəsindən xan
ailəsi istifadə edirdi. Bu kənddə xanm hamamı olan 20 otaqlı yaraşıqlı
imarəti, buzxanası və ayrı tikilibri vardı. Kəndın sakinləri heç bir vergi
ödəmir, əvəzində xamn bağlarma qulluq edirdilər [175, v. 209-222 J.
Bağmanlar kəndində xan sarayı, at tövləsi, hamam və s. inşa
olunmuşdu. Ağdamdakı bir sıra xan bağları Mehdiqulu xan tərəfmdən
müxtəlif şəxsbrə, məs. Təzəbağ gen. Mədətovun anasma, heç bir adı
olmayan bağ isə İbrahimxəlil xanm və Mehdiqulu xanm yanmda vəzir
vəzifəsində çahşmış Xəlil bəyə, Hüseyn bağı Seyid Məhəmmədə, yenə
adsız bir bağ Əsəd bəyə bağışlanmışdı. Feodallarm bostanları da
kəndlibr tərəfindən becərilirdi. Yalnız Hindarxdakı bostandan
İbrahimxəiilxəlil xana bir il ərzində 50 yük qovun və qarpız gətirilirdi
[175, v. 209-222].
Qarabağ xanhğında üzümçülük yaxşı inkişaf etmişdi. Bu üzüm
tənəkbrinin çmqdlı torpaqda da bitməsi ib əlaqədar idi. Həm də tənək
daimi qulluq təbb etmirdi. 1832-ci ildə Qarabağ xaniığı ərazisində 3080
üziimlük vardı [175, v. 209-222 ]. Xristian kəndlərində üzümdən şərab
haxırlamrdı.
Xanlığm iqtisadiyyatmda əkinçiliklə yanaşı heyvandarhq da
miihüm ycr tuturdu. Heyvandarlıqda əsas yer maldarhğa məxsus idi.
Maldarlıq üçüıı otlaqlar mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Qarabağm əlve-
rişli təbii və iqlim şəraiti, gözəl yaylaqlarm olması maldarhğm inkişafı
üçün geniş imkanlar yaradırdı. 1832-ci il məlumatma görə Qarabağda
çəmənliklərin ümumi sahəsi 300 min desyatin idi [175, v. 209-222 ].
Qarabağ xanlığında, Azərbaycamn bir çox yerbrində olduğu
kimi heyvanlarlıq yaylaq-qışlaq səciyyəsi daşıyırdı. Yəni yayda heyvaıı-
ları sərin yaylaqlara sürür, payızda və qışda isə isti, ot örtüyü olan qış-
Iaqlarda saxlayırdılar. Lakin bu heç də əsas vermir ki, oktyabraqədərki
rus və bəzi sovet müəllifbrinin yazdığı kimi bu cür heyvandarhq köçəri
maldarhq kimi səciyyəbndirilsin. Çünki köçəri maldarhğa xas olan
aşağıdakı əlamətlərin heç biri XVIII əsrdə Azərbaycanda, o cümlədən
Qarabağ xanlığuıda yox idi. Həmin əiamətbr aşağıdakılardır: Birincisi,
maldarlıq ərzaq məhsuiları, zəruri əşyalarm və pul vəsaiti əldə olunma-
sının yeganə mənbəyidir; ikincisi təbii otlaqlardan istifadə olunması,
mal-qaranın saxlamlmasmuı yeganə vasitəsidir, nəinki yemin süni su-
rətdə istehsalı yoxdur, hətta yem ehtiyatı toplamb saxlanılması üsulu da
tətbxq olunmıışdur. Bununla əlaqədar insanlar və sürübr otlaqlar və sü
mənbələrin istismarx imkanxndan asxh olaraq yerlərini dəyişirlər;
üçüncüsü daimi yaşayış məskənbrinin və təsərrüfat binalarmxn olmadığı
56
bir şəraitdə daşxnan yaşayxş vasitələrinin yeganə məskən formasx olma-
sı; [153, s. 6-8 ]. M.İsmayxlovun haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi göstəribn
əlamətlərin heç biri öyrənilən dövrdə Qarabağ xanlığxnda, ebcə də
ümumiyyətlə Azərbaycanda mövcud olan maldarlığa xas deyildi [143, s.
20-28; 144, s. 140-150 ]. Əvvəla, maidarlıq Azərbaycan maldarlarmm
yeganə dolamşıq məxıbəyi deyildi, maldarlar həm də taxxlçılıqla məşğul
olurdular. Onlarm çoxu həm də pambıq, yaxud çəltik və ya başqa
mədəni bitkilər becərilməsi ilə də məşğul olurdular. Bəzi maldarlar həm
də ipəkçilikb, toxuculuqla və xalçaçıhqla məşğul olurdular. Digər
tərəfdən məlumdur ki, maldarlıq təsərrüfatı kişi işçi qüvvəsinin daim
onunla məşğul olmasmx təbb etmir. Yaylaq və qışlaqlarda kişi işinə
qadxnlar da yerinə yetirə bibrdi. Buna görə də kişibr öz maldarlxq
təsərrüfatlarına zərər yetirmədən əkin-biçin ilə məşğul ola bilərdilər.
Maldar əkinçibr yayda öz heyanlarx ilə yaylağa çıxarkən bir çox
hallarda kişibrin bir hissəsi qışlaqda əkinçilik və bağçıixqla məşğul
olmaq üçün qalxrdı. Köçəri maldarlxğxn ikinci əlaməti ilə bağh bunu
demək olar ki, əgər yay vaxtı heyvanlar yalnız otiaqlarda otarılmaqla
qidalamrdxsa, qxşda əvvəlcədən toplanmış quru ot və saman ilə
qidalmırdüar. Göründüyu kimi köçəi'i maldarhğa xas ikinci əlamət də
Azərbaycan maldarları üçün xarakterik deyildi.
Köçəri məişətin əsas əlamətbrindən biri irəlidə qeyd olunduğu
kimi daimi yaşayxş evbri və təsərrüfat tikililərinin qətiyyən olmaması və
daşman evlərin, daha doğrusu çadır və alaçxqlarxn olmasıdxr. Qarabağ
maldarlarx yaylaqda əsasən alaçxqlarda yaşayxrdılar, çünki cəmi üç ay
yayda yaşamaq üçtin bahalı daimi yaşayxş evləri tikməyin mənası yox
idi. Bununla beb bəzi imkanh maldarlar yaylaqlarda ağac və
torpaqdan qazma adlandırılan evbr tikirdilər.
Qışdaqlarda isə maldarxn daimi yaşayış evbri var idi. Hər bir
qışlaqda.təsərrüfat tikiİiləri vardx.
İrəlidə qeyd olunduğu kimi köçəri təsərrüfat üçün həm də xüsusi
torpaq sahibliyinin əsiində olmaması şəraitində otlaqlardan sərbəst isti-
fadə olunmasxdxr. Ancaq məlumdur ki, xanhqlar dövründə Azər-
baycanda otlaqlar əsasən xan xəzinəsinin, bir sxra hallarda isə ayrx-ayn
feodallarm müikiyyətində idi. Kəndlibr mal-qaram otiaqlarda otar-
mağa görə vergi verirdibr.
Qarabağ xanlxğmda heyvandarlıq digər xaniıqlara nisbətən da-
ha çox inkişaf etmişdı. Qoyunçuluq və atçılxq daha çox yayximxşdı.
Xanlxqdan Türkiyəyə satılmaq üçün böyük qoyun sürübri göndərilirdi.
Qarabağda cins atlar yetişdirilirdi. Xana və bəylərə məxsus bir neçə at
zavodu var idi. Xaniıqda təqribən 100.000 baş iri buynuzlu mal-qara,
300.000 davar və 20.000 at var idi [149.1, 168, s. 52 ]. Xanlıqda gözəl
57
 yaylaq və qışlaqlar vardı. Mal-qara xanlığm təsərrüfat həyatında əvəzo-
lunraaz rol oynayırdı. Qoşqu qüvvəsi kimi əkinçilikdə əvəzi yox idi.
Maldarlıq əhalini yedizdirir, geyindirirdi. Maldarlıq ev və sənətkarlıq
sənayesinin mühüm xammal mənbəyi idi.
Mal-qaranın böyük hissəsi xana, bəylərə, məliklərə və ağalara,
həmçinin varlı kəndlilərə, habelə elatlara məxsus idi.
Əgər əkinçiliklə məşğul olan əhali iri buynuzlu heyvanları baş-
lıca olaraq təsərrüfat məqsədi üçün [qoşqu heyvanı ]. və qismən də qida
mənbəyi kimi saxlayırdısa, elatlar xırda buynuzlu heyvaııları başlıca
olaraq sənaye və ticarət məqsədləri üçün saxlayırdılar. Btına görə də
əkinçilərin təsərrüfatmm vəziyyəti iri buynuzlu heyvanlarm olmasmdan
hədsiz dərəcədə asılı idisə, elatlar üçün bunu söyləmək olmaz. Buna gö-
rə də elatlar ən çox xırda buynuzlu heyvanlar saxlayırdılar.
Əkinçi kəndliJərin mal-qarası o qədər yaxşı cinsə və sağlamlığa
malik olmurdu. Bütün əkinçilik işlərini yerinə yetirən öküzlər o qədər
taqətdən düşürdülər ki, bir sıra hallarda qışdan salamat çıxmırdılar.
Alaf problemi yalnız qışda meydana çıxmırdı. Yaz və yay ayla-
rında da bir çox kəndlilər çöl işləri ilə məşğul olduqlarmdan öz heyvan-
lannı yaylağa çıxarmaq imkanma malik deyildilər.
Xırda buynuzlu heyvanların saxlanması həm sənaye, həm də
licari əhəmiyyətə malik idi. Qoyunçuluğun inkişafı qaramahn sayınm
məhdudlaşmasma səbəb olurdu. Bir yandan əgər qaramal özünə böyük
diqqət tələb edirdisə, davar müəyyən dərəcədə kəndlini bu cür qayğılar-
dan azad edirdi. Digər yandan qoyun və keçinin itirilməsi, yaxud məhv
olması sahibinə qaramalın itkisinə nisbətən daha az zərər yetirü'di. Nə-
hayət davar süd məhsulları ilə yanaşı natural təsərrüfat zamanı çox zə-
ruri olan yun da verirdi.
Maldarliq sahələri içərisində atçılıq da özünəməxsus yer tutur-
du. Qarabağm cins atları öz gözəlliyi, dözümlülüyü, çevikliyi və iti qaçışı
ilə fərqlənirdi. İngilislər öz hind süvaribri üçün Qarabağ atları alırdılar
[168, s. 54 ].. At əla nəqliyyat vasitəsi idi. Fasibsiz feodal ara müharibə-
bri və düşmən basqınları şəraitində at döyüşlərdə minik vasitəsi kimi
əvəzsiz rol oynayırdı. Nadir hallarda atdan kənd təsərrüfatı işlərində
istifadə edirdibr.
At həm də feodallar üçün bir təmtəraq, əyləncə vasitəsi idi. Onu
çox sevən İbrahimxəlil xan əla cinsə malik at ilxıları ib öyünürdü. Mü'zə
Camal yazır ki, İbrahimxəlil xanm yaxşı atları, heyvam və çoxlu ilxısı
var idi. Onuıı ilxısı İran və Türkiyədə şöhrət qazanmışdı. Tarixçinin
yazdığına görə xanm atlarmın çoxu Nadir şahın atlarmm cinsindən
imiş. Xan onları Azərbaycanm müxtəlif bölgəbrindən, habelə Xora-
sandan alıb gətiribmiş. Təqribən 3-4 min və bəlkə daha çox balalayan
58
madyanı, xüsusi cins ayğırları var idi. Ilədsiz çox qoyun sürübri, inəyi
və camışı vardı [59, s. 145 ]. Xanlıqda atçılıq zavodları da var idi. 1832-
ci ildə 11 belə zavod qeydə alınmışdı. Bu zavodlarda 250 köhlən və 1400
madyan saxlanırdı. İri feodallar satış üçün at bəslənməsi ilə məşğul
olurdular. 1831-ci ildə Qarabağda bir atın dəyəri 30-dan 300 əşrəlıyə-
dək idi [168, s. 54 ].
Maldarlıqda eşşəklərin də müəyyən yeri var idi. Ucuzluğuna və
dözümllüyünə görə çox əlverişli heyvan olan eşşək xüsusi qayğı tələb
ctməyərək və cüzi qida ib kifayətlənərək ən ağır işləri yerinə yctirirdi,
yoxsul kəndlibrin əvəzsiz köməkçisi idi. Eşşəkbrdən su, odun, ot və s.
daşmmasmda istifadə olunurdu. Əlverişli yolların olmadığı dağlıq
bölgələrdə eşşəyin rolu böyük idi.
Dəvələrin sayı az idi. Onlardan əsasən xanlığm şərq hissəsində
[Cəbrayıl və s. ]. istifadə olunurdu. Xanlıqda az miqdarda qatır da sax-
lanırdı.
Tez çoxaldığına görə donuz gəlirli heyvan olsa da, dini mtilahi-
zələrə görə Azərbaycan xanlıqlarmda donuzçuluqla məşğul olmurdular.
Bu baxımdan yalmz Qarabağ və Makı xanlıqları istisna təşkil cdirdi.
Tuğ, Quşçu baba, Çanaxçı, Saruşen və digər kəndlərdə xristianlar do-
nuzçuluqla məşğul olurdular. Palıd meşələrində qozanm bolluğu do-
nuzçuluğun inkişafına kömək cdirdi. 1832-c i il məlumatına görə Qara-
bağda 3200 donuz vardı [168, s. 54 ].
Qış mövsümündə mal-qaranı Kür və Araz çaylarınm sahilh-
rində otarırdılai'. Yayın istisi düzlərdə otu yandırndıqdan sonra, payız-
da mal-qara qamışın quru yarpaqları ilə qidalanırdı. Yayda mal-qaranı
yaylağa qaldırırdılar. Qarabağ yaylaqlarında mövsüm mayda başlayıı-
dı. Adətən qışlaqların tərk olunması və yaylaqlara hərəkət qışlaqlarda
alafan bolluğundan, yaxud çatışmamasmdan, yaylaqlarda qarın ərimə-
sindən asılı olurdu. Yağıntısız keçən yaz aylarmda mal qaraya zərər yc-
tirən həşəratlar, zəhərli ilanlar çox tez göründüyünə görə yaylağa qal-
xmağa təbsirdilər.
Heyvandarhq məhsulları əsasən yerində emal olunurdu. İri və
xırda buynuzlu mal-qaranın südündən yağ, pendir, xama və kəsmik ha-
zırlanırdı. Qoyun yunundan ip əyirir, palaz, xalça, cicim, məfrəş, xurc-
un və s. toxunurdu. Quzularm yunundan şal toxunurdu. Keçi qəzilin-
dən kəndir toxuyur və yük hcyvanlarınm palanlarım qorumaq üçün qa-
lın saplar əyirirdilər. Quşçuluq və arıçılıq da təsərrüfatda mühüm yer
tuturdu.
Ev quşlarınm saxlanması kəndlinin təsərrüfatmda nisbətən az
yer tuturdu. Quş əti, yumurta və quş tükünü kəndli özü az işləldirdi.
Quş əti xanlarm və feodalların süfrəsinin başlıca bəzəyi idi. Quşçuluq
59
demək olar ki, bütünlükJə daxili istehlakı ödəməyə yönəlmişdi. Şuşa şə- keçmiş, bir qsmi isə müxtəlil' yollarla mənimsənilmişdi. Məsələn, Şuşa
hori böyüdükdon sonra kəndlibr onun bazarına toyuq, çolpa vo yumur- şəhəri ətral'ında olan bütün torpaqlar xanlar tərəlındən yerli əhalidən
pula satın alınmışdı. IJzuıı müddət İbrahimxəlil xanın vəziri olnıuş
ta gətirirdibr.
Mirzə Camal yazırdı: «...yadımdadır, bir dəfə mərhum İbralıimxəlil
Xanlıqda lıodsiz dərocod.") roııgarong llora, otirli çonıon güllori vo
xamn özünəməxsus olan cütləri və kotanları hesab edirdibr. Məlum
çöl bitkibri arıların qidalanması üçün şərait yaradır. Lakin arıçılıq ki-
oldu ki, xamn cüt və kotanı bütün Qarabağ əhalisinin cüt və kotam
l'ayot cpdor inkişaf clmomışdi. Bu bir yandan balm satılması üçün baza-
qədərdir, hətta onlardan iki cüt də artıqdır. Bütün bu qədər taxıl və
rın olmaması, digər yandan yaylaq - qışlaq həyat tərzi ilə bağJı idi. Dig-
mal-qara, qoşuna, saraya, hərəmxanaya, nökərbrə, əmələlərə və
ər tərəfdən gündolik qayğıların çoxluğu kəndliyə arılarla məşğul olmağa
qonaqlara sərf olunardı. Bunlardan əlavə xamn icarə, peşkəş, Qarabağ
imkan vermirdi.
ixracatı və sikkəxanadan gəliri olurdu və oııa Azərbaycan
1832-ci ildə Qarabağda 2500 arı pətəyi qeydə almmışdı. Qapan,
vilayətbrindən cinslə, pulla çoxlu peşkəş göndərirdilər» [59, s. 145, 60,
Çaraberd və Xaçın meşələrində yabanı arılara çox rast gəlmək olurdu.
s. 49-50].
Hər il orta hesabla 600 pud bal və 200 pud mum əldə edilirdi [168, s.
Müik. Bu cür torpaqları almaq, satmaq, bağışlamaq, vəsiyyət
56].
etmək, girov qoymaq olardı. Mülk sahibliyi dövlət qulluğunda olmaqla
Əhalinin bir qismi balıqçılıqla məşğul olurdu. Balığı Kür, Araz,
bağlı deyildi. Mülkün o qədər də geniş yayılmamış forması mülki-xalisə
Xaçm çaylarında, Bazarçaym yuxarı axmında tuturdular. Kür və Araz
idi. Mülki-xalisə hökmdarm bağışlamasmdan əlavə əyabtdə götürülüb
çaylarında qızıl balıq, nərə, uzunburun balıq, naqqa balığı və s. balıqlar
məskunlaşdırılmış torpaqların bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə
ovlanırdı. Balıqçılıq da istehlak səciyyəsi daşıyırdı.
yaranırdı. Beb mülkləri olan bəylər digər mahallardan və digər
Xanlığın dağlıq hissəsinin kondlori yüksəkdə dağlarda və dağ
xanlıqlardan kəndlliləri müxtəlif yollarla bu yerlərə cəlb edib, onları
yamaclarmda yerləşmişdilər. Torpaq azlığmdan evlər bir-birinə yaxın
həmin torpaqlarda məskunlaşdırırdılar. Bu yolla yaranmış kəndlər
tikilmiş, həyətlər və həyətyanı sahəbr kiçik idi. Xanlığm düzənlik hissə-
bəylərin xüsusi mülkiyyəti olur, onlar el arasında xalisə adlandırılırdı
sində evlərin sıxlığı bir qədər az idi.
[128, s. 2).
Feodal münasibətlərinin hökmranlığı üzündən təsərrüfat ek-
Dəyirmanlar, bağlar da mülki-xalisə ola bibrdi. Xalisə
stensiv səciyyə daşıyırdı. Lakin xanlıqlarda, o cümbdən Qarabağ
mülklərdən xəzinəyə vergi verilmirdi. Mülkbrin çoxu heç də xalisə dey-
xanlığmda istehsal edibn kənd təsərrüfatı məhsulları əhalinin təbbaUnı
ildi, mülk sahibbrinin çoxu xəzinəyə vergi verməli idilər. Xanlıqda bir
ödədiyindən, hətta bəzən ixrac olunduğundan və əhalinin də artdığmı
neçə kəndi, iri mülkləri olan mülkədarlar çox idi.
nəzərə alaraq xanhqlarda, ilk növbədə daha möhkəm siyasi sabitliyə
Mülkədara məxsus oJaıı kənd sakinləri xana heç bir vergi
malik Qarabağ xanhğında kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalmın
vermir və mükəlbfıyyət icra etmirdibr, yalnız öz mülkədarlarına qulluq
artdığmı demək olar.
göstərirdibr [175, v. 12 və s. ].
Qarabağ xanhğmda şərti torpaq sahibliyi - tiyul da geniş
§ 2. Kənddə aqrar münasibətbr
yayılmışdı. «Xanlar öz sevimli adamlarma, yaxud məmurlara maaş
Qarabağ xanlığmda torpaqlarm çoxu xanm mülkiyyətində idi.
əvəzinə bir və ya bir neçə kənd, daha doğrusu məmura vəzifədə olduğu,
Bilavasitə xan və onun ailə üzvlərinə məxsus olan torpaqlar xass
yaxud xamn inamını qazandığı müddətdə kəndlərin gəlirini verirdibr.
torpaqları adlamrdı. Bundan başqa xan divanına məxsus olan torpaq-
Bu irsi xarakter daşımırdı. Lakin elə hallar da olurdu ki, həmin kəndbr
lar da var idi. Bu cür torpaq mülkiyyəti öz sahəsi etibarilə bütün başqa
xanın təsdiqi ib məmurun oğlanlarına da keçirdi».
torpaq mülkiyyəti formaları arasmda üstün yer tuturdu. Əslində hər iki
Tiyuldar öldükdə və tiyul onun oğluna keçdikdə xanm yeni fər-
qeyd olunan torpaq mülkiyyəti forması arasında sədd getdikcə aradan
manı olmalı idi. Mehdiqulu xanınm 1809- cu il tarixli təliqəsi ilə tiyul-
qalxmış, hamısı xan torpaqları hesab olunurdu [180, s. 87 ]. Xanlıqda
dara verılmiş tiyul yenidən təsdiq olunur və yazıhrdı ki, mərhum
qeyd olunan vaxtda xanın ailə üzvlərinə məxsus 130 kənd qeydə
İbrahimxəlil xan Əfəndilər kənd icmasını Rüstəm bəyə tiyul mülkiyyə-
almmışdı. Bu kəndlərdə 2.264 təsərrüfat [914-ü vergi ödəyən, 1350 - si
tinə vermişdi. İndi də Mehdiqulu xan Əfəndibr camaatmı Rüstəm bəyə
ödəməyən ]. vardı ki, bu da xanlıqda olan bütün təsərrüfatlarm [18.563
bağışlayır. Tiyulun həmişəlik bağışlanması halları da olurdu. Melıdiqu-
]. 12,20 faizini təşkil edirdi [175,v. 13-43 ]. Kəndlərin bir çoxu irsi
61
60
lu xanm bir təliqəsində deyilirdi: «... Qoy bu rəiyyətbr həmişəlik özlə-
riniıı rəiyyətlik vergilərinin ödənilməsində və qulluq göstərməkdə baş
soyuqluğa yol verməsinlər» [89.6.2, s. 838 ].
Qarabağ xanlığında dini müəssisələrə və ocaqlara məxsus olan
vəqf torpaq mülkiyyəti də geniş yaydmışdı. İslam hüququna görə vəqf
hər haıısı bir idarənin, yaxud cəmiyyətin, hətta bir şəxsin xeyrinə
mənqul və qeyri-mənqul əmlakın gəlirindən istifadə etmək hüququ
vcrir, lakin onun şəxsi mülkiyyəti olmur, vəqf Allahm mülkiyyətidir.
Vəqf mülkiyyətinə əsasən daşmmaz mülkiyyət, tikililər, daha
çox isə torpaq sahələri qəbul olunurdu.
1768-ci ildə Şuşada tikilmiş Gövhərağa məscidinin vəqfinə
Cavanşir mahahnda Qarazixa, Maqsudlu, Qubadlı mahalında Eloğlu
kəndləri daxil edilmişdi. Bu vəqfdə Darğalı kəndində olan
Məhommədqulıı Taib adlı birisinin mülkündən başqa bütöv kənd, Şıxlı
kəndində isə üzüm və meyvə bağları daxil idi [40, s. 42-43 ].. Xristian
kiisələrinin də vəqlləri var idi. Xanlar onlara da torpaq sahələri
bağışlayırdılar.
Xana, bəylərə, mülkədarlara və tiyuldarlara məxsus torpaqlar
müəyyən şəıtlərlə kəndlilərin istifadəsində idi. Torpaqlardan icmalıqla
istiJ'adə olunurdu. Torpaqlar vaxtaşırı /dörd ildən bir/ icma üzvləri
arasında bölünürdü.
Şərqdə həmişə kənd təsərrüfatmda suvarma çox böyük
əhəmiyyətə malik olmuşdur. Bütün Azərbaycanda oiduğu kimi,
Qarabağ xanqhğmda də süni suvarma sistemi mühüm rol oynayırdı
Müasirlərdən biri yazırdı ki, əhali çaylardan əsas su kanalları çəkmiş...
və onların köməyi iiə kifayət qədər müxtəlif növ taxıl əldə edir [190.1, s.
26 ]. Xanlıq dövründə Qarabağda fəaliyyətdə olan kanalların
əksəriyyəti ayrı-ayrı feodalların əlində idi. Məsələn, Rüstəm bəy Araz,
Tərtər və Xaçın çaylarından çəkilmiş beş suvarma kanahnm sahibi idi
[175, s. 14-69].
XVIII əsrin II yarısmda Azərbaycaııda suvarma vasitələri
üzərində mülkiyyət forması və sudan istifadə ilə bağlı materiallar demək
olar ki, yoxdur. Müsəlman ölkələrində həyatm digər saholəri kimi
göstərilən məsələlər də Quran və müxtəlif şəriət kitabları əsasmda
tənzimləndiyindən xüsusi qanunvericilik aktları hazırlanmırdı.
Mövcud adətlərə görə Azərbaycanda bütün sular iki
kateqoriyaya bölünürdü: 1 ]. Təbii halda olan sular [çaylar, bulaqlar,
bataqlıqlar ].; 2 ]. İnsan əməyi ilə təbii haldan çıxarılmış sular [arxlar,
kəhrizlər və digər süni suvarma vasitələri ]..
62
Birinci kateqoriyaya mənsub olan sulardan istifadədo heç bir
məhdudiyyət yox idi. Onların üzərində ümumi mülkiyyət mövcud idi.
İkinci kateqoriyaya aid sular üzərinda isə xüsusi müJkiyyət mövcud idi.
Su iizərində miilkiyyətin iki forması yayılmışdı. FeodaJ mülkiyyəti
və kənd icmalarının, yaxud daha kiçık qrupların kollektiv müJkiyyotı.
Böyük maddi imkanlara malik olan feodallar öz vəsaitləri hcsabına
suvarma arxJarı çəkdirir və kəhrizlər tikdirirdilər. Bclə haJda suvarma
vasitəsi onu çəkdirən şəxsin mülkiyyəti sayılırdı [180, s. 231 ]. Suvarma
vasitələrinin sahibləri onlardan istədikləri kimi istifadə etmək, satmaq,
bağışlamaq, irsən vermək, iltizama vermək hüququna malik idilər.
Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftərində xüsusi mülkiyyətdə
olan suvarma vasitələrindən istifadə ilə bağlı yazılırdı: «Əcəmi
dövriində dörddə bir üşr və bundan əlavə on beşdə bir bəhrə almaq
qayda imiş. Əcəmi istilahmda bəhrənin mahiyyəti bu imiş: hər kənddəıı
axan su arxınm bir sahibi olarmış. Sudan istifadə edən şəxs torpaq
sahibinə bir üşr verdikdən sonra, arx sahibinə də on beşdə bir bəhrə
verərmiş» [30, s. 25].
Kollektiv mülkiyyətdə olan sulardan kəndlibr heç bir haqq
ödəmədən istifadə edirdibr. Su bol olduğıı təqdirdə icmanm hər bir
üzvü öz əkin sahəsini heç bir növbə gözləmədən istədiyi vaxt və istədiyi
qədər suvara bilərdi. Su çatışmadığı təqdirdə isə növbə təşkil olunurdu.
Daha tez məskunlaşmış kənd icması sudan birinci istfadə ctmək
hüququna malik idi [103, s. 154 ]. Bir neçə kənd icması eyni vaxtda
məskunlaşdığı, yaxud onlarm məskulaşdıqları vaxt məlum olmadıqda
arxm və yaxud çaym axarı boyunca ən yuxarıda yerləşən icma birinci,
ondan sonra yerbşən isə ikinci olaraq sudan istifadə edə bilərdi [125, s.
154].
Süni suvarma vasitəsi icma üzvlərinin ümumi vəsaili və hesabına
çəkilmiş olduğu halda hər bir iştirakçı sərf etdiyi vəsait və əməyə uyğun
su payı alırdı. Sənəddə göstərilir ki, XVIII əsrin birinci yarısında
Gəncə-Qarabağ əyalətinin Şuturbasan nahiyyəsinin Dəhyekin kəndiııin
sakinləri bütün arxlarm suyundan hər ay üç gün - üç gecə itstifadə
etmək hüququna malik idilər [30, s. 160 ].
Mürəkkəb suvarma şəbəkəsinin mövcud olduğu mahallarda
suyun bölüşdürülməsinə nəzarət üçün mirab vəzifəsi mövcud idi.
Qarabağda Kürəkarxı və başqa arxlar da var idi [60, s. 13 ]. Qeyd
edək ki, mahallar çox zaman suvarma prinsipinə uyğun olaraq çay və
başqa su hövzəbrini əhatə edirdi. Buna görə də təsadüfı deyildi ki,
mahala çox vaxt bir inzibati ərazi kimi su mahalı da deyirdibr [131, s.
12; 30,a s. 52, 67 s. 28 ].
63
 Xanlıqda olan arxlarııı ən qədimi Govurarx idi. Mirzə Camalın
yazdığına görc> hob Sasani şahı Beybqan şəhərini inşa etdirərkən Kür
çayından Beybqan çölünə böyük arx çəkdiribmiş. Monqollarm hücumu
zamanı bu arx dağıdıimışdı. Əmir Teymur Beybqan şəhərini bərpa
etdirərkoıı bu arxı da bərpa etdirmiş və onu böyük babası Barlasın adı
ilə Baıias arxı adlandırmışdı. Sonralar, XVIII əsrin birinci yavrısmda
gedən hərbi əməliyyatlar nəticəsiııdə bu arx qismən xarab olmıışdu.
Ancaq Pənah xanın hakimiyyəti dövründə və İbrahimxəlil xanın ilk
ilbrində bu arxdan istifadə olunur və xanlar oııdan gəlir götürürdülər.
Arx xalq arasında Govurarx adı almışdı [59, s. 108, 60 s. 12 ]. Mirzə
Camal Cavanşir Govurarx haqqında yazırdı: «Doğrudan da bu, böyük
faydah arxdır. Bu arxm suyu ib suvarılan əkin yerlərində taxıl, çəltik,
pambıq, çokil /tut/ ağacları və başqa hər cür bitki əkilərsə bol məhsul
əldə etmək olar. Belə ki, bir çetvert /250 pud - T.M ./ buğdadan iyirmi
çetvert, hətta ondan da artıq məhsul yığmaq olar. Xüsusib buranm çəl-
tiyi və darısı bol olur. Əgər bu bitkibrdən bir çetvert əkibrsə, təxminən
əlli çetvert, hətta ondan daha artıq məhsul əldə edib bilər. Bitkibrin
əkilməsi də asandır. Beb ki, bu işi iki baş öküz ilə asanlıqla görmək
olar» [60, s. 12 ].
Mirzə Camal Qarabağda Arazdan çəkilmiş daha bir neçə arxın
olduğunu qeyd edirdi [59, s. 109 ]. Bunlar Kürək arxı, Luvar arxı,
Meymənə arxı, Gəmiçi arxı, Sarı arx, Ayaz arxı, Qaşqay arxı, Xan arxı
idi. Çaylar olmayan, yaxud çox az olan yerlərdə süni suvarmada
kəhrblərdən, quyulardan istifadə olunurdu. Kəhriz yeraltı
qalereyalardan ibarət olub, son hissəsi su mənbəyinə dirənir, açıq
hissəsi isə yerin üst qatına qədər qalxırdı. Kəhrizlər bəzən bir neçə
qalereyadan ibarət olub, bir ümumi arxda birləşirdi. E b edirdilər ki, sıı
öz mənbəyindən torpağın yuxarı qatma axa bilsin. Kəhriz qazan ustalar
kənkanlar adlanırdılar. Quyulardan su tutumu 10-15 vedrə olan
dəridən düzəldilmiş tuluqlarla çıxarılırdı. Tuluğun su dolan ağız hissəsi
kəndirlə bağlamr, at və ya eşşək həmin kəndiri dartdıqca o, quyu
üstündə qoyulmuş çarxa sarınaraq tuluğu çıxarırdı: Tuluqdakı su
daşdan düzəldilmiş iri çuxura tökülür, oradan isə arxlara axıdılırdı [2, s.
225 ].
Arxlar, kəhrizlər, quyular xüsusi şəxslərin, yaxud kənd
icmalarınm torpaqlarında olduğundan onlarm mülkiyyəti hesab
olunurdu. Sahibsiz torpaqda qazılmış quyular və ətraf torpaq quyu
qazanlarm mülkiyyəti sayılırdı. Kəhriz sahibbri də kəhriz suyu ilə
suvarılan ətraf torpaqdan istifadə etmək hüququna malik idilər.
Xanlıqda iri torpaq sahibi Riistəm bəy beş arxm-Rakkal
/Qaraçaydan çəkilmişdi, Xəkarxı /Xaçınka çayından çəkilmişdi/,
64
Əlifarx /Xatınarxdan çəkilmişdi/, Hüseynarxı /Arazdan çəkilmişdi/ və
Talearxı /Tərtər çaydan çəkilmişdi/ sahibi idi. Bu arxlar ya satın
alınmış, ya da xan tərəlındən bağışlanmışdı [175, v. 90 ].
Adətə görə hər hansı şəxs, istənilən adamm torpağmdan arx
çəkə bilərdi və torpaq sahibi buna mane olmamalı idi. Həmin torpaq
sahibi onun torpağmdan çəkibn arxdan suvarma üçün istifadə edə
bilərdi. Müsəlman hüququna görə çaylardan hamı istiiadə edə bilərdi.
Bu baxımdan çay ətrafmda torpağı olanlar daha böyük üstünlüyə malik
idilər. Onlar bənd və s. inşa etməklə öz torpaqlarını suvara bibrdilər.
(,'aym yuxarı axarında yerləşən torpaqlar suvarma birinciliyinə malik
idilər. Lakin bu torpaqların sahibləri eb etməli idilər ki, suvarılan
torpaqda topuqdan yuxarı su dayanmasm. Sudan istifadə işinə mahal
üzrə mirab nəzarət edirdi. Tədqiqatçı İ.A.Tahbzadə Qarabağ
xanlığmda sudan istifadə üzrə Çalbayır [Cəbrayıl ]., Kəbiıii, Cavanşir,
Zəngəzur, Meqri, Bərgüşad, Qapan, Qaraçoıiu və daha 13 mahalın
olduğunu yazır [77, s. 30 ].
Mirablar hər il suvarma mövsümünün başlanması ərəl'əsində
seçilirdilər. Ilər bir kənddə mirabm köməkçisi - cuvar olurdu, Miıabları
mahala daxil olan biitün kənd icmaları biıiikdə, çuvaıiarı isə hər bir
kənd icması ayrı-ayrılıqda seçirdi. Hər mahalda mirabın üzərində
nəzarət etmək üçün iki nəzarətçi seçilirdi. Mirablar mahal suyııııu
icmalar arasmda bölür, baş suvarma obyektinin su bölünən hissəsində -
bənddə su bölgüsü işarələri qoyur, mahalın hər yerində əkin yeıiərinı
gəzir, ehtiyacı olan sahəbrə növbədənkənar su verirdi.
Sudan istifadə qaydası da xanlığm müxtəlif yerlərində eyııi
deyildi. Məsələn, adi yaylarda Qarqarçayda 50 baş / saniyədə 50 kub.
fut/ su olurdu. Su çox olduqda bütün kəndlər eyni zamanda aşağıda gö-
stərilmiş həcmdə su ahrdılar. K əndbrin birinci qrupu 6 Vı baş, ikinci
qrupu 9 baş, üçüncü qrupu 8 baş dördüncü qrupu 11 baş, beşinci qrupu
14 baş su alırdı. Quraqhq ilbrində yayda Qarqarçayda 14 başdan artıfq
su olmurdu. Əgər belə vaxtlarda hər bir kənd öz hissəsini alsa idi, arx-
larda suyun miqdarı o qədər az olardı ki, su lazımi yerə kimi gedib çala
bilməzdi. Ona görə suyu müddət üzrə bölürdübr. Yüzbaşı arxı boyunca
yerbşən kəndlər 6 Vı sutka, Zəlbin arxı boyunca yerləşən kəndlər 9 sııt-
ka, Karaçib arxı boyunca yerləşən kəndlər 8 sutka su alırdılar. Kənd
daxilində kəndlibr suyu malik olduqları bağlarm, yaxud əkinlərin sahə-
sinə görə alırdılar. Su bölgüsünü asanlaşdırmaq üçün 2-3, yaxud beş c\
birləşir, öz aralarmda növbə yaradırdılar. Böyük suvarma kanallarm-
dan istifadə edən bütün kəndlərdə Qarqarçay hövzəsində olduğu kimi
suyu bölüşdürürdübr. Araz və Həkəri çayiarı yaxmlığmdakı kəndbr is-
tina təşkil edirdilər. Həmin kəndlərin sakinbri sudan məhdudiyyətsiz
65
istifadə ecb bibrdibr. Yalnız onlar kanallarm inşası və qaydasmda sax-
lanması üçün xərciərə şərik olmalı idibr. Bu xərclər kəndlərin aldıqları
suyun miqdarına göro deyil, kəndbrdəki təsərrüfatlarm sayma görə
böliişdürürdü [165, s. 257 ].
Qeyri-iqtisadi məcburiyyət üzündən kəndlinin bütün izali məh-
sulu feodalların xeyrinə gedirdi.
Xanlıqda əhali iki əsas sinfə - feodailara və kəndlilərə bölü-
nürdü. Şuşa şəhərində isə sənətkarlar və tacirbr üstünlük təşkil edirdi.
Xanlığm feodal silkinə xan, məliklər, bəybr, ağalar, minbaşılar
və ali ruhanilər daxil idi.
Bəylər və məlikləri üç əsas kateqoriyaya bölmək olar:
1 ]. Öz rütbəsini Səfəvi şahları və Osmanlı sultanllarmdan almış
və bu barədə müvafıq fərmanı olaıı irsi bəylər və məliklər [hakim süla-
lənin birbaşa varisbri və qohumları, əvvəlki hakirn nəsilbrin övladları,
elatların tayfa başçıları və s. İrsi bəy öz mülkündən məhrum edildikdə
və hətta xanlıq ərazisindən qovulduqda belə bəy rütbəsini itirmirdi.
Bəyin idarəsinə verilmiş kəndlər varisbrinin sərəncamında yalnız xanm
təsdiqı ilə ola bilərdi. Elatların başçıları, ayn-ayrı kənd icmalannın
başçıları məliklər də bu qrupa daxil idilər.
2 ]. Qarabağ xanlarmm təliqəsi ilə kənd, mahal, məliklik və s-
nin bağışlanması ilə birlikdə bu adı almış bəybr.
3 ]. Hər hansı inzibati - təsərrüfat vahidini təliqə olmadan
miivəqqəti, yaxud irsi idarə edən bəylər. Kənd və el idarəçiliyi olmadan
xanm yanında xidmətə görə bəy adı alan şəxsi bəylər də bu kateqoriy-
aya aid idilər. Onlar xana xidmət etdikbri müddətdə öz hiiquq və adla-
rını saxlayır, vəzifədən kənarlaşdırıldıqda isə bu adı itirirdilər. Şəxsi
bəylər vicdanla xidmət göstərdikbri təqdirdə əsilzadə olub-
olmamasmdan asılı olmayaraq xan təliqəsi alıb irsi bəybrə çevrilə bi-
lərdilər. Üçüncü qrupa daxil olan bəylər torpaq mülkləri olduğu halda
xəzinəyə vergi ödəyirdibr.
Birinci və ikinci qrupa daxil olan bəylər üçüncü qrupa daxil olan
bəylərdən yüksəkdə dururdular.
Ali ruhanibr də [şeyxülislam, axundlar, patriarx, yepiskoplar ].
feodal sinfınə daxil idilər. Ağa rütbəsi mahiyyətcə bəy rütbəsinə bərabər
idi. Hakim xan ailəsinin varislərini xan adlandırırdılar.
Xanlığm ictimai-siyasi və iqtisadi həyatmda bəylərin rolu böyük
idi. Rus məmurları tərəflndən tərtib olunmuş sənəddə deyilirdi ki, bəy-
lər xanlıqlarda və xan saraymda həmişə yüksək vəzifələr tutur, xan xə-
zinəsindən məvacib alır və yaxud onların idarəçiliyinə verilən mülklər-
dən gəlirin müəyyən hissəsini götürür və nəhayət, xan onlara ömürlük
olaraq kəndlər verirdibr. Onlar torpaq ala, xana heç bir vergi ödəmə-
66
dən ticarətb, əkinçüikb və dıgər gəlir sahələrində məşğul ola bibrdibr.
Bəybrin başlıca vəzifəsi öz hesablarına xana hər cür xidmətə hazır ol-
malarmdan ibarət idi [78.6, s. 354 ].
Minbaşı hərbi rütbə olub müharibələr dövründə min nəfərlik
hərbi dəstəyə başçılıq etmək, dinc dövrdə isə min nəfər kəndlini idarə
etmək hüququna malik idi. Ə.Uubaydulin maafları feodal nərdivanmın
ən aşağı pilbsi hesab edirdi [122a, s. 34 ]. İ.Petruşevski isə maaflan
kəııdli sinflnə, digər əsərində isə feodal sinflnə aid edirdi [180, s. 182 ].
Ancaq, maallann ucdantutma hamısını nəinki orta feodallara, heç
xırda feodal təbəqəsinə də daxil etmək düzgiin deyil.
Maaflar yekcins zümrə deyildi. Maaflıq vergi və
mükəlləfiyyətlərdən azad olunmaq deməkdir. Müxtəlif təbəqələrin
nümayəndələri maaf ola, yəni vergi mükəlləfiyyətbrdən azad edilə
bilərdilər. Bura ruhanibr, şikəstlər və xanın qarşısında müəyyən
xidmətbri olanlar daxil idi. Kəndlibr [ən çox elatlar ]. vergi və
müykəlbflyyətbrdən azad olunmaları müqabiliııdə xanın birinci çağırışı
ilə öz silavhı və atı ilə xanın qoşununa qatılmaq üçün getməli idilər.
Sülh vaxtmda da maaflar xanm müəyyən tapşırıqlarım yerinə yetirmək
üçün cəlb oluna bilərdüər, xanlığm sərhədlərini mühafızə edirdibr
[127/1, s. 151 ].
Kəndbri idarə etmək üçün kəndlibr öz aralarmdan kəndxudalar
və ya kovxalar seçirdibr. Əslində bu seçkili vəzifə irsi vəzifəyə
çevrilmişdi. Kəndxudalar öz mövqebrindən sui-istil'adə edərək icma
torpaqlarmın yaxşı yerlərini özlərinə götürürdülər. Xanlar kənd
məmurlarmın saxlanması xərclərini kəndlilərin boynuna qoymuşdular.
Xan məmurları, kəndləriıı və oymaqların idarəçibri xəzinədən
məvacib almır, məvacib yerinə idarə etdikləri kəndlərin gəlirlərinin bir
hissəsini, yaxud tamamilə, yaxud rəncbər aibləri alırdılar. Bundan
əlavə, xan məmurları kəndlərdə və oymaqlarda xanm tapşırıqlarını
yerinə yetirərkən öz əməklərinə görə kəndlilərdən «taqvüani»,
«qulluqi», «darğalıq» alırdılar. Nökərin hər bir icra hərəkətinin əvəzi
bu hərəkətin aid olduğu şəxs tərəfındən ödənilirdi. Üstəlik kəndli
xidməti işlə bağlı səfər edən xan məmurunu mənzillə təmin etməli, «diş
pulu», yaxud «diş kirəsi», «dırnaqlıq», «at arpası» verməli idi. «Diş
kirəsi» guya məmur kəndlinin çörəyini yeyib dişlərini «xarab etdiyi»nə
görə, «dırnaqlıq» məmur at ilə gəzib atın dırnaqlarını «xarab etdiyinə
görə» verirdi. Məmurlar xandan at, silah və s. şəklində hədiyyələr də
ahrdılar [168, s. 93 ].
Rəiyyətbri /rəiyyət, ərəbcə əsl, xalis deməkdir/ şərti olaraq üç
qrupa bölmək olar:
67

J. İrsnn şaxsin miilkiyyolindo, torpaqlarında yaşayan, buna gı'jro
do toıpaq üçün rcnta ödəməyən, yalmz. xəzinəya onda bir vergisini
ödəyən kəndlibr.
2. Sahibkar torpaqlarmda irson keçon icarodarlar kimi yaşayan
kəndlibr. Onlar da xəzinəyə onda bir vergisi ödəməkb yanaşı torpaq
sahibinə öz məhsullarımn oııda bir hissəsini, barama məhsulunun beşdə
hir hissəsini, odun və başqa şeylər verirdilər.
3. Xanlar təıəfindən ruhanibrə və bəylərə bağışlanmış
torpaqlarda yaşayan kəndlilər. Kəndlibr bütün dövlət vergilərini,
yaxud onun bir hissəsini torpaq bağışlanmış adama verirdilər.
Rəiyyətbr şəxsən azad idilər, ancaq iqtisadi cəhətdən torpaq
mülkiyyətçisindən asılı idilər. Kəndlilərin çoxsaylı kateqoriyasını
rəiyyətbr təşkil edirdi.
Rəncbərbr /hnıi'i mənası farsca ağxrlıq daşxyan, zəhmətkcş
deməkdir. /Kəndlibrin ən ağır vəziyyətdə olan hissəsi rəncbərlər idi.
Nökərlər. Sərhəd müharızəçibri, qulluqçu, xanm və başqa
fcodallarm şəxsi qoı uyucuları nökər adlanırdı. Nökərlik irsən kcçirdi.
Xan fərmanx ilə hər hansı bir rəiyyət də öz ailəsi ilə birlikdə
nökərliyə keçirilə bilərdi. N ökərbrin sayı çox deyildi. Rəncbər kimi
onlar da vcrgi və mükəlbtxyyətlərdən azad idibr.
Qullar: Xanlar əsir etdikləri adamları bəzən qula çevirirdibr ki,
onlarııı da əməyindon yalnxz ev işbrində istifado olunui'du.
Rəiyyətlərin feodaldan müəyyən şəxsi asılılığı olsa da onlar
ləhkimli vəziyyətində deyildibr və onların ahnıb-satılması,
bağışlanması haqqmda faktlar məlum deyil. Yalnız rəiyyətlərin
məskunlaşdığı kəndbr tiyul və ya mülk kimi hər hansı feodaia vcrilə
bibrdi ki, bu da heç də məskunlaşan kəndlibrin də bağışlanması demək
deyil. Çünki həmin kənddə məskunlaşan kəndlilər istənibn zaman
torpağı tərk edib köçüb gedə bibrdilər. Sadəcə olaraq Azərbaycandakı
az torpaqlılıq şəraitində kəndlibr beb hərəkət etmirdilər.
Rəııcbərbrin öz təsərrüfatlan olmurdu və onlar feodalların,
onlarm qohumlarının, qulluq adamlarının təçərrüfatlarxnda çalxşırdxlar.
Rəncbəıiər xanın təliqəsi ib dünyəvi və dini feodalların təsərrüfatlarma
təhkim olunur və bu təsərrüfatları tərk etmək hüququna malik
dcyildibr. Rəncbərbr də rəiyyətbr kimi vergi və mükəlləliyyətlər
ödəyirdilər.
Müsəlman hüququ təhkimçiliyi qadağan etsə də rəncbərbr
faktiki olaraq təhkimli idilər. Xan bəylərə, bəylər də biri digərinə
rəncbərlər bağışlayırdılar [138, s. 125 ].
68
I
M.Mustafayev yazır ki, paydarlıq prinsipi əsasında işləyən
«əkərbr» də təhkimli idilər. Lakin Qarabağ xanlığmda «əkəı»
tcrmininə rast gəlmək çətindir.
Ruhanibrin bir hissəsi - ali ruhanilər feodal sinfınə, sadə
ruhanibr isə kəndli sinfinə daxil idi. Xırda ruhanibr asasən
mollalardan, xristian kəndbrində isə kcşişbrdən ibarət idi. Əslində
qullar və hərəmxana kənizbri bir ailə üzvləri ib eyni vəziyyətdə idilər:
onlarla birgə işləyir və birgə yeyib içirdilər. Digər tərəfdən xanın şəxsi
nökərbrinin bir çoxu bu titulu daşıyır, idarəbrində rəiyyətlər və
mülkiyyətində rəncbərlər vardı.
Sinillər arasında istehsal münasibətlərinin təzahürü torpaq
rcntasının hər üç formasına rast gəlmək olurdu. Rentanın əsas forması
məhsul rentası idi. İşləyib ödəmə rentast az tətbiq olunurdu, pul rentası
isə hələ üstünlük qazanmamışdı. Buna görə də təsərrülat əsasən natuıal
təsərrüfat çərçivəsində idi.
Xanlar darğa təyin etməklə vergi və mükəlbfıyyətbri
bölüşdürməklə kifayətbnərək icmanm daxili həyatına qarışmırdılar.
Ycrli şəraitdən asılı olaraq hər bir icma özü üçün icma torpaqlarını
vergi və mükəlbfiyyətləri ödənişli ailələr arsmda bölüşdürmək qaydasını
müəyyənləşdirirdibr.
İğtişaşların qarşısını almaq və sabitliyi qorumaq üçüıı xanlar icma
üzvbrinin törətdiyi cinayətbrə və iğtişaşlara görə ümumi məsuliyyət
qaydasx tətbiq etmişdibr. İcma qarışıqlığm səbəbkarlarım və
ciııayətkarları təslim ctməli, yaxud xan xəzinəsinə cərimə, və ya qan
pulu ödəməli idi.
Kəndlərdə şəriət məhkəməsi və dini idarəbr də vardı. İcmanın
bütün üzvbrinin mənafelərinə toxunan məsəblər icma üzvbrinin
ümumi yxğmcağmda həll olunurdu. Mübahisəli məsəblər isə icma
ağsaqqallan tərəfmdən araşdırılırdı.
Kəndlilərin üçüneü katcqoriyasını clatlar təşkil edirdi. Onlar ək-
sər hallarda vergilərdən azad idibr. Bunun müqabilində xan ordusunda
xidmət etməli idilər. Bəzən elatlar xana, yaxud hər hansı mülkədara
məxsus olan mal-qaranı, ilxmı otarırdılar. Onlar yeri gəldıkdə əldə olu-
nan məhsulu Şuşaya daşımaq üçün nəqliyyat vasitələri ayırmalı idibr.
Bir sxra elatlav isə xana məxsus əkin sahələrinin şumlanmasmda və yc-
tişmiş məhsulun toplanmasında iştirak etməli ıdilər.
Oymaq da kənd icmaları nümunəsində təşkil olunmuşdular.
Kənd icmasmdan fərqli olaraq elatlarda vergi ayrı-ayrı ləsərrüiatlara
yox, müəyyən miqdar baş heyvana qoyulurdu. Əgər otlaq xəzinəyə
məxsus idisə, izafi məhsul xanm xeyrinə, feodala məxsus idisə, onun
xeyrinə daxil olurdu. Elatlar bir sıra mükəlləfiyyətlər də yerinə yetirməii
69
idilər: hərbi qulluğa getməli, odun daşımalı, köç zamanı ağaya xidmət
etməli, onun heyvamm saxlamalı, heyvandaıiıq məhsullarmı və s. -n i
ağaya çatdırmah və emal etməli idilər.
§ 3. Vergi və mükəlləfiyyətlər
Qarabağ xanlığında əhalidən toplanan vergilər Azərbaycanm
əksər xanlıqları üçün xarakterik olub, əsasən, aşağıdakılardan ibarət
idi:
1. Malcəhət və yaxud bəhrə. Hərfi mənası məhsuldan hissə
deməkdir. Kəndli istifadəsində olan pay torpaqlarmdan istifadə
müqabilində məhsulun onda birindən otuzda dördünədək hissəsini
torpaq sahibinə, mülkədara, yaxud tiyuldara verməli idi. Qarabağ
xanlığmda maleəhət bəhrə adlamrdı. Bəhrənin miqdarı taxıl
məhsulunun onda birini, barama məhsulunun isə beşdə birini təşkil
edirdı [104, s. 25-29 ]. Bu vergi məhsul toplananda verilməli idi. Vergi
kimi ödənilən məhsulu kəndli özü sahibkarm göstərdiyi yerə daşımalı
idi [155.2, s. 55].
Bəhrəni toplayan darğalar taxıl dərzlərini böləndə özbaşmalığa
yol verir, çox vaxt kəndlilərdən məhsulun onda birini deyil, daha çox
alırdılar.
2. Salyana - /hərfi mənası farsca, illik deməkdir/. Bəzi müəlliflə-
rin fikrincə xanhqlar dövründə xəzinəyə toplanan malcəhət vergisi
salyana adlanırdı. Lakin bu səhv fikirdir. Salyana müstəqil vergi növü
idi.
3. Çöpbaşı. Qışlaqlardan, yaylaqlardan istifadəyə görə toplanan
vergi idi. Kəndli 20 başdan artıq qoyun - keçisi, 10 baş qaramalı və 5
başdan artıq atı olduqda yaylaq və qışlaq sahibinə çöpbaşı ödəməli idi
[155.2, s. 429].
4. Cütbaşı. Bəzən cütpulu adlandırılan bu vergini kəndli torpağı
beeərdiyi zaman el içərisində cüt adlandırılan xış və ya kotandan
istifadəyə görə ödəyirdi. Pulla məbləği 5 manata bərabər idi. Bəzən
məhsulla da ödənilirdi.
5. Saman. Kəndlilər öz ağalarma müəyyən miqdar saman
verməli idilər.
6. Mal - bağ və yaxud bağbaşı. Toplanan meyvə məhsulunun
onda birini təşkil edirdi.
7. Karxana xərci. İpək əyirən və başqa emalatxanalardan to-
planan vergi idi. Bu vergini bəzən ipəklə ödəyirdilər.
8. Dırnaqlıq. Torpaq sahiblərinin mal-qaram otaran kəndlidən
pulla aldığı vergi.
70
9. Darğalıq. Bu vergi kəndlilərdən vergi toplayanların - kənd-
xudalaıın və darğaların xeyrinə toplamrdı. Darğalığı xan mirzəsi
toplayarida o qulluqi adlanır və toplanan veıginin 4 faizini təşkil edirdi.
Vergini darğa yığanda isə o darğahq adlanırdı.
10. At arpası. Xan qoşunu atları üçün arpa toplanırdı.
11. Vəziıiik. Xan vəzirinin xeyrinə toplanan bu vergi həm məh-
sulla, həm də pula ödənilirdi.
12. Ələfə. Feodal qoşun dəstəsinin həm minik, həm də yük hey-
vanları üçün toplanan yem belə adlanırdı.
13. Diş kirəsi. Rəiyyət onun evində əylənmiş döyüşçüləri yediı-
tməli idi. Bu mükəlləfiyyət istehza ilə belə ad almışdı.
14. İxraeat. Bu iovqəladə hallarda toplanan vergi idi.
15. Kələntəıiik. Ali inzibati məmurları, naibləri və s. saxlamaq
üçün toplanan vergi belə adlamrdı.
16. Gözətçi pulu. Xan gözətçiləri xeyrinə toplanırdı.
17. Mirzəyana. Xan idarəbri dəftərxanası və mirzəsinin xeyrinə
toplanan vergi beb adlamrdı.
18. Rüsum. Xan məmurlarınm xeyıinə məhsul və pulla yığılan
vergi idi. Rüsum hər hansı bir gəlir mənbəyini, məsələn, vergi toplamağı
iltizama götürən iltizamçı, kəndbrə yüzbaşı və darğaların xeyrinə tol-
planan vergi idi.
19. Xan aşbazları və çörəkçibri üçün hər evdən bir manat mi-
qdarmda vergi alınırdı.
20. Şərbətçi pulu. Xan saraymda şərbət və s. içkilər hazniamaq
işinə nəzarət edən məmurun xeyrinə yığılan vergi idi.
21. Poçt vergisi. Bir sıra kəndlərin sakinləri xana çapar kimi
xidmət etmək üçün bir atlı ayırır, yaxud həı* evdən 3-5 manat miqda-
rmda pul toplamrdı.
22. Qırxxana xərci. Xanın yemək süfrəsi üçün məhsulla yığılan
vergi idi.
23. Toy pulu, yaxud toy payı. Ağa, yaxud onun övladları evlə-
nəndə gətirilən «bəxşiş» belə adlamrdı. Məbləği 6 manat 40 qəpikdən
10 manata çatırdı.
Əsasən kəndlilərdən toplanan bu vergi ilə əlaqədar bir tədqiqatçı
yazır: «Digər vergiləıiə müqayisədə bu vergi daha ağır idi, çünki, istər
xanın aibsində, istərsə də kəndlinin öz ailəsində olan toy zamanı ödəni-
lirdi. Kəndli öz ailəsində olan toya görə 10 manat vergi verməli idi» [3,
s. 32 ]. Əslində isə bu vergini o qədər də ağır saymaq olmaz. Çünki
kəndlinin, yaxud xanm ailəsində toy hər il yox, bir neçə ildə bir dəfə
olurdu və deməli bir il üzrə verginin miqdarmı tapmaq üçün bir dəfəyə
alınan verginin məğləğini bir neçə yerə bölmək lazım idi.
71
 Kiirəkçay müqavitasindən sonra əhali üzərinə «Rusiyaya bac»
adlı yeni, ağır bir vergi qoyuldu. Xanlıq üzrə onun ümumi məbləği 8
min əşrəiı idi. Bəzi tarixi əsərlərdə verginin hər bir yaşayış məntəqəsi
nrasında əhalinin sayına uyğun böiündüyü yazılır [3, s. 33 ]. Ancaq
sənədlərlə tamşlıq bunun heç də belə olmadığını göstərir.
24. Bayramlıq. Bayramlarda, xüsıısən qurban bayrammda
aparılan hədiyyə belə adlanırdı. Həm kənd, həm şəhər əhalisindən
ahnırdı.
25. Peşkəş. Xana, bəylərə, digər feodallara verilirdi.
26. Xüms. Hərfi mənası beşdə bir olan xüms hər bir müsəlmamn
gəlirinin beşdə birini, ruhanilərə və seyidlərə verdiyi vergi idi.
27. Zəkat. Müsəlmanların yoxsulların xeyrinə xəzinəyə
ödədikbri vergi beb adlanırdı. Əslində Zəkatm çox hissəsi ruhanibrə
və seyidbrə çatırdı [173.2, s. 68 ].
28. Fitrə. Yoxsulların xeyrinə, adətən Ramazan bayramı axşamı
hər bir müsəlmanm ödədiyi vergi belə adlanırdı.
29. Otaq xərci. Xanın xeyrinə hər evdən toplanan vergi belə
adlanırdı.
30. Baş pulu. 15 yaşma çatmış bütün kişilərdən toplanırdı.
Mənbələrdə bu verginin hər nəfərdən hansı məbləğdə alınması
haqqında məlumat yoxdur. Gətirilən rəqəmlər bütün yaşayış
məntəqəsindən baş pulu vergisinin ümumi miqdarmı əks etdirir. Elə
bununla da ayrı-ayrı fərdlərdən toplanan baş pulu vergisinin miqdarını
müəyyənləşdirmək olar. Məsələn, Tatev mahalının Tatev kəndi ildə
xəzinəyə 200 xan manatı məbləğində başpulu ödəyirdi [175, v. 99 ]. Hər
bir kişidən alınan vergi 1 man. 20 qəp. həcmində olurdu.
Mənbəbrdə xalça toxuyan ustalardan xalça ib vergi aiınması
da qeyd olunur. Bəzi kəndlər bu vergidən azad olduğu halda, digərləri
2-3 və daha çox xalça verirdilər [175 ].
Yuxarıda sadalanan vergilərdən əlavə «cəllad pulu», yaxud
«fərraş pulu», şərbətçi pulu [xan sarayında içkilərə baxan şəxsin xeyrinə
toplamrdı ]., şora pulu, xan qapiçılarınm, xan dəvəçilərinin xeyrinə
toplanan rüsumlar da var idi [138 ].
Ruhanibrin də xeyrinə bir sıra vergilər toplanırdı. Xıistian
rııhanilərinin bir sıra digər gəlirbri də vardı. Onlar kilsə və kəbin, xaç
sııyuna çəkmə, dəfnetmə ayinlərinin icrasmdan gəlir götürürdülər.
Dindarlar da kilsəyə xeyli sədəqə verirdibr. Müsəlman ruhanilərinin
xeyrinə xüms, fitrə və zəkat toplanırdı. R uhanibr dua oxumağa, yazı
yazmağa, savad öyrətməyə görə də muzd ahrdılar. Xüms vergisindən
əldə olunan gəlir iki hissəyə bölünür, bir hissəsi seyidlərə, habelə
yoxsullara və yetimlərə verilirdi, digər hissəsi isə məscidlərdə,
72
ziyarətgahlarda və mədrəsəbrdə çalışan ruhanibr arasmda bölünürdü
[33, s. 11 ].
Əsas mükəlləfıyyətbr aşağıdakılar id i:
l'. Biyar. Hər bir ailə ağanın tələbi ilə öz əmək abtləri və qoşqu
heyvanı ilə bir nəfər ayırmalı idi ki, üç gün ağanm tarlasında işləsin.
Əkin, biçin, taxıl döymək və daşımaqla məşğul olsun, iki gün ağa hey-
vanlarma bir yerdən başqa yerə köçürdükdə və yaxud köçəndə, iki giin
ot biçmək, odun daşımaq və başqa işlərdə, bir gün isə ev və başqa təsər-
rüfat tikilibrində işləməli idi [112, s. 353 ]. Ağa kəndlini hər dəfə
çağıraııda onu öz razılığı olmadan bir gündən artıq saxlaya bilməzdi.
Ona işçi lazım olmadıqda, o hər bir iş günü üçün kəndlidən 10 qəpik ala
bibrdi [155.2 c., 56 ]..
2. Əvariz. Bütün kənd icmasmın kəndiıı sahibinin təbbib ilin
müəyyən günbrində onun üçün işləməsinə əvariz deyilirdi. Əvariz
adətən üdə iki gün olurdu.
3. Qulluqçu. Ağalarm ev və çöl işbrində çalışmaq üçün hər on
ailə növbə ib bir nəfər ayırmalı idi. Nökərin yaşı 20-dən az olmamalı,
azı bir il öz ağasına qulluq etməli idi. Ağa onu hər şeylə təmin etməli
idi. Nökər vermiş aiiə əlavə heç bir mükəlləfıyyət daşımır, əksinə sahib-
kar həmin aüənin əvzinə xəzinəyə 5 manat vergi ödəyirdi [138, s. 358 ].
Kişi nökərlərindən başqa sahibkarın təbbi ilə hər ailə 1 nəfər
qadm qulluqçu verməli idi. Adətən qulluqçuluğa öz təsərrüfatı olmayan
qadmlar cəlb edilirdi. Qulluqçu öz işini davam etdirmək arzusunda ol-
madıqda, bir ildən sonra onu ayrısı əvəz etməli idi. Onlar da nökərbr
kimi ağa tərəfındən lıər şeyb təmin olunurdular.
4. İlxıçı. Rəiyyətbr xanım iilxısına baxmaq üçün adamlar ayır-
malı idibr. Lakin çox vaxt kəndlilər bu mükəlləl'iyyətin əvəziııə pul
ödəyirdilər.
Xanlar bu və ya digər vergini öz yaxın adamlarma və yaxud
dövlət qarşısmda xüsusi xidmətbri olmuş adamlara güzəştə gedə bilirdi-
br. Məsələn, İbrahimxəlilxəlil xamn təliqəsinə əsasən Vərəndə mahalı-
nın xəzinəyə məxsus bütün kəndlərindən toplanan darğalıq vergisi Mir-
zə Camalın qardaşı Sadıq bəyə çatırdı [175, v. 180 ].
Məmurlar vergibri böyük ciddiyyətlə toplayırdılar. Esadze yazır-
dı ki, biçini başa çatdıran əkinçi sahibkarın və yaxud oııun nümayəndə-
sinin iştirakı ilə taxılı dərzlərə bölürdü, özü də bu bölgünü məhsul yığı-
mından ən geci üç gün sonra etməlidir: agər sahibkar həmin mülkün
ərazisində yaşayırdısa, əkinçi bölgüdən ən geci üç gün sonra malcəhəti
ona çatdırmalı idi. Əgər sahibkar həmin mülkün ərazisindən kənarda
yaşayırdısa, verginin çatdırılması bölgü başa çatdıqdan sonraya saxla-
nılırdı [206, s. 178 ].
73
 Feodal - ara müharihəbri və yadelli işğalçıların hücumları kənd
təsərrüfatına böyük zərər yetirirdi. 80-ci illərdə Qubanı Fətəli xanm
hərhi yürüşləri zamanı basqınçılar Qarabağ xanlığında xeyli kəndi var-
yoxdan çıxarmış, bir çox kəndli ailəbrini Quba xanhğma köçürmüşdü-
br.
Ağa Məhəmməd Qacarın 1795 və 1797-ci illərdəki hücumları və
1804-1813-cü illər Rusiya-Iran müharibəsi zamanı xanlığm iqtisadiyya-
tına xüsusilə böyük zərbə dəymişdi. Əhalinin sayı kəskin surətdə azal-
mışdı. N.Dubrovinin yazdığma görə Qacarın hücumlarına qədər Qara-
bağda 60 min ailə yaşayırdı. XIX əsrin əvvəlbrində isə bu rəqəm 10 min
aibyə enmişdi [7, s. 62 ].
Bütövlükdə xan sarayları və bir neçə iri feodalm imarətbri istis-
na olmaqla Şuşada yaşayış evlərinin memarlıq görkəminə, yaşayış üçün
rahat olmasına bir o qədər də diqqət yetirmirdilər. Dövrün mürəkkəb
siyasi şəraiti xanlan əsas diqqəti müdafıə qurğularma yönəltməyə vadar
edir. Hətta yaşayış evlərinin əksəriyyəti bir çox Şərq şəhərbrində ol-
duğu kimi kiçik qalacaları xatırladırdı. Hər bir ev qonşu evlərdən və
küçədən qalın və hündür hasarlarla aynhrdı [123, s. 42 ].
Varlıların evlərində ocaq əvəzinə buxan, ucuz saxsı qablar
əvəzinə çini qablar, gümüş və qızıldan düzəldilmiş qaşıq və bıçaqlar
olur, döşəməyə bahalı xalçalar salmırdı. Varlılardan bəzibrinin
evbrinin divarları müxtəlif səciyyəli naxışlar və rəsmbrlə bəzədilirdi
[ 123, s. 87].
O dövrdəki əksər Azərbaycan şəhərlərindən fərqli olaraq
Şuşanın iqtisadi həyatmda əkinçilik çox cüzi əhəmiyyətə malik idi. Bu,
ilk növbədə Şuşa şəhərinin ətrafmdakı ərazidə kənd təsərrüfatı
məhsullarmm istehsalı üçün torpaq və digər zəruri şəraitin olmaması ilə
bağlı idi. Yəqin elə buna görə idi ki, Şuşanın əhalisi əsasən kustar
sənətkarlardan, tacirlərdən və ali silkin nümayəndələrindən ibarət idi.
Fasiləsiz aıa müharibəbri və yadelli basqınlar xanlığm
əhalisinin ümumi sayına təsir göstərməklə bərabər Şuşa şəhəri əhalisinin
də sayına kəskin təsir göstərmişdi. Bu azalma Şuşada da müşahidə
olunur. XVIII əsrin sonlarına olan məlumatlara görə Şuşada 2 mindən
çox ev vardı ki, bu da təxminən 10 min nəfərdən çox sakin deməkdir
[48, s. 13 ].
Şuşa şəhəri üç hissəyə Təbrizli, Qazançah və Əylisli hissəbrinə
[mənbədə məhəllə adlandınlır ]. bölünürdü. «Qarabağ əyalətinin
təsviri»ndə yanlış olaraq hissəbr məhəlb kimi göstərilir. Lakin 10 min
nəfərdən artıq sakininin yaşadığı bir şəhərdə cəmi üç məhəlbnin olması
o qədər də inandıncı görünmür. Müqayisə üçün göstərək ki, öyrənilən
74
dövrdə əhalisi 5 min nəfərdən artıq olmayan Naxçıvan və Ordubad
şəhərbrində uyğun surətdə 13 və 5 məhəllə vardı |203, s. 480; 115 s. 15].
Yəqin ki, mənbədə üç rəqəmi şəhərin müxtəlif dövrlərdə təşəkkül
tapan hissələrinə aiddir. Baharlmm verdiyi məlumata göro Şuşanın
Çuxur adlanan birinci hissəsi Pənahəli xanm dövründə, Yuxan adlanan
ikinci hissəsi İbrahimxəlilxəlil xanın dövründə, üçüuncü hissəsi isə
xanlıq ruslar tərəlmdən işğal edüdikdən sonra tikilmişdir [15, s. 276 ].
Baharlı XIX əsrin əvvəlbrində Şuşada 17 məhəllənin olduğunu yazırdı
[Qurdlar, Seyidli, Culfalar, Quyuluq, Çuxur, Dördlər qurdu, Hacı
Yusitli, Dörd çinar, Çöl qala, Mərdinli, Saatlı, Köçəri, Mamayı, Xoca
Mərcanlı, Dəmirçi, Ilamam qabağı və Təzə ]. [15, s. 276 ]. Göründüyü
kimi məhəllə adlannın bəzisi sakinlərin köçüb gəldiyi yerlərin adı ilə,
bəziləri sakinlərin məşğuliyyət növü ilə, bəziləri də məhəlblərin
topoqrafik mövqeləri ilə bağlı olmuşdur. Bu məhəllələrdə şəhər
sakinləri ilə yanaşı bir sıra kənd sakinləri də daimi yaşayırdılar. Bu
sakinlər mənsub olduqları kəndlərin icmaları ilə birlikdə vergi və
mükəlləfiyyətbrini ödəyirdibr. Eyni zamanda xan qonaqlannı qəbul
edib, qonaqlan və atlarını yedizdirmək mükəlbfiyyətini yerinə yetirir,
təbb olunduqda lazımi qədər işçi qüvvəsi, qoşqu verir, xan üçün binalar
tikilərkən şəhərlilərb birlikdə materiala yardım edirdilər.
Tikintilərin çoxu alçaq və bəsit görkəmli idi. Qazma və «qara-
damlara» tez-tez rast gəlmək olurdu. Bəylərin, digər varhların və xanın
evbri isə hündür və yaraşıqh idibr.
§ 4. Sənətkarhq
Sənaye-kustar istehsalı kənd təsərrüfatı ilə müqayisədə təsərrüfat
həyatmda mühüm yer tutmurdu. Sənətkar - kustar sənayesi demək olar
ki, tamamilə əkinçilikb bağlı idi və nadir hallar istisna olmaqla yardım-
çı səciyyə daşıyıırdı.
Kəndli aibsi özünün o qədər də mürəkkəb olmayan təsərrüfatı
çərçivəsində yalmz əkinçilik və maldarlıqla deyil, həm də göstərilən sa-
hələrdən əldə edibn məhsullarm emalı ilə məşğul idi. Bu hər şeydən əv-
vəl kəndin əsas ticarət mərkəzbrindən uzaqlığı, rahat yollann olmaması
və əhalinin təsərrüfat həyatmm qapalı səciyyə daşıması ilə əlaqədar idi.
Xammal ehtiyatmm bolluğu sənətkarhğm inkişafina müsbət tə-
sir göstərirdi. İlin müəyyən fəsilbrində kəndlinin əkinçiliklə məşğul ola
bilməməsi də onun ev sənayesi ilə məşğul olmasma şərait yaradırdı.
Kəndli qış mövsümündə müxtəlif ev peşələri ib məşğul olurdu. Evdə is-
tehsal olunan məhsullar əsasən kəndlibrin öz təbbatlarmın ödənilməsi-
75
nə yönəlmişdi. Hər bir ailə öz tələbatmı ödəmok üçün zəruri olan məh-
sullarm demək olar ki, hamısını istehsal edirdi.
Peşəkar sənaye fəaliyyətinin birinci forması sənətkar və kustar
sənayesi sayılır. Sənətkarlığm fərqləndirici xüsusiyyəti sifarişlə işləmək,
kustar sənayesinin fərqləndirici cəhəti isə azad bazar üçün işləməkdir.
Ticarət mərkəzlərindən təcrid olunmaq, əlverişli nəqliyyat yolla-
rınm olması bilavasitə yerlərdə ev və sənətkarlıq - kustar sənayesinin
inkişafını zəruri edirdi. Xanlığm xammal məmulatlarmın bolluğu da bu
sahələrin inkişafına şərait yaradırdı. Aztorpaqlılıq və ilin fəsillərindon
asılı olaraq əməyin təbii şərtlərinin dəyişməsi ev və sənaye-kustar sə-
nayesiııin inkişafına təsir edən amillərdən idi. Az miqdarda məhsulunu
toplayıb, kiçik torpaq sahəsini səpən kəndlinin ev istehsalı ilə məşğul
olmaq imkanı olurdu.
Xüsusən qışda kəndlibr demək olar ki, tamamilə bekar olurdu-
lar. Hər bir aib öz istehlakı üçün zəruri olan demək olar bütün şeybri
istehsal edirdi. Kəndli çörək bişirir, ipək sarıyır, yunu darayır, əyirir,
rəngləyir, kətan və yun parça toxuyur, paltar tikir, gön aşılayır, lazım
gəldikdə əl dəyirmanında taxıl üyüdür, bina tikir və təmir edir, əmək
alətbri hazırlayır, bir sıra hallarda dulusçuluq, dülgərlik və dəmirçilik
işləri yerinə yetirirdi. Xanlığın kəndbrində misgər, boyaqçı, silahsaz,
bənna, dəmirçi, dabbaq, dulusçu və başqa sənətkarların olmaları haq-
qında məlumat var.
Xanlıqda toxuculuq geniş yayılmişdı. Demək olar ki, hər bir ai-
lədə bəsit əyirici və toxucu dəzgah vardı. Toxuculuq məhsulları başlıca
olaraq aibnin öz təsərrüfat - məişət tələbatmı ödəməyə sərf olunurdu.
Xanlığııı demək olar ki, bütün kəndlərində xalça, palaz, cecim, məfrəş,
yun parçalar, xurcun, çuval və s. toxunur, yun ayaqqabı, palan və s. is-
tehsal edirdilər.
Əyiricilik və toxuculuqla qadmlar məşğul olurdu. 1832-ci il mə-
lumatma görə kəndbrdə 500 nəfər ipək parça toxumaqla, 1200 nəfər
bez toxumaqla məşğul olurdu [168, s. 61 ]. Qadınlar zərbaft işi də
görürdülər. Məxmər, ipək parçalarm üzərində qızıl saplarla bəzəyirdibr.
Məhsulların bir hissəsi mübadilə üçün çıxarilırdı.
Ev və sənətkar kustar sənayesinin çox mühüm sahəsi xalçaçılıq
idi. Şəkillərinin gözəlliyinə, boyasma görə Qarabağ xalçası xanlıq
hüdudlarından çox - çox uzaqlarda məşhur idi. Xalçanı öz ehtiyacı,
satış üçün eləcə də qızlara cehiz vermək üçün toxuyurdular. Xalçanı
adətən iş arası fasiblərdə toxuyurdular.
Boyaçıhq inkişaf etmişdi. Boyanı müxtəlif təbii bitkibri
qaynatmaq yolu ilə əldə edirdilər.
76
Xanlığm ayrı-ayrı kəndbrində misgəıiər, daşyonanlar vardı,
hərbi sursat - odlu və soyuq silahlar hazırlanırdı. Tüfəng və tapança
lülələrinin hazırlanması ilə Çaraberddə bir usta, tüfəng üçün xəznə
hazırlamaqla Vəng və İşimkirt kəndbrinin hər birində bir usta məşğul
olurdu [168, s. 62 ].
Kəndbrdə həmçinin təsərıüfat abtləri - dəryaz, oraq, bel, balta,
bıçaq, nal, mıx və s. hazırlanırdı. Dabbaqhq mühüm əhəmiyyətə malik
idi. Camış, öküz, inək dərisindən ayaqqabı hazırlanmasmda, qoyun
dərisindən isə papaq, kürk və s. hazırlanmasında istifadə edirdilər.
Dabbaqlıq emalatxanalarmdan biri Vərəndə məlikliyində yeıiəşirdi. 3
işçisi olan bu müəssisədə ildə 150 dəri emal olunurdu.
Dulusçuluq ən qədim zamanlardan yayılmış sənət növü idi.
Sakinbr gildən süd, yağ, şərab, su və s. məhsullan saxlamaq üçün
bardaqlar və s. qablar hazııiayırdılar. Gildən çıraqlar da hazuiamıdı.
Saxsı məlumatı bəsit, bədii cəhətdən zəif idi, yaxşı bişirilmirdi.
Xanlıqda ağac emalı sənəti geniş yayılmışdı. Meşəbrin bolluğu
bu sənətin inkişafına şərait yaradırdı. Ağacdan ev və təsərrüfat
ehtiyacları üçün zəruri olan vəllər, cəhrə, bel, kürək və s. hazırlanırdı.
Göyrüşdə sürtünmə yolu ilə od almaq üçün alət hazuianırdı.
Əgər qadınlar toxuculuqla məşğul olurdularsa, kişilər ağac
zənbillərin, ağac hasaıiar və şəbəkəbrin hörülməsi, samanlıqların
hazııianması ib məşğul olurdular.
Ağacdan başlıca olaraq, əlbəttə, mənzillərin qızdınlması üçün
istifadə olunurdu. Kəndlilər xüsusi çalalarda kömür hazııiayaraq
kömür ehtiyatı yaradırdılar. Kömürü satış üçün də istehsal edirdilər.
Xanlıqda 470-dən çox işləyən su dəyirmanı vardı. Yay və qış ay-
larmda su olmadığından dəyirmanlar işləmirdi, buna görə yaz və payız
aylarında un ehtiyatı yaratmaq lazım idi. Taxılı üyütmək əvəzində dəy-
irman sahibi unun 1/20 hissəsini alırdı [168, s. 63 ].
Dəyirman daşı və qəbirüstü daşlarm işlənməsi ib Xaçın maha-
lında Dovşanlı, Vəng və Bazarkənd kəııdbrindən 30 nəfərdən çox adam
məşğul olurdu. Daş karxanaları kılsəyə məxsus olduğu üçün hazır daş-
larm beşdə bir hissəsini kilsəyə verirdilər [168, s. 63 ].
Xaıılıqda 10 bəzirxana vardı və sahibləri burada alınan yağın
1/20-ni alırdılar.
Xanlığın iqtisadiyyatında şərabçılığm da özünəməxsus yeri var-
dı. Şərabçılıqla yalnız xristianlar məşğul oluıdu. Müsəlmanlar üzümdən
bəhməz hazırlayırdılar. 1832-ci ildə Qarabağda 70.000 vedrə şərab.
3.400 vedrə araq, 4 800 pud bəhməz istehsal olunmuşdu.
Sabunbişirmə də az əhəmiyyət kəsb etmirdi. Sabunbişirmə ilə
kəndbrdə qadınlar məşğul olurdular. Sabun istehsalı əsasən natural
77

səciyya daşıyırdı və nadir hallarda mübadilə üçün çıxarıhrdı. Sabun ha-
zırlanması üçün başlıca xammal buynuzlu mal-qaranm və donuzlarm
piyi, l'ıstıq torpası və «qaraqan» adlı sabun daşı idi. Karaqandan, əhə-
ngdan və sudan məhlul hazırlanır, 6-8 gün sonra bu məhlul bişirilirdi.
Sabunu çuqun qazanlarda bişirirdibr 1168, s. 63 ].
Xanlığın ən böyük sənətkarlıq - kustar sənayesi mərkəzi Şuşa şə-
həri idı. Burada yüzbrlə sənətkar çahşırdı.
Şuşada xalçaçıhq tərəqqi etmişdi. Şuşa xalçaları öz gözəlliyi və
keyfıyyətinə görə ad çıxarmışdı. Xalçaları adətən azad satış üçün, nadir
hallarda sifariş əsasında toxuyurdular.
Şuşada ipək parçalar toxunması da inkişaf etmişdi. XIX əsrüı əv-
vəlbrinə aid mənbəbrin birində Şuşada ipək toxumaq üçün 42, pambıq
parçalar toxumaq üçün isə 28 toxuculuq müəssisəsinin yerləşdiyi qeyd
olunur J173.1, s. 311-312 ]. 1832-ci ildə Şuşada cəmi 132 dəzgahı olan
42 ipək parça toxuyan müəssisə vardı. Həmin müəssisəbrdə 324 toxucu
işləyirdi. Bu müəssisəbrdə şallar, dama-dama çadralar, «kassana» adh
Iqırmızı parça ]. toxunurdu. Kassanadan köynək və şalvar tikirdibr.
1829 cu ildə şəhərdə 740 şal, 6100 kassana və 360 parça istehsal
olunmuşdu [168, s. 63 ].
İpəyin açılması və sarmması üçün Şuşada 16 nəfərin işbdiyi 7
kəbfaçan emalatxana vardı. İpəksarıyan və digər emalatxanalardan
«karxana xərci» adlı vergi toplanırdı [94, s. 77 ].
Şuşa şəhərində yun saplar və corablar da toxunurdu. Bu məh-
suüarm bir hissəsi Tiflisə ixıac olunurdu. Papaqçılıq da inkişaf etmişdi.
Papağı Buxara, Şiraz və yerli qoyun dəribrindən hazırlayırdılar
Buxara və Şiraz dərisindən hazırlanmış papaqlar daha baha qiymətbn-
dirilirdi [168, s. 65 ].
XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəlbrində Şuşada və onun
əirafmdakı kəndbrdə pambıq parçalar toxumaq üçün 1000 dəzgah
oldugu haqqında məlumat var. Sonrakı 20-30 il ərzində həmin
müəsssələrin sayı kəskin surətdə azalaraq 80-ə enmişdi [173.2, s. 312 ].
Müharibəbr pambıq parça istehsahnm yalnız kəmiyyətinə deyil, həm
də keyfıyyətinə mənfı təsir göstərmişdi.
Pambıq paıçalardan Şuşada yalnız bez parça hazırlamrdı. 80
dəzgaha malik 28 bez toxüyan müəssisə fəaliyyət göstərirdi. İldə 80 000
xan arşmı [təqribən 12000 rus arşım ]. uzunluğunda bez toxunurdu
[168, s. 65 ]. Həmin dövrə aid mənbədə göstərilir ki, Şuşada hər il hər
birinin 10 xan arşmı uzunluğu və 5 qarış eni olan 8 min bez istehsal
olunurdu [173.1, s. 312 ].
İpək, yun və pambıq parçalan boyamaq üçün Şuşada 6 nəfərin
çalışdığı 3 boyaqxana fəaliyyət göstərirdi. Boyaqxanalarm biri xanm
78
oğlu Cəfərqulu ağaya məxsus idi. Rəqabət olmasm deyə
boyaqxanalarm birində yalnız göy, digər ikisində iscı göy istisna
olmaqla digər rəngbrb boyayırdılar [155.1, s. 41; 168 s. 65 ].
Boyaq bitkilərinin bolluğu boyaqçıhğm inkişali üçün şərait
yaradırdı. Xanlığın ərazisində qırmızı rəng almaq üçün istifadə olunan
biyan kökü [marcna ]. xüsusilə çox idi. XIX əsrin əwəilərində xanhqda
hər il 10 min puda qədər biyan kökü istehsal olunması haqqında
məlumat var.
Şuşa həm də gön-dəri məmulatları istehsalının mühüm
mərkəzlərindən biri idi. Xanlıqda maldarlığın geniş yayılması sənətııı
bu sahəsini xammalla təmm etməyə imkan verirdi. Oküz, inək, dana
dərisindən ayaqqabı, qoyun dərisiııdən papaq, kürk və s. hazırlamaq
üçün istifadə edilirdi.
Şuşada 40 nəfərin çalışdığı 19 gön-dəri dabbaqxanası vardı. İldə
orta hesabla 2 min ayaqqabıaltı hazırlamr, 1400 keçi, 1600 qoyun
dərisi, emal olunurdu [168, s. 65 ]. Ümumiyyətb ildə 35 min ədəddən
çox dəri məmulatı istehsal edilirdi. Yəhərqayırma işi də yaxşı inkişaf
etmişdi. Gön dəri emalı ilə məşğul olanlar Təbriz dabbaqlarımn
rəqabəti ilə üzbşirdilər.
Şuşada bir kustar tipli sabunbişirmə zavodu vardı [173.2, s.
313].
Şuşa şəhərində 22 nəfərin çahşdığı 2 kərpic zavodu fəaliyyət
göstərirdi. Şəhərdə barıt da hazırlamrdı [168, s. 65 ].
Ticarətin inkişafı və iri feodallarm istehlak təbbatı zinət
əşyalarımn istehsalmm inkişafma və təkmilbşməsinə şərait yaradırdı.
Zərgərlərin qızıl və gümüşdən hazırladıqları qolbaqlar, boyunbağıiar,
sırğalar, kəmərlər, sancaqlar və s. aheım valeh edirdi.
Şəhərdə 74 nəfər xırda ticarətb məşğul olurdu [168, s. 65 ].
Adları çəkibnbrdən savayı Şuşada daha bir sıra sənətkar -
kustar istehsalı növləri ilə məşğu] olurdular.
Xanlığm ərazisində çoxlu yeraltı sərvətlər olsa da onlarm çoxu
öyrənilməmiş və əhaliyə məlum deyildi. Faydalı qazıntılardan mis fılizi,
əhəngdaşı, dəyirman daşları üçün istifadə olunan daşlar, saxsı üçün gil,
qılınc və xəncərİəriıı bəzədilməsində istifadə olunan kvars məlum idi.
Şuşanm cənub-qərb istiqamətində, 160 verstliyində Oxçu kəndinin
yanında sakinbr uzaq keçmişlərdən dəmir tilizi çıxarırdılar. 1823-cü
üdə rus geoloqu Krıjanovski burada çıxan filizi tədqiq edib tərkibinin
qranit, qneys [qədim metamorflk süxur ]., əhəngdaşı, bazalt və
kvarsdan ibarət olduğunu müəyyənləşdirmişdi. Oxçu filizi boz dəmir
daş olub bir pudunda 17 funt çuqun vardı. Krıjanovski Şuşa şəhərin-
dən 400 sajenlik məsafədə də 18 sajenlik əhəng təbəqənin altmda iki
79
dəmir iılizi təbəqəsi tapmışdı. Bir təbəqənin 1 pud filizində 20, digər tə-
bəqənin 1 pudıında isə 18 funt çuqun var idi. Hər təbəqənin 1 !4 arşın
və dahə çox qalmlığı vardı [122.3 ].
Xanlıqda bir qədər acı tamı olan göl duzu hasil olunurdu. İri
buynuzlu mal-qara, atlar, qoyunlar üçün və balıq duzlamaq üçün Na-
xçıvan duzunlan tam istifadə olunnrdu [168, s. 66 ].
Sənətkar - kustar istehsalmm texnika və istehsal alətləri
bütövlükdə aşağı səviyyədə idi. Ə1 əməyinə əsaslanan hədsiz bəsit texni-
ka hər bir sənətkardan yüksək ustalıq tələb edirdi. Əmək məhsuldar-
lığmın yüksəldilməsi istehsal texnikasının təkmilləşdirilməsi yolu ilə
deyil, əməyin intensivləşdirilməsi yolu ilə əldə edilirdi. Buna görə də sə-
nətkarlıqda yalnız əl əməyindən istifadə olunurdu.
Şuşa şəhərindəki sənətkar-kustar emalatxanaları kiçik idilər.
Əmək məhsuldarhğı aşağı, istehsal texnikası bəsit idi. Çalışanlarm sayı
3-5 nəfər olurdu. İpək toxuculuğu, pambıq-parça toxuculuğu, dabbaq-
xanalarda, kərpic və sabunbişirmə zavodiarmda muzdlu fəhlələr işləyir,
onlar muzdu ya natura, ya da pul ilə alırdılar [168, s. 68 ].
Şəhər sənayesinin təsiri ilə kənd yerlərində, xüsusən Şuşanın ət-
rafmda əmtəə-pul münasibətlərinin müəyyən canlanması hiss olunurdu.
Kənd təsərrüfatmda əmtəə istehsalının artması qismən münyyən sənaye
ənıəyi növlərinin [sərraclıq, yəhərqayırma və s. ]. ixtisarı hesabma olur-
du [168, s. 68 ].
Qarabağ xanlığmm təsərrüfat ukladı bütövlükdə natural səciyyə
daşıyırdı. Kənd yerlərində sənət əsasən əkinçiliyin yardımçı sahəsi idi.
Xanlığın və Şuşa şəhərinin yaranması mütərəqqi hadisə idi. Şə-
hərin yaranması ilə ictimai əmək bölgüsü gücləndi, yeni iqtısadi qüvvə -
əmtəə istehsah meydana çıxdı.
Şəhərdə əmtəə istehsahnm genişlənməsi əmtəə-pul münasibətlə-
rinin kəndə, xüsusən Şuşanm ətraflarına sirayət etməsinə səbəb oldu.
Lakin şəhər sənayesi əmtəə-pul münasibətlərini xanlıqda eninə və dəri-
ninə inkişaf etdirə bilmədi. Şuşa Qarabağ xanlığmda yeganə sənaye
mərkəzi olaraq qalırdı.
Şəhərin nisbətən tez inkişafı, şəhərdə sənətkar - kustar istehsah-
nın və ticarətin genişlənməsi kənddə hökm sürən ətalətlə təzad təşkil
edirdi.
Şuşada muzdla işləmə, sənətkarların muzdla işləməsi halları da
müşahidə olunurdu.
Qarabağ xanlığmda ipək parçalarm hazırlanması ilə məşğul
olanların sayı 500 nəfərə çatırdı. Ləmbəran və Ağcabədidə ipəkçilik
xüsusilə inkişaf etmişdi. İpəkdən yorğan üzü, köynək, şalvar və s. tiki-
lirdi. Cənubi Azərbaycandan, xüsusən Qaradağdan bura toxucular gə-
80
lirdilər. Xanlıqda bez də toxunurdu. Toxucuların sayı 1200 nəl'ərə ça-
tırdı. Yundan müxtəlif məmulatlar - xalça, palaz, çul, keçə, adi palaz
hazırlanırdı. Orta ölçülü xalçanm biri 10-14 manata, adi palaz 4-5 nva-
nata, naxışlı palaz 14 manata, naxışlı çul 6-8 manata, alaçıq gecəsi 2080
manata satılırdı [173.2, s. 299-300 ].
Çiləbord mahalmda silalıqayırma ilə məşğul olurdular. Onlar
silah lülələri hazırlayırdılar. Burada 3-4 fəhləsi olan emalatxanalar da
var idi. Vəng və Şeşpara kəndlərində iki usta silah çaxmağı düzəldirdi
[173.2, s. 299-300 ]. Xanhqda 15 fəhlə işləyən 7 ipəksarıyan emalatxana
mövcud idi. Pambıqdan bez toxunması da geniş yayılmışdı. Burada 80
bez toxuyan dəzgah ilə ildə uzunluğu 10 xan arşmı və eni 7 qarış olan 8
min ədəd bez parça toxunurdu [173.2, s. 312 ].
19 dabbaq emalatxanasında 40 fəhlə çahşırdı. Bu emalatxana-
larda ildə 2000 ayaqqabı altı üçün gön, 1600 qoyun, 1400 keçi dərisi aşı-
lanırdı [173.2, s. 312-313 ].
Xanlıqda tikinti ilə bağlı sənətlər çox inkişaf etmişdi. Bu təsadü-
11 deyildi. Çünki xanlar yalnız müdalıə tikilibrinin deyil, həmçinin icti-
mai binalarm və digər mülki tikuilibrin də inşasına xüsusi diqqət yeti-
rirdibr. Şuşa, Bayat, Şahbulağı, Əsgəran qalaları ilə yanaşı məscidlər
və güııbəzlər də tikilmişdi. 1768-1769-cu ildə Şuşada böyük Cümə məsc-
idi inşa olunmuşdu. Sonralar XIX əsrdə Mehdiqulu xanm qızı Gövhər
ağa onu təmir etdirib, daha gözəl şəklə saldırmışdı. Xəzinə dərəsində
imarət və otaqlar tikilmişdi [mağaramn içərisi daş və əhənglə tikilmişdir
].. Oranın yalnız bircə yolu vardı. Şuşa qalasımn bir ağaclığmda Xaıı
bağında möhtəşəm binalar inşa olunmuş, Ağdam bağımn hasarı, Pona-
həli xan və övladlarmm qəbirlərinin üstündə uca günbəzbr tikilmişdı
[59, s. 143 ].
Pənahəli xanın və övladlarmın qəbirbri üstiində üç uca gümbəz
inşa olunmuşdu. Burada Pənahəli xanm atası İbrahimxəlilxəlil ağanm
qədimi ocaq evi vardı, yonma daş və tağbəndi vardı. Ağa Məhəmməd
Qacarm hücumu zamanı günbəzlər dağıdılmışdı. Sonra Mehdiqulu xan
bərpa etdirmişdi. O, bir ehsan bağı da saldırmış, hasar və buzxana inşa
etdirmişdi. Bunlar Məqbərəyə vəqf olunmuşdular. Tarixçinin yazdığma
görə buzxanadan min yük buz ehsan kimi ətrafda yaşayan elatlara və
digər əhaliyə verilirdi [56, s. 200 ].
İbrahimxəlilxəlil xan Şuşanm bir ağac məsafəsində Xan bağı
admı almış bağ saldırmışdı. Burada bağlar və tövbbr, buzxana və dəy-
irmanlar vardı [56, s. 201 ].
Xanhqda tətbiq olunan iltizam sistemi sənətkarlıq və ticarətin
inkişafma ciddi mane olurdu. Xan vergi yığmaq hüqqunu vergiııin
ümumi məbləğini əvvəlcədən ödəyən iltizamçılara satırdı. İltizamçüar
81
ilüzaın müddəti qurtaranadək tacirbr və sənətkarlardan xana verdikbri
məbləğdən xeyli artıq pul toplamağa səy göstərirdibr. İpəkdən topla-
nan mizan vergisi də iltizama verilirdi. Ipək, yun, pambıq parçaların,
sapm tünd yaşıi və mavi rəngdə boyanmasma iltizamçı icazə verməli
idi. İltizamçıdan başqa heç kimin sabun, dəri, qızıl boya satmaq
hüququ yox idi. Təbii qızıl boya da iltizamçımn nəzarəti altında idi [22,
s. 2-3 ].
Adətən ustalarm köməkçibri və şagirdbri olurdu. Şagird lıamı-
dan tez emalatxanaya gəlməli, onu yığışdınb təmizləməli, usta gəbnə
kimi emalatxananı tam hazır vəziyyətə salmalı, ustanm arvadı ilə baza-
ra getməli, ustanm ev və həyətinin səliqə-sahmanına baxmalı, mal-
qaranı naxıra ötürməli, tövləni təmizləməli, ev heyvanları və quşlarmı
yembməli, odun yarmaiı, çörək bişirildikdə kömək etməli və s. işləri ye-
rinə yetirməli idi.
Dərzi, başmaqçı və başqa bu kimi nisbətən yüngül peş.ələr üzrə
şagiıdliyə 9-13 yaşlı uşaqlar, dəmirçilik, dabbaqlıq, xamutçuluq və bu
kimi daha çox fiziki qüvvə tələb edən sənət sahələrinə şagirdliyə isə 16-
18 yaşh yeniyetməbr qəbul otunurdular. Şagirdlik sənət salıəsindən ası-
lı olaraq dörd və dahə çox il davam edə bibrdi. Şagirdlik müddəti bit-
miş uşağı usta köməkçisi vəzifəsinə keçirirdilər. Köməkçi öz ustasının
yamnda qalmaq istəməsə, başqasmm yanına keçə bilərdi. Usta kömək-
çisinə o zaman usta adı verilirdi ki, o həmin sənət sahəsinin bütün incə-
likbrinə yiyəbnmiş olsun.
§ 5. Ticarət
Xanlıqda daxili ticarət nisbətən zəif inkişaf etmişdi. Çünki əhali-
nin istehsal fəaliyyətinin keyfiyyət yekcinsliyi xanlığm ayrı-ayrı hissəbri
arasında geniş ticarət əlaqələrinin inkişafma mane olurdu. İstehsahn
başlıca məqsədi istehsalçılarm özlərinin və feodallarm istehlak tələbatı-
nı ödəməkdən ibarət idi. Buna görə də xanlıqda mübadilə hələ
bütövlükdə müntəzəm ictimai təzahürə çevrilməmişdi. Yalnız istehsalm
müəyyən artıqları o da nadir hallarda satışa çıxarılırdı.
Xanlıq ərazisinin dağlıq relyefı, əlverişli yollarm və nəqliyyat vasi-
tələrinin olmaması da daxili ticarətin genişlənməsinə əngəl törədirdi.
Qarabağ xanlığmda nəqliyyat yolları az inkişaf etmişdi. Üç az ya çox
dərəcədə yararlı böyük yol vardı. Bu yollardan biri Şuşadan Gəncəyə,
digəri Şuşadan Şəkiyə, üçüncüsü Araz üzərindəki böyük, daşdan inşa
oluıımuş Xudafərin körpüsü vasitəsilə İrana uzamrdı. Bu üç böyük yol-
dan savayı bir yol Şuşadan Gorusu keçməklə Naxçıvana, digəri Şuşa-
dan Vərəndə məlikliyinin ərazisini keçməklə Ordubad və İrəvana uza-
82
nırdı. Sonuncu iki yol dağların dərin qar örtüyü ib örtülməsi nəticəsin-
də dekabrdan aprelin sonunadək keçilməz olurdu.
Müxtəlif, eyni zamanda bəsit nəqliyyat vasitəbrindən istifadə
olunurdu. At, dəvə, eşşək və qatır başlıca nəqliyyat vasitələri idi.
Geniş satış imkanlarının olmaması təsərrüfatm genişbndirilməsi
və əməyin intensivbşdirilməsinə stimulu sarsıdır, təsərrüfatm qapalı-
lığına şərait yaradırdı.
Əmək bölgüsünün inkişafı və şəhərin kənddən ayrılmasımn güc-
bnməsi ilə əlaqədar möhtəkirlərin və tacirlərin müdaxiləsi ilə xanlığın
təsərrüfat vahidlərinin qapalıhğı getdikcə daha çox pozulurdu. Şuşada
ticarətin inkişafı tədricən kəndin yuxarı təbəqələrini öz orbitinə cəlb
edir, yuxarı hərbi-feodal zümrələrinin isral'çıhğınm artmasına səbəb
olurdu. Möhtəkiıiər və xırda alverçilər kəndbrdə xüsusi fəallıq göstə-
rirdibr. Onlar çox vaxt vergi və rüsumların toplanması vaxtı kəndə gə-
lirdilər. Möhtəkirlər kəndlilərin satış bazarları ib əlaqələri olmamasın-
dan istifadə edərək feodallarla ittifaqda əhalini qarət edir, iqtisadi əsa-
rətə sahrdılar. Onlar hazır parçaiarı, barama qurdu toxumunu, duz,
meyvə, saxsı məmulatı ilə dəyişirdilər. Kəndlibrin ümidsiz vəziyyətin-
dən istifadə edən möhtəkirlər və tacirbr tədricən tut bağlarını,
üzümlükləri və s.-ni öz əllərinə alırdılar. Zərurət yarandıqda həm kənd-
lilərə, həm də feodallara mal və pul borca verirdildər.
Xanlığm başlıca daxili və xarici ticarət mərkəzi Şuşa şəhəri idi.
Cümə günləri Şuşanın ətraf kəndbrindən kəndlilər şəhərə gələrək öz
məhsullarmı satır və lazımi malları alırdılar. Həm qala daxilində, həm
də Şuşa darvazalarımn önündə bazarlar təşkil olunurdu [168, s. 71 ].
Sənətkarlar, kustarlar, tacirlər, kəndlibr, feodallar, həmçinin
digər xanlıqlardan və xarici ölkələrdən gələnlər ticarətdə iştirak edirdi-
lər. Həm vüsətinə, həm də strukturasına görə şəhər ticarəti sənətkarlıq
səciyyəsi daşıyırdı. Şəhərdə kənd təsərrüfatı məhsulları, sənətkar-kustar
istehsalı məhsulları, mal-qara satılırdı.
Adətən kəndli əkinçilik məhsullax-mı, sənətkar isə sənətkarlıq
məhsullarmı bazara çıxarırdı. Kəndlibr ticarətb əsasən ona görə məşğ-
ul olurdular ki, feodal vergiləri və rüsumları ödəsinlər, özlərinə lazım
olan ən zəruri malları alsınlar. Sənətkarlar və kustarlar öz istehsal məh-
sullarmı satmaqla istehsal vasitələri və yaşayış üçün vəsait qazanırdılar.
Şuşada çoxlu peşəkar tacir də var idi. Çox vaxt kəndlinin mal almağa
nağd pulu olmur, əvəzini natura [buğda, arpa, yun, ipək, yağ, toyuq,
yumurta və s. ]. ilə ödəyirdilər. Bu zaman tacirlər kəndlilərin sadəlövh-
lüyündən istifadə edərək satdıqları malın dəyərini olduğundan daha
yüksək, kəndlinin verdiyi məhsulun dəyərini isə olduğundan daha aşağı
hesablayırdılar.
83

Şəlıərdə ticarətlə məşğul olanlar xanın xəzinəsinə vergi və rüsum
odəyirdilər. Bundan əlavə onlar bazar işçilərinin saxlanması ilə əlaqə-
dar xərcləri də - bazarbaşı, qapançı və s. ödəyirdilər. Bazar xadimlərinə
peşkəş, rüşvət, çay pulu, cərimə kimi ödənişlər də verməli idi.
1823-cü ildə bazarda bir çətvər buğda 18 man. 90 qəp., I çuval ar-
pa 6 man.3() qəpik, I çuval darı 5 man., I batman yağ 15 man., quzu
yuııunun I batmam 10 man., I stil inək 4 man., I tilani batman yun iplik
15 maıı., I ədəd kilim 10 man., I öküz 40-70 manata satılırdı. Adətən
xanlıq kənardan gətirilən malların üzərinə 15 faizə qədər əlavə qiymət
qoyulurdu [Bax, 168 s. 72 ].
Şuşanın bazarları iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinə, əmək məh-
suldarhğınm, təsərrüfatın əmtə xarakterinin artmasma, mədəniyyətin
yayılmasına şərait yaradaraq böyük müsbət rol oynayırdı. İnsanlarm
iinsiyyəti onların dünyagörüşünü artırır, onları daha dərkedici edirdi.
Bazarlar həm də bir növ əhalinin «tərbiyə olunduğu yer» idi. Hər gün
fərraş bazarda oğruların ayaqlarmı şallaqlayır, sağ qollarını kəsir və s.
cəza verirdilər.
Qarabağ xanlığında xarici ticarət daha çox inkişaf etmişdi. Şuşa
Cənubi Qafqazm ən mühüm ticarət mərkəzlərindən biri idi. Şuşadan
digər Azərbaycan xanlıqlarına, Gürcüstana, İrana, Türkiyəyə və Rusiy-
aya karvanlar gedirdi.
Daxili ticarətdən fərqli olaraq xarici ticarət demək olar ki,
bütünliiklə peşəkar tacirlərin əlində cəmlənmişdi. Xırda və orta ticarət
təşkilatları ilə yanaşı 1821-ci ildə Şuşada bir iri ticarət şirkətinin döv-
riyyəsi I milyon rus rubluna [6 milyon 500 min xan manatı ]. çatan iri
birliyi vardı. Bu birliyin Cənubi Qafqazın digər iri şəhərlərində, Rusiya,
İran və Avropa ölkələrində agentlikləri vardı [94, s. 75 ].
Qarabağ xanlığınm xarici ticarətində qonşu xanlıqlar, Rusiya,
İran və Türkiyə mühüm yer tuturdu.
Tiflisdən Şuşaya çit, güllü pambıq parçalar, mahud, müxtəlif
rəngli pambıq parçalar, döşək üzünə çəkilmək üçün möhkəm zolaq-
zolaq parçalar, sarı rəngli qalın və kobud pambıq parçalar, qırmızı
boyaq, və s. Bakı xanhğından dəmir, yazı kağızı, çini qablar, zəfəran,
mazut gətirilirdi. Dərbənddən qızıl boya [marena ]., Şəki xanlığından
tüfəng, əldə toxunma mahud şal, xalçalar və s., Gəncə xanlığından zəy
və meyvələr, Naxçıvan xanlığmdan qalın kətan parça və duz, İrəvan
xanhğından duz, Ərdəbil xanlığından «burmet» parçalar və s. gətirilir-
di. Qarabağ xanlığı Azərbaycanm mühüm iqtisadi mərkəzi Təbriz xan-
hğı ilə müntəzəm və gur ticarət əlaqələrinə malik idi. Təbrizdən Şuşaya
ildə 300 yük güllü parçalar [burmet ]., 400 yük bez [ağ parça ]., 1000 ar-
şın qanauz [ipək parça ]., 600 ədəd müxtəlif rəngli tafta, 200 ədəd ko-
84
lenkor [qırmızı rəngli parça ]., 1000 ədəd göy örtük gətirilirdi [168s.72]..
Təbrizdən həm də istiot, darçm, qərənfıl, badam, quru meyvələr, İran
şəkəri, həna, tumac, Şiraz tütünü və s. gətirilirdi. Xoy və Urmiya xan-
lıqlarmdan Şuşaya qumaş, bez, çit və burmet gətirilirdi. Şamaxıdan
müxtəlif ipək parçalar, qırmızı boya və qəhvə gətirilirdi.
Şəhərlər həm sənətkarlıq, həm də ticarət mərkəzi idilər. Daxili
ticarət dükanlarda aparılırdı. Dükanlarm çoxu həm də emalatxanalar-
da idi. Lakin yalnız ticarətlə məşğul olan dükanlar da var idi. Dükanlar
iri sahələri tutan şəhər bazarlarında cəmləşmişdi. Bazarlar satılan mal-
ların çeşidindən asılı olaraq hissələrə bölünürdü.
Daxili ticarətlə xarici ticarət bir-birindən təcrid olunmamışdı.
Bazarlar həm daxili, həm də xarici ticarət mərkəzləri idi. Bazarlaıda xa-
rici ölkələrdən gətirilmə mallar satılır, yerli tacirlərlə xarici tacirbr ara-
smda sövdələşmələr olurdu.
Yerli əhalinin satdığı məhsullardan keyfıyyətindən asılı olaraq
vergi alınırdı. Duz satışmdan [duz pulu], məhsulları çəkmək üçün [qa-
pan pulu], araq və şərab məhsulundan [şirəxana], sabun, dəri, tütün,
parçaların boyanmasından rəng pulu alınırdı. Dükanlardan, balıq, ət,
meyvə, odun satışmdan darğabazar adlanan vergi toplanırdı.
Qarabağ xanlığma İranm İsfahan şəhərindən qalın pambıq par-
çalar, zərbaf, qara ipək, baş örtükləri, ağ və mavi rəngli pambıqdan to-
xunmuş çadralar, qənd, Yəzddən müxtəlif ipək məmulatı və pambıq
örtüklər, Təbriz şərlləri, ipək yayhqlar, yorğan üzü, istiot, iydə, badam,
quru meyvə, xına, Şiraz tütünü, Xorasandan Xorasan xurcunları, Xoy
və Urmiyə şəhərlərindən bez, müxtəlif çitbr, Ərdəbildən qalın pambıq
parça gətirilirdi [2, s. 107 ].
Bəzi məlumatlara görə, İrandan Qarabağa gətiribıı malların
ümumi dəyəri 140 min gümüş rus manatma bərabər imiş. Şuşa tacirləri-
nin Təbriz və nisbətən Isfahanla daimi ticarət əlaqələri vardı [173.2, s.
314-315 ].
Türkiyədən meyvə qurusu, atlas, müxtəlif örtüklər, müxtəlif
ipək mallar və qəhvə gətirilirdi. Gürcüstandan müxtəlif parçalar,
mahud, çay, qənd, spirtli içki, Bakıdan dəmir, yazı kağızı, neft, müxtəlif
şüşə qablar, duz, zəfəran, Dərbənddən qızıl boya, Şəkidən silahlar və
şallar, yapıncı, xalça - palaz, Gəııcədən meyvəbr, Naxçıvandan və
Irəvandan duz gətirilirdi [173.2, s.314-315 ].
İsfahandan Qarabağa ildə 10 yük burmet parça, 2 yük zərbaf
parça, 500 ədəd qara ipək kəlağayı, 200 ədəd göy və ağ çadra, 10 pud
istiot, darçın və digər ədviyyat, 12 pud İran şəkəri gətirilirdi. Yəzddən
müxtəlif ipək parçalar, Kaşandan parça, ipək məmulatı və pambıq
85
yorğanlar [ədyallar ]., Xorasandan körpə quzu dərirləri və tünd sürməyi
boyaq gətirilirdi [168, s.73 ].
Qarabağ xanhğmdan olan tacirlər parça məmulatı almaq üçün
Rusiyanın Moskva və Nijni Novqorod yarmarkalarma gedirdilər.
Bağdaddan quru meyvələr, ədviyyat, tünd sürmeyi boya, atlas, qırmızı
xara və ədyal gətirilirdi [168, s.74 j.
Qarabağ xanhğmdan ixrac olunan mallar arasmda ipək çox
mühüm yer tuturdu. Şuşa tacirləri nəinki Qarabağ, eləcə də Şəki,
Şamaxı, Gəncə xanlxqlarmda, Car-Balakəndə ipək tədarükünü inhisara
almışdılar. Qarabağdan eləcə də məşhur Qarabağ xalılan, Qarabağ
atları, müxtəlif parçalar, iri və xırda buynuzlu mal-qara, əkinçilik
məhsulları ixrac olunurdu [168, s.74 ].
Xarici ticarətin inkişafı bir sıra maneələrlə üzləşirdi. Əvvəla
tacirlər bu və ya digər xanlığm ərazisindən keçərkən xanlarm xeyrinə
rəhdar rüsumu ödəməli idilər. Bir batman malrn gətirilməsi Təbrizdən 2
xan hilahna qədər, Xoydan təxminən 1 manata, Urmiyadan 1 manat 1
abbasıya, Ərdəbildən 1 manata, Tiflisdən isə bir pudun gətirilməsi 6
manat 2 abbasıya başa gəlirdi [168, s.74 ].
Bu xərclərdən əlavə gətiribn və apanlan mallardan Təbriz, Xoy,
Urmiya və Ərdəbildə rəhdar [I taydan 6 man 50 qəp. gümüş manat ].
rüsumu almırdı [168, s.74 ]. Qarabağ xanlığımn özündə ticarətdən bir
sıra kömrük və rüsumlar toplanırdı.
Sonsuz müharibələr ticarətin inkişafı üçün çox ciddi maneə idi.
Ticarətdə müxtəlif çəki və ölçü vahidlərindən istifadə olunurdu.
Gümüşdən kəsilən «pənahabad» adlı pula xalq arasında sadəcə
«pənavan» deyilirdi. Bu pul rus gümüş pulunun 15 qəpiyi dəyərində idi.
Pənahabad təklik və cütlük şəklində [30 qəp. ]. zərb olunurdu.
Qarabağda uzunluq vahidi kimi «Xan arşmı»ndan istifadə olunurdu.
253/4 girehə [verşoka ]. [1 gireh = 4,4 sm ]., yəni 113 sm-ə bərabər idi.
Çəki ölçüsü kimi batman, misqal və noxuddan istifadə olunurdu. Bir
batman 48 stilə, yaxud 25 futa, 1 stil 45 misqala, yaxud 46 10/11 zolot-
nikə, 1 misqal 24 noxuda, 1 1/11 zolotnikə, 1 noxud isə 1/22 zolotnikə
bərabər idi [168, s.75 ]. Təxminən 800 qr. ağırlığmda olan «stil»lə bağlı
xalq arasmda belə bir rəvayət yaranmışdı:
Ay qurtarıb, bayrama üç gün qalıb,
Pinti arvad qovurmanı qurtarıb.
Kişi gedib istil yarım yağ alıb.. .».[37, s.317 ].
Buğda, arpa, darı, və s.-ni ölçmək üçün «çuval» və «çanaq»dan is-
tifadə olunurdu. 1 çuval 10 çanaq idi. Çuval və çanağm şəhər. və kənd
növləri var idi. 1 şəhər çuvalı 7 pud 14 funt buğdaya, 6 pud 12 funt ar-
paya, 8 pud düyüyə, 6 pud 10 l'unt darıya bərabər idi. 1 kənd çuvalı isə
86
6 pud 5 funt buğdaya, 5 pud 20 l'unt apraya, 7 pud düyüyə, 5 pud 20
funt danya bərabər idi. 60 zolotnikə bərabər olan tilani stilə un, kərpic,
bir sıra ərzaq məhsulları, meyvələr, neft və pambıq parçanı çəkirdilər.
55 zolotnik 16 3/2 doliyə bərabər olan «mizani stillə» ipək, 38 zolotnik
26 doliyə bərabər olan star stillə şəkər, çay, qəhvə, ədviyyat, qurğuşun
və s-ni ölçürdülər. Maye malları tunqla [bir tunq 9 fuııta bərabər idi ].
və parçla [3 funt 78 zolotnikə bərabər idi ]. ölçülürdü [168, s.7 j.
Tərəzilər xeyli bəsit idilər. Çox vaxt tərəzi kimi adi iplərlə asılan
qablardan ibarət tərəzilərdən istifadə olunurdu.
Çəki vahidlərinin müxtəlifliyi ticarəti çətinləşdirən amil idi.
Məlumdur ki, Azərbaycan xanlıqlarmın çoxunun öz pul vahidləri
olmuşdur. Qarabağ xanlığmm da öz pul vahidi var idi. Şuşa şəhəri
salmandan sonra Pənah xanın əmri ilə zərbxana tıkildi, burada
gümüşdən bir misqal ağırhğında və rus rublunun 15 qəpiyi dəyərində
olan «pən.ahabad» sikkəsi zərb olunmağa başlanmışdı. Sikkənin bir
tərəlində Pənahabad, o biri tərəllndə «La iiahə illallah və Məhəmmədən
rəsulullah» sözbri yazılmışdı. «Pənahabad»ın altısı 1 manat, səkkizi isə
Qarabağ tüməni adlanırdı [62, s.18-19 ]. Pənahabadlar həm Qarabağ
xanlığınm daxilində, həm də digər xanhqlarm ərazisində işlənirdi.
Xanlıq daxilində «yarımşahi» də tədavüldə idi. Ağa Məhəmməd şah
qətlə yetirildikdən sonra İranla münasibətləri nizamlamaq xatirinə
İbrahimxəlil xanın göstərişi ib Fətəli şahın adından 35,5 qəpik
dəyərində olan «sahibqıran» adlı pul buraxılmağa başlaıımışdı
[Sahibqıran iki ulduz bürcünün birbşməsi zamanı doğulan deməkdir ].
[168, s.75 ].
Qarabağ xanlığmda xan sikkələri ilə yanaşı İran şahlarının
pulları tümən [4 gümüş rus rubluna bərabər ]., real [45,5 rus qəpiyinə
bərabər ]., Təbriz, Xorasan, İsfahan və digər yerbrin abbasıları və rus
rublları da işlənirdi. Xan abbasılarında 4,5-dən 2,25 qrama qədər
gümüş, nadiridə 11,5 qram gümüş, İran abbasısmda 5,30 qrama qədər
gümüş vardı [168, s.75 ]. Xan sikkəbrinin çəkisi və əyarı tez-tez
dəyişirdi ki, bu da pul tədavülünü və xanhqlar arasında ticarəti
çətinləşdirirdi. Pullarm qəlp olub-olmadığını, dəyərini
müəyyənləşdirməkb bazarda oturan sərraflar məşğul olurdular.
Digər Azərbaycan xanlıqlarında olduğu kimi, Qarabağ
xanlığında da sənətkarlıq və ticarətin inkişafında əngəb çevrilən çoxlu
maneələr var idi. Əmək bölgüsünün ləng inkişafı ilə yanaşı rəhdar
adlandırılan gömrük yığımları və iltizam sistemi beb maneələrdən idi.
Bəzən eyni məhsuldan bir neçə dəfə gömrük pulu ahnırdı.
Tədqiqatçılardan biri yazır ki, ipək parçalar istehsal olunduqları yerdə
satıldıqda onun hər tayından 1 man. 30 qəp, xam ipəyin hər taymdan 5
87
man. pul almırdı. Tacirbr öz məlısullarım istehsal olunan yerda sata
bilməyib başqa şəhərə apardıqlan zaman yenə gömrük verirdilər.
Həmçinin, tacirlər hər dəfə tərəzi pulu adlanan xüsusi rüsum ödəməli
olurdular. Əgər tacirlər Kür çayından keçməli idilərsə, həm mallarma,
həm də yük heyvanlarına görə vergi ödəməli idiiər [202 ].
Digər xanhqlarda olduğu kimi, Qarabağ xanlığmda da gömrük
rüsumlarımn toplanması iltizama verilirdi. İyrmiyə yaxm iltizam
maddəsi var idi. Zərbxana maddəsinin icarəyə verilməsindən xan ildə
47165 manat gəlir əldə edirdi [175, v.297 ]. Biyan kökü, mizan,
boyaqxana, sabun, dabbaqlıq və s. sahələrini iltizammdan da xeyli gəlir
əldə edilirdi. İltizamdan gələn gəlirlərin bir hissəsi xanın qovulmalarma
və yaxın adamlarma, digər hissəsi isə xanlığm xəzinəsinə daxil olurdu.
Xamn miihüm gəlir mənbələrindən biri «boyaq pulu» vergisi
idi. Şəhər əhalisnin digər təbəqələri kimi sənətkarlıq da «tüstü pulu»,
bayramlıq, toy pulu və s. vergilər ödəyirdilər.
Xanhqda sələmçilik geniş yayılmışdı. Zəruri ehtiyac kəndliləri
nıəcbur edirdi ki, varlı qonşularından sələmlə pul götürsünlər. Çox vaxt
kəndlilər yazda, ötən ilki məhsul ehtiyatı tükəndiyi zaman borc
götürürdü. Borc ya pul, ya da məhsul şəklində alma bilər, pul ya da
məhsul şəklində özü və faizi ödənilə bilərdi. Sələmlə borc götürmək çox
hallarda kəndlinin müllisləşməsinə səbəb olurdu. Bəzən sələmin həcmi
ildə 60-70 faizə çatırdı [168, s.37 ].
Sələmçilərin xidmətindən yalnız kəndlilər deyil, feodallann
özləri, tacirlər də istifadə edirdilər. İri feordallar daha artıq dərəcədə
şəhər sənaye məhsulları, zinət şeyləri almağa meyl edirdilər. Onlarm
israfçılığı artırdı. Sələmi ödəmək üçün feodallar kəndlilərin vergibrini
artırmağa çalışırdüar.
§ 6. Şəhərdə sosial münasibətlər
Şuşa şəhərində əhalinin joiksək təbəqəsini xan başda olmaqla
dünyəvi feodallar və ali ruhanilər, iri tacirlər təşkil ndirdi. Ustalar və
xırda alverçilər orta təbəqəni, usta köməkçiləri, şagirdlər, muzdlu
fəhlələr isə aşağı təbəqəni təşkil edirdibr.
Sənətkarların bir çoxu peşələr üzrə həmkarlarda birləşmişdibr
[boyaqçılar, dərzibr, papaqçılar və s. ]..
Xanlar həmkarlarm daxili həyatma qarışmırdılar. Həmkarlar
iV/Jəri vergiııi və mükəlbfıyyətləri ustalar arasmda bölüşdürürdübr.
Sexin başçısı - ustabaşı sənətkarların ümumi yığmcağmda seçilirdi.
Ustabaşı ustalar arasmda yaranmış mübahisəbri həll edir, günahkarı
cərimələyir, sifarişlərin vicdanla yerinə yetirilməsinə, məhsulun
88
keyfiyətinə, istehsal olunan məhsulun satışına, bayram günləri iş
görülməməsinə nəzarət edirdi.
Sənətkar cmalatxanasına usta başçilıq cdirdi. Onun nəzarəti al-
tında emalatxanada usta köməkçiləri və şagirdlər işləyirdilər. Şagirdə
pul verirdilər, lakin adətə görə usta şagirdi yedirtməli, geyindirməli, ay-
aqqabısım verməli idi. Əgər şagird müstəqil surətdə məhsul istehsal et-
məyi bacarırdısa, usta ona «şagirdinə» də ödəyə bilərdi. Usta kömokçi-
ləri və şagirdlər müəyyən qədər işbyib təcrübə topladıqdan sonra
[müddətə sənətin xaraktcrindən və şagirdin bacarığından asılı olurdu. ],
şagird usta köməkçisi, usta köməkçisi isə usta keçə bibrdi. Usta keç-
mək üçün usta köməkçisi ziyafət təşkil etməli və hədiyyələr verməli idi.
Şəhər əhalisi xanın özünə, onun məhkəməsinə və məmurlarına
tabe olur, müxtəlif vergilər və mükəlləfiyyətlər ödəyirdi. Məsələn, Təb-
rizli məhəlləsinin sakinləri ildə 130 əşrəfi məbləğində «miqayat» ödəyir,
60 yük odun verirdilər. Bundan əlavə məhəllə sakinləri xanın bütün qo-
naqlarmı və onlarm atlarını pulsuz saxlamalı, xanm tələbi ilə lazımi mi-
qdarda işçi qüvvəsi, araba və qoşqu, tikinti üçün materiallar verməli idi-
lər. Eyni zamanda məhəllə sakinləri Rüstəm bəyə 100 x. manatı, Bala
bəyə 60 x. manatı ödəməii, taqvilaninin hər əşrəfindən 50 x. qəpiyi, qul-
luqinin lıər əşrəlindən 30 x. qəpiyi, hər odun yükündən 20 x, qəpiyi
ödəməli idilər. Məhəllə cəmi 200 əşrəfi, 398 xan manatı və 60 yük odun
ödəməli idi. 1805-ci il Kürəkçay müqavibsindən sonra məhəllə sakinləri
həm də 'Rusiyaya veriləcək xərc hesabma ildə 200 əşrəfi ödəyirdilər
[176.S.4-5 ].
Xanlar özbrini xırda qayğılardan azad etmək üçün ayrı-ayrı tə-
sərrüfat sahələrini müqatiyə verirdilər.
Kənd icmaları və həmkarlardan fərqli olaraq Şuşa bazarlarımn
fəaliyyəti xan idarələri və məmuriarı tərəfindən idarə olunurdu. Şəhərdə
polis rəisi vəzifəsini darğa yerinə yetirir, ticarət və bazara bazarbaşı,
ölçü vahidbri və tərəzilər üzərində nəzarəti mizandar ycrinə yetirirdi.
Maliyyə məmurlarının işini asanlaşdırmaq üçün müəyyən mallarla anc-
aq təyin olunmuş yerlərdə ticarət etməyə icazə verilirdi. Məsələn, çəki
ilə satılan mallar xan tərəziləri olan ycrdə satıla bilərdi. Burada qapançı
satıcıdan çəki rüsumu - mizan alırdı; meyıə tərəvəz baqqalxanaya gön-
dərilirdi; burada satıcılardan hər zənbilə, kisəyə, taya və s. görə vergi
alımrdı [Ətrafh məlumat üçün bax:155.1 s.355-357, 366, 367, 371]..
Sənətkarlar peşələr üzrə bir növ sex təşkilatları - əsnaflıq -
həmkarhq təşkil edirdilər. Bu təşkilatlar istehsalı qaydaya salmaq və
sənətkarlarm bir-birinə əl tutması üçün təşkil olunurdu. Təşkilata
rəhbərlik etmək üçün 3 il müddətinə ustagər adlı başçı seçilirdi.
Ustagərlər ustalar arasında bağlanmış müqavibləri təsdiq edir, təşkilata
89
daxil olan ustalar arsmda ixtilaf baş verdikdə mübahisələri həll edir,
ustaları xammalla təmin edir, ictinıai tədbirləri tnşkil keçirirdilər [22,
s.3-7 ].
Əsnaflar - həmkarlar vergiləri sənətkarlar arasmda bölüşdürür,
ustaların peşokarhq fəaliyyətinə nəzarət edirdilər. Xanlar vergilərin
vaxtında və lazımi səviyyədə toplanması və məşğuldiyyətini ustagərlərin
iistünə qoymuşdu.
§ 7. Xanlıq dövründə Qarabağda mədəniyyət
Xanlıq dövründə Qarabağda həm maddi, həm də mənəvi
mədəniyyət yüksək inkişaf etmişdi.
Qarabağ xanlığmm memarhğı haqqmda irəlidəki fəsillərdə
müfəssnl məlumat verildiyindən burada bir təkrara yol vermək
istəmirik. Hicri 1182-ci ildə [rmladi 1768/69 ]. Şuşada böyük bır cümə
məscidi inşa olunmuşdu. Sonralar Mehdiqulu xanın qızı Gövhər ağa
həmin məscidi təmir edib, daha gö/əl şəklə saldığmdan Gövhər ağa
məscidi admı almışdı.
Yarandığı güııdən Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəni həyatmm
miihüm mərkəzlərindən biri olmuşdur. Şuşanm mədəm hayatmda
görkəmli Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifm əvəzsiz xidməti
olmuşdur. Şuşamn Saatlı məhəlləsində açdığı mədrəsədə fəaliyyətə
başlayan Vaqif böyük ədəbi məktəb yaratmışdı, onlarca davamçı
yctişdirmişdir. O zaman Molla Əli Xəlifə, Molla Zcynalabdin və bir çox
müdərrislər istedadlı şagirdlər yetişdirmişlər [37, s.341 ].
Şuşada yaşamış şair Musa Kərimüllah dövrün ağır
müharibələrini, xalqın çətin vəziyyətini qələmə almışdır.
XVIII əsrin birinci yarısmda Azərbaycan ərazisində getmiş
dağıdıcı müharibələr ölkənin, o cümlədən Qarabağın da modəni
həyatına çox böyük mənfi təsir göstərmişdi. 1736-cı ildə Muğanda
özünü şah seçdirən Nadir şiə ruhanilərinin mövqeyini zəiflətmək
məqsədi iSə vəfq torpaqlarmm çoxunu müsadirə etdiyindən maarif
müəssisələri əsas gəlir mənbəyindən məhrum olmuşdu. Xanlıqiar
dövründə də bu sahədə elə bir dəyişiklik olmadı.
Məktəb adlanan ibtidai təhsil müəssisələri məscidlərin bir
guşəsində, xüsusi dükanlarda, yaxud şəxsi evlərdə yerləşir və adətən,
onlarm yaradıcılarmm, müəllimlərin adı ilə adlandırılırdı. Şuşada Molla
Pənah Vaqif məktəbi məşhur idi.
Məktəbdə adətən, ancaq bir müəllim olurdu və o, həm də
məktəbin rəisi [məktəbdar ]. idi. Məktəbdarlar məktəbin və özünün
xərclərini ödəmək üçün tədris haqqı kimi şagirdlərin valideynbrindən
90
hər həftə «həftəlik» adlanan pul, habelə peşkəş, bayramlıq və s.
alırdılar. Ancaq bu adətən kifayət etmirdi və müəllimlər məktublar,
dualar yazmaq, kəbin kəsmək və s. ilə də məşğul olurdular.
Adətən, uşaqlar 6 yaşıııdan məktəbə gedirdilər. Uşaqlar
məktəbdə həsir və kilim döşənmiş döşəmədə başıaçıq və ayaqqabısız,
evdən gətirdikləri döşəkçənin üstündə otururdular. Dərs müddəti, bir
qayda olaraq 6-8 saat davam edirdi. Şagirdlər əlifbanı Öyrəndikdən
sonra Quram oxuyub başa çatdırır, Sədinin «Gülüstan» əsəriııi və
başqa kitabları oxuyurdular.
Məktəbdə təhsil müddəti qeyri-məhdud idi, konkret hər bir
şagirdin təhsilini başa vurması haqqmda müəllimin nə vaxt vəsiqə
verməsindən asılı idi. Məktəbbrdə ayaqların falaqqaya salanıb
döyülməsi kimi cəza üsulu tətbiq olunurdu.
Məktəbbrlə yanaşı fərdi təhsil növü də mövcud idi. Xanm və
əyanlarm, tacirlərin uşaqları ib onlarm evində ayrılıqda bir müəllim
məşğul olurdu [13, s.462 ]. Bu üsula sərxana deyirdilər. Bir çox
yoxsullar imkanlan olmadığından uşaqlarmı məktəbə göndərmirdilər.
XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əvvəllərində Rusiya və İraıı
Qacarlar dövlətinin Azərbaycana hərbi müdaxiləsi, xanlıqlararası
çəkişmələr Azərbaycan ədəbiyyatma böyük ləsir göstərmişdilər. Bu
dövr poeziyasmın diqqəti çəkən xüsusiyyəti əsasən müxəmməs
formasmda yazılmış dövrün gerçək hadisə və şəxslərinə həsr olunmuş
irihəcmli şerbrin meydana gəlməsidir. Bu tip əsərbr dövrün hadisələrini
aydınlaşdırmağa, anlamağa kömək cdir.
Bütün əsrlər boyu Qarabağ ustad aşıqlarm vətəni olmuşdur.
Ağdamın Gülablı kəndindən olan Aşıq Valeh bütün ölkədə şöhrət
qazanmışdı. Aşıq Valehin qoşmaları dillər əzbəri idi, onun haqqında
«Valeh və Zərnigar» dastanı qoşulmuşdur [4, s. 189 ]. Xanhq dövrünün
Qarabağ şairbri şifahi xalq ədəbiyyatmdan, onun forma və məzmun
gözəlliyindən bəhrəbnmişlər. Bu dövr Qarabağın müstəqilliyi ilə
əlamətdardırsa, ədəbi mühit də ərəb-fars ədəbiyyatmın təsirinin son
dərəcə zəifləməsi, xalqm ö / milli ədəbi ənənələrinə üstünlük verdiyı
şifahi xalq ədəbiyyatından böyük vüsətlə faydalanması ilə səciyyəbnir.
Şifahi xalq ədəbiyyatı isə daha çox ictimai məna kəsb edirdi. Xalq
bayatılarmda XVIII yüzilliyinin sonlarmda güclü düşmən hücvmlarma
mətanətb sinə gərmiş Şuşa qalasmm üzərindən tez-tez qarayclbr
əsməsinə işarə olunur:
Mən səni yel bilirdim,
Başında tel bilirdim,
Uca dağlar başmda
Qurumaz göl bilirdim.
' 91
 Şuşanın Ağa Məhəmməd xan Qacarm qoşunları tərəlındən 1795-
ci ildəki mühasirəsinə həsr olunmuş bir bayatı da deyilirdi.
Gəldi, haradan gəldi,
Könlü qaradan gəldi,
Göydə bulud yox idi,
Bu sel haradan gəldi.
Başqa bir bayatıda isə 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacarm
Şuşanı almasına ağı deyilir:
Kərbəlam vay, qalam vay!
Kərbəlada qalam vay!
Çəkiliydi kərpici,
Alınıftı Qalam vay!
Şifahi xalq ədəbiyyatında dərin ictimai məna ifadəsi xalqm tə-
fəkkürü, onun adət-ənənə zənginliyi milli yetkinliyindən doğurdu.
Xalq ədəbiyyatı və aşıq poeziyası nəinki Molla Pənah Vaqif yara-
dıcılığma, eləcə də İbralıimxəiilxəlil xamn qızı Ağabəyim ağa, oğlu Əfü-
lfət xan və nəvəsi Cəfərqulu ağanm, başqa törəmələrinin yaradıcılığına
da böyük təsir etmişdi.
Məşhur ədəbiyyatşünas F.Köçərli Əbülfət xan haqqmda qısa mə-
lumat verərək onun şerlərindən Azərbaycan və fars dillərində yazılmış
iki qəzəli nümunə gətirir. İrəlidəki fəsillərdə qeyd olunduğu kimi,
İbrahimxəlilxəlil xan Ağa Məhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən
sonra Qarabağın ağır vəziyyətini nəzərə alaraq taxta çıxmış Fətəli şahla
münasibətləri normallaşdırmağa çalışırdı və şahın tələbi ilə qızı Ağa-
bəyim ağanı ona ərə verməklə yanaşı oğlu Əbülfət ağanı da girov kimi
şahm sarayma yollamışdı. Fətəli şah Əbülfətə xan titulu verməklə ya-
naşı, onun ədəbi istedadım görüb «Əmirül-üməra» təxəllüsü ilə öz ədəbi
məclisinə daxil etmişdi. Əbülfət xan 1839-cu ildə vəfat etmişdir.
Fətəli şah Ağa bəyim ağanın istedadına və qabiliyyətinə heyran
olmuşdu və onu öz hərəmxanasımn basçısı - banuyi hərəm- etmişdi. Şah
1811 -ci ildə İngiltərənin fövqəladə səfirini və onun xanımım qəbul edərkən,
səfır Böyük Britaniya kraliçasımn etimadnamə vo hədiyyələrini Ağabəyim
ağaya təqdim etmişdi [6, s.30 ]. Lakin saraym təmtərağı Ağabəyim
ağanm vətənə olan həsrətini öldürə bilmirdi. Qürbətdə olmasmdan
qüssələnən şairə yazırdı:
Mən aşiqəm qara bağ,
Qara salxım, qara bağ,
Tehran cənnətə dönsə,
Yaddan çıxmaz Qarabağ.
Şah, Ağabəyim ağamn tələbi ilə Tehramn saray mühitindən aralı
müqəddəs şəhər sayılan Qumda onun üçün saray tikdirdi. Ağabəyim
92
ağa elə burada 1832-ci ildə vəfat etmişdir. Ağabəyim ağa şerlərini
Azorbaycan və fars dillərində yazmışdır.
Molla Pənah Vaqif [Pəııalı Mehdi oğlu ]. 1717-ci ildə indiki Qa-
zax rayonunun Qıraq Salahlı kəndində anadan olmuşdur. Dövrünü ta-
nmmış alimlərindən olan Səfi əfəndinin yanında oxumuşdur. Təqribən
1763-cü [tarixi ədəbiyyatda Vaqifin Qarabağa İbrahimxəlil xan taxta
çıxdıqdan sonra gəlməsi qeyd olunur, [18s.47;17 s.] ancaq bu xanın
hakimiyyoti yanlış olaraq 1759-cu ildən başlandığından səhvən Vaqifin
Qarabağa köçmə tarixi də 1759-cu il kimi göstərilir T.M.] ildə Qarabağın
Veysəlli kəndinə köçərək bir müddət burada məktəbdarlıqla məşğul
olmuşdur. Həmin vaxt Karlli-Kaxetiya çarının zülmündən təngə gnlmiş
Qaracaqiı, Çinli, Salahlı, Dəmirçihəsənli, Qızılhacılı, Qaraqoyunlu, Al-
pout, Səfikürd, Boyəhmədli, Kəngərli, Xəfəli və başqa obalar Qazax-
dan Qarabağ xanlığına köçmüşdür. Vaqif sonra Şuşa şəhərinə köçərək
Saatlı məhəlləsində məktəb açmışdı. Əsil adır Əlipənah olan şair, Şuşa-
da Molla Pənah Vaqif |«Vaqif'» hər şeydən xəbardar olan», vəsl' edən
deməkdir ]. təxəllüsünü götürmüşdür [4, s. 189 ].
Vaqif sarayda əvvəlcə eşikağası, sonra nədimi hüzur və vəzir
vəzifələrini icra etmişdir [4, s. 193-194 ].
M.P.Vaqifin sarayda tutduğu mövqe, xanlığın digər xanhqlarla və
qonşu dövlətlərlə əlaqələrində oynadığı rol onun yaradıcılığında dərin
iz buraxmişdır.
İbrahimxəlilxəlil xan 1796-cı ildo oğlu Əbülfət ağanı rus
qoşunlarının komandanı gencral Zubovun yamna yolladığı zaman
onunla II Yekaterinaya ünvanlanmış məktub da göndərmişdi. Iləmin
məktub Vaqif tərəfindən yazılmışdı. V.Zubov II Yekaterinanın
göndərdiyi cəvahırləriə bəzənmiş əsanı Vaqifə hədiyyə ctmişdi.[7,
s.272].
Vaqifin Tiflisə həsr olunmuş bir müxəmməsində Qarabağ
xanlığının Kartli-Kaxctiya çarlığı ilə əlaqələri də öz əksini tapmışdır.
M.P.Vaqif İbrahimxəlilxəlil xanın göstərişi ilə [Muğanlı Cəmil ağa ilə
birlikdə ]. 1784-cü ildə Tillisə səfər etmişdi və bu səfər onu Gürcüstan
mövzusunda şcrlər yazmağa sövq ctmişdi. O, cyni zamanda çar II İrak-
linin oğluna da bir mədhnamə-müxəmməs həsr etmişdi [4, s. 193-194 ].
M.P.Vaqif həm də Şuşada inşaat işlərində, şəhərin bədii-estetik
tərtibatında yaxından iştirak edirdi. Həsənəli xan Qarabaği öz təzkirə-
sində Vaqifin Şuşa şəhərində bir sıra memarlıq abidələrinin tikintisində
yaradıcılıq fəaliyyətini işıqlandıraraq yazır ki, Vaqif nəinki xanm şəxsi
tikililərinin planlışdırılmasında, eləcə də qala hasarlarının, bürclərinin
inşasmda, habelə məşhur əyanlarm yaşayış binalarının tikilməsində
böyük rolu olmuşdur [5, s.272 ].
93
 Vaqifm bir çox şerləri əhalinin məişət və zövqünü əks etdirir.
Vaqif lirikasınm əsas mövzusu məhabbnl və insan gözalliyinin tə- Onun «Kür qırağmın ocob seyrangahı var» misrası ilo başlayan moşhur
rənnümüdür. Sevgiyo, yüksok romantik təməfo əsaslanan ononəvi müna- qoşması buna misaldır. Ədəbiyyat tarixçiləri bu qoşmanm yaranmasmı
sıbotdon fərqli olaraq, Vaqif düııyəvi, cismani məhəbbəti tərənnüm cdir. belə izah edirlər:
Vaqiiin sevgilisi büt deyil, gerçək qadmdır. Şairin qəhrəmanı canhdır, İbrahimxəlilxolil xan sofərlorinin birindo bozi mülahizoloro göro
ehtiraslı bir insandır. Vaqil' sevgidə folsəfi mnna axtarır, onu hor gün Kür qırağmda düşərgə qurub dayanıbmış. Sərkərdələr burada
qarşılaşdığı gözəllər ruhlandırır. Şair dini chkamları bir yana qoyaraq duruşdan təngə gəlib Vaqifdən xahiş ediblərmiş ki, ııecə olursa-olsun
poeziya üçün gözəlliyin yeni tipini konkret şəkildə təsvir edir. xanı Şuşaya qayxtmağa ra/.x salsm. Vaqif bodahoton ağlı keçon şeıi
Vaqif ııikbin şair idi. Nikbinlik parlaq ifadəsini Azərbaycan po- yazıb xanəndələrə verir ki, onu oxusunlar. Şerdə deyilirdi:
cziyasmda ilk dəfə Vaqii'in şerlərində tapmışdır. M.P.Vidadi ilə nəzm Vaqif haqdan dilər lütfı kərəmlər,
deyişməsində o, qeyri-ixtiyari olaraq materialist dünyagörüşünü ifadə Belo yerdo duran vallah voromlor.
edir: Yenə yada düşdü bizim sənəmlər,
Ta cəsədin cüda olmayıb candan, Getməyin binası hayıf ki, yoxdur. [4, s. 200]
Bil özünü artıq sultandaıı, xandan, Şeri eşidon İbrahimxolilxolil xan dorhal Şuşaya qayıtmağı omr etmişdir.
Qoriblik, ayrılıq nədir ki, ondan
Bu qədər çəkibsin azar, ağlarsan? [13, s.468 ].
Iləyat sevincləriııi bu cüı* tərənnüm edən Vaqif insan əzablarma
və comiyyətin odalətsizliyinə də öz münasibətini bildirir. Şair məşhur
«Görmədim» müxəmməsində öz əsrinin, mühitinin nöqsanlarmı ittiham
edir.
Mən cahaıı mülkündə mütləq doğru halət görmədim,
Ilər nə gördüm, əyri gördüm, özgə halət görmədim...
Müxtəsər kim, böylə dünyadan gərək etməz həzər,
Ondan ötrü kim, deyildir öz yerində xeyri-şər.
Alilər xakə-məzəllətdə, dənilər mötəbər,
Sahibi-zərdə kərəm yoxdur, kərəm əhlində zər,
İşlənən işlərdo əhkamü-ləyaqət görmədim [13, s.468-469 ].
Vaqif klassik şərq poeziyasmn sirlərinə, onnn bədii il'adə vasitələ-
rinə dərindən yiyələnmiş, onları aşıq tapmtıları ilə sıx calaşdırmış, çox
vaxt şi/'ahi xalq odəbiyyatından, xalq dilindən etmişdir və bununla da
şcriıı tamamilə orijinal səslənməsinə nail olmuşdur. Vaqifin sayəsində
xalq şer forması olan qoşma yazılı poeziyada geııiş tətbiq edilmiş və
odəbiyyatnı demokratikləşməsində, həyatm gerçək qavranılmasında
mülıüm rol oynamışdır.
XVIII əsrdən bədii ədəbiyyatxn klassik poeziya və aşıq şeri kimi
qolları müoyyən dərəcədo bir-birindən ayrı inkişaf edirdisə, Vaqif bu iki
qolun ən yaxşı cəhətlərini özündə birləşdirdi. Vaqif Azərbaycan
poeziyasmın gələcək inkişaf yolunu düzgün hiss edib ona istiqamət verdi.
Vaqif tamamilə yaxud əsasən əruz vəznində yazan klassik şairləromizdən
fəıqli olaraq məhz heca vəznində lirikanin ən gözəl nümunələrini vermişdi
[18, s.83 ].
95
94
 III FƏSİL hakimiyyəti dövründəki nisbi sakitlik də xanlığa xeyli yeni sakmin
köçməsinə səbəb olmaya bilməzdi. H.Verdiyevanın hesablaşmalarına
XANLIĞIN İNZİBATİ - ƏRAZİ BÖLGÜSÜ VƏ görə 1796-cı üdə Qarabağ xanlığmda 10 min ailə yaşayırdı ki, bu da 650
DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİ min nəfər deməkdir. Ancaq cəmi 11 il sonra bu rəqəm iki dəfə azalaraq
1807-ci ildə 5 min aüəyə düşmüşdü [79, s.25 ]. Bu azalma görünür Ağa
§ 1. İnzibati-orazi bölgüsü. Məhəmməd Qacarın yürüşbri və başlanan rus işğalı ib əlaqədar
olmuşdur. 1823-cü il təsvirinə görə isə xanlıq ərazisində 20 minə yaxın
Qarabağ xanlığmm ərazisi 21 mahala, o cümbcbn 5 xristian mo- ailə [100 min nəfor ]. qeydə ahnmışdı.
likliyinə bölünürdü. Mahalları naibbr, məliklikbri isə mahal məlikbri «Dəftərə» görə 1727-ci ildə Qarabağ xanlığımn ərazisinə düşən
idarn edirdıbr. Bəzi iri mahallar bir deyil, iki hakim tərəfmdən idarə hissədə cəmi bir şəhər - Bərdə şəhəri vardı. Ancaq vaxtilə çox iri və
olunurdu. Xanlığm tnrkibinə daxil olan mahallar aşağıdakılar idi: Azorbaycan tarixində çox mühüm rol oynamış Bərdo şəhəri bu zaman
çox kiçik idi və əslində qəsəbə tipli yaşayış məskəni idi. 6 məhəllədən
1. Sisyan 12. Çibbyurd ibarət şəhərdə cəmi 482 vergi verən qeydə alınmışdı [30, s.277-283 ].
2. Dəmirçihəsənli 13. Xırdapara Dizaq Hom do Bordənin sakinlori əsason kənd tosorrüi"atı ilə məşğul olurdular.
3. Küpara 14. Püsyan Sənətkarlıq və ticarət ikincı dərəcəli rol oynayır və əsasən şəhərin və
4. Bərgüşad 15. Dizaq Cavanşir ətraf kəndlərin tələbatmı ödəməyə yönəlmişdi.
5. Baqabyurd 16. Otuziki «Gəncə-Qarabağ oyaləti müfəssəl dol'tor»inə göro oyalətin
6. Kəbirli 17. İyirmidörd Qarabağ xanlığımn ərazisinə düşən hissəsində irəlidə adı qeyd oluıunuş
7. Tativ 18. Qaraçorlu qəza və nahiyyələrlə yanaşı 25 oymaqdan ibarət Cavanşir, 20
8. Cavanşir 19. Vərəndə oymaqdan ibarət Otuziki, bir oymaqlı Kəbirli, iki oymaqdan ibarət
9. Talış 20. Dizaq Ətyeməzli, iki oymaqdan ibarət Püsyan və 400 həyətdən ibarət kürd
10. Xaçın 21. Acnan Türk. Qaraçorlu tayfaları da məskun idi. Əsas məşğuliyyəti köçmə maldarlıq
11. Kolanılar olan bu taylaların konkret olaraq hansı nahiyodo yaşadıqlarını
İndi də mahalların hər biri haqqında bir qədər məlumat vcrək: göstərmək çətindir. Çünki, onlarm yaylaqları və qışlaqları ayrı-ayıı
Əwəlcə, xanhq yaranan zaman mahallar və onların əhalisi haq- nahiyələrin ərazisinə düşürdü. Bütövlükdə əyalətin Qarabağ xanlığmın
qında statistik məlumat olmadığmdaıı xanlığm yaranmasından 12 il ov- ərazisino düşən hissosindo 910 kənd, məzrəo, yaylaq və qışlaq qeydə
vəl osmanlıların tərtib etdikləri Gəncə-Qarabağ əyaləti dəftərindən isti- alınmışdı [796 kənd, 105 məzrəə, 9 yaylaq və qışlaq ].. Ancaq qeydə
fadə etməklə ilk dövrbrdə mahallar və onlarm əhalisi haqqmda təqribi alınmış 796 kənddən yalnız 435- də əhali var idi. Məzrəələri də vaxtilə
təsəvvür əldə etmək mümkündür. «Dəftər»də göstərilən Şütürbasan, kond olub sonra boşalmış yaşayış məskənləri saysaq xanlıq orazisindo o
Ycvlaq Qaramanlı, Talış, Gülüstan, İncərud, Bərdə, Sir, Rayad, Araz- zaman 466 boş kəndin olduğunu söyləyə bilərik. Məskun kəndbrdə
bar, Çiləbörd, Xaçm, Keştək, Keştasf nahiyələri, Cavanşir, Otuziki, 9.109 aüə qeydə ahnmışdı.
Kəbirli, Kəngərli, Ətyeməz, Qaraçörlu oymaqları, sonralar Qarabağ Doftordən göründüyü kimi 1727-ci ildo golocok Qarabağ
xanlığımn ərazisini təşkil etmişdir. Həmin nahiyə və oymaqlarda 10 xanlığımn ərazisində qeydə alınmış 436 məskun yaşayış məntəqəsindən
minə yaxm ailə yaşayırdı ki, bu da təxminən 50 min nəfər deməkdir [30, 254-də müsəlman, 168-də qeyri-müsəlman, 13-ü isə qarışıq müsəlman vo
s.30-541 ]. qeyri-müsolmanlar yaşamışdır. Ərazidə qeydo almmış yeganə şəhəıdo -
Ancaq bunu də nəzərə almaq lazımdır ki, siyahıyalma bölgə Bərdədə ancaq Azərbaycan türkləri yaşayırdı [30, s.277-283 ).
əhalisinin həqiqi saymı əks etdirmişdi. Çünki əvvəlki dövrdə Şäh Sultan Müsəlmanların demək olar ki, hamısı Azərbaycan türkləıindən ibarət
Hüseynin soyğunçu vergi siyasəti və Osmanlı işğalı ilə əlaqədar yerli idi. Yalnız 400 ailəli Qaraçorlu kürdləri vo iki oymaqlı Püsyan
əhalinin xeyli hissəsi öz ata-baba yurdlarını tərk edərək müxiəlif yerbrə kürdlərdən ibarət idi. Qeyri-müsəlman əhali əsasən altı nahiyədə - Talış
köçmüşdü. Xanlıq yaranan kimi isə əvvəllər Qarabağ ərazisində yaşa- [Gülüstan [., Xaçm, Çüəbörd, Vərəndə və Dizaqda məskunlaşmışdı.
mış bir çox boyların geri qayıldığı məlumdur. İbrahimxolilxəlil xanm Hesablamalar göslərir ki, qeydə alınan 9581 ailədon 6089-nu
96 97
müsəlmanlar, 3492-ni [o cümbdan xristianlarm yığcam yaşadıqları 6 Ayrı-ayrı nahiyələr üzrə kəndlərin məskunluğu aşağıdakı şəkildə idi:
mahalda 3060 aila ]. qeyri-müsəlmanlar təşkil elmişbr. 6089 müsolman
ailəsinin 5648-i Azərbaycan türklərindən, 441-i isə kürdlərdən ibarət idi. Nahiyyə Məskun kəndlər Boş kəndlər Məzrəə
Qeyri-müsəlmanlar xanlıq dövründə də alban mənşəyini unutmayan və 1 2 3 4
alban mənbəyini xeyli dərəcədə qismən qoruyan yerli xristianlardan və Talış 11 - -
bölgəyə müxtəlif’dövrlərdə köçmüş ermənilərdən ibarət idi. Gülüstan 6 3 -

Əvvəllər Qarabağ xanlığmm tərkibində olan bəzi mahallar Yevlaq Qara- 7 - 1

1823-cü il tosvirində göstərilməmişdir. Bu həmin mahallarm 1813-cü il manlı 37 7 1
Gülüstan sülhünə görə İramn hakimiyyəti altına keçməsi ilə bağlı idi. Bərdə 10 5 -

Bunlar Qapan, Güney, Çulandur və Mehri mahalları idi [89.6.1, İncərud 23 12 -

sən.1261, s.34 ]. Sir 2 8 -

1823-cü il təsvirinə əsasən Qarabağ xanlığı ərazisində 629 kənd Bayat 39 40 10

və oymaq vardı və onlarda 17.098 ailə yaşayırdı. Təsvirdə hətta xan- Xaçın Sığnaq 26 2 -
lığm 1813-cü ildən sonrakı ərazisində olan yaşayış məntəqəbri belə tam Çöləbörd 7 2i -
əks olunmamışdır. Müqayisə üçün göstərək ki, Gəncə [Qarabağ ]. əyalə- Köştək 41 36 55
tinin sonralar Qarabağ xanlığımn tərkibinə daxil olmuş lahiyələrdə Vərəndə Sığnaq 48 31 2
kəndbrin məskunluğu aşağıdakı şəkildə idi: Dizaq 5 14 -
Köçəz - 12 2
Zarıs - 7 2
Keştasf
Arasbar 16 55
Həkəri 1 20 6
Bərgüşad 67 30 37
Çuləndər 20 30 10

[30, cədvəl 1. ].

98 99
 Xəzinənin illik gəliri mişdir. Əhalinin bu hissəsi 25 oymaqdan ibarət Cavanşir camaatı, 21
oymaqdan ibarət Otuziki camaatı, 2 oymaqdan ibarət Ətyeməzli ca-
maatı, 2 oymaqdı Püsyan camaatı, dağınıq yaşayan Kəbirii və Kəngərli
Livalar, yaxud nahiyələr İllik gəlir [ağca ilə ]. camaatları, Qaraçorlu camaatı, ayrı-ayrı nahiyələrin ərazisində qışlaq-
ları olan daha 26 camaat, o cümlədən Qaraqoyunlu, Bayəhmədli, Əi'-
1 2 şar, Anqlı camaatları və başqaları kimi qeydə almmışdır. Gəncə-
Qarabağ əyalətinin adı dəftərə düşmüş, əhalisinin 11.818 nəfəri müsəl-
Talış n. 246.000 man [11.068 nəfəri türk, 750 nəfəri kürd ]., 7. 577 nəfəri isə qeyri-
Gülüstan 99.652 müsəlman idi [30, s.12-13 ].
Yevlaq - Qaramanh 774.000 Gəncə-Qarabağ əyalətinin müsəlman əhalisinin başqa yerlərə
Bərdə livası üzrə köçmələri, xristian əhalinin isə əsasən, öz yerində qalması nəticəsində
Bərdə n. 1062100 türk əhalisinin saymda süni şəkildə azalma müşahidə olunur. Əhalinin
İııcəurd rt. 259.600 ümumi sayından Dizaq nahiyəsində 49,2%, Xaçm Sığnaq nahiyəsində
Sirn. 930.000 13,1%, Vərəndə Sığnaq nahiyəsində 9,7% türk əhalisi qalmış, Gülüstaıı
BayatN. 330.350 və Talış nahiyələrində bir nəfər də müsəlman qalmamışdı [30, s. 16 ].
Bərgüşad livası üzrə: Tarixçi X.Xəlilov 1823- cii il kameral sayımı matcrialları
Bərgüşad n. 1.617.300 əsasında həmin il Qarabağ əyalətində 20.095 ailənin yaşadığmı
Dizaq n. 950.900 müəyyən etmışdir [46, s.42 ].. Yerevanda 1972-ci ildə çap edilmiş
Zarıs 170.880 «npHCoeAHHeHHC Boctokhoh ApMeHHH k Pocchh» sənədlər toplusunda
Keştasf 118.000 1811-ci il iyulun 19-da rus məmurlarınm Rusiyamn daxili işldər naziıi
Arasbar livası üzrə: O.R.Kozodovlevə göndərdikləri arayışda Qarabağda 12.000 ailənin
Arasbar n. 1.620.600 yaşadığı qeyd edilmişdir [46, s.42 ].
Həkəri 443.560 Qafqaz Arxeoqrafıya komissiyasmm aktlarında müxtəlif illərdə
Çuləndər livası üzrə 931.900 Qarabağ xanlığında yaşayan əhalinin sayı haqqında məlumatlar ö/.
Xaçın Sığnaq 1212.960 əksini tapmışdır. General mayor Kotlyarevskinin general Ritişevə
Çeləberd 647.600 göndərdiyi 30 sentyabr 1812-ci il 672 JVq-Iİ raportda göstərir ki, Qarabağ
Keştək 1.971.600 Rusiya təbəəliyinə keçərkən Kotlyarevskinin keçirdiyi sorğuya əsasən
Vərəndə Sığnaq 1.295.100 1805 - ci ildə Qarabağda 10.000 ailə yaşamışdır. Həmin raportda
Köçəz______________________ 379.600_______ bildirilir ki, polkovnik Aseyevin 1808- ci ildə general - feldmarşal
Cəmi 15.051.920 Qudoviçə göndərdiyi cədvəldə Qarabağ xanlığı ərazisində 7.474 ailənin
yaşadığı qeyd edilmişdir [89.5, sən.696, s.579 ]. General Yermolovun I
[30, cədvəl 2 ]. Aleksandra ünvanladığı 4 mart 1817-ci il tarixli 32M-H raportda deyilir:
Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftərində mükələfiyyətli «Qarabağ 1805-ci ildə Rusiya təbəəliyinə qəbul ediləndə 10.000 aibdən
19.395 şəxsin adı qeydə almmışdır. Hər ailənin orta hesabla beş nəfər- ibarət idi. 1812-ci ii sayımma görə, Qarabağda «qarət edilmiş,
dən ibarət olduğunu qeyd etsək əyaiətdə 96.975 nəfər yaşadığmı əmlakından məhrum olmuş 3.080 ailə vardır». Həmin raportda veriJən
müəyyənləşdirmiş oiuruq. Dəftərdə yalnız müsəlman əhalidən forma- məlumata əsasən Qarabağm qalan əhalisi düşmən tərəfindən xaricə
laşdırılan hərbçilər, ruhanilər və onlarm ailə üzvlərinin qeyd olunma- aparılmış və ya özləri qaçmışlar. General Yermolov imperatora
dığını nəzərə alsaq, əyabt əhalisinin sayımn 100 min nəfərdən çox ol- raportunda göstərir ki, mənim keçirdiyim yeni sayıma görə, indi
duğunu söyləmək olur [30, s.12-13 ]. Qarabağda 7.872 aib qeydə alınmışdır» [89.6.1, sən.1265 s.836 ].
Əsas məşğuliyyəti əkinçilik olan müsəlman [türk ]. əhalisinin bir Mogiievski və polkovnik Yermolovun general Yermolova
qismi, əsasən maldarlıqla məşğul olmuş və yaylaq-qışlaq həyatı keçir- göndərdikləri 2 may 1823-cü il tarixli 22 JNe-li raportda həmin il
100 101
Qarabağ əyalətində 9.073 vergi verən, 9.490 vergi verməyən [cəmi-
18.563 ]. ailənin yaşadığı göstərilmişdir. «Qafqaz arxası Rusiya
nıülklərinin təsvirində» qeyd olunur ki, 1832-ci ildə keçirilmiş kameral
təsvir nəticəsində Qarabağ əyalətində 20.546 həyətin [54.841 kişi cinsi ]. G .m . kn. M əd ato v u n 1245 -
8 1245 -
olması müəyyən edilmişdir [89.6.1, sən 1265 s.836 ]. mülkü
1823-cü il təsvir materiallarım tədqiq edən X.Xəlilov 1823-cü ildə 95 97 95 95[-2 ].
9 K -n İsm ayıl boyin mülkü
Qarabağ əyalətində 20.095 ailənin yaşadığmı göstərmişdir [38, s.42 ]. 1 155 427 155 427
H acı A ğ alar bəyin m ülkü
Halbuki kameral təsviri keçirmiş Moqilyevski və Yermolov həmin 0
materialların yekun cədvəlində Qarabağ əyalətində 9.073 vergi verən, 1 P o ru çik Səfarəli bəyin
183 50 183 50
9490 vergi verməyən ailənin yaşadığmı bildirmişlər [175, v.220 və a.ü. ]. 1 mülkü
134[-12
Çar məmurları yekun cədvəlindən sonra cəbrayıllılar üçün tərtib edilən 1 146 12[+12 ].
B ərgüşad m ahah - ]•
2
cədvəldə 139 ailəni də qeydə almışlar [175, v.221 ]. Lakin 1823-cü il 137 106[-137
1 243
kameral təsvir materiallarmı araşdırarkən çar məmurlarmın 3
B ahabyurd m ahalı - [+137 ]. ].
1 Polk. X a n la r ağanın 570[+192 370
378 370
4 m ülkü ]•
1 218 219 218 219
K -n R ü stəm boyin mülkü
5
K əbirii m ah alı - M ə-
11 248 284
258[+10
274[-10 ].
həm m əd Ə li bəyin ibarəsi
6 ]•
altın d a
1 508 190 508 190
T ativ m ahalı
7
A ib n in sayı A iblnrin sayı 1 237 153 237 147[-6 ].
Əsəd bəyin m ülkü
[yekun cədvəlində J f F ak tik I. 8
1 K əbirli m ah alı - k -n M ir- 14[-200
Şəhər, m ahallar vergi 164 214 46[-118 ].
V əs. vergi vergi vergi 9 zə Əli bəyin idarəçiliyində ]•
verməy-
verən verməyən verən 2 370 326 378 [+S ]. 326
ən C avanşir m ahalı
0
Şəhər siyahısmda ve- 2
rgi verən və verməyən T alış m ahalı 143 102 143 102
1
1 ailobri müəyyən et-
Şuşa 142 1270 2 131
mək m üm kün deyil X açın m ahalı 99 131 99
[1532 ailəj. 2
2 203 259 203 259
1361[+10 K olanı m ah alı
2 X an familiyası 914 1350 913 [-1 ]. 3
]■
2 74 127 74
125[+10 Çələbiyurd m ahalı 127
3 Poruçik G ülm əm m əd boy 133 115 133 4
].
4 Sisiyan m ahalı 87 116 87 116 2 89 129 89
X ırd a p a ra - D iza q m ahalı 129
5 Dərairçi Həsənli mahalı 335 132 335 132 5
341[+37 2 832 55 832
6 K -n U ğurlu bəyin mülkü 304 116 79[- 37 ]. P üsiyan m ahalı 55
]. 6
34 22 2 D i/a q C av an şiri m ahalı 285 332 298[+13 345[+13
7 K üpara m ahalı 34 22

102
103
 Küpara mahahnda xanlıq ləğv edilən dövrdə 6 kənddə cəmi 56
7 ailə yaşayırdı. Əksəriyyəti xristianlar idi. Mahal məliki Parsadan Qəqə-
2 rək kəndində yaşayırdı.
8
O tuziki m ahalı 381 241 381 241
Bərgüşad mahalı Araz çaymın sol sahilində, xanhğtn cənub-qərb
2 hissəsində yerləşirdi. Xanlıq ləğv olunan zaman cəmisi 5 kənddə 146 ai-
İyirm idörd m ahalı 85 70 85 70
9
lə yaşayırdı [175, v.75-76 ].
3 3791+85 Qısamüddətli osmanlı hakimiyyəti dövründə Bərgüşad liva [qəza
Q araç o rlu m ahalı 294 244 244
0 ]• ]. adlantrdt. Ən böyük kəndləri 68 nəfər azərbaycanh kişinin qeydə
3
1
V ərəndə m ahalı 297 328 2961-1 ]. 328 almdtğt Ağalı, 87 nəfər azərbaycanlı kişinin yaşadığt Kəbudtərcinə
3 kəndlərində yaşayırdı. O zaman Bərgüşadm 31 kəndində və 27 məzrəə-
D izaq m ah ah 110 178 110 178 sində heç kim yaşamtr, tarlalarmda digər kəndlərin sakinləri dənli bitki-
2
3 Polk. C əfərqulu ağanın lər əkib-becərirdilər. Bərgühad sakinləri buğda, arpa, darı, çəltik yetiş-
792 430 788[-4 ]. 427[-3
3 mülkü dirir, maldarlıqla məşğul olurdular. Bəzi kəndlərdə [məsələn Səhih kən-
3 dində ]. pambıqçılıqla da məşğul olurdular [30, s.489-529 ].
M eh d iq u lu xanm m ülkü 231 315 231 315
4 Cəmi 5 kənddən ibarət Baqabyurd [yəqin ki, Vahab yurdu sözün-
3 dəndir - T.M. ]. mahalında 243 [o cümlədən 137 vergi ödəyən, 106
A canan tü rk m ahalı 42 25 42 25
5 ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Bu mahalın kəndləri də Əbülfət xana məxsus
Cəmi: 9073 9490 9251 7847 olmuşdular və o, İrana keçərkən sakinlər də arxasmca getmişdilər. Sa-
kinlər 1822- ci ildə geri qayıtmış və yenidən öz kəndlərində məskunlaş-
Ilesablamalarda yol verdikləri bəzi səhvləri üzə çıxararaq Qara- mtşdtlar [175, v.77 ].
bağ əyalətində 1823-cü ildə 9251 vergi verən, 7847 vergi verməyən ailə- Kəbirli mahalmm bir hissəsi Mil düzünə, digər hissəsi Qarabağtn
nin yaşadığını müəyyən etmişik [68, s.223 ]. Yekun cədvəli və faktiki dağlıq hissəsinə düşürdii [122.4 ]. Kəbirli mahalı iki nəfər tərəfindən
materiallar arastndakt fərqləri tərtib etdiyimiz cədvəl daha əyani şəkildə idarə olunurdu. Mahalın minbaşt divanbəyi Məhəmmədəli bəy
nümayiş etdirir. tərəfindən idarə olunan hissəsində 1822- ci ilə olan məlumata görə 18
1823 - cü il kameral yoxlamast üzrə Qarabağ əyalətinin əhalisi. oymaqda cəmi 533 [261 vergi ödəyən, 274 ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. 1
1823-eü il kameral təsvirinin yekun cədvəlinə əsasən Qarabağ oymağm - Gürcüstan kürdü oymağtnın bütün sakinləri Şuşada
əyalətində 18563 ailənin yaşadığı məlum olur. Bu rəqəmin üzərinə cəb- yaşaytrdtlar və buna görə də şəhər siyahısmda qeydə alınmışdılar.
rayıllılar cədvəlində göstərilən 136 ailəni də əlavə etsək 18699 rəqəmi Mahalın minbaşı Məhəmmədəli tərəfindən idarə olunan hissəsindən
almar. xəzinə ildə 366 əşrəfi və 3085 man. 83 qəp [366 rub. 83 qəp. ]. gəlir
XIX əsrin əvvəllərində məlik Tənqi tərəfindən idarə olunan götürürdü [175, v.77 ].
Sisyan mahalt xanltğm lap cənub-qərb hissəsində yerləşirdi. Xanlıq ləğv Kəbirli mahalınm kapitan Mirzəli bəy tərəfındən idarə olunan
olunan dövrdə bu mahala daxil olan 9 kənddə cəmi 203 [87-i vergi hissəsində 19 kənddə cəmi 367 [171 vergi ödəyən, 196 ödəməyən ]. ailə
ödəyən, 116-st ödəməyən ]. ailə saythrdı. Mənbənin məlumatına görə yaşayırdı. Kəbirli mahalının Mirzəli bəy tərəfındən idarə olunan
əvvəllər bu mahalda 2000 ailə yaşaytrmış. Görünür, xanltq Rusiya tərə- hissəsində də azərbaycanhlar tam əksəriyət təşkil edirdilər [175, v.92-98
findən işğal edildikdən sonra və I Rus-İran müharibəsi dövründə mahal ]■
sakinlərinin əksəriyyəti öz ev-eşiklərini tərk edib Azərbaycamn ayrt yer- Beblikb, bütövlükdə Kəbirli mahalmda 902 ailə [432 vergi
lərinə və digər ölkələrə köçübmüş [175, v.47-51 ]. ödəyən, 470 ödəməyən ]. yaşayfırdı.
Dəmirçihəsənli mahalında xanlıq ləğv edilən dövrdə 8 kənddə Cavanşir mahahnın 1 kənd və 32 oymağmda 696 [370 vergi
cəmi 467 [335-i vergi ödəyən, 138 - i ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Bu ma- ödəyən və 326 ödəməyən ]. ailə yaşayırdı [175, v. 116-124 ]. Mahal
hal Əlimərdan bəy tərəfmdən idarə olunurdu [175, v.52-56 ]. minbaşı Şərifxan bəy tərəfindən idarə olunurdu.
Kolantlar adlı mahalda 9 oymaqda cəmi 462 [203 vergi ödəyən,
104 105

259 ödəməyən |. ailə yaşayırdı. Mahal bir naib tərəfındən idarə olun-
mur, hər bir oymağın öz hakimi var idi.
Xırdapara Dizaq mahalı 12 kənddən ibarət idi və burada 218
[129-u vergi ödəyən, 89-u ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Mahal minbaşı
Məlik Həsən tərəfindən idarə olunurdu [175, v. 139-145 ]. Qapan
çayınm sol sahilində yerləşən Püsyan mahalına 29 kand və oymaq daxil
idi. Bu kənd və oymaqlarda 612 aib yaşayırdı. Mahal Mnhəmmod
Hüseyn sultan tərəfindən idarə olunurdu. Xanlıq ləğv olunan ərəfədə
Çovundur mahalının Qapan çayının sol sahilindəki hissəsi də Püsyan
mahalı ilə birlikdə idarə olunurdu. Bu hissəyə cəmi 6 kənd və oymaq
daxil idi. Həmin kənd və oymaqiarda cəmi 269 [55 vergi ödəyən, 214
ödəməyən ]. ailə yaşayırdı [175, v.146-151 ].
Dizaq Cavanşir mahahnda 18 kənd və oymaqda 617 [285 vergi
ödəyən, 332 ödəməyən ]. ailə yaşayırdı [175, v.152-157 ]. Mirzə Rəhim
Fənanın yazdığma görə bu mahalm sonuncu məliki Məlik Aslamn
əcdadları xristian olmuş, soııra müsəlmanlığı qəbul etmişdilər [53, s.252
]•
Otuziki mahalmm 22 kənd və oymağmda 628 [384-ü vergi
ödəyən, 244-ü ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Mahal minbaşı qalabəyi
Məmməd Kəlbi bəy tərəfindən idarə olunurdu [175, v. 158-164 ].
İyirmidörd mahalında 8 kənd və oymaqda cəmisi 155 [85-i vergi
ödəyən, 70-i ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Mahal Mirzə Məmmədqulu bəy
tərəfindən idarə olunurdu [175, v. 167-168 ].
7 oymaqdan ibarət Qaraçorlu mahalında 538 [294-ü vergi ödəyən,
244-ü ödəməyən ]. ailə yaşayırdı [175, v.168 ]. Acanan Tüırk mahalv 9
kənddən ibarət idi. Cəmi 67 [42-i vergi ödəyən, 25-i ödəməyən ]. aib
yaşayırdı. Mahal məlik Hüseynqulunun nəzarəti altmda məlik Stepan
tərəfındən idarə olunurdu [175, v.223-225 ].
Vərəndə mahalı qərbdə Cənubi Kirs dağından başlayıb şimalda
Şuşa çaya və Xəlifəliyə qədər uzamrdv. Şərqdə mahahn ərazisi həm də
Mil düzünün bir hissəsini əhatə edirdi [149.4 ]. l.Vərəndə məlikbri əslən
C}öyçə mahalmdan idilər. Bəzi məlumatlara görə şah I Abbasm
ostnanlılarla müharibəsi zamam Məzrə kəndinin sakinbri şaha yardım
edib ona qonaqpərvərlik göstərmişdilər və buna görə də I Abbas
Vərəndə mahahnı oııların başçısxna bağışlamış, bəy titulu ib təltif
edilrnişdi. Həmin bəybr Şahnəzər [yəni şahxn nəzəri ib çiçəkbnmiş ].
soyadıııı götürmüşdülər.
Bu mahalda buğda və başqa taxıl məhsulları yaxşı yetişirdi.
Tarixçinin yazdığına görə Vərəndə məlikbrinvn səbfbri Göyçə və Zivə
kəndlərindən gəlib Canaqçı kəndinə məskən salmış və get-gedə ətraf
kəndlərə hakimiyyətini yaya bilmişdibr. Vərəndə məliklərindən
106
Mirzəbəy adlı birisini Nadir şalı lıansısa cinayətdə müqəssir bilib edam
etdirmişdi [30, s.380-400 ].
Mirzə Yusif Qarabaği Vərəndə məlikliyinin sərhədlərini və
təbiətini təsvir edərək yazır: Vərəndə mahalı «Kirs dağuıdan başlayaraq
Əlibaba düzənliyinə qədər uzanır. Eni Kirs Şuşakənd çayma və
Xəlifəliyə qədərdir. Bu ərazi çox gəlirli və məhsuldardır. Burada bugda
və başqa dənli bitkibr yetişir».[62, s.13 ].
Tarixçinin yazdığına görə Vərəndə məlikbrinin əcdadlan Göycə
və Zivə kəndlərindən gəlib Çanaqçı kəndində məskən salmışlar. Sonra
mahal məlikliyi vəzifəsini tutmağa malik oimuşlar. Onlar məlik
Şahnəzər adı ilə məşhur olmuşlar. Vərəndə məliklərindən Mirzə bəy
adlı birini Nadir şah müqəssır bilib dar ağacından asdırmışdı [62, s. 13 ].
Vərəndə məliyi Hüsünün [Həsən, Osip ]. qardaşı oğlu Şahııəzər əmisini
öldürüb molikliyi ələ keçirtmişdi. Digər məlikbr bunu eşidib ona hücum
edirlər. Məlik Şahnəzər Çanaqçı kəndində qəsr tikib, orada müdafiə
ohınur. Qonşu məliklər Çanaqçım tuta bilməyib, Vərəndə mahalını
qarət edirlər və geri qayıdırlar [62, s. 14 ]. Şahnəzər məlikbrin gəbn il
yenidən hücum edəcəyini bilirdi və buna görə də Pənahəli xana
müraciət edib ona itaət edəcəyini bildirdi [62, s.16 ]. Hətta qızı Hürzadı
xanın oğlu İbrahimxəlilxəlil ağaya ərə verdi [62, s. 13 ].
Müfəssəl dəftərə görə XVIII əsrin birinci yarısmda Vərəndə
nahiyəsi birbaşa Gəncə-Qarabağ bəybrbəyinə daxil idi. Nahiyənin əıı
böyük kəndləri 143 qeyri-müsəlman kişinin qeydə alındığı Çanaqçı, 41
qeyri-müsəlman kişinin qeydə alxndxğx Şuşi kəndi və 35 qeyri-müsəlman
kişinin yaşadığı İsfahancıq kəndləri idi. Nahiyə sakinləri buğda, arpa,
darı, çəltik yetişdirir, maldarlıq və atçılıqla məşğul olurdular. Bəzi
kəndlərdə [məsəbn Şeyx Dursun kəndində ]. pambıq əkir və ipəkçiliklə
məşğul olurdular [30, s.380-400 ]. O zaman nahiyənin Şütədaş,
Vərəndəçik, Dovşanlı, Qaıqiəş, Əlməlik, Qundura, Qaplıqədik,
Qaraçuq, Rudxanəyi - Pirəhməd, Söyüdlü, Keçiqıran, Dövbtyar,
Musəlləm, Qozluq, Hətnəgərək kəndbrində və Yağlıca, Dirvan, Quşçu,
Sülüklü, Yaycı, Qoyluqam, Dahis, Şamtaq, Babi Həmzə, Ağqaya,
Əmirxan, Uçdərə, Ağcakənd, Cuhudlar, Kətəlparaq, Mərvan, Ömərli,
Tərlan, Bərxudarh, Tahb, Şərəfabad, İrəvan, Çəqəcimməqas,
Güzinabad, Üryan, Küdük məzrələrində heç kim yaşamır, onlarm
tarlalarında qonşu kəndlərin sakinləri dənli bitkibr əkirdibr [30, s.380-
400].
Xaçın mahalınm ərazisi cənubda Qarqar çayından başlayıb,
şimalda Qabartda, qərbdə Qırxqız və Mıxtökən dağxndan şərqdə Bayat
meşəsinə qədər uzanırdı. Bu mahal Vərəndə kimi məhsuldar olmasa da
107
buğda və s. bol yetişir. Bəzi yerhrdə çəltik do yetişdirilirdi. Mahalm
ərazisinin çox hissəsi meşəlik idi.
Mirzə Yıısıi' Qarabağı yazır: «Xaçm mahılı eni Qarqar çayından
başlayıb Qabartıda qurtarır. Uzunu Qırxqız və Mıxtökən dağmdan
Bayat meşəsinə qədərdir. Burada keyfıyyətcə Yərəndədən yaxşı olmasa
da buğda və sair məhsulları boldur. Bəzi yerbrdə çəltik də yetişdirilir.
Bu yerlərin çoxu meşəlik və cəngəllikdir. Deyilənə görə Xaçmda vaxtilə
kiçik bir qala olmuş, adma Hetrak qalası demişlər. Bu kəndin məlikləri
qədimdə Həsən Cəlalovlarm övladlarmdan o!muşlar» [68, s. 13 ].
«Müfəssəl dəftər»ə görə o zaman Xaçm nahiyəsi Bərdə livasmm
tərkibinə daxil olmuşdur. Nahiyə sakinləri buğda, arpa, çəltik əkir,
maldarlıqla məşğul olurdular. Ən böyük kəndbri 41 qeyri-müsəlman
kişi nəfərinin yaşadığı Qazançı və 23 qeyri-müsəlman kişinin qeydə
ahndığı Xınzırıstan [başqa adı Helvi ]. kəndbri idi. Qanzasar monastrı
da bu nahiyədə yerhşirdi. Monastrm yerhşdiyi kənd Yuxarı Külədək
və Ağvənd adlarj iJə tanmırdı [30, s.336-341 ].
Sonra isə Pənahəli xan Xındırıstanlı Mirzəxam məlik təyin etmişdi [54,
s.13 ].
2. Xaçın məlikbri alban katalikosu Həsən Cəlalm törəməhri
idihr. Bu nəsildən olan I Allahverdi həm də Xaçın mahalmda dünyəvi
hakimiyyətə nail olmuşdu.
Dizaq məlikləri 1535-ci ildə Loridən köçüb burada
məskunlaşmış Avanm törəməhri idi. C.Burnutyamn yazdığma görə
Nadir şah xidmətlərinə görə Dizaq məliyi Yeqani 1744-cü ildə
Qarabağdakı xristianlarm başçısı təyin edibmiş.
M.Yusü' Qarabaği Taiış [Gülüstan ]. məlikliyi haqqmda yazır:
«Bu mahalm uzunluğu Murov və Gülüstani-İrəm dağmdan, Kürün
kənanna qədər, eni isə Tərtər çaymdan Gorana qədərdir. Buramn
torpağı çox münbitdir. Burada taxıl və sair dənli məhsul yaxşı əmələ
gəlir. Bunlarm malikhri əslən şirvanlı olub, Talış kəndində məskən
salmışlar. Bunlar Bəylərovlar adı ilə məşhurdurlar. Onlarm
övladlarından bir neçəsi də məliklik vəzifəsini daşımışlar.
Nəhayət, böyük məlik Usub Gülüstan qalasmı zəbt edərək
orada yerləşmişdir».[62, s.14 ].
Çiləbyurd mahahnda 8 kənddə 201 [127- si vergi ödəyən, 74-ü
ödəməyən ]. aüə yaşayırdı. Çiləbörd mahalmm ərazisi qərbdən
Qırxqızdan başlayıb şərqdə Bərdə və Bayat meşəsinin kənarmda,
cənubda Xaçm və Qabartı çaymdavn başlayıb şimalda Tərtərçaya
qədər uzamrdı. Bu mahalda toxumluq buğda və başqa taxıl məhsulu
yaxşı yetişirdi. ÇiJəbörd məliklərinin əsli vaxtih Məğavrzdən gəlmişdi.
Mahalm ərazisinin böyük bir hissəsi meşlikdən və keçilməz yerhrdən
108
ibarət idi. Burada Çarmux adh qala vardı. Çaraberd məlikhri həmin
qalada yaşayırdılar. Çaraberd məliyi Alİahqulu Nadir şahm yanında
hərbi xidmətdə olub şahdan sultan titulu da almışdı [62, s. 13 ].
«Müfəssəl dəftər»s görə Çihbörd nahiyəsində əhali buğda, arpa,
çəltik yetişdirir, maldarlıq, arıçılıq və üzümçülükb məşğul olurdu. Ən
böyük kəndləri 44 nəfər qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Qissaabad 47
nəfər qeyri müsəlmanm yaşadığı Yuxarı Qarabəy, 121 qeyri-müsəlman
kişinin yaşadığı Aşağı Qarabəy kəndhri idi [30, s.363-373 ].
Çilabörd [Çiləbi-Çüəbiyurd ]. məlikliyin hakimhrini əcdadları
Zəngəzurun məqavir kəndindən gəlmişdilər. Buna görə də bəzən Tərtər
çaymrn sahilindəki Çardaxlı kəndi Məqavir adlanırdı. Ç'ihbörd çaymrn
sahüində əlçatmaz bir yerdə qala salmişdılar Nadirin osmanlı sərəskəri
Abdulla paşa ilə döyüşündə Çihbörd məliyi Allahqulu böyük şücaət
göslərmiş və bu səbəbdən də ona sultan titulu verilmişdi. fl 47, s?; 209,
s.53 [sətiraltı qeyd]].
Mirzə Yusif Qarabaği daha sonra yazır: «Çiləbörd mahalmm
uzunluğu Qırxqızdan başlayıb, Bərdə və Bayat meşəsinin kənarmda
qurtarır. Eni isə Xaçın və Qabartı çaymdan Tərtər çayına qədərdir.
Burada toxumluq buğda və başqa taxıl məhsulu yetişdirilir. Bunların
məlikhri vaxtilə Məğavizdən gəlmişlər və burada məliklik etməyə
başlamışlar. Buramn ərazisinin böyük bir hissəsi meşəlikdən və
keçilməz yerlərdən ibarətdir. Çarmıx adlanan məşhur qala da
buradadır. Bu qala olduqca möhkəmdir. Məliklər həmişə bu qalada
yaşamış, igidlik və rəşadət göstərmişlər. Öz qəhrəmanlığı ih məşhur
olan həmin məliklərdən biri Məlik Allahqulu idi. Allahqulu Nadir şah
dövründə onun xidmətində olub, Abduila paşa Köprülü oğlu sərəsgər
üə müharibədə böyük rəşadət göstərmişdir. Bu səbəbə görə də o, Nadir
şahın əmrinə görə məlik deyil, Sultan Allahqulu çağırılmış böyük
nüfuza malik olmuşdur».[62, s. 14 ].
Talış [Gülüstan ]. mahalı 7 kənddən ibarət idi. Bu kəndlərdə
cəmi 245 [143-ü vergi ödəyən, 102-si ödəməyən ]. aih vardı. Mahal Mə-
lik Yusif [tosif ]. tərəfindən idarə olunurdu [75, v. 125-127 ].
Xaçm mahalında 13 kənddə 230 [99-u vergi ödəyən, 131- i ödə-
məyən ]. ailə yaşayırdı. Mahal məlik Qəhrəman tərəfindən idarə olu-
nurdu [175, s.128-132].
Tarixi məlumatlara görə Talış məlikliyinin banihıi Bəylər
oğulları udin idlilər və Qəbələ mahalmm Nic kəndindən Qarabağa
köçmüşdühr. XVI əsrdə xalq arasjnda «Qara yüzbaşı», Qara Avob adı
ih tanman bir şəxs hər hansı səbəbdənsə 7 ailə üə Nici tərk edib
Qarabağa gələrək Tərtər çaymm soi sahüində Taljş kəndində məskən
salmışdı. Raffinin yazdığma görə «Qara Abov» 1632-ci ildə vəfat
109
etmişdir.[187, s.11-12 ]. Onun böyük oğlu Bəybr molik titutul olaraq
Talış vo bir neçə ətraf kəndi idarə etməyə başlamış, beblikb də
Gülüstan məlikliyinin əsasım qoymuşdu. O, Gülüstan qalasım tutub,
tamir etmiş və öz iqamətgahına çevirmişdi [187, s.12 ].
Talış [Gülüstan ]. mahalımn ərazisi qərbdə Murov və Gülüstan
dağından başlayıb şərqdə Kürün sahilinədək, cənubda Tərtər çayından
başlayıb şimalda Gorana qədər uzanırdı. Bu mahalm məlikbri əslən
şirvanlı olub Talış kəndində məskən salmışdılar. Məlik Usub Gülüstan
qalasını zəbt edib öz iqamətgahı edəndən sonra bu mahala həm də
Gülüstan məlikliyi deməyə başlamışlar [175, v.14 ].
XVIII əsrin birinci yarısmda Talış və Gülüstan ayrı-ayrı
nahiyəbr olmuşdur. Talış nahiyəsi osmanlı hakimiyyəti dövründə
Gəncə-Qarabağ əyabtiniıı Gəncə livasının tərkibinə daxil idi. Bu
nahiyənin ən böyük kəndbri 105 qeyri-müsəlmanm yaşadığı Nurus və
104 qeyri-nıüsəlmanın yaşadığı Talış kəndbri idi. Üzümçülük və arıçılıq
daha çox, maldarlıq nisbətən az inkişaf etmişdi. Nahiyədə buğda, arpa,
darı əkilirdi. Gülüstan nahiyəsi də Gəncə livasımn tərkibində idi. Ən
böyük kəndləri 58 qeyri-müsəlmanm yaşadığı Ağcakənd Ballıca kəndi
və 53 qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı Ağcakəndi kəndi idi [30, s.342-
362].
Bəybrdən sonra məliklik böyük oğlu Abova keçmişdi. Bu Abo-
vun ayağı gülbdən yaralandıqdan sonra ona Topal Abov deyirdibr.
Topal Abovdan sonra hakimiyyət oğlu Ovusepə [Iosif-Yusif ]. keçmiş-
dir [187, s.13 ].
Dizaq mahah qərbdə Həkəri çayı və Kültəpədən başlayaraq
şərqdə Maltəpəyə kimi, cənubda Araz çaymdan başlayıb Xurat dağına
kimi uzanırdı. Bu mahalm torpağı çox məhsuldar olub, burada yaxşı
pambıq, çəltik və taxıl yetişdirilirdi. Burnutyanın yazdığma görə Avamn
törəmələri olan Dızaq məliklərinin əcdadlan 1535-ci ildə Qarabağa
köçmüşdülər. [167, s.52 ]Dizaq məliklərinin əsli Mirzə Yusifm yazdığma
görə Anadoludan gəlmişdi. Dizaq məliyi Yeqan Nadir 'şahın böyük
etimadını qazanmış və buna görə də şah bəzən bütün məliklərin
vəkilliyini ona tapşırmışdı [62, s.12 ]. Dizaq mahalmda 16 kənddə 288
[110-u vergi ödəyən, 178-i ödəməyən ]. aib yaşayırdı. Mahal Məlik
Aslan tərəfındən idarə olunurdu [175, v.180-186 ].
«Müfəssəl dəftər»ə görə Dizaq nahiyəsi birbaşa Gəncə-Qarabağ
'mylərbəyiııə tabe idi. Nahiyənin ən böyük kəndləri 79 qeyri-müsəlman
kişinin qeydə ahndığı Tağan, 73 qeyri-müsəlman kişinin qeydə alındığı
Tuğ, 62 azərbaycanh vergi ödəyicisinin yaşadığı Cəbrayülı, 88 qeyri-
müsəlman kişinin qeydə alındığı Hadefud, 30 nəfər azərbaycanlı kişinin
yaşadığı Maralyan kəndi idi. Nahiyənin Əyri, Kənan, Kürzandi,
110
Dövlətyar, Xəlifəşahh, Məzrəə, Bulataq, Oxçu, Xırdaxag, Namxoş,
Həkərim, Xırmançı, Makladərə, Nurkişi, Zimmi, Goyçay, Vəng,
Manin, Nureşin, Məlikcan və Çimənək kəndlərində heç kim yaşamır,
tarlalarmda qonşu kəndlərin sakinləri dənli bitkilər əkirdilər. Nahiyə
sakinbri buğda, arpa, çəltik, darı yetişdirir, maldarhqla məşğul
olurdular. Bəzi kəndlərdə [məsələn Maralyan ]. ipəkçilik və
pambıqçılıqla da məşğul olurdular [30, s.336-341 ].
Qarabağ xanhğmda nıahallarla yanaşı ayrı-ayrı şəxsbrin
mülkiyyətində olub, mülk sahibbri tərəfindən idarə olunan xcyli
ərazibr də var idi.
Mehdiqulu xanın arvadı Xanxanım ağaya məxsus 9 kənd və
oymaq vardı. Bu kənd və oymaqlarda cəmi 207 aüə yaşayırdı. Kəndlər
Xanxamm ağamn təyin etdiyi kəndxudalar və kovxalar tərəfindən idarə
olunurdu.
Ümumiyyətlə xamn qardaşları və bacıları, əmisi uşaqları və xan
ailəsinin digər üzvlərinə məxsus 130 kənd və oymaq vardı. Bu kənd və
oymaqlarda 2264 [914-ü vergi ödəyən, 1350 - si ödəməyən ]. ailə
yaşayırdı. Bunlardan 578-i qeyri - müsəlman ailəsi idi.
Bütün bu kəndlər müxtlif mahallara səpələnmişdibr, lakın
ərazisinə daxil olduqları mahallarm inzibati idarəçiliyindən kənarda
idilər və torpaq sahibləri tərəfindən təyin edilən kəndxudalar, kovxalar
və yüzbaşılar tərəlindən idarə olunurdu. Gülməmməd bəyə, onun
qardaşı Şirin bəyə, onun oğlu Rüstəm bəyə, Mirzə Cəfəriıı oğlu Mirzə
Sadığa məxsus olan 8 kənd və oymaqda 258 [133-ü vergi ödəyən, 125-i
ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Bu aüələrdən cəmi 29-u [11,24%-i |. xristian,
2129-u [88,76 %-i ]. isə a/nrbaycanlı idi [175, v.44-46 ]..
Uğurlu bəyə, Əhməd ağaya, Divanbəyi Məmmədqulu bəyə və di-
vanxana mirzəsi Mirzə Yusifə məxsus 25 kənd və oymaqda 420 [304-ü
vergi ödəyən, 116-sı ödəməyən ]. ailə yaşayırdı. Bunlardan 328-i müsəl-
man, cəmi 92-i [21,90 %-i ]. qeyri-müsəlman idi [175, v.57-61 ].
Xamn gen. Mədətova bağışladığı [əslində isə Mədətovun zorla
qopardığı - T.M. ]. 10 kənd və 3 oymaqda cəmi 1011 qeyri-müsəlman
ailə yaşayırdı [175, v.64 ].
Kapitan İsmayıl bəyə, onun əmi oğlanları Vəli və Nuru bəylərə
məxsus 2 kənd və oymaqda cəmi 192 [95-i vergi ödəyən, 97-si ödəməyən
]. aüə yaşayırdı [175, v.65-67 ]..
Ilacı Ağalar bəyin və Hacı Bəylər bəyin mülkiyyətində 15 kənd
və oymaq var idi. Bu kənd və oymaqlarda 497 ailə [115-i vergi ödəyəıi,
382 -si ödəməyən ]. aib yaşayırdı.
111
 Ilacı Ağalar bəyin və Ilacı bəylər boyin mülkiyyətində 15 kənd
və oyraaq var idi. Bu kənd və oymaqlarda 497 ailə [115-i vergi ödəyən,
382 -si ödəməyən ]. ailə yaşayırdı.
Səfərəli bəy və qardaşlarmın mülkiyyətində 16 kənd və oymaq
vardı. Bu kənd və oyraaqlarda cəmi 233 [183-ü vergi ödəyən, 50-si
ödəməyən ]. aüə yaşayırdı [175, v.68-71 ]..
Xanlar ağanm, onun qardaşı Əhmədxanm, anası Bikə ağanın və
Əhməd xanm arvadı Şəmsəddinli Nəsib Sultanm qızmm mülkiyyətində
20 kənd və oymaq var idi. Həmin kənd və oymaqlarda xeyli çox ailə -
948 [o cümlədən 578-i vergi ödəyən, 370 - i ödəməyən ]. ailə yaşayırdı
[175, v . 78-84].
Rüstəm bəyə məxsus 14 kənd və oymaqda 405 [218-i vergi
ödəyən, 187-i ödəməyən ]. ailə yaşayırdı [176, s. 148-159 ].
Cəfərqulu ağanm mülkiyyətində 79 kənd və oymaq var idi.
Həmin kənd və oymaqlarda cəmi 1222 [o cümlədən 792-si vergi ödəyən,
430-u ödəməyən ]. ailə yaşayırdı [176, v. 187-208 ].
Nəhayət, Mehdiqulu xanm şəxsi mülkiyyətində 28 kənd və oymaq
var idi. Həmin kənd və oymaqlarda cəmi 500 [241-i vergi ödəyən, 259-u
ödəməyən ]. ailə yaşayırdı.
1823-cü ildə Qarabağ əyalətinin təsvirini tərtib edərkən tərtibçilər
adamların etnik mənsubiyyətini yox, dini mənsubiyyətini göstərmişlər.
Ayrı-ayrı mahallar və mülklər üzrə əhalinin konfessional tərkibi
«əlavələrdə» verilən 137 saylı cədvəldə əks olunmuşdur.
Burada bir daha qeyd etmək oiar ki, 1805-ci ildə Rusiya Qarabağ
xanlığmı tabe etdikdən sonra rus hökumətinin müsəlman əhalisini
sıxışdırmaq və əksinə özünə sosial dayaq yaratmaq üçün erməniləri İran
və Turkiyədən gətirib Qarabağda yerləşdirmə siyasəti nəticəsində artıq
1822-ci ilə kimi minlərlə erməni ailəsi gətirib yerləşdirilmişdi. Bundan
əlavə Qafqazdakı rus qoşunlarmın komandiri general Yermolovun
polkovnik Radinskiyə göndərdiyi 15 noyabr 1816-cı il tarixli
göstərişdən məlum olur ki, İbrahimxəlilxəlil xanm oğlu Əbülfət xan özü
ilə 4 min ailəni xaricə aparmışdı. Aparılan ailəlor şübhəsiz ki,
müsəlmanlardan [və əsasən əlbəttə ki, türklərdən ]. ibarət olmuşdur.
Buna görə də biz xanlıqda yaşamış Azərbaycan türklərinin sayma 4 min
ailə də əlavə edə bibrik. Beləliklə belə bir qənaətə gəlmək olar ki, XIX
əsrin əvvəllərində Qarabağ xanlığında təqribən 22.500 aib yaşayırmış
və onlardan da 17 min nəfərdən çoxunu Azərbaycan türkləri təşkil
etmişdir [89.6.1, sən.1261, s.834 ]. Demək xanlığm əvvəlki dövrlərində
xristianlarm sayı hardasa 20%-ə yaxm, müsəlmanlarm sayı isə 80%-ə
yaxm olmuşdu.
112
C.Qlinkanın verdiyi məlumata görə II Rusiya-İran müharibəsi
qurtardıqdan sonrakı cəmi üç ay yarım ərzində cənubi Azərbaycandan
cənubi Qafqaza 8 min erməni ailəsi köçürülmüşdü, [177, s.92 ]. bu isə 40
min nəfər deməkdir.
Azərbaycan türklərinin əksəriyyəti oturaq əkinçilik və qismən
maldarlıqla məşğul olaraq oturaq həyat tərzi keçirirdüər, bir hissəsi isə
başlıca olaraq yaylaq-qışlaq maldarhğ ilə məşğul olur və buna görə də
tərəkəmə həyat tərzi keçirirdilər. Bu cür əhali yayda mal-qara istidən və
ot qıtlığından tələf olmasm deyə müvəqqəti olaraq yaylağa köçürdü. Bu
zaman obanın heç də hamısı köçmür, bir hissəsi əkin-biçin işlərini
davam ctdirmək üçün qalırdı. Bir yerdən digər ycrə köçmək adamlar
arasmda sıx qohumlüq münasibətlərinin olmasmı tələb edirdi və buna
görə də belə insanlarm arasmda müəyyən dərəcədə tayfa təşkilatı
qalmaqda idi. Biz irəlidə Qarabağda yaşayan Cavanşir, Otuziki, Kəbirli
tayfaları haqqında məlumat vermişik. Qarabağda yaşayan iri Azəri
türk tayfalarmdan biri də şahsevənbr idi. Xanlıq dövründə şahsevənlər
6 qola bölünürdü: Qocabəyli, Bəndəlibəyli, Poladlı, Dəmirçili,
Saruxanbəyli və Novruzəlibəyli. Ilər qolun başçma elbəyi deyilirdi.
Müxtəlif vaxtlarda Türkiyədən və Azərbaycanm cənub hissəsindən
köçüb gələrək şahsevənlərə qoşulmuş ayrı-ayrı aiblər də var idi [149.5.1
§ 2. Xanlıqda ımidafta işi
Qarabağ ən böyük hərbi qüvvəsi olan xanlıqlardan idi. Xan hərbi
zərurət olduqda 10-15 min döyüşçü toplaya bilirdi. Sıravi qoşunun əsas
hissəsini elatlar təşkail edirdli. Mirzə Camal yazır ki, Qarabağm bütün
elləri adları dəftər və siyahıda yazılmış atlı qoşundan ibarət idi. Zərurət
zamanmda mahallarm və kəndbrin piyada tüfəngçiəlri mahal məlikləri
ilə birlikdə qoşun sıralarma almırdılar [59, s.144 ].
Mirzə Camal Qarabağinin yazdığma görə elatlardan töyçü və
məhsuldan malcəhət ahnmazdı. Yalnız Dağıstandan muzdlu dəstəlor
gətirildikdə, onun məvacibini ödəmək və muzdlu döyüşçünün itmiş və
ya ölmüş atınm əvəzini vermək üçün ellərdən də töyçü pulu, sursat,
taxıl, qoyun və mal almardı. «Adları nökər və qoşun dəftərində qeyd
olunmayan aiblərin nökər və qoşun əhlindən, habeb adları dəftərdə
qeyd olunmuş nökər və qoşun əhlindən heç bir şey almmazdı. Onlar
m aaf idibr. Onlarm taxılı, atı və başqa ehtiyacı xanın öhdəsində idı.
Qoşunun hər bir nökəri [nəfəri ]. bir evə təhkim olunmuşdu. O ev həmin
nökər və athrnn ehtiyacım ödəməli idi» [59, s.144 ].
Mir Mehdi Xəzani yazır: «İbrahimxəlil xan məhrumun... on iki
minədək dəftəri-məxsusi qoşunu var ıdi ki, həmişə zi^a-l\ökraünds vo
113
adları siyahı vo dəftərdə yazılmış qoşun idi. Amma zərurət vaxtı öylə
rnşid adamlar, çerik və tüfəngçi hazır olardılar» [56, s.199 ].
Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu yazırdı: «Məhrum İbrahimxəlil
xan hər novruz bayramı günündə, qoşunun bütün sərkərdələrinə və
minbaşlarına xələt, bəxşiş, at və qılmc verərdi.
İbrahimxəlilxəlil xan səfərə çıxdığı və ya bir yerdə ordu qurduğu
zaman onun yanmda olan minbaşılarm, yüzbaşılarm, bəylərin, ağaların
və Azərbaycan xanlarmm hamısmm günorla, şəhər və axşam nahan,
həmçinin onlarm atlarmın arpaları xanm hesabına olurdu, qoşun
əhlinin bəzisi, bütün əmələlər, mirzələr, eşik ağasılar, keşikçilər və
yasavullar mərhum İbrahimxəlil xanın hesabma dolanırdılar.
Minbaşılara və şairlərə verilən diri qoyunlardan başqa, çoxlu keçə, 40
puddan artıq düyü və 30 baş qoyun işlənərdı. Bu hesabdan sərf olunan
başqa şeylərin - çörəyin, atlara verilən arpanın, yağm, halvanm, qnnd
və ədviyyat miqdarım təsəwür etmək olar» [205, s.243-244 ].
Rusiyadan asılılıq qəbul edildikdən sonra bir çox xanzadə və bəyə
rus hərbi rütbələri verildi. İbrahimxəlil xanm özünə general-leytenant,
oğulları Məhəmmədhəsən və Mehdiqulu ağalara general-mayor,
Məhəmmədqasım ağaya polkovnik rütbələri verilmişdi [59, s.147 ]. Bu
yolla rus hökuməti Qarabağ xanmı və övladlarını tamamilə özündən
asılı ctmək istəyirdi.
Xamn qeyri-nizami, çəriklərdən təşkil ohmmuş hərbi dəstələri ilə
yanaşı, qismən nizami daimi hərbi qulluqçulardan təşkil olunmuş
qvardiyası da var idi. Daimi silahlı qüwələr kənd təsərrüfatı işlərindən
azad edilən muzdlu döyüşçylərdən ibarət idi. Onlar süvari, piyada və
zənburəkçi, topçu-tüfəngli dəstələrinə bölünmüşdülər.
Daimi qoşunun əsgərləri silahı, atı və döyüş üçün lazım olan digər
ləvazimatı divanxanadan alırdı. Daimi döyüşçülər günün müəyyən
hissəsini hərbi təcrübələrini artırmaq məqsədilə təşkil olunan təlimlərdə
keçirirdilər [166, s.43 ].
Daimi silahlı qüvvələr müasir odsaçan silahlarla silahlanmışdılar.
Bununla belə ata-babadan qalmış döyüş alətlərindən də istifadə olu-
nurdu.[19, s.74 ]. Başlıca odlu silah növü «dayan-doldurum» adı almış
tüfənglər idi.
Qoşun on, yüz və min nəfərə ayrılırdı. Bu dəstələrə başçılıq edən-
lərə müvafıq olaraq onbaşı, yüzbaşı və minbaşı deyilirdi.
Xan qoşunlarmm tərkibində muzdlular da olurdu. Adətən muzd-
lular Dağıstandan toplanırdı. Lakin muzdlular etibarh deyildilər və
muzdları gecikdirilən kimi qarətlə məşğul olurdular. Müasirlərdən biri
yazırdı ki, muzdlu dağıstanlılara muzd böyük böyük məbləğ təşkil edir-
di və İbrahimxəlilxəlil xan ya onu vermək istəməmişdi, ya da vermək
114
iqtidarında olmamışdı, onda muzdlular qiyam qaldıraraq onun düşə-
rgəsini tərk etmiş, çoxlu kəndi qarət edərək, iki mindən çox adamı əsir
tutmuş və bir neçə min baş mal-qaranı qənimət kimi ələ keçirmişdilər
və Mingəçevirə çəkilmişdilər. Yalmz Şəki xanı işə qarışdıqdan sonra,
onlar Qarabağın dinc sakinlərini, hərəsi üçün 1 manat alaraq buraxmış,
mal-qaranı isə özlərinə saxlamışdılar [190.2, v.14 ].
Qoşun üzərində ali komandanlıq xanın özünə məxsus idi.
Xanlar xanlığm müdafıə qəbiliyyətini gücləndirmək üçün qalalar
və istehkamlar inşasma xüsusi diqqət yetirirdilər. Məlum olduğu kimi,
Pənahəli xan hakimiyyətinin ilk dövründcə Bayat və Şahbulağı
qalalarmı inşa etdirmişdi. 1748-ci ildə inşa edilmiş Bayat qalasmın
ətrafma bişmiş kərpicdən qalın divarlar hörülmüş, divarlarm ətrafmda
isə düşmən hücumu zamanı su ilə doldurulması nəzərdətutulan dərin
xəndək qazılmışdı. Bayat qalası düzənlıkdə yerbşdiyiyndən o qədər
etibarlı deyüdi. Buna görə də Ağdamdan 10 km aralıda yerləşən
Şahbulağı deyilən yerdə 1751-1752- ci ildə yeni qala inşa olundu.
Şahbulağı qalasınm hasarı isə daş və əhəngdən tikilmişdi. Pənahəli
xamn Şahbulağı qalasmda daşdan tikilmiş məscid, hamam, şəlıər evləri
və bazar vardı. Mənbələrin məlumatma görə Şahbulağmda iki qəsr-
içqala və xarici qala var idi. İç qəsr təpənin üstündə gur bulaqların
yanında salınmışdı. Pənahəli anın iqamətgahı yonulmamış daşlardan
düzbucaqlı, 8 pilləli şəkildə tikilmişdi. Möhkəm və hündür dıvarları
vardı [88, s .ll ].
Şahbulağı qalasmda iki-biri içəri, ikincisi xarici qəsr vardı. İçqəsr
təpənin üstündə bulaqların yanmda tikilmişdi, düzbucaqlı formada idi,
hər küncdə bir qüllə, şərq tərəfi istisna olmaqla hər bir tərəfın hər
birinin ətrafmda bir yarımdairəvi formada qüllə vardı. Xarici qüllələr
və divarlar yuxarı qalxdıqca daralır və ucları diş-diş idi. Hasarların
hündürlüyü 7, qülblərin hündürlüyü isə 8,5 metrə çatırdı. Bütün divarlar
və qülləbr boyu döyüş mazqalları vardı. Mazqalların altında
birmərtəbəli binalar vardı. Qəsrin girişi şərq tərəfdən idi və ikimərtəbəli
prizmaşəkmilli tikili ilə müdafıə olunurdu. Giriş «r» şəkilli idi.
Prizmatik tikili, səkkizinci, əsas qüllə idi və bütün Şahbulağı qalası
üzərində yüksəlirdi. Yəqin ki, bu tikilinin ikinci mərtəbəsində Pənahəli
xanm özü yaşayırdı [88, s. 12-13 ].
Xanlığm ən etibarlı qalası əlbəttə Pənahabad [Şuşa ]. qalası idi.
Şuşanın yerbşdiyi dağ yuxarısı kəsilmiş konus formasındadır, şimal
tərəfdən terraslarla alçalır. Şuşa Daşaltıçay və Xəlfəliçaya kəskin enişi
olan dərələrlə əhatə olunub. Təpənin kəskin yarğanları düşmən
hücumuna qarşı güclü maneə yaradırdı və şəhərin müdafiə perimetrinin
demək olar ki, üçdə iki hissəsini təşkil edirdi. Şuşa qalalarmm bəzisinin
115
hündürlüyü 400 m-dən çoxdur [194 ]. Şuşa qalasmın mövqeyinin
üstünlüyü həm də ondadır ki, buradan ətraf yaxşı görünür ki, bu cəhət
də düşmənin qəfil hücum etməsinə imkan vermir. A.A.Kaspari şəhərə
şimal-şərq tərəfdən, qalalıqlardan və yarğanlardan keçən əyri-üyrü,
kəskin yoxuşlu cığırı Fermopil keçidi ilə müqayisə etmişdi [152, s.218 ].
Pənahəli xan Şuşanm müdafiəsini daha etibarlı etmək üçün şimal
təıəfdə hasar inşa etdirdi. Ancaq güman ki, bu divar çox tələsik
tikildiyinə görə tez bir zamanda yararsız hala düşmüşdü [57, s. 136 ].
Buna gör də İbrahimxəlilxəlil xan yeni qala divarları inşa etdirməli
olmuşdu. Mirzə Camalm yazdığma görə bu divarın tikintisinə 1783/84-
cü ildə başlanmış və üç ilə başa çatdırmışdı. Həmin divarın uzunluğu
2,5 km-ə çatırdı [59, s. 143 ]. Mirzə Yusifin yazdığma görə Pənahəli
xanın dövründə inşa olunmuş qala hasariarı 1799-cu ildə dağıdılmiş və
yenidən inşa olunmuşdur. Bu zaman hasarlarm uzunluğu bir verstdən
artıq uzadılmışdı [62, s.19 ]. Bu divarm möhkəmliyini qeyd edən Mirzə
Yusif yazrdı: «bu divardan nə top gülləsi, nə də başqa bir şey keçməzdi.
Çünki divar daş və əhənglə bərkidilmişdi» [62, s.18 ].
Şuşa qala divarlarmın möhkəmliyi Ağa Məhəmməd xan Qacarın
hücumları zamanı çox ciddi smaqlardan uğurla keçmişdi. Belə ki, adi
top güllələrinin qala divarlarına heç bir təsir göstərmədiyini görən
Qacar ən mahir artilleriya mütəxəssislərindən birinin məsləhəti ilə əmr
etmişdi ki, iki top gülləsini millə bir-birinə bağlayıb atsmlar. Yalnız bu
yolla qala divarlarma müəyyən zərər vurmaq mümkün olmuşdu [193,
s.26; 93 s. 657 ]. Şuşa qalasmm döyüş qüllələri qala divarlarının
səthindən bir qədər xaricə çıxır və bununla da divarları cinahlardan
qorumağa şərait yaradırdılar [41, s.168 ]. Qeyd edək ki, ilk dövrlərdə
Şuşada hakimin evinin yerləşdiyi ayrıca daxili qala-içqala olmamışdır.
Yəqin ki, qalamn inşası üçün vaxt az olduğundan Pənahəli xan Şuşa
qalasmın tikdirərkən ayrıca içqala inşa etdirməmişdir. Hər an düşmən
hücumlarından ehtiyat edən Pənahəli xan tələsik şəhərin daha
təhlükəsiz yerlərində kiçik qalaları xatırladan imarətlər tikilməklə
kifayətlənməli olmuşdur [66, s. 138-139 ]. Bu məsələ ilə bağlı Əhmədbəy
Cavanşirin yazdığma görə mağara ilə Şuşa qalası arasında gizli yeraltı
yol vardı. Tarixçi yazır: «Cənub-şərq tərəfdən Şuşanı hər iki tərəfdən
hündürlüyü 200 sajendən çox və eni 100 sajenə qədər olan sıldırım
qayalı dərə əhatə edir... həmin dərə xəzinə qayası adlanır...aşağıda
sanki qayaya yapışmış bir qəsr vardır; oradakı kahadan soyuq bir
bulaq axır. Bu qəsr vaxtilə ən qorxulu zamanlarda əhalinin etibarlı
sığmacaq yeri olmuşdur...qəsrin qarşısmda isə hasara alınmış və
indiyədək içinə ayaq dəyməmiş bir kaha vardır ki, bu da Şahnəzər
kahası adı ilə məşhurdur: Zənn edildiyinə görə, bu kaha qaya boyu
116
şəhərin altından keçən yeraltı yol vasitəsilə o biri tayda, yuxarı qapınm
aşağısında başqa bir ucsuz-bucaqsız kaha ilə birləşir» [23, s. 172 ].
Mağara qalaya giriş daşdan hörülmüş yarımdavirəvi güclü müdafıə
divarı ilə qorunur. Bəzi tarixçilərin fikrincə məhz bu mağara qala
Pənahəli xanın Şuşada ilk iqamətgahı olmuşdur. Həyəcanh vaxtlarda
qaya saray kompleksi sakinləri üçün sığmacaq rolunu oynayırdı. Bu
kiçik qalada bulaq vardı. İbrahimxəlil xan qayadakı sığmacağadüşmək
üçün daş pilləkən düzəltdirmişdi [15, s.288 ]. Hal hazırda Daşaitı
dərəsinə yalnız Şuşa dağm şərq qurtaracağmda, dağın yamacmda
çapılmış «qırx pillə» adlandırılan pilləkənlə düşmək olar [88, s.26 ].
Pənahəli xan qalanm bir kənarında özü üçün qəsr tipli saray inşa
etdirmişdi. Qəsrin hasarı və bir bürcü var idi. Pənahəli xan qalanm
içərisində, bir təpənin üzərində böyük oğlu İbrahimxəlil xan üçün də bir
qəsr-saray inşa etdirmişdi ki, düşmən qalaya yaxmlaşdıqda lazımi
yerləri mühalızə edə bilsin. Onun da hasarı və bir bürcü var idi. İkinci
oğlu Mehrəli bəy və üçüncü oğlu Talıbxan bəy üçün də bürcü və hasan
olan imarətlər inşa etdirmişdi [56, s.198 ].
Mirzə Rəhim Fəna Şuşa şəhərinin inşası prosesi haqqmda belə
məlumat verir: «Köç başlanmaq ilə Pənah xan şəhərin yerinə baxıb öz
şəxsi dəstgahmdan ötrü bir tərəfdən guşədə və vəsi bir qitə yerdə, daş və
əhəng ilə bir möhkəm hasar çəkdirib əvvəl xaricdən əndərun, daxil
yerdə neçə pişəxidmət otaqları və yemək mənzili, sonra özündən ötrü
mötədid otaqlar, qonaq otaqları, ondan sonra hərəmxana otaqları,
hamam, məscid, sonra bir böyük mətbəxxana təmir etdirir [Bu dairə
sonra Əhməd xan oturan evdir ]..
Bu hasara yavuq göz qabağında bir müsəttəh divan otağı, sonra
məhdud bir surətdə xaricdən baxan bir mənzərədə otaqlar yapdırar,
xaricdən varid olanları görməkdən ötrü [Bu otaqlar Mehdiqulu xan
oturan xoş mənzərə evlərdir ].. Ondan sonra məşriq tərəfdən qaya
başmda otaqlar yapdırır [Məhəmmədhəsən ağa oturan evbrdir ]..
Sükunət fikri ilə gələnlər dəxi hər kəsi öz əhvahna münasib yerdə özü
üçün məskən və məva bina edirbr. İbtidada hamı müsəlman səkənəsi
olduğuna, orta hesab olunan bir yerdə məscid, mütəəddid hamamlar,
bazar yeri və sair bvazimatı şəhıiyyə bir tərəfdə inşa olunar.
Bu məmurənin adını Pənah xan özü üçün Pənahabad adlandırar.
Buraxdığı gümüş pulun admı Pənahabad söylər ki, İran pulu yarım
qran olur» [61, s.255 ].
Mirzə Rəhim Fənanm yazırdı ki, Məhəmmədhəsən xan Qacarın
Qarabağa hücum təhlükəsi meydana çıxdığı zaman Pənahəli xan Şuşa
qalasmm müdafiəsini daha da möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirbr
görmüşdür. «Biri Gəncə tərəfə o biri İrəvan tərəfə tamam dairə şəhərə
117
hasar çəkdirmək və yasaq yerləri bina etdirməyi hər şeydən əfzəl qərar
verir. Hər yerdən memarlar və əhlikar cəm etdirib şəhər qapılarını hər
iki tərəfdən qüvvətli hasara tutdurur. Memarlara hasar nəxşəsini
göstərir ki, ali və möhkəm bürclərə, pusqu yerləri təmir etsinlər və
müstənaməti lazimələri tədarük olunsun» [61, s.255 ].
Rzaqulubəy Mirzə Camal oğlu bu hasarın üç ilə tikildiyini və
hicri 1198-ci ildə [1783-1784]. tikintinin başa çatdığmıv yazır [72, s.240].
Ordunun əsas hissəsi maaflardan təşkil olunurdu. Onlar buna
görə xəzinəyə heç bir vergi vermirdilər, eləcədə maaflar torpaq sahələri
ilə və bəzən həm də rəncbərlərlə təmin olunurdular.
Qarabağ xamnm qoşununda Dağıstan xalqlarmdan toplanmış
muzdlu əsgərlər də xidmət edirdilər. Xan onlara məvacib kimi xeyli
məbləğdə pul ödəməli olurdu.
Yalnız İbrahimxəlilxəlil xanın dövründə Gəncə qapıları
yaxmlığmda hündür təpənin üstündə bütün zəruri memarlıq
formalarma malik olan içqala inşa edilmişdi. İçqalamn daxilində
divanxana, iki böyük imarət və yardımçı binalar vardı [56, s.200 ].
Demək olar ki, bütün Şuşa qəsrləri düzbucaqlı formada olub
dörd tərəfdən müdafiə divarları ilə əhatə olunmuşdur. Künclərində
qüllələr ucalırdı. Divarlarm iç tərəfındə qəsrlərin sakinləri üçün mənzil
rolunu oynayan binalar tikilirdi. Mir Mehdi Xəzani yazır ki, Pənahəli
xan Şuşada özü üçün divarları və qüllələri olan qala formasında saray
tikdirmişdi. Pənahəli xan öz sarayı üə yanaşı böyük oğlu
İbrahimxəlüxəlil ağa üçün də gözəl saray inşa etdirmişdi [56, s.200 ].
Şuşadakı qəsrlərin girişləri də «r» şəkilli idi və yüksək ikimərtəbəli
güllələrlə müdafiə olunurdu.
Şuşanm qala divarları 2,5 km uzunluğuna malik olub, daşdan və
əhəngdən hörülmüşdü. Şuşaya giriş dörd darvazadan həyata keçirilirdi.
Darvazalardan biri Gəncə qapısı, digəri İrəvan qapısı, üçüncüsü
Ağoğlan qapısı adlamrdı. Dördüncü qapınm adı və yeri məlum deyil.
Gəncə qapısı şimal tərəfdə, İrəvan qapısı qərb tərəfdə, Ağoğlan qapısı
şərq tərəfdə yerləşirdi [88, s.32 ]. Gəncə qapıları əsas darvaza idi, hələ
Pənahəli xanm dövründə tikilmişdi, buradan Gəncəyə, eləcə də Çüəbörd
mahahna yol başlayırdı. Buna görə də bəzən onu Çüəbörd qapısı da
adlandırırdılar və Xəlifəliyə yol başlamrdı [buna görə də bəzən onu
Xəlfəli qapısı da adlandırırdılar ].. Ağoğlan qapısımdan Ağoğlan
qalasma yol başlayırdı. Bu darvazanı həm də bəzən Şuşakənd, yaxud
Muxtar qapısı, bəzən də Topxana qapısı adlandırırdılar.[88, s.32-36 ].
V.Baharlımn yazdığma görə qala qapılarından biri Mərdan qapısı
adlanırdı və bu qapı Xəlfəli və topxana qapılarınm arasmda yerləşirmiş
[15, s.276 ].
118
1788-1789-cu ülərdə Şuşa qalasından üç ağaclıq məsafədə
[təqribən 25 km ]. Qarqarçaym keçdiyi iki dağın arasmda Əskəranda
iki qala tikümişdi. Müharibə zamanı bu qalalarda azacıq piyada qoşun
olsaydı düşmən oradan keçib Şuşa qalasma gedə bÜməzdi. Qalalarm
biri şərq, digəri qərb tərəfdə əhəng və daşdan hörülmüşdülər [59, s.201 ].
Rzaqulu bəy atasımn Əskəran qalaları ilə bağlı məlumatım bir
qədər genişləndirərək yazırdı: «Bu qalalar Şuşa qalaçımn üç ağaclığvnda
Qarqar çaymın keçidi olan iki dağm arasında yerləşmişdi. Şirvan, Şəki
və Dağıstan vilayətləri əlıaiısi mərhum Pənah xanla düşmən
olduqlarmdan ehtiyat üçün böyük oğlu İbrahimxəlil xana vəsiyyət
etmişdi ki, əgər fürsət tapmasam, sən bu iki Əskəran dağmın arasında
iki qala tikdir ki, düşmən gələn zaman piyada qoşunlanmız bu
qalalarda olsunlar. Oradan Şuşa qalasma 8 verstə qədər məsafə vardır.
Düşmən oradan keçib qalaya gələ bilməz. Belo ki, bu qalaların ətrafı
möhkm dağlar, meşələr, daşlar, qayalar və böyük səhralardır.
Düşmənçilik zamanı ellər və başqaları orada sığmaq edərlər. Qalalarda
tüfəngçilər qoyarlarsa düşmən oradan keçib, xalqm mal-qarasım qarət
və talan edə bilməz.
Mərhum İbrahimxəlil xan haman vəsiyyətə görə hər iki qalanı
birini şərq, o birini isə Qərb tərəfdə daş və əhənglə tikdirib, möhkəm
bürc və barı çəkdirdi» [72, s.240-241 ].
Şuşa çayının sahilindəki Xəzinə qayasmda, qayanın ortasında
40-50 sajen eni və uzunu olan, qayanın başmdan beş yüz aşağıda və
saydan 100 sajen joıxarıda otaqlar qayırmışdı. Qayanın ortası üə o
otaqlara ensiz bir yol gedirdi. Ancaq piyada keçmək olardı. Qalanın
içərisindən həmin otaqlara tüfəngdən güllə çətinliklə çatardı. Qayanın
üstündən o imarətlərə daş və qaya parçaları atsalar dəyməz, birbaşa
daya düşər. Xəzinə mağarasımn qarşısmda-Şuşa qalası tərəfdən bir
böyük və dərin mağara vardır. Onun ağzma yaxın yerdə Məlik
Şahnəzər özünə otaqlar və evlər tikdirib ki, müharibə vaxtmda qaışı-
qarşı olan iki mağara bir-birinə yardım göstərə büsin [56, s.201 ].
Rzaqulubəy Mirzə Camal oğlıı Xəzinə qayasmdakı tikintihri eyııi/o
Mir Mehdi Xəzani kim təsvir edir [72, s.241-242 ].
Möhkəm Əskəran qalaları Şuşanı ovalıq tərəfdən hücumdan
qoruyurdu. Əskəran qalası çaym hər iki tərəfində salmmışdı.
Divarlarınn hündürlüyü 8 m-ə, qalınlığı isə 2 m-ə çatırdı. Hətta çaym
yatağmda iki qüllə var idi. Qarqarçaym sahili burada elə südırımlıdır
ki, Əskəran qalasmdan yan ötərək keçmək mümkün deyil.
Bəzi tarixçilər Əskəran qalalarımn tiküməsini Pənahəli xanm,[İ5,
s. 277 ]. digərləri Mehrəli bəyin, [23, s.163 ]. üçüncülər və
İbrahimxəlüxəlil xanın, [59, s.48; 56, s. 201 ]. adı ilə bağlayırlar. Şuşalı
119
keşiş Yakov Zaxaryans 1853-cii ildə yazmışdır: «Şuşa qala şəhərinin
tikintisi qurtardıqdan sonra xan əmr etdi ki, şəhərin şərqində... iki
kiçik möhkəmbtıdirilmiş qala tikilsin. O yerdə bir çox çaylar birləşərək
bir çay əmələ gətirir. Çay Əsgəranm iki böyük dağı arasından axır.
Orada üzbəüz iki qala tikildi, biri çayın o tərəfində, biri bu tərəlmdə: Bu
iki qalanm arasından, çaym sahili ilə İrana və Tiflisə yol gedir. Beləlik-
b, yeni tikilmiş şəhər hər tərəfdən möhkəmbndirildi» [bax: 51, s. 151 ].
Ən son tədqiqatlar da Əskəran qalalarmm Pənahəli xantn vəsiyyəti ilə
İbrahimxəlilxəlil xan tərəfindən tikildiyini sübut edir [66, s. 141 ].
Təsadüfi deyildir ki, Mir Mehdi Xəzani yazmışdır: «İbrahimxalil xanm
bir ümdə əsəri dəxi Əskəran dağınm iki qalasıdır. Çünki Şirvan, Şəki və
Dağıstan xalqı Pənah xan ilə düşmən idilər. Ehtiyatən vəsiyyət elədi ki,
hərgah mənə fürsət olmasa, gərək mənim oğlum Ibrahimxəlilxəlil bu iki
dağın arasmda iki qala təmir edə... vaxtmda ilat xalq o dağlarda və
dərələrdə sığınacaq edib, Əsgəran qalalarmda qoşun və tüfəngi
qoysalar, düşmən keçib qala üstünə müşkül edə bilməz» [56, s.201 ].
§ 3. Xanlıqda dövlot idarəçüiyi
Digər Azərbaycan xanlıqlarını kimi, Qarabağ xanlığmı da qeyri-
məhdud hakimiyyətə malik olan xan idarə edirdi. O, bütün icra və
qismən də məhkəmə funksiyalarını, hərbi funksiyanı öz əlində
toplamışdı [166, s.201 ]. Xan hakimiyyəti irsi idi və atadan oğula
keçirdi.
Qarabağ xaniığmda dövlət aparatı digər xanlıqlara nisbətdə xeyli
böyük idi. Xan hakimiyyətinin başlıca funksiyası hakim siniflərin
mənafeyini müdafiə etməkdən və xanlığm ərazilərini genişbndirməkdən
ibarət idi.
Xanlıqda dövləti başmda xan dururdu. Tədqiqatçı Leviatov xa-
nın hakimiyyətini xarakterizə edərək beb yazırdı: «bu dövlətə və xana
məxsus olan mülk əsasmda fərq qoymayan və onları eyniləşdirən feodal
hakimiyyəti idi. Xanhqlarda olan vəziyyət göstərir ki, onlarm idarəsi
xanlarm şəxsi mülkbrinin idarəsi kimi idi» [159, s.45 ]. İ. Berezin yazır
ki, xan tam müstəqil şəxs idi... O heç kimdən soruşmadan, heç kimə
hesabat vermədən, dərəcəsindən asılı olmayavraq kimi istəsə edam edə
və bağışlaya, qova və cəzalandıra bilərdi. Xan bütün icra və məhkəmə
hakimiyyətini, hətta şəriət - dini qanun işbrini də öz əlbrində cəmbş-
dirmişdi [107.2, s.45 ]. N.Dubrovin xan hakimiyyətini qatı müstəbid
rejim kim qiymətbndirərək yazırdı: «Müsəlman əyalətlərinin bütün
silkləri xanın vahid idarəsinə tabe idilər. Özbaşmalıq xan idarəsinin
əsasını təşkil edirdi. Xan bütün qanunları, əhalinin bütün hüquqlarını
120
öz əlində cəmbşdirmişdi. Əhali xanm qulu vəziyyətində idi. Xanın
arzusundan asılı olaraq bugünkü qul sabah bəy ola bilərdi və ya əksinə.
Hətta xamn ən yaxm adamı ən kiçik günah üzündən ölənəcən
döyülürdü».[128.3, s.398-399 ]. Dubrovinin yazdığmdan belə çıxır ki,
xanlar hətta şəriətlə hesablaşmırlarmış. Lakin xan hakimiyyətinin heç
bir çərçivəyə sığmayan özbaşınalıq rejimi kimi xarakterizə olunması
mülahizəsi kökündən yanlışdır. Xan hakimiyyəti müstəbid rejimlərə
yaxın olsa da, islam çərçivəsindən, xalqm qodim adət-ənənəbri
çərçivəsindən kənara çıxmırdı. Görkəmli Azərbaycan tarixçisi
A.A.Bakıxanov yazırdı ki, xanlar şəriətin əsas qanunlarmı və xalqm
adət-ənənəsini pozmaq hüququna malik deyildi [155.1, s.143 ].
İ.P.Petruşevski yazırdı ki, Azərbaycanda hökm sürən siyasi
pərakəndəlik və xanlıqlararası müharibələr şəraitində xanlar kəndli
kütblərini hədsiz dərəcədə qıcıqlandırmamaq üçün, feodal istismarmı
müəyyən həddə saxlamağa çalışır, hətta ona bəzən patriarxal adət-
ənənə donu geyindirməyə cəhd göstərirdilər. Onlar kənd icmalarmm
hüquqları, adət-ənənəsi ib ... hesablaşmalı olurdular. Qarabağ xanmın
yamnda məşvərətçi orqan - divanxana fəaliyyət göstərirdi. Divanxana
xanın yaxm adamlarından və ali müsəlman din xadimlərindən təşkil
olunurdu [180 ]..
Mirzə Adigözəl yazır: «Mərhum İbrahimxəlil xan padşah
adlanmasa da, onun cah-cəlalı müasir olan İran padşahlarından çox
idi. Yuxarıda adları çəkilən vilayətbrin [Qaradağ, Təbriz, Naxçıvan,
Ərdəbil, Xoy, Marağa, İrəvan və Qaplan da nəzərdə tutulurdu - T.M. ].
xanları və xanzadələri, həmişə gözəl xasiyyətli xan cənablarımn
hüzurunda girov olardılar» [56, s.49 ].
Azərbaycan MEA-mn Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda
saxlanan Mirzə Mehdi xan Astrabadinin «Tarix-i Nadiri» əsərinin
əlyazmasınm sonuncu vərəqində bu nüsxənin Mehdiqulu xana
məxsusluğunu bildirmək üçün onun möhürü vurulmuşdur. Möhürdə bu
sözbr yazılmışdır: «Lailblah-ülallah əl-malikül haqqul-mubin,
Mehdiqulu, 1231, hicri [1815 miladi-T.M. ].» [Allahdan başqa tanrı
yoxdur, möminlərin məliki Mchdiqulu xanm möhürü ].. 1231-ci ildə
hicri ili 1815-1816-cı üdə miladi ülərinə təsadüf edir [170, s.27 ].
Mənbənin verdiyi məlumata görə Qarabağ xam «bəzi vaxt ayrı-
ayrı mahalları töhvə olaraq öz sərkərdələrinə bağışlayırdı ki, onlar bu
yerlərin mədaxilindən mənfəətbərdar olsun» [58, s.49 ].
Xanm ən yaxm köməkçisi vəzir idi. Qarabağ xanlığmda çox
zaman vəzirə mirzə deyirdilər. İbrahimxəlilxəlil xamn hakimiyyəti
dövründə vəzir vəzifəsini görkəmli Azərbaycan şairi Mola Pənah Vaqif
icra edirdi.
121
 Məlumdur ki, 1797-ci ildə Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşa şəhə-
rində qəllə yetirildikdən sonra müvəqqəti hakimiyyətini ələ keçirmiş
xanın qardaşı oğlu Məhəmməd bəy Vaqifdə öz hakimiyyətini möhkəm-
ləndirmək qarşısında biı- təhlükə görərək onu edam etdirmişdi, Sonra
isə vəzir vəzifəsinə Mirzə Camal təyin olunmuşdu.
İbrahimxəlilxəlil xan Kürəkçay müqaviləsini imzaladığı zaman
varislik və vəliəhdlik adı böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağaya verilmişdi.
Məhəmmədhəsən ağanın ikinci oğlu girov şərti ilə Tiflisə Qafqazdakı
rus ordusunun baş komandanı gen. Sisianovun yamna göndərilmişdi.
Lakin Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlü xamn sağlığmda 1806-cı il
fevralm 24-də xəstələnib öldüyündən[56, s.176 ]. xanın yerdə qalan
oğlanları içərisində ən böyüyü general-mayor Mehdiqulu ağa idi. Buna
görə də varislik və vəliəhdlik sənədi xanm və Qarabağın başqa əyanla-
rmm möhürü ilə Mehdiqulu ağaya verilmişdi, o xan və vəliəhd adlandı-
rılmışdı. Buna görə də mayoı* Lisaneviç İbrahimxəlilxəlil xam qətlə ye-
tirdikdən sonra, general Nesvetayevə raport yazmış və həmin raporta
əsasnn 1817-ci ildə çar I Aleksandr Mehdiqulu xana xanlıq fərmanı,
hakimiyyət bayrağı və cəvahirlə bəzənmiş qılıne göndərmişdi [59, s. 147-
148].
Baharlımn yazdığma görə İbrahimxəlil xanın on dörd oğlu və
dörd nəfər kəbinli arvadı, 8 qızı, bir neçə də siğə arvadı varmış. Arvad-
larından biri Nuh Novsəl xamn qızı Bikə ağa idi. Xamn ondan Əhməd
adlı oğlu olmuşdur. Digər arvadı Gəncəli Şahverdi xanın qızı Xurşud
Banu bəyim, Mehdiqulu xanın anası olmuşdur. Üçüncü arvadı gürcü
qızı Cavahir xamm idi. Gövhər ağa onun qızı olmuşdur. Xamn
dördüncü arvadı Cəbrayıllı Vəli bəyin qızı Xanım olmuşdur. Məhəm-
mədhəsən xanın anası idi. Xanın qalan arvadları ertnəni və gürcü qızları
imiş [15, s.281 ].
Baharlınm yazdığma görə İbrahimxəlil xamn böyük oğlu Cavad
ağa imiş və o atasmın sağlığmda ölmüşdür. İbrahimxəlil xanın vəliəhdi
əvvəlcə Məhəmmədhəsən ağa olmuşdur. Xan ən çox səlahiyyət verdik-
ləri oğulları Məhəmmədhəsən ağa, Əhməd xan və Mehdiqulu xan ol-
muşdur [15, s.281-283 ].
İbrahimxəlilxəlil xamn qızlarından biri Ağa bəyim ağa Fətəli
şaha ərə getmişdir. Digər qızı Gövhər ağa Şəki xanma ərə getmişdi.
Ibrahimxəlil xamn Talıbxan bəy adlı bir qardaşı olmuşdur [15, s.283-
284].
Mehdiqulu xan İrana qaçdıqdan sonra Rusiyanm Qafqazdakı
qoşunlarmın baş komandanı general Yermolovun göstərişi üə 1823-cü
ilin əvvəlində vəfat etmiş Məhəmmədhəsən xamn yerinə yeni vəliəhd
təyin edilmişdir. Cəfərqulu ağanı oğlu Kərim Cavanşirlə birlikdə həbs
122
edərək Simbirskə sürgün etmişdilər [155.1, s.41 ]. 1827-ci ildə Cəfərqulu
ağa rus çarı I Nikolaya ərizə yazaraq bildirirdi: Keçmişdə saxtakarlıqla
knyaz titulu aldıqdan sonra daha da harmlaşmış və Qarabağda böyük
özbaşmalıq törətmişdir. Cəfərqulu ağa bunu da yazırdı ki, İbrahimxəlil
xan qətlə yetirüdikdən sonra xan taxtı vəliəhd olduğuna görə ona
çatmalıymış. Lakin rus komandanlığı yanlış addım ataraq Mehdiqulu
xanı hakimiyyətə gətirmişdir. Çar hökuməti Cəfıərqulu ağanm
Qarabağa qayıtmasma icazə vermiş, ona təqaüd təyin edilmişdi [155,
s.46-66 ]..
İbrahimxəlilxəlil xan əwəlcə Şahverdi xanın Tuti bəyim adlı
qızmı alıbmış [ondan iki qızı doğulub ].. Tuti bəyim vəfat etdikdən
sonra isə bacısı Xurşud bəyimlə evlənib, Mehdiqulu ağa bu qadmdan
doğulmuşdur.
Şahsevən Nəzərəli xanm bacısım da almış, ondan üç qızı
olmuşdu [56, s.199 ].
Mirzə Yusif Qarabaği yazır ki, İbrahimxəlil xan asılı xanlarm
və hakimlərin qohumlarım, yaxud oğullarını öz yanında girov kimi
saxlayırdı.
Baharlı yazır ki, İbrahimxəlil xan təqsirkar hesab etdiyi adamı
Xəzinə qayasmdan atdırarmış. Qayanm dərinliyi iki yüz arşından
artıqdır. Boynun vurulması, göz çıxarmaq, əl kəsmək kimi cəza üsulları
vardı [15, s.287 ].
Xan hakimiyyətinin başlıca funksiyası hakim siniflərin
mənafeyini müdafiə etməkdən və xanlığm ərazilərini müdafıə edib
genişləndirməkdən ibarət idi. Qarabağ xanlığmda dövlət aparatı digər
xanhqlarla nisbətdə xeyli böyük idi. Xanın yanında məşvərətçi orqan-
divan fəaliyyət göstərirdi. Divanda başlıca olaraq müharibə və sülh
məsələləri, vergüərin bölüşdürülməsi, yeni vergilərin təyin edilməsi,
mülki və einayət işlərini müzakirə edüirdi.
Mirzə Camal yazırdı ki, Pənahəli xamn göstərişi ilə Şuşa
qalasmın əsasmın qoyulması ilə əlaqədar «işgüzar və bacarjqlı
adamlar» məsləhət üçün yığışmışdılar.
Mahalları minbaşılar və məliklər, kəndləri isə darğalar,
yüzbaşılar, kovxalar, kəndxudalar idarə edirdilər. Əslində minbaşı və
yüzbaşı rütbələri hərbi rütbələr idilər. Onlar hərbi əməliyyatlar zamanı
min və yüz nəfərlik dəstələrə başçılıq edirdilər. Mahal naibləri həm in-
zibati, həm də məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Kəndxudalar və
kovxalar kənd icmaları tərəfindən seçüirdilər. Onların başlıca vəzifəsi
icma üzərinə düşən vergüri toplamaqdan və kənddə asayişin qorunma-
sından ibarət idi.
123
 Darğalar bazara nəzarət edirdilər. Onlar ərzaq məhsullarına
qiymotbri tayin edir, mübahisnli məsələbrin həlli zamanı münsif kimi
çıxış edirdilər. Darğalar formal olaraq bazar polisi hesab olunsalar da,
əslində bütüıı şəhərdə qayda-qanuna cavabdehlik daşıyırdılar. Şəriət
qaydalarmm əməl olunmasma da darğalar no/arət edirdibr. Darğamn
bu qaydaları pozanları cəzalandırmaq hüququ vardı [26, s.58-59 ].
Şəhərlərdə gecələr asayişin qorunmasma əsəsbaşı nəzarət edirdi.
Mirzə Camalın sözbrindən belə məlum olur ki, xanlıqda olan
bəylər üç qrupa bölünürmüş. Birinci qrupa xamn qardaşları, qardaş
uşaqları, öz övladı və əmisi uşaqları, yəni hakim ailəyə aid bəylər daxil
idi. Xanın əmi uşaqları - Fəzi bəy, Əbdüssəməd bəy, Kəlbəli bəy,
Hümmətəli bəy və onların oğlanları da belə bəylərin sırasına daxil idi
[59, s.146 ]. Xanm övladlarım digər bəylərdən fərqləndirmək üçün
onlara bəy deyil «ağa» deyə müraciət edirdibr.
Ikinci qrupa irsi, həm də hakim bəylər daxil idi. Cavanşir, Otuzi-
ki, Kəbirli, Dəmirçi Həsənli, Bərgüşad, Qaraçorlu, Iiacı Samlı, Kolanı
və Qapan ellərinin bəyləri ilə Dizaq, Vərəndə, Çibbörd, Talış və Xaçın
məlücləri bu qrupa daxil idilər.
Üçüncü qrupa xidmətlərinə və sədaqətlərinə görə xanlardan bu
rütbəli alim bəylər daxil idi.
Pənahəli xanın iki oğlu olmuşdu: İbrahimxəlilxəlil ağa və Mehralı
bəy. İbrahimxəlil xanın həb sağlığmda bir anadan olmuş böyük oğlan-
ları Cavad ağa və Məhəmmədhəsən ağa vəfat etmişdir. Onlarm anası
Cəbrayıl bəylərindən birinin qızı idi. Xanın digər oğlanları Xanlar ağa,
xan rütbəsi almış Əbülfət xan, Məhəmmədqasım ağa, Fətəli ağa,
Süleyman ağa, Hüseynqulu ağa və Səfiqulu idiiər. 1847-ci ib kimi sağ
qalan oğlanları xan qızlarından doğulmuş Mehdiqulu xan və Əhməd
xan, habelə kənizdən doğulmuş Şeyxəli ağa. 1845-ci ilə kimi sağ qalan
qızları: Gürcü tavadının qızmdan doğulmuş Gövhər ağa, Gürcüstan ça-
rımn vəziri Mirzə Rəbinin qızmdan doğulmuş İzzət bəyim. II İrakli öz
vəzirinin üç qızmı xana və iki oğlu - Əbülfət xan və Məhəmmədqasım
ağaya vermişdi [59, s.147 ].
124
IV FƏSİL
QARABAĞ XANLIĞI XVIII ƏSRİN 60-80-CIİLL0RİNDƏ.
§ l.İBRAIIİMXƏLILXƏLİL XANIN DAXİLİ VƏ XAKİCİ SİYASƏTİ
Atasmın ölümündən sonra Qarabağa qayıdan İbrahimxəlilxəlil
ağa böyük qardaş hesab olunduğu üçün xan taxtımn ona verilməsini tə-
b b etdi və hakimiyyətə yiyələndi. O, avarlı Ümmə xamn bacısı Bikə
ağaya evləndi və beblikb də böyük hərbi gücə malik bir müttəfiq əldə
etdi. Sonralar İbrahimxəlilxəlil xan Şəkili Səlim xamn bajısını da aldı və
bu yolla Şəki xanlığına təsir etmək imkanı qazandı [58, s.48-49; 59 s. 121
]. İbrahimxəlilxəlil xan avarlı Ümmə xamn bacısı ib evləndikdən sonra
öz tərəfdarlarmın sayım artırdı və qardaşım sıxışdırmağa başladı.
Mehrəli bəy kömək almaq üçün Kərim xan Zəndin yamna qaçdı. Kərim
xandan ona kömək göstərməsini xahiş etdi. Lakin İranm daxili işləri ilə
məşğul olan Kərim xan onun xahişini yerinə yetirməyə irnkan tapmadı
[92, s.75 ]. 1779-cu ildə Kərim xan Zəndin vəfatından sonra Mehrəli
bəy İbrahimxəlilxəlil xanm rəqibi Qubalı Fətəli xamn yamna pənah
apardı.
İbrahimxəlilxəlil xan Xəmsə məliklərinin bölüşdürücülük
hərəkətlərinə son qoydu. Ona tərəfdar olan Vərəndə və Xaçın
məliklərinin qüvvələri ilə birlikdə Dizaq məliki İsayı Tuğ qalasında
mühasirəyə aldı. Uzun mühasirəyə dözməyən İsay təslim oldu. Onu
tutub həbsxanaya saldılar və orada boğdular [114, s.142 ]. Hakimyyət
İsayın qardaşı oğlu Bahtama keçdi [159, s.146 ]. Ancaq, çox keçməmiş
Bahtam da İbrahimxəlilxəlil xana qarşı mübarizəyə başladı.
Raffi Gülüstan, Çibbörd və Dizaq məliklərinin yenidən
separatçılıq hərəkətlərini gücləndirmələrini İbrahimxəlil xan tərəfindən
müdafiə olunan Vərəndə və Xaçm məlikləri ilə yuxarıda adı çəkilən üç
məlik arasmda mübarizə kimi təsvir edir. Onun yazdığma görə Vərəndə
məliyi Şahnəzərin öz qızı Hürizadı İbrahimxəlil xana ərə verməsi guya
Dizaq məliyi İsayı çox qəzəbləndirmişdi, çünki Hürizad həm də İsayin
qız nəvəsi idi. Məlik, Şahnəzər Xaçm məliyi Mirzəxanla birlikdə bir
neçə dəfə İsaym iqamətgahı Tuğ kəndinə hücum etmiş, döyüşlərdən
birində 1775-ci ildə Mirzəxan əsir alnıraq öldürülmüşdü. İbrahimxəlil
xan Mirzəxamn yerinə oğlu Allahverdini Xaçın məliyi təyin etmişdir.
həmin il Gülüstan məliyi Yusif [Ovsep ]. ölmüş, yerinə əwəlcə böyük
oğlu Bəylər, daha sonra isə ikinci oğlu Abov keçmişdir. Abov daha çox
məliklik daxilində sakitlik yaratmaqla məşğul idi və buna görə də İsaya
yardım göstərə bilmirdi. 1780-ci ildə Çiləbörd məliyi Hətəm İsrailoğlu
da ölür və yerinə oğlu Məclum keçir. Məclum səbirsiz və qəzəbli bir
adam olduğundan məliklik daxilində ona müxalif qüvvəbr meydana
125
çıxdı. Betaliklə, Dizaq məliyi digor iki müttəfiq məlikdən yardım almaq
imkamndan məhrum oldu. 1781-ci ildə İbrahimxəlil xan, Vərəndə və
Xaçın məliklərinin qüvvələri ilə birlikdə Tuğ kəndini mühasirəyə aldı.
Uzun mühasirədən sonra İsay danışıqlara dəvət olundu. Lakin həbs
cdilib zindana salındı və elə orada öldü. Dizaqda hakimiyyətə İsayın
oğlu Bahtami təyin edildi.[187,s.42]
İbrahimxəlilxəlil xan Çiləbyurdun nüfuzlu adamiarmdan biri olan
yüzbaşı Rüstəm bəyi öz tərəfinə çəkdi. Məlik titulu almış Rüstəm bəy
qohumu, Yeritmakans kilsəsinin özünü katalikos elan etmiş keşişini
xania əməkdaşhğa cəlb etdi [159, s. 145-146 ].
İbrahimxəlilxəlil xanm hakimiyyəti dövründə Qarabağm qüdrəti
lap çox artmışdır. İbrahimxəlilxəlil xan öz qohumu Əsədulla bəyi
Təbrizin xan taxtma çıxardı. Naxçıvan, Qaradağ və bəzi xanlıqlar
Qarabağ xanından asılı vəziyyətə düşmüşdülər. 1780-ci ildə Şuşada 50
böyük və kiçik top vardı [179, v.28 və a.ü. ].
Mirzə Adıgözəl bəy İbrahimxəlilxəlil xanm hərbi qüdrətini və
siyasi təsirini belə təsvir edirdi: «o, İran, Rum [Türkiyə ]. padşahlarına
və sairə ölkələrin hökmdarlarına boyun əyməyərək, Qaradağ, Şəki,
Şirvan, Təbriz, Naxçıvan, Ərdəbil, Xoy, Marağa, İrəvan və hətta İraqla
Azərbaycan hüdudunda olan Qaplankuha qədər hökmran oldu. Bu
vilayətlərin hakimlərini işdən götürmək və yenisini təyin etmək də onun
hökm və fərmanı ib icra edilirdi».[58, s.48 ].Mirzə Adıgözəl bəy çox
böyük mübaliğəyə yol versə də Azərbaycanın Təbriz, Ərdəbil, Qaradağ,
Naxçıvan və Gəncə xanlıqlarımn uzun müddət Qarabağ xanlığmdan
asılı vəziyyətə düşməbri heç bir şübhə doğurmur.
Rusiyanın və onun Qafqazda əsas əlaltısı olan Kartli-Kaxetiya
yarhğmın əlində oyuncağa çevribn məlikbr problembr yaratmağa,
Ibrahimxəlilxəlil xana qarşı açıq mübarizəyə başladılar. Dizaq məliyi
Yesay, Çiləbörd məliyi Məclum və Gülüstan məliyi Bəybryan açıq
şəkildə Qarabağ xanlığma tabe olmaqdan imtina etdilər [190.4, v.36 ].
İbrahimxəlilxəlil xan qəti tədbir görmək məcburiyyətində qaldı.
Dizaq məliyini məhv etdi. Digər məliklər, qorxuya düşərək qaçıb II
İraklinin himayəsinə sığmdılar [190.4, v.36 ].
İbrahimxəlilxələl xan məliklərb mübarizədə diplomatik
vasitələrdən də istifadə edirdi. Onun gördüyü tədbirbr nəticəsində
Xaçm məliyi yerdə qalan məlikbrdən uzaqlaşdı [159, s.146 ].
Məliklərin İbrahimxəlilxəlil xana qarşı apardıqları mübarizə uzun
müddət müttəlıqlik münasibətbrində olmuş Qarabağ xanlığı ilə Kartli-
Kaxetiya çarlığı arasındakı əlaqəbrə də mənfı təsir göstərirdi.
Məlumdur ki, 1757-ci ildə Qarabağa hücum zamanı ağır məğlubiyyətə
uğrayan Məhəmmədhəsən xan Qacar daha sonra Gürcüstanı ələ
126
keçirməyə cəhd göstərdiyi zaman Pənahəli xan gürcülərə yardım
göstərmək barədə çarlarla müqavib bağlamışdı [163, s.24-25 ].
İbrahimxəlilxəlil xan ÇUəbördün nüfuzlu adamlarından biıi olan
yüzbaşı Rüstəm bəyi öz tərəfinə çəkdi. Məlik titulu almış Rüstəm bəy
qohumu, Yeritmakans kilsəsinin özünü katolikos elan etmiş keşişini
xanla əməkdaşlığa cəlb etdi [159, s.145-146 ].
Qarabağ xanlığmm xarici siyasətində Quba xanlığı ib
münasibətlər də mühüm yer tuturdu. Lakin təəssüflə qeyd etmək lazım
gəlir ki, bu iki xanlıq arasmdakı münasibətlər, əsasən düşmənçilik
xarakteri daşıyırdı. Azərbaycanm bu iki qüdrətli xanlığı hər biri
bölgədə təkbaşına hegemonluğa can atır, qarşı tərəfə isə öz planlarım
həyata keçirməyə mane olan qüvvə kimi baxırdı.
Bir yandan da qubalı Fətəli xamn qardaşı İbrahimxəlilxəlil xanın
rəqibinə çevrümiş qardaşı Mehrəli bəyə yardım göstərərək ona
sığmacaq verməsi iki xan arasmda münasibətləri kəskinləşdirmişdi.
Digər yandan Fətəli xanm həddən artıq gücbnməsi və onun bütün
Azərbaycan torpaqlarmx vahid dövlətdə birləşdirmək uğrunda
mübarizəsi Azərbaycanxn digər xanlıqlarx kimi, Qarabağ xanlığxmn da
ciddi narahathğxna səbəb olurdu. İbrahimxəlilxəlil xan ehtiyat edirdi
ki, Quba xam Şamaxı xanlığını ələ keçirdikdən sonra öz hakimiyyətini
Qarabağ xanlığma da yaymağa başlasın. Bunun qarşısım almaq üçün
o, bütün vasitələrb Şamaxı xanlığını müdafiə etməyə çalxşxrdı [86,
s.48-49 ]. Eyni zamanda Fətəli xan Azərbaycam birləşdirmək uğrunda
mübarizədə İbrahimxəlilxəlil xana ciddi rəqib kimi baxırdı və buna görə
də onunla hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan qardaşı Mehrəli bəyə
böyük kömək edirdi. Buna cavab olaraq İbrahimxəlilxəlil xan
1767-ci ildən Q uba xan h ğ ın a qarşx çıxan Şamaxx hakim bri -
Məhəmmədsəid və Ağasx xan qardaşlarm a və onlarm müttəfiqi şəkili
Məhəmmədhüseyn xana kömək edirdi. Konsul Boqolyubovun 1770-ci
ilin iyununda Xarici işlər kollegiyasma verdiyi məlumatdan aydın
olur ki, «Quba xanx Qarabağ xanlığmı ələ keçirdikdən sonra Təbrizo
doğru hərəkət etmək fıkrində olmuşdur” [75, s.48-49 ]. Qaıabağın mərkəzi
Şuşaya həmlə etsə də Fətəli xan Ağdama qədər gəlib, heç bir mühüm
nəticə əldə etmədən geri qayıtmağa m əcbur oldu.
İbrahimxəlüxəlil xan da öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün
tədbirlər görürdü. İlk növbədə Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli ib
münasibətbrinin yaradılmasma xüsusi diqqət yctirilirdi. Çar da
İbrahimxəlüxəlil xanla ittifaq bağlamaqda maraqlı idi. Çünki Fətoli
xanm həddən artıq gücbnməsinin və Azərbaycan torpaqlarmın
birləşdirilməsinin qarşısım almağa çalışırdı.
127
 Arxasmda Rusiyanm dayandığı Kartli-Kaxetiya çarlığınm
İbrahimxəlilxəlil xana hərbi kömək göstərməsi Fətəli xamn əl-
qolunu bağlayır, ona Qarabağ xanlığma qarşı təsirli tədbirlər görməyə
imkan vermirdi. O, yaxşı başa düşürdü ki, bu iki dövlət arasmda
ittifaq olduğundan öz məqsədinə nail ola bilməyəcək. Buna görə də
Fətəli xan Rusiya vasitəsilə II İrakliyə təsir göstərmək və onu
İbrahimxəlilxəlil xanla ittifaqdan uzaqiaşdırmağa çalışırdı. Quba
xanxnın II Yekaterinaya ünvanlanmxş məktubunda deyilirdi: «Biz
müxtəlif yerlərdən hərbi qüvvə toplayıb İbrahimxəlilxəlil xana qarşı
göndərdiyimiz vaxt gürcü hakimi II İraklii öz oğlunu gürcü
qoşunu ilə onun köməyinə göndərdi».[98.2, v.38 ].
İbrahimxəlilxəlil xan 1773-cü ilin sonlarmdan başlayaraq fəal
hərbi əməliyyatlara başladı. Həmin ilin sonlarında Qarabağ xanı öz
müttəfıqi II İraklidən dörd min nəfərlik yardım ahb hücum etdi və
tezliklə Şamaxı şəhərini mühasirəyə aldı. Şəkili Hüseyn xan da
İbrahimxəlilxəlil xanla birlikdə idi. Hadisələrin şahidi olmuş rus
məmuru Andrey Filatov 1773-cü il dekabrm 15-də yazırdı ki,
Fətəli xan və müttəfiqi Eldar xan bu vaxt Şamaxıda olsalar da,
qüvvələri az olduğundan oranı tərk etməyə məcbur oldular [98.3
v.15 ].
Məğlubiyyətlə barışmayan Fətəli xan Şamaxı ətrafmda yeni
qüvvələr topladı və 1774-cü ilin əvvəllərində əks hücuma keçib
İbrahimxəlilxəlil xan və onun müttəfiqləri üzərində parlaq qələbə
çalaraq Şamaxmı yenidən özünə qaytardı. Döyüş zamanı
Ibrahimxəlilxəlil xanm əsas müttəfiqlərindən olan Avar hakimi
Novsal [Nutsal ]. xan öldürüldü [101, s.161 ].
Fətəli xanm Şamaxı uğrunda İbrahimxəlilxəlil xan və onun
müttəfiqlərilə mübarizə aparmasmdan Cənubi Dağıstan feodalları
istifadə edirlər. 1774-cü ilin iyulunda Qaraqaytaq usmisi Əmir
Həmzənin başçılıq etdiyi Cənubi Dağıstan feodalları Qubaya hücum
etdilər. Xudat yaxmlığındakı Gavduşan çölündə baş verən həlledici
döyüşdə Fətəli xan ağır məğlubiyyətə uğrayaraq Salyana çəkilməyə
məcbur oldu [101, s.162 ]. Sonralar Fətəli xan rus qoşunlarmın
köməyilə öz düşmənləri üzərində qələbə çalıb itirilmiş torpaqları geri
qaytarsa da, bu məğlubiyyət onun bir neçə il hücum siyasətindən əl
çəkməsinə səbəb oldu.
Yalmz hərbi əməliyyatlar yolu ilə Qarabağ xanlığım ələ
keçirməyin mümkün olmadığmı başa düşən qubalı Fətəli xan
diplomatik tədbirlərə əl atdı. 1779-cu ilin əwəllərində Fətəli xan ittifaq
təklifi ilə yeznəsi Bakı hakimi Məlik Məhəmməd xam Qarabağa
göndərdi [114, s.73 ]. Bu səfər müxtəlif şəkildə, ya İbrahimxəlilxəlil xanı
128
mübarizəsiz tabe etmək cəhdi kimi, ya da ittifaq bağlamaq təklifi ilə
İbrahimxəlilxəlil xanm sayıqlığını azaltmaq cəhdi kimi
qiymətləndirirlr. Yəqin ki, bunu anlayan İbrahimxəlilxəlil xan Məlik
Məhəmməd xanı həbs edərək iki il ərzində Şuşada saxladı. Bu hadisə iki
xanlıq arasmda münasibətləri hədsiz gərginləşdirirdi. Yalnız Fətəli
xanm böyük ordu üə hücuma hazırlaşması xəbərini eşitdikdən sonra
Qarabağ hakimi 1781-ci ildə Məlik Məhəmməd xanı həbsdən azad etdi
[87, s.286 ]. Bundan sonra Quba xanlığı ilə Qarabağ xanlığı arasmdakı
münasibətlər daha da kəskinləşdi.
İbrahimxəlil xan xanhqda daxili-siyasi sabitlik yaratdıqdan
sonra fəal xarici siyasət yürütməyə başladı. Atasının sağhğmda ona
itaət edən indi isə asılıhğından im tina edən xanları ycnidən tabc
etmək qərarm a gəldi. Mirzə Y usif Qarabaği yazır: « 0 zamanlar
Naxçıvan hakimi Kəlbəli xanla İbrahim xanın arasmda ədavəl
törənmişdi. Buna görə də Dağıstan ləzgilərindən kömək istədi və
Dağxstan hakim i Ümmə xanın köməyinə gəldi. İbrahim xan
Q arabağın athları və könüllüləri ilə [cərik ]. birlikdə hərəkət etdi.
Kəlbəli xana cəza vcrmək qərarma gəldi və onun olduğu Qarababaya
yetişərək dayandı. Qoşuna kəndləri və əkin yerlərini dağıtmaq
əmrini verdi... Tiflis istiqamətində geri çəkilən Kəlbəli xanın
köməyinə, onun xahişi üə məşhur Zcylan və Qarapapaq kürdlərini
göndərən İrəvan xanı çatdı. Ciddi müqavimətə rast gələn İbrahim
Xəlil xan geri - Qarabağa çəkilməyə məcbur oldu. Buna
baxm ayaraq N axçıvana hərbi yürüş, İbrahimxəlil xanın Kəlbəli
xanla dostluğunun bünövrəsini qoydu».[62, s.82 ].
Qarabağ xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya çarlığı arasında
münasibətlərdə Gəncə xanlığı mühüm yer tuturdu. Məlum olduğu kimi
Gəncə xanhğmm əsasmı qoymuş Şahverdi xan [1747-1760 ]. hakimiyyət
başma gəlməsində Kartli-Kaxetiya çarlığmm ona göstərdiyi hərbi
yardım müqabilində hər il gürcü çarma 10 min tümən məbləğində vergi
ödəməyi öhdəsinə götürmüşdü. Ancaq, Şahverdi xandan sonra taxta
çxxmış Məhəmmədhəsən xan bir müddətdən sonra II İrakliyə xərac
ödəməkdən imtina etdi [34, s.70 ]. 1780-ci ildə sui-qəsd nəticəsində
Məhəmmədhəsən xanm qətlə yetirilməsmdətv sonra Gəncə yaxmhğında
vaziyyət kəskin şəkildə pisləşməyə başladı. Hakimiyyəti zorla ələ
keçirmiş Məhəmməd xanın yeritdiyi daxili və xarici siyasət Gəncə
xanlığım xeyli zəiflətdi. Gəncədən alınan gəlirin itirilməsi ilə barışmaq
istəməyən II İrakli yaranmış məqamdan faydalanmağa çahşaraq 1780-
ci ildə İbrahimxəlilxəlil xanla birləşib Gəncəni ələ keçirdi [34, s.70 ].
Gəncə xanlığmı II İrakli və İbrahimxəlilxəlil xanm təyin etdikləri
nümayəndələr idarə etməyə başladılar. Kartli-Kaxetiya çarını və
129
İbrahimxolilxəlil xanı həm də qubalı Fntoli xanm Goncnyo yiyələnmək
cəhdinə qarşı birgə mübarizə birləşdirirdi. Hər iki hakim arasmda
münasibətlər o qədər istüəşmişdi ki, İbrahimxəlilxəlil xamn vəziri,
görkəmli Azərbaycan şairi M.P.Vaqilın başçılıq etdiyi nümayəndə
hcyəti 1783-cü ildə Kartli-Kaxetiya çarhğının Rusiyanm himayəsi altma
keçməsi münasibətilə Tiflisdə təşkü edümiş şənliklərdə yaxmdan iştirak
etmişdi [37, s.57-58 ]. Ancaq, II İrakli öz müttəiiqinə qarşı münasibətdə
səmimi deyüdi, məkrli, xəyanətkar siyasət yeridirdi. Belə ki, o,
əlaltmdan Qarabağm xristian məliklərini himayə edir, İbrahimxəlilxəlil
xana qarşı qızışdırır, eyni zamanda Gəncəyə təkbaşma yiyələnməyə
çalışırdı.
İbrahimxəlüxəlil xan xanlıq daxilində öz hakimiyyətini
möhkəmbndirməklə yanaşı digər xanhqlara da öz təsirini yaymağa
çalışırdı.
1780-ci üdə Qarabağ xanlığı ilə Kartli-Kaxetiya çarhğmın
Gəncəni əb keçirmələri Fətəli xanı daha da çox narahat etməyə
başladı.
1780-1781-ci ülərdə Fətəli xan II Yekaterina hökumətinə
müraciət edərək, ondan II İrakliyə təsir göstərməyi, gürcü çarını
Azərbaycan xanlıqlarmm daxili işlərinə qarışmaqdan çəkindirməyi
xahiş edirdi. O, II Yekaterinaya göndərdiyi çoxsaylı məktublardan
birində yazırdı: «İrakli İbrahimxəlil xanla birləşərək Gəncəni əb
keçirmiş, orada hərəsi bir canişinlik yaratmış və vergilər yığırlar.
Onlar Naxçıvanı, İrəvanı və Çar-Balakəni də ələ keçirmək
ilkrindədirlər. Onlar Bakı xamnı da dostluq pərdəsi altmda Qarabağa
apararaq əsir etmişlər. Mən son iki iidə dəfələrlə İrakliyə müraciət
edərək onun azad olunmasım istəmişəm. O isə mənim xahişimi eşitmək
istəməmişdir. Onlar bütün Azərbaycanı əb keçirmək istəyirlər» [190.5,
v.98-105 ].
Fətəli xan Rusiya hökumətinə yazdığı məktubiarda Cənubi
Qafqazda baş verən siyasi çəkişmələrin əsas günahmm II İraklidə
və Ibrahimxəlilxəlil xanda olduğunu göstərirdi. O, bildirirdi ki, II
İrakli Azərbaycan xanlıqlarmm daxiii işbrinə qarışmaqdan imtina
edərsə, onda Dağıslan hakimbrinin Gürcüstana yürüşünün qarşısmı
alacaqdır. Əks təqdirdə isə, Azərbaycanda sakitlik oimayacaq,
dağıstanlılarm Gürcüstan üzərinə hücumları davam edəcək, hətta
İran və Türkiyə də münaqişəyə cəlb olunacaqlar. Bu isə çoxlu qan
tökülməsinə səbəb olacaq. 190.5 s. 100].
Rusiya üə aparılan yazışmaların müsbət bir nəticə vermədiyini
görən Fətəli xan İbrahmxəlil xana qarşı yeni yürüşə ciddi hazırlaşdı.
1780-ci üdə Quba xanı öz müttəfıqi Tarku şamxalı üə birlikdə Kür
130
çayım keçərək Qarabağ üzərinə yürüş etdi. Buna cavab olaraq Kartli-
Kaxetiya çarı öz müttəfıqi İbrahimxəlilxəlil xana kömək üçün oğlanları
Georqi və Davidin başçılığı altrnda böyük qoşuıı göndərdi [114,
s.113 ].
1783-cü üin yazmda qubalı Fətəli xan Qarabağ xanlığı üzərinə
növbəti yürüş üçün hazırlıq görməyə başladı. Yürüşün uğurunu təmin
etmək üçün o, Lənkəran və Şəki xanlıqlarımn, habelə bir sıra Cənubi
Dağıstan hakimlərinin də qüvvələrindən istifadə etmək qərarma
gəlmişdi,-
Fətəli xan Cənubi Azərbaycanm bir sıra xanlarım da öz
tərəfınə cəlb etməyə nail olmuşdu. Görünür İbrahimxəlilxəlil xandan
müəyyən qədər asıh olub bac verən Xoy, Təbriz, Urmiya xanlıqları
Fətəii xanın yardımı ilə bu asılılıqdan azad olmaq niyyətində idüər.
1782-ci iidə Qaradağ hakimi İsmayıl xan İbrahünxəlilxəlil xana vergi
ödəməkdən imtina etdi. İbrahimxəlüxəlil xan onun üzərinə qoşun
yeridib əvvəlki vəziyyəti bərpa etməyə çaiışsa da, öz məqsədinə çata
bilraədi [190.6, v.2 ]. Görünür, Fətəli xanın Qarabağa hücum təhlükəsi
İbrahmxəlü xana Qaradağda uzunmüddətii hərbi əməliyyatlar
aparmağa imkan vermirdi. Tezliklə Urmiya hakirai İmamqulu xan da
İbrahimxəlilxəlil xana tabe olmaqdan imtina etdi. O, 1783-cü ilin
əvvəllərində Təbriz ələ keçirdi və Qarabağ xanlığına qarşı Azərbaycan
və Dağıstan hakimlərindən ibarət güclü bir ittifaq yarada büdi.
Yaranmış təhlükəli vəziyyət İbrahimxəlilxəlil xanı cavab
tədbirləri görməyə məcbur etdi. Əldə olunmuş razılığa görə Fətəli
xan Qarabağa hücum edəcəyi təqdirdə İbrahimxəlilxəlii xanın əsas
müttəiıqi olan Avar hakimi Ümınə xan və Qaraqaytaq usmisi ona
arxadan zərbə vurmalı idilər [164, s.178].
Eyni zamanda İbrahimxəlilxəlü xan müttəfiqi II İraklidən
xahiş etdi ki, o Rusiyanm Fətəli xanı yürüşdən çəkindirməsinə naü
olsun. II İrakli 1783-cü üin fevrahnda Qafqaz xəttindəki rus
qoşunlarmm komandanı general P.S.Potyomkinə yazdığı məktubunda
ondan xahiş edirdi ki, Fətəli xam Qarabağa hücum etmək fıkrindən
daşındırmaq üçün tədbirbr görsün. Gürcü çarı əks halda öz müttəfıqi
İbrahimxəlüxəlil xana kömək göstərmək məcburiyyətində qalacağmı
büdirdi [134, s.178 ]. P.S.Potyomkin özünün nüraayəndəsi vasitəsilə
Fətəli xana təsir göstərib onu Qarabağa hücum etmək fikrindən
yayındırmağa nail oldu [190.7, v.24-26 ]. Bununla belə, Quba xanı
özünün və müttəfıqlərinin böyük ordusu ilə Qarabağa daxil olub
müəyyən dağıntılar törədə bilmişdi [89, s.165 ].
Rus komandanlığmın göndərdiyi tərcüməçi Mustafa Murtaziyev
Fətəli xanı Qarabağda Ağdam qəsəbəsinin yanında tapmışdır.
131
Murtaziyevin eşitdiyinə görə Şamaxı hakimləri Məhəmməd Səid və
Ağası xanlar, Şəkili Əbdülqədir xan, Muğanlı Tale Həsən xan, Tarki
hakimi Murtuza Əli, Lənkəranlı Qara xan və daha bir neçə Dağıstan
hakimi Fətəli xamn yanında idilər. Onların dediklərinə görə Fətəli
xanm yalnız muzdlu döyüşçülorinin sayı 13 min nəfərə çatırdi.
İbrahimxəlilxəlil xan bu cür üstün qüvvəyə müqavimət göstərməyi
mümkün saymayaraq Şuşa qalasında möhkəmlənmiş və hadisələrin
gedişini gözbyirdi. Fətəli xan da Şuşanı ala bilməyəcəyini düşünüb
ətraf kəndləri qarət edib, xeyli əsir götürərək geri qayıtmışdı [190.7, v.6
ı.
A.Bakıxanovun yazdığma görə 1784-cü ildə Fətəli xan yenidən
Qarabağa hücum etmiş, Ağdamı və demək olar ki, bütün düzən
Qarabağı var-yoxdan çıxartmışdı. Şəkili Hacı Əbdülqədir də bu
yürüşdə iştirak edirdi [101, s.165 ].
İbrahimxəlilxəlil xan düşmən koalisiyanı zəiflətmək üçün yamnda
saxladığı bir neçə il əw əl qətlə yetirilmiş şəkili Hüseyn xamn oğlu
Məhəmmədhəsən ağanı Cara göndərdi. Məhəmmədəhəsən ağa
carlılardan kömək alıb Şəkiyə hücum etdi, ilk cəhddə Şəkiyə daxil ola
bildi və özünü xan elan etdi. Hacı Əbdülqədir xan Əlvəndə, Ağası xanın
yanına qaçdı. Məhəmmədhəsən xan Ağası xandan Əbdülqədir xanın
verilməsini tələb etdi və sonuncu həmin tələbi yerinə yetirməli oldu.
Hacı Əbdülqədir xan yeddi oğlu ilə birlikdə qətlə yetirildi [101, s.165 ].
Eyni zamanda Avar xanı qohumu İbrahimxəlilxəlil xana üç min
nəfərlik yardım göndərdi. Qubalı Fətəli xan geri qayıtmalı oldu.
İbrahimxəlilxəlil xanın üstünlük qazanmağa çalışdığı ərazilərdən
biri də Gəncə xanlığı idi. Ş.Burnaşev yazır: «Gəncəni ələ keçirdən
İbrahimxəlil xan Məhəmməd xam [Gəncə hakimi nəzərdə tutulur -
T.M. ]. əsir aldı. 1784-cü ildə Məhəmməd xan əsirlikdə öldü.
İbrahimxəlil xan Azərbaycamn bir sıra xanlarınm, o sıradan Xoy
xanının Məhəmməd xamn Gəncəyə qaytarılması haqda xahişini rədd
etdi. O, eyni zamanda Gürcü çarımn Məhəmməd xanı ona verilməsi
tələbini də radd edərək, sonuncuya ölüm hökmü verdi. Bu da Gəncə
əhalisini qəzəbləndirdi». Məhəmməd xamn qardaşı Rəhim bəy Şuşadan
Gəncəyə qaçaraq, onun Gəncə xanı kimi tamnmasmı II İraklidən tələb
etdi. Xanlığın idarəçiliyinə nəzarət edən İbrahimxəlilxəlil xan buna
mane oldu, Rəhim bəyin əvəzinə Cavanşirin Gəncəyə xan vəzifəsinə
təyin olunmasmm tərəfdarı oldu [112, s.8 ].
1785-ci ildə Fətəli xan Şamaxıda Ağası xan və onun müttəfıqi
Məhəmmədhəsən xanla vuruşduğu zaman İbrahimxəlilxəlil xamn
qardaşı Mehrəli bəy də onun yanmda idi. Bir gecə, Mehrəli bəy
Bakıdan Fətəli xanm düşərgəsinə gedərkən yolda Ağası xanın oğlu
132
Əhməd bəylə rastlaşdı və onun tərəfindən öldürüldü. Fətəli xan Mehrəli
bəyin cənazəsini böyük ehtiramla Qarabağa göndərdi. İbrahimxəlilxəlil
xaıı Ağası xamn əlindən qəzəbləndi və Fətəli xanla barışdı.
Ancaq, çox keçməmiş Fətəli xanla qarabağlı İbrahimxəlilxəlil
xan arasmda münasibətlər yenidən xeyli gərginləşmişdi. Qarabağa
növbəti hücuma hazırlaşan Fətəli xan Kür çayı üzərində yeni körpü
tikməyi əmr etdi. Buna cavab olaraq İbrahimxəlilxəlil xan öz ordusunu
Bayat qalası yaxmlığmda cəmbşdirərək döyüşə hazırlaşmağa başladı.
Lakin son anda Fətəli xan Qarabağa yürüşdən imtina etməli oldu.
Fətəli xan 1786-cı ilin əvvəllərində İbrahimxəlilxəlil xamn Mə-
həmməd Səid xam hakimiyyətdən kənarlaşdırıb yerinə qardaşı Ağası
xanm Şamaxı xanlığı taxtına çıxarmağa çalışması haqqmda məlumat
alıb İbrahmxəlil xandan təbb etdi ki, Şamaxı xanlığımn daxil işbrinə
qarışmaqdan əl çəksin [190.8, v.27-28 ]. Bu təklifə rədd cavabı gəldi.
Qeyd edək ki, Şamaxı xanlığma Ağası xamn çıxarılması məsələsində
Lənkəran xanı da Qarabağ xanınm mövqeyini müdalıə edirdi. Təhdid
yolu ilə məqsədinə nail ola bilməyən Fətəli xan diplomatik üsullara əl
atdı, Qarabağ və Lənkəran xanlarma qiymətli hədiyyəbr göndərdi və
sonuncular Ağasi xanı müdafıə etməkdən əl çəkdilər. Fətəli xan Ağasi
xanı həbs edərək əvvəlcə Bakıya, oradan isə Dərbəndə göndərdi
[190.8, v.27-28 ].
Sonrakı illərdə də Fətəli xan öz hakimyyətini bütüıı Azərbaycana,
o cümlədən Qarabağ xanlığma yaymaq üçün fəaliyyətini davam
etdirirdi. 1787-ci ilin yanvarmda Şamaxı yaxmlığmda Fətəli xanla
İbrahimxəlilxəlil xanın qoşunları arasmda döyüşlər getməsi haqqında
məlumat var [114, s.273-274 ].
1789-cu il yanvarm 25-də Rusiya donanması kapitanı Şişkinin
komandanlığa yazdığı raportundan məlum olur ki, qubalı Fətəli
xanla Kaxetiya çarı II İrakli Qarabağ xanına qarşı ikitərəfli ittifaq
görüşü hazırlamışdılar [74, s.29-30 ].. Gorüş Gəncə xanlıgı ərazisində -
Şəmkirçay kənarında baş tutdu. Görüşə şəkili Məhəmmədhəsən xan da
dəvət edildi. Görüşdə qərara alındı ki, Fətəli xan Cənubi Azərbaycan yürüş
etsin, Şəmsəddin sultanlığı isə Gəncə xanına qaytarılsm. Fətəli xan və II
İrakli ilə Şuşa istiqamətındə hərəkət etmək qərarma gəldilər. Lakin 1789-cu
il martın 22-də Fətəli xamn qəfil ölümü buna imkan vermədi.
Qarabağ xanlığmm xarici siyasətində Naxçıvan, Xoy, Təbriz və
Qaradağ xanlıqları ilə münasibətlər də mühüm yer tuturdu.
İbrahimxəlilxəlil xan həmin xanlıqlar arasmda gedən çəkişməbrdən
onlar üzərində öz təsirini gücləndirmək üçün məharətlə istiladə edii'di.
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: « 0 [İbrahimxəlilxəlil xan - T.M. ]. öz
qoşunu və zəfər nişanəli Dağıstan əsgərlərinin köməyib Qaradağ
133
mahalmı aldı və Kürdoşt vilayətini alt-üst etdi. Bu vilayətin divar, bürc
va hasarlarının xarabaları indi də durur. Əhalisi qaçıb Əhərdə yerləşdi.
Kürdaşt xanı Mustafa xan isə əsir düşdü. Qaradağ, Şahsevən və başqa
tayfalarm xanlarından bəzisi qohum olduqları üçün bəzisi də zorla
onun hökmünə və tabe fərmamna itaət etdilər» [58, s.49 ].
Mirzə Yusif Qarabağinin yazdığına görə İbrahimxəlilxəlil xan
carlılann yardımı ilə Qaradağ xanmın sığmcağı olan Goruşt qalasını
alıb dağıtmış, sakinlərini isə başqa yerlərə köçürtmüşdü. Qaradağh
Mustafa xan tutulub Şuşa həbsxanasına salmmışdı. Qaradağın bəzi
mahaiları İbrahixəlil xan tərəfindən öz sərkərdələrinə bəxşiş edilibmiş
[58, s.24-25 ].
XVIII əsrin 80-cı illərinin əwəllərində İbrahimxəlilxəlil xan Kartli-
Kaxeti çarı II İrakli və Hüseynəli xanla birlikdə kəngərlilərdən olan
Abbasqulu xanm Naxçıvan xanlığmda hakimiyyətə gətirilməsinə yardım
ctdi. Ancaq, Xoylu Əhməd xan Abbasqulu xanın əmisi oğlu Cəfərqulu
bəyi dəstəkləyirdi. Bu işdə yardım almaq üçün 1779-cu iidə Kərim xan
Zəndin ölümündən sonra Mərkəzi İranda hakimiyyəti ələ keçirtmiş Əli
Murad xana müraciət etdi. Əli Murad xan Gülşirəli xan adlı
sərkordəsinin başçılığı ilo Naxçıvana hərbi qüvvə göndərdi. Abbasqulu
xan Naxçıvanı tərk edib, Tiflisə, II İraklinin yamna qaçdı [25, s.50-51 ].
Abbasqulu xan yenidən hakimiyyətə qayıtmaq üçün Iİ İraklii iiə bərabər
İbrahimxəlüxəlil xana da müraciət edirdi. II İrakli Naxçıvan xanlığını
Xoylu Əhmod xanın vasitəçiliyi ilə Abbasqulu xanla Cəforqulu xan
arasında bölüşdürməyi təklif etdi [25, s.57 ].
Qarabağlı İbrahimxəlil xan və Xoylu Əhməd xan Təbrizi tutub əldə
cdilmiş qəniməti bölmək, daha sonra Naxçıvam ələ keçirib, 1783-cü ildə
isfahanlı Əlimurad xan tərəfindən devrilmiş Abbasqulu xanı hakimiyyətə
gətirmək» barədə razılığa gəldilər [114, s.176 ].
Əldə olunmuş razılaşma əsasmda İbrahimxəlil xan qoşunla
Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. İbrahimxəlil xanm güclənməsini istəməyən
Rusiyanm Gürcüstandakı nümayəndəsi D.S.Burnaşev Xoy və Urmiya
xanlarma məktub yazıb onlardan İbrahimxəhl xanın yürüşünə mane
olmağı tələb etdi. Lakin İbrahimxəlil xanm qoşunları Naxçıvan xanlığımn
ərazisinə daxil oldular və Cəfərqulu xan Şərur çayı sahilindəki bir qalada
gizləndi [190.9, v.20 ]. 1785-ci Uin maym əvvəllərində İbrahimxəlil xarun
qoşunu Naxçıvan qalasım ələ keçirib, Abbasqulu xarun Naxçıvanda
hakimiyyətini bərpa etdi [190.10, v.323 ]. Lakın Cəfərqulu xanı tutmaq
mümkün olmadı. Naxçıvam tərk edən Cəfərqulu xan Xoylu Əhməd xamn
köməyi ilə bir neçə qalam ələ keçirmiş, Hacı Dəmir qalasını özünə
iqamətgah seçmişdi [25, s.60].
134
1786-cı ildə Cavad xam hakimiyyət başma gətirməklə Gəncədə
hakinıiyyət məsələsini müvəqqəti də olsa öz xeyrinə həll edəıı
İbrahimxəlilxəlil xan əvvəlki ildə nəzərdə tutduğu yüıüşü
gerçəkləşdirmək üçün imkan qazandı. Lakin o, Təbriz üzərinə yürüşdən
əvvvəl Naxçıvan xanlığma səfər etməli oldu. Çünki bu İrəvan, Xoy və
Qarabağ, habelə Kartli-Kaxetiya çarlığı hakimlərinin hər biri
Naxçıvanda hakimiyyətə öz tərəfdarım gətirmək istəyirdi. Bu isə həmin
xanlıqda hakimyyətdə öz adammı görmək istəyən İbrahimxəlilxəlil
xanın maraqlarına zidd gəlirdi. O, özünün yaxın adamı olan Abbasqulu
xanı Naxçıvan xanı etməyə çalışırdı [190.10, v.234 ].
Mənbələr göstərir ki, 1787-ci ilin iyun ayında İbrahimxəlilxəlil
xan artıq Naxçıvanı ələ keçirmişdi. II İrakli Ibrahimxəlilxəlil xantn
Naxçıvanda və İrəvanda möhkəmlənməsinin qarşısmı almaq üçün bu
vaxt müvəqqəti olaraq Kartli-Kaxetiya çarlığından asılı olan İrəvan
xanı da İbrahimxəlilxəlil xana qarşı qoşun toplamağa çağırdı. Lakin
müttəfiqlər Qarabağ xanımn Naxçıvandakı fəaliyyətinin qarşısım ala
bilmədilər [190.10, v.234 ].
Qafqazdakı rus qoşunlarımn baş komandam general P.S.
Potyomkin yazırdı ki, İbrahimxəlilxəlil xan öz qohumu Avar xanı ilə
birləşərok Naxçıvanda möhkəmlənməyə çahşır [190.10, v.234 ].
Mirzə Yusif Qarabaği yazır: « 0 zamanlar Naxçıvan hakimi
Kəlbəli xanla İbrahimxəlil xanın arasmda ədavət törənmişdi. Buna
görə də Dağıstan ləzgilərindən kömiək istədi və Dağıstan hakimi
Ümmə xan onun köməyinə gəldi. İbrahimxəlil xan Qarabağm athları
və könüIIüJəri [cərik ]. iJə birlikdə hərəkot etdi. XəJbsJi xana czza
vermək qərarına gə\dı və onun o\duğu Qara'ba’baya yet'ışərək
dayandı. Qoşuna kəndləri və əkin yerlərini dağıtmaq əmrini verdi...
O, Qarababam mühasirəyə aldı».[62, s.25 ]. Qarababa yaxmlığmda
tərəflər üz-üzə gəldilər. Kəlbəli xan bir qədər geri çəkildi, sonra isə ’i'itlis
yolu ilə qaçmağa başladı. Ümmə xan Kəlbəli xam təqıb etdi, lakin
İbrahimxəlilxəlil xanm təkidi ilə təqibi dayandırdı. Kəlbəli xan
İbrahimxəlilxəlil xanm hücum edəcəyini bilirmiş və buna görə də
əwəlcədən İrəvan xamndan yardım istəmiş, o da bir qədər süvari
göndərmişdi. İrəvan xanmın göndərdiyi süvari dəstələr carlılara hücum
etdi. Carlılar bu həmləyə davam gətirməyib qaçdılar. İbrahimxəliJxəIiJ
xan vəziyyətin onun zərərinə dəyişdiyini görüb Qarababamn
mühasirəsini ləğv etdi və öz qüvvələrinə Qarabağa qayıtmağı əmr etdi.
Bundan sonra Kəlbəli xanla dost olmağa söz verdi [62, s.25 ].
Naxçıvanda öz mövqelərini möhkəmləndirən İbrahimxəlilxəlıl
xan Araz çaymı keçərək Cənubi Azərbaycana daxil oldu. Mirzə Yusif
Qarabaği yazır ki, «İbrahimxəlil xan Naxçıvanı zəbt etdikdən sonra öz
135
bacarığma daha da güvəndi. Ağa Məhommad xanm İranda hökmranlıq
etməsinə baxmayaraq, işi hələ də tərəqqi etməmişdi. Onun bu zaman
Fars və Şiraz tərəflərdə olduğundan istifadə edərək, İbrahimxəlil xan
1788-ci ildo Xoy vilayotini ö/üno tabe etmək ilkrinə düşdü. O, ləzgi, car,
avar və Qarabağın könüllülərini və Qaradağm qoşunlarmı toplayıb Xoy
tərəfə hərəkət etdi».[62, s.26 ].
Lakin Qarabağ xanı uğur qazana bilmədi. Əhməd xanm
ölümündən sonra Xoy xanlığmda hakimiyyətə gəlmiş Cəfərqulu xan
İbrahimxəlilxəlil xanm Mərəndə daxil olması xəbərini eşidib onun qar-
şısmı kəsmək üçün hərəkətə başladı Mərənd yaxmlığında baş verən
hərbi toqquşmada İbrahimxəlilxəlil xan məğlub olub geri çəkildi [54,
s.26 ].
İbrahimxəlil xan Naxçıvanı tərk etdikdən bir müddotdən sonra
Coforqulu xanın qardaşı [F.Əliyev və M.Əliyev bir yerdə onu əmisi
oğlu, digər bir yerdə isə qardaşı oğlu adlandırırlar. ]. [25, s. 61-62 ].
Kəibəlı xan Abbasqulu xanı hakimiyyotdən konarlaşdırıb özünü 1787-ci
ildə xan elan etdi. Bu zaman II İrakli İbrahimxəlil xamn Naxçıvanı tutduğu
xəbərini eşidib knyaz İvan Baqrationu İbrahimxəlil xanm Naxçıvanda
möhkəmlənməsinə yol verməmək üçün qoşunla Naxçıvana göndərmişdi.
Lakin artıq Naxçıvanı ələ keçirmiş Kəlbəli xan gürcü qoşunlarım qalaya
buraxmadı [190.9, v.324 ].
Knyaz Baqration Naxçıvan qalasını mühasirəyə alıb
İbrahimxəlil xanın dalınca bir dəstə göndərdi. Həmin dəstə Sisyan ətrafında
az sayh Qarabağ qoşunlarx ilə qarşılaşdı. İki tərəf arasmda baş verən
döyüşdə Qarabağ qoşunları geri çəkildilər. İbrahimxəlil xanla II İrakli
arasxnda ixtilaf olduğundan xəbər tutan Cəfərqulu xan Baqrationun
köməyilə Naxçxvanda hakimiyyətini qaytarmağa cəhd etdi. Lakin
Baqrationun Naxçıvanı tutmaq səyi puça çıxdı və gürcü dəstəlori ətraf
kəndləri qarət edib, çoxlu mal-qara ələ keçirərək geri döndülər [25,
s.61].
Beləliklə, Naxçıvanda Kəlbəli xan hakimiyyətə gəldi Kəlbəli xan
Abbasqulu xanı sakitləşdirmək üçün onu Naxçıvana dəvət etdi və böyük
imtiyazlar verdi [25, s.61 ].
Ancaq tezliklə İbrahimxəlilxəlil xanla Kəlbəli xan arasmda
ədavət düşdü. Qarabağ xanı Naxçıvana yürüş etdi. Kürdəşt xanı
Mustafa xan isə əsir düşdü. Mirzə Adıgözəl bəy yazır köməkliyi ilə,
Qaradağ, Şahsevon və başqa tayfaların xanlarmdan bəzisi qohum
olduqları üçün, bəzisi də zorla onun hökmünə və tabe fərmanına itaət
etdilər [58, s.49 ].
Mirzə Yusif Qarabaği yazır: «Suvarilərin də çoxu tutulub
tərkisilah edildi, qalanları isə bir daha müharibə meydanına
136
qayıtmayıb evlərinə və səhraya üz qoydular. İbrahim xanın bütün
hərbi ləvazimatı qarət edildi. Bi gün əvvəl [sabah Xoy şəhərini tutub,
özümüzü Xoy şəhərinin içində görərik deyən M olla Pənahı da
tutub, bir neçə əyan və ə şrəflə Xoy şo h ərin ə apaıdılar.
Qnların içərisində olan İbrahim xanın əmisi oğlu Fərzi bəy də
vardx».[62, s.26 ]. İbrahim xəlil xan adam larını əsirlikdən
qurtarmaq məqsədilə Cəfərqulu xanla danışığa girdi, dostluq
müqaviləsini imzaladı.
Əsirlikdə olarkən Vaqif demişdi:
Vaqifom mən bu sofordən ki, salamat qayıdam,
Tövbə gər bir də qiyamət günü çıxsam Qəlodən [62, s.26 ].
Bir müddət sonra İbrahimxəlilxəlü xan Xoy xanı ilə barışdı və öz
adamlarxnı əsirlikdən xilas etdi.
İbrahimxəlilxəlil xanm Mərənd yaxmlığmdakı məğlubiyyətin
əvəzini Təbrizi ələ keçirməklə çxxmaq cəhdi də nəticə vermədi. Təbrizdə
möhkəmlənon Coforqulu xan İbrahimxəlilxəlil xanı oraya da
buraxmadı. Kəlbəli xanm Naxçıvanda Abasqulu xanı devirərək
hakimyyəti ələ keçirməsi xəbəri də İbrahimxəlilxəlü xana böyük təsir
göstərdi. İbrahimxəlilxolil xanm cənub sofori uğursuzluqla nəticolondi,
vaxtilə ondan asxlx olan bir sıra Cənubi Azərbaycan xanlıqları itaətdon
çıxdılar.
Qarabağ xanlığmm Dağıstanın feodal hakimlori ilo do sıx
münasibətləri var idi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, İbrahimxəlilxəlil
xanm əsas müttəfiqlərindən biri Avar hakimi Ümmə xan idi. O,
dofələrlo Qarabağ xanlığxna horbi qüvvə ilə yardım göstormiş,
İbrahimxəlüxəlil xamn təşkil ctdiyi horbi yürüşlərdə fəal iştirak
etmişdi. Bununla belə, Dağıstan hakimləri arasmda Qarabağ xanhğı
ilə düşmon münasibotdə olanlar da az deyildi. Bu hakimlər ayrı-ayrı
Azərbaycan xanlarmm təhriki ilə müxtəlif vaxtlarda Qarabağ xanlığına
qarətçi yürüşlər təşkil edirdilər. 1781-ci üdə olmuş belə yürüşlərdən
biri haqqında arxiv sənədlərindo molumat verilir [190.11, v. 19 ]. Bu
məlumatdan aydm olur ki, Dağıstan hakimlərindən biri - Şirin ağa
Şamaxı xanı Ağası xan və Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xanla
görüşərək Qarabağ xanlığı üzorinə birgə hücum etmək haqqmda
razılığa gəlmişdilər. Azərbaycan xanları öz öhdələrinə götürmüşdülər
ki, Qarabağa təşkil edilən birgə hücum zamanı əldə edilən qənimətin
hamısı dağıstanlılara veriləcok, bundan olavə iso döyüşçülordon hər
birinə müəyyən məbləğdə pul ödənüəcəkdir [90.11, v. 19 ].
İbrahimxəlüxəlil xanm Qarabağa soxulmuş dağıstanlılara qarşı
göndərdiyi qoşun məğlubiyyotə uğradı. Dağıstanlılar çoxlu qənimət olo
keçirərək öz vətənbrinə qayıtdılar [190.11, v.19 ].
137

Yenə həmin sənədin verdiyi məhımatdan aydm olur ki, Şəki
xanı Məhəmmədhəsən xan və Şamaxılı Ağası xan Tarku şamxalı
Xaspoladla görüşmüş və razılığa gəlmişdibr ki, digər dağıstanh
Surxay xanın qardaşım də cəlb etməklə Qarabağ üzərinə yeni yürüş
təşkil etsinlər [190.11, v.21 ]. Dağıstanlı hakimlər Qarabağ xanlığı ilə
Quba xanlığı arasmda Şamaxı xanlığı uğrunda gedən mübarizədə
fəal iştirak edirdilər.
Mir Mehdi Xəzani yazır ki, İbrahimxəlilxəlil xanla. Kartli-
Kaxetiya çarı II İraklii arasında ixtilaf yarandığı vaxtlaıda
İbrahimxəlilxəlil xanın işarəsiylə Ümmə xanm qoşunları Gürcüstana
basqm edirdibr. Belə basqmlardan biri 1199-cu hicri [1784/85 miladi ].
ilində olmuşdu. Ümmə xan Gümüşxananı dağıtmış, xeyli əsir
götürmüşdü. Əsirləri və qənimətləri götürüb Axısqa hakimi Süleyman
paşamn yanma getmiş, qışı orada keçirtmişdi. Sultan ona xeyli hədiyyə
göndərmişdi. Yazda Ümmə xan yenə Gürcüstana daxil olub Dağıstana
tərəf hərəkət etmişdi. Yolda knyaz Abaşidzenin iqamətgahı olan
Vaxtanq qalasmı mühasirə edib almış, yenidən xeyli əsir götürmüşdü.
Knyaz Abasidzenin əsir edilmiş qızlardan birini İbrahimxəlilxəlil xana
göndərmiş və xan onunla evlənmişdi. Həmin qadmla nigahdan
Abbasqulu ağa və Gövhər ağa dünyaya gəlmişdi. Abaşidzenin digər
qızmı Ümmə xan özü almışdı [56, s. 134 ].
§ 2. Qarabağ xanlığı və qonşu iri dövlətlər
[XVIII əsrin 60-80-cı illərində ].
Qarabağ xanlığı qonşu iri dövlətlərin, ilk növbədə Osmanlı
imperiyası və Rusiyanm diqqətini cəlb edirdi.
İbrahimxəlilxəlil xanm hakimxyyəti dövründə yalnız
Azərbaycamn deyil, eləcə də bütün Cənubi Qafqazxn ən güclü
dövlətlərindən birinə çevrilmiş Qarabağ xanlığı tamamilə müstəqil
daxili və xarici siyasət yeridir və hətta İramn ən güclü hakimləri olmuş
Kərim xan Zənd və Ağa Məhəmməd şah Qacardan belə çəkinmirdi.
Azərbaycanm bir çox xanları tez-tez kömək və himayə üçün ona
müraciət edirdilər. İbrahimxəlilxəlil xan Rusiya və Osmanlı imperiyası
kimi güclü dövlətlərb diplomatik əlaqələr yarada bilmişdi. Həmin
dövlətbr özlərinin Qafqaz siyasətlərini müəyyənləşdirərkən bir sıra
hallarda Qarabağ xanlığımn gücünü və nüfuzunu nəzərə ahrdılar.
Rusiyanın da fəal iştirak etdiyi Yeddillik müharibə [1756-1763-cü
illər ]. başa çatdıqdan sonra Rusiya-Türkiyə münasibətləri xeyli
gərginləşdi. Rusiyanm Polşanın daxili işlərinə qarışması Osmanh
hökumətinin kəskin etirazma səbəb oldu və 1768-ci ildə sultan
Rusiyaya müharibə elan etdi. Hadisələrin beb gedişi Krım yarmadasmı
138
əb keçirməyə və bununla da Qara dənizə çıxış əldə etməyə can atan
Rusiya üçün çox əlverişli idi.
Rus-türk münasibətlərinin yenidən gərginləşməsi hər iki
dövlətin Cənubi Qafqazda fəallaşması ilə müşahidə olunurdu. Ilər iki
tərəf bu regionda üstünlük qazana bilmək üçün yerli hakimləri öz
tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Çar Rusiyası Qafqazda Kartli-Kaxetiya
çarlığmın möhkəmlənməsinə və güclənməsinə səy göstərirdi. Rus
diplomatlarmm fıkrincə, Rusiyanm Türkiyəyə qarşı mübarizəsində
ermənilər də əhəmiyyətli rol oynaya bilərdi [164, s.160-162 ]. Cənubi
Qafqazm müsəlman hakimlərinə gəldikdə isə, bu dövrdə Rusiyanm
onlaria münasibətlərində xeyli ziddiyyət və gərginlik hökm sürürdü.
Rus hökuməti bu dövrdə Cənubi Qafqazın ən güclü hökmdarlarından
olan qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xana və eləcə də qubalı Fətəli xana
inanmırdı və buna görə də onların Rusiya tərəfindən Osmanlı dövbtinə
qarşı çıxa biləcəklərini real hesab etmirdi. Bütün bunları nəzərə alan rus
hökuməti çalışırdı ki, Azərbaycan xanlarmın tamamilə osmanlılarm
tərəfinə keçməsinə imkan verməsin.
Rusiyadan fərqli olaraq Osmanlı dövləti Qafqazın müsəlman
əhalisinin, ilk növbədə Azərbaycan xanlarmın yardımına böyük ümidlər
bəsbyirdi. Osmanlı dövləti XVIII əsrin ikinci yarısında çox böyük
əraziləri əhatə etsə də hərbi və iqtisadi cəhətdən xeyli zəifləmişdi. Bu
dövlətin tərkibində olan xalqların üsyanları kütləvi xarakter almışdı.
Belə üsyanlar Ərəbistanda, Suriyada və Balkan yarımadasmda daha
tez-tez baş verirdi. Yeniçərilər tərəfindən təşkil edilən hərbi qiyamlar
adi hala çevrilmışdi. Məhz onlarm iştirakı ilə keçirilən saray çevrilişləri
də nadir hadisə hesab edilmirdi. Bütün bunlar dövləti təbii ki,
zəillədirdi. Sultan sarayı Rusiya ilə müharibədə özünün hərbi-iqtisadi
geriliyini Azərbaycan xanlarmm köməyilə əvəz etməyə çalışırdı. Lakin
Azərbaycan xanlıqları arasmda mövcud olan düşmənçilik və fasibsiz
müharibələr onların xarici düşmənlərə qarşı birbşərək vahid cəbhədən
çıxış etmələrinə imkan vermirdi.
Bu iki imperiyanm Qarabağ xanlığma münasibəti heç də eyni
səciyyə daşımırdı. Əgər osmanlı dövləti xanlığa qarşı heç bir ərazi
iddiası irəli sürmür, yalnız onun hərbi gücündən öz siyasi maraqlarını
həyata keçirmək üçün istifadə etməyə çalışırdısa, Rusiya Cənubi
Qafqazı, o cümbdən Qarabağ xanlığının ərazisini tutmaq niyyətində
idi. Cənubi Qafqazda Rusiyanın Qafqaz siyasətinin fəallaşmasından
Qarabağ məlikləri öz xeyirbrinə istifadə etməyə çalışırdılar. Qarabağ
məliklərinin separatçılığı Cənubi Qafqazda özünə xristianlardan ibarət
dayaq yaratmağa çalışan Rusiyanın xarici siyasətinə tam uyğun gəlirdi.
139
Rus hökuməti Kartli-Kaxetiya çarlığmı gücbndirmək və Qarabağda
crmnni dövləti yaratmaq planmı reallaşdırmaq siyasəti yürüdürdü.
Bütün huıılara görə Qarabağ xanlığmm Rusiya ilə
münasibətlərində həmişə bir gərginlik hiss olunurdu.
Türkiyənin xeyli dərəcədə zəifbmiş hərbi və iqtisadi potensialı
ona Cənubi Qafqazda fəal siyasət yeritməyə imkan vermədiyindən bu
dövrdə Osmanlı sarayı göstərilən bölgədə, bir növ mülafıə mövqelərində
dayanmışdı. Osmanlı sarayı Qafqazda öz mövqebrini
möhkəmləndirməkdən daha çox Rusiyanm burada möhkəmlənməsinin
qarşısmı almağa çalışırdı.
Osmanlı hökuməti hərbi və iqtisadi cəhətdən daha güclü olan
Qarabağ, Xoy və Quba xanlıqlarım öz tərəfmə çəkib Rusiya əleyhinə
qaldırmağa çalışırdı. Sultan III Mustafamn elçiləri, 1769-cu ildə Gəncə,
Təbriz, Dərbənd, Şuşa və İrəvanda olmuş və onun məktublarım yerli
hakimlərə çatdırmışdılar. Türkiyənin hakim dairəbri Azərbaycan
xanhqları ib münasibətdə din bırliyini ön pfana çəkir və onları «kafir»
ruslara qarşı mübarizəyə çağırırdılar.
Lakin osmanlı sultammn elçiləri Azərbaycana səfərləri gözbnilən
nəticəni vermədi və Azərbaycan xanlarmı Rusiya əleyhinə qaldırmaq
mümkün olmadı. Rus ordusunun cəbhələrdə həlledici qəbbəbr çaldığı
bir şəraitdə osmanlı sultanımn Azərbaycan xanlanna vəd etdiyi pul və
hədiyyələr onların Rusiyaya qarşı müharibəyə qoşulmaları üçün kifayət
dcyildi.
Müharibədən sonra da Qarabağ xanlığı ib Osmanlı dövləti ara-
sında münasibətlər normal şəkildə davam edirdi. İbrahimxəlilxəlil xan
dayaqlannı möhkəmbtmək üçün 1776 - cı ildə öz vəziri Mola Həsəni
Osmanlı sultanınm yanmıa göndərərək ona bildirdi: «Mərhəmətli
Sultanım, əgər Sizdən gözlədiyimiz köməyi alsaq biz düşmənlərimizi
tarmar edərik».[70, s.169 ].
Çar hökumətinin Qafqaz siyasətində əsl canlanma isə yalnız
XVIII əsıin 70-ci illərinin sonları - 80-ci ilbrin əvvəllərindən başladı.
Məhz bu dövrdən başiayaraq çar hökuməti Krım yarımadasmı və
Qafqazı əb keçirmək uğrunda qəti addımlar atmağa başladı. Rus
diplomatiyasınm türkbrin Avropadan qovulmasına həsr etdikləri
yunan planının meydana çıxması da bununla bağh idi [81, s.15 ].
Bu dövrdə rus diplomatiyasınm Cənubi Qafqazda Türkiyəyə
qarşı bufer dövlətlər yaratmaq plamm həyata keçirilməsində Kartli-
Kaxetiya çarı II İrakli mühüm rol oynamalı idi. Rus hökuməti bütün
gürcü torpaqlarını özünün himayəsi altmda vahid və güclü bir dövbtdə
birbşdirmək istəyirdi. Eyni zamanda erməni çarhğı yaratmaq
140
planlaşdırılırdı. Bu çarhq Azərbaycamn Qarabağ və Qaradağ
xanlıqlarmm ərazibri hesabma yaradılmalı idi.[164, s. 160-162 ].
1780-cı il yanvarm 10-da bir sıra erməni xadimləri gencral
A.Suvorova yazılı müraciət etdibr. Məktubda deyüirdi ki, Ermənistan
artıq bir neçə əsrdir ki, öz hökmdarım və idarəçiliyini itirmişdir və öz
millətindən hansısa bir başçı olarsa, Ermənistan çox asanlıqla bərpa
edilə bilər. Bu məqsədlə təklif olunurdu ki, «xalqm iradəsi ilə, yaxud
imperatorun icazəsi ilə millətdən bir başçı seçilsin» və o, Dərbənddə
möhkəmbnə bilsin və onun Şamaxı və Gəncəni tutmasma kömək
edilsin. O zaman şübhəsiz, Qarabağdan və Sıqnaxdan gəlib onunla
birləşərbr, başçı kifayət qədər qoşun toplayıb asanlıqla İrəvam və digər
şəhərləri tutar. Ermənilər Suvorova həm də yazırdılar ki, «crmətıi xalqı
öz hökumətinin hakimiyyəti altmda olarsa və öz sərhədbrini bir qədər
genişbndirərsə» həmişə 15-20 minlik qoşun, Türkiyə və İranla
müharibə təqdirində isə 60 min və daha çox qoşun saxlaya büər [196,
s.68-70;,51 s.160, 70,s. 169].
Erməni milbtçilərinin təsiri altma düşmüş alban mənşəli Qarabağ
məlikbri də keçmiş xristian alban dövlətini bərpa etmək xülyasma
qapıldılar.
Dizaq, Çibbörd, Gülüstan məlikləri Rusiya çarınm və Kartli-
Kaxctiya çarımn himayəsi altında Qarabağda «xristian dövbti»
yaratmaq ümidib xana qarşı çıxdılar. Belə ki, 1780- cı ildə Peterburqda
olan erməni İvan Lazerev və Iosif Arqutinski, 1781-ci ildə işə qarabağlı
məlik Adam və məlik Bəyləryan «Alban çar taxtınm övladlan» adından
İbrahimxəlüxəlil xana qarşı ordu göndərib, Qarabağı tutmaq məqsədüə
II Yekaterinaya və A.V.Suvorova bir neçə gizli məktub göndərdibr.
Məlikbr Qarabağda feodal parakəndiliyfmi saxlamağa çalışan
qüw əbri təmsil edirdüər. XVIII əsrin ikinci yarısında bu olduqca
təhlükəli idi. Parçalanmış qüvvələr asanhqla daha güclü qonşular olan
İran və Osmanlı Türkiyəsinin hökmü altına düşə bilərdüər».[159, s. 145
]•
P.S.Potyomkin Qarabağ məliklərini ruhlandırır «onları «tatar»
zülmündən xilas ctmək» haqqında imperatriçədən əmr aldığım bildirir
və məlikləri çıxışa «hazır olmağa» çağınrdı. M əlikbr dərhal «hazır
olduqları» haqqında generala xəbər çatdırdılar və «Rusiya qoşunlarmın
onlarm sərhəddinə yeridilməsini» xahiş etdilər. P.Potyomkin də dərhal
yüksək mənsəb sahibi olan erməni əyanı göndərilməsini istədi. Məliklər
cavab verdilər kı, onlar «xan qarşısında öz niyyətlərini vaxtmdan əwəl
açmaq və mütləq məhv edilmək təhlükəsinə görə bunu edə
bilməzlər».[196, s.60 ]. Belə olduqda Potyomkin İ.Arqutinskidən təbb
etdi ki, onun yanına «siyasi məqsəd üçün bir n.ıfbr crnmni
141
 1783-cü il aprelin 6-da knyaz Potyomkin gen. Potyomkinə beb
gönd3rilsm».[51, s.160 ]. Potyomkinin bu təbbinə cavab olaraq bir əmr vermişdi: «İbrahimxəliI xanı devirməli və Qarabağda müstəqil
EçmİDd/iııdən Stepan Danilov göndərildi. Knyaz Potyomkin Davıdova
erməni əyaləti təsis etməli» [114, s. 169 ].
tapşırmışdı ki, ermənilərin himayəyə götürülmək haqqında imperatora
Rusiyanm gizli niyyətbrindən xəbər tutan İbrahimxəlilxəlil xan
xahiş göndərmələrinə gizli surətdə cəhd etsin [51, s. 168 ].
daha çox güzəştə getməyi qərara aldı və aprel aymda yeni məktub
Akad. F.Köçərli haqlı olaraq yazır: «Məqsəd olduqca sadə və
yazaraq bac vermək şərti ilə rus təbəəliyini qəbul etməyə hazır
aydın idi: Rusiyanı Zaqafqaziyaya hücuma təhrik etmək, Rusiyanın
[məhz Rusiyanın ]. əli ilə Şamaxı və Gəncəni tutmaq, İrəvanı tutmaq, olduğunu bildirdi [51, s.162 ].
Rus diplomatiyasmm II İraklini Cənubi Qafqazda hegemon
Ermənistan dövbti yaralmaq, Ermənistanm «sərhədbrini» bir qədər
qüvvəyə çevirmək cəhdləri Rusiya və Kartli-Kaxetiya çarlığınm bir sıra
[bir qədər! - T.K. ]. genişləndirmək».[51, s.160 ].
Azərbaycan xanlıqları ilə, ük növbədə isə Qarabağ xanlığı ilə
Məlikbr Kartli-Kaxetiya çarı II İraklii və Tiflisdəki rus hərbi
münasibətlərinin kəskin şəküdə pisləşməsinə gətirib çıxardı. Artıq 1783-
dəstəsinin rəisi ilə də əlaqə yaratmış və onları inandırmışdır ki,
cü üin sonlarmdan başlayaraq İbrahimxəlilxəlil xanla II İraklinin
İbrahimxəlilxəlil xan hakimiyyətdən salınsa, Qarabağda xristian dövləti
münasibətbri açıq-aşkar düşmənçilik xarakteri daşıyırdı.
yaradıb, onu Rusiyaya tabe edəcəklər [159, s. 147 ].
Kartli-Kaxetiya çarınm Azərbaycan xanlıqlarma qarşı işğalçılıq
İbrahimxəlilxəlil xan ruslarm və ermənilərin Qarabağ xanlığı
niyyətləri özünü 1783-cü üdə imzalanmış Qeorgiyevsk müqaviləsinin bir
əıazisində erməni çarlığı yaratmaq niyyətindən xəbərdar idi. Rusiyanm
sıra bəndlərində də aydm göstərir. Gəncə və İrəvan xanlıqlarımn
Gürcüstandakı nümayəndəsinin məlik Apoya məktubu
Rusiya tərəflndən Kartli-Kaxetiya çarlığınm ərazisi kimi tanmması,
İbrahimxoliixəlil xanm əlinə keçmişdi. Məktubda isə tezlikb rus
nəinki adları çəkibn xanlıqların hakimlərinin, ebcə də bu xanhqlara
qoşunlarmın Cənubi Qafqaza yürüşə başlayacağı və Qarabağda erməni
iddiaları olan Qarabağ və Xoy xanlarınm ciddi narazıhğma səbəb oldu.
çarlığı yaradılacağı bildirilirdi [190.7, v. 237 ]. Belə bir vəziyyətdə
Eyni zamanda Ibrahimxəlüxəlil xan diplomatik hərəkət edərək
İbrahimxəlilxəlil xan görünür, yalnız Rusiyaya yaxınlaşmaqla öz
hakimiyyətini xilas etməyin mümkün olacağını düşünürdü. 1783-cü ü özünün guya heç nədən xəbəri yoxdur və dövbt məsələlərini müzakirə
etmək adı ib məlikləri Şuşaya çağırdı.
martm 18-də İbrahimxəlilxəlü xan II Yekaterinaya məktub göndərərək
onun Rusiyanm himayəsinə qəbul olunmasmı xahiş etdi [51, s.162 ]. Rusiyanın və Kartli-Kaxetiya çarlığınm himayədarlığmdan
istifadə edən məlikbr də xeyli fəallaşmışdılar. Rusiyanm Cənubi
Doğrudan da, 1783-cü ildə göndərilmş bu məktub Rusiyamn hakim
Qafqaza hərbi yürüş təşkü etmək plam onları daha da ruhlandırırdı.
dairələrində İbrahimxəlilxəlil xanm devrüməsi məsələsində müəyyən
Bunu onların Rusiyanm ayrı-ayrı dövlət məmurları ilə apardıqları
tərəddüdbr yaranmasma səbəb oldu. Q.A.Potyomkin xərac ödəyəcəyi
yazışmalar da təsdiq edir. 1783-cü ilin avqustunda Eçmiədzin
təqdırdə İbrahimxəlilxəlil xanı hakimiyyətdə saxlamağm və hətta onun
katalikosu və Qanzasar patriarxımn Krımda və Rusiyanın cənub
Rusyanın himayəsi altma qəbul etməyin mümkün olduğunu bildirdi
quberniyalarında yerləşən rus ordusunun komandanı Q.A.Potyomkinə
[164, s.183 ]. II Yekaterinanm Q.A.Potyomkinə məktubunda bu barədə
göndərdikləri məktubu Qarabağın məlikləri də imzalamışdılar.[ 190.7,
yazılmışdı: «İbrahimxəlil xana gəldikdə, Rusiyanm himayəsinə qəbul
v.182 ]. Məktubda bildirilirdi ki, məliklər rus qoşunlarının
olunmasma heç bir çətinlik və şübhə yoxdursa, mənə belə gəlir ki, çar
Azərbaycana yürüş edəcəyi təqdirdə onlara hər cür yardım göstərməyə
trakli ilə edibnləri rəhbər tutmaq olar. Beb olduqda, Siz general
hazırdırlar. Qarabağ məliklərinin rus ordusunun Cənubi Qafqaza
porüçik Potyomkinə tapşırın ki, Rusiya imperator taxtına tabe olması
yürüşünü səbirsizliklə gözlədiklərini Qafqazdakı rus qoşunlarmın
haqqında onunla müqavib bağlasm».[159, s.147 ].
komandanı P.S.Potyomkinin Q.A.Potyomkinə göndərdiyi məktub də
Knyaz Q.Potyomkin II Yekaterinaya məktubunda yazırdı: «Mən.
təsdiq edir.[190.7, v.296 ].
İbrahimxəlil xan Şuşalını itaətə yaxmlaşdırmaq haqqmda general-
Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarımn komandam P.S.Potyomkin
poruçik Potyomkinə göstəriş verdim. Əlverişli halda Şuşalı İbrahimxəlil
Q.A.Potyomkinə yazırdı ki, «Şuşalı İbrahimxəlil xan inamsızlıqdan və
xamn erməni xalqlarından ibarət vilayətini Milli idarəyə vermək və
qorxudan özü də bilmir ki, hansı qərara gəlsin. Bütün tədbirbrdən
onun vasitəsiylə Asiyada xristian dövbtini bərpa ctmək lazımdır. Bu,
istifadə edib sarayın və Siz əlahəzrətin adından ona ümid verməyə
Siz imperator həzrətlərinin mənim vasitəmlə erməni məliklərinə çalışacağam».[190.7, v.309 ]. 1783-cü üdə Rusiya Cənubi Qafqazı ələ
verdiyiniz vədlərə uyğundur».[51, s.162 ].
143
142
keçirmək üçün buraya iki istiqamətdə qoşun yeritmək haqqmda qərar
qəbul etmişdi. Qoşunun bir hissəsi Dərbənddən keçməklə
Azərbaycanm Xəzərsahili vilayətiərini ələ keçirməli, digər hissəsi isə
Dəryal keçidi vasitəsilə Gürcüstana daxil olub sonralar İrəvan və
parabağ xanlıqlarmı tutmalı idi. Bununla əlaqədar rus sarayınm
İbrahimxəlilxəlil xana qarşı münasibəti xeyli sərtləşdi. Q.A.
Potyomkinin P.S. Potyomkinə yazdığı məktubda deyilirdi ki,
İbrahimxəlilxəlii xanı dərhal hakimiyyətdən kənar etmək lazımdır,
çünki «bundan sonra Qarabağ Rusiyadan başqa heç kimə tabe
olmayan müstəqil erməni vilayətində o!acaqdır».[164, s. 183 ].
Rus ordusunun Cənubi Qafqaza 1782-1783-cü ilə planlaşdırılan
yürüşü baş tutmadıqdan soni'a Qarabağ məlikləri II İraklinin təşəbbüsü
ilə Gəncə üzərinə təşkil ediləcək bu yürüşə böyük ümidlər bəsləyirdilər.
A/ərbaycan ərazisində erməni dövləti yaratmaq planınm əsas
müəlliflərindən olan patriarx İ.Arqutinski knyaz Q.A.Potyomkinə
bildirdi ki, məliklər 5 min nəfərlik suvari və piyada qoşunla istənilən
vaxt Gəncəyə hücum edəcək rus qoşunlarına kömək göstərməyə
hazırdırlar [190.2, v. 10-11 ]. O, knyaz Q.A.Potyomkinə sonralar yazdığı
bir məktubda knyazı inandırmağa çalışırdı ki, əgər Gürcüstandakı rus
qoşunları Gəncəni ələ keçirərlərsə, onda məliklər onlara qoşular və
birləşmiş qüwələr nəinki bütün Qarabağı, hətta Şuşa şəhərinin özünü
belə ələ keçiər bilərlər.[96.2, sən. 224, s.334]. Lakin Qarabağ xanlığımn
düşmənlərinin Gəncəyə 1784-1785-ci illərə nəzərdə tutulan bu yürüşü
baş tutmadı. Müttəfiqlər bunu bötgədəki rus qoşunlarmın sayınm
yetərincə olmaması ilə izah edirdilər [113, s.769 ]. Əslində isə Krım
məsələsini dinc yolla öz xeyrinə həll etmiş Rusiya hələlik Cənubi
Qafqazda fəal hərbi əməliyyat aparmaqla osmanlı dövləti ilə
münasibətləri kəskinləşdirmək istəmirdi.
1783-cü ildə Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə Rusiya arasmda
Georgiyevsk müqaviləsinin imzalanması Rusiya-Osmanlı
münasibətlərinin həddən artıq kəskinləşməsinə səbəb oldu. Rus
qoşunlarmın Gürcüstana yeridilməsindən narahat olan Osmanlı
Türkiyəsi özünün bu ölkə ilə sərhəddəki ordusunu döyüş vəziyyətinə
gətirdi və buraya əlavə qüwələr yeritdi [190.4, v. 103-104 ]. Bununla da
Rusiya-Osmanlı münasibətləri müharibə həddinə gəlib çatdı.
XVIII əsrin 80-ci illərin əwəllərində Osmanlı dövlətinin Qafqaz
siyasətində böyük fəallıq müşahidə edilirdi. Bu Rusiyanın Krım və
Qafqazı ələ keçirmək üçün gördüyü tədbirləra, bir növ cavab idi. Rusiya
hökumətinin Cənubi Qafqazda xristianlardan ibarət olan bufer
dövlətləri yaratmaq planı Osmanlmm hakim dairələri arasmda ciddi
narahathq yaradır və bu planm qarşısını almaq üçün konkret addımlar
144
atmağa vadar edirdi. Bu dövrdə Osmatılı hakim dairəbrinin xanlıqlan,
o cümlədən Qarabağ xanlığı ilə intensiv əlaqələr saxlaması da bununla
bağlı idi. Bunu bir tərəfdən Azərbaycan xanları ilə Osmanlı sultanı
arasmda yazışmalar, [83.1, s.99-103 ]. digər tərəfdən isə əksəriyyətini
ermənilər təşkil edən Qafqazdakı rus casuslarmın verdikləri məlumatlar
sübut edir.
Bu casuslarm bütün Azərbaycan xanlarmı Rusiyamn düşməni və
Osmanlı dövlətinin dostları kimi qələmə vermələri diqqəti xüsusib cəlb
edir. Onlar Azərbaycan xanlarmı Rusiyaya düşmən kimi qələmə
verməklə Rusiyanın Cənubi Qafqaza qoşun yeritməsini istəyirdibr ki,
bu da son nəticədə burada erməni çarlığmım yaradılması ilə
nəticəbnməli idi. Qafqazdakı rus qoşunlarmm baş komandan
P.S.Potyomkinin qərargahında xidmət edən erməni mənşəli
N.Yakovlev 1783-cü ildə tərtib etdiyi məlumatmda yazırdı ki, həb bir il
bundan əvvəl 17 Azərbaycan və Dağıstan hakimi Osmanlı sultanına
eyni məktubla müraciət edərək onun himayəsi altma keçmək
istədikbrini bildirmişlər [8b.l,l s.21 ]. Feodal ara müharibəbrinin
fasiləsiz davam etdiyi bir şəraitdə 17 Azərbaycan və Dağıstan
hakiminin bir məktuba imza ataraq Türkiyəyə göndərməbri, demək
olar ki, mümkün olmayan bir iş idi. Daha sonra müəllif yazırdı ki,
xanların xahişinə cavab olaraq Osmanlı sultanı Qarabağ, Quba və Xoy
xanlarmın hər birinə 100 min qızıl əşrəlı pul, saat və kürk göndərmişdi
[8.1,1 s.21 ].Sultandan hədiyyə almış hakim br içərisində gilanlı Hidayət
xanın, təbrizli SaJman xanın, naxçıvanlı Cəfərqulu xanın, şəkiJi Hüseyn
xanm, bakılı Mirzə Məhəmməd xanm da adları çəkilrdi.
N.Yakovlev özünün digər məlumatlarmda göstərirdi ki, Axısqa
hakimi Süleyman paşanm başçılıq etdiyi 40 minlik osmanlı ordusu
İrəvan üzərinə hücum etmək üçün hazır vəziyyətə gətirümişdi [8.1,1 s.21
]. Rusiya sarayma ünvanlanmış bu məktubların, demək olar ki, hamısı
bölgəyə rus ordusunun yerləşdirilməsinin zəruriliyi ilə bitirdi.
Eyni zamanda Osmanlı sarayı bütün Azərbaycan və Dağıstan
hakimlərinə müraciət edərək onları Kartli-Kaxetiya çarlığına və
Rusiyaya qarşı birgə mübarizəyə çağırdı. 1783-cü ılin sonlarında Xəlil
əfəndinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Cənubi Qafqaza səfəri də
bu məqsədi güdürdü. Qarabağda, Şamaxı, İrəvan və Dağıstanda olan
Osmanlı nümayəndələri bu vüayətlərin hakimlərinin Rusiya və Kartli-
Kaxetiya çarhğma qarşı hərbi ittifaq bağlanmasma naü olmağa
çalışırdılar [190.2, s.80 ].
Sultan hökuməti Rusiya əleyhinə bağlamlacaq ittifaqda Qarabağ
xanhğma böyük əhəmiyyət verirdi. Heç də təsadüfl deyil ki, Şuşa şəhəri
Xəlil Əfəndinin, bir növ qərargahma çevrilmişdi. Yuxarıda adları
145
çəkilən bütün yerlərdə olduqdan sonra o, 1784-cü ilin qışmda məhz
Şuşaya dönmüşdü. Bu zaman Şuşada artıq müttəfiq hakimlərin, ilk
növbədə isə Dağıstan hakimlərinin qüvvələrindən ibarət 8 min nəfərlik
qoşun cəmləşmişdi [190.2, v.80 ]. Lakin bu qoşunu Gürcüstana qarşı
yeritmək mümkün olmadı. Rusiyanm ciddi müdaxiləsindən sonra
Dağıstan hakimləri öz qoşunlarım Qarabağdan geri çağırmağa məcbur
oldular [124, s.204 ].
Xəlil Əfəndi və digər osmanlı elçilərinin təşviqi ilə Rusiyanm
Qafqazda xristian dövləti yaratmaq niyyətini pozmaq üçün
İbrahimxəlilxəlil xan digər xanlarla yanaşı sultana müraciət etdi. Sultan
himayədarhq xahişinə cavab olaraq, İbrahimxəlilxəlil xana 100 min
qızıl onluq, samur xəzi və brilyantla bəzədilmiş saat hədiyyə edir [8.2,
s.21 ]. İraklinin Şuşaya göndərdiyi knyaz Arqunov Tiflisə qayıdaraq
sultamn İbrahimxəlil xana göndərdiyi hədiyyələr barədə məlumat verir.
Burnaşov həmin məlumatı general Potyomkinə yazır. Rusiya isə bu
ittifaqın pozulmasma nail olmaq üçün Qarabağla bağlı siyasətini
dəyişir.
Azərbaycan xanlıqlarmm rus-gürcü ittifaqmm güclənməsindən
doğan narazılıqdan istifadə edən Osmanlı Türkiyəsi Cənubi Qafqazda
bir qədər güclənməyə nail oldu. 1784-1785-ci illərdə İbrahimxəlil
əfəndinin başçılıq etdiyi daha bir nümayəndə heyəti bölgəyə səfər etdi.
Osmanlı elçiləri bu dəfə də daha güclü Azərbaycan xanlarım, o
cümlədən qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xanı, qubalı Fətəli xam, xoylu
Əhməd xanı birləşərək Rusiyaya qarşı çıxmağa sövq etmək istədi
[190.11, v.22-25 ]. Elçilər Azərbaycan xanlarım inandırmağa çalışırdı
ki, Rusiya II İrakliyə söz vermişdir ki, bütün Cənubi Qafqazda onun
hegemonluğunu təmin etsin. Lakin əvvəlki səfərlər kimi, bu səfər də
ciddi uğur qazanmadı. Azərbaycan xanlarmı Rusiyanm əleyhinə açıq
mübarizəyə cəlb etmək mümkün olmadı.
1785-ci ildə Rusiyanm Cənubi Qafqazdakı əlaltıları
İbrahimxəlilxəlil xanm və digər Azərbaycan xanlarınm Osmanlı dövləti
ilə daha da yaxmlaşmaları haqqmda II Yekaterina hökumətinə
həyəcanlı məlumatlar verməyə başladılar. N.Yakovlev özünün
P.S.Potyomkinə yazdığı 3 fevral 1785-ci il tarixli məktubunda yazırdı
ki, İbrahimxəlilxəlil xanla Osmanlı sultam bir-birinin sarayma elçilər
göndərmişlər. Qarabağ xanı sultanm ona göndərdiyi hədiyyələrə
minnətdarlıq əlaməti olaraq toplardan atəşfəşanlıq etmişdi [8.1.2, s.750
]•
S.D.Burnaşev isə yazırdı ki, sultanm göndərdiyi pul və qiymətli
hədiyyələrə cavab olaraq Avar hakimi Ümmə xan və qarabağh
146
İbrahimxəlilxəlil xan öz qüvvələrini birləşdirərək Gürcüstan üzərinə
hücuma hazırlaşırlar [8.1.2, s.769 ].
Yaranmış vəziyyətin getdikcə təhlükəli xarakter aldığını görən
İbrahimxəlilxəlil xan kömək üçün yenidən Osmanlı sarayına müraciət
etməklə yanaşı Rusiya hökumətini də Qarabağ xanlığma dair
planlardan daşındırmağa çalışırdı. O, 1784-cü ildə öz elçisi Musa sulta-
nı Peterburqa yola saldı. Musa Sultanı burada ehtiramla qəbul etdirir,
lakin iki il ərzində ona heç bir rəsmi cavab vermədilər [164, s. 183 ].
İbrahimxəlilxəlil xam müdafiə etmək II Yekaterina hökumətinin
maraqlarına cavab vermirdi. Digər tərəfdən artıq Krımm ələ
keçirilməsini rəsmiləşdirən Rusiya Cənubi Qafqaza ordu
göndərməkdən imtina etmişdi. Bütün bunlara görə, hələlik
Ibrahimxəlilxəlil xanı qeyri-müəyyənlikdə saxlamağa üstünlük verilirdi.
Rus hökumətinin İbrahimxəlilxəlil xana münasibətdə qəti addımlar
atmaqdan imtina etməsinin bir səbəbi də bu dövrdə şah hakimiyyəti
uğrunda mübarizə aparan Əlimurad xanm gözlənilməz təklifləri ilə
bağlı idi. Özünün əsas rəqibləri ilə mübarizədə hərbi köməyə böyük
ehtiyacı olan Əlimurad xan bunun müqabilində bir çox Azərbaycan
torpaqlarmı, o cümlədən Qarabağ xanlığmı Rusiyaya güzəştə getməyə
hazır olduğunu bildirdi [190.2, v. 127-130 ]. Bu təklif Rusiyamn
Qarabağ ərazisində erməni dövləti yaratmaq plamnın həyata
keçirilməsinə şərait yarada bilərdi.
İlk dövrlərdə Rusiya hökuməti Əlimuradm təklifınə çox ehtiyatla
yanaşdı. Lakin, tezliklə rııs rəsmiləri bu təklifin hansı xeyir verə biləcəyini
başa düşdülər. 1784-cu ilin payızmda Tokatlovun başçılıq etdiyi rus
nümayəndə heyəti ilkin danışıqlar aparmaq üçün Əlimurad xanın
iqamətgahı olan İsfahana yola düşdü [190.14, v.39-40 ]. Az sonra
Rusiyanin daha bir nümayəndə heyəti Əlimurad xanla damşıqlara
qoşuldu. Damşıqların gedişində İran hakimi yenidən Rusiyanın
gösətərəcəyi hərbi yardım müqabilində Azərbaycan torpaqlarmın bir
hissəsini ona güzəştə getməyə hazır olduğunu bildirdi.
Tezliklə Əlimurad xanm elçisi Məhəmməd xan Peterburqa yola
düşdü. Əlimurad xan rus hökumətinə bildirdi ki, o, rus tacirlərinin
İranda ticarət etmələri üçün əlverişli şərait yaradacaq, Rusiyanm göstə-
rəcəyi hərbi yardım müuqabilində ona ərazi güzəştləri etmək istəyir
[164, s. 190-191 ].
Məhəmməd xanın Peterburqda apardığı danışıqların nəticəsində
1784-cü ilin sonlarmda II Yekaterina hökuməti irəli sürülən təklilləri
qəbul etdiyini bildirdi və bağlanacaq müqavilənin şərtlərini
razılaşdırmaq üçün polkovnik Tamaranı İrana göndərdi [128.3, s. 171-
172 ]. Polkovnik Tamaraya tapşırıq verilmişdi ki, elçi Azərbaycan
147

orazisindn ermoni çarlığm yaradılmasımn İranın da mcmafeyinə uyğun
olduğunu Əlimurad xana inandırsın. Tamara Əlimurad xanı başa
salmalı idi ki, ancaq farslardan təşkil edilmiş İran dövləti kifayət qədər
möhkom ola bilər. Zorakı yolla hakimiyyət altmda saxlamlan xalqlar
isə bu dövbt üçün əsil təhlükə mənbəyinə çevrilə bilər [128.3, s.171-172
]■
Lakin, Rusiyanm hakim dairəbrinin Əlimurad xanın köməyüib
Cənubi Qafqazda bufer dövlətlər yaratmaq piam baş tutmadı. Tamara
hələ yolda ikən Əlimurad xan 1785-ci ilin əwəllərində qəflətən vəfat
etdi [ 132, s.7 ]. P.Q.Butkov göstərir ki, Əlimurad həb bundan xeyli
əvvəl öz yaxın adamlarımn və fransız diplomatlarınm təsiri altında
Rusiyaya ərazi güzəştbrindən imtina etmiş və bu barədə aparılan
danışıqlara son qoymaq qərarma gəlmişdi [113, s.149 ].
Tarixi ədəbiyyatda olan məlumata görə İbrahimxəiilxəlil xana
qarşı qəsd hazırlambmış. İbrahimxəlilxəlil xan Yeritmankans
monastrmın keşişindən bu qəsd haqqında məlumat əldə etmişdi.
Arqutinski yazır ki, «Şuşa xam general Potyomkinin tez-tez göndərdiyi
adamlardan, məliklərin hərəkətlərindən xəbər tutmuşdu. Katolikosun
qardaşı Sarkisin 1804-cü ildə knyaz Sisianova göndərdiyi məktubdan
isə aydmlaşır ki, xan məlikbrin knyaz Potyomkinə göndərdikləri
məktubları ələ keçirə bilibmiş».[159, s.147 ].
Raffinin yazdığına görə 1785 ci ilin aprelində katolikosun və
məhklərin P. Potyomkinə ünvanladiqlari yardim xahişi olan məktubları
ibrahimxəül xana çatdırıhb. Məktubları Iohannesin rəqibi yeritmanans
monastrının katolikosu israil ələ keşiribmiş. 187,c 45-46
Lakin İbrahimxəlilxəlil xan özünü elə göstərdi ki, guya heç
nədən xəbəri yoxdur. Avar hakimi Ümmə xandan xahiş etdi ki, Kartli-
Kaxetiyaya basqm etsin. Beblikb, II İrakli İbrahimxəlilxəlil xana qarşı
qəsddə açıq iştirak etmək imkanmdan məhrum oldu. Qəsdin üstünü
açan xan önbyici tədbirlər gördü [159, s.147 ].
Özünü heç nədən xəbəri olmayan adam kimi qələmə verən
İbrahimxəlilxəlil xan məlikbri guya hansxsa təcili tədbirləri müzakirə
etmək adı ilə aldadıb öz yamna çağırmağa nail oldu. İbrahimxəlilxəlil
xanın doğrudan da heç nədən xəbəri olmadığmı və güzəştə getməyə
hazır olduğunu güman edən məlikbr onun yanma gəldilər. Çoxdandır
ki, belə fürsət gözləyən Qarabağ xanı mliklərdən Aponu, Məclumu və
Bahlamı həbs edib Şuşa qalasma saldı. Məlik Bahtam isə Ərdəbil
xanına təslim edildi. Həbs edilmiş məliklərin yerinə isə özünün yaxm
adamlarını təyin etdi [8.1.2, s.4 ]. Iləbs edibnlər içərisində Qanzasar
patriarxı da var idi.
148
Bundan sonra İbrahimxəlil xan Qanzasar monastrma da zərbə
endirdi. Xanın süvari dəstəsi qəfildən monastrın üzərinə hücum edərək
onu dağıtdı, katalikos İohannesi və onun beş qardaşım tutub, Şuşaya
gətirdibr. 1786-cı ildə İohannes zəhər verilib öldürüldü. Sonra yepiskop
Sarkis də daxil olmaqla katalikosun qardaşları azad olundular.
Qanzasar monastrı 8 min tümən cərimə olundu Yeni Alban
katalikosunun iqamətgahı artıq Qanzasar yox Amaras monastrı oldu.
Qanzasar isə Sarkisin iqamətgahı oldu*. [187,s52] { Hələ 1651-cı ildə
Həsən Cəlal nəslindən olmayan Simon adlı sadə bir keşiş Murov
dağmın dərələrindən birində Yeritmakans [Yerek Mankunk ].
monastrmm əsasmı qoyaraq Alban katalikosluğuna müxalif bir
katalikosluq yaratmışdı. 1763-cü ildə Alban katalikosu Ncrses vəfat
etmiş, başlıca olaraq məlik Ilətəmin səyləri ilə İohenmes Alban
katalikosu seçilmişdi. Elə həmin il yepiskop İsrail Yeritmakans
monastrımn katalikosu olur. Lakin İsraüə Qarabağa gəlməydə imkan
verilmədi və o, Gəncədə qaldı.}
Arqutinski də İoahannesin zohərbndiyini yazır. Ancaq İohannesb
həsb olunmuş və sonra azad olmuş qardaşı Sarkis onun zəhərlənməsini
təsdiq etmir. Butkov isə İohannesin həbsxanada qorxudan öldüyünü
yazır [113a, s.204 ].
İbrahimxəlilxəlil xamn separatçi məlikləri həbs etməsi böyük hay-
küyə səbəb oldu. Məliklərin yaxın qohumları və tərəfdarları Rusiya və
Gürcüstana səfərbr edərək Rusiyanm hakimiyyət orqanlarına yalvarıb
məlikləri azad etməyə yardım göstərməyi xahiş cdirdilor. Məlik
Bahtamın 1787-ci ilin iyulunda Iləştərxanda olmuş oğlu buradakı
hakimiyyət orqanlarına bildirmişdi ki, İbrahımxolilxnlil xan Qanzasar
patriarxmı və bütün məlikbri həbsə almış və oııları çox incitdikdən
sonra general-poruçik Potyomkindən aldıqları məktub və hədiyyəbri
ələ keçirmişdir. Onlarm sözlərinə görə, Qanzasar patriarxı qorxudan
ölmüş, kilsənin əmlakı isə qarət olunmuşdur [190.10, s.352-353 ]. Bu
hadisələrdən bəhs edən arxiv sənədlərindən birində belə yazılırdı: «İndi
ermənibr orada əsarət altmdadırlar. Onlar öz nümayəndəbrini onların
azad edilmələri xahişi ilə gizlindən rus çarmın yamna göndərmiş və
bildirmişbr ki, o, yəni general Potyomkin Qarabağa gəbrsə, onlar
silaha sarılmağa hazırdırlar».[190.10, v.352-353 ]. Məliklər öz
nümayəndəbrini həm də gürcü çarınm yanma göndərərək bildirmişdihr
ki, o, Qarabağa gələrsə, onlar ona hər cür kömək göstərməyə
hazırdırlar [190.10, v.352-353 ]. M əlikbr Şuşa həbsxanasmdan qaça
büdilər.
Qafqazdakı rus qoşunlarınm komandanı İbrahimxəlilxəlil xana
hədə - qorxu gələrək ondan təcüi olaraq məlikləri azad etməyi tələb
149 '
etdi. Rusiya kimi güclü bir dövbtin qarşısmda dayanmağın mümkün
olmadığmı başa düşən Qarabağ xanı 15 min manat müqabilində
məlikbri azad etmayə məcbur oldu [190.10, v.352-353 ].
Həbsdən qurtulmuş məliklər artıq onların Qarabağda
qalmalarının qeyri-mümkünlüyünü görərək Gürcüstana köçmələrinə
icazə verilməsi xahişi ilə II İrakliyə müraciət etdilər [113, s. 194-195 ].
İbrahimxəlilxəlil xanın yeganə müttəfiqi olan avar hakimi Ümmə
xan isə bu vaxt xəstə olduğundan hadisəbrin gedişinə heç bir təsir
göstərə bilmirdi [164, s.234 ]. Müttəfıqlər İbrahimxəlilxəlil xanı nəinki
Gəncədən sıxışdırıb çıxarmağı, həm də bütün Qarabağı ələ keçirərək öz
aralarında bölüşdürməyi planlaşdırırdılar. Məliklər də böyük fəallıq
göstərirdilər.
Eyni zamanda məliklər İbrahimxəlilxəlil xanla II İrakli afasında
Gəncə xanlığı ilə bağlı yaranmış növbəti ixtilafdan yararlanmağı
qərara aldılar. Məsələ burasındadır ki, hələ 1780-ci ildə onun sui-qəsd
nəticəsində Məhəmmədhəsən xanxn qətlə yetirilməsindən sonra Gəncə
yaxxnlxğmda vəziyyət kəskin şəkildə pisbşməyə başladı. Hakimiyyəti
zorla ələ keçirmiş Məhəmməd xarnn yeritdiyi daxili və xarici siyasət
Gəncə xanlığını xeyli zəilbtmişdi. Əwəllər Gəncə xamndan aldxğx bacın
itirilməsi ilə barışmaq istəməyən II İrakli yaranmxş məqamdan
faydalanmağa çalışaraq 1780-ci ildə İbrahimxəlilxəlil xanla birləşib
Gəncəni ələ keçirmişdi [35, s.21-26 ]. Gəncə xanlığınx II İrakli və
İbrahimxəlilxəlil xanın təyin etdikləri ’ nümayəndəbr idarə etməyə
başlamxşdxlar. Ancaq bir neçə il sonra İbrahimxəlilxəlil xanın
Gəncədəki nümayəndəsi Hacı bəyin təhriki ilə gəncəlibr üsyan
qaldıraraq II İraklinin buradakı nümayəndəsi Keyxosrovu
qovmuşdıılar [35, s.27 ]. Bebliklə, Gəneə xanhğx tamamilə
İbrahimxəlilxəlil xanm nəzarəti altma keçmişdi.
Lakin Rəhim xanxn Gəncədə hakimiyyəti cəmisi bir il davam etdi.
1786-cı ildə burada baş vermiş növbəti çevrüış nəticəsində hakimiyyət
Cavad xanm [1786-1804 ]. əlinə keçdi.
Gəncənin itirilməsi ilə barışmaq istəməyən II İrakli cavab tədbirləri
görməyə başladx. O, hələ 1780-ci ildə İbrahimxəlüxəlil xanla birlikdə
Gəncəyə hücum etdikləri zaman əsir götürülüb Qarabağda saxlanılan
Məhəmməd xanı azad edib öz məqsədi üçün istifadə etmok qərarına gəldi.
İbrahimxəlilxəlil xan buna cavab olaraq Məhəmməd xanı edam etdirdi.
Beb olduqda Kartli-Kaxetiya çarı Gəncə üzərinə açıq hərbi müdaxiləyə
qərara gəldi. Onun bu plam Qarabağ məliklərinin də ürəyindən oldu.
Rusiyanın hakimiyyət orqanları ilə əlaqələri daha da gücləndirən məliklər
onları inandırmağa çalışırdılar ki, Türkiyə ib birbşən İbrahimxəlilxəlil
xan onları tamamib məhv etməyə hazırlaşır. Məlikbr Rusiyanm
150
diqqətini Qarabağ xanlığmm Türkiyə ilə birləşməsinə cəlb etməklə onun
Cənubi Qafqaza tezlikb qoşun göndərməsinə və yaxud, heç olmazsa,
Gürcüstandakx rus taborunun Gəncə üzərinə təşkil ediləcək yürüşdə
iştirak üçün icazə verilməsinə nail olmağa çahşxrdılar.
Tezliklə gürcü çarı müttəfıqlərinm gəlməsini gözləməyərək öz
ordusunun ön dəstələrini Gəncə üzərinə göndərdi. Bu dəstə Gəncə çayı
sahilində Cavad xanxn köməyinə gedən İbrahimxəlilxəlil xanın qoşunu
ilə üzləşdi. Qarabağ xammn 1500 nəfərlik qoşunu sayca dəfəbrlə artıq
olan gürcülərlə döyüşdə böyük itki verərək geri çəkilməli oldu. Bu
qəbbədən ruhlanan gürcü çarx özünün əsas qüwələrini də Gəncə üzərinə
yeritmək qərarına gəldi.
Kartli-Kaxetiya çarmın Gəncə üzərinə hücumu müvəffəqiyyətlə
başa çatdırmağa imkan verməyən iknci səbəb isə Rusiya ilə Türkiyə
arasmda başlamış yeni müharibə ib əlaqədar olaraq öz qoşunlarınx
təcüi olaraq Gürcüstandan çxxarması ilə əlaqədar idi. Gürcü çarının və
Qarabağ məliklərinin təkidli xahişbrinə baxmayaraq rus komandanlığı
cəmisi üç gün ərzində Gəncə ətrafxndakı rus taborunu Qafqaz xəttinə
qaytardı [190.15, v.47 ]. İbrahimxəhl xan İsrailin qardaşx Rüstəm bəyi
Məclumun yerinə Çiləbörd məliyi təyin etdi Abovun da yerinə ayrı adam
Gülüstan moliyi təyin olundu [131 ].
İbrahimxəliixəlil xan Qarabağ xanlığının bütövlüyünü qoruyub
saxlaya büdi. O, Şuşadan qaçan məliklərin verilməsini II İraklidən tələb
etdi. Avar xanının yeni basqımndan ehtiyat edən çar bu təbbi yerinə
yetirməyə meylliidi.
Raffmin yazdxğxna görə İbrahimxəlil xan II İrakliyə məktub
yazaraq məlikbrin ona təslim edilməsini istəmiş, əvəzində Qazax və
Borçalıdan köçüb Əskəran ətrafında məskunlaşmış 3 min azərbaycanlı
aibsini Gürsüstana qaytarmağı vəd etmişdi. Çar məlikbri Ortaçalaya
qonaqlığa çağırır və burada onlarx tutub İbrahimxəlil xana vermək
qərarma gəlir. Lakin çarın erməni mirzəsi Georgi bu barədə məliklərə
xəbər verir. Məlikbr nahar üçün ov ovlamaq Adı ilə atlara minib
yanlarındakı yüz ath ib biriikdə qaçxrlar. Onlar Gəncəyə gəlir və
Cavad xan məlikbri Gəncə ətrafmda məskunlaşdırır. Məliklər 1791-ci
ildə Adam göndərib yepiskop Sərkisin də Qarabağdan Gəncəyə
qaçmasxna nail olurlar [187,s54-55 ]..
1794-cü üdə məlikbr Mədum və Abov Cavad xamn
himayəçiliyi ib Sərkisi' Alban katalikosu elan edirlər [187,s56 ]..
Beləlikb, alban katolikoslarının sayı üçə çatır.
Məliklər Məclum və Abov Gəncə xanhğında məskunlaşdıqdan
sonra 500 ailə GÜIüstandan min ailə Çibbörddən Gəncə xanlığına
köçür. Cavad xan gülüstanhları Şəmkirdə, Çüəbördlüəri isə
151
Şomsəddildo yerləşdirdi. Sonralar onlar silahlı təşkil edərək Qarabağ
xanhğmm kəndlərinə basqınlar edirlər [187,s57 ]..
Bir müddətdən sonra Məclum ilə Abov arasında ixtilaf yarandı.
Abov öz təbəələri ilə birlikdə gürcü çarının hakimiyyəti altında olan
Borçahya köçdü. Lakin bir müddətdən sonra onunla II İraklii arasmda
narazılıq yarandığmdan Abov İbrahimxəlil xanları barışdı və
Qarabağa dönüb Gülüstanda yerləşdi [187,s58-59 ]..
1791-ci ildə məlik Şahnəzər öldü. Onun müxtəlif arvadlardan
dörd oğlu [Cümşüd, Hüseyn, Canbəxş və Cahangir ]. qalmışdı.
İbrahimxəlil xan məlikliyə Şahnəzərin qanuni arvadı Taquya xanımdan
olan oğlu Cümşüdü deyil, öz arvadı Hurizad xanımm doğma qardaşı
olan və Sona xanımdan doğulmuş Hüseyni təyin etdi. Bu isə digər
məliklərin narazılığma səbəb oldu.
Canbəxş Ağa Məhəmməd xan Qacara müraciət etdi və Qacar
dan məliklik haqqmda fərman aldı. Lakin məlik Hüseyn Canbəxşin
evinə basqm etdı, -Cänbəxş digər doğma qardaşı Cahangirlə şamaxılı
Mustafa xanın yanma qaçdı.
1787-ci ilin ortalafmda Osmanlı sultanm növbəti elçisi zəngin
hədiyyələrlə Qarabağ, Naxçıvan xanlıqlannda və Dağıstanda oldu. Elçi
özü ilə həm də sultanm fərmamm gətirmişdi. Fərmanda sultan
Azərbaycan xanlıqlarmın diqqətini rus-gürcü blokunun onlar üçün
yarada biləcəyi reäl təhlükəyə yönəldirdi. Eyni zamanda sultan Kartli-
Kaxetiya çarlığınm Rusiyanm himayəsi altma keçməsi ilə barışmadığmı
açıq-aşkar biruzə verirdi. Onu da göstərmək lazımdır ki, Gürcüstamn
kimə məxsus olması məsələsi ətrafmdakı mübahisələr 1787-1791-ci il
Rusiya-Osmanlı müharibəsinin başlanmasmda az rol oynamamışdır.
Türkiyə tarixçisi Cövdət paşa «Gürcüstan məsələsinin» müharibənin
başlanmasında əsas səbəb olduğunu göstərirdi. [124,s391]
Raffinin yazdığına görə arxiyepiskop Arqutinski Qarabağ
məliklərinin Rusiya ilə əlaqələri haqqında arayış hazırklamıç və arayış
1790-cı il yanvarm 23-də Potyomkin tərəfindən II Yekaterinaya təqdim
olunmuşdi. Guya həmib araym Yekaterinada yenidəç erməni məsələsi ilə
məşğul olmaq həvəsi yaratmışdı. [187, s.63] 1787-1791 -ci il Rusiya-
Osmanlı müharibəsi dövründə də Azərbaycan xanları müxtəlif
məsələlərlə əlaqədar Osmanlı imperiyasma müraciət edirdilər.
İbrahimxəlilxəlil xan da Osmanlı sarayma müraciət edərək, həm
Gürcüstana, həm də Ağa Məhəmməd xan Qacara qarşı mübarizə
aparmaq üçün kömək istəyirdi [83.1 ,s. 125]. Ancaq Rusya ilə müharibə
aparan Türkiyənin özünün Azərbaycan xanlarımn köməyinə böyük
ehtiyacı var idi. 1789-cu ildə rus ordusu osmanhlar üzərində qələbə
çalaraq Qara dəniz sahillərində mühüm əhəmiyyəti olan Oçakov
152
qalasım ələ keçirmişdilər[81,s.32]. Sultan hökuməti hərbi kömək üçün
Azərbaycan və Dağıstan xanlarma müraciət edərək onlaıı Kuban hakimi
Şahın Gireyin başçılığı altında səfərə cıxmağa cağırırdı.
1789-cu ildə Osmanlı elçiləri yeni sultan III Səlimin [1789-1807-ci
illər ]. və böyük vəzirin məktublarmı Qarabağ, Şəki və Şamaxı
xanlarma çatdırdılar. Məktublarda Azərbaycan xanlarına təklif
olunurdu ki, Osmanlı ordusu Anapaya hücum edərkən onlar da
Qızlara hücum etməklə buradakı rus ordusunun qüvvələrini
parçalasmlar [167, s.69 ]. Lakin Azərbaycan xanları sultamn bu
çağırışına cavab vermədilər və az sonra Bədəl paşamn ordusu Anapa
yaxmlığmda məğlubiyyətə uğradı.
1787-1791-ci illərin Rusiya-Osmanlı müharibəsi Türkiyənin
məğlubiyyəti ilə qurtardı və Yassı sülh müqaviləsinin bağlanması ilə
nəticələndi [126, s.41-49 ]. Müharibədə qələbə qazansa da, Rusiya
özünün Cənubi Qafqaza dair bütün planlarmı həyata keçirə bilmədi. Bu
məsələdə Rusiyamn cənuba tərəf irəiiləməsinin qarşısmı almağa çalışan
İngiltərənin müqavimətinin də rolu olmuşdu.
Rusiya ilə müharibədə məğlubiyyətə baxmayaraq, Osmanlı
imperiyası XVIII əsrin 90-cı illərində özünün Cənubi Qafqaza dair
planlarmdan əl çəkməsə də ölkənin müharibə nəticəsində daha da
zəifləmiş iqtisadiyyatı sultan hökumətinə bu planları həyata keçirməyə
imkan vermirdi. Osmanlı hökuməti, əvvəllər olduğu kimi, bu dövrdə də
özünün ənənəvi şüarından - müsəlmanların kafirlərə qarşı mübarizə
üçün birləşməsi şüarından istifadə edirdi. Sultanlarm Azərbaycan
hakimlərinə ünvanlanmış bütün fərmanlarmda onların Rusiyamn və
Kartli-Kaxetiya çarlığınm işğalçılıq planlarına qarşı durmaları üçün
birləşmək zəruriyyətindən danışılır. Lakin arxasmda real qüwə
dayanmayan bu çağırışlar nəticəsiz qalırdı. Azərbaycan xanlarının, o
cümlədən qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xanm hərbi kömək haqqında
dəfələrlə etdikləri müraciətlərə sultan hökuməti boş vədlər verməklə
kifayətldfıirdi.
Bununla belə, XVIII əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Qarabağ
xanhğımn Osmanlı dövləti ilə münasibətlərində bir canlanma müşahidə
edilirdi. Bu, hər şeydən əvvəl, Ağa Məhəmməd xan Qacarın Cənubi
Qafqaza hücum təhlükəsinin artması ilə əlaqədar idi.
153
 V FƏSİL
QARABAĞ XANLIĞI XVIII ƏSRİN 90-CI İLLƏRİ - XIX
ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ
§ 1. Qarabağ xanlığının Ağa Məhəmməd xan Qacarın
yürüşlərinə müqaviməti
1779-cu ildə Kərim xan Zəndin vəfatmdan sonra İranda
hakimiyyət uğrunda mübarizə yenidən kəskinləşdi. Bu mübarizədə həm
Zənd, həm Qacar tayfalarınm bir neçə nümayəndəsi iştirak edirdi.
Qacarlar arasında Məhəmmədhəsən xanın oğiu Ağa Məhəmməd xaıı
xüsusilə seçilirdi. Hələ 1748-ci - 1762-ci illərdə o, atasınm zəndlərə qarşı
mübarizəsində fəal iştirak etmiş, 1762-ci ildə isə girov kimi Kərim xan
Zəndin yanına göndərilmişdi. Kərim xanın ölümündən sonra
Mazandaraııa qayıdan Ağa Məhəmməd xan burada qardaşları ilə
mübarizədə qalib çıxaraq qacarlara başçılığı öz əlinə keçirdi.
XVIII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində zəndlər içərisində daha
güclü olan Əlimurad xan hətta Ağa Məhəmməd xan üzərində bir neçə
qələbə çalıb şimal-şərqi İranı ələ keçirə bilmişdi. O, Ağa Məhəmməd
xanın qardaşı Murtuzaqulu xanı da öz tərəfinə çəkə bilmişdi.
1785-ci ildən Ağa Məhəmməd xanın Şah taxtı uğrunda
mübarizəsində dönüş başlayır. Əlimurad xamn ölməsindən istifadə
edərək o, həmin ildə kiçik bir dəstə ilə Tehran, şəhərini ələ keçirdi. [99a
s7: 190.12, v.18]. Ağa Məhəmməd xan yalnız Zənd tayfasımn
nümayəndələri ilə deyil, öz qardaşları ilə də amansız mübarizə aparırdı.
Heç də təsadüü deyil ki onun 8 qardaçından yalnız ikisi öz əcəlləri ilə
ölmüşdü [132 S 38] Qardaşlardan tək Murtuzaqulu xan Ağa
Məhəmməd xana ciddi müqavimət göstərə bilmişdi. O, öz qardaşma
qarşı apardığı mübarizədə Şimali Azərbaycan xanlıqlarımn və
Rusiyanın köməyinə arxalanırdı. Lakin bu mübarizə Murtuzaqulu
xanın məğlubiyyəti və Rusiyaya qaçmağı ilə nəticələndi.
1788-ci ildə Cənubi Azərbaycanın nə iranın bir şox qüdü tayfa
başçıları Ağa Məhəmməd xanın hakimiyyətini qəbul etmışdilər. 1790-cı
ildə Ağa Məhəmməd xan ordusunu Cənubi Azərbaycana yeritdi və
sərablı Sadiq xan Şəqqaqini məğlubiyyətə uğratdı. Əldə edilən bu
qələbə bir çox Azərbaycan xanlarmı Qacarın hakimiyyəftini qəbul
etməyə məcbur etdi [132, s.170 ]. Ağa Məhəmməd xan eyni zamanda
zəndlər tayfasımn İramn cənub vilayətlərində möhkəmlənmiş
nümayəndələrinə qarşı da mübarizə aparırdı. 1790-1794-cü illərdə
apardığı amansız mübarizə nəticəsində o, öz məqsədinə nail oldu.
Beləliklə, XVIII əsrin 90-cı illərinin ortalarma yaxm özünün əsas
rəqibləri üzərində qələbə çalan Ağa Məhəmməd xan bütün İranı və
154
Azərbaycanm cənubunu özünə tabe etdi. Lakin o, Conubi Qalqaz da
daxil olmaqla keçmiş Sələvilər dövlətinin sərhədlərini bərpa etməyə
çalışırdı. Bu məqsədə çatmaq üçün isə Şimali Azərbaycam və
Gürcüstanı da ələ keçirmək tələb olunurdu.
XVIII əsrin 90-cı illərində Cənubi Qafqazda olduqca mürəkkəb
siyasi şərait yaranmışdı. Qubalı Fətəli xanın ölümündən sonra onun
yaratmış olduğu şimal-şərqi Azərbaycan dövləti süqut etmiş, vaxtilə
həmin dövlətin tərkibinə daxil olmuş xanlıqlar yenidən öz
müstəqilliklərini bərpa etmişlər. Bu isə xanlıqlar arasında aıa
müharibələrinin yeni qüvvə ilə qızışmasma gətirib çıxarmışdı. Bu
dövrdə Kartli-Kaxetiya çarlığmda da vəziyyət xeyli mürəkkəbləşmişdi.
II İraklinin oğlanlarınm və nəvələrinn törətdikbri özbaşmalıqlar dövləti
həm iqtisadi, həm də hərbi cəhətdən xeyli zəifbtmişdi. Kartlt-Kaxetiya
çarlığında yaranmış beb vəziyyət burada yaşayan həm gürcü, həm də
azərbaycanlı əhalinin ciddi narazlığma səbəb olmuşdu. Qazaxdan,
Şəmkirdən əhalinin Şuşaya və Gəncəyə köçməbri kütləvi xarakter
almış, onlarm arasmda həyəcanlar güclənmişdi. Hərbi cəhətdən xeyli
zəilləyən II İraklii bu həyəcanları yalnız rus qoşunlarının köməyilə, özü
də çox qısa müddətə sakitləşdirmə bilmişdi [164, s.233 ]. Vəziyyət o
qədər mürəkkəbləşmişdi ki, hətta gürcü əhalisinin özü də yaşayış
yerlərini kütləvi şəkildə tərk edərək Rusiya imperiyasmın tərkibində
olan Mozdok və Qızlara köçürdü [113, s.187 ]..
Ağa Məhəmməd xan Qacarın hücumu getdikcə real xarakter
almağa başlasa da Şimali Azərbaycan xanları öz aralarmdakı ədavəti
davam etdirirdibr.
1792-ci ildə İbrahimxəlil xan Avar hakimi Ümmə xanla ittifaqa
girərək Naxçıvana qarşı yürüş etdi. Onların qoşunlarmın sayı 11 min nəfərə
çatırdı. Kəlbəli xan Xoy və İrəvan xanlarım kömoyə çağırdı və onların
köməyilə qələbə çaldı. Döyüşdə xeyli dağıstanlı muzdlu döyüşçü də həlak
olduğundan Naxçıvan ətrafmda döyüşün getdiyi yer «Ləzgiqıran»
adlami'[197, s.49 ]..
Ağa Məhəmməd xan Qacarın İranda güclənməsi öz aralarmda
fasiləsiz müharibələr aparan Azərbaycan xanlıqlarınm da
müstəqillikləri üçün real təhlükə törətdi. Azərbaycan xanlarının
əksəriyyəti yaxşı başa düşüldü ki, Ağa Məhəmməd xan İranda əsas
rəqibbri üzərində qələbə çaldıqdan sonra özünün hakimiyyətini bütün
Cənubi Qafqaza da yaymağa çalışacaqdır. Ağa Məhəmməd xana
münasibətdə xanlar müxtəlif mövqe tuturdular. Bir çox xanlar ilk
növbədə İbrahimxəlilxəlil xan Qacara qarşı təkbaşına mübarizə
aparmağın çətinliyini anlayaraq öz qüvvələrini birləşdirməyə
çalışırdılar. İbrahimxəlilxəlil xan özünün keçmiş müttəfiqi olmuş Kartli-
155
Kaxetiya çarı II İrakli ita barışdı. Xanm təşəbbüsü ita Avar hakimi
Ümmə xan öz ordusunun xeyli hissəsini Qarabağa göndərdi. Xoy və
IJrmiya xanlıqlarmm da İbrahmxəlil xanla müttəfiq olmaları haqqmda
məlumat var [190.15, v.524 ]..
Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanm şimal xanhqlarını tabc etmək
üçün əvvəlcə diplomatik vasitələrə əl atdı. 1793-cü ildə özünün rəsmi
nümayəndəsi Süleyman xan Qacarı Təbrizə göndərdi. Süleyman xan
şimali Azərbaycan xanlarmı İran hakimiyyətinə tabe olmağa razı
salmalı idi. Lakin Şimali Azərbaycan xanlarınm əksəriyyəti Qacarla
danışıq aparmağa heç bir həvəs göstərmədilər. Qarabağh
İbrahimxəlilxəlil xan isə Ağa Məhəmməd xanm təklifini nəinki qəbul
etmədi, onu hətta İran hökmdarı kimi tanımaqdan belə imtina etdi
[105.3, s.8 ].. Şamaxı xanı Mustafa xan və lonkəranlı Mir Mustafa xan
da İbrahimxəlilxəlil xan kimi hərəkət etdilər.
Ağa Məhəmməd xan Qacar İbrahimxəlilxəlil xana hədiyyə olaraq
xələt, qılınc, qızıl yəhər göndərib itaətə dəvət etmişdi. Mirzə Adıgözəl
bəy yazır: «0 [Ağa Məhəmməd xan - T.M. ]. mərhum İbrahimxəlil
xana qabaqcadan xələt və qılınc göndərib onu öz tərəflnə çəkmək istədi.
Lakin aralarmda zahiri tamşlıq və mehribanlıqdan başqa bir şey yox
idi»[58, s.49 ]..İbrahimxəlilxəlil xan zahiri itaət əlaməti kimi əmisi oğlu
Əbdüssəməd bəyi və Mirzə Vəli Baharlını girov kimi Qacarın sarayma
yollamışdı. Ancaq bir müddət sonra girovlar Kirmandan qaçırlar.
Onları tutmaq üçün göndərilən dəstə Qızıl Üzən çayı sahilində çatıb
müqavimət göstərən Əbdüssəməd bəyi öldürdü*. Mirzə Vəlini isə tutub
Tehrana apardılar [23, s.164 ].. Orada onu topun ağzma qoyub atdılar.
Ağa Məhəmməd xan İbrahimxəlilxəlil xandan yeni girov kimi
oğlunu göndərməsini tələb etdi. İbrahimxəlilxəlil xan isə bildirdi ki, bir
nəfər əmanəti bütün əshabələri ilə birlikdə öldürüldüyündən digərini
göndərməkdə çətinlik çəkir [23, s. 161 ]..
Mirzə Camal Cavanşir yazır ki, II İrakli xan, İrəvan hakimi
Məhəmməd xan, tankəranh Mir Mustafa xan Ağa Məhəmməd şahm
itaətini qəbul etməyəcəkləri və bir-birinə kömək edib, müttəfıq
olacaqları barədə İbrahimxəlil xanla and içmişdilər [59, s.122 ]. Ağa
Məhəmməd xanm hücumundan ehtiyat edən İbrahimxəlilxəlil xan
Abdulla Çələbi əfəndi ilə osmanlı baş vəzirinə məktub göndərir.
Məktubda Osmanlı dövlətinə 21 ildən artıq bir müddətdə xidmətini
xatırladan İbrahimxəlilxəlil xan sultandan Azərbäycan xanlarma Ağa
Məhəmməd xanla mübarizədə yardımmı əsirgəməməsini xahiş
edirdi[70, s.233 ]. .Osmanlı hökuməti olduqca çətin vəziyyətə
düşmüşdü. Bir yandan Ağa Məhəmməd xanm güclənərək Türkiyənin
əsas rəqibi Rusiyanı bölgədən sıxışdırılması onun üçün əlverişli olduğu
156
kimi, digər tərəfdən Azərbaycan xanlarmm xahişini qəbul etməmək də
dövlətin nüfuzuna xələl gətirə bilərdi. Osmanlı hökuməti yalnız onun
ərazisinə köç edənlərin qəbul edilməsi barədə fərman verdİ.
İbrahimxəlilxəlil xamn Qacarm girov göndərmək təkliflni rədd
etməsi Qacarla münasibətləri əlbəttə ki, gərginləşdirdi.
İbrahimxəlilxəlil xan II İraklinin rusları köməyə çağırdığmdan
xəbər tutub, öz tərəfindən Məlik Yusifın və Məlik Cümşüdün müşaiyəti
ilə saatlılı Məhəmməd Qulunu Rusiyaya göndərib, rus təbəəliyini qəbul
etdiyini bildirdi və tezliklə kömək göndərilməsini xahiş etdi. Elçilər xoş
xəbərlə qayıtdılar [23, s.164 ].
Azərbaycanm şimal xanlarmm ona qarşı etinasızlığından
qəzəblənən Ağa Məhəmməd xan onları cəzalandırmaq qərarma gəldi.
1794-cü ildə o, dörd minlik qoşunu Qarabağ və İrəvan xanlıqlarna qarşı
göndərdi. İran təhlükəsinin gücləndiyi bir şəraitdə İbrahimxəlilxəlil
xanla barışmış Kartli-Kaxetiya çarı II İrakli oğlu Aleksandrın başçıhğı
ilə Q araba|a hərbi kömək göndərdi [13, s.427 ]. Müttəflqlərin birləşmiş
qüvvələri Iran ordusunu məğlubiyyətə uğradaraq Araz çayından
cənuba çəkilməyə məcbur etdilər[137 s.83; 92, s.77 ].. P.Q.Butkov yazır
ki, Ağa Məhəmməd xan Qarabağ və İrəvan xanhqlarma 8 min nəfərlik
qoşun göndərmişdi, lakin Qarabağ qoşunu keçilməz yerlərdə Qacar
qoşununu qarşıladı və məğlub etdi. Qacar sonra Qarabağa 8 minlik
qoşun göndərdi. Dəstə Əsgəran qalası yaxmlığındakı döyüşdə məğlub
olub geri çəkildi. Butkov bu hadisənin 1795-ci ildə Kişmişev isə 1794-cü
ildə baş verdiyini yazır. T.Köçərli Kişmişevin fikri ilə razılaşır və yəqin
ki, düz edir.
Ə.Şükürzadə bu hadisə haqqmda daha geniş və maraqlı
məlumat vermişdir: Ağa Məhəmməd xan 1795-ci ildə qohumu
Süleyman xanı 8 minlik qoşunla Qarabağa göndərmiş, İbrahimxəlil
xanm diri tutulub gətirilməsini əmr etmişdi. Süleyman xan İbrahimxəlil
xana məktub yazaraq ona Ağa Məhəmməd xanla barışacağma və
müstəqil hakim kimi qalacağma söz verdi. İbrahimxəlil xan isə
cavabmda yazmışdı: «Sən bu tülkülüyün ilə öz arvadlarmı aldada
bilərsən». Süleyman xan Araz çaymı keçib Qarabağa daxil oldu. Bu
xəbər yayılan kimi şuşahlar silahlandılar, ətraf kəndlərdən də
döyüşçülər, cəmi 15 min nəfər toplandı. Şuşamn müdafiəsinə
İbrahimxəlil xamn özü, Əskəran qalalarımn müdafiəsinə isə Həsən bəy
başçılıq edirdi. Şuşanın yaxmlığında düşərgə salan Süleyman xan ikinci
dəfə İbrahimxəlil xanm yanma elçi göndərib təslim olmasım tələb etdi.
İbrahimxəlil xan cavabmda elçiyə demişdi: «Süleymana de ki, mən
onun dediyinə tabe olmuram, əgər bacarırsa qoy zorla məni razı
salsm...» Belə kəskin cavab alan Süleyman xan üç gün aramsız şəhəri
157
top atəşinə tutdurdu. Bu yolla məqsədinə nail olmayan qacar sərkərdəsi
lıiylə işlətdi. Gecənin qaraniığından istifadə edərək Dovtələb dərəsinə
çəkildi və şuşalıları aldatmaq üçün köhnə düşərgədə bir neçə manqal
yandırıldı. Səhərə yaxxn köhnə düşərgədə qacar döyüşçübrini görməyən
şəhər sakinləri ərzaq gətirmək üçün qala qapılarmın açılmasmı
Ibrahimxəlil xandan tələb etdi. Lakin xan düşmənin hiyləsindən
şübhəbndiyi üçün şəhər qapılannı açmağa qoymurdu. Ancaq, bir
müddət sonra sakinlərin təkidini göürb qapıiarı açdırdı. Pusquda duran
diişmən sərbazları şəhərdən çıxan sakinlərə hücum edib onları qırmağa
başladılar. Çağırılan hərbi müşavirədə Həsən bəyin təklifindən sonra
şuşalılar tonqal işarəsi ilə gecə iki tərəfdən düşmən düşərgəsinə qəfıl
basqm edib cəld geri çəkildilər. Çaşbaş duran sərbazlar düşmən zənn
edib səhərə kimi bir-birlərini qırdılar. Bebliklə, böyük itki verən
Süleyman xan Qarabağdan çəkildi [76, s. 14-17].
T.Köçərli admı çəkmədiyi bir mənbəyə istinad edərək yazır: «İran
qoşunu şəhəri mühasirəyə aldı. Günəş çıxanda sakinlərə xəbər verdilər
ki, şəhər mühasirəyə alınıb. Hamı silahlandı. Kişilər arvadlarını və
evlərini qoyub, əllərində silah və qılınc şəhərin hasan süni və zəif olan
şərq tərəfinə yollandılar. Arvadlar dözməyərək ev-eşiyi, uşaqları
buraxıb cəld təbii qaya hasarma getdilər. Oradan iri qayaları qoşunun
üstünə dığırlatdılar. Bu qayaların hər biri iyirmi və ya otuz iranlmı
öldürdü. Cəsur qadmlar yaxınhqda olan kəsilmiş ağacları da dağın
başmdan düşmən üstünə tökdülər»[51, s. 178 ]..
Bu məğlubiyyətə baxmayaraq Ağa Məhəmməd xan Qarabağı ələ
keçirmək fikrindən daşmmadı və yeni, daha güclü hücuma
hazırlaşmağa başladı.
Bu dövrdə Cənubi Qafqazda vəziyyət olduqca ağır idi. Yerli
hakimlərin bir qismi Ağa Məhəmməd xana silahlı müqavimət
göstərmək üçün tədbirlər görür, digər qismi ona hədiyyələr hazırlayır,
üçüncülər isə heç nəyə ümid bəsləməyərək aibləri ilə birlikdə dağlara
qaçmağa hazırlaşırdılar.
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Gürcüstan valisi İrakli xan, İrəvan
hakimi Məhəmməd xan, Talış hakimi Mir Mustafa xan mərhum
İbrahimxəlil xanla and içib müqavilə bağladılar ki, Ağa Məhəmməd
şaha itaət etməsinlər, mümkün olduğu qədər bir-birinə kömək və
yardım etməkdə süstlük göstərməsinlər. Vaxtlı-vaxtında bir-birinin
vəziyyətlərindən xəbər tutsunlar».[58, s.50 ].
1795-ci il iyunun sonlarında 85 min nəfərlik Qacar ordusu Araz
çayını keçərək Şimali Azərbaycana soxuldu. Öz ordusunu üç hissəyə
böbn Ağa Məhəmməd xan onun birinci hissəsinə İrəvan, ikinci
hissəsinə Muğan, üçüncü hissəsinə isə Qarabağ istiqamətində hərəkət
158
etmək əmrini verdi. Qacarm İrəvan istiqamətində hücum edən hissəyə
Ağa Məhəmmədin qardaşı Əliqulu xan başçılıq edirdi [58, s.50 ].
İran ordusunun Ağa Məhəmməd xan tərəfindən başçıhq edilən
hissəsi 1795-ci il iyunun sonlarında Şuşa qalasına yaxmlaşıb qalanın bir
ağachğmda olan Gövaxanda düşərgə saldı [62, s.122 ]. Qarabağ
məliklərinin nümayəndəsi Abram Bəknazaryan qacar qoşununa
bəbdçilik edirdi. Mirzə Yusif yerin admı Qaraxan kimi yazır. Məlik
Məcnun da Qacarm düşərcəsində idi [62, s.128 ].
Uzunmüddətli mühasirəyə hazırlaşan şah qoşunları səngər
qazdılar və özlərini qarabağhlarm qəfil basqmlarmdan qorunmaq üçün
cinahlarda istehkamlar düzəltdilər. Lakin, Ağa Məhəmməd şah Şuşanı
almaq üçün lazımi texnikı vasitələrə malik dcyildi. Onun qoşunlan baş-
lıca olaraq qalanm mühasirəsində səmərəli istifadəsi mümkün olmayan
süvarilərdən ibarət idi. Sərbazlarm çoxu köhnəlmiş fitilli tüfəngbrlə si-
lahlanmışdı. Artilleriyaya fransız mühəndisləri rəhbərlik edirdi, lakin
toplarm xırda çaplı olması nəticəsində onlar əhəmiyyətli nəticələr əldə
edə bilmirdibr [159, s.168 ].
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Sonra, mərhum İbrahimxəlil xan Qa-
rabağ elatmın bir parasını Gürcüstan səmtinə, bəzisini də şirvanh Mus-
tafa xanm yana göndərdi. Mustafa xan onun tərəfindən təyin olunmuş
xanlardan biri idi.
Alicənab mərhum İbrahimxəlil xan [divanxanasmm ]. dəftər və
kitablarmda qeyd edilmiş yerdə qalan elat və kəndlilərin bəzisini Qara-
bağ dağlarında yerləşdirdi, bir qismini də, şəhərin içində öz yanında
saxladı. Elat və kənd əhalisindən saysız atlxlar cəm edib, çoxlu tədarük
gördü. Ağır toplar və qüvvətli qumbaralarla hərbə və döyüşə hazır ol-
du» [58, s.50 ]..
Xanlıqda toplanan 15000 döyüşçü və 3000 nəfər muzdlu
dağıstanlı düşmənə müqavimət göstərərək, qalam [Şuşanı ]. mühafizə
edirdi.
İbrahimxəlilxəlil xan nəinki müdafiə olunurdu, eləcə də hər cür
tədbir görmüşdü ki, ümumiyyətlə düşmənə ağır zərbə endirsin. O, bütün
təbəələrini xalq müharibəsinə çağırdı. Qarabağlılarm dəstələri şah
qoşunlannın kommunikasiya xətlərini kəsir, ordunun təchizatını
çətinləşdirirdibr.
«Rövzət-üs-səfa»nm sonuncu cildlərinin müəllifi Rzaqulu xan
Hidayət xan yazır ki, Qarabağ süvariləri qartal ovda uçan kimi uçur
və qacar döyüşçübrinə elə zərbələr endirirdilər ki, sonuncular ölməkdə
olan quşlar kimi çırpınır, bəzibri isə dəhşətdən başlarını çadra ilə
örtürdülər [bax :59, s.168 ]..
159
 Fransız emissarı Olivye başda olmaqla şah fransız zabitbrinin
komandanlıq etdiyi Qacar topçuları Şuşanı üç gün atəşə tutdular.
Lakin şəhərin istehkamlarmı dağıda bilmədilər. Şuşalılar düşmən
üzərinə cəzarətlə həmlə edirdilər. Əsgəran qalasımn naibi Həsən bəy və
Şuşa müdafıəçibrinin dəstələri düşmən düşərgəsinə gecə birgə hücum
etdilər.
Qanlı döyüş baş verdi. Düşmənə ciddi tələfat verdirən həmlə
iştirakçüarı tezlikb qala divarlarınm arxasma çəkildilər. Qacarın
döyüşçüləri isə qaranlıqda bir müddət bir-birlərini düşmən zənn edərək
öldürürdülər. Ağa Məhəmməd xan hiddətlənərək İbrahimxəlilxəlil xana
hədələyici, təhqiredici məktublar göndərməyə başladı.
Qarabağ dəstələri iki dəfə böyük qələbələr qazanmışdılar. Bir
dəfə onlar düşmənin Xudafərin körpüsündən keçən düyü, yağ, buğda və
s. ərzaq daşıyan nəqliyyat karvamm ələ keçirmiş, ikinci dəfədə isə
Govaxanın ətrafmdakı Qacar ordusu ilxılarım qovub aparmışdılar
[129, s.169 ].
Müasirlərdən birinin sözlərinə görə Şuşa mühasirə olunan zaman
kişibr silahlanaraq öz arvad-uşaqlarım evdə qoyub şəhərin zəif, süni
divarla müdafıə olunan şərq hissəsinə özlərini çatdırdılar; Qadmlar isə
dözməyib ev-eşiyi və uşaqları qoyub qayanm üstünə çıxdılar və oradan
iri daşları üzü aşağı diyirbtməyə başladılar. Daşlardan hər biri 20-30
iranhnm məhv edirdi; bunu kifayət hesab etməyərək, onlar yaxmlarda
yığılmış şalbanları diyirlərməyə başladılar. Bu şalbanlar 40-50 adamı
məhv edirdi. Hadisənin şahidi sözünə davam edərək yazır ki, şəhərə heç
bir zərər yetirə bilməyən və xeyli itgi verən düşmən əsgərləri
Dövtələbin zirvəsinə, sərkərdələri şahzadə Süleymanm yamna
toplaşmaqa başladılar. Bu yer qala qüllələrinin qarşısmda atəş
məsafəsində idi. İbrahimxəlilxəlil xan düşmən əsgərlərinin bir yerə
toplaşdığmı görüb həmin gün səhərdən günortaya qədər nə toplardan
nə də tüfənglərdən atəş açmamağı əmr etdi. Axşama yaxm, saat 6-da
bütün qoşunlar bir yerə - Dövtələbin zirvəsinə toplaşan zaman isə bir
saat ərzində otuz topdan onlara fasiləsiz atəş açdılar. Saysız-hesabsız
düşmən əsgərləri vadibrə və dağ dərəbrinə səpələndilər. Əsgəran
qalalarmın rəisi Həsənqulu xan öz döyüşçüləri ilə onları təqib edib
Araza qədər qovdu [133 bax:159 .s. 169 ]..
Ağa Məhəmməd xan elçilərlə məktublar göndərərək cürbəcür
yollarla İbrahimxəlilxəlil xanı itaətə gətirməyə çalışdı. Mənbələrin
verdiyi məlumata görə Ağa Məhəmməd xanın göstərişi ilə Seyid
Mühəmməd Ürfinin incə qəsidələrindən bir beytinin sözlərini dəyişərək
İbrahimxəlilxəlil xanı qorxutmaq üçün yazıb göndərdüər: «Ze
məncənəqi-fələk səngi-fıtnə mibarəd,
160
To əblahanə gerefti miyani-şişə qərar»
Tərcüməsi: «Fələkin mancağıııdan fitnə daşı yağır,
Sən axmaqcasına Şüşədə şərar tapıbsan “
İbrahimxəlilxəlil xan həmin məktubu alıb Mola Pənah Vaqil'ə
cavab hazırlamağı əmr etdi. Vaqif tərəlindən yazılan aşağıdakı beyt
Qacarın düşərgəsinə göndərildi
«Gər nigahbani məıı an əst ki et, mən midaııəm,
Şişəra dər bəğəli səng nigah midarəd».
I'ərcüməsi: «Məni saxlayan mənim tanıdığımdırsa,
Şişəni daşm qoynunda salamat saxlar [56, s.129 ].
Ağa Məhəmməd xan beb cavabdan bərk qəzəbbnmişdi.
Ağa Məhəmməd xan İbrahimxəlilxəlil xanı aldadıb Şuşadan çı-
xartmaq və açıq meydanda ona qalib gəlmək istəyirdi. Ancaq
İbrahimxəlilxəlil xan Qacarm məqsədini anlayıb qaladan çıxmadı. Rus
hərbi tarixçisi Kişmişev yazır: Şuşa «müdafiəçilərinin döyüşkənliyində
isə qüsur yox idi. Bu yol ib Şuşam tutmaq imkanı olmayan Ağa Mə-
həmməd xan İbrahimxəlil xanı aldadıb qaladan çöldə onunla vuruşmaq
istədi. Lakin Qarabağ hökmdarı asanhqla aldadılanlardan deyildi: o
təkcə qalanm müdafiəsi ilə kifayətlənməmişdi, düşmənə hiss olunan
zərbə endirmək üçün bütün tədbirləri görmüşdü. Tirana oian nifrətinə
təbəələrinin də şərik olmasma inanan xan xalq müharibəsi elan etdi.
Sevimli xanın çağırışı ilə bütün əhali ayağa qaxdı və yerli bəylərin taşkil
etdikləri könüllülər tezliklə Ağa Məhəmməd xanın arxasında zəhmli
qüvvəyə çevrildibr» [154, s.255-256 ].
Şuşa qalasına gedən yeganə yol susuz, kəskin yoxuş idi. Hücum
edən qala qapısına çatanadək müdafiəçibrin atdığı daşlara və silahlar-
dan atılan daşlara tuş gəlirdi.
Qacar ordusunun çox böyük üstünlüyünə baxmayaraq Şuşanı
hücumla ələ keçirmək cəhdinin baş tutmadığmıə görən Ağa Məhəmməd
xan Şuşam mühasirədə saxlayıb əhalini aclıq yolu ilə təslim olmağa
məcbur etmək qərarma gəldi. Lakin bu da şuşalılarm iradəsini qıra
bilmədi. Mirzə Camal yazır: «Ağa Məhəmməd şah, otuz üç gün qala
ətrafmda qaldığına baxmayaraq, o qədər böyük qoşunla qalanm beş
verstliyindən axan çaydan keçə bilmədi. Qarabağm atlı və piyada qo-
şunu, ellərin, kəndbrin sərkərdəbri, Vərəndə, Dizaq və Xaçm mahalla-
rımn məlikbri meşədə, yollar və keçidlərdə Qızılbaş qoşununu tutub
qarət edirdilər. Hər gün dəstə-dəstə at, qatır, dəvə və başqa tədarükatı,
ordu üçün vüayətlərdən göndərilən taxıl karvanlarmı qarət və əsir edə-
rək, mərhum İbrahimxəlil xanm yanma gətirdilər. İş o yerə çatmışdı ki,
o vaxtın hesabı ilə bir qatırı dörd manata, dəvəni altı, bir baş yaxşı atı
isə on manata satırdüar. Düşmən Qarabağ qoşununun gecə basqınla-
161
randan qorxaraq, ordugahın ətrafmda mölıkom bürclər tikmiş-
di...Qızılbaş qoşununu bir an belə rahat qoymurdular. Üç-dÖrd dəfə
şah özü böyük qoşuııla çayı keçmək və qalaya yaxınlaşmaq istədi. Bu
tərəfdən cəld piyadalar, qoçaq süvarilər sərkərdələrlə birlikdə [şahın ].
qabağma çıxıb, qəhrəmancasma döyüşdülər və onu məğlub edərək geri
qaytardılar» [59, s.129 ].
Düşmənin Xudafərin körpüsündən keçib gələn nəqliyyatma həmlə
edən qarabağhlar düşmənin bütün ərzağmı ələ keçirtmişdilər. Həm də
eyni zamanda bütün qatırçılar və dəvəçilər, mühafizəçilər məhv edil-
mişdi [154, s.255 ]. Qarabağhlar gecə düşmənin cənub qapıları
yaxınlığındakı ön hissəsinə hücum edirlər və düşməni Xan bağına qədər
təqib edirlər. Bu Şuşa döyüşçülərini daha da ruhlaııdırdı və İbrahimxəlil
xanm özü düşmən düşərgəsinə hücum etdi, düşmən ağır itkilər verdi
[154, s.255 ].
Ağa Məhəmməd xan 33 gün davam edən mühasirənin də heç bir
nəticə vermədiyini və bu yolla şuşalıların müqavimətini qıra bilmədiyini
görüb şəhəriıı mülıasirəsindən əl çəkməyə məcbur oldu və öz ordusunu
Gürcüstana yeritdi. Bu işdə gəncəli Cavad xanm və Məlik Məclumun
[Ağa Məhəmməd xan məlik Məclumun “xidmətlərini” yüksək
qiymətləndirərək ona xeyli var dövlət və imtiyazlar vermişdi. Qacar
arazdan cənuba çəkilərkən Məclum Gəncədə qaldı [187, s.66 ]. məsləhəti
də müəyyən rol oynamışdı [154, s.282-283 ].
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Ağa Məhəmməd şah baxıb gördü ki,
burada durduqca qalibiyyət gözəli yoxluq pərdəsi dahndan çıxmır.
Əsgərləri də Qarabağ qoşunlarmın mərdanə hücumlarından və cəsarətli
çarpışmalardan qorxuya düşürlər. Əgər bir neçə gün belə keçsə, qoşunu
məğlub olar.
Buna görə, dövlətinin əmirləri, məmləkətinin böyük adamları və
vəzirləri ilə məşvərət etdi [Axırda ]. məsləhət görüb dedi ki, zərərin
yarısmdan qayıtmaq da mənfəətdir. Müsibətlə dolu olan bu təhlükəli
yerdən at başı qayıtmaq nicat xəzinəsinin açarıdır. Yoxsa çox çəkməz
bütün qoşunumuz və heyvanlarımız bu dəriıı xunxarlıq dəryasında
məhv olub gedər. Bizlərdən bir nəfər də oisun İrana salamat qayıtmaz.
Sonra, qayıtmaq bayrağım hərəkətə gətirdilər [yəni İran qoşunu
geri çəkilməyə başladı ].....» [58, s.52 ].
Mənbələrdən məlum olur ki, artıq qocalmış Kartli-Kaxetiya çarı
II İrakli ölkəni lazımincə idarə edə bilmirdi və öz oğlanları arasmda
bölmüşdü. O, Qacarm Güreüstana doğru irəliləməsi xəbərini alıb
oğlanlarma və nəvələrinə, o cümlədən Başaçıq [İmeretiya ]. valisi olan
nəvəsi Solomona xəbər verib onlardan kömək istədi. Oğlanları arasmda
ziddiyyət və düşmənçilik olduğundan Solomondan başqa heç kim
162
yardım göstərmədi. Solomon isə 4 min döyüşçü göndərmişdi. İrakli, bu
4 min nəfər və öz döyüşçüləri ilə, habclə Qazax elatlarından topladığı
qüvvə ilə Ağa Məhəmməd xamıı hərəkətinə mane olmaq üçün Qazax
mahahna gəlib İncə çayı kənarmda durdu. Lakin qüvvələrin çox qeyri-
bərabər olduğunu görüb geri qayıtdı, arvadı Dariya Gcorgiycvnanı
keçilməz yer sayılan Tuşetə göndərdi. Özü Tiflisdə qaldı. Ağa
Məhəmməd xan irəliləyərək Soğanhğa çatdı. Gecəni burada keçirib
səhəri gün Tiilisə doğru irəlilədi. Tərəllər Qızrans çayı sahilində
qarşıladılar. Məğiubiyyəta uğrayan İraklii bir atlı və bir qatırçı ilə
Hallavar körpüsündən keçib Qaraqalxan dağlarına qaçdı [58, s.53 ].
1795-ci ilin sentyabrın 12-də Tiilisi ələ keçirən Qacar ordusu onu
yandırdı [154, s.283 ].
Rəsmən Rusiyanm qəyyumluğunda olan Şərqi Gürcüstana Ağa
Məhəmməd xan Qacarm hücum etməsi Rusiyaya Qacara qarşı
mübarizə adı altmda Cənubi Qafqaza ordu yeritmək üçün əsas verdi.
Qeyd edək ki, 1791-ci ildə Osmanlı imperiyası ilə müharibəni uğuria
başa çatdıran Rusiya yenidən Qafqazda fəal siyasət yeritməyə başladı.
Rus diplomatiyası Azərbaycana dair işğalçılıq siyasətində yenidən
erməni kartmdan istifadə etmək qərarma gəldi. Hələ 1790-cı il yanvarın
3-də İ.Arqutinski Qarabağın üç məliyinin admdan II Yekaterinaya
məktub göndərərək «Şuşa xanlığınm hökmranlığını devirmək» üçün
hərbi yardım istəmişdi. Arqutinski xahiş edirdi ki, Rusiya az miqdarda
da olsa qoşunla kömək göstərsin. «Çünki Rusiya qoşunu təkcə öz
zəhmli adı ilə farsların [azərbaycanlılarııı - T.M. ]. qüvvələrinə üstün
gələr və Şuşa xanınm hakimiyyətini devirə bilər».[196, s.63-64 ]. Hərbi
yardım mümkün olmazdısa Qarabağ xristianlarmı Dərbənd ətrafma
köçürüb onları burada yerləşdirmək təklif olunurdu.
Ağa Məhəmməd xanm hakimiyyətinin möhkəmlənməsini özünün
Qafqaz siyasəti üçün təhlükə hesab cdən rus sarayı Azərbaycan
xanlarım öz tərəfinə çəkməyə hazırlaşırdı. 1792-ci il maym 8-də II
Yekaterina Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarmm baş komandanı general
İ.Qudoviçə yazırdı ki, Rusiyaya yaxşı münasibət göstərən xanlara
imperatorun ali himayə barədə ümidlər versin. Onlara bildirsin ki, Rus
dövlətinə itaət göslərsələr, imperator himayəsinə əmin ola bilərlər [95,
s.286-287 ]. İ.Qudoviç Azərbaycan xanlarını Rusiya himayəsini qəbul
etməyə həvəsləndirməli, buna nail olduqda isə onlara öz nüma-
yəndələrini Rusiyaya göndərməyi təklif etməli idi [113, s.286-287 ].
Ağa Məhəmməd xan Qacarın Cənubi Azərbaycanı ələ keçirməsi
və bundan sonra Cənubi Qafqaza hərbi yürüşə hazırlanması Rusiyanın
hakim dairələrini ciddi narahat ediıdi. İ.Qudoviç öz hökumətinə təklif
cdirdi ki, «Rusiyaya mcyl cdən xanlıqlara himayə göstərmək lazımdır
163

ki, onlar Ağa Məlıomməd xana müqavimət göstərsirılər, onun verdıyi
vədlərin təsiri altına düşməsinbr» [97, s.797 ].
Rusiya hökuməti Ağa Məhəmməd xamn Cənubi Qafqaza
hücumunun qarşısım almaq üçün də müəyyən diplomatik addımlar
atmışdı. General İ.Qudoviç İran hakiminə Rusiyanın himayəsini qəbul
etmiş Azərbaycan xanlıqlarına, o cümbdən Qarabağ xanlığma hücum
etməməyi təklif etmişdi [113, s.331 ].
Lakin, Rusiya hökumətinin Cənubi Qafqazı Ağa Məhəmməd
xamn hücumlarmdan müdafıə ctmək cəhdləri nəticəsiz qaldı.
1795-ci ilin sentyabrmda II Yekaterina Qudoviçə yazdığı digər
sərəncamında göstərirdi ki, «İranın cənub əyabtlərinin vəziyyətinə laqeyd
baxmaqla, biz Azərbaycan ölkəsi və Kaspi dənizi sahili boyunca uzanan
vilayətlərə xüsusi diqqət yetirməyə bilmərik». II Yekaterina Qafqazda
mövqeyini genişbndirmək məqsədib həb 1795-ci il yanvarm əvvəllərində
C'ənubi Qafqaza göndəribcək ekspcdisiya korpusuna komandanlığı
üzərinə götürməyi A.V.Suvorova təklif etdi.
Feldmarşal bu haqda fıkirləşmək üçün möhlət istədi və fıkrini
dəyişdi. Belə olduqda, komandanlıq general V.A.Zubova tapşırıldı.
Bundan başqa, Xəzər donanması, bir sıra piyada dəstələr, habelə bu
zaman Gürcüstanda olan rus qoşunu da Zubovun sərəncamma verildi.
1795-ci ilin noyabrmda Qacarm ordusu Gürcüstanı tərk edərək
Muğana gəldi. 1795-ci ilin sonlarmda rus ordusunun Cənubi Qafqaza
hücumunun başlanması xəbəri Ağa Məhəmməd xana öz planlarını
həyata keçirməyə imkan vermədi. İranın daxili vilayətbrində vəziyyətin
xeyli mürəkkəbbşməsini də nəzərə alan Ağa Məhəmməd xan
Azərbaycanm şimahnı tərk etməli oldu.
Beləliklə, 1796-cı ilin aprelində general-mayor V.Zubov [1771-
1805 [. Dərbəndi alaraq Azərbaycana daxil oldu. Rus qoşunlarınm
A/nrbaycana yüruşünün məqsədi II Yekaterinamn manifestində elan
ctdiyi kimi, yalnız Ağa Məhəmməd xanı cəzalandırmaq və Xəzər dənizi
hövzəsində rus tacirlərinin təhlükəsizliyini təmin etməkdən[164, s.292 ]..
ibarət deyildi. Rusiya hökuməti 80-ci illərdə həyata keçirə bilmədiyi xri-
stianlardan ibarət büfer dövbtlər yaratmaq planından əl çəkməmişdi və
onu bu yürüş zamanı reallaşdırmaq niyyətində idi. Plan çox gizli saxla-
nılsa da Azərbaycan xanlarına məlum olmuşdu.
V.Zubovun rəsmi məsləhətçisi təyin edilmiş erməni arxiepiskopu
İ.Arqutinski Qarabağ məlikbrinə göndərdiyi məktubda bildirirdi ki,
rus qoşunlarmm yürüşünün başlıca məqsədi «ermənibri müsəlmanlarm
zülmündən azad etmək və burada crməni dövləti yaratmaqdır»[ ] 28.4,
s. 1 4 7 - 1 4 8 ] . .
164
Yaranmış vəziyyətin olduqca təhlükəli olduğunu başa düşən
İbrahimxəlilxəlil xan əks tədbirlər görməyə başladı. Onun təşəbbüsü ib
şəkili Səlün xan və şamaxılı Mustafa xan V.Zubovu sui-qəsd yolu ilə
öldürmək, sonra isə rus qoşunları üzərinə hücum edib onları
Azərbaycandan qoymaq haqqmda razılığa gəldilər. Lakin, sui-qəsd baş
tutmadı və bundan sonra göstərüən xanlar Zubovla əlaqə yaratmağa
məcbur oldular [159, s. 183 ].
V.Zubovun sərt tədbirbr görəcəyindən ehtiyat edən
İbrahimxəlilxəlil xan öz oğlu Əbülfət ağanı qiymətli hədiyyələrb və
məktubla onun düşərgəsinə göndərdi. Qarabağ xam sui-qəsd cəhdi ilə
əlaqədar Zubovda yaranmış şübhəni aradan götürməyə çalışaraq
yazırdı: «Xahiş edkəm 12 minlik qoşun göndərməyi ləngitməyin. Mən
bu qoşunla birlikdə Naxçıvan istiqamətində hərəkət edərək Rusiyanın
düşmənlərini cəzalandıracağam. Çar İrakli isə İrəvan yolunu tutmalıdır.
İndi olduğumuz yerdən Təbrizə doğru hərəkət etməlisiniz. Xahiş
edirəm məni xəbərsiz qoymayın» [113, s.405 ].
Rus qoşunlarınm Azərbaycanda olmasmdan ermənilər öz
məqsədlərini sona qədər həyata keçirmək və Qarabağ ərazisində erməııı
çarlığı yaratmaq istəyirdüər. İ.Arqutinski hələ 1793-cü ildə hazırladığı
erməni-rus müqavibsinin layihəsini çar hökumətinə təqdim etdi.
Müqavilə layihəsində Cənubi Qafqaz ərazisində erməni çarlığmın
yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bu dövbtin hakiminin təyin edilməsi və
onun ərazisində qoşun saxlamaq hüququ rus sarayma verilməli idi.
İ.Arqutinski eyni zamanda V.Zubova məsləhət görürdü ki, Kür
çaymı keçərək Muğanda dayansm və İbrahimxəlilxəlil xana müraciət
edərək ondan özünün, yaxud böyük oğlunun və beş məlikin komandası
altında qoşun göndərməsini tələb etsin. İbrahimxəlilxəlil xanın və
məliklərin hər birinin sərəncamında min nəfərlik qoşun olmalı idi. O,
məsləhət görürdü ki, İbrahimxəlilxəlü xan qoşun göndərməkdən imtina
etdiyi təqdirdə, məliklərin köməyib İbrahimxəlilxəlil xanı
hakimiyyətdən kənar etsin və Şuşa qalasım ələ keçirsin. İ.Arqutinski
V.Zubovu əmin edirdi ki, məliklər rus ordusuna kömək etmək üçüıı
kifayət qədər güclü silahlı toplamağa qadirdibr [96.2 , sən. 298, s 436]
Arxiyepiskop Dərbənddə olarkən Qarabağ məliklərinə göndərdiyi
məktubunda onları əmin edirdi ki, rus ordusu ermənibri müsəlman
zülmündən azad etmək niyyətindədir [186, s.77 ]. Azərbaycan
xanlarmın əlinə keçən bu məktub və İbrahimxəlilxəlil xanm
fəaliyyətindən narazı qalan II İraklinin «pravoslavIarm müsəlmanlar
əleyhinə birləşəcəyi» kimi hədəsi xanların ruslarm onlara-müsəlmanlara
münasibətindəki şübhələri daha da artırdı [186, s.78 ].
165
 Butkovun və Pottonun yazdıqlarına görə İbrahimxolilxolil xan
Şamaxı və Şəki xanlarım da Rusiyaya qarşı təşviq edib baş komandan
V.Zubova qarşı sui-qəsd taşkıl edibmiş. N.Dubrovin də V.Zubova qarşı
qəsdin osas toşkilatçısınm İbrahimxolilxolil xan olduğunu qeyd edir. O,
yazır: «İbrahimxəlilxoliI xan ruslara qarşı mübarizə ittifaqı yaratmaq
məqsədi ilə öz nümayəndələrini şamaxdı Mustafa xamn və şəkili Səlim
xanın yanma göndordi». Qosdin icraçısı Zubovun qorargahmdan olan
Ağa Məhəmmod xanın təqiblərindən qaçıb canını qurtarmış Zəndlər
sülaləsinin nümayəndəsi 20 yaşlı şirazlı Nurəli xan imiş.
İbrahimxolilxəlil xan Nuroli xanla olaqo yaratmaq üçün V.Zubovu
salamlamaq bəhanəsi ilə öz nümayəndasini Zubovun düşərgəsinə
göndərdi [129, s.16 ].. Guya İbrahimxəlilxəlil xan «nadir gözəl olan
qızmı» ona vod etmoklo qosdi gerçokloşdirmoyo razı sahbmış[113, s.397
]..Eyni zamanda İbrahimxəlilxəlil xan özündən hər cür şübhəni
uzaqlaşdırmaq üçün oğlu Əbülfət ağanı V.Zubovun yanma göndərdi.
Giiman ki, qosdin günü yalnız Əbülfot ağa Zubovun düşərgosino golib
Nurəli xanla görüşdükdən sonra təyin edilməli idi [190.16, v.,160; 160
s.57 ]. Butkovun yazdığına görə Nurəli xan 100-ə qədər iranlını ətrafma
toplayıb, tez-tez Mustafa xanm yanma öz adanüarmı göndorib onunla
məsləhətbşirmiş. Nurəli xanm Mustafa xana yazdığı məktub rusların
əlinə keçibmiş. Guya Nurəli xan at çapanda papağı başından düşmüş,
bu zaman papağm içindo saxladığı moktub da yero düşmüşdü. Məktubu
götürən kazak onu Zubova veribmiş. Məktubda Mustafa xanla Nurəli
xanm Zubovun qərargahma hansı gün və hansı saatda birgə hücum
etmok vo Zubovu öldürmok niyyotbri yazılıbmış. Geco Nuroli xan
tutulur və tezlikb Həştərxana göndərilir. Mustafa xan dağlara qaçır və
sui-qasd baş tutmur [113, s.398 ].
Akad. T.Köçorli bn versiyaya etiraz edərok yazır: «hor an şah
Qacarın intiqam almaq üçün Şuşaya yenı hücumunu gözləyən
İbrahimxalilxəlü xan Zubova sui-qəsd təşkil etməkb nə qazana bilərdi?
Şah Qaearla gorgin münasibotbr şəraitindo sui-qosdb Rusiyanı açıq
düşmənə çevirməkdə Qarabağ xanımn nə kimi siyasi, hərbı və dıgər
marağı ola bilərdi? Əgər sui-qəsdin təşkilatçısı Qarabağ xanı idisə, o,
oğlunu Zubovun yanına göndorordimi?... İbrahimxolilxolil xan Nuroli
xanla görüşübmü, yaxud tanımaza-büməzə ona ismarışmı göndərib?
Qəsdçi məktubu papaqda gizbdərdimi? [51, s. 182 ]. Nə Butkovun, nə
do Pottonun ehtimal edilon qosdlə bağlı hansısa sənodi
göstərməmələrini onun şübhələrinə haqq qazandırdığmı yazan müəllif
belə bir məqama da dıqqəti cəlb edir. Tarixçilər yazır ki, Mustafa xan
dorhal Yeni Şamaxıdan [Ağsudan ]. dağlara qaçdı. Digor torofdən deyir
ki, suı-qəsdin üstünün açıLması ib «baş komandan Mustafa xanla və
166
başqa xanlarla yazışmada mehriban tonu dəyişmədi, özünü eb göstərdi
ki, guya xanlarm bod niyyotlərindən xəbəri yoxdur. Zubovun tapşırığı
ilə İ.Arqutinski Mustafa xanla görüşdü. Bu ifadələri gətirdikdən soııra
T.Köçərli yazır: «Ağıl kəsmir ki, sui-qəsdin baş tutmamasmdan sonra
«dərhal qaçan» şəxs belə asanhqla sui-qəsd təşkil etdiyi şəxsin, yəni
general Zubovun nümayəndəsinin [Arqutinskinin ]. yanına gəlsin» [51,
s.182-183 ]. Köçərli ehtimal edir ki, «sııi-qəsd» məsəbsi V.Zubovun baş
məsləhətçisi İ.Arqutinskinin uydurması da ola bilərdi. Biz əvvəlbrdə
qeyd etmişdik ki, İbrahimxolilxəlü xanm rusların Qarabağda erməni
dövləti yaratmaq planından xəbərdar idi və buna göro də bu qosdlə
həmin planın reallaşdırılmasına əsas verə bibrdi.
Rus komandanlığmm ona qarşı açıq hərbi əməliyyatlara
başlamasına əsas verməmək üçün İbrahimxəlilxəlil xan ruslara qarşı
zahiri səmimiyyət göstərməyə vadar oldu. Oğln Əbülfət xanı
hədiyyələrlə Zubovun düşərgəsinə göndərdi [58, s.54 ]. Qarabağ
xanhğınm Rusiyaya yaxmlaşmasmda[90a, s. 117 ]. xanın vəziri Molla
Pənah Vaqifın xidmətlərini qiymətləndirən qraf II Yekaterinanın
admdan ona daşlarla bəzədilmiş qiymətli əsa hədiyyə etdi. Düşərgədə
xan oğlunu böyük ehtiramla qarşıladılar, gətirdiy hədiyyəbri qəbul
edib, əvəziııdə ona qiymətli bəxşişlər verdilər: burada ona, ordunu İran
sərhədlərinə qədər müşaiyət etmək üçün bir suvari dəstəsi verilməsi
təklili edilmişdi [23, s.166 ].
Butkovun yazdığma görə sentyabr aymda İbrahimxəlilxəlü xan
V.Zubova məktub göndərərək yazmışdı: «Rusiyaya sədaqətimə görə,
xahiş edirəm, məni və mənim şəhərimi özününkü hesab edəsiniz və
Şuşanı müdalıəsiz qoymayasınız. Əgər Şuşanı saxlasanız, bütün
dünyaya sahib ola bibrsıni/. Xahiş edirəm buraya 12 minlik qoşun
göndərin, bu qoşunla mən Naxçıvan yolu ilə gedib Rusiyanın
düşmənlərini cəzalandıraram. İraklii də bu yolu tutmamahdır. Siz də
indi olduğunuz yerdən hərəkət edib Təbrizə gedin» [113, s.412 ].
Oktyabr aymda Zubov general Rimski-Korsakovun başçılıq
etdiyi hərbi dəstənəi Gəncəyə göndərdi. Rimski-Korsakov Gəncədə
dayanmalı və bununla İbrahimxəlilxəlil xanı və digər Azərbaycan
xanlarmı və həm də gürcü çarım Ağa Məhəmməd xana qarşı
qaldırmalı, onları «hər cür təhlükədən qorumalı idi. Zubovun planına
görə Azərbaycan hakimbri eyni bir vaxtda bütün qoşunlarını
toplayaraq Ağa Məhəmməd xanın qüvvəsi və təsiri olan yerlərə -
Ərdəbil və Təbrizə hərəkət etməli idüər. Bu əməliyyatı Xəzər korpusu
Kürlə Arazm qarışdığı yerdən, Xəzər donanması desantları isə dənizdən
müdafıə etməli idi. II İraklinin İrəvana, Şimali Azərbaycan xanlarınm
isə Təbrizə yürüşü 1797-ci ilin yazmda olmalı idi» [113, s.412 ].
167
 İrr»van xanlığına dair Rusiyamn müxlolif planları var idi. Bir
plana görə bu xanlığı Qarabağla birləşdirib bir oyuncaq xristian dövləti
yaradılmalı idi. Digər plana görə isə İrəvan xanlığı Gürcüstana
birbşdirilmnli idi. 17%-cı ildə Rus hökuməti artıq qəti şəkildə ikinci
plam gcrçəkləşdirməyi qərara almışdı. Gəncə xanlığı da Gürcüstana
bhiəşdirilməli idi. Rus hökumətinin bu niyyətindən xəbəri olmayan
Gəncəli Cavad xan Rimski-Korsakov Gəncəyə yaxınlaşan zaman heç
bir müqavimət göstərmədən qala açarlarmı ona təqdim etdi [167, s.79 ].
Hyni zamanda Qarabağ xamnı Rusiya imperatorunun «əbədi
mərhəmətinə ümidvar edən» Zubov, İbrahimxəlilxəlil xandan xəlvəti
crməni mayoru Kaçkaçevi gizli yolla Şuşaya Qarabağ məliklərini
Rusiya imperatoruna sədaqət andı içdirməyə və rus qoşunlarımn Kür
çayına yaxmlaşarkən onlara «öz qoşunlarıyla» hər cür kömək etməyə
hazır olub - olmaqlarmı müəyyənləşdirmək məqsədilə göndərir. Ancaq
rus komandanhğı Qarabağ xanlığma aid planlarım reallaşdırmağa
imkan tapmadı. 1796-cı ilin payızmda II Yekaterinanın vəfatı və oğlu I
Pavcliıı hakimiyyətə gəlməsi ib Rusiyanm xarici siyasətində kəskin
dəyişklik baş verdi. Pavel rus ordusunu Azərbaycandan geri çağırdı
[167, s.79 ].
Rus qoşunlarınm 1796-cı il yürüşünün boşa çıxması Qarabağ
məliklərinin arasında ciddi məyusluq yaratdı. Onlar İbrahimxəlilxəlil
xanın görə bibcəyi cəza tədbiriərindən qorxuya düşərək Qarabağı tərk
etmək qərarma gəldilər. 1797-ci il avqustun 2-də məlikbr Həştərxan
qubernatoruna müraciət edərək xahiş etmişdilər ki, onlara bütün
təbəələri ib birlikdə Rusiyaya - Həştərxana və ya Kizlyara köçməyə
icazə vcrsin [96.2,sən313 s.449 ].
Rus ordusu Azərbaycanı tərk etdikdən sonra II İrakli və
İbrahimxolilxəlil xan goncəli Cavad xanı cəzalaııdımağı qərara aldılar.
Gəncəli Cavad xan Ağa Məhəmməd xamn hücumundan Qarabağ
xanlığmını və Kartli-Kaxetiya çarhğımn asıhlığmdan birdəfəlik
qurtarmaq üçün istifadə etmək qərarına gəlmiş və onlara vergi
ödəməkdən imtiııa etmişdi. Onun Ağa Məhəmməd xana həm də fəal
hərbi yardım göstərməsi İran hökmdarınm hücumları nəticəsində daha
çox itkibrə məruz qalmış İbrahimxolilxəlil xanııı və II İraklinin koskin
qəzəbinə səbəb olmuşdu [101, s. 178 ].
Mirzə Yusif Qarabaği belə yazır: «İbrahimxəlil xan Zubovun
Rusiyaya qayıtması xobərini eşidib vali İrakli xana moktub yazdı və
oııu başa saldı ki, Tiflisin dağılmasına və onun əhalisinin qanının
tökülməsinə gəncəli Cavad xan və Çiləbörd məliyi səbəb olmuşdur [62,
s.33 ]. Mirzo Adıgözəl bəy olavə edir ki, «Mərhum İbrahimxəlil xan bu
hadisəni [yəni V.Zubovun Rusiyaya qayıtmasmı ]. eşidincə, Gürcüstan
168
valisinə bildirdi; zəfər nişanəli Qarabağ və Dağıstan qoşunları ilə Gəncə
tərəfinə hücum bayrağı qaldırıram. Siz də Gürcüstan qoşunlarını
toplayın və bizimlə yoldaş olmaqda gecikməyin. O tərəfə hərəkət edin,
əlbir olaraq Gəncəni alaq və onlara yaxşı bir qulaqburması verək» [58,
s.55 ].
1797-ci ilin əwəllərində Qarabağ və Kartli-Kaxetiya qoşunları
Goncəyə doğru irəlibdilər.
Yaxşı möhkəmləndirilmiş Gəncə şəhorini hücumla olo keçirməyin
mümkün olmadığım görən müttəfıqbr uzunmüddətli mühasirəyə
keçməyə məcbur oldular. Mənbənin verdiyi məlumata görə Gəncənin
mühasirəsi 4 aydan artıq davam etdi. Bu müddət ərzində müttəfiqlərin
ordusu şəhərin ətrafındakı kəndbri amansız şəkildə qarət etdibr. Onlar
qənimət kimi çoxlu mal-qara əb keçirdilər, xanlığın 4 kəndinin əhalisini
iso bütünlükb Şəmşodib köçürdübr. Uzun müddət mühasirədə qalan
şəhər əhalisi arasında da itkilərin sayı getdikcə artırdı [122, s.152 ].
Ancaq nə şəhərdə tüğyan edən aclıq, nə də müttəfiqlərin üstün
qüvvələri gəncəlilərin iradosini qıra bilmirdi. Yalnız gürcü çarı II
İraklinin 7 min nəfərlik əlavə qoşunla Gəncəyə tərəf hərəkətə
başlamağa haqqında xəbər Cavad xam İbrahimxəlilxəlil xanla
danışıqlara başlamağa mocbur etdi. Aparılan danışıqlar noticəsində
Cavad xan hər il İbrahimxəlilxəlil xana 10 min, II İrakliyə isə 15 min
tümən xərac ödəməyi, öz oğlu və bacısmı isə Qarabağ xanına əmanət
vermoyo' razılaşdı. Bundan əlavə, Cavad xan Ümmə xanm
döyüşçübrinin hər birinə 40 tümən pul paylamağı və Ağa Məhəmməd
xan tərəfdən əsir götürülüb ona bağışlanmış 400 nəfər gürcü əsirini II
İrakliyə qaytarmağı öhdəsinə götürdü [113, s.346-347; 35 s.73 ]. .
Rus qoşunlarınm 1796-cı ildə Azərbaycana yürüşü başa
çatdıqdan sonra Ağa Məhəmməd xan Qacar yenə də Cənubi Qafqazı
itaət altına almaq qorarına gəldi. Bu dövrdə İranda daxili vəziyyət bir
qədər sabitbşmiş, Ağa Məhəmməd xamn mövqeləri isə xeyli
möhkəmbnmişdi. O, yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək 1796-cı ilin
martmda təntonəli şokildo şah titulunu qəbul etdi. [132 s 24]
1797-ci ildə Ağa Məhəmməd şahm ordusu Cənubi Qafqaza tərəf
hərəkətə başladı. Azərbaycan xanlarına ünvanlanmış şah fərmanlarmda
onlardan qeyd-şərtsiz tabe olmaq tələb olunur, əks halda amansız
şəkildə cəzalandırılacaqları ilə hədəbnirdibr. Ağa Məhəmməd şahın
İbrahimxəlilxəlil xana ünvanlanmış fərmam daha qəzəbli xarakter
daşıyırdı: əgər o, sağ qalmaq istəyirsə, hakimiyyəti oğluna təhvil verib
Məkkə ziyarətinə getsin [25,s.24]
Baharın əwəllərində İran ordusunun Əliqulu xanm başçılıq etdiyi
ön dostəbri Naxçıvan vo İrovan xanhqlanna soxuldu. Naxçıvanlı
169
 Ağa Məhəmməd şah İbrahimxəlilxəlil xanın Şuşanı tərk etməsi
Kolbnli xan amansız şəkildr» cəzalandırılıb İraııa sürgün edildi. İrəvan
xəbərini Araz sahilində eşitdi və onu tutmaq üçün iki min nəfərlik hərbi
xanlığı isə amansız şəkildə qarət edildi və əhalisinin bir hissəsi İrana
dəstə göndərdi. Bu dəstə Tortər körpüsü yanmda İbrahimxəlilxəlil xana
köçürüldü. [132 s 24]
çatdı. Ancaq baş verən döyüşdə xan qalib gəldi və sağ-salamat öz
Mirzə Rəhim Fəna yazır ki, hicri 1212-ci [milad 1797 ]. il zilqədə
adamları ilə birlikdo Kür çayından keçib Car-Balakənə getdi. Yolda
aymda Ağa Məhəmməd şah Tehrandan Ərdəbilə hərəkət etdi. Buradan
Ağa Məhəmməd şahm tərəiındən olan bəzi avarlar şahın göstərişini
100.000 nəfər təcrübə olunmuş adamlardan götürüb gəldi, Araz
yerinə yetirib İbrahimxəlilxəlil xanı tutub şaha təhvil verməyə cəlıd
kənarında ləşgərgah etdi. Məlum oldu ki, İran qoşunu gəlincə
göstərdibr. Ancaq xamtı arvadı və Ümmə xanm baeısı Bikə ağa onlan
İbı ahimxəlilxəlil xanın əmri ilə Xudafərin körpüsünü şikəst ediblər. Ağa
bu fikirdən çəkinməyə razı sala bildi [58, s.57; 59 s.136 ]..
Məhəmməd şah körpü təmirini həvəslə etməyib, atları sudan keçirdi,
N.Dubrovin də yazır ki, şah özünün ən yaxşı sərkərdəbrinin
qoşun əhlindən lələfat oldu» [61 s. 24].
başçılığı ilə 2 min döyüşçüsünü xanı təqib etmək üçün göndərdi. Dəstə
Ağa Məhəmməd şahm şəxsən rəhbərlik etdiyi ordunun əsas
Tərtər çayı çahilində xana çatdı, lakin İbrahimxəlilxəlil xan düşməni
hissələri Qarabağa daxil oldu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bir çox
əzdi və yoluna davam etdi [128.3, s.209;, 92 s. 80 ]. .
xanlıqlarda, o cümlədən Qarabağda üç il davam etmiş dəhşətli quraqlıq
Son tədqiqatlarda fransız yazıçısı Jan Gevrin Ağa Məhəmməd
aclığa səbəb olmuşdu. Qarabağ xanlığmm əhalisinin əksəriyyəti bir tikə
şah Qacarın həyatma həsr etdiyi «Xacə şah» adlı tarixi romanma
çörək dalınca öz yaşayış yerlərini tərk edərək başqa yerlərə köçməyə
istinadən bu məsələ ilə bağlı yeni fikir irəli sürülür.
məcbur olmuşdu [58, s. 57 : 59 s. 136].
Jan Gevrin əsərindən aydın olur ki, İbrahimxəlilxəlil xan Ağa
Mirzə Adıgözəl bəy yazır: «Qızılbaş qoşunu Ağa Məhəmməd
Məhəmməd şahm Qarabağa ikinci dəfə hücum etmək niyyətindən
şalıla bərabər Araz kənarına gəldi. Buna görə [yəni xanlıqda aclıq
əvvəlcədən xəbərdar idi və onun qarşısını almaq üçün ciddi lıazırlıq
olduğuna görə - T.M. ]., Şuşa qaiasmda dayanıb, əldə olan qüvvə ilə,
işləri görürdü. Heç də təsadüfi deyil ki, qarabağlılar İran ordusuna ilk
qaniçən bir düşmənlə vuruşmaq mümkün deyildi. Uca mərtəbəli xan,
zərbəni onlar hələ Araz çaymı keçməmişdən vurmuşdular.
əhl-əyal, övlad və nəvəbrini, canlarından keçən bəylərin əhl-əyalını
İbrahirnxolilxəlil xanm əmrilə Xudafərin körpüsü uçurulduğundan şalı
götürüb Car və Talaya hərəkət etdi. Mərhum İbrahimxəlil xanın
öz ordusunu Arazdan keçirmək üçün qayıqlardan istifadə ctraək
kürəkəni Nəsir xan, Şahsevən Əta xan, mərhum xanın kürəkəni şəkili
qərarına gəldi [49, s. 158 ]. Qayıqları isə ölkənin içərilərindən gətirmək
Səlim xan və Qarabağın sair məşhur bəyləri də behiştik İbrahimxəlil
üçün bir neçə gün vaxt lazım olduğundan Qacarın ordusu Arazın cənub
xanla bir yerdə səfər etdilər». [58, s.57
sahilində düşərgə salıb gözləməyə məcbur oldu. Bundan istifadə edən
•1 İbrahimxəlilxəlil xan öz əsgərlərinə bir neçə qayığın içərisini daşla
Mirzə Camal bu məsəb ilə bağlı belə yazır: «Qarabağ vilayətində
doldurub sıra iiə çayda batırmağı əmr etdi. Beblikb öz məcrasından
üç il davam edən quraqlıq nəticəsində taxıl və başqa bitkilər məhsul
çıxan Araz çayınm istiqaməti gecə vaxtı İran ordusunun düşərgəsinə
vermədiyindən, şiddətli qəhətlik baş vermişdi. Taxılm qiyməti o qədər yönəldildi. İran ordusunun bütün ərzaq və sursat ehtiyatı sıradaıı
qalxmışdı ki, hətta bir çetvert buğdanı o vaxtm pulu ilə 45 manata çıxarıldı. Yalnız toplardan atılan bir saatlıq atəş qayıqlardan
güclə almaq olurdu. İş çətinliyə düşdü. Ağa Məhəmməd şah qızılbaş
düzəldilmş səddi dağıtdı və çay öz əvvəlki məcrasına qayıtdı [49, s. 159 ).
qoşunu ilə Araz çayı kənarına çatdı. Azuqənin qəhətliyindən və son
Beləliklə, İbrahimxəlilxəlil xanm keçirdiyi bu müvəffəqiyyətli həıbi
neçə ilin əziyyətindən sonra Şuşa qalasında belə güclü padşahm əməliyyatı nəticəsində şah ordusu Araz çaymı keçmək üçün ən azı bir
qarşısında durmaq çətin idi. Əlacsız qalan [İbrahimxəlil xan ]. arvad- həftə vaxt itirməli oldu. Lakin Araz çayım keçəndən sonra da ordunuıı
uşağı, qohumları, məruf bəylərin aibsi və sədaqətli xidmətçiləri ib Şuşa istiqamətində hərəkəti asan olmadı. İbrahimxəlilxəlil xamn əsgər-
birlikdə qaladan köçüb, Car və Tala tərəfə getdi ki, orada dayamb, ləri Qarabağa yaxşı bələd olmayan düşmən ordusu üzərinə qəfil hücum-
Dağıstan, Gürcüstan və başqa vilayətlər kömək edərbrsə, tədarük lar edir və ona ağır zərbələr vururdular. Belə hücumlardan biri zamanı
göıüb, müharibəyə hazırlaşsın, əks təqdirdə oradan Dağıstana, öz İran ordusu 2 min əsgər itirmişdi [49,, s.164 ].
qohumu Avar hakimi Ümmə xamn evinə gedərək Ağa Məhəmməd Jaıı Gevrin yazdığına görə Ağa Məhəmməd şah Şuşanı mühasi-
şahın əziyyətindən qorunsun» [59, s.126 ]. rəyə aldıqdan sonra şah topçulara göstəriş verdi ki, topları bir yerə
171
170
cəmləyib atəşi hasann. bir nöqtasino yönəltsinlər. Qacar bilirdi ki, hasa- sarbazlara paylanacağı, Şuşanm isə Tiflis kimi dağılacağı ilə hədələdi
rın yuxarı hissəsi aşağı hissəsinə nisbətən davamsızdır. Topçulara tap-
[13, s.436 ]..
şırdı ki, hasarı yuxarıdan aşağıya doğru dağıtsmlar. Topçu zabitlərin
Məktub Şuşada almdıqdan sonra şəhər əyanları və ağsaqqalları
arasmda vaxtilə Osmanlı ordusunda Bağdad hakiminə xidmət etmiş
Həmid adlı şəxs var idi. Həmid özü ilə gətirdiyi dörd ağır topu quraş- toplaşıb məşvərət etdibr. FİKİr ayrılığı yarandı. Hərbçilərdən Ismayıi
dırdı. Bir-iki atəşdən sonra tələb etdi ki, yamnda bir neçə nəfər dəmirçi adlı birisi son damla qanadək şəhərin müdafiə olunmasında ısrarlı idi.
və çilingər oturub, top güliələrini millər vasitəsiylə bir-birinə bağlasm- Onsuz da şəhər alınandan sonra şah hamını qula çevirəcəkdir.
lar. Belə ki, hər atəşdə topun ağztndan iki güllə bir çıxsın. Belə də etdi- Mübarizə davam etdirilərsə, İbrahimxəlilxəlil xan topladığı yeni qüvvə
lər. Lakin atəş açanda topun lülləsi partladı və 6 nəfər topçu həlak ol- üə gəlib çata bilər. Lakin Şuşa ruhanilərinin başçisı baş müctəhid Hacı
Babək bu təklifin əleyhinə çıxış edib bildirdi ki, şahm hüzuruna gedib
du. Ancaq hasara xeyli ziyan dəymişdi. Buna görə də şah Həmidi cəza-
şuşalıların həyatı üçün etibaprh təminat alacaq. Uzun müzakirəbrdən
landırmadı [49, s.167-168 ]..
sonra Hacı Babəkin təklifi ilə razılaşdılar və sonuncu qala divarmdan
Jan Gevr hekayəsinə davam edərək yaztr ki, birinci gün hasar
asma nərdişanla endirüdi və şahm hüzuruna yollandı [13, s.436 ].
yuxarı lıissəsinə toplardan açılan atəşlərdən sonra hasarın yuxarı hissəsi
Şahla görüşərkən Hacı Babək bildirdi ki, şuşalüar onların da
bir neçə yerdən dağılmışdt. Ancaq səhəri gün şah gördü ki, müdafiəçilər
aqibətinin Tiflis sakinlərinin aqibəti kimi olacağmdan qorxduqlarmdan
gecə hasarın dağıdılmış hissəsini təmir etmişlər. Həmin yerləri yenidən
şahı qalaya buraxmağa ehtiyat edirlər. Ağa Məhəmməd şah Qurana öz
top atəşinə tutdular. Lakin palçıq yaxşı qurumadığından top- güllələri
möhürünü vurub, Şnşada müqavimətə rast gəlməsə bir nəfərə də
suvağm içərisində batıb qahr, partlaraırdı. Buna görə də Ağa
toxunmayacağına and içdi. O, şuşahların 500 min əşrəfi təzminat
Məhəmməd şah əmr etdi ki, gecə bir neçə nəfər əlində məşəl qala
ödəməbrini təbb etdi. Hacı Babək təzminatm miqdarmı 200 min
divarlannm altında dayanıb hasarı işıqlandırsmlar. Beləliklə hasar
əşrəfiyə endirməyə nail oldu [13, s.436 ].
işıqlandı. Mühasirədəkilər yuxarıdan məşəllərin üstünə su töküb
Hacı Babək şəhərə qayıtdı və təzminatın toplanmasma başlandı.
söndürdülər. Ancaq topçular atəş açmaqda davam edir, divar getdikcə
Lazımi məbləğ 2 günə toplandı. Bundan sonra qalanın əsas darvazası
dağılır, atəşin arasj kəsilmədiyindən müdafbçilər arptıq hasarı təmir
açıldı. Hacı Babək başda olmaqla Şuşa ağsaqqalları duz-çörəklə Ağa
etməyə imkan tapmırdılar [49, s. 168-169 ]..
Jan Gevrin yazdığma görə Şuşa qala hasarlan dağılandan sonra Məhəmməd şahı qarşıladılar. Şəhərə daxil olan Ağa Məhəmməd şah
Məhəmmədhəsən ağanın imarətində yerbşdi. Şah istədiyi təzminatı al-
tbrahimxəlilxəlil xan fikirləşdı ki, şəhərin divarı davğılandan sonra şah
dıqdan sonra Qurana and içdiyinə baxmayaraq, döyüşçülərinə şəhəri
yenə də toplardan istifadə edəcək. Buna görə də düşmənin toplarım
qarət etməyə icazə verdi [13, s.436 ].
məhv etmək qəranna gəldi. Odur ki, şəhərin darvazalarmı açdıllar, xan
Bəzi kitablarda yazüdığma görə İbrahimxəlilxəlil xamn saraymda
özü bir neçə dəstə süvari ilə qaladan çıxdı. İçi barıtla dolu kuzələr
yerləşən Ağa Məhəmməd şah əmr etdi ki, qətlə yetirdikləri adamlarm
götürmüşdü ki, topların altında partladılsın, bu zaman topların lülələri
başlarmı bədənlərindən ayırıb toplasmlar. Şahın məqsədi şəhərin ən
gövdələrindən ayrılacaq və müvəqqəti də olsa çıradan çıxacaqlar.
yüksək yerində insan kəlləbrindən piramida hördürmək idi. Buııunla
Ibrahimxəlilxəlil xan topxananm atəşlərini kəsdikdən sonra şəhərə
əhalini vahiməyə salıb itatə məcbur etmək istəyirdi.
qayıtmaq istədi. Ancaq bütün yollar düşmən tərəfindən bağlanmışdı.
Ağa Məhəmməd Şimali Azərbaycan xanlanna məktublar göndə-
Yalmz şimal yolu açıq idi. Ona görə də xan şimala doğru çəküməyə
rərək onun yanma gəlməbrini, yaxud ən yaxın adamlarınm girov gön-
məcbur oldu[49, s. 169-172 ]..
dərilməbrini əmr etdi. Xanlarm əksəriyyəti şahm dəvətinə məhəl qoy-
İbahimxəlil xanın şəhəri tərk etməsi şuşalılar arasmda ciddi
madı, yaxud könülsüz yaııaşdı. Yalnız Gəncəli Cavad xan şahın birinci
məyusluq yaratdı. Ağa Məhəmməd şah İbrahimxəlilxəlil xanı tutmaq
yürüşü zamanı ona göstərdiyi xidmətbrinə güvənərək Ağa Məhəmmad
üçün arxasmca hərbi dəstə göndərdi və eyni zamanda Şuşanm
şahm düşərgəsinə tələsdi. Ancaq şah onu 1796-cı üdə şəhər darvazaları-
müdafiəçilərinə də məktubla müraciət edərək artıq müqavimətin
m rus qoşunlarma açdığma görə ittiham edib qandallatdı və edamla
faydasız olacağını bildirib təslim olmalarmı təklif etdi. Könüllü təslim
hədələdi. Bakılı Hüseynqulu xan hətta iki dəvətdən sonra Şuşaya get-
olarlarsa sakinlərin həyat və mal-dövlətinə toxunulmayacağını vəd etdi.
məkdən imtina etdi. Şah üçüncü dəfə qasid və onula bərabər Bakıya qo-
Əks təqdirdə qala alınan kimi bütün kişilərin məhv ediləcəyi, qadmların
şun göndərdi. Yalnız bundan sonra Hüseynqulu xan Şuşaya getməyə
172
173
mocbur oldtı. 1796-cı ildə rus qoşunlannı Bakıya buraxdığına görə şah
Hüseynqulu xanı danladı, onu və aibsini həbs edib Tehrana göndərdi,
bakılılaıdan təzminat ahnmasım əmr etdi, Bakı xanhğınm idarəsini isə
qubalı Şeyxali xana həvab etdi. Şəkili Səlim xan qasidbr göndərib şaha
itaot etdiyini bildirdi. Mustafa xan qaçdıqdan sonra Şamaxıda özünü
xan elan etmiş Qasım xan şaha zahiri itaət göstərdi. Lakin tezlikb Qa-
sım xan Mustai'a xan tərəlındən devrildi və o hakimiyyətinin bərpasma
nail olmaq məqsədib Ağa Məhəmməd şahın sarayına qaçdı [13, s.437 ].
Əhməd bəy Cavanşir yazır ki, Ağa Məhəmməd şahm Şuşaya da-
xil olmasmın yeddinci günü Molla Pənah Yaqif həbs etdibr. Eyni za-
manda şah öz sərkərdəsi Sadiq xan Şəqqaqiyə qohumu Məhəmməd
bəyin şahm hüzuı una gəlməməsitvə görə möhkəm qəzəblənibmiş. Əgər
axşama qədər Məhəmməd bəy gəlməzsə onun bacılarım sərbazların ix-
tiyarına verəcəyi ilə hədələyibmiş [19, s. 117 ]. Nəhayət, Məhəmməd bəy
şahm hüzuıuna gəlir. O, özünü şahm hüzurunda məğrur aparmış, boy-
\m əyməmişdi. Bu isə şahm xoşuna gəlmişdi. Sadiq xan və Məhəmməd
bəy şahın onlara sərt cəza verəcəyini labüd saymış və buna görə Ağa
Məhəmməd şaha qarşı sui-qəsd təşkil etmək qərarma gəlmişlər [23,
s. 168-169 ].. Bu qərarın qəbul edilməsində belə bir səbəb mühüm rol
oynayıbmış. Gecə ikən şahın pişxidməti Sələrəli bəy Məhəmməd bəy və
Sadiq xanın yanma gəlib: «Ö, and içdi ki, siz gedən kimi sabah iki
minarə qurduracaqdır; bunlarxn birinin üstündə mənim kəlbmlə
Məhəmməd bəyin kəlləsi, digərində isə Abbas bəyin kəlləsi ilə sizinki
göxünəcəkdir». Bundan sonra Səfərəli bəy deyib ki, o Abbas bəyb
birlikdə şahx öldürəcəkdir. Yalnız Sadxq xan və Məhəmməd bəydən
təminat istəyib ki, sonra onlarx şahın tərəfdariarına verməsinbr [23,
s.171 ]. Bundan sonra Səfərəli bəy və Abbas şahm yataq otağma daxil
olub əvvəlcə sinəsindən xəncərlə vurmuş, sonra isə başını kəsmişlər.
Qətli icra etmələri barədə Məhəmməd bəyə və Sadıq xana xəbər
vermişlər. Səhərisi Sadıq xan döyüşçülərini bir yerə toplayıb elan edir
ki, şah mülıüm bir tapşınqla oniarı İrana göndərir [19, s.173 ]. Nəzərə
almaq lazımdxr ki, Əhməd bəy babası olan Məhəmməd bəyin
xidmətbrmi şişirdir - həm də unudulmamahdır ki, Məhəmməd bəy özü
könüllü Qacann yanxna getmiş və şah ona Şuşanın idarəçiliyini
tapşırmışdı.
Beİəliklə, Ağa Məhəmməd şahın Şuşada hökmranlığı uzun
çəkmədi və şəhərə girməsinin yeddinci günü - 1797-ci il iyulun 4-də öz
xidmətçibri Səfərəli bəy və Abbas bəy təi'əfındən qətlə yetirildi.
Qatillər şahm tacını, həmayilini və bazubəndini götürüb yəqin ki,
qəsdin əsas təşkilatçısı olan Sadıq xan Şəqaqinin yanma gəldilər. Sadıq
174
xan şahın qatillərindən - Abbas bəyi özü üə götürərək bir bəhanə ıb
qalanı tərk etdi.
Mirzə Camal Cavanşir Ağa Məhəmməd şahııı qətlə yetirilməsi
təfsilatı barədə belə yazır: «İbrahimxəlil xan qaladan çıxıb Balakonə
getdikdən sonra Ağa Məhəmməd şah heç bir maneəyə rast gəlmədən
Şuşa qalasına girib bir həl'tə orada qaldı. Bir gecə xoşu gəlmədiyi bir işə
görə Səfərəli bəy və Abbas bəy adlı iki nəfər yaxm xidmətçisinə
açıqlanıb dedi: «Səhər açxlan kimi hər ikinizə ağxr cəza verəcəyəm».
Onlar bilirdilər ki, şah heç vaxt öz dediyindən və buyurduğundan
dönmür. Odur ki, canlarımn qorxusundan səhər açılana qədər onu
öldürməyi lazxm bildilər. Sübh açüan zaman, şah yuxuda ikən şahın
otağma girib iti xəncərlə onu öldürdübr. Qapıları bağladılar. Şahın
cəvahir bazubəndini, tacmx və həmayilini götürüb, Sadıq xan Səqaqinin
yanına getdilər və əhvalatı ona söylədibr.
Sadxq xan şahxn qorxusundan onlai'm sözünə inanmadı. Şaha hcç
bir inamı və xatircəmliyi olmadığından və həmişə canınm qorxusunu
çəkdiyindən bu əhvalatı da şalıın hiyləsi təsəvvür edərək, onlarm sözünə
inanmadı. Nəhayət, bir çox möhkəm andlardan sonra xatircəm oldu.
Lakin yenə böyük qorxu içərisində idi, əvvəlki qayda ilə Ağa
Məhəmməd şahın yaşadığx İbrahımxolü xanxn böyük oğlu general-
mayor Məhəmmədhəsən ağanxn evinə girdi. Hər yerdə tam bir ədəblə
irəliləyərək şah yatan otağın pərdəsini qaldırdı. Baş əydi və yavaş-yavaş
otağa girdi. Səfərəli bəy nə qədər onu ürəkləndirdisə də, o, yenə
qorxurdu. Səfərəli bəy qabağa düşərək, yorğam şahın başından çəkdi və
onun xəncəriə parçalanmış cəsədini ona göstərdi. Sadıq bəy tab
gətirməyərok tez haman bazubəndi, tacı və həmayili götüi'üb öz
mənzihnə gəldi və şaiyə yaydı ki, şah ona Gəncə və Gürcüstana getməyi
əmr etmişdir. Bütün adamlarxnı, Səqqaqi qoşununu və şahnı
qatillərindən biri olan Abbası özü ilə götürüb qaladan çıxdx. Səfərəli bəy
qalada qaldı» [59, s.127 ]..
N. Axundov və daha sonra T.Köçərli Ağa Məhəmməd şahın
saray xidmətçisi olmuş A.Beknazaryamn 1886-cı ildə Sankt-
Peterberqda erməni dilində nəşr olunmuş «Qarabağm sirbri» adlı
kitabma əsaslanaraq Qacara qarşı sui-qəsdin İbi'ahimxəlilxəlil xan və
onun vəziri Mola Pənah Vaqif tərəfindən təşkil olunması fxkrini iıəli
sürür. Onun Beknazaryandan gətirdiyi məlumata görə şahxn qətliniıı
iştirakçısı Səfərəli bəy edamından əvvəl, 1798-ci ildə yeni şaha - Fətəli
şaha deyibmiş ki, İbrahimxəlilxəlil xan gizli olaraq ona böyük
miqdarda pul və qiymətli hədiyyələr göndəribmiş. Sələrəli bəy şah
qoşunfarı ib birlikdə Şuşaya daxü olduqdan sonra M.P.Vaqif ona dörd
175
dətb artıq hədiyyə verib. «Ağa Mohəmməd şah öldürməsini xahiş
etmişdir» [4, s. 1 08 ,1 1 5 - 1 16;51 Sİ 9 0 ] . .
T.Köçərli hesab edir ki, həm İbrahimxəliholil xan, həm də Vaqif
bu tədbirə əl ata bilərdi. Çünki, şah nə 1795-ci ildə şuşalılarm kəskin
müqavimətini, nə də Vaqifın ona şerlə göndərdiyi kəskin cavabı
unutmamışdı [51, s.190 ]. Bəlkə də Vaqif məhz bu planı həyata
keçirtmək üçiin Şuşada qahbmış [51, s. 191 ]. .
Sadıq xan Şəqaqi Qarabağı tərk edəndən iki saat sonraşahxn ölüm
xəbəri Şuşaya yayıldx. Qacarın ölüm xəbəri yayılan kimi həbsdə olan
Bakı, Gəncə, Irəvan xanları həbsdən qurtularaq öz xanhqlarma
qayıtdılar. Sərkərdəsiz qalmış Qacar ordusu isə pərən-pərən düşüb
əskərlər İrana döndülər. Məhəmməd bəy Cavanşir Şuşada hakimiyyəti
ələ keçirdi. Ağa Məhəmməd şahxn kəsilmiş başınm İbrahimxəlilxəlil
xana göndərilməsi barədə fıkir mövcuddur.
Əhməd bəy Cavanşir yazır: «Sadıq xan İran taxtma sahib olmaq
üçün tələsik Tehrana yola düşdü. Məhəmməd bəy isə müxtəiif
bəhanələrlə öz tərəfdarlarmı başma toplayıb səhərin açılmasmı
gözləyirdi» [23, s.174 ]. Sui-qəsdən sonra Məhəmməd bəyin öz
tərəfdarlarını dəstələrə bölərək onlara Qacar qoşunu sərkərdələrini
həbsə almağı, məhbusları azad etməyi, ümumi əməliyyat baş tutmadığı
təqdirdə isə ən yaxşı mövqeləri ələ keçirməyi tapşırmışdı [23, s.174 ]..
P.Q.Butkovun «şah Qacar Azərbaycan xanlarmm gizli məsləhəti ilə
öldürülməsi»[95, s.430 ]. kimi qeydləri bizi bir daha Ağa Məhəmməd
şahın qətlinin əvvəlcədən planlaşdırılmış olması haqqmda qənaət yaradır.
Qacar qoşununun Şuşanı tərk etməsi xəbəri İbrahimxəlilxəlil xanı
sevindirsə də, Qarabağa qayıtmağa tələsmədi. Tarix ədəbiyyatında bu
məsələ də müxtəlif cür verilir. Mirzə Camal Cavanşir bununla əlaqədar
yazır: «Balakəndə bir ay qaldıqdan sonra Avar hakimi Ümmə xan və
başqa Dağıstan sərkərdələri böyük yeyinti və geyim şeylərindən ibarət
böyük tədarükü və çoxlu qoşunla mərhum İbrahimxəlil xamn yanma
gəlib, belə bir böyük əmirin hörmətinə layiq qohumluq, mehribanlıq və
qonaqpərəstlik mərasimini yerinə yetirdilər» [59, s.128 ].
Ibrahimxəlilxəlil xanm Car-Balakəndə olmasmdan istifadə edən
Məhəmməd bəy Qarabağ xanlığmda hakimyyəti ələ keçirmək qərarma
gəldi. O, öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün İbrahimxəlilxəlil
xana sadiq olan adamları məhv etməyə başladı. Qətlə yetirilənlər
arasmda görkəmli Azərbaycan şairi Mola Pənah Vaqif və onuri oğlu da
var idi. Həsən İxtamn yazdığına görə İbrahimxəlilxəlil xanm vəziri
Molla Pənah Vaqif Ağa Məhəmməd şahxn ölümü ilə əlaqədar
İbrahimxəlil xanı təbrik edib, ona gözaydmlığı verməklə «Qarabağ
hökmdarlığı səni gözləyir» - deyib onu tezliklə Şuşaya qayıtmağa
176
çağırdı [37, s.331 ].. Məktub Məhəmməd bəyin əlinə keçmiş, onun
əmrilə Molla Pənah Vaqif və oğlu Əli bəy öldürülmüşdü [62, s.37 ].
Bəzi məlumatlara görə Mola Pənah Vaqif Ağa Məhəmməd şahın
Qarabağa ikinci yüriişü ərəfəsində Tifiisin cənub tərəfinə, digər
məlumata görə İbrahimxəlilxəlil xanın dalınca gedibmiş. Gəncəli Cavad
xan Vaqifi tutub Ağa Məhəmməd şaha təslim edibmiş. Vaqifi saraya
gətirən zaman artıq axşamçağı olduğundan şah onun saxlanıb səhər
edam olunmasım əmr edib. Ancaq həmin gecə Ağa Məhəmməd şah sui-
qəsd nəticəsində qətlə yetirildiyindən Vaqif sağ qalıb [56, s.140
].Xanlıqda hakimiyyəti müvəqqəti ələ almış Məhəmməd bəy Vaqifdə öz
hakimiyyətinə görə bir təhlükə görüb onu və oğlunu edam etdirib. Mir
Mehdi Xəzaninin yazdığma görə isə Məhəmməd bəy Vaqifin cavan və
gözəl arvadma gözü düşdiiyündən onun edam etdirmişdir [56, s.141-142
i--
İbrahimxəlilxəlil xan Məhəmməd bəylə münasibətləri dinc yolla
qaydaya salmaq istəyirdi. Bu dövrdə Qarabağ xanlığında olduqca ağır
vəziyyət yaranmışdı. Ağa Məhəmməd şahla aparılan müharibə
nəticəsində «ellərin çoxu Güıcüstan, Gəncə, İrəvan, Şirvan və hətta
Rum vilayətlərinə dağılıb getmiş, mal-dövlətləri qarət olımmuşdu» [59,
s.129 ].. Belə bir vəziyyətdə Məhəmməd bəyə qarşı aparılan hərbi
əməliyyat vəziyyəti daha da ağırlaşdıra büərdi.
A.Bakıxanov yazır ki, Sadıq xan Cənubi Azərbaycan xanlarını
özündən asılı etdikdən sonra Qəzvin üzərinə yeridi, lakin sakinlər onu
şəhərə buraxmadılar. Ağa Məhəmməd şahm vəliəhdi və qardaşı oğlu
Fətəli xan ilə baş verən döyüşdə Sadıq xan məğlub olub Səraba döndü.
Fətəli xan Zəncana gəldi və Hacı İbrahimxəlü xan Şirazini Sadıq xanın
yanma göndərib ona itaət etməsini, şahm qətlindən sonra ələ keçirdiyi
qiymətli şeyləri qaytarmasmı tələb etdi. Sadıq xan bütün şeyləıi
göndərib üzr istədi və bağışlandı. Gərmrud və Səraba hakim təyin
olundu [101, s.179 ]. Məhəmməd bəy isə Qarabağda hakimyyətini
möhkəmləndirməyə cəhd edirdi.
İbrahimxəlüxəlil xan Lki ay müddətində Ümmə xanın yamnda
qaldıqdan sonra, carlılar və şahsevən dəstəbri ilə birlikdə Qarabağa
tərəf hərəkət etdi. Qarabağ əhalisinin və müvəqqəti hakimiyyəti ələ
keçirtmiş qardaşı oğlu Məhəmməd bəyin müqavimətinin qarşısım
almaq üçün öncə oğlu Mehdiqulu ağanı Şuşaya göndərdi. Mehdiqulu
ağa Şuşaya gələndən sonra anladı ki, Məhəmməd bəy öz ətrafma
tərəfdarlar toplayaraq hakimiyyəti öz əlində saxlamaq istəyir. Bu
barədə atasma xəbər göndərdi. Ibrahimxəliixəlil xan Kür çayı sahilinə
çatdığı zaman böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağanı bir hərbi dəstə ilə
tələsik Şuşa tərəfə göndərdi. İbrahimxəlilxəlil xanın yaxınlaşması
177
xəbərini eşidən Məhəmməd bəy Qarabağ ellərini Araz kənarma
köçürtmək fikrinə düşdü. Öz tərəfdarları ilə Kirs dağmdakı qalaya
çəkildi. Ancaq Məhəmmədhəsən ağa ora yaxmlaşan kimi, Qarabağ
sakinləri onun yanına gəlməyə başladılar. Məhəmmədhəsən ağa
Məhəmməd bəyi öz yanma çağırıb narahat olmamasım xahiş etdi.
Şuşada olan Mehdiqulu ağa qardaşmm qoşunla yaxmlaşdığını eşidib,
Məhəmməd bəyin tərəfdarlarını tutub həbs etdirdi. Bundan sonra
İbrahimxəlilxəlil xan öz qoşunu, yaxın adamları, Nəsir xan və Əta xan
Şahsevənlərlə Şnşaya gəldi [59, s. 128-129 ].
Əhmod bəy Cavanşir isə bu məsələ ilə bağlı belə yazır: «xan
[İbrahimxəlilxəUl xan- T.M. ]. Fətəli şahvn vədini almadan Qarabağa
qayıtmağa qorxurdu. Payızda şahm belə bir əmri almdı ki,
İbrahimxəlilxan öz xanlığma qayıtsm, Ağa Məhəmməd xanın nəşini və
onun ölümündə müqəssir olan Məhəmməd bəyi və pişxidmət Səfərəlini
onun yanma göndərsin. Bu zaman İbrahimxəlilxan əwəlcə
Məhəmmədbəyin yeznəsi olan oğlu Mehdiqulu xanı Qarabağa göndərdi
ki, Məhəmmədbəyi və yerli əhalini onu qarşılamağa hazırlaşdırsm, özü
isə muzdla tutulmuş böyük bir ləzgi dəstəsi ilə yola düşdü.
Öz əmisindən əsla bədgüman olmayan Məhəmməd bəy əvvəlcə
xanın böyük oğlu Məhəmmədhəsən ağa ilə görüşüb, xanı qarşılamağa
getdi və onu şəhərə qədər müşayiət etdi, ertəsi gün isə ona şahm
xəzinəsindən qiymətli hədiyyələr göndərdi [23, s.177 ].. Əhməd bəy
Cavanşirin yazdığma görə İbrahimxəlüxəlü xan əvvəlcə şahm tələbini
yetirməyə, yəni Məhəmməd bəyi tutub İrana göndərməyə cəhd göstərir,
lakin son anda qəranndan dönür. Ancaq Məhəmməd bəy onun
tutulacağmdan şübhələnib Şuşam tərk etmişdir. Məhəmmədhəsən ağa
Tuğ kəndində ona yetişib heç nədən qorxmamasmı və geri qayıtmasmı
xahiş edir. Məhəmməd bəy bunu bir tələ sayıb razılaşmır. Belə olduqda
Məhəmmədhəsən ağa ona İranla düşmən münasitbətdə oian
Gürcüstana, yaxud Rusiyaya gedib Qarabağ xanlığınm Rusiya
himayəsinə qəbul olunması üçün çalışmasmı xahiş edir. Məhəmməd bəy
bu təkiifl də qəbul etmir və əvvəlcə Tərtər çayv sahilindəki Kələntərli
adlı malikanəsinə, oradan da şəkili Məhəmmədhəsən xanın yanxna
gedir» [23, s.179 ]..
Məhəmmədhəsən xan isə onu şamaxılı Mustafa xana təhvil verdi.
Mənbədə göstərüdiyi kimi, «Mustafa xan qədimdən Məhəmməd bəylə
qanlı idi, çünki atasmın əvəzinə onun atasmı və qardaşını öldürmüşdü»
[59, s.130 ]. Bu səbəbdən də Mustafa xan Məhəmməd bəyi edam
etdirdi. Qarabağ xanlığında yenidən İbrahimxəlilxəlil xanm
hakimiyyəti bərpa ediidi.
178
§ 2. XVIII əsrin 90-cı illərinin sonu - XIX əsrin əvvəllərində
Qarabağ xanlığı uğrunda rus-qacar rəqabəti
Hələlik xarici təhlükə sovuşsa da məlum idi ki, nə qacarlar, nə də
Rusiya Qarabağa iddxalarından əl çəkməyəcək. Xamn qocalığxndan is-
tifado edib bütün idarə işlərini öz əllərinə alan əyanlar bir-birinə
düşmən olan iki cəbhəyə bölünmüşdü. Bu cəbhələrdən biri rusların Cə-
nubi Qafqazm işlərinə qarışmasmı gözləyərək heç bir vəchlə İrana tabe
olmaq istəmir, digər cəbhə isə əksinə, İran hökmdartnı hər vasitə ilə razı
salmağa çalışırdı.
XVIII əsrin 90-cı ülərində Qacar hücumlarımn ülasa uğramasma
baxmayaraq Azərbaycan xanhqlarxnxn, o cümbdən Qarabağ xanlxğmın
vəziyyəti mürəkkəb olaraq qalırdx. Cənubdan təhlükənin sovuşması
müvəqqəti xarakter daşıyırdı və şah hakimiyyəti uğrunda mübarizənin
qızışması ilə bağlı idi. Bu mübarizədə Ağa Məhəmməd şahın qardaşı
oğlu Fətəli xan, Fars vüayətinin hakimi Hüseynqulu xan Qacar, Ağa
Məhəmməd şahın öiümündən sonra Cənubi Azərbaycanda hakimiyyəti
əb almış Sadıq xan Şəqqaqi, Ağa Məhəmməd şahın qardaşı Əliqulu
xan Qacar və Zəki xan Zəndin oğlu Məhəmməd xan iştirak cdirdibr
[156.3, s.15 ]. Ağa Məhəmməd şah tərəfmdən İran taxtınxn vəliəhdi elan
edilmiş Fətəli xan öz rəqibbri ilə ağır mübarizə aparmalı oldu. Te/likb
Hüseynqulu xan oııun hakimiyyətini tanıdı və Şirazxn hakimi təyin
edildi. Sadıq xan Şəqaqi Qəzvində möhkəmlənsə də Fətəli xanın üstün
qüvvələri ilə döyüşə girməkdən qorxaraq onun hakimiyyətini tanımağa
məcbur oldu. Məhəmməd xan Zənd öz qohumlarınnı və Lur tayfasının
köməyüə İsfahanda möhkəmlənsə də tezliklə ağır məğlubiyyətə uğradı.
Yalnxz 1798-ci ilin əvvəlbrində Fətəli xan əsas rəqiblərinin
müqavimətini qırdı və özünü şah elan etdi.
Ilakimiyyətə gəldiyi ilk dövrbrdə Fətəli şah əsas diqqətini
hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan rəqiblərinin müqavimətlərinin
qırılmasına yönəltməyə məcbur olduğundan Cənubi Qafqaz bir növ
onun diqqətindən kənarda qalmışdı.
Əsas rəqibbri üzərində qələbə çalan Fətəli şah XVIII əsrin sonu -
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarmı, o cümlədən Qarabağ
xanlığım itaət altma almaq üçün real addımlar atmağa başladı. Pirqulu
xan Qacarm başçılıq etdiyi İran ordusu İrəvan qalasmı əb keçirdi və
buradan Azərbaycamn digər xanhqlarının, o cümbdən Qarabağ
xanlığmm müstəqilliyini təhdid etməyə başladı.
Ruslarxn ona qarşı hörmətsizliyi, byaqətsiz davranışı, qonşu
xanhqların düşmənçilik siyasəti Qarabağda Qacarlarm tərəfdarlannm
179
üslünlüyü İbrahimxolilxolil xanı qacarlara meyl etmayo mocbıır etdi. O,
qatil Səfərəli bəyi at kimi nallatdıraraq, Ağa Məhəmməd şahın
cənazəsilə birgə böyük ehtiramla Tehrana göndərdi. Fətəli şah xanm
elçilərini qiymətli hədiyyələrlə geri yola saldı. Qaradağ xanlığmın
gəlirJərini ona verməyi vəd etdi və İbrahimxəliJxəlil xanın qızı Ağa
bəyim ağam istədi [51, s.86 ]. Yeddi ay düşündükdən sonra
İbralıimxolilxəlil xan qızmı yeni şaha verməkdən imtina etdi. Bundan
qozəblənən şah Qarabağa göndərmək üçün 12 min nəfərlik hərbi dəstə
hazırladı. Bundan xəbər tutan xan Rusiyamn Gürcüstandakı naziri
Kovalenskiyo moktub göndororək Rusiyaya səqadətində onu əmin etdi
və ondan Fətəli şahla münasibətdə necə hərəkət etməsi barədə məsləhət
istədi [128.3, s.292 ]. Kovalenskidətv heç bir cavab almayan
İbrahimxəlilxolil xan xanhğın yenidən dağıdıcı basqına moruz
qalmasmm qarşısmı almaq üçün Fətəli xanm təklifini qəbul ctməyə
məcbur oldu. Ağa bəyim ağa şahın hərəminə göndərildi. Xanın oğlu
Əbülfət ağanı da Tehran sarayma omanət kimi göndərildi. Şah Əbülfət
ağanı öz sərkərdələrindən biri etdi. Ağabəyim ağa ilə nikah
bağladıqdan sonra şah ildə bir dəfə İbrahimxəliJxəlil xana müxtəlif
hodiyyolor - xəlot, qılınc, yohərli vo yüyənli at və s. göndərirdi [59, s.88
].. Eyni zamanda şahdan rəmzi itaətkarhq əlaməti olaraq Şuşada onun
adma 30 qəpik qiymətində olan pul [sahib-qran ]. zərb olunmağa
başlandı [23, s.180 ]..
1797-ci ildə yaranmış daxili sabitlik Fətəli şaha öz nümayəndəsi
Ağa Mirseyid Iləsəni Rusiyaya, I Pavelin sarayına göndərməyə imkan
verdi. Şah nümayəndəsi İranın Rusiya ilə münasibətini sahmana
salmaq, İranın Cənubi Qafqazı fəth etmək məqsədini bildirdikdə I
Pavel Cənubi Qafqazın nə dərəcədə strateji əhəmiyyətə malik olduğunu
dork edərək, İrana Conubi Qafqaza qarşı hər cür iddiadan əl çokmoyi
tövsiyə ctdi. Bu xəbər Fətəli şahı öz nümayəndəsinin Peterburqdan
qayıtmasmı gözləmədən Cənubi Qafqazın bütün vilayətlərinə
itaətkarlıq fərmanı göndərməyə vadar etdi. Rədd cavabı alan Fətəli şah
öz qoşunlarına sərhəddi kcçib Cənubi Qafqazı işğal etməyi əmr etdi.
Fikrindən əl çəkməyən Rusiya dövləti hərbi əməlıyyatın başlanması
vaxtının çatdığmı qot etdi. Rus qoşunlarımn Cənubi Qafqaza yeriməsi
xəbəri İran ordusunun gcri çəkilməsinə səbəb oldu. İran ordusunun geri
çəkilməsi xəbəri lazımi dərəcədə mülıaribəyə hazır olmayan Rusiyamn
da Cənubi Qafqaza yürüşünü dayandırdı. 1798-ci ildə Rusiya
Azərbaycanın Xəzər sahili vilayətlərindən, o cümlədən Gürcüstandan əl
çəkmiəyi rəsmi şəkildə İrandan tələb etdi. Ilətta Qarabağ məliklərinin
də harayına çatdı. Belə ki, «Vərəndo məliki Cəmşid Şahnəzərov və
Gülüstan məlikinin qardaşı oğlu Firudin Bəylərov Peterburqa gedərək
180
çardan xahiş etmişdilər ki, ya «Qarabağ vilayətini» Rusiya himayayə
götürsün, «məliklərin təbəələri olan erməniləri və müsəlmanları
məskunlaşdırmaq üçün Yekaterinoqrad ətrafında yer ayırıb onlarııı
köçürülməsini təmin etmək məqsədi ilə qoşun göndərsin», ya da «Loriyo
qədər uzanan Qazax torpağmı onlara vermək haqqmda Gürcüstan
çanna göstəriş versin». Həmin ilitı 2 ıyulunda I Pavel fərman verib,
Kaxetiya çarına tapşırdı ki, Qarabağ xristianlarım Gürcüstanın
tərkibində olan Qazax torpağma köçürməyə kömək etsin, onların bütün
ehtiyacları ödənsin. Lakin köçürmə baş tutmadı. I Pavel 1799-cu ildə
Gürcütan valisinin xahişilə general-mayor Lazarevin başçılığı ilo
Gürcüstana beş minlik ordu göndərdi. 1801-ci il sentyabrm 12-do
Georgiyevskdə bağlanan yeni müqavilə Cənubi Qafqaz uğrunda
Rusiya-İran rəqabətini yenidən gücləndirdi.
Xarici hücum təhlükələrinin getdikcə daha real xarakter
almalarma baxmayaraq XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərindo
Azərbaycan xanlıqları arasmdakı çəkişmələr səngimək bilmirdi. Vaxtilo
rus qoşunlarma qarşı birgə mübarizə aparmaq haqqında öz aralarında
razılığa gəlmiş İbrahimxəlilxəlil xanla şamaxılı Mustafa xanın
münasibətləri xeyli gərginləşmişdi. Bu məsələdə şübhəsiz ki, Mustala
xanm öz mövqelərini xeyli gücləndirməsi və qonşu xanlıqları əlo
keçirmək uğrunda ardıcıl mübarizə aparması az rol oynamamışdı.
Fətəli xanm ölümündən sonra Quba xanlığının zəifləməsindən istifado
edən Mustafa xan əvvəlcə Salyanı ələ keçirdi, sonra isə Bakı xanlığım
özündən asılı vəziyyətə saldı [101, s. 180-'181 ].
Qarabağ xanlığı ilə Şamaxı xanlğı arasında münasibətlərin
kəskinləşməsində Şəki xanlığı ilə bağlı rəqabət də az rol oynamadı.
Məlumdur ki, Ağa Məhəmməd şah Qacarm Azərbaycana ikinci yürüşü
zamanı Şəki xam Məhəmmədhəsən xan ciddi şəkildə cəzalandırılaraq
hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışdı. Bundan sonra Şəki xanlığında
hakimiyyət İbrahimxəlilxəlil xanm qohumu Səlim xanm əlinə keçmişdi
[101, s.179 ].. Məhəmmədhəsən xamn Şəkidə öz hakimiyyətini bərpa
etmək üçün Mustafa xana müraciət etməsi sonuncuya bu məsoləyo
müdaxilə etmək üçün şərait yaratdı. Səlim xan Mustafa xanın üstün
qüvvələrinə müqavimət göstərə bilməyib Qarabağa qaçmağa məcbur
oldu [33, s.61 ].
Məhəmmədhəsən xan İbrahimxəlilxəlil xanın qardaşı oğlu
Məhəmməd bəyi öz yamna dəvət edib bildirdi: «Mən bir kor kişiyəm,
Mustafa xanm hökmündən cana golmişəm. Gəl, qızımı sənə verim,
mənim yammda qal. Şəki vilayətinin hökumətini öz əlinə al» [59,s. 130 ].
Məhəmməd bəy bu sözlərə aldamb Məhəmmodhəsən xamn
yanına getdi. Ancaq sonuncu dərhal Məhəmməd bəyi həbs etdi, qaıı
181
düşməni Mııstafa xana verdi. Mustafa xan Məhəmməd bəyi qətlə
yetirdi [59, s.131 ].
XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əwəllərində Azərbaycanda olduqca
mürəkkəb siyasi şərait yaranmışdı. Ölkə, əwəllər olduğu kimi, yenə də
dağıruq vəziyyətdə qalmaqda davam edirdi. Ayrı-ayrı xanların
Azərbaycan torpaqlarım vahid dövlətdə birləşdirmək cəhdləri iilasa
uğramışdı. Torpaq və sərvətlərini artırmaq uğrunda bir-birləri ilə daimi
müharibələr aparan feodal hakimlər özlərinin şəxsi mənafelərini vətənin
ümumi mənafeyindən üstün tuturdular. Bu isə ölkə üçün olduqca ağır
nəticələrə gətirib çıxarırdı. Ağa Məhəmməd şah Qacarm ordusunun və
V.Zubovun başçıhq etdiyi rus ordusunun yürüşləri Azərbaycam var-
yoxdan çıxarmış, onun hərbi qüdrətini daha da zəiflətmişdi. Bu yü-
rüşlərin hər ikisi son nəticədə iflasa uğrasalar da Azərbaycanm Rusiya
və İran tərəfındən işğalı təhlükəsi nəinki sovuşmamış, əksinə, daha da
güclənmişdi.
Bu dövrdə Qarabağ xanlığında daha ağır vəziyyət hökm sürürdü.
Ağa Məhəmməd şahm hücumları nəticəsində bu xanlıq daha çox
dağmtılara məruz qalmışdı. Ağa Məhəmməd şahm ölümündən sonra
İranda hakimiyyət başına gəlmiş Fətəli şah ilk növbədə Qarabağ
xanığmı ələ keçirməyə can atırdı. Şah sərkərdəsi Pirqulu xan Qacarın
oıdusu İrəvan qalasmda möhkəmləndikdən sonra Qarabağ xanlığı
üzərinə hücum etmək üçün hazırlıq işlərinə başlamışdı. İbrahimxəlilxəlil
xan öz qızım Fətəli şaha ərə verməklə və oğlunu onun yamna
göndərməklə vəziyyəti bir qədər yumşaltmağa nail osa da, İranın
Qarabağ xanlığmı işğal etməsi təhlükəsini tamam ib aradan qaldırmağa
nail ola bilməmişdi.
Eyni zamanda rus sarayı Azərbaycandakı azsaylı xristianları
əwəlkitək dayaq hesab edərək himayə etməkdə davam edirdi. I Pavel
1799-cu il 9 may tarixi fərmam ilə Arqutinskini birinci dərəcəli
Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif etdi. Vərəndə məliki Cəmşid
Şahnəzərov və Cülüstan məlikinin qardaşı oğlu Firidun Bəylərov
Peterburqa gələrək imperatordan Qarabağ vilayətini Rusiya
himayəsinə götürməsini, yaxud məliklərin təbəələrini məskunlaşdırmaq
üçün Yekaterinoqrad ətrafında yer ayırıb onlarm köçürülməsini təmin
etmək məqsədi ilə qoşun göndərsin, yaxud da «Coriyə qədər uzanan
Qazax torpağmı onlara vermək haqqında Gülüstan çarma» göstəriş
versin. I Pavel bu məsəbyə baxıb 1799-cu il iyun aymın 2-də xüsusi
fərman verdi. Həmin fərmana görə Qarabağ xristianlarma ətrafı deyil,
o zaman Kartli-Kaxetiya çarlığımn tabeçiliyində olan Qazax
torpaqlarmı ayırdı [196, s.200-201 ].Ancaq Qarabağ xristianlarınm
köçürülməsi işi gerçəkləşdirilmədi.
182
1801-ci ildə taxta çıxmış yeni rus çarı I Aleksandr Cənubi Qafqazı
qəti olaraq zəbt etmək siyasəti götürdü. İ.Aleksandr 1801-ci il
sentyabrın 12-də Kartli-Kaxetiya çarlığmın ləğv edilməsi və onun
torpaqlarmm Rusiyaya birləşdirilməsi haqqmda fərman verdi. Əslində
bu akt həm də Azərbaycan torpaqlarmm Rusiya tərəfmdən işğalımn
başlanğıcı oldu. Gürcüstanla birlikdə Azərbaycanm Qazax, Borçalı,
Şəmşəddil, Pəmbək və Şuragöl sultanlıqları da Rusiyamn tərkibinə
qatıldılar.
Şərqi Gürcüstanı əb keçirən Rusya onun ərazisindən Azərbaycan
torpaqlarım işğal etmək üçün dayaq məntəqəsi kimi ismtiıfadə etməyə
başladı. Rusiya hökumətinin işğalçılıq planlarınm həyata
keçirilməsində 1802-ci il sentyabrm 11-də Qafqazdakı rus qoşunlarımn
komandanı təyin edilmiş mənşəcə gürcü olan P.D.Sisiyanov xüsusilə
böyük canfəşanlıq göstərirdi. 1803-cü ilin yazmda rus ordusu Car-
Balakənə soxuldu və öz azadlığı uğrunda mübarizəyə qalxan yerli
əhaliyə amansız divan tutdu [89.2,sən 1390-1392, s.688 ]. Gəncəli Cavad
xan Sisianovun tabe olmaq təklifini rədd etdi. 1803-cü il dekabrm 3-də
* rus qoşünları Cəncə qalasmı mühasirəyə aldılar. Sisianov dəfələrlə
Cavad xana aman vəd edib təslim olmasmı təklif etdisə də heç bir
faydası olmadı. 1804-cü ü yanvarın 2-dən 3-nə keçən gecə rus qoşunları
iki dəstəyə bölünüb general Portnyaqin və polkovnik Karyaginin
komandanlığı altmda qalaya həlledici həmləyə keçdilər. Topun üstündə
oturmuş Cavad xan qəhrəmanlıqla müdalıə olunurdu. Kapitan
Kolovski xanı öldürdü. Lakin gəncəlüər də dərhal kapitanı öldürdübr
[182.1, s.315 ].Ruslar şəhər daxil olub hətta xeyli miqdarda dinc sakini
beb qətlə yetirdüər. 1804-cü ilin yanvarmda rus ordusu Gəncə xanlığmı
da işğal etdi və bununla da Qarabağ xanlığma lap yaxmlaşdı.
Gəncəni işğal edən kimi P.Sisianov Azərbaycamn şimal
xanlarına, o cümlədən Qarabağ xanma hədələyici məktublar göndərib
Rusiya hakimiyyətini qəbul etmələrini təbb etdi. İbrahimxəlilxəlil xana
göndərilən 8 yanvar 1804-cü il tarixli məktubda rus komandanı onu
qazandığı qələbə münasibətilə təbrik etmədiyinə görə xanı təhqiramiz
şəkildə qmayır «zəifin güclüyə tabe olması» kimi ümumi prinsipə riayət
edərək öz etibarlı nümayəndəsini, yaxud oğlanlarından birini Rusiya
himayəsinə qəbul şərtlərini razılaşdırmaq üçün göndərəcəyinə ümid
etdiyini bildirirdi [89.2,sən.l416,s.688 ].. Sisianov işarə edirdi ki, əgər
İbrahimxəlilxəlil xan xoşluqla Rusiya təbəəliyini qəbul etməsə Cavad
xanın aqibətinə tuş gələ bilər.
İbrahimxəlilxəlil xan öz nümayəndəsini Sisianovun yanma
göndərsə də nümayəndəyə hər hansı sənədə imza atmaq və möhür
basmaq səlahiyyəti vermədi. Bundan narazı qalan komandan birbaşa
183
hədələrə keçdi. 4 fevral 1804-cü il tarixli məktubunda o, yazırdı: «Siz
Cavad xan kimi bu fars siyasətinizə görə cavab verəcəksiniz. Nə qədər
ki, mən Gəncə ətrafmda durmuşdum, siz ağacdakı yarpaq kimi
əsirdiniz və belə cavab verməzdiniz, mən Gəncəyə gəlmədən siz qorxaq
dovşan və yaltaq tülkü kimi Şəmşəddil mouravı Andronikovun yanına
adam göndərmişdiniz, o zaman siz indiki kimi məni uzaqda sayıb belə
danışmağa cürət etməzdiniz. Mənə inamn ki, elə Gəncə qoşunları
[Gəncədə qərarlaşmış rus qoşunları nəzərdə tutulurdu - T.M. ]. Sizi
tamamilə darmadağın etmək üçün kifayətdir; mənə inanın ki, sizin
qalanın alınmazlığı rus qoşunları üçün yüngül olacaqdır» [89.2 sən.
1417, s.696]. .
Hədələrlə İbrahimxəlilxəlil xanm dəyanətinin sarsılmadığım görən
Sisianov, Qarabağ xanlığmm hərbi gücünün Gəncə xanlığının hərbi
gücündən çox olmasmı və Şuşam almağm çətinliyini göz önünə
gətirərək danışıq tərzini dəyişməli oldu. Sonrakı məktublarmda əvvəlki
kimi hədələr yox idi. Onun «keçmiş günahlarınm bağışlandığım»
bildirir, gələcəkdə Rusiyaya sədaqətli olmasma and içməsi, Şuşaya rus
hərbi dəstəsinin buraxılması, öz böyük oğlunu girov verməsi, təbəə kimi#
ildə 10 min əsrəfi bac ödəməsi şərtləri ilə Rusiya imperiyasınm
təbəəliyinə qəbul olunacağını bildirirdi [89.2, 1420, s.197 ].. Bu halda
imperatorun xanı və onun varislərinin xanı taxtında qalacaqlarına tə-
minat verəcəyi bildirilirdi.
Kartli-Kaxetiya çarlığmın Rusiyaya birləşdirilməsi və rus ordu-
sunun Azərbaycan ərazisində apardığı işğalçı müharibələr Qacar sa-
rayını narahat etməyə bilməzdi. Elə bu səbəbdən də şahm fovqəladə sə-
firi Yaqub bəy 1804-cü ilin may ayında öz hökuməti adından general
Sisiyanova ultimatum verərək rus qoşunlarınm qəti olaraq Azər-
baycandan və Gürcüstandan çıxarılmasmı tələb etdi [137, s.89 ]. Bu
tələbə rədd cavabı alan şah 1804-cü ilin iyun aymda Rusyaya müharibə
elan etdi. Bununla da 1813-cü ilə qədər davam etmiş I Rusiya-İran
müharibəsi başlandı.
Qeyd etmək lazımdır ki, müharibənin ilk əməliyyatları rus
qoşunları üçün uğursuzluqla nəticələndi. Belə ki, rus komandanlığı
mühüm strateji əhəmiyyəti olan İrəvan qalasmın ələ keçirilməsinə
böyük əhəmiyyət verirdi. Elə buna görə də 1804-cü ilin iyununda İrəvan
üzərinə təşkil edilən yürüşə xeyli qüvvə səfərbər edilmişdi [89.2 sən.1226,
s.613-614 ].. Yürüşün əvvəllərində ruslar müuəyyən uğur qazansalar da,
nəinki öz məqsədlərinə nail ola bilmədibr, əksinə, çox ağır vəziyyətə
düşdübr. Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, iranlılar rusların gediş-gəliş
yollarını elə kəsmişdilər ki, Rusiya qoşununun çarəsi hər tərəfdən
184
kəsilmişdi [58, s.69 ]. Xeyli itki verən rus ordusu yürüşü yarımçıq
dayandırıb geri çəkilməyə məcbur oldu.
İrəvan yürüşündə uğursuzluğa düçar olan Sisiyanov bundan
sonra əsas diqqati Qarabağ xanlığının ələ keçirilməsinə yönəltdi.
Beblikb, Qarabağ xanlığı bir tərəfdən Rusiyanın, digər tərəfdən isə
Qacarlar dövbtinin hücum hədəfınə çevrildi. Sisiyanov Gəncəni ələ
keçirdikdən sonra mayor Lisaneviçi İbrahimxəlilxəlil xamn yanına
göndərərək ondan və bir sıra Azərbaycan xanlarından Rusiyanın
himayəsinə keçmələrini tələb etdi. Mir Mehdi Xəzani yazır ki, Sisianov
Gəncədən mayor Starikovu İbrahimxəlilxəlil xanm yanına
göndərmişdi. Xan onu böyük ehtiramla qəbul edib Rusiyaya sədaqətli
olacağmı vəd edərək geri yola salmışdı [56, s.158 ].
Əhməd bəy Cavanşir yazır ki, belə bir şəraitdə Qarabağ
xanlığında ruslara rəğbət bəsləyən Məhəmmədhəsən ağanın dəstəsi
üstün gəldi. Fətəli şah İbrahimxəlilxəlil xanla qohumluğuna görə, həm
də onunla münasibətbri kəskinləşdirməmək üçün Şuşanı açıq hərbi
müdaxilə yolu ilə almağa cəsarət etmirdi. Buna görə İbrahimxəlilxəlil
xanın onun xidmətində olan oğlu Əbülfət ağanın əli ilə fıtnə törədib
Şuşa qalasınə ələ keçirtməkdə təşəbbüs göstərdi. Sisianova qarşı
yürüşdən qayıdarkən şah Əbülfət xanı güclü qoşun dəstəsi ilə Şimali
Azərbaycanda saxladı ki, o, Qarabağ xanlığmın ona irsən çatan
hissəsini ələ keçirtsin, şərait olarsa, həm də Zəngəzurun bir hissəsini
tutsun [23, s.182 ]..
Əbülfət ağa xanm Məhəmmədhəsən ağa və başqaları ilə birlikdə
Tuğ kəndində olmasından xəbər tutub, onları həbs etməyə cəhd
göstərdi. Lakin Mehdiqulu ağa və Xanlar ağa Əbülfət ağanın
hücumundan az əvvəl güclü süvari dəstəbri ilə Tuğa gəlmişdibr. Buna
görə Əbülfət ağa güclü müqavimətə rast gəldi, bir qədər tərəfdarı ilə
Arazın o tayına qaça bildi. Onun silah-sursatı isə qalibbrin əlino keçdi
[89.2, sən. 1417, s.696]..
İbrahimxəlilxəlil xanın general Sisiyanovla əlaqələr yaratması
və Qarabağ xanlığmm Rusiyanm hakimiyyəti altma keçməsi üçün
danışıqlara başlaması şah saraymda ciddi narahatlıq yaratdı. Şah
hökuməti Qarabağ xanlığmm Rusiyanm himayəsi altma keçməsinin
qarşısım almağa çalışırdı. İbrahimxəlilxəlil xanın Tehranda girov
sifətib yaşayan oğlu Əbülfət ağa 5 miıı nəfərlik dəstə ib Qarabağa
göndərildi. Əbülfət ağa özü ilə həm də şahm İbrahimxəlilxəlil xana
məktubunu gəlirmişdi [59, s.133 ].. Məktubda İbrahimxəlilxəlil xana
təklif edirdi ki, Əbülfət ağanın başçılıq etdiyi İran qoşunu daimi olaraq
Qarabağda saxlanmalı və onun razılığı olmadan xanlıqda heç bir ciddi
addımlar atılmamalıdır. Fatəli şah Qarabağ ərazisində öz qoşunlarım
yerləşdirməklə xanlığın Rusiyamn hakimiyyəti altına keçməsinin
qarşısım almaq istəyirdi.
185

VI FƏSİL
KÜRƏKÇAY MÜQAVİLƏSİ VƏ RUSİYANIN QARABAĞ
XANLIĞINI ÖZ YARIMMÜSTƏMLƏKƏSİNƏ ÇEVİRMƏSİ
Sisiyanov xarici işbr nazirinə Ç'artoriyskiyə 29 may 1806-cı il
tarixli məktubunda göndərdiyi İbrahimxəlilxəlil xanın Rusiya
himayəsinə keçməsi istəyi ilə bağlı yazırdı: «İran qoşunlarmm
hərəkətindən qorxuya düşən İbrahimxəlil xan öz nümayəndəsini
yanımıza göndərərək bizə itaət etmək istədiyini bildirir. Mənə elə gəlir
ki, onu buna qorxu vadar etmişdir» [89.2sən.l421 s.697-698 ]..
İbrahimxəlilxəlil xanm general Sisiyanovla apardığı damşıqların
gedişində Qarabağ xanlığmın Rusiyamn hakimiyyəti altmda keçməsi
haqqında müqavilə layihəsi işlənib hazırlandı.
Bu dövrdə Qarabağ xanlığında daxili siyasi vəziyyət və Qacar
sarayının intriqaları haqqında Mir Mehdi Xəzani daha geniş məlumat verir.
Tarixçi yazır ki, İbrahimxəlil xanın Rusiyaya itaət etməsinin səbəblərindən
biri bu idi ki, Ağa Məhəmməd Şahın basqınlarından sonra Qarabağ
dağıdılmış və qarət olunmuş vəziyyətdə idi, qonşu xanlar Qarabağ
xanlığına düşmənçilik hərəkətlərinə başlamşdılar; üstəlik «xanın özü qoca
və müsini olmuşdu. Övladı və oğlanları dəxi bir-biri ilə ədavətə
başlamışdılar. Qarabağda nifaqlıq vaqi olub İbrahim xamn hökmü dürüst
cari olmadı»[56,s.l61 ].. Mir Mehdi Xəzaninin yazdığına görə
Məhəmmədhəsən ağa ilə atası, anası habelə digər qardaşlar Mehdiqulu ağa
və Xanlar ağa arasında ixtilaf yaranmışdı. Vərəndə mahalında
məskunlaşmış Cəbrayıllı tayfası Məhəmmədhəsən ağanın ana qohumları
olduğundan onun tərəfini saxlayır və İbrahimxəlil xanın əmrinə tabe
olmurdular. Xan Mehdiqulu ağa və Xanlar ağaya tapşırdı ki, öz aralarmda
ittifaq bağlayıb “Məhəmmədhəsən ağanın hökmünü aşağı salalar və
Cəbrayıllı camaatım dəxi bir növ [sakit ]. edib, ondan [yəni- Məhəm-
mədhəsən ağadan - T.M. ]. kənar və uzaq edələr ki, İbrahim xana dürüst
müti olalar” [56,s. 162 ]. Ancaq atanın yaşlaşıb nüfuzdan düşdüyünü görən
Mehdiqulu ağa və Xanlar ağa nüfuzlu və güclü qardaşlarına qarşı açıq çıxıs
etməkdən çəkindilər. Belə olduqda İbrahimxəlil xan şah saraymdakı oğlu
Əbülfət ağaya xəbər göndərib Qarabağa gəlməsini istədi [48,s. 162 ].
Bundan xəbər tutan Fətəli şah Əbülfət ağanı beş min nəfərlik qoşunla
Qarabağa göndərdi. Şah hökm etmişdi ki, Əbülfət ağa Ibrahimxəlil xanın
«hüzurunda vəkil və naib kimi olub,dəxil vətəssərü edənləri xüsusən
Məhəmmədhəsən ağanı, bir para Qarabağ bəyzadələri ilə Fətəli şahın
186
hüzuruna rovanə edə».[56,s,162 ]. İbrahimxəlil xan əvvəlcə şahın təklifini
qəbul etmək istədi,lakin Məhəmmədhəsən ağa Mehdiqulu ağa və Xanlar
ağa öz aralarında ədavəti bir kənara qoyub bırləşdilər və atalarından
Əbülfət ağanı Qarabağa buraxmamağı tələb etdilər. Xəzaninin yazdığı
kimi, oğlanlanmn təsiri ilə «dəxi Fətəli şahın bir para təklifatını
xoşagəlməz bilib dübarə Əblüfət xana yazdı ki, qayıtsın və Qarabağ
torpağına gəlməsin».[56,s.l62 ]. Mirzə Camal da İbrahimxəlilxəlil xanın
Əbülfət ağaya məktub yazaraq ondan Qarabağ torpağına ayaq
basmamasmı tələb etdiyini yazır [59,s. 133 ]. Əbülfət xan anladı ki,cavab
qardaşlarının təsiri ilə verilmişdr. Buna görə də atasının sözünə məhəl
qoymayıb ixtiyarındakı qoşunla xanlığm Zəngəzur və Qapanat mahallarına
daxil oldu,hər kənd və nahiyyədə Məhəmmədhəsən ağa və Mehdiqulu
ağanın digər bəylərin vo ağaların darğa və nökərlərini vəzifədon
kənarlaşdırıb, öz adamlarım onlann yerlərinə təyin etdi. Qapan, Çuldur və
Güney mahallarını tamamilə nəzarəti altına aldı. Bərguşad cayı yanmda
düşərgə saldı [48,s. 162-163 ].Bir sıra boylər, o cümlodən Mirzə Əli boy və
Fazil bəy zahirdə İbrahimxəlil xana sədaqətlərini saxlasalar da gizlində
Əbülfət ağaya rəğbət bəsləyirdilər. İbrahimxəlil xanla Məhəmmədhəsən
ağa Əbülfət ağaya qarşı hərəkət edib Tuğ kəndinə gəldilər. Burada
Mehdiqulu ağa və xanlar ağa onlardan ayrılıb Zəngəzura tərəf hərəkət
etdilər. Mehdiqulu ağa Uğurlu bəyi bir dəstə atlı ilə göndərdi və Əbülfət
ağanm Xəzrək kəndində qoyduğu bəyləri tutulub dustaq edildi. Əbülfot ağa
isə Məhəmmədhəsən ağa ilə İbrahimxəlil xanın yanında az qüvvə olduğunu
güman edib sürətlə Dizaq mahalına gəldi. Məqsədi, tarixçinin güman
elədiyino göro «Məhəmmədhəsən ağanı və İbrahim xanı dəxi bidəxil edib
Şuşa qalasım tutmaq idi».[56,s,163 ]. Vəziyyətin çətinləşdiyini görən
İbrahimxəlil xan və Məmmədhəsən ağa dərhal Mehdiqulu ağa və Xanlar
ağaya xəbor göndərdilər ki, iki günədək 4-5 yüz atlı vo piyada döyüşçü
toplayıb özlərini çatdırsınlar. Sonuncular yeddi yüz nəfərə qədər atlı və
piyada döyüşçü toplayıb tələsik özlərini Tuğ kəndinə çatdırdılar. Tuğa
əlavo qüvvə gəlməsindən xobəri olmayan Əbülfət ağa sübh tezdən
Qızılqışlaqdan çıxıb qoşununu dəstələrə bölərək kəndə yaxınlaşmağa
başladı. Hava buludlu və dumanlı olduğundan kəndin içi görünmürdü.
Əbülfət ağa kəndo bir verstə qədər yaxınlaşdıqda duman dağıldı vo o
kənddə xeyli hərbi qüvvə olduğunu gördü. Kiçik bir toqquşmadan sonra
Əbülfət ağa hücumunu dayandırdı. Gecəni keçirib səhəri geri qayıtmaq
fıkrində idi.Ancaq Məhəmmodhəsən ağa və Mehdiqulu ağamn dostoləri
qəfıl Əbülfət ağanın qoşununa hücum etdilər. Əbülfət ağanın döyüşçüləri
silah-sursatlarını atıb qaçmağa başladılar. Cəbrayıllı, Hacılı və Cavanşir
tayfasmdan olan döyüşçülər isə Əbülfət ağadan üz döndorib qarşı tərofo
keçdilər. Əbülfət ağa az miqdarda tərəfdarı ilə qaçıb Arazm o tayma keçdi.
187
 Fətoli şah Əbülfot ağanın uğursuzluğundan xobor tutub, zahiron onu
mozomrnot elodi. İbrahimxəlil xanxn yanxna adam göndorib, Əbülfət ağamn
guya ondan icazəsiz Qarabağa hücüm etdiyini bildirdi [56,s.166 ].
Fotoli şah İbrahimxolil xamn Rusiya himayosino keçmosindon çox
qorxurdu. Buna görə Kəıim xan və Abdulla xanı onun yanına göndərib
yazmışdx ki, «Allah rizasına namusi-islamı mənzur edib hər nə təvəqqeyi
var» ondan etsin, «urus padşahxna itaot etmosin. Şuşa qalasx toxunulmazdır
və məmləkətdə soddi motindir və İramn giriş qapısıdır, Urus dövlətinə verib
Rusiya qoşunlarını daxili şəhr və [onlarxn ]. qalası eləməsin [56,s. 167 ]. Şah
Qarabağı ruslardan müdafio etmok üçün Şahbulağı qalasına Qacar
qarnizonunun yerləşdirilməsini təklif edir, bildirirdi ki, ikinci oğlu Abbas
Mirzəni göndərəcək ki, Qarabağ xanlığı ilə düşmənçilik edən qonşu
sakinləri cozalandırsın. Qarabağdan qaçan elatları toplayıb geri qayıtsın.
Şahxn təklifinə göro əlavə iki min piyada sərbaz toplarla gəlib qalalarxnda
yerləşməli idi. İbrahimxəlil xan şahın elçilərinə qeyri-müəyyən cavab verib
geri yolladx [56,s. 167 ]. Fotəli şah Korim xan vo Abdulla xanı, habelo
Rəhim xanı qiymətli hədiyyələrlə yenidən Şuşaya göndarib əvvəlki
təkliflərini təkrar etdi.Bu dəfə İbrahimxəlil xan elçiləri geri qaytarmayxb ev
dustağx kimi Şuşada saxladı vo bu barodo Sisianova xobor verdi[56,s.l67-
168]..
Qarabağ xanlığxnx hərbi yolla itaətə gətirməyin mümkün
olmadığmı görən Fətəli şah İbrahimxəlilxəlil xanx diplomatik yolla
Rusiyanın himayəsi altxna keçməkdən çəkindirmək qərarına gəldi. Şah
Kərim xan, Rəhim xan və Abdulla xandan ibarət olan elçilərini xüsusi
formanla Qarabağa göndnrdi [59,s. 133 ]. Fərmanxn mozmunundan
aydın olur ki, Fətəli şah indiyə qədər heç kəsə etmədiyi güzəşti
İbrahimxəlilxəlil xana etməklə onun Rusiya himayəsinə keçməsinə
imkan vermək istəmir. Belə ki, Fətəli şah «Qarabağ mahalmx, şah
xəzinəsinə çatmalı olan mədaxili ilə birlikdə əbədi olaraq
İbrahimxəlilxəlil xana verməyi, habelə öz övladlarmdan iki nəfərini
onun yanma girov göndərməyi öhdəsinə götürürdü»[59,s.l33-134 ].
Edibn bu güzaştlərin müqabilində rus qoşunlarmtn hücumlarxnxn
qarşısmı almaq üçün Tiflis və Gəncə yolunun üstündə olan Əsgəranxn
har iki qalasında İran ordusu yerbşdirilmoli, Şuşa qalasının
yaxmlığmda qazxlmxş səngərbr də bu ordunun ixtiyarma verilməli idi.
Bütün xərcləri şah hökumətinin xəzinəsindən ödənilməli olan bu ordu
İbrahimxolilxalil xanın itaət və əmrindən boyun qaçırmamalı idi.
Lakin şahın bu təklifləri də heç bir nəticə vermədi.
İbrahimxəlilxəlil xan Qarabağ xanlığımn Rusiyanm hakimiyyəti altma
keçməsi siyasətini daha böyük inadkarlıqla davam etdirirdi. Bu
addımxn gələcəkdə özü üçün hansı ağır nəticələrə gətirib çıxaracağxnx
188
dərk etməyən İbrahimxəlilxəlil xan müqavilə layihəsi üzərinda aparılan
işlori daha da sürətbndirərok onu tezlikb başa çatdırmağa təbsirdi.
Onun rus komandanlığı ilə xanlığxn müstəqilliyini əsasən qorumaq
şərtilə himayə haqqında müqavüə bağlamaq üçün damşıqlara başlamaq
toşəbbüsü də boşa çıxdı. 1804-cü ilin yanvarmda Gənconi zobt etdikdon
sonra Sisyanov İbrahimxəlilxəlü xana məktub yazaraq onu «qorxaq
tülkü», «ağacda bitməyən yarpaq» kimi ifadələrb təhqir edərək xanxn
danxşıqlar haqqxnda təklifini rədd etmişdi. Sisiyanov kinayo üə yazırdı:
«Dünyada harada görünüb ki, qartal milçəklə danışıqlar aparsın, zəif
güclüyə itaət etmək üçün yaranmışdır» [89.2. Isən. 1417,s.696 ].
Bir müddət sonra general İbrahimxolilxolil xandan Rusiya
himayəsini qəbul etməsini ultimativ tərzdə tələb ctdi [78.1 sənl416,s.696
]. Bu zaman Qarabağ xanhğının daxüi vaziyyoti mürəkkəb idi. Ağa
Məhəmməd şah Qacarın viranedici yürüşləri nəticəsində xanlığm ohalisi
var yoxdan çıxmış ərzaq məhsullarınm qıtlığı hiss olunurdu.
Qarabağ həm Rusiya, həm də Qacarlar dövbti üçün böyük
strateji ohəmiyətə malik idi. Şuşa o zamankx İran sərkərdəbrinin və o
cümlədən şahxn özünün rəyinə görə Cənubi Qafqazın açarı, Rusiya üçün
İramn qapısı hesab edilirdi [23,s.l82 ].
Qarabağ xanlığını dinc yolla itaətə gətirmək xəttini davam etdirən
Sisianov öz şəxsi nümayəndəsi - əslən gürcü zadəganı Corayevlə
bağlanması təklif olunan müqavilə mətrnni göndərdi. Daha sonra
mayor Lisaneviçi Şuşaya göndərib xanı Rusiya himayəsini qəbul
etməyə razı salmasını tapşırdı. Həm də Lisaneviçə verümiş təlimatdan
görünürdü ki, xamn layihəyə düzəliş etməsinə icazə verilmir.
Lisaneviç Şuşaya gələn kimi xan nüfuzlu bəyləri do çağırmaqla
divan topladı. Altı günlük məsbhətləşmələrdən sonra bütün bəylər
Rusiya himayəsini qəbul etmək haqqında təklifi radd etdilər. Ancaq
İbrahimxolilxəlil xan onların rəyi ilə hesablaşmayaraq himayəyə
kcçmək haqqmda müqavilə mətnini qəbul ctdi [128.4,s.40 ].
Sisianov Lisaneviçlə İbrahimxəlilxəlü xana ünvanladığx məktub
da göndarmişdi. Baş komandan bildirirdi ki, müqavila xanlığm İran
təcavüzündən qorunmasına, varislərinin hakimiyyətinin saxlanmasına
təminat verəcəkdir. Müqavilənin imzalanması haqqında
İbrahimxolilxəlil xaııın prinsipal razılığxm alan Sisianov 1805-ci il
martm 14-də İbrahimxəlüxəlü xana yazdığı məktubunda bununla
əlaqədar məmnunluğunu bildirirdi. O, eyni zamanda aprelin 7-də çara
raport göndərərək İbrahimxəlilxəlil xanm, eləcə də onun qohumu şəkili
Səlim xamn müqavüəni imzalayaraq impcratora sədaqət andı içməyə
razılaşdıqları haqqmda məlumat verdi. General ümid etdiyini bildirirdi
189
ki, xanlarm ödəyəcəyi bac Gürcüstandakı rus admmistrasiyasının
xnzinosini xeyli zonginləşdirəcək [89.2, sən.1433 s.701-702].
Ibrahimxəlilxəlil xan və şəkili Səlim xan öz əyanları və
xidmətçiiəri ih {sayı 600 nəfərə çatırdı ]. Sisianovıın Goncədən 20 verst
aralıda yerləşon Kürəkçaydakı düşorgəsinə goldilər.
1805-ci il mayın 14 [yeni təqvimlə 26-sı]... İbrahimxəlilxəlil xan
Sisianovun Gəncədən 20 verst aralıda Kürəkçay sahilindəki düşərgəsinə
gobrok himayə müqavilosini imzaladı vo sodaqət haqqında andlı
öhdəlik götürdü.
Müqavilə giriş və 11 maddodən ibarət idi. Girişda
İbrahimxolilxolil xan vo Sisianov təntonəli şəkildə müqavilə bağladıqla-
rım bəyan edirdilər.
Müqavilonin birinci maddəsində deyilirdi ki, İbrahimxəlilxəlil
xan İrandan, yaxud hor hansı digor bir dövlətdən asılı olmamağa and
içir. İkinci maddəyə görə Rusiya imperatoru özü və varisləri admdan
İbrahimxəlilxəlil xanm və varislərinin və mülklərinin bütövlüyünün qo-
runmast vəd edirdi [89.2, son .1436 s.704-705]...
Müqavilənin üçüncü maddəsində xan hakimiyyətinin ötürülməsi
qaydası müəyyəniəşdirilirdi. Qərara alımrdı ki, İbrahimxəlilxəlü xandan
sonra hakimiyyot onun böyük oğluna vo sonra eyni qaydada
kcçəcəkdir. Bu zaman yeni xana çarm təsdiq fərmanı verilməli idi. Xan
müstəqil xarici siyasətdən imtina edir və Qafqazdakı rus qoşunlarımn
komandanı ib əvvolcədon razılaşdırmadan qonşu hakim brb əlaqə
saxlamamalı idi, əgər onlardan elçilər, yaxud məktublar gələrsə
mühümlərini baş komandana göndərməli, az mühümləri barədə isə
xamn yamnda qoyulmuş rus zabiti ilə məsbhotbşməli idi.
Müqavilənin bcşinci maddəsinə görə çar Qafqazdakı rus
qoşunlarımn komandanı və Gürcüstan baş idarəsinin admdan
İbrahimxəlilxəlil xanın vo onun varislərinin Qarabağ xanhğında
hakimiyyətiııi həmişəlik saxlamağı, xanın daxili idarəçilikdə
müstəqilliyino toxunmamağı vəd edirdi [89.2 sən 1436,s.705]... Xam,
onun ailosini, mülkbrini «qorumaq üçün» Şuşada 500 nofərlik rus harbi
dəstəsi ycrləşdirilməli idi. Böyük təhlükə yaranardısa baş komandan
əlavo qüvvəbr göndərməli idi. Altıncı maddədə deyilirdi ki, Şuşada
yerbşdirilon dəstənin bütün xərcbri xanın üstünə düşür.
Səkkizinci maddədə Qarabağ xanmın Rusiya xəzinəsinə ödəyəcəyi
xəracın miqdarı və ödəmo qaydası müəyyənləşdirilirdi. 8000 əşrəfı
[çervon ]. mobloğindo xəracm yarısı fevrahn 1-do, digər yarısı isə
scntyabrm 1-də ödənilməli idi. Həmin maddədə həm də qeyd edilirdi kı,
İbrahimxəlilxəlil xan özünün ikinci oğlu Məhəmmədhəsən ağanıtv
böyük oğlu Şükrullahı girov sifətib Tiflisə göndorir [89.2
190
sən. 1436,s.705].
Qafqazdakı rus qoşunlarınm baş komandam gen. Sisianov
Kürəkçay müqaviləbrinin imzalanmasmdan çox məmnun qaldı. O, 22
may 1805-ci il tarixli raportunda Şuşa qalasınm açarlarım və Kürəkçay
müqaviləbrinin mətnbrinin Peterburqa göndərdiyini yazaraq «Rusiya
imperiyasmın genişlənməsi» münasibətilə imperatoru tərkib etdi.
Qarabağm Rusiya himayəsinə qəbul edilməsinin faydasından bəhs
edərək Sisianov yazırdı ki, Qarabağ öz mövqeyinə görə Azərbaycanın
və deməli İranm qapısı sayıla bilər və demək onları vahimə içində
saxlayacaq; Qarabağ vasitəsilə payızda Gürcüstamn işğal olunması
nəzərdə tutulan Bakı ilə yaxmlaşdıracaq [89.2sən.l436,s.702-703 ].
Baş komandan İbrahimxolilxolil xana general-leytenant rütbəsi
verib ona müvalıq məvacib təyin olunması və daş-qaşla bəzənmiş
qılmcla təltif olunmasını, xanın böyük oğlu və varisi Məhəmmədhəsən
ağaya general-mayor rütbəsi verib, müvafiq məvacib təyin olunmasmı
və almazlarla bəzədilmiş, üstündə «sədaqətinə görə» yazısı olan medalla
təltif olunmasını, xanın ortancıl oğlu Mehdiqulu ağaya müvafıq
məvaciblə general-mayor rütbəsinin verilməsini, kiçik oğul Xanlar
ağaya müvafiq məvaciblə polkovnik rütbəsinin verilməsinin təklif edirdi
[89.2 sən. 1453,s.711-712; sən. 1456 s.712-713 ].
Sisianovun təklifmi nəzərdən keçirən çar 6 iyul 1805-ci il tarixli
buyruğu ilə Qarabağ və Şəki xanlarmın, onların oğlanlarmın rütbələrlə
və müvafiq məvacibbrb təltif olunması haqqında fərman imzalandığını
büdirirdi [89.2sən 1453,s.713 ]. I Aleksandrm 8 iyul 1805-ci il tarixli
fərmanmda deyilirdi ki, imperatorun lütfü ib İbrahimxəlilxəlil xan
general-leytenant rütbəsi ilə təltif olunur və ona müvafiq məvacib təyin
olunur [89.2sənl456,s.713 ].
İbrahimxəlilxəlil xanın Rusiyanm hakimiyyətini qəbul etməsi şah
sarayınm kəskin qəzəbinə səbəb oldu. Kürəkçay müqaviləsi
imzalandıqdan az sonra, daha doğrusu 1805-ci il iyun ayınm
ortalarmda qacarların bir hərbi birləşmosi Xudafərin körpüsündən Araz
çaymı keçərək Qarabağ ərazisinə soxuldu. Artıq iyun aymın 11-də
Pirqulu xan Qacarın başçıhq etdiyi 10 min nəfərlik İran ordusunun ilk
dəstəbri tərkibində Qarabağ suvariləri də olan rus qoşunu ilə döyüşə
girdi. Mirzə Camal Qarabaği bu döyüş üzərində daha ətraflı dayanaraq
yazırdı: «Arazın suyu qalxmışdı. Çayı körpüdən başqa heç yeıdən
keçmək olmazdı. Buna görə Məhəmmədhəsən ağa qızılbaş qoşununun
Qarabağ torpağma girə bilməməsi və vüayətdəki ellorin, kəndbrin əkin
yerlərinin tələf olmaması üçün yeger dəstəsini və mayoru [Şuşadakı ıus
qarnizonunun komandiri mayor Lisaneviç nəzərdə tutulur - T.M. |.
götürüb Qarabağın adlı-sanlı atlıları üə biriikdə körpüyə tərəf getdi.
191
Lakin, qızılbaş fqoşunu ]. onlan qabaqlayıb körpüdon keçmiş və
Qaıabağ torpağına girmişdi. Qızılbaşlar Cobrayıl bağlan yaxmlığmda
rus va Qarabağ əsgərbrinə rast gəldibr. Bərk vuruşma oldu. Gecə
mərhum Məhəmmədhəsən ağa Şuşa qalasımıı mühafızəsini məsləhət
bilıb, qoşunla qalaya qayıtdı».[59,s,135 ]. Bu döyüşdə qalib gəbn İran
oıdusu Qarabağda böyük dağıntılar törətdi.
Beblikb, rus hökuməti elə ilk vaxtdan Qarabağ xanlığmı müdafıə
etmək haqqmda öz üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirmədi.
Mii' Mehdi Xəzaninin yazdığına görə İbrahimxəlilxəlil xan və
Məhəmmədhəsən ağa Şuşadakı bir çox bəybrdən arxayın deyildilər,
onlarm Əbülfət ağamn tərəfmə keçəcəyindən və qalanı təslim
edəcəklərindən ehtiyat edirdilər. Məhz buna görə də onlar qalaya qayıdıb
oranın mühafizəsini daha vacib bilmişdilər [56,s. 169 ]. Əvvəlcə onlarm öz
qüwələri və mayor Lisaneviçin başçılıq etdiyi rus taboru qalanın önündə
düşərgə qurdular. Qarabağ kəndbrinin sakinlərinin çoxu da dağlara
çəkildilər. Elatlar yaylaqlara qalxdılar. Abbas Mirzə ordusu ilə Çanaxçı
kəndinə yetişib orada ordu qurdu. Onun sərkərdəsi Əliqulu xan beş
minlik qüvvə ilə Əsgəran qalalarına yanaşdı. Əbülfət ağa onun tərəfmə
keçmiş bir sıra Qarabağ bəyləri ilə Qacar qoşunları ib birlikdə idi.
Tarixçinin yazdığma görə xristian kəndlərinin «məcmu məlikbri və
koxaları təmamən Əbülfət xanın yanına gedib xələt və xatircəmlik hasil
ebdibr».[56,s,170 ].
Lisaneviç və İbrahimxəlilxəlil xan Qarabağda vəziyyətin çox ağır
olduğunu gen. Sisianova bildirdUər. Sisianov polkovtıik Karyagini yeger
alayı və loplarla, habelə polkovnik-leytenant Kotlyarevskini Qarabağa
göndərdi. Onlar Şahbulağma çatdıqları gün Əliqulu xan Əsgəran
səmtindən, Abbas Mirzə isə Çanaxçı kəndindən Şuşa üzərinə hücuma
keçmişdilər. Karyagin dərhal Əsgəran tərəfə həmlə etdi. Abbas Mirzə də
ordusunu Əsgəran qalalarına tərəf yeritdi. M.Xəzani yazır: «Polkovnik
qoşunu ilə dava edə-edə Qarağacı mənzilinədək ki, əzim qəbristan idi,
gəldilər. Orada yolun içi qəbrlərin hasarları idi. Təng və çətin yerlər idi ki,
ərradə [atlılar - T.M. ]. keçib gedə bilməzdi. Xüsusən ki, Əsgəran
qalalanm qızılbaş qoşunu tutub və möhkəmbndirmişdilər. Qaladan
davğa kimi hər iki tərəfmi möhkəm səngər qayırmışdılar ki, keçmək
mümkün deyildi. Əlacsız qalıb, geri Şahbulağa tərəf qayıtmağı dəxi ar və
namus bildi. Qəbristamn kənarında iki kiçik balaca hasar var idi.
Ərradələri oraya sürüb yerbəyer düşdülər. Və ətraflannı səngər elədilər.
Şul yerdə ki, batalyon səngər ebmişdi, ətrafı tamam səhra və düz yer idi.
Qarqar çayı ilə onların arası bir verst olurdu».[56,s. 170-171 ]. Qızılbaş
qoşunu rus hərbi dəstəsini mühasirəyə alıb, su ilə aralarında istehkam
düzəltdilər. On bir gün mühasirə davam etdi. Karyagin və Kotlyarevski
192
yaralandılar. Rus horbi dəstəsi heyətinin yarıdan çoxu həlak olmuş, üç
yüzə yaxın döyüşçü qalmışdı ki, onların əksəri yaralı və susuz idi. Rus ta-
borunda yüzbaşı sifətiylə xidmət edən Qarabağ xristianı məlik Vanya bə-
lədçilik edib rusları gecə ikən Şahbulağma apardı. Səhəri günü Abbas
Mirzə Şahbulağı qalasına hücum etdi, lakin oranı ala bilməyib mühasirə
etdi. Üç gündən sonra yenə Vanyanm bələdçiliyi ilə ruslar gecə ikən Şah-
bulağı qalasmdan çıxdılar. Xəlvəti yolla iki gündən sonra Cermuq dərə-
sindən olan qalaya yetişdilər. Rus döyüşçüləri üç-dörd gün burada qalıb
dincəldibr və yerli sakinlər onları azuqə ilə təmin etdilər. Bundan sonra
Murovdağm gizli yollarmdan keçərək Vanyanm bələdçiliyi ilə Gəncəyə
yetişdibr [56,s.171-172 ].
Fətəli şah özü yeni qüwəbrlə Qarabağa gəldi və Tərtər çayına ye-
tişdi. Lakin burada ruslarm dəniz yolu ilə Rəştə hücum etdiklərini eşit-
di. Həm bu səbəbə görə, həm də Sisıanovun özünün böyük qüvvələrb
Qarabağa hərəkət etdiyini bilib Ərbədib qayıtdı. Abbas Mirzə Gürcü-
stan tərəfə hərəkət edib Axısqa çayma çatdı. Oradan isə İrəvana sarı
döndü. Mayor Lisaneviç Şuşadakı taborla və Mehdiqulu ağa ilə həıəkət
edib Zəngəzur və Qapam yenidən tutdular. Sisianov Xonasenə kimi gə-
Jib, burada Fətəli şahm geri döndüyünü eşidib geri qayıtdı. Məhəm-
mədhəsən ağa onu Şuşaya apardı. Şuşada onun şərəfmə ziyafətlər təşkil
olundu. Sisianov Əbülfət ağaya meyl etdikləri üçün Mirzəli bəyi, Feyzi
bəyi həbs etdirdi, ailələri ib bərabər Tiflisə köçürülməbrini əmr etdi.
Ancaq İbrahimxəlilxəlil xanın xahişi ilə onlar azad olundular, əvəzinə
hərəsinin bir oğlu girov kimi Gəncə şəhərinə aparıldı. Bir müddət əvvəl
Fətəli şahın elçi kimi İbrahimxəlüxəlil xamn yamna göndərdiyi və Şu-
şada saxlanan üç xanı özü üə götürən Sisianov Tiflisə getdi [56,s. 172-173
]•
Əldə edilən bu qələbədən ruhlanan şah ordusu Qarabağ və
Gəncədən keçərək Gürcüstan üzərinə hücum etməyə cəhd göstərdi,
lakin, xeyli itkilər verərək İrəvan qalasma çəkilməyə məcbur oldu
[137,s.76-78 ].
1805-ci ilin sonlarına qədər rus ordusu artıq Azərbaycamn Car-
Balakən camaatlarını, Gəncə, Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqlarını ələ
keçirərək öz mövqelərini xeyli möhkəmləndirə bilmişdi. İndi qarşıda
duran əsas vəzifo çox mühüm strateji və iqtisadi əhəmiyyəti olan Bakı
xanlığının ələ keçirilməsi idi. Lakin 1806-cı il fevralın 8-də general
Sisiyanovun Bakınm qala divarı yaxmlığmda öldürülməsi [140,s. 154 ].
bu vəzifənin həyata keçirilməsini bir qədər ləngitdi.
1805-1806-cı ilin qışında İbrahimxolilxəlil xanm ikinci, vəliəhd
oğlu qatı Rusiya tərəfdarı olan Məhəmmədhəsən xamn Şuşada vəfat
etməsi də Rusiyanm Azərbaycandakı mövqelərinin zəifləməsinə
193
müoyyən cpdor tasir göstərmişdir. Mir Mehdi Xəzaninin yazdığma görə
İbrahimxolilxəlil xan 1220-ci hicri ili zilhiccə ayınm 4-d3 [miladi 1806-cı
il fcvralın 24-ü ]. Mchdiqulu ağamn özünün varisi təyin olunması barədə
sənəd imzalayıb [56,s. 176 ].
General Sisiyanovun Bakı yaxınlığmda öldürülməsi şah saraymda
Cənubi Qafqazda itirdiyi mövqcləri qaytarmaq ümidini artırdı. 1806-cı
ilin yazında Abbas Mirzənin komandanlığı ilə 20 minlik qoşun yenidən
Qarabağa soxuldu. Abbas Mirzə bu dəfə də əsas diqqəti Şuşanın
almmasma yönəltmişdi. Şuşadakı rus qarnizonu çox kiçik idi.
Vəziyyətin çox mürəkkəb olduğunu görən İbrahimxəlilxəlil xan bu
qarnizona kömək üçün min nəfərlik suvari dəstəsi ayırmağa məcbur
oldu [182.2,s.6 ]. Lakin Qarabağ xanının ayırdığı bu əlavə qüvvələr də
vəziyyəti düzəltmək üçün kifayət deyildi.
Abbas Mirzn döyüşə başlamazdan əvvəl İbrahimxəlilxəlil xanı öz
tərəfmə çəkmək üçün daha bir cəhd göstərdi. Onun göndərdiyi
nümayəndələr İbrahimxəlilxəlil xanı dilə tutmağa başladılar. Çoxsayh
orduya qarşı durmaq üçün kifayət qədər qüvvəsi, ruslarm da yeger
dəstəsindən başqa qoşunu olmadığmdan İbrahimxəlüxəlü xan Qarabağ
elləri və kəndlərinin ayaq altmda dağılmaması üçün qızılbaşlarla
xoşluqla rəftar etməyə başladı [59,s.138 ]. Eyni zamanda o, atdığı hər
bir addımı barədə Şuşadakı rus qarnizonunun komandiri mayor
Lisaneviçə məlumat verirdi. Sonuncu Qarabağ xanma tezliklə əlavə
kömək gələcəyinə söz versə də vəziyyət dəyişməz olaraq qalırdı. Bundan
istifadə edən şah ordusu Şuşanı mühasirəyə almağa başladı. Vəziyyətin
getdikcə ağırlaşdığım görən İbrahimxəlilxəlil xan öz ailəsinin və yaxm
adamlarınm təhlükəsizliyini təmin etmək üçün şəhəri tərk etmək
qərarına gəldi. O, Şuşadan 4 kilometr aralıda yerləşən Xan bağı adlı
yerə gəlib burada düşərgə saldı.
Lisaneviç xanm qalaya dönməsini tələb etdi. Xan öz oğlu Meh-
diqulu ağam Şuşaya göndərib, səhəri özünün də Şuşaya gələcəyini bil-
dirdi. Mir Mehdi Xəzani yazır: «..şul gecə şeytanlıq peşəsi olan şər
adamlar mayora şərarət edib, deyiblər ki, İbrahimxəlil xanın Qızılbaşla
güftüqusu var. Bu gecə xanın yanında çox cəmiyyəti - külli və qoşun var
ki, Qızılbaşdan gəlib, hazırdırlar» [56,s. 178 J.Xəzaninin bu sözlərini belə
bir fakt da təsdiq edir ki, məlik Cəmşid mayor Lisaneviçə çuğulluq
edərək bildirmişdi ki, guya xan Fətəli şahla gizli əlaqə saxlayır və şah
Qarabağa qoşun göndərmişdir [89.3, sən.610,s.334 ].
Həsən İxfa Əlizadə özünün «Şuşa şəhərinin tarixi» adlı əsərində
baş vermiş hadisəni belə təsvir edir: «Fitnəkarların aravurması
nəticəsində gecə mayor Lisaneviç Şuşadan çıxıb xanm düşərgəsinə
hücum etdi. Xan çadırdan mayoru gördü: «Gecənin bu vaxtmda nə
194
hadisə üz vermişdir» - deyə sual verdi. Lakin nahaq qan tökməyə adət
etmiş Lisaneviç çadırlara atəş açmaq üçün əsgərlərə əmr eldi. Həmin
gccə çadırda olanlardan 17 nəfəri öldürüldü. Ölənlər içərisində
Ibrahimxəlilxəlil xan, arvadı Tuba xanım, qızı Səltənət bəyim, 12 yaşlı
bir oğlu, həmçinin Kəbirli Abbasqulu ağa, Hacı Həsənəli bəy, Əli bəy,
Mirzə Haqverdi, qərvəndli Hümmət bəy, Sarıcalı Gülməli bəyiıı
oğulları Cavanşir və Iləsən ağa, nökərlərdən qərvəndli Əlipənah, əfşar
Cavanşir və Mirzə Nağı, Kəbirli Əcəməlinin oğlu Hacı Həsən iki oğlu
ilə, iki nəfər Şelli və iki başqa adam öldürülmüşdü. Həmin qanlı faciəli
gecədə Mehdiqulu ağa və Cəfərqulu ağa Şuşada idilər» [72,s.236 ].
Mir Mehdi Xəzaninin yazdığına görə o gecə cəmi 19 nəfər qətlə
yetirilmişdi: İbrahimxəlilxəlil xan, arvadı Tubu bəyim [şəkili Hüseyn
xanm bacısı ]., xanın Bikə ağadan olan qızı Nəcibə xanım, Göhər
ağanm anasmdan olan bir oğlu, xanın kənizi Səltənət bəyim, xanın oğlu
Abbasqulu ağa, Hacı Hüseyn bəy Kəbirli, Mirzə Haqverdi Kəbirli,
Ilümmət bəy Cavanşir, Iləsənağa Gülməli bəy Sarıcalı, Mirzətağı
Əfşar, pişxidmət Əlipənah, Xacə Həsən Əcəm oğlu Kəbirli, Qaranın iki
oğlu, başqa üci nəfər [birinin Adı Teymuz ]. və daha iki nəfər şuşalı
[56,s. 178 Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu da cəmi 17 nəfərin qətlə
yetirildiyini yazır, lakin ölənlərin adlarını sadalayarkən belə çıxır ki,
əslində 21 nəfər qətlə yctirümişdir. O yazır: «Lisaneviç o gccə allahın
qəzasından İbrahimxəlil xanı, arvadı Tuba xammı, qızı Səltənət bəyimi,
12 yaşlı bir oğlunu, həmçinin Kəbirli Abbasqulu ağanı, Hacıhəsənli
bəyi və Mirzə Haqvcrdini, qərvəndli Hümmət bəyi, sarıcalı Gülməli
bəyin oğlu Cavanşiri və Həsənağanı, qərvəndli qulluqçu Əli Pənahı,
əfşar Cavanşiri və Mirzə Nağını, Kəbirli Əcəmoğlunun oğlu Hacı
Həsəni və onun iki oğlunu, iki nəfər Şelli və iki nəfər başqa adamı, cəmi
17 nəfəri öldürdü» [72,s.236-237 ].
Törədilən qətl o dərəcədə böyük amansızlıqla həyata keçirilmişdi
ki, o nəinki Qarabağda, hətta qonşu ərazilərdə belə əhalinin dərin
hiddətinə səbəb olmuşdu. Təəsüf ki, İbrahimxəlilxəlil xanm oğluı
Mehdiqulu xan və nəvəsi Cəfərqulu ağa yaranmış voziyyətdən rus
qoşunlarını Qarabağdan qovub çıxarmaq üçün istifadə etmədilər. Onlar
bunun tamam əksinə hərəkət etdilər və guya heç bir şey olmamış kimi
rus ordusu üçün taxıl və ərzaq tədarük etməyə başladılar [59,s.138 ].
İbrahimxəlilxəlil xan və onun ailə üzvlərinin vəhşicəsinə qətb
yetirilməsi təsadüf, yaxud bir və ya bir neçə nəfərin [Lisaneviç və onun
ətrafmdakıların ]. düşünülmüş niyyətbrinin nəticəsi idimi və yaxud da
rus komandanlığının planlarınm həyata keçirilməsi üə bağlı idimi? Bu
barədə tarixşünaslıqda müxtəlif mülahizəbr mövcuddur. Çoxları bu
195
faciəni yalmz Lisaneviçin düşünülməmiş, cinayətkar hərəkətinin nəticəsi
sayırlar.
Ancaq, çox güman ki, bu qətldə rus komandanlığımn da günahı
olmamış deyil, ən azı komandanlığm İbrahİLmxəlilxəlil xana qarşı olan
etimadsı/lığmın, Lisaneviç və Corayevin qoca xanla həqarətli
davranışma göz yummasınm məntiqi nəticəsi olmuşdur.
F.Abasov yazır ki, güman ki, Sisianov İbrahimxəlilxəlil xana
qarşı yalnız sözdə səmimi idi və ola bilər ki, gizli göstərişi ilə xanın
müqəddəratmı həll etmişdir. Sisanovun bu cür hərəkət etməsinə
aşağıdakılar səbəb ola da bilərdi:
Əvvəla, İbrahimxəlilxəlil xan Rusiya təbəəliyini qəbul etməyə
dərhal razı olmamışdır, ikincisi o, qeyri-xristian idi; üçüncüsü xamn
qacarlar tərəfinə keçməsi təhlükəsi vardı; dördüncüsü, Sisianov hesab
edirdi ki, xanın ətrafmdakılarm bir hissəsi ıranpərəstdir və onlar xanı
şaha tərəf meyl göstərməyə sövq edə büərlər, şübhə var idi ki, xan gizli
surətdə Fətəli şahdan məktublar alır və bu barədə rus hakimiyyət
orqanlarmı məlumatlandırmır; Sisianov İbrahimxəlilxəlil xanm rus
hərbi dəstəsinə hərbi yardımı ləngitməsindən, Fətəli şahın tərəfdarı olan
naxçıvanlı Abbasqulu xanın Şuşa sarayında saxlanmasmdan və
İbrahimxəlilxəlil xanm bir sıra digər hərəkətlərindən narazı idi;
beşincisi, xan ailəsinin yeganə çox inandığı üzvü, taxtın varisi
Məhəmmədhəsən ağa vərəmdən ölmüşdü [84,s. 184-185 ].
Sisianovun çara ünvanladığı raport da Məhəmmədhəsən ağanın
vəfatından sonra Qarabağ xanlığmda vəziyyətin gərginləşdiyini sübut
edirdi. Sisianov yazırdı ki, bu ölüm ilə o, Qarabağda etibarlı
dayağmdan məhrum olmuşdur. Sisianov hesab edirdi ki, xan taxtınm
növbəti varisi - Məhəmmədhəsən ağamn oğlu Cəfərqulu ağanm taxta
çıxmasma əmilərinin maneçilik törətməmələri üçün mayor Lisaneviçə
nmr etmişdir ki, əmilərin davranışma nəzarət etsin, vəliəhdə isə
hərtərəlli yardım göstərsin [89.2, sən,1485,s.725 ].
Sisianov İbrahimxəlilxəlil xana 20 iyul 1805-ci il tarixli
məktubunda onu sədaqətsizlikdə və qeyri-minnətdarlıqda ittiham
edirdi. General Xarici İşlər Naziri A.Çartorıyskiyə 23 iyul 1805-ci il
tarixli məktubunda isə xanm sədaqətinə şübhə etdiyini, xanm
qarabağhları ruslara qarşı qaldıran iranpərəst xainlərlə əhatə
olunduğunu yazırdı [89.2 sənl462,s.715-716 ].
Bununla əlaqədar Çartorıyski İbrahimxəlilxəlil xana yazırdı:
«Siz, eviniz və bütün Qarabağ mülki Rusiya himayəsinə yalnız onun
üçün qəbul edilmişdir ki, İran təhlükəsindən müdafiə olunasımz. Elə ilk
dəfədəıı siz ali monarxın himayəsinin gücünü İran ordusu xanlığı
təhdid edən zaman görmüsünüz ki, mülkloriniz və Şuşa qalası təhlükəli
196
bədxahlarmızdan qorunmuşdur». Çartorıyski xam məzəmmət edərək
yazırdı ki, o, nəinki, Sisianova qeyri-səmimi cavablar verərək rusların
müdafiə olunmasma yardım göstərməyib, hətta polkovnik Karyağiniıı
sursata böyük ehtiyacı olan hissəsinə azacıq da köməklik etməmişdir,
buna görə də imperator sizdən narazıdır və məsləhət görür ki, xan
düzgün yola qədəm qoysun, əhatəsindəki düşmən tərəfin tərəfdarları ilə
əlaqədən imtina etsin və onları rus tərəfinə versin [89.2sən.l473,s.719-
720 ].
Sisianovun İbrahimxəlilxəlü xana 11 sentyabr 1805-ci ü tarixli
məktubundan məlum olur ki, onların arasındakı münasibətlərin
soyumasına təsir edən səbəblərdən biri də bu olmuşdur ki, şamaxılı
Mustafa xan Ağa Məhəmməd şah Qacarm yürüşləri zamanı Şamaxı
xanhğına sığınmış qarabağlıları geri qayıtmağa qoymamış və
İbrahimxəlilxəlil xan Sisianovdan tələb etmişdir ki, əvvəlor söz verdiyi
üçün bu məsələni həll etməkdə ona hərbi qüvvə ilə köməklik göstərsin;
Sisianov cavabında bildirib ki, əvvəllər o bu vədi verərkən Mustafa xan
Rusiya təbəəsi deyildi, indi isə Rusiya himayəsinə və təbəəliyinə nail
olmaq istədiyindən gcneral bu işi edə bilməz. İbrahimxəlilxəlü xan bu
cür cavabdan qəzəblənərək bildirmişdir ki, əgər həmin aüələr geri
qaytarılmasa Rusiyaya xidmət edə bilməz. Sisianov da bildirirdi ki,
bunu eşidib Rusiya çarımn İbrahimxəlilxəlil xanın təbəəliyə qəbul
olunması, onun və oğlanlarmm hərbi rütbələrlə təltif olunması
haqqmda fərmanı Pelerburqa geri göndərib xanm müqaviləni
pozduğunu bildirəcək. Ancaq hələ kn. Elizbar Eristovu göndərib onun
vasitəsüə bildirir ki, o əgər aüələrin az hissəsinin qaytarılması ilə
rastlaşsa bu məsələni Sisianov Mustafa xanla danışıqlarda həll edə bilər
[89.2, sən. 1476,s.721-722].
Bir müddətdən sosnra Sisianovun İbrahimxəlilxəlü xanla
məktublaşmasında damşıq tərzinin bir qədər dəyişməsinin şahidi
oluruq. 1805-ci il oktyabrın 1-də yazdığı məktubda artıq Sisianov
xanlığm Rusiya təbəəliyinə qəbul olunması, xamn və oğlanlarmm təltif
olunması haqqmda fərmanı göndərdiyini, xana dost münasibət
bəslədiyini yazırdı [89.2, sən. 1477,s.722 ].
Eyni zamanda Sisianov mayor Lisaneviçi Şuşada baş verən
mühüm hadisələr haqqında vaxtlı-vaxtmda onu xəbərdar etmədiyinə
görə danlayır, hətta onun xanla və ətrafındakılarla əlbir olması barədə
şübhə yarandığım bildirirdi. Sisianov bildirirdi ki, Məhəmmədhəsən
ağa ölmüşdür, xanm digər oğlanları Mehdiqulu ağa və Xanlar ağa
Mirzəli bəy və Fəzi bəylə əlbir olduqlarma görə onların xan taxtma
çıxmalarma yol vermək olmaz. Sonuncular Əbülfət xanla əlbirdirlər,
Əbülfət xan isə Qarabağa qayıtmaq niyyətindədir, belə olduqda isə
197
Qarabağ İranın hakimiyyəti altma düşə bihr [89.2, sən.1480 s.722;
ssn.1472s.723 ].
Tədqiqatçı hesab cdir ki, Məhəmmədhəsən. ağanın simasında
Rusiyaya sadiq vəliəhdi itirən rus komandanlığı xanlıqda hakimiyyətə
Rusiya üçün arzuolunmaz şəxslərəin gəlməsinin qarşısım almaq üçün
xanı və onun oğlanlannı məhv edə bilərdilər [73,s. 187 ]. Hətta
Lisaneviçə tapşırıldı ki, Cəfərqulu ağaya təlqin etsin ki, Qarabağda
Rusiyaya sədaqətli adamlardan özünə tərəfdarlar toplasın. Bu diqqətə
alınmalı bir mülahizədir. Lakin ortaya bir sual çıxır: niyə görə onda
ruslar İbrahimxəlilxəlil xanla bir vaxtda qalada olan oğlanlan
Mehdiqulu ağa və Xanlar ağanı da qətlə yetirib birbaşa
Məhəmmədhəsən ağanın oğlu olan və buna görə də vəliəhdliyə ən real
namizəd olan, həm də Rusiyaya loyal münasibətilə seçilən Cəfərqulu
ağanı hakimiyyətə gətirmədilər. Digər bir sual: ruslar qorxmurdularmı
ki, İbrahimxəlilxəlil xanı öldürməklə Əbülfət xanın Qarabağda
hakimiyyəti ələ almasma şərait yaratmış olarlar?
Sisianov mayor Lisaneviçə 23 noyabr 1805-ci il tarixli əmrində
mayoru məzəmətləyirdi ki, nəyə görə Məhəmmədhəsən ağamn vəfatı
barədə dərhal onu məlumatlandırmayıb, çünki axı o vəliəhddir. Knyaz
Lisaneviçə bildirirdi ki, İbrahimxolilxəlil xanm vəfatmdan sonra nə
Mehdiqulu ağam, nə də Xanlar ağanını hakimiyyətə buraxmaq olmaz,
çünki onlar Qarabağa qayıtmağa hazırlaşan Əbülfət xanla əlbir olan
Mirzə Əli bəy və Fozi bəylə həmfikirdirlər. Bunun üçün çalışmaq
lazımdır ki, nə Mehdiqulu ağa, nə də Xanlar ağanın öz tərəfdarlarım
artırmalarma imkan verilməsin. Mayor emosional xarakterli Cəfərqulu
bəyə gizli surətdə məsləhət görməli idi ki, özünü təmkinli aparsm və
Qarabağdakı Rusiya tərəfdarlarım öz ətrafma toplasm [89.2,
sən.620,s.340-341 ].
Abasovun digər bir mülahizəsi bundan ibarətdir ki, 1806-cı ilin
fevralında Sisianovun Bakımn qapıları önündə öldürülməsi də
İbrahimxəlilxəlil xamn qətlinə stimul yarada bilərdi. Rus komandanlığı
Azərbaycan xanlarmdan birini öldürməklə digərlərinə dərs vermək
istəyirdi [84,s. 187 ].
Xamn qətlə yetirilməsindən bir müddət sonra Şuşa ağsaqqalları
rus hakimiyyət orqanlarına şikayət ərizəsi yazmışdılar. Onlar
bildirirdilər ki, həm Lisaneviç, həm də Corayev əhali üə pis rəftar cdir
və müqavüəni pozurlar, buna etiraz olaraq xan bir arvadı və üç uşağı ilə
Şuşanı tərk etmişdi, ancaq hər 2-3 gündən bir qalaya gəlib digər ailə
üzvlərinə baş çəkirdi. Xan Qacarlarm hərbi qüwələrinin Şuşaya
yürüşündən xəbər tutub, rus hərbi dəstəsinin qalanı müdafiə etməyə
qadir olmadığmı nəzərə alıb qacarlarla danışığa girmişdir ki, onların
198
hücumunun qarşısını alsm. Ancaq Lisaneviç və Corayev hərbi dəstə ilə
gecə qəfıl basqın edib xanı, arvadını, bir oğlunu və bir qızmı, eləcə də
30 adamım qətlə yetirmişlər. Əgər rus zabitlərinin xanın sədaqətinə
şübhələri yaranmışdısa onu həbs edib bu barədə çara xəbər verə
bilərdilər. Şah qoşunlarmm hücumu vilayətə böyük zərbə yetirdiyindən
Qarabağ müvəqqəti olaraq bac ödəməkdən azad olunsa da Lisaneviç
şəhərdən böyük məbləğdə pul toplamışdı. Şuşalılar cinayəti təhqiq
etməyi tələb edirdilər [89.3, sən. 624,5.340-341 ].
Əgər Məlik Cəmşidin sözlərinə inansaq İbrahimxəlilxəlil xanın
qətlə yetirilməsində oğlu Mehdiqulu xanın da müəyyən rolu olmuşdur.
Belə ki, məlik 1806-cı il maym sonunda gen. Nesvetayevə yazırdı ki,
İbrahimxəlilxəlil xan yolunu azmış, iranlılara danışığa girmiş, onların
qoşununu yaxma çağırmışdır ki, özü onlarla birləşib Şuşanı dörd
tərəfdən mühasirəyə alsm. Ancaq Mehdiqulu ağa və Cəfərqulu ağa rus
hökmdarma qulluq göstərməkdə davam edirlər. Onlar Dmitri
Tixanoviç Lisaneviçin yamna gəlib bildirmişdilər ki, biz hökmdara
qulluq göstərməkdə davam edəcəyik və atamıza nə qədər söyiəmişik ki,
rus hökmdarına qulluq göstərməkdə davam etsin, ancaq o, öz büdiyini
etməkdə davam edir. Bundan sonra siz istədiyiniz kimi hərəkət edə
bilərsiniz: Qanunlar və böyük hökmdarm mənəafeyi necə tələb edirsə
eləcə də hərəkət edin! Məlik Cəmşid yazırdı ki, guya o gecə Lisaneviçin
İbrahimxəlilxəlil xana basqın etməkdən başqa yolu yox idi, çünki
səhərisi günü qacar qoşunları gəlməli idi [89.3. sən. 598,s.322; sən. 599
s.329; sən.600 s.329 ].
Beləliklə, güman etmək olar ki, İbrahimxəlilxəlil xanm qətlə
yetirilməsinin bir neçə səbəbi ola bilər.
İbrahimxəlilxəlil xanın və onun bir neçə ailə üzvünün qətlində
günahkar olan Lisaneviç və Corayev cəzalandırılmadılar, yalnız ayrı
xanlığa keçirildilər. Qeyd edək ki, Lisaneviç 1825-ci il iyulun 18-də
Şimali Qafqazda Dağıstanda Aksayın yaxınlığmda Gersel aulunun
yanmda əsir götürülmüş kumuklara cəza verərkən onların birinin xəncər
zərbəsi ilə öldürülmüşdür [182.2,s.166-167 ].
Sisianovu Qafqazdakı rus qoşunlarmm baş komandanı
vəzifəsində əvəz etmiş qr. Qudoviç hərbi-quru qoşunlarımn naziri
Vyazmitinova 21 avqust 1806-cı il tarixli məktubunda yazırdı ki,
Gürcüstandakı rus qoşunlarınm komandam gen. Ncsvetayevin ona
göndərdiyi raportdan aydınlaşır ki, Lisaneviç və Corayev heç bir səbəb
olmadan yeger dəstəsi ib yanmda silahlı adamlar olmayan, yalnız 35
kişi və qadın xidmətçi, 1 arvadı və 3 azyaşlı uşağı olan İbrahimxəlüxəlil
xanı qətlə yetirmişbr. Xan Şuşa ilə üzbəüz bağların yamndakı dağda
heç bir istehkamı olmayan bir yerdə imiş və dəstənin qarşısma özü
199
çıxmış, heç bir aətş açmamışdır, yegerbr isə atəş açmağa və silahsız
adamları süngülməyə başlamışlar [89.2s9n.605,s.331 ].
İbrahimxəlilxəlil xanm qətlə yetirilməsinin Qarabağda Rusiya
əleyhinə çıxışlarııı başlanmasma gətirib çıxaracağmdan qorxuya düşən
rus komandanhğı əlavə təhlükəsizlik tədbirləri görməyə məcbur oldu.
Baş verə biləcək çıxışların başqa ərazilərə yayılmasma yol verməmək
üçün Tiflisdən Gəncəyədək bütün ərazilərə keşikçi dəstələri yerləşdirildi.
üyni zamanda Qarabağ xanlığmm ərazisinə əlavə qoşun yeridildi
[59,s. 139 ]. General Nebolsinin başçılıq etdiyi bu qoşun şah ordusunu
Qarabağ ərazisindən qovmağı planlaşdırmaqla yanaşı, görünür, həm də
burada Rusiya əleyhinə baş verə biləcək çıxışların qarşısmı almaq
məqsədi güdürdü.
General Nebolsinin köməyə gəlmiş rus hərbi dəstəsi əwəlcə
Şahbulaqda, sonra isə Əsgəran yaxınhğında düşərgə saldı. Bu xəbəri
cşidən Mehdiqulu xan rus qoşunları ilə birləşmək üçün Şuşadan çıxaraq
Əsgərana tərəf hərəkət etdi. Mehdiqulu xamn dəstəsi ilə birləşən
general Nebolsin şah ordusu üzərinə hərəkət etdi. Həlledici döyüş 1806-
cı il iyul ayınm 15-də Xonasen adlanan yerdə baş verdi və yeddi saata
qədər davam etdi. Döyüş Abbas Mirzənin ağır məğlubiyyətə uğraması
və Qarabağm ərazisindən qovulması ilə nəticələndi [59,s.l39 ]. Qorxuya
düşən Əbülfət ağa Qarabağ əhalisinin xeyli hissəsini özü ilə götürüb
Naxçıvan və Ordubad tərəfə hərəkət etdi. Mehdiqulu xanın qardaşı
oğlu Cəfərqulu ağa mayor Lisaneviçlə birbşərək Əbülfət xanı təqib
etməyə başladı. Qapan və Ordubad dağlarında baş verən döyüşdə
Əbülfət ağa məğluğiyyətə uğradı, onun özü ilə apardığı əhali isə geri
qaytardı.
1806-cı ilin sentyabnnda Qafqazdakı rus qoşunlarınm
komandanı təyin edilmiş general-feldmarşal I.V.Qudoviç
İbrahimxəlilxəlil xanm böyük oğlu Mehdiqulu xanı Qarabağ xam təyin
etdi [59,s. 140 ].
Qeyd etmək lazımdır ki, İbrahimxəlilxəlil xanııı Məhəmmədhəsən
ağadan olan nəvəsi Cəfərqulu ağa da xanlıq iddiasmda idi. O, Qudoviç
hələ Tiflisə gəlməmişdən ora getmiş və baş komandanla görüşərək
bildirmişdi ki, atası Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlilxəlil xanm rəsmi
varisi olduğundan taxt ona çatır. Qudoviç bildirmişdi ki, Lisaneviç
İbrahimxəlilxəlil xan qətlə yetiribn kimi on yeddi yaşmda olan
Cəfərqulu ağanı xanlığa məqbul bilməyib gen. Nesvetayevə yazıb ki,
İbrahimxəlilxəlil xan hələ sağhğmda Mehdiqulu ağam öz varisi
etdiyindən onu xan təyin etmək lazımdır. İmperatordan artıq
Mehdiqulu ağamn adma xanlıq fərmam gəlmişdir [56,s. 180 ].
200
Ola bilər planlaşdırırdılar ki, hakimiyyətə Cofərqulu ağanı
gətirsinlər. Çünki onu vəliəhd hesab edir və ondan vəliəhd kimi danışır-
dılar. Ancaq İbrahimxəlilxəlil xan qətlə yetiıüdikdən sonra fikirləşiblər
ki, 17 yaşlı Cəfərqulu ağam xan elan etsələr bu xanlıqdakı vəziyyəti
daha da kəskinləşdirər, əhali arasmda böyük nüfuzu olan Mehdiqulu
ağanm da Rusiya əleyhdarları sırasma keçməsinə səbəb olar. Buna gö-
rə xanhq ərazisinə nəzarəti əldə saxlamaq üçün müvəqqəti idarəliliyi
Mehdiqulu ağaya tapşırmağı qərara alıblar.
Qudoviç Tiflisə varid olandan sonra Mehdiqulu xan öz əyanları
və bir sıra bəylərlə gəlib Rusiya hökumətinə sədaqət andı içdi [48,s. 180].
Xan taxlım əldə edə bilməyən Cəfərqulu ağa bildirdi ki, xan [yə-
qin ki, İbrahimxəlilxəlil xan nəzərdə tutulur ]. ona 36 kənd bağışlayıb-
mış, ancaq o daha çox kənd istədiyindən buna razı olmamışdır. İndii
vaxtilə atası Məhəmmədhəsən ağanm mülkiyyətində olan həmin 36
kəndin ona verilməsini istəyir. Qudoviç Mchdiqulu xana tapşırıb ki,
həmin kəndbri məvacib əvəzinə tiyula Cəfərquu ağaya versin. Cəfərqu-
lu ağa isə həmin kəndlərin onun tam mülkiyyətinə verilməsini israr et-
mişdi. Qudoviç bu tələblə razılaşmamışdı. Mehdiqulu xan da bildirmiş-
di ki, iddia olunan kəndlər heç vaxt Məhəmmədhəsən ağanın mülkiyyə-
tində olmamışdır. Beləliklə də Mehdiqulu xanla qardaşi oğlu Cəfərqulu
ağa və onun qardaşı Xancan ağa arasında ədavət yaranmışdı [48,s,180-
181 ].
Şah Cəfərqulu ağaya xan titulu verib Qarabağın Taxta qapı
adlanan mahallarmı və Əhər qəsəbəsini ona bağışlamışdı [56,s. 185-186 ].
Qafqazdakı rus qoşunlarınm baş komandanı knyaz Pauliççi
Qarabağda vəziyyətin mürəkkəbliyini görüb Şuşaya gəldi. Pyotr
Stepanoviç Nesvetayev Pauliçinin yamna gələrək Mehdiqulu xamn
guya qacarlarla əlaqə saxlamasım bəhanə edib, onun hakimiyyətdən
kənarlaşdırılmasına nail olmaq istədi. Ancaq Pauliçi öyrəndi ki,
Mehdiqulu xan şah, yaxud vəliəhd tərəfmdən gələn elçibrlə görüşləri
haqqmda daim Şuşadakı rus taborunun rəisinə məlumat vermiş və
razılaşdırmadan heç nə etməmişdir. Buna görə də Mehdiqulu xan
taxtda saxlandı [56,s.l87 ].
Vəziyyət o dərəcədə ağırlaşmışdı ki, əhalinin əksəriyyəti
təsərrüfatla məşğul olmaq imkamnı belə itirmişdi. Rus işğalmın əhali
üçün olmazın bəlalar gətirdiyini görən Azərbaycanm bir çox feodal
hakimləri, o cümlədən qarabağh Mehdiqulu xan rus komandanlığı ilə
əvvəlki kimi əməkdaşhq etməkdən imtina edir, bəzi hallarda isə İran
tərəfmə keçmək üçün imkanlar axtarırdılar [89.4 sən.99,s.87-88 ]. Bu bir
çox cəhətdən Rusiya hakimiyyət orqanlarınm amansızlığı və onlarla
təhqiramiz şəkildə rəftar etmələri ilə bağlı idi. Şübhəsiz ki, həm do
201

Mehdiqulu xan öz alasmın mayor Lisanoviç tərəfındən amansızlıqla
qətb yctirilməsini unuda bilməzdi.
Qarabağ xanlığı şah ordusunun hücumları natıcəsində ciddi
dağıntılara məruz qalırdı. 1810-cu ilin əwəlbrində 2 min nəfərlik şah
hərbi dəstəsi Qarabağ xanlığım ələ kcçirmək üçün mühüm stratcji
əhəmiyyəti olan Mehri kəndini aldı, həm də Araz çayı üzərində İran
ordusunu ağır məğlubiyyətə uğratdı [182.2,s. 183 ].
Şah qoşunlarının komandanlığı mühüm strateji əhəmiyyəti olan
Mehri kəndinin itirilməsi ilə barışmaq istəmir və onu geri qaytarmaq
üçün cəhdlərini daha inadkarlıqla davam etdirirdi. 1811-ci ildə Cənubi
Qafqazdakı rus qoşunlarmın komandam təyin edilıiıiş Pauliççi hərbi
nazirə yazdığı məktubda göstərirdi ki, «İranlılar özlərinin bütün
qüwələrini bizim Arazm lap sahilində yerləşən Mehridəki
mövqclərimizi ələ kcçirməyə və Qarabağ xanlığımn qarət cdilməsinə
yönəldirlər» [89.5 sən.244,s.l75 ]. Lakin, İran ordusu iki dəfə Mehrini
əb keçirməyə cəhd göstərsə də öz məqsədlərinə nail ola bilmədi.
Mir Mchdi Xəzaninin yazdığmdan belə məlum olur ki, 1811-ci ildə
Abbas Mirzə ordusu ilə Qarabağa daxil olduğu zaman elçilər və
məktubiar göndərərək Cəfərqulu ağam və onun tabeçiliyində olanları şah
tərəfınə kcçməyə dəvət etmiş, Mchdiqulu xan məktublardan bir ncçəsini
ələ keçirəıək rus komandanlığma təqdim etmişdir. Muşketyor taborunun
rəisi mayor Jenya tutulan adamları və fərmanları Şuşa qalasında olan
dəstənin komandanı polkovnik-lcytenant Lenkoviçə göndərmişdi.
Lenkoviç Cəfərqulu ağanm tutlub Tillisə göndərilməsi haqqında əmr
vermişdi. Cəiərqulu ağanı həbs edib, bir kapitan və bir bölük əsgərin
müşayəti ilə Tiflisə yola saldılar. Tərtər çaymdan kcçəndə Cəfərqulu ağa
onunla bü'likdə atm tərkində oturmuş rus əsgərini yıxıb qaçmış Abbas
Mirzənin düşərgəsinə gəlmişdi [56,s. 183-184 ]. Abbas Mirzənin qoşunları
ilə Qırçı qışlağmda baş verən döyüşdə ruslar və onunla birlikdə vuruşan
Mehdiqulu xan məğlubiyyətə uğradı. Mayor Jenya, daha bir mayor, bir
kapitan və başqa bir neçə nəfər rus zabiti həlak oldu. Mehdiqulu xan on
iki nəfərlə bir təhər aradan çıxıb özünü Şuşaya yetirdi. Qışlaqdakı rus
döyüşçüləri qacar qoşunlarına təslim oldular [56,s. 183-184 ].
I Rusiya-İran müharibəsi dövründə Qarabağdan əhalinin İrana
köçürülməsi və qaçması kütləvi xarakter almışdı. Rus ordusunun
Qarabağ dəstəsinin rəisi Kotlyarevski yazırdı ki, Qarabağ xanlığı 1805-
ci ildə Rusiyanın hakimiyyəti altına keçdiyi vaxt burada 10 min ailə,
1808-ci ildə tərtib edilmiş cədvələ görə isə 7474 ailə yaşayırdı. Aparılan
hesablamalara görə 1806-cı ildə bu ailəbrdən 367-si, 1809-cu ildə 323-ü,
1810-cu ildə 276-sı, 1811-ci ildə 274-ü, 1812-ci ildə isə 977-si İrana
köçürülmüşdü. Bundan əlavə, xanlıqda yaşayan daha 2628 ailə öz
202
yaşayış yerlərindən qaçaraq dağlarda gizlənirdilər [89.5 sən 696,s.579 ].
Deməli xanlıqda cəmı 5 min ailə qalmışdı. Ancaq polkovnik Aspevin
məlumatma görə cəmi 3080 ailə qalmışdı. Çünki xeyli adam da digər
xanlıqlara [təkcə Şəki xanlığma 1000 ailə ]. qaçmışdı.
Qarabağ xanlığı ərazisində rus və qacar orduları arasmda gedən
hərbi əməliyyatlar xanhğın iqtisadiyyatmı məhv edir, sakinləri müxtəlif
yerbrə qaçmağa vadar edirdi. A.Yermolovun hökumətə 1817-ci ilin
martmda göndərdiyi raportunda da deyilirdi ki, 1805-ci ildə xanlıq
Rusiya hakimiyyəti altma girdiyi zaman burada 10 mindən çox ailə
yaşayırdısa, 1812-ci ildə cəmi 3080 ailə qalmışdı [89.6.1 sən. 1265,s.836 ].
1813-cü ildə Azərbaycan xalqı üçün böyük bəlalar törətmiş olan I
Rusiya-İran müharibəsi Rusiyanın qələbəsi ilə başa çatdı. Iləmin il
oktyabrm 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində bağlanmış müqavibyə
görə Qacar sarayı özünün Azərbaycan torpaqlarına, o cümlədən
Qarabağ xanlığma olan iddialarmdan imtina elədi. Bununla da
Azərbaycan torpaqlarımn Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsinin
birinci mərhələsi başa çatmış oldu.
Gülüstan müqaviləsi imzalandıqdan sonra Cənubi Qafqazda öz
mövqelərini xeyli möhkəmləndirən Rusiya tədricən öz daxili
müstəqilliklərini saxlamış Azərbaycan xanlıqlarmı bğv etmək siyasəti
yeritməyə başladı. 1819-1820-ci illərdə Şəki və Şamaxı xanlıqları ləğv
edildi. Qarabağ xanlığınm ləğv edilməsi işinə isə hələ 1817-ci ildən
başlanmışdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycan xanlarma, o cümlədən
Qarabağ xanma münasibət 1816-cı ildən A.P.Yermolov Qafqazdakı rus
qoşunlarınm baş komandanı təyin olunandan sonra kəskin surətdə
dəyişmişdir. Qafqazda müstəmləkəçilik siyasətinin gerçəkləşdiricisi olan
Yermolov 1817-ci ilin fevrahnda I Aleksandra yazırdı ki, imzalanan
traktatlarla xanlıqlarm idarəsi irsi olaraq xanlara verildiyindən idarə
etdiyimiz vilayətləri uzun müddət yenidən qura bilməyəcəyik, bu zəngin
və varlı vilayətbrdə rus qanunları yalnız xanların irsi hakimiyyəti ləğv
edildikdən sonra işləyə bilər [89.6.1, sən.l264,s.835 ]. Öz təklifinə haqq
qazandırmaq üçün Yermolov Qarabağ xanmrn xəyanət etdiyini və
öldürüldüyünü, xan taxtınm varisi Cəfərqulu ağanm 1812-ci ildə «xə-
yanət edərək İrana qaçdığmı» xatırladır və Cəfərqulu ağanı Qarabağ
xanımn varisi kimi təsdiqləməməyi xahiş edirdi [89.6.1 sən 1264,s.835 ].
Raportun sonunda Yermolov yazırdı ki, İrana gedib qayıtdıqdan sonra
bir sıra zəruri islahatları keçirəcəkdir.
Həmin il öz alayı ilə Qarabağa gələn, mənşəcə Qarabağ xristianı
olan Mədətov faktiki olaraq idarəçiliyini öz əlinə keçirdi. Mehdiqulu
xan isə getdikcə müxtəlif üsullarla sıxışdırıb hakimiyyətdən
uzaqlaşdırıldı.
203
 Sonralar, 1827-ci ilin iyununda Mehdiqulu xan, o zaman
müsolman əyabtlərinin rəisi olan gen.İ.N.Abxazova yazırdı ki,
Yermolov Qal'qa/dakt rus qoşunlarmm komandam təyin olunandan
sonra o, Mədətovla birlikdə xana Qarabağı imperatora güzəştə getməyi
təklil' etmişdir. Bir müddət sonra Mədətov Mehdiqulu xanm yanma
gələrək demişdir ki, onu xanlığın idarəçiliyindən kənarlaşdıracaqlar,
mülklərini də əlindən alacaqlar, ancaq əgər xan Mədətovla sövdələşə,
mülklərindən və təbəələrindən bir hissəsini ona güzəştə getsə, Mədətov
işi elə qurar ki, nə xanlıq, nə də mülkləri əlindən alınar. Mədətov bir
neçə nəfərin yanmda incilə əl basaraq and içmiş və təminat kağızı
vermişdir ki, bundan sonra ona qarşı heç bir hərəkət etməyəcək,
ayrısının da, hətta general Yermolov olsun beb, ona zərər yetirməsinə
yol verməyəcək. Bundan sonra Mehdiqulu xan məcbur olub Mədətova
kəndlər, əkin yerbri, yaylaqlar və qışlaqlar, icarə hüquqları, nəqd pul
və əşyalar «bağışlamışdır» [B9.7 sən. 406,s.458 ].
Bir müddət sonra Yermolov İranda olarkən onu əvəz edən gen.
Kutuzov Mehdiquiu xandan Mədətovun knyaz [molik ]. mənşəyinə
malik olub-olmadığmı, xanm kəndbri və digər əmlakı Mədətova
könüllü verdiyini, yaxud ondan zorlamı ahndığmı soruşmuşdur. Xan
Mədətovun atasınm sadə qarabağlı xristian kəndli Georgi olduğunu
bildirsə də Mədətovdan qorxduğu üçün kəndləri və əmlakı ona könüllü
bağışladığını bildirmişdir. Mədətovun hiyləsini başa düşən general
Kutuzov Mehdiqulu xana «bağışladığı» kəndləri və əmlakı geri almağa
göstəriş vermiş və xan belə də hərəkət etmişdir [89.7, sən.406 [əlavə
səh.458] ].
Ancaq, Yermolov İrandan qayıtdıqdan sonra Mehdiqulu xana
göstəriş vermişdi ki, həmin kəndləri və əmlakı yenidən Mədətova
versin. Xan bu barədə miivaliq sənədə qol çəkmişdir. Ancaq Mədətov
çox acgöz idi. Bir müddət sosnra o, Mehdiqulu xanı yanma çağırıb
bildirir ki, çar onun verdiyi sənədi təsdiq etmişdir, ancaq xanm güzəşətə
getdiyi kəndlər və yerbr kifayət deyil, buna görə sənədə yeni kəndlərin
və yerlərin adlarım əlavə etməyi təbb etmişdir[89.7sən.406[əlavə],s.458].
Mehdiqulu xan həm də bir neçə ildə 500 əşrəfı nəqd pulu da
Mədətova verirmiş. Mədətov həm də xanı vadar etmişdi ki, Xədvart
kəndini onun əmisi Petrosa, bir neçə kəndi Mirzəcana və Mədətovun
digər əmisi oğlanlarma «bağışlasm». Sonda iş o yerə çatmışdı ki,
Mədətov adamlara Mehdiqulu xamn yanına getməyi qadağan etmişdi
[89.7 sən.406 əlavə],s.458 ].
Vəziyyətin getdikcə ağırlaşdığım görən Mehdiqulu xan
Mədətovun əmisi Petrosu yanına çağırıb bildirmişdi ki, bütün əmlakını
204
verməyə hazırdır, yalnız ona ömrünün sonunu vətəndə keçirməyə
imkan versinlər.
Petros isə Mehdiqulu xana bildirmişdi ki, o, artıq xanlıqdan
məhrum edilmişdir, burada qalsa həbs olunacaq. Elə bu zaman
Cəfərqulu ağanı yaralayırlar. Məlum olduğu kimi Mehduqulu xanla,
qardaşı oğlu Cəfərqulu ağa arasında gizli ədavət vardı (Cəfərqulu ağa
xanlıq taxtına iddia edirdi). Cəfərqulu ağa qayğısız və əyləncəli həyat
keçirirdi. Bir gecə növbəti şənlikdən qayıdan zaman ona güllə atirlar. Bu
işdə Mehdiqulu xan günahlandırıldı və bir neçə yaxm adamı həbs olundu
(182.2 , s. 519-520). Mədətov dərhal elan edir ki, bu Cəfərqulu ağa ilə
düşmənçilik edən həsəd aparan Mehdiqulu xanın işidir [89.7
sən.406,s.458 ]. Mehdiqulu xanın hakimiyyətindən əl çəkmədiyini görən
Mədətov təxribata əl atdı və onu adam öldürməyə cəhd göstərməkdə
günahlandırdı. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən Mehdiqulu xan
Irana qaçmağa məcbur oldu. Bundan istifadə edən çar hökuməti 1822-
ci ildə Qarabağ xanlığım ləğv etdi.
Mehdiqulu xamn yazdığına görə o heç də İrana getmək üçün deyil
Tiflisə şikayot etməyə getmək üçün Qarabağdan çıxıbmış. Ancaq təqib
olunduğunu görüb qorxudan İrəvan tərəfə gedib [89.7 sən.406,s.458 ].
Yermolov Mehdiqulu xanm hakimiyyətini məlıdudlaşdırmaq
üçün hər bir bəhanədən istifadə edirdi. Mehdiqulu xanm 1822-ci ilin
noyabrm 21-də İrana getməsi ani qəbul olunmuş qərarın nəticəsi
deyildi. Artıq bu ərəfədə xanxn, arvadlarınxn, bacılarının, yaxxn
adamlarxmn əmlaklarx siyalııya ahnmağa başlanmışdı. Xanm bir neçə
yaxm adammı həbs etmişdilər. Mehdiqulu xanm qardaşı oğlu
Cəfərqulu ağaya qəsd edilmiş və o yaralanmışdı [89.7. sən.406,s.458 ].
Mehdiqulu xan İrana qaçmağa vadar edildikdən sonra
A.Yermolov bəyannamə yaydı. Xanm qaçışı «xəyanət» kimi
qiymətləndirilir, xanlıq usul-idarəsinin ləğv edildiyi və Qarabağın
bilavasitə Rusiya idarəçiliyinə keçirildiyi elan olunurdu.
M əntiqb və 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinin şərtbrinə uyğun
olaraq Mehdiqulu xan Qarabağı tərk etdikdən sonra hakimiyyət
vəliəhd sayxlan Cəfərqulu ağaya keçməli idi. Ancaq rus hakimiyyət
orqanları Cəfərqulu ağam və oğlu Kərim bəyi həbs edib kazak
dəstəsinin mühalızəsi altmda Rusiyaya-Simbirskə göndərdibr.
Cəfərqulu ağa qaçmağa cəhd edərdisə buna mane olmaq üçün silah
işbtməyə belə icazə verilirdi [89.6.1 sən.302,s.852 ].
Xanhq bğv edildikdən dərhal sonra - 1823-cü ildə Gürcüstan baş
naziri dəftərxanasınm rəisi Mogilevski və Gürcüstan alayınm
komandiri Yermolov Qarabağda əhalini, torpağı, digər əmlakı, gəlirləri
siyahıya aldılar. Nəticələr 1866-cı ildə Tiflisdə nəşr olunmuşdur.
205
 Bir ncço il sonra rus hökuməti Mehdiqulu xamn Qarabağa
qayıdıb burada yaşamasına icazə verdi. Məlum olduğu kimi 1826-cı
ildə Rusiya ita Qacarlar arasmda yeni müharibə başlamışdı. Bu zaman
İrana qaçmış Şimali Azərbaycan xanlarınm bir çoxu öz xanhqlarma
qayıdır və əhali kütləvi surətdə üsyan qaldıraraq oniara qoşulurdu.
Gəncədə, Bakıda, Lənkəranda belə olmuşdu. Mehdiqulu xan da
Qarabağa gələrdisə nəticəsi Rusiya üçün yaxşı olmazdı. Buna görə də
rus komandanhğı onu öz tərəfmə çəkmək qərarma gəldi. Qafqazdakı
rus qoşunlarımn yeni baş komandanı İ.F.Paskeviçin tapşırığı ilə
müsəlman əyalətlərinin yeni rəisi polkovnik İ.N.Abxazov xanla əlaqə
yaratdı. Mehdiqulu xana general-mayor rütbəsini qaytarmaq, onun
İrandan özü ilə gətirdiyi 300 ailənin idarəsini ona həvata etmək, xana
illik 4 min əşrəll təqaüd təyin etmək təklif olunurdu [89.7,
sən.402,s.454].
Paskeviç Qarabağ xanlığmın bərpasmı məqsədəuyğun saymırdı.
Ancaq Mehdiqulu xanın şəxsi mülklərini ona qaytarmağı lazım bilirdi
[89.7,s.408 ].
Mehdiqulu xan nəinki Rusiya tərəfə keçməyə razı oldu, üstəlik
onunla birlikdə Dərələyəz dağlarma sığmmış elatları da gətirməyi vəd
etdi. Bu isə qacarlarm 4 min əla süvarini itirməsi, rusların isə Cənubi
Qafqazın sərhədlərini qorumaq üçün möhkəm müdafın əldə etməsi
demək idi [183,s.459 ].
Razılıq əldə olunandan sonra Mehdiqulu xanm rus tərəfinə
keçməsinə yardım göstərmək üçün gen. Pankratyevin başçılığı ilə
Kozlov alayanm iki taborundan, dörd yüz kazakdan və iki dağ
topundan ibarət dəstə maym 27-də Cəbrayıl bağlarmdan yola düşdü və
30-da Bazarçayı adlayıb Ağ Karvansara adlanan yerdə düşərgə saldı.
Xan axşama yaxın gəlib çıxdı. Qacar qoşunları onu təqib edərək bütün
əmlakmı ələ keçirmişdilər. Ailəsini isə təqibdən ƏIi bəy xilas etmişdi
[183,s.329-330 ].
1830-cu ildə də Cəfərqulu ağaya da Qarabağa qayıtmağa icazə
verdilər [183,s.329-330 ].
Ancaq Qarabağ əhalisi rus müstəmləkə üsul idarəsi ilə barışmaq
istəmirdi. Təsadüfi deyildi ki, II rus-İran müharibəsi dövründə, 1826-cı
ildə vəliəhd Abbas Mirzənin başçılığı ilə Qacar qoşunları hücum edərknn
Ağalar bəy başda olmaqla xeyli azərbaycanlı oııu sevinclə qarşılamışdı
[149.3,s.l ].
Mehdiqulu xan 1845-ci ildə, Cəfərqulu ağa isə 1854-cü ildə vəfat
etmişlər [183,s.329-334; 4, s.152 ].
206
NƏTİCƏ
Qarabağ xanlığı 1747-ci ildə Nadir şah Əfşar saray sui-qəsdi
nəticəsində qətlə yetirildikdən sonra, onun silah gücünə yaradılmış
imperiyası çoxlu xırda dövlətlərə parçalandığı zaman Azərbaycan
ərazisində yaranmış 20 xanlıq içərisində maddi və insan ehtiyatlarma
görə seçilən xanlıqlardan olmuşdur.
Qarabağ xanlığı heç də boş yerdə yox, türk-müsəlman siyasi
qurum və etnik zəminində yaranıb inkişaf etmişdir. Xanlıq Safəvilər
dövründə [1501-1736 ]. mövcud olmuş mərkəzi Gəncə şəhəri olan, Araz
və Kür çayları arasmda, qərbdə Samxet dağları və Göyçə gölünə kimi
uzanan geniş bir ərazini əhatə edən Qarabağ bəylərbəyinin zəminində
yaranmış və onun ərazisinin əsas hissəsini əhatə etmişdir.
Qarabağ xanhğmm əsasını qoyan Pənahəli xanm sələfləri və
onun mənsub olduğu Sarıcalı oymağı Qarabağın qədim sakinlərindən
idi. Sarıcalı oymağı Otuzikilər tayfa ittifaqına aid olan Cavanşir
tayfasma mənsub idi.
Qarabağ xanlığmm tarixini dörd böyük dövrə bölmək olar:
1. 1748-1763. Xanlığın yarandığı və möhkəmləndiyi dövr;
2. 1763-1797-ci illər. Xanlığm qüdrətinin zirvəsi;
3. 1797-1805-ci illər. Xanlığm tənəzzül dövrü;
4. 1805-1822-ci illər. Xanlığın Rusiya təbəəliyinə keçməsi və
müstəmləkəyə çevriiməsi dövrü.
Azərbaycamn digər xanhqlarmdan fərqli olaraq Qarabağ
xanhğmm ərazisində mərkəz, təhlükə zamanı isə sığmacaq rolunu
oynaya biləeək əhəmiyyətli bir yaşayış məntəqəsi yox idi. Ona görə də
əvvəlcə Kəbirili mahahnda Bayat qalası, 1752-ci ildə Tərnəkütdə
Şahbulağı adı ilə tanman qala inşa edilmişdi. Daha sonra isə
Pənahabad [sonralar Şuşa ]. qalası salmmışdır. Şuşa qalasının inşası
təxminən 1756-cı ildə başa çatmış, həmin ü Şahbulağı qalasmııı
sakinləri, oymaqların və bir neçə kəndlərin kəndxudaları ailələrini
köçürüb, bu qalanm içində yerləşdirilmişdi.
Qarabağ xanlığınm tarixi əhəmiyyəti həm də onun müstəqil
dövlətçiliyi qorumaq üçün göstərdiyi qəhrəmanlıq mübarizəsindədir.
Məlumdur ki, 1795-ci ilin yaymda Ağa Məhəmməd xan Qacar 33 gün
Şuşanı mühashədə saxlasa da qalanı ala bilməyərək oradan Tiflisə
yollanmışdı. Yalnız Qacar 1797-ci ilin yazmda yenidən Qarabağa
təkrar yürüş edərkən viran edlilən Qarabağda bu zaman iqtisadi
vəziyyət ağır, aclıq təhlükəsi olduğuna görə də qalanı təkbaşına
müdafıə edə bilməyəcəyini yəqin edən İbrahimxəlilxəlü xan kömək
gətirmək üçün qohumu avarlı Ümmə xanın yanma getmişdi. Bəzi şəhər
207
əyanlrmm xəyanəti üzündən qısa mühasirədən sonra Şuşa təslim
olmuşdu.
Ağa Məhəmməd şah ikinci yürüşündə Şuşam zəbt edə bilsə də
Qarabağ xanlığım ləğv edə bilməmiş, bir neçə gündən sonra buradaca
saray sui-qəsdi nəticəsində qətlə yetirilmişdi.
Bir dövlət kimi Qarabağ xanhğınm öz idarəçilik aparatı var
idi. Xanlıqda dövlətin başmda xan dururdu. Xanlıq irsən keçirdi. Xa-
nın ən yaxın köməkçisi vəzir idi. İbrahimxəlilxəlil xanm hakimiyyəti
dövründə vəzir vəzifəsini görkəmli Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqif
icra edirdi. Xan saraymda eşikağası, xəzinəağası, ambardarağaşı, əmi-
raxıır və başqa vəzifələr vardı. Mahalları minbaşılar və məliklər, kənd-
ləri isə darğalar, yüzbaşılar, kovxalar, məliklər, kəndxudalar idarə edir-
dilər. Əslində minbaşı və yüzbaşı rütbələri hərbi rütbələr idilər. Onlar
hərbi əməliyyatlar zamanı min və yüz nəfərlik dəstələrə başçılıq edirdi-
lər. Mahal naibləri həm inzibati, həm də məhkəmə hakimiyyətinə ma-
lik idilər. Kəndxudalar və kovxalar kənd icmaları tərəfmdən seçilirdilər.
Onlarm başlıca vəzifələri icma üzərinə düşən vergiləri toplamaqdan və
kənddə asayişin qorunmasmdan ibarət idi. Xanlıqda digər mühüm vəzi-
fələrdən bir darğa vəzifəsi idi.
Qarabağ ən böyük hərbi qüwəsi olan xanlıqlardan idi. Xan
hərbi zərurət olduqda 10-15 min döyüşçü toplaya bilirdi. Sıravi qoşu-
nun əsas hissəsini elatlar təşkil edirdi. Zərurət zamanmda mahallarm
və kəndlərin piyada tüfəngçiləri mahal məlikləri ilə birlikdə qoşun sıra-
larma ahnırdılar.
Xanlar xanlığın müdalıə qabiliyyətini gücləndirmək üçün qalalar
və istehkamlar inşasma xüsusi diqqət yetirirdilər. Məlum olduğu kimi,
Pənahəli xan hakimiyyətinin ilk dövründəcə Bayat və Şahbulağı qalala-
rım inşa etmişdi.
Xanlığın ən etibarlı qalası Pənahabad [Şuşa ]. qalası idi. Şuşa qala
divarlarmm möhkəmliyi Ağa Məhəmməd xan Qacarm hücumları za-
mam çox ciddi sınaqlardan uğurla keçmişdi. Şuşanın yolu üstündə də
iki qala-Ağoğlan və Əsgəran qalaları inşa edilmişdi.
Qacarlarm Qarabağı tabe etmək cəhdləri puca çıxsa da XVIII
yüzilliyin sonu - XIX yüzilliyin əvvəlbrində Qarabağ xanlığmın xarici
siyasi vəziyyəti mürəkkəb və olduqca ağır idi. Bir tərəfdən yeni şah
digər tərəfdən Rusiya xanlığı ələ keçirməyi planlaşdırırdılar. Xan
saraymm özündə də ixtilaf müşahidə olunurdu.
Xanm qocalığmdan istifadə edib bütün idarə işlərini öz
əllərinə alan əyanlar bir-birinə düşmən olan iki qrupa
bölünmüşdülər. Bu qruplardan xanm böyük oğlu Məhəmmədhəsən
ağanm başçılığ etdiyi qrup ruslarm Cənubi Qafqazm işlərinə
208
qarışmasım gözbyərək heç bir vəchb İrana tabe olmaq istəmir,
xamn digər oğlu Əbülfət ağanm başçılığ etdiyi qrup isə əksinə, hər
vasitə ilə şahı razı salmağa çalışırdı.
İlk əvvəllər qacar meylli qrupun üstünlüyü müşahidə olunurdu.
Bu qrupun təsiri ilə İbrahimxəlilxəlil xan şaha bəzi zahiri tabeçilik
əlamətləri göstərdi.
Eyni zamanda 1801-ci ildə Kartli-Kaxetiya çarlığmı ilhaq edən
Rusiya qəti surətdə Azərbaycan xanlıqlarımn zəbt etməyə çalışır. 1803-
cü ilin sonunda mühasirədən sonra həmlə ilə Gəncəni alan rus
qoşunlarımn komandanı Sisianov 1804-cü ilin yayında İrəvana yürüş
edir, ancaq uğur qazanmır. O, bundan sonra əsas diqqəti Qarabağ
xanlığımn ələ keçirilməsinə yönəltdi. İbrahimxəlilxəlil xandan
Rusiyanın himayəsinə keçmələrini tələb etdi.
Belə bir şəraitdə Qarabağ xanlığında ruslara rəğbət bəsbyən
Məhəmmədhəsən ağanın dəstəsi üstün gəldi. Vəziyyəti öz xeyrinə
dəyişmək üçün Əbülfət xanı böyük hərbi qüvvə ilə Qarabağa göndərdi,
lakin bununla Qarabağ xanlığı ilə münasibətləri daha da
kəskinləşdirdi. Xan Rusiya himayəsini qəbul etməyi qərara aldı.
Onu da göstərmək lazımdır ki, İbrahimxəlilxəlil xanın
Rusiyanm himayəsini qəbul etmək istəyi heç də bütün Qarabağ
əhalisinin iradəsini ifadə etmirdi. Qarabağ əhalisinin böyük
əksəriyyəti, hətta İbrahimxəlilxəlil xana çox yaxm olan bəylər belə,
onun bu addımma etiraz edirdibr.
1805-ci il maym 14 [yeni təqvimdə 26-sı ]. İbrahimxəlilxəlil
xan Sisianovun Gəncədən 20 verst aralıda Kürəkçay sahilindəki
düşərgəsinə gəbrək 11 maddədən ibarət himayə müqaviləsini
imzaladı və sədaqət haqqında andlı öhdəlik imzalamaqla əslində
xanlıq Rusiyamn yarımmüstəmləkəsinə çevrilmişdir.
İbrahimxəlilxəlil xan öz suveren hüquqlarınm bir hissəsindən əl
çəkməklə öz taxtını və Qarabağın bütövlüyünü qorumaq istəmişdir.
Ancaq çox tez bir zamanda xanın yanıldığı məlum olmuşdur. Rusiya
himayəsinin qəbulundan cəmi bir il sonra yanındakı xristian məlikbr
tərətindən qızışdırılan mayor Lisaneviç 1806-cı ilin yayında hücum edib
silahsız xanı, onun bir neçə ailə üzvünü və qulluqçusunu - cəmi 17 nəfəri
vəhşicəsinə qətlə yetirmişdir. Bu, əhalinin böyük hiddətinə səbəb olsa
da Cəfərqulu ağa yaranmış vəziyyətdən rus qoşunlarını Qarabağdan
qovub çıxarmaq üçün istifadə etməmişlər.
Xanlıq ərazisində rus və qacar qoşunları arasmda hərbi
əməliyyatlar əhaliyə böyük zərbə vururdu. Vəziyyət o dərəcədə
ağırlaşmışdı ki, əhalinin əksəriyyəti təsərrüfatla məşğul olmaq
imkanmı belə itirmişdi. Rus işğalmın əhali üçün olmazın bəlalar
209
gətirdiyini görən Azərbaycanm bir çox feodal hakimləri, o BİBLtOQRAFİYA
cümlədən Qarabağm yeni hakimi Mehdiqulu xan artıq rus
komandanlığı ilə əwəlki kimi əməkdaşlıq etməkdən imtina edir,
1. Abdullayev M.Q. Xanlıqlar və rus müstəmləkəçiliyi dövründə
bəzi hallarda isə İran tərəfinə keçmək üçün imkanlar axtarırdılar. Şimali Azərbaycanda aqrar münasibətlər [XIX əsrin 40-cı illərinə
Bu bir çox cəhətdən Rusiya hakimiyyət orqanlarınm amansızlığı
qədər ].. Bakı, Adiloğlu, 2005, 232 səh.
və onlarla təhqiramiz şəkildə rəftar etmələri ilə bağlı idi. Şübhəsz
2. Ağamalı F. XVIII əsrin ikinci yarısı - XIX əsrin əwəllərində
ki, həm də Mehdiqulu xan öz atasmın mayor Lisanoviç tərəfindən
Quzey Azərbaycan xanlıqlarımn sosal-iqtisadi vəziyyəti. Bakı-
amansızhqla qətlə yetirilməsini unuda bilməzdi.
1999, s. 304.
1813-cü ilin oktyabrm 12-də Rusiya ilə Qacarlar arasmda
3. Ağamalı Y. Qarabağ xanlığımn qonşu xanlıqlar və digər
bağlanmış Gülüstan müqaviləsinə görə Arazdan şimaldakı bir çox
dövlətlərlə münasibətləri. t.e.n. dissertasiyası. Bakı-2002.
Azərbaycan xanlıqları kimi Qarabağ xanlığı da Rusiya işğalı altmda
4. Axundov N. Qarabağ salnamələri. Bakı, Yazıçı, 1989, 232 səh.
qaldı.
5. Aräslı H. 17-18-ci əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı
Müharibədən bir qədər sonra rus hökuməti xanlıqları ləğv edib
6. Azərbaycan aşıq və şair qadınları. Bakı, 1974.
rus zabitləri tərəfindən idarə olunan əyalətlərə çevirməyə başladı. 1822-
7. Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisa-
ci ildə Mehdiqulu xan İrana qaçmağa vadar edildi və Qarabağ xanhğı
di və mədəni nəticələri [XIX - XX əsrin əvvəlləri ].. Ə.N. Quliyev
ləğv olundu. Bundan sonra İran və Türkiyədən ermənilərin Qarabağ
və V.D. Moçalovun red. ilə Azərb. SSR EA-mn nəşriyyatı. Bakı,
ərazisinə köçürülməsi prosesi gücləndi. Bununla belə, 1992-1994-cü illər
1956, 289 səh.
I Qarabağ müharibəsində Qarabağ erməni quldurlaıı təıəfindən işğal
8. :
olunana qədər vilayətdə əhalinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil
8.1.1 Azərbaycan MEA A.A. Bakıxanov adına Tarix institutunun Elmi
etmiş, Qarabağ həmişə Azərbaycan torpağı kimi qalmış və müvəqqəti
arxivi, inv. 1795/1
erməni işğalma baxmayaraq bu gün də dünya ictimaiyyəti Qarabağı
8.1.2 Yenə orada inv. 1795/2
Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanıyır. Azərbaycanın bu öz ayrılmaz
8.2 Yenə oarada inv.21
tərkib hissəsi üzərində suverenliyini bərpa edəcəyi gün çox uzaqda
8.3 Yenə orada inv 8908
deyildir.
9. Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi [ARDTA ]., f.24,
siy.l, iş 141
10. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası [ASE ]., III cild, Bakı, 1979.
11. Azərbaycan tarixi [Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər ]..
S.Əliyarhnm redaktəsi ilə. Bakı, 1996 s.872.
12. Azərbaycan tarixi [yeddi cilddə ].. II cild [məsul red. Vəlixanh N
].. Bakı, Elm, 1998, 596 səh.
13. Azərbaycan tarixi [yeddi cilddə ].. III cild [O.Əfəndiyevin redak-
təsi ilə ].. Bakı, Elm, 1999, 584 s.
14. Azərbaycan tarixi [Z.Bünyadov və Y.Yusifovun redaktəsi ilə ].,
Bakı, 1994.
15. Baharlı. Əhvalati-Qarabağ. Qarabağnamələr, II c. Bakı, Yazıçı,
1991, s.269-302.
16. Cəmşidov Ş. İbrahimxəlil xan Şuşa qalasmı nə üçün tərk etmişdi?
//Azərbaycan gəncləri qəzeti, 8, VIII. 1974.
17. Dadaşzadə A. XVIII əsr Azərbaycan lirikası. Bakı, 1980.
18. Dadaşzadə A. Vaqif [Həyat və yaradiciliği] Az. SSR EA Nəşriyyatı,
B akı- 1966. 190s.
210
211
19. Dəlili II.Ə. Azərbaycanm cənub xanlıqları XVIII osrin ikinci
yarısmda. Bakı, Elm, 1979. 144 s.
20. Dəlili H.Ə. Qarabağ xanlığımn banisi Pənahəli xan haqqmda yeni
məlumatlar. //Azərbaycan SSR EA xəbərləri [Tarix və hüquq
seriyası ]., 1971, N q 1, s. 42-47.
21. Dəlili H.Ə. Urmiya xanlığmın tarixi oçerki. Tarix elmləri
namizədi dissertasiyası. Bakı, 1967// AMEA TİEA, fond 1, siy. 1,
iş 105 [6371 1„
22. Əfəndizadə R. XIX əsrin əwəllərində Nuxa şəhərində sex
quruluşu və kustar peşələri //AMEA TİEA, iş 10.
23. Əhməd bəy Cavanşir. Qarabağ xanlığmm 1747-1806-cı illərdə
siyasi vəziyyətinə dair //Qarabağnamələr, I c., Bakı, Yazıçı, 1989,
s. 149-183.
24. Əhməd bəy Cavanşir. Qarabağ xanlığmm siyasi vəziyyətinə dair
[1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər ].. Qeydlər və tərcümə.
B.Şükürzadənindir. Bakı, 1961,102 səh.
25. Əliyev F.M ., Əliyev M.M. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 1996,106 s.
26. Əliyev F.M ., Əliyev U. F. İrəvan xanlığı. Bakı, 1997,124 s.
27. Əliyev F.M. XVIII əsrin I yarısmda Azərbaycanda ticarət. Bakı,
Azərbaycan SSR EA-nın nəşriyyatı. 1969, 122 s.
28. Əliyev F.M. Şimali Azərbaycan şəhərləri. Azərb. SSR nəşriyyatı.
Bakı, 1960, 135 s.
29. Əliyev İ. Dağlıq Qarabağ. Tarix, faktlar, hadisələr. Bakı, 1989.
30. Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri. Ön söz, tərcümə, qeyd
və şərhlərin müəllifi II.Məmmədov [Qaramanlı ].. Bakı, Şuşa,
2000, 576 s.
31. Gülmalıyev M.M. XVIII əsrin son rübü - XlXəsrin I yarısında
Azərbaycan kəndinin sosial-iqştisadi strukturu. Bakı,1989. 279 s.
32. Hacıyeva Z. Qarabağ xanlığı sosial-iqtisadi münasibətlər və
dövlət quruluşu. Bakı, 2005. 254 s.
33. Ilacı Seyid Əbdülhəmid. Şəki xanları və onlarm nəsilləri. Şəki
xanlığmm tarixindən. Bakı, 1958.
34. Həmidova Ş. Gürcü mənbələri Gəncə xanlığı haqqında //Azərb.
EA Xəbərləri [Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası ]., 1999-ci il, >fe 2,
s.68-73
35. Həmidova Ş. XVIII əsrin ikinci yarısinda Azərbaycan-Gurcüstan
münasibətləri tarixindən Bakı 1985. 100 s.
36. Həsənəli Qaradaği. Qarabağ vilayəlinin qədim və cədid keyfiyyət
və övzaları [iqtibas ]. //Qarabağnamələr, II c, Bakı, Yazıçı, 1991,
s. 349-358.
212
37. Həsən İxfa Əlizadə. Şuşa şəhərinin larixi //Qarabağnamələr, II c.,
Bakı, Yazıçı, 1991, s. 309-348.
38. Ilüseynli R.S. Azərbaycan ruhaniliyi XVIII yüzillıyin sonu XIX
yüzilliyin ortalarmda. Bakı, NDA, 1996.
39. Hüseynov Y. «Qarabağnamələr» Azərbaycan tarixini öyrənmək
üçün mənbə kimi. Bakı, 2007.
40. Hüseynzadə Ə. «Bəhrə» istilahı haqqmda //Azərbaycan SSR EA
məruzəbri. 1961, XXVII c, JVb 11, s. 1097-1101.
41. Hüseynzadə Ə. Gövhər ağa vəqfı. //Azərbaycan SSR EA Xəbərlə-
ri, ictimai elmlər bölməsi, 1959, M 1 s.
42. Hüseynzadə Ə. Mirzə Yusif Qarabaği və onun tarixi - safl əsəri//
Qarabağnamələr, II kitab, Bakı, Yazıçı, 1991, s.6-8.
43. Hüseynzadə Ə. XIX əsrin II yarısında Azərbaycan tarixşünaslığı.
B., 1967.
44. Xəlilli X. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi.
Bakı, Nurlan, 2007 s. 384.
45. Xəlilli X. Qarabağ: Etnomənəvi inkişaf tarixi. Bakı, Günəş, 2006, 80
s.
46. Xəlilov X. Qarabağm etnik tarixindən /Azərb. SSR EA Xəbərləri
[Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası ]., 1988, N93,
47. Ishaqi.N. Maku xanlığı. Tar.e.n. dis., Bakı, 1966
48. İsmayılov M., Bağırova M. Şəki xanlığı. B., Azərnəşr, 1997, 76 s.
49. Jan Gevr. Xacə şah [tarixi roman ].. II kitab, Bakı, Gənclik, 1994,
224 s.
50. Köçərli F. Azərbaycan ədəbiyyatı. I c. Bakı, Elm, 1978, 598
51. Köçərli T. Qarabağ [Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə
]., Bakı, Elm, 2002, 472 s.
52. Qarabağnamələr. I cild [tərtib edəni və çapa hazırlayanı t.e.n.
Akif Fərzəliyev ].. Bakı, Yazıçı, 1989,192 səh.
53. Qarabağnamələr. II cild [tərtib edəni və hazırlayam professor Na-
zim Axundov ].. Bakı, Yazıçı, 1991, 450 səh.
54. Qeybullayev Q. Qarabağ [etnik və siyasi tarixinə dair ].. Ba-
kı,1990.
55. Mahmudov Y., Şükürov K. Qarabağ [Real tarix, faktlar, sənədlər ].
Bakı, Təhsil, 2005, 380 s.
56. Mir Mehdi Xəzani. Kitabi-Tarixi Qarabağ //Qarabağnamələr»,
II c., Bakı, Yazıçı, 1991, s. 93-202.
57. Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə. Bakı, 1950.
58. Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə //Qarabağnamələr, I kit., Ba-
kı, 1989, s. 5-102.
213
59. Mirzə Camal Qarabaği. Qarabağ tarixi //Qarabağnamələr, I kit.,
Bakı, 1989, s. 104-148.
60. Mirzə Camal Qarabaği. Qarabağ tarixi [Tərcümə, müqəddimə,
qeydlər və adlar göstəricisi F.Babayevindir ]., B., 1959.
61. Mirzə Rəhim Fəna. Tarixi-Cədidi-Qarabağ //Qarabağnamələr, II
kit.,Bakı, 1991, s. 248-268.
62. Mirzə Yusif Qarabaği. Tarixi Safı //Qarabağnamələr. II kitab,
Bakı, 1991, s. 5-92.
63. Molla Pənah Vaqil’. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1978.
64. Mustafayeva N. Cənubi Azərbaycan xanlıqları. Bakı, 1995.
65. Mustafayev C. M. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkar-
lardan toplanan veıgilər haqqmda //Azərbaycan EA xəbərləri
[Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası ]., 1994, Nq 1-4, s. 48-58.
66. Mustafayev C.M. Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq.
Bakı, 2002.
67. Mustafayev C.M. Şuşa şəhərinin əsasımn qoyulması tarixi
haqqmda bəzi mülahizələr // Tarix və onun problemləri, 1998, JMq
l.[3 ]., s. 57-61.
68. Mustafayev Q. Qarabağ və Gəncə xanlıqlarının əhalisi. T.e.n. dis.
Bakı, 2008.
69. Mustafazadə T. Quba xanlığı, Bakı, 2005,474 s.
70. Mustafazadə T. XVIII yüzillik - XIX yüzilliyin əvvəllərində Os-
manlı-Azərbaycan münasibətləri, B., 2002, 372 s.
71. Piriyev V. Azərbaycan XIII-XIV əsrlərdə. Bakı, Nurlan, 2003,
458 s.
72. Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlu. Pənah xan və İbrahimxəlii xanm
Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanm hadisələri II Qarabağna-
mələr, II c., Bakı, 1991, s. 203-246.
73. Sadıqov H. Azərbaycan Avropa dövlətlərinin diplomatiyasmda
[1747-1829 ].. Bakı, Təfəkkür, 2004, 376 səh.
74. Sadıqov H.18 əsrin sonu 19 əsrin əvvəllərində Rus Türk
münasibətlərində Cənubi Qafqaz problemi Baki 1993
75. Şükürzadə Ə.B. Əhməd bəy Cavanşirin tərcümeyi halı. Əhməd
bəy Cavanşirin Qarabağ xanlığmm 1747-1805-ci illərdə siyasi
həyatma dair əsərinə müqəddimə //Qarabağnamələr, I c, Bakı,
1989, s. 150-155.
76. Şükürzadə Ə.B. Qacar işğalçılarına qarşı mübarizə tarixindən. B.,
1943.
77. Talıbzadə İ.A. XIX əsr və XX əsrin əwəllərində Azərbaycanda
suvarma və sudan istifadə. Bakı, Elm, 1980,152 s.
214
78. U m udlu V .A . Şimali A zərbaycanm Çar R usiyası tərəlındən işğalı
və m üstəm ləkəçilik əleyhinə mübarizə. [1801-1828] Bakı, Elm
2004 180s.
79. Verdiyeva N .Y . X IX əsrin birinci yarısm da A zərbaycam n əhalisi.
Bakı,1993.
80. Kafkaz araştırmaları cild 1 İstanbul 1988 s. 254.
81. Kurat Nimet Türkiye ve Rusya: 18 yuzyıl sonundan Kurtuluş
savaşlarına kadar Türk - rus iüşkileri 1798-1919 Ankara 1970
82.
83. 1. O sm anlı devleti ile A zerbaycan türk hanlıkları arasmdakı
m ünasibetlere dair arşiv belgeleri [1578-1914 ].. T.C. Başbakanlıq
D evlet Arşivleri G enel Müdürlüğü O sm anlı A rşivi D aire Başkan-
lığı, Y ayın JVq 4, A nkara, c. 1 , 1992
83.2. Yenə ora, cild 1 Ankara 1993
84. AöacoB O. TapaöarcKoe xaHCTBO. Eaıcy, TaxcHjı, 2007. 280c.
85. AÖAynjıaeB T.B. A3ep6aÖA»caH b XVIII bbkc h BsaMooTHomeHHa ero
c Poccneö. H 3-B0 AH A3ep6. CCP, Eaıcy, 1965 r., 621 c.
86. AÖAynjıaeB T.E. H 3 hctophh A3ep6aiı/pKaHa bo BTopon nonoBHHe
XVIII BeKa //Tpvfltı HHCTHTyra hctophh AH A3ep6. CCP, t. XIV,
1960, c. 57-114.
87. AÖAynjıaeB T.E. H 3 hctophh CeBepo-BocTOHHOTO A3ep6aHff»caHa b
60-80 rr. XyiII BeKa. EaKy, H3,n. AH Ä3ep6. CCP, 1958, 210 c.
88. ABanoB 3 . ApxHTeKTypa ropo^a IIIyniH. EaKy, 3jim, 1977, 112 c.
89. 1. A k tm KaBKa3CKOH Apxeorpa4)HHCCKofi K o m h c c h h [A K A K ].,
t . I, Th(J)jihc, 1869, c 760.;
89.2. t. II, T h4>jihc, 1868, c.;1238
89.3. t . III, T h^jjihc, 1869 c.760
89.4. t. IV. THfjwmc, 1870. c. 1016
89.5. t . V. Th<])jihc, 1873 c. 1170.
89.6.1. t. VI. h 1, Th(]m ihc 1874 c.941
89.6.2. t . V I , h 2 Th(J)jihc 1875 c.950
89.7. t.VII, T h 4>jihc 1878, c 1015.
89.8 t . V m , Th<])jihc 1881. c. 1010
90. Ajihcb M. Me>K£oyco6Hbie bohhh h 6opb6a 3a BepxoBHyıo BJiacTb b
HpaHe nocne pacna^a HMnepHH Ha^np rnaxa IIHpaH. HcTopna h
KyjibTypa b cpe^HHe BeKa h HOBbie BpeMa. MocKBa, HayKa, 1980, c.
27-66.
91. AjıneB <1>.M. ÄHTHHpaHCKHe BbicTynjıeHHa h 6opb6a npoTHB Typeu-
koh OKKyrraıjHH b A3ep6aöfl»caHe b nepBOH nojıOBHHe XVIII BeKa.
Ea^y, 3jim, 1979, 232 c.
215
92. AjrneB O. Kapa5 axcK0 c x 3 hctbo [XVIII b. ]. // Kapa6ax [onepKH hc- 108. 107.2 1 Eepe3HH H. I ly T e m e c T B H e no CeBepHOH nepcHH. h. 2 . Ka-
TopHH h KyjibTypbi ]., EaKy, Hauibiorjibi, 2004, c. 71-84. 3am>, 1852,
93. AMnpöcKOBa H. Bonpocw bochhoh hctophh A 3ep 6 aöfla(aHa b ncpn- 109. Eep^ce A. HecK0JibK0 cjiob o 3aKaBKa3CKHx MycyjibMaHCKHx noəTax.
oa xaHCTB. BaKy, Əjim, 2 0 0 4 c. //Ta3. «KaBKa3», 1868, JNs 3.
94. ApaKeraH A. Kapaoax ao 3aBoeBarora pocchhckhm uapH3\ıoM 110. Eepxce A. Oarajın uıax h ero a c th //PyccKaa cTapHHa, 1886, N" 50.
//HcTopHHecKHH ÄvpHajı, 1938 r., N° 10, c. 68-78. 111. EpoHeBCKHH C.E. HoBenııiHe reorpac^mecKHe h HCTopmecKHe H3-
95. ApaKejiKH A. HaropHbiH Kapaöax //CoBeTCKoe BOCTOKOBe^eHHc. N s BecTna o KaBKa3e. T. II, M„ 1823.
10, OKraöpb, 1936, c. 1-18. 112. EypHameB C. OnncaHHe oöjıacren AflepÖH^acaHCKHX b üepcHH h hx
96. 1. A pmhho - pyccKHe othoiuchm [c6. ^okymchtob] t 1 h 1 [IlepBaa cocto^hhh. KypcK, 1793, 27 c.
neTBepT XVIII BeKa ] EpeBaH 1964 113. EyTKOB n .r . MaTepnajibi jjjm hoboh hctophh KaBKa3a c 1722 no
96.2 ApMHHO - pyccKHe OTHOıneHHa [c6. AOKyMeHTOB] t 4 mI 1803 r.H. 11, CaHKT-neTepöypr, 1869, c. 601.
EpeBaH. - bo AH ApM. CCP, 1990. 114. EyTKOB n.r. MaTepnajibi ajih hoboh hctophh KaBKasa c 1722 no
97. ApxHB Tocv^apcTBeHHoro CoBeTa t I , h . II, [cobğt b uapcTBOBaHnc 1803 roA. H. III. CIlö., 1869, 620 c.; m. II, 60 c. npHjıo>KCHHC + 5 pn-
naBJia-1796-1801 rr. ]C n 6 „ 1888. c 932 cyHKa.
98. 1 ApxHB B hcuihoh H ojihthkh P occhhckoh HMnepHH [ABIIPH] cj). 115. BanflOBa X.P. HcTopna ropo.ua OpAyöaaa b X IX - Ha^ı. X X bb. A b-
77, on. 1, 1763 r, A . 15 Tope<])epaT Kanq- ahc. Eaıcy, 1990, 24 c.
98.2. ABÜPH , <D. 77 , on. 1 , 1774 r. 13 116. BeıweHÖayM E. nyreBOflHTeJib no KaBKa3y. T h<J)jihc, 1888, c. 434 +
98.3 ABFIPH , <S>. 77 , on. 7 , 15 KapTa.
98.4 ABnPH , O. 77 , on. 7 jx 17. 117. BejiHHKo B.H. KaBKa3. PyccKoe ^ejıo h MOK^ynjıcMCHHbie Bonpocw,
99. Amyp 6 eHjiH C. HcTopna ropoaa BaKy. BaKy, 1992. Cn6„ 1904.
99 a A xbcpaob A H. OnncaHHC flarecTaHa 1804 r. //HcTopna reopa(f>HH h 118. TaA>KHeBa C.M. A3ep6aÖAacaH bo BHeıımeü üojihthkc npaBHTejibCT-
CTHopa(])H5i /larecTaHa [apxHBHbie MaTepnajibi ] M„ 1958, c. 213-218 Ba EKaTepHHbi II. EaKy, Əjim, 2004, 148 c.
100. EaoaeB Ə. H3 HCTopnM Thha^khhckofo xaHCTBa. EaKy, HypjıaH, 119. raKCTay3eH. 3aKaBKa3bCKHH Kpaö. nyreBbie BncnaTjıeHHa h Bocno-
2003. MHHaHHa 6apoHa ABrycTa <J)Oh raKCTray3eHa. H. II, CaHKT-
101. EaKHxaHOB A.A. TıojiHCTaHH-HpaM [pe^aKi^Ha, KOMMeHTapHH, npH- neTepöypr, 1857, 215 c.
MenaHHü h YKa3aTeJiH aKa^eMHKa 3.M.EyHHaTOBa ].. EaKy, 3jim, - 120. renöyjuıaeB T.A. K 3THoreHe3y a3ep6aö^caHiıeB. EaKy, 3 jim, 1991,
1991, 304 c.' 552 c.
102. EaKHxaHOB A.A. floKjicmHaa 3anHCKa KoMHTeTy 06 onpeÄejıeHHC 121. Fmcjihh C T . nyremecTBHe no Pocchh asifi nccjıeAOBaHHH Bcex Tpex
n p a B Bbicıxıero c o c j i o b w i b M ycyjiM aH C K H X c r p a H a x 3aKaBKa3CKoro uapcTB npnpoAbi. H. III. CaHKT-rieTep6ypr, 1785, 336 c.
Kpax //KojıoHajibHaa noJiHTHKa p o c c h h c k o t o ıjapH3Ma.„ t. I. MocKBa 122. TpaMOTbi h a P>thc HCTopHHCCKHe flOKyMCHTbi 18 CTonerna othocs-
- JleHHHrpaa , 1936, 344 c. rnnecH k rpy3HH. Pca. UarapejiH A. t . II, Bbin. II, [c 1769 no 1801 r.]
103. EaKVHHHa B.H. BocnoMHHaiflM BapBapbi H.B. //PyccKaa cTapHHa, T h(J)jihc, 1902. c. 330
1887. 122 a. Ty6aH/iyjiJiHH A. A3ep6aiizı>KaHCKHe 6eKH h no^BJiacTHbie hm Kpe-
104. EaxTan3e H.A. no^aTHoe oÖJioKeHHe rocyAapcTBeHHbix KpecTb>m CTaHe. EaK y- 1927.
3 aKaBKa3CKoro Kpaa t . I, h. III. 123. fla^aıneB C„ YceHHOB M. ApxHTeKTypa CoBeTCKoro A3ep6aiwKa-
105. EcpflseHeuiBHjiH h Ap. HcTopna Tpy3HH. 1962. Ha. M„ 1948. Toc. Hsä. ApxHTeKTypw h rpafl0CTp0HTejibCTBa, 23 c„
106. Eepe3HH H. nyreuıecTBHe no flarecTaHy h 3aKaBKa3bio. m. I. Ka3aHb, +68 j i.h jijh o c .
1850; h. I, c. 120; h. II c. 134, t. III c. 128+21+8+ 3 cTp. npHJioac.+4 124. J1>kcbact nauıa. OnncaHHe c o ğ h t h h b T pysnn h HepKCCKiı
pHcyHKa. 1888, N° 22
//P y c c K H H a p x H B ,
107. 1 Eepe3HH H. IlyTeınecTBHe no CeBepHOH nepcHH. M1 Ka3aHb, 1852, 125. ^HHrejibuiTeT B. BoAOBjıa^eHM h HppnranHa. H. 1, T hiJijihc, 1880,
c. 11+347+72+1 KapTa. 365 c.
216 217

126. /JoroBoptı Pocchh c B octokom riojmTiroecKne h ToproBbie[Coöpajı
h m x a n T. K>3e<j)OBHH CII6., 1899.
127. flyöpoBHH H. 3aKaBKa3be ot 1803 no 1806 rr. Ü 1 6 ., 1866, c. 543, 2-
6. OT^ejIbHblH OTTHCK.
128. 1 flyöpoBHH H. HcTopna bohhh h Bjıa^binecTBa pyccKHX Ha KaBKa-
se. T. I, kh. II, CI16., 1871, 640 Ta6 h KapTa.
128.2 üyöpoBHH H. H ctophm bohhw h BjnaflbinecTBa pyccKHx Ha KaBKa3e.
T. 3, kh. II, CT16„ 1871, 640 Ta6 h KapTa.
128.3 /JyöpoBHH H. HcTopna bohhm h BjıaAbinecTBa pyccımx Ha KaBKa3e.
T. 4, kh. II, C n 6., 1871, 640 Ta6 h KapTa.
128.4 flyöpoBHH H. HcTopna bohhw h BJiaAH'iecTBa pyccKHX Ha KaBKa3e,
t . VI, cn6„ 1888.
129. fly6poBHH H.O. üoxoa B.A.3y6oBa b nepcnıo b 1796 r., c npnjıo-
aceHHeM onepaTHBHon Kapra noxojja //BoeHHbiH cöopHHK, 1864,
130. ErnaaapoB A.C. OnepıcH no hctophh yMpoK^CHHÜ b 3aKaBKa3be. H.
I. CexibCKaa oöıyHHa, Ka3aHb, 1884, 257 c.
131. Eraa'iapoB C.A. CentcKaa o6mHHa b EjiH3aBeTnonbCKOH h BaıcHH-
ckoh ry6epHH9x // Cboa MaTcpHajxoB ^jıa H3yneHHa əkoho-
MHnecKoro 6biTa rocyaapcTBeHHbix KpecTbHH 3aKaBKa3CK0r0 Kpaa.
T. ÜI, h. II, T h<J)jihc, 1888, c. 1-16.
132. }Kn3HeonHcaHH5£ Ara MaroMe# xaHa Kaspsapa, 0 CH0BaTCJia H b iH e w -
Hefi B nepCHH flHHaCTHH c KpaTKHM 0603peHHeM nOCJiejIOBaBIUHX y
ero CMepTH rjıaBHeHinHX npoHcınecTBHH // C h h OTenecTBa h Ce-
B epH blH ApXHB. )KypHajI CJIOBeCTHOCTH, nOJIHTHKH H HCTOpHH. TOM
X L I X [CbiHa OTenecTBa nacTb 171-aa, CeBepHoro ApxHBa 85-ası ].
C n 6„ 1835.
133. 3axapaHi; Ä. HcTopna Apı^axa [ncpeBOA c apMaHCKoro H3biKa ].
//HA HH HAH, hhb. 924.
134. 3y6apeB KapaöaxcKaa npoBHHUHH // 06o3peHHe P occhhckhx
BJia/ıeHHH 3a KaBKa30M [OPB3, b CTaTHnecKOM, 3TH0rpatJ)HMccK0M,
TOn0rp 0(J)HHecK0 M h 4>hh3hcobom OTHOuueHsıx ].. H. III, C n 6 ., 1836,
c. 255-319.
135. 3y6oB B.A. 0 6 m e e o6o3peHHe T oproB JiH c A3Heıo // PyccKHH apxHB,
1873, 5, c. 870-894.
136. 3y6oB n . KapTHHa KaBKa3CKoro Kpaa, npHHaflJieacaınero Pocchh h
conpc^e.ibHbix 0H0My 3CMejib b hctophhcckom, (JjHHaHCOBOM h Top-
r 0B0M 0TH0meHH5ix. CaHKT-neTep6ypr, 1835, h. I, c. 239; h . II, c.
267; h. m , c. 268; h. IV, c.276.
137. H6parHM6eöjiH X.M. Poccna h A3cp6aÖÄ>KaH b nepBOH TpeTH XIX
BeKa, M., 1969, 288 c.
218
138. HBaHeHKO B.H. Fpa>KAaHCKoe ynpaBjıeHHe 3aKaBKa3beM. T h(])jihc,
1901.
139. HoaHHHCHH A.n. Pocchji h apMHHCKoe ocBo6oAHTejibiıoe ^BMaceHHe
b 60-80 rofla XVIII BeKa. EpeBaH, 1947.
140. HcKeHAepoBa M.C. BaKHHCKoe xaH CTBO . BaKy, 2000. c 212
141. HcMaHjı-3aAe fl.H . H3 hctophh KOMeBoro xo’iaöcTBa A3ep6aiw>KaHa
nepBoü nonoBHHbi X IX b . //HcTopHnecKHe 3anncKH, 1960, JVs 66, c.
91-136.
142. HcMafijıOBa T.H. HcTopna ropoAa IIIymH b XIX - Hanajıe XX BeKa
[1800-1917 ].. A K R . BaKy, 1987.
143. HcMafijıoB M.A. K Bonpocy H C T o p n rp a ^ H H TaK Ha3biBaeMoro Kone-
Boro CKOTOBOACTBa b A3ep6aHA>KaHe b XIX - Hanajıe XX bb. // H3-
Becraa AH. CCP [Cep. h c t . (} )h jio c. h npaBa ]., 1973, -N° 1, c. 20-28.
144. HcManjıoB M.A. O xapaıcrepe TaK Ha3biBaeMoro KoneBoro c k o to b o ,z ;-
CTBa b A3ep6an/pcaHe b XIX - Hanajıe XX bb . /H^BecTHa AH A3ep6.
CCP [Cep. h c t . (Jjhjioc. h npaBa ]., 1973, Ns3, c. 51-59.
145. HcMaÖJiOB M .A.. 0 xapaKTepe TaK Ha3biBaeMoro KoneBoro ckoto-
BOACTBa b A3ep6aH/pKaHe b X IX bb . HcTopna CCCP, 1976, 6, c.
141-150.
146. HcTopHHecKaa reorpa<j)H9 A3ep6aito>KaHa, BaKy, Ə j i m , 1987, 148 c. ;
147. HcTopHHecKHÄ onepK KaBKa3CKHx bohh o t hx Hanajıa jxo npncoeAH-
HeHHfl rpy3HH. Th^jihc, 1899.
148. HcTopna, reorpa(j)HH, əraorpa^HH flarecTaHa. X V ffl - XIX bb [Ap-
XHBHbie MaTepnajibi. n o # pe^. M.O. KocBeHa h X.M. XamaeBa ]..
M., H3A. BocTOHHaa jiHTepaTypa, 1958, 367 c.
149. 1 KaBKa3 ra3. 1846, M 22
149.2 KaBica3 ra3 . 1850 JVs 51 h i o j i
149.3.1 KaBKas 1851KÇ 57
149.3.2 KaBica3 1851 rJVs 71
149.4 KaBKas 1871 Na21 [$eBpaa
149.5.1 KaBKas 1872 r-Nk 130
149.5.2 KaBKas 1872 r. JVs 140
149.5.3 KaBKa3 1872 r JVs 149
149.6 KaBKa3 1873 aaHBapb 21
150. KaBKa3CKHH Kajıenzjapb Ha 1850 r . T h^ jihc, 1849, ot^. III, 94 c.
151. Kapa6ax [OnepıcH h c t o p h h h ıcy jx b T y p b i ].. EaKy, Çaşıoğlu, 2004.
152. Kacnapn A.A. OnepKH HCTopHnecKoronpouuıoro h coBpeMeHHoro
nojıoaceHHH nepcHH. C n 6„ 1904.
153. Kay(])MaH A. PyccKaa o6uı;HHa. B npoqece ee 3apo^yıeHHa h pocTa.
M„ 1908, 455 c.
219
154. KnuiMHiııeB C.O. FIoxoaw HaA«p uıaxa b TepaT, Kannarap, H hahio
h coömthä b nepcırH nocjıe ero CMepTH. T h<|)jihc, 1889.
155. 1. KojıoHHajibHaa nojiHTHKa poccHÖCKoro uapH3Ma b A3ep6aHA»ca-
hc b 20-60-e rr. XIX b [ü o a pcA- H.n.neTpyuıeBCKoro ].. H. I [1827-
1843 rr. ]. MocKBa-JIeHHHrpa^. H 3-B0 A H CCCP, 1936, 463
c.+Ta6n.+npHJio>K.
155.2 KojıOHHajibHaa nojiHTHKa poccHÖCKoro yapH3Ma b A3ep6aH/j>KaHe b
20-60-e rr. XIX b . H. H [1843-1868 r. ]., M-JI, 1936, 478 c. + npHjıoac.
156. Ky3iıcuoBa H.A. nojiHTHHecKoe h c0UHajibH0-3K0H0MHHecK0e no-
jKmeHHe HpaHa b KOHiıe XVII - nepBOii nonoBHHe XIX b . //OnepKH
hoboh hctophh HpaHa, M., HayKa, 1978, c. 5-121.
157. KyprHHXH E .A . « K a p a 6 ax-H aM e» - k s k BcnoM oraTejibHbiH h c t o h h h k
H3yneHHH h c t o p h h 3aKaBKa3ba XVIII - Hanane XIX bb . BHeınHHH
nojiHTHKa h oömecTBCHHbie a b h j k c h m b cT paH ax 3 a n a ^ ıi0 H E B ponbi
b KOHue XIX - XX BeKOB // K B o n p o c y H C Topnorpa^H H h h c t o h h h -
KOB [c6opHHK TpyAOB ].. M ocK B a, 1977, c. 114-119.
158. KynacB M.H. IIo3eMCJibHoe ycTponcTBO rocyAapcTBCHHbix KpecTb-
hh, B0flB 0peH H bix Ha BJiaAeJibHecKHX 3eMJiax b 3aKaBKa3CKHx ry6ep-
hhhx. T h ^ jihc, 1887.
159. JleBHaTOB B.H. OnepKH H3 hctophh A3ep6aiı,ipKaHa b XVIII BeKe.
BaKy, 1948, 228 c.
160. MaMCAOBa F.H. O noxo/ıe B. 3 yÖ0Ba b A ' x p ö a ä / ı x a n [1796 r.
BaKy, 3jim, 2003, 9 4 c.
161. MaMCAOBa O. HcTHHa o TapaöarcKon npo6jıeMe //rapa6ar: KıopeK-
n a ö c K H H /joroBop - 200.
162. MaMe^oBa d>. KaBi<a3CKaa AjıöaHna h ajıöaHH. Eaıcy, 2005, 798 c.
163. MaMCflOBa 3.K. A^MHHCTpaTHBHoe ycTpoficTBO h ynpaBjıeHHe a3cp-
6aH^>KaHCKHX xaHCTB bo B T o p o ö nojıoBHHe XVIII BeKa. ABTopeı|)e-
paT KäH^. HCTopHHecKHx HayK. Baıcy, 1999, 30 c.
164. MapKOBa O.n. Poccna, SaıcaBicaiba h Mea^yHapO/iHwe OTHauıeHHH b
XVin BeKe. MocKBa, 1966, 324 c.
165. MaTepnaJibi fxnn h3yhchhh 3K0H0MHHecK0r0 6biTa rocyıjapcTBCHHbix
KpecTMiH 3aKaBKa3CKoro Kpaa. t. IV, Thc})jihc, 1886, h. I, 385 c.
3;ıecb: 1 ]. 3kohomhhcckhh 6biTb rocyflapcTBeHHbix KpecTbHH b
3aHre3ypCK0M ye3#e EjiH3aBCTn0/ibCK0H ryöcpıiHiı H3 CJieflOBaHHa
C .n. 3enıiHCKoro. C. 1-220.; 2 ]. Əkohomhhcckhh 6brrb rocy^apcT-
BeHHMX KpeCTbHH B IHyUIHHCKOM H fl^Ce6 paHJIbCKOM yc3^ax EjIH3a-
B e T n o jib C K o fi ry6epHHH. c. 201-385.
166. MnjibMaH A.III. IIojiHTHHecKHH ctpoh A3ep6afiA>KaHa b XIX - Ha-
najıe XX bb. BaKy, 1966, 318 c.
167. Mycra<})aeB A *- M. CeBepHbie xaHCTBa A3ep6aöfl>KaHa h Pocchh
[KOHeu XVni -Hanajıo XIX bb . ].. Ba^y, Əjim, 1989, 127 c.
168. MycTacJıaeB M.M. ƏKOHOMHKa Kapa6 axcKoro xaHCTBa b KOHije
XVIII h nepBOH neTBepTH XIX bb. flnccepTauHa Ha concKaHHe yne-
hoh CTeneHH KannnAaTa əkohomhhcckhx HayK. M., 1949, 122 c.;
//Otacji H3yneHHH HaynHoro HacjıeAH>ı ripe 3HflH\'Ma HAH A'jepöan-
f f x a n a Ooh^ aKa^. A.CyM6 aT3a^e, jVs 122, on 1, e^.xp. 404, auyiK
94.
169. MycTa<J)a3aÄe T.T. A 3ep 6aöa>KaH h pyccKO-TypeuKHe OTHOuıeHHa b
nepBofi TpeTH XVIII b., E., 3jim, 1993, 265 c.
170. HaraeBa ftac. M., HypajmeBa T.H. JlnHHbie h Ka3eHHbie nenaTH. Ea-
Ky, Əjim, 1991, 120 c.
171. HepcHcaH M. H 3 hctophh pyccKo-apMaHCKHx othoihchhh. Kh. I,
AOKyMeHTbi. EpeBaH, h 3-bo A ll ApMaHCKOH CCP, 1956, 405 c.
172. Hhkhthh K. OnncaHHe IIIymHHCKoro yes^a. /Ta3. KaBKa3,
21.01.1873 r.
173. 1. 0 6 o 3peHHe Pocchhckhx Bjıa^eHHH 3a KaBica30M. H. II, C n 6 .,
1836.
173. 2. TaM ace h . 3, CTI6. 1836
174. O >Kene3Hbix npHHCKax b Kapa6axcKOM ye3^e. //KaBKa3, 1950, N°51.
175. OnncaHHe KapaöaxcKoiı hpobhhhhh, cocTaBjıeHHoe b 1823 ro^y, no
pacnopaaceHHio rjıaBHoynpaBjıaıomero b Tpy3HH EpMOJiOBa, ^eiicT-
BHTejIbHblM CTaTCKHM COBCTHHKOM MorHJieBCKHM H nOJIKOBHHKOM
EpMOJiOBbiM n-M. TH(j>nHC. B THnorpa<j)HH ynpaBJieHHa HaMecTHHKa
KaBicascKoro. 1866. //A R D T A , f. 24., iş 1 4 1 ,1 4 2 ,1 4 3 .
176. OmıcaHHe KapaöaxcKOH npoBHHUHH, cocraBJieHHoe b 1823 ro-
Ay...[no^roTOBKa ko BTopoMy ncpem ^am m h aBTop npe^HCJiOBHa
Ta^>KHeBa 3.A. EaKy, HypjıaH, 2003, 425 c.
177. OnncaHHe nepeceneHHa apMaH AflHpöe^caHCKHx b npeaejıw Pocchh,
C KpaTKHM IipeflBO pH TCJIbH blM H3JIO>KeHHeM HCTOpHHeCKHX BpeMCH
ApMeHHH [nonepnHyToe H3 coBpeMeHHbix sanncoK CepreeM. M.
THnorpa<j)HH JIa3apeBbix HHCTHTyra boctohhwx a 3biKOB. 1831, 142
c.
178. OnepK KpenocTH IIIyııiH h Bcero Kapaöaxa. //Ta 3eTa «CeBepHaa
nnejıa», CaHKT-neTep6ypr, 1831, K® 210-212.
179. neTep 6yprcKHH 4>Hjınajı apxHBa pocchhckoh aKa^eMMH HayK, 4)99 ,
o n 2 ,a l 3 .
180. nerpyuıeBCKHH H.Ü. OnepKH no hctophh 4>eoAaJibHbix 0TH0iueHHH
b A 3ep6an,n>KaHe h Boctohhoh ApMeHHH b XVI ~ Hanajıe XIX b.
JJemmrpajj, 1949.
181. neTpyuıeBCKHÖ H .n. CncTeMa pyccKoro KOJiOHHajibHoro ynpaBjıe-
HHa b Ä 3ep 6aHA>KaHe b nepBOH nojıOBHHe XIX b. //KojıOHHajibHaa
noJiHTHKa poccHHCKOro uapn3Ma b A3ep6aÖA>KaHe b 20-60 r, XIX b.
h . 1, c. 5-32.
221
 193. CajıaM3a^e A.B., ABanoB 3 .B ., Ca;raeBa P ./I IlpoÖJieMw coxpaHe-
182. 1. ri 0TT0 B.A. KaBKa3CKaa BOÖHa b oxaejmwx onepKax, cnH30/ıax,
jıerenaax h ÖHorpatjjnax. T. 1 bii 1-4 c. 582, Crt6 ., 1885582 Hiıa h peKOHCTpyKKHH HCTopHHecKHX ropo^OB AiepöaiwKaHa. EaK>'
3jim, 1979, 140 c.
182. 2 ITotto B.A. KaBi<a3CKa5i BOÖHa b OTflejiHbix onepKax, ənrooAax, jıe-
reHjjax n ÖHorpa(|)HHx. T. 2, bii 1-4 CFI6 ., 1885 c 832
194. CeBepHaa tlHejıa , 1831 r, J'TsJ'fs 210-212
183. rioTTo B.A. KaBKa3CKaa BOÖHa b OTflejiHbix onepKax, 3nn30Aax, jic- 195. CepeöpoB A.F. HcTopHKo-reorpa4)HHecKoe onncaHHe flarecTaHa.
reHAax h ÖHorpa({)H>ıx. T. 3, Bn 1-4 CÜ 6 ., 1887. c 750 //HT MocKBa, 1958 r., c. 173-190
184. IIpHCoeAHHeHHe B octohhoh ApMeHHH k P occhh. EpeBaH, 1972. 196. Co 6paHHe aKTOB, oraocamHxca K o6o3peHHio hctophh apMaHCKoro
Hapofl, h . 2.
185. FIpHcoeAHHeHHe B octohhoh ApMeHHH k Pocchh [CöopHHK AOKy-
MeHTOB t . I ]., [1801-1813 ].. IToa pe^. LJ. Arajma. EpeBaH, 1978. 197. CTaTHCTHHecKoe onncaHnc HaxHHCBaHCKOÖ nposHHHHH coctəbjich-
186. ParHMOB. T.P. H 3 hctophh A 3ep 6aH^>KaHO-pyccKHx ^HnjıOMaTHHe- Hoe TpHropbeBeM., CTI6 ., 1833.
ckhx OTHOiııeHHH bo BTopoö nojıOBHHe XVIII, b Hanajıe XIX bckob. 198. CyM6aT3£we A.C. Peu;eH3Ha Ha paöoTy T. IUaxoBa «K Bonpocy 06
EaKy, A 3TocH 3AaT, 1997. H3yHCHHH (J)COAaJIbHOH 3KOHOMHKH K a p a 6 a x C K O rO XaHCTB3»
187. Pa4>4>H. MejiHKCTBa XaMCw [nep c.ApM. JI.M. Ka3apaHa ].. EpeBaH,
//AMEA Morkəzi Elmi Arxivi, f. Nb 12, siy.l, sax. vah. 403, qutu
Hanpn, 1991 [http: // armenianhouse.org/raffi/novels- 94.
199. YTBepayteHHe pyccKoro B.ıa^wHecTBa Ha KaBKa3e [no^ pe^.
ru/khamsa/meliks 1_ 14].
K.A.floTTO ]., t . II, T h4>jihc, 1901.
188. PauiHfl-aAHHH. nepenHCKa [nep., Be^CHHe h KOMMeHTapHH
A.H.^>ajiHHOH ].. MocKBa, HayKa, 1971, 498 c. 200. OnpH^yH EeK KonapjiHHCKHH. JlHTepaTypa a3ep6aH/pKaHCKHx TaTap.
T h4>jihc, 1903.
189. PH3äKyjiH xaH Xn^aaT. Poy 3aT-yc-caıJ)a [nep. A.Eep>Ke ]. //PyccKaa
201. IIIaBpoB H.H. OnncaHHe KaBKa3CKoro meJiKOBO^CTBa. Th < pm c,
C T apH H a, 1879, t. 24,
190. 1 PoCCHHCKHH TO CV flapCTBeH H H H BoeHHO-HcTOpHHeCKHİİ ApXHB. 1891, 320 c.
202. UlaxoB C. K Bonpocy 06 H3yneHHH 4>eoAaJu>HOH əkohomhkh Kapa-
. [PTBHA], 4>- BYA, # 18 474
öaxcKoro xaHCTBa //H 3B. AH ApM. CCP, 1947, JVe 4,
190.2 .PTBHA, 4> 52 on. 1 Ä. 331 h 1
190.3 ,PrBHA,(J) 52 on. 1 A . 33 h4. 203. IIIoneH H. H ctophhcckhh naMaTHHK cocToaHHa apMaHCKOH o6jıacra
b ənoxy npncoeAHHeHHa k Pocchhckoh HMnepHH. CÜ 6 ., 1852, c.
190.4 .PTBHA, 4> 52 on. 1 a . 263
190.5 .PTBHA, 4> 52 on 1 a . 408 1236.
190.6 .PTBHA, |) 52 on 1 r . 234 204. UIyKyp3a^e 3 . F e H e a n o r m e c K a jı r a ö j n m a Kapa6axcKHx xaHOB//,HAH
Asep 6 CCP, t. XXVII, Jfe 7 1981, c 83-85
190.7 .PTBHA, 4> 52 Ä 286 ,. H. 1
190.8 .PTBHA, 4> 52 ä 336 , h . 1 205. IHyKiop3aAe 3 . 06pa30BaHHe KapaSaxcKoro xaHCTBa. //HAHH, (J). 1,
on. 4, hhb. 1353.
190.9 .PTBHA, & 52 on. 1 n . 336 h . 3
206. ƏcaA'^e C. HcTopHnccKaa 3anHCKa 06 ynpaBjıeHHH KaBKa30M. Th(J)-
190.10 .PTBHA, $ 52 on. 1 Ä .416 h.2
jihc, 1907
190.11 .PTBHA, 4) 52 a. 331, h . 1
207. 3(j)cnnHeB M.M. HacTHOBJiaACJibHecKHC paHfl* 6 apw b A 3cp 6an-
190.12 .PrBHA, |> 52 on .1 n .350 h 5
190.13 .PrBHA, (J) 52 on.2, Ä .32, ^acaHe b XIX b. //H 3b. AH A 3ep 6 . CCP, JV2 10, 1955.
208. 34>eHAHeB O. Eme pa3 0 TaK HaswBaeMwx «rapaöarcKHx mcjihkct-
190.14 .PrBHA, 4> 52 on. 2 # 33, h . 4
190.15 . PTBHA, 4>. 52, on. 2, Ä 93 Bax» //Tapaöar: KıopeKHaHCKHH aotobop - 200
190.16 .PTBHA, 4 ) 5 2 4 1 6 h . I- 209. A History o f Qarabagh [Annotated Translation o f Mirza Jemal
Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh by Georgea A Bournoutian
190.17 .PTBH A, (j). 41, on. 2 0 0 ^ 6 1 4 a
]. Mazda Publishers. 1994, p. 157
191. PoCCHHCKHH TOCVAapCTBCHHWH HCTOpHHCCKHH ApXHB.
210. Aktin Muriel. Russia and Iran 1780-1828. Minneapolis,1980.
192. CajıaM3a^e A.A. K Bonpocy o 4>e0flajiH0 KpenocTHHHecKHx oTHome-
211. Bornoutian G.A. The khanate o f Erevan under Qajar rule 1795-1828.
HHax b A 3ep 6aHA*aHe b nepBOH nonoBHHe XIX b .// KojıOHHajiHaa
California and N ew York, 1992.
nojiHTHKa..., tom 2, c. 403-424.

223
222

212. 'l adhkirat-uJ-mııluk, a manual of Safevid administration. Kem-
birdge, 1943.
213. Perry J.P. Karim Khan Zand [1747-1779 ].. Chicago and.Londoıı,
1979.
T.T. Mustafazada
GARABÄKH KHANATE
RESUME
As known after murder Nadir Shah Afshar in 1747 his empire bro-
ken up to a number of independent states. In territory of Azerbaijan arisen
20 khanates which existed prior to the beginning of XIX century, i.e. divi-
sion of the country between Russia and Qajar Iran.
In the rich of five thousand-year Azerbaijan state tradition history
the special place occupies the period of khanate. Despite of numerous mili-
tary conflicts between separate khanates, presence of the internal customs
duties, seriously braked development of a national economy, undoubtedly,
in aspect of preservation of traditions of this statehood the given epoch had
progressive character.
Among Azerbaijan khanates on scale of territory, density of popu-
lation and miütary power Garabakh khanate had the distinctive positions.
For this reason this khanate alongside with Guba, Urmia and Sheki khan-
ates took a special place in history of the Azerbaijan statehood.
For explain of value Garabakh Khanate in history of the Azerbaijan
statehood, first of all need to say that it managed to keep and develop Azer-
baijanian -Turkish state formations and traditions in this khanate, as inte-
gral part of territory of Azerbaijan, and turned today in the object of claims
of Armenians. It is known, that territory Garabakh included historical areas
Uti and Artsakh Northern Azerbaijan, i.e. Albania. During Arabian caliph-
ate Uti was known as Arran, and Artsakh as Agvan [i.e. Albania ].. Re-
searchers, marks that the name of ”Garabakh” first occurrence on historical
arena in the XII century, and connected it with ”garabay”, made one of
branches “pechenegs-kangly” tribes.
Contrary to statements of the Armenian historians-falsifiers, that,
ostensibly Turkic tribes come on this territory in the XVIII century and cre-
ated Garabakh khanate, and before here already were melikdoms, which
was the "Armenian” state associations, and khans Garabakh never could
subordinate its governors - meliks, actually, the Azerbaijan Turks since
olden days lived as on plain, and in mountain parts of Garabakh, the proof
to that is that fact, that the majority of names of villages in mountain parts
of Garabakh have Turkish roots, except for two villages with Albanian
224
toponyms. As to an origin meliks mountain areas of Garabakh it was Alba-
nian, not Armenian, melikdoms existing here were not independent state
associations, and were only hereditary feudal possession. During khanate
Christian melikdoms, as well as others magals khanate, were usual districts,
and their governors were considered as heads of these magals. Moreover
the significant part of villages in territory of these magals was in special
possession of khans.
It is necessary to note, that Garabakh khanate created and devel-
oped not on an empty place, but on the basis of uniform Turkish-Muslim
political and ethnic formations. This khanate, created on the basis of arisen
during Safavid time Garabakh beklerbeklik with the center in Gandja, cov-
ered its basic territory.
Garabakh beklerbeklik included extensive territory between the
rivers the Kura and Araz, reaching in the west from mountain of Samhet
and up to lake of Goycha. Into its structure entered ancient city of the Barda
and such magals as Akstabad [nowadays Akstafa ]., Bargushad, Arazbar,
Javanshir, etc. The post of Garabakh beklerbek usually hold one of the rep-
resentatives of Ziyadogular - from Qizilbash tribe Qajar, it was one of the
tribes contribution in due time to coming to power of Safavid dynasty. The
first beklerbek of Garabakh was Shahverdi-sultan Zijadoglu.
As is known, the talented commander from the Azerbaijanian-
Turkish tıibe Nadir Afshar, discharged Safavid from authority achieved
election as shah , in 1736 year on Mugan gurultay. In this situation Zi-
yadogular and the head of some other Azerbaijan tribes opposed him. In
revenge Nadir Shah, allocated elats of Gazakh and Borchale from structııre
Garabakh beklerbeklik, transferred them under authority of tsar of Kaı tli-
Kakheti. Besides it, for their positions the unions of tribes Javanshir.
Otuziki and Kebirli, lived on territory Garabakh, undergone to punishment
Nadir Shah were moved in Sarah magal of Khurasan. Nadir Shah has or-
dered to meliks lived in mountain part of Garabakh submit not to beklerbek
of Garabakh, but personally to him or his brother Ibrahim khan appointed
by him the governor of Azeıbaijan.
Ancestors of founder Garabakh khanate was Panahali khan, oc-
curred of oymag Saridjali, were one of the ancient inhabitants Garabakh.
Oyrnag Saridjali belonged to tribe Javanshir entering into the union of
tribes Otuzikiler. Under the fact sheet, the name of community Saridjali has
been connected with color of red hair [sari ]. his founder Ali beg. The Ar-
menian historians marks, that founder of Garabakh khanate Panahali beg
was the ordinary robber. While it is known, that the grandson of brother
Panahali beg, Saridja Ali-Fazlali beg, and later Panahali beg himself held a
post of butler at court of Nadir Shah.
225
 One of unforgettable pages in history of Azerbaijan of the period of
point prince Konstantin Pavlovich. It was supposed also connection of Ga-
khanate is the basis in Garabakh Khanate unapproachable fortress of
rabakh lands to this state. In this connection in 1783 was planned a cam-
Shusha. If each of Azerbaijan khanate was formed around of one of cities,
paign of Russian armies which should move from the western coast of Cas-
in territory of Garabakh there was no significant settlement in which it
pian sea - from Derbent to Enzeli and as - from Georgia on Garabakh and
would be possible to be covered in case of danger. For this reason in the
Irevan khanates. Realization of a campaign was planned to be lead in 1783
beginning in magale Kabirli were built fortress Bayat, and in 1752 in
which, however, transferred on 1784. This plan and had not been realized,
Ternekute constructed fortress Shahbulag. Afterwards fortress Panahabad
as the right moment for peace connection of Southern Caucasus to Russia
[later Shusha ]. was founded.
was not presented.
According to Mirza Jamal , the construction of fortress Shusha
Khan of Isfagan who has temporarily seized power in the Central Iran
come to the end, approximately, in 1756 where inhabitants of fortress Sha-
Alimurad had directed the ambassador to Petersburg with the purpose of
hbulag the same year moved, and also head of communities and kentkhudi
the conclusion of the contract with Russia on conditions comprehensible to
[rural foremen ]. some settlements together with families. The territory of
it. In May, 1784 G.A. Potemkin suggested chancellor Bezbordko to benefit
fortress Shusha covered the area, approximately, in 3-4 square versts.
from the offer of khan and to give him the positive answer. In this connec-
Garabakh khanate, conducting heroic struggle for preservation of
tion G.A. Potemkin wrote to Catherina II, that, using the moment, it is pos-
the state independence, left an indelible trace in history of Azerbaijan. As is
sible to take voluntary “the Persian Armenia” and on its basis to create the
known, in 80-90 years of the XVIII century in struggle for the throne of
Albanian province.
shah a victory was gained by Aga Muhammad khan Qajar, tried to restore
Death of Alimurad khan in February, 1785, and also active resis-
former borders of the Safavid state. With this purpose he aspired to subdue
tance of the French diplomacy was prevented with realizations of the men-
independent state formations of Southern Caucasus. some khans of North- tioned agreement.
ern Azerbaijan receded before power of Qajar, soon obeyed him, except for
The Russian state and its submission of Kartli-Kakheti empire head
Ibrahim Khalil khan of Garabakh who has refused to obey him.
by Irakly II tried to take advantage of treachery of separatists melik for cap-
In 1795 despite of 33-day's siege of Shusha, Aga Muhammad khan,
ture Garabakh lands. Learned that meliks, united with Irakly II, planed to
coudn’t managed to take it, marched in Tiflis. In September of same year
attack in the beginning Ganja, and then and on Garabakh, Ibrahim Khalil
Qajar, crushed the Georgian armies, grasped Tiflis.
khan decided to prevent actions of separatists. Under a pretext of discussion
Aga Muhammad who departed in 1796 on the south, proclaimed
of state affairs khan, called meliks Abova, Medjluma, Bakhtama and patri-
himself shah of Iran, and in the spring 1797 again made attack on Gara-
arch Ioanes, arrested them and appointed to their places persons entrusted
bakh. In many historical sources it is underlined, that owing to ruins during
to him. Subsequently on demand of ordering Russian armies general P. Po-
previous invasions position of Garabakh khanate at that time remains tyomkin Ibrahim Khan released meliks, taken for this 15 thousand manats.
heavy, and there was a threat of famine. In this connection Ibrahim Khalil
In 1787 Irakly II together with Russian army moved to Ganja,
khan, understanding impossibility alone to provide defense, forced went for however.in connection with the beginning of Russo-Turkish war and a
help to his relative to avarian Umma khan. As a result of treachery of a part sharp protest of Fathali khan of Guba, opponents could not achieve the
of local nobility Shusha after short siege it was surrender.
purpose. Russian command quickly directed armies from vicinities of
Despite of capture Shusha Aga Muhammed shah was not possible
Ganja on the Caucasian front. Alongside with others Azerbaijan khanates
to liquidate Garabakh khanate, and later 3 days he was killed as a result of
Garabakh khanate continued to develop traditions of the Azerbaijan state-
palace plot.
hood. In the head of Garabakh khanate was a khan. The advisory authority-
For preservation of territorial integrity and with improvised Russia
divan, function under khan. In spite of the fact that in all questions dis-
on Southern Caucasus it was necessary for Garabakh khanate to be at war.
cussed here last word was for khan, sometimes he nevertheless had to
Wishing to affirm in region, Russia wished to create here the puppet state.
reckon with the opinion of members of divan. Unlike others khanate, in Ga-
The head of foreign policy of Russia prince Potyomkin-Tavricheski, of- rabakh khanate divan had greater influence.
fered using disorders in Iran to occupy Baku, Derbent and to attach Gilan,
Governors of Varand, Dizag, Khachin, Jilaberd and Talysh, magals
the grasped territory named as “the Albanian state”, and its governor to ap- canied a title of melik. Titles beg and m c jih k were transferred by right of
226 227

succession, but this right each time should affirm special Farman [decree ].
of khan. Meliks occupied judicial and administrative posts.
Therefore after murder of Ibrahim Khalil khan by major Lisanevi-
chem, last written the official report addressed to general Nesvetaev about
assignment of Mehdigulu beg as khan. In 1807 tsar Alexander I sent to
Mehdigulu khan the decree on management of khanate, a flag and a sword
decorated by jewels.
The closest assistant to khan was vizier. In Garabakh Khanate vi-
zier often named mirza. In the time of ruling of Ibrahim Khalil khan the
post of vizier was occupied with the famous Azerbaijan poet Molla Panah
Vagif. It is known, that after murder of Aga Muhammad khan Qajar in
1797 in the city of Shusha, temporarily seized power Muhammed beg
nephew of khan, considered Vagif as a serious obstacle in strengthening his
authority, executed him. After that to a post vizier was appointed Mirza
Jamal,
There were such posts as eshagagasi, khezineagasi, ambardaragasi,
emirakhur, etc. in a palace of khan. Magals operated minbashi and meliks,
settlements-yuzbashi, darga, kovkhi, kendkhuda, meliks. Actually yuzbashi
and minbashi were considered as military grades. During military opera-
tions they supervised over the groups consisted from hundred and thousand
person. Naibs of magals possessed both judicial, and the administrative
rights. Kendkhuda and kovkhi were elected rural communities. Their main
duties were reduced to taxation from communities and to supervisıon over
order in settlements.
Darga carried out the control over markets. They installed the
prices for products, resolved many disputable affairs. In spite of the fact
that their considered as inspectors of a market, in practice they were re-
sponsible for the order in all city. They also monitor observance Sheriyat’
laws for which infringement darga had the full right to punish everyone.
Garabakh was one of the most powerful in the military attitude
khanate of Azerhaijan, and in case of need klıan could collect up to 10-15
thousand soldiers. The basic part of cavalry made elats. As all appears from
the records of Mirza Jamal, oymag Garabakh, according to lists, had the
cavalary. Were if necessary mobilized as well soldiers-arrows with meliks
of magals and settlements.
Elats released from such tax and duties as the ground rent and
payment of a share since a crop [malujakhat ].. However, aıınually from
peasants and magals were raised tax of malujakhat, "toy-poJu" [wedding
money ]. and taxes. Sometimes collected mercenaries from Dagestan with
elats’ were raised- taxes, provisions, bread, fine and large horned livestock
228
for payment of services of mercenaries and even for indemnification of cost
of their fallen horse.
With the purpose of strengthening of defensibility khanate, khans
paid special attention to a construction of fortresses and strengthening. It ıs
known, that Panahali khan in the beginning of the boaıd proved fortresses
of Bayat and Shahbulag. In vicinities of fortress Bayat external walls from
burnt bricks were erected, dug defensive ditches with the purpose of filling
by their water in case of an attack of the opponent. Walls of fortress Sha-
hbulag erected from a stone and to lime. On some sources, in fortress of
Shahbulag were two locks, one - inside, another - outside. Walls of a for-
tress extended fıom top to bottom, and above had the jagged ends. The
height of walls achieved 7 m, and towers - 8,5 m. Internal lock has been'
erected on a height, in mountains, near to mountain springs. The palace of
Panahali khan was constructed of crude stones and had the ıectangular
eight-step form with strotvg and high walls.
The most reliable fortress of khanate was fortress of Panahabad
[Shusha ].. The mountain on which settled down Shusha, had the form of
the cone cut off from above, going down terraces downwards from northeı n
side. Shusha it has been surrounded by gorges with abrupt descents in di-
rection of Dashalticay and Khalfalichay. Abrupt ravines of a hill considera-
bly blocked an ımpact of the opponent and made, approximately, 2/3 defen-
sive perimeters of city.
With a view of strengthening defensibility of fortress Panahali khan
from northern part built a protection, however, apparently, because of too
big haste at its construction it has shortly come to unfitness.
Fortifications of Shusha had successfully sustained an impact of
invasions Aga Muhammed khan Qajar in 1797 which, seeing, that shots
from usual guns do not influence in any way durability of fortifications, ac-
cording to one of the experts - gunners, ordered to shoot from two gun in-
struments adhered to each other. Only such the certain damage by was pos-
sible to cause to walls of a fortress.
Built from a stone and lime the length of walls of fortress Shusha
reached in 2,5 km. In Shusha it was possible to enter from four gate. One of
them referred to - Ganja [Ganja qapisi ]., others - Irevan [Irevan qapisi ].,
and the third - Aqoglan a gate. The site and the name of the fourth gate are
unknown. Ganja a gate settled down in the north, Irevan - in the West, and
Aqogla - in the east. As the main gate of a fortress were considered Ganja
gate built even during rule of Panahali khan. The road to Ganja and iıı
Jilaberd magal from here began. For this reason this gate refeıred to also
Jilaberd as a gate [Jilaberd qapisi ]..
229
 From Aqoglan a gate the road leading in the same fortress began.
This gate sometimes were called Shusha-kend, or Muhtar [Muhtar qapisi J.,
and from time to time and Topkhana as a gate [Topkhana qapisi ]..
On road in Shusha there were also constructed two more fortresses
- Aqoglan and Askeran. Askeran the fortress built in 25 km from Shusha on
coast of the river Gargarchay, served as a reliable barrier from possible in-
vasions. The fortress reached on both coast of the river. The height of walls
of a fortress reached 8 meters, and their thickness - 2 meters. Besides it in a
mouth of this river there were two more towers. The coast Gargarchay was
such steep, it was impossible what to bypass fortress Askeran. Some au-
thors connect construction of this fortress with name of Panahali khan. The
latest researches prove the fact of a construction of fortress Askeran Ibra-
him Khalil khan under will of Panahali khan.
Silver coins concerned to number of state attributes of Garabakh
Khanate “Panahabadi” also, 1/5 russian roubles equal, approximately,
which on the test highly were quoted and were in use and in others Khan-
ates. In the further under order Ibrahim Khalil khan, aspired to improve re-
lations with Fathali shah, in memory of the khan killed in Shusha Aga Mu-
hammed were minting new coins under the name “sakhibgiran” with a
more value.
After murder of Aga Muhammad khan Qajar in Shusha, using ab-
sence Ibrahim Khalil khan authority temporarily was grasped by his
nephew, son of Mehraly beg - Muhammed beg. Considering the heavy
situation, developed in khanate Ibrahim Khalil didn’t begun military ac-
tions against the nephew operated cautiously. At first he directed sons of
Mehdigulu aga and Muhammedhasan in Garabakh which gradually tidied
up to the hands the control in khanate. Only after that khan itself returned in
Shusha.
Muhammed offended and tired out in a corner beat left from khan-
ate, Muhammedhasan of Sheki enticed him to himself and having selected
all his property treacherous transferred to Mustafa khan of Shemaha. Last
killed Muhammed beg for a mark of murder by him his father.
In the beginning of the XIX century the situation in Khanate re-
mained intense and heavy. Region could not recover after destructive inva-
sions in any way. On the other hand two powerful neighbours states Russia
and Qajar aspired to conquer the Garabakh. Concerning foreign policy ori-
entation in khanate palace there was a struggle between two groupings. One
group headed by the senior son of khan Muhammedhasan aga supported
acceptance of the Russian patronage. Other group headed other son of khan
- Abulfet aga was for acceptance of authority of Qajars.
230
At first supporters Qajar had taken win. So khan married hıs
daughter Aga Begu khanim with Fathali Shah, Abulfet aga directed on ser-
vice of shah which received the khan title, became one of Qajar command-
ers to army. But, Russian supporters soon gained triumph.
As is known, after connection of Kartli-Kakheti in 1801, Russian
government firmly decided to subdue and Azerbaijan khanates. After cap-
ture in 1803-1804 Jar-Belokan Jamaats and Ganja khanate the commander-
in-chief the Russian armies on Caucasus general Tsitsianov undertakes a
campaign against Irevan khanate, but suffers failure.
After failure under Irevan, Tsitsianov the basic attention concen-
trated to conquest Garabakh khanate. He decided to carry out it by diplo-
matic measures.
After long years of negotiations he forced Ibrahim Khalil khan to
come to his camp near Ganja at Kurekchay and on May, 14th, 1805 to sign
the treaty about acceptance of the Russian patronage consisting of 11
points.
Signing Kurekchay treaty had embittered shah’ court yard. Qajar
armies in the middle of June, 1805 intruded in Garabakh already. After a
while Fathali Shah with the basic forces arrived in Garabakh. However,
learned about an attack of Russian armies in a Resht, he returned in Arde-
bil.
Russian army grasped Azerbaijan khanates one behind another.
However, murder of Tsitsianov in February, 1806 at the gate of Baku for a
while suspended movement of Russian. Simultaneously muıder of the Rus-
sian commander-in-chief on shah camp had revived hopes for returning of
the lost positions. In the spring 1806 successor of shah Abbas Mirza with
20 thousand army iııtruded in Garabakh.
Was at that time in Shusha the small Russian group not in force
was to protect city. Therefore, Ibrahim Khalil khan that as that to soften po-
sition has started to make advances with Qajars, simultaneously informing
about all negotiations to the commander of Russian group of major Li-
sanevichu.
However, conditions proceeded will worsen and shah armies ap-
proached Shusha. With a view of safety Khan solved with a part of the fam-
ily to move in a place, so-called “Khan bugs” [i.e. garden of khan ]. in 4
kilometers from city. It has caused suspicion at Lisanevich and he instigator
by Christian traitors suddenly attacked camp of Ibrahim Khalil khan in
July, 1806 and brutally killed him, some members of family and employ-
ees. In total were killed 17 innocent people.
It caused strong indignation in people. However sons of khan s at
this time - Mehdigulu aga and Jafargulu aga had not taken advantage of a
231
situation for exile of Russian with limits khanate, but on the contrary con-
tinued to serve them. Under the petition of Russian command Russian gov-
ernment appointed Mehdigulu aga Garabakh khan [elder Khan’s son Mu-
hammedhasan aga in the winter 1805-1806 died of illness ]..
Military actions in territory Khanate between Russian and Qajar
armies had undermined facilities and have put uncountable disasters to the
population. Therefore many families [from above 2200 ]. have run across to
Southern Azerbaijan, and from above 2600 family were covered in moun-
tains.
With signing on October, 12th, 1813 Gulistan peace treaty Russia
has legalized capture of northern part of Azerbaijan [with exception
Nakhchivan and Irevan Khanates ]..
After that Russian authorities began to constant liquidation of au-
thority of khans. In 1819-1820 liquidated Sheki and Shamakha khanates
and they have transformed into provinces operated by commandants - Rus-
sian officers. Liquidation of Garabakh Khanate started actually with 1817,
with aırival in Garabakh general Madatov - the Christian of Garabakh by
origin. He has actually tidied up to the to hands management khanate.
Mehdigulu khan dissatisfıed with the position any more so cooperated with
the Russian occupational armies. Having accused Mehdigulu khan in at-
tempt to murder Madatov forced him to run aside Qajar in 1822 used it
Russian government in this to year liquidated khanate transformed it in Ga-
rabakh province operated by the Russian commandant.
Garabakh Khanate, arisen in the middle of XVIII century and liq-
uidated by Russia in 1822, left a deep trace in history of Azerbaijan. Value
Garabakh khanate consists in history of the Azerbaijan statehood first of all
that it for many years continued to develop traditions of this state forma-
tion, accepted active participation in protection of the Azerbaijan grounds
from external encroachments, could find in itself forces, give worthy re-
pulse to attempts to create the Christian state on its territory and interfered
with liquidation here the Azerbaijan ethnos from imperial Russia and its
satellite of Kartli-Kakheti state.
232
T.T. MYCTA0>A3AAE
rAPAEATCKOE XAHCTBO
PE3IOME
KaK H3BecTHO nocne yÖHHCTBa Ha^np rnaxa A<J)mapa b 1747 r. ero
HMncpHa pacnanacb Ha mho>kcctbo mcjikhx rocyAapcTB. H a TeppHTopHH
A3cp6aÜA>KaHa bo3hhkjih 20 xaHCTB, K0T0pbie ııpocyujecTBOBajiH 40 Ha-
najıa XIX BeKa, T.e. pa 3Aena CTpaHbi m okav P occııeö h TaflacapcKHM Hpa-
HOM.
B öoraTOH njiTH THCHHejıeTHefi h ctop h h a 3ep 6aÜA>KaHCKOH rocy-
aapcTBeHHOH Tpa^HijHH ocoöoe m ccto 3aHHMaeT nepHO^ X3hctb . HecMOT-
p a H a M HOrOHHCJieHHbie BOCHHbie KOH4)JIHKTbI M OKAy OTAC.TbHWMH XÄHCT-
B3MH, HajIHHHe BHyipeHHHX TaMO>KCHHbIX nOIIIJIHH, Cepbe3HO T0pM03HB-
uihx pa3B H T H e əkohomhkh CTpaHbi, Hec0MHeHH0, b acneıcre c o x p a H e H H H
TpaAHijHH 3to h rocyAapcTBchhocth .aaHHas ənoxa
HOCHjıa nporpeccHBHWH xapaKTep.
C p e /tH a3ep6aiİA>!caHCKHx xaHCTB n o M a c ıırr a ö y T eppH T opH H , n o
njıOTHOCTH naccjıeHHa h b o c h h o h m o lu h rapa6arcK0c xaHCTBO h m c jio cboh
OTjiHHHTejibHbie no3HHHH. M m c h h o n03T 0M y 3 t o xaHCTBO H a p a fly c T y -
6 h h c k h m , y p m h h c k h m h IIIeKHHCKHM xäHCTBaMH 3aHHMajıo o c o ö o e MeCTO
B HCTOpHH a3Cp6aH,a>KaHCKOH rOCVAapCTBCHHOCTH.
3HaneHHe FapaöarcKoro xaHCTBa b h ctop h h a3ep6anfla<aHCKOH ro-
cyAapcTBeHHOcra M0acH0 o6T>acHHTb, b nepByıo onepe/tb, TeM, h to oho
cyMejıo coxpaHHTb h pa3BHTb a3ep6aiwKaHCKO-TK>pKCKHC rocy^apcTBCH-
Hwe 06pa30BaHHM h TpaAHipiH b TapaöarcKOM xaHCTBe, cocTaBJiaBmeM He-
orbeMjıeMyıo MacTb TeppHTopHH A3ep6aHA>KaHa, h npeBpaTHBmeMca ce-
roAna b 06'bCKT npHTH3aHHH apMKH. H3BCCTHO, HTO TcppHTopM T apaoara
BKjnoMajıa HCTopHHecKHC o6jıacra Y th h Apuax CeBepHoro A3ep6aiifl>Ka-
Ha, T.e. AıöaHHH. B nepnoA * e apaöcKoro xajiH(J)aTa Y th 6buıa ırjBecTiıa
k3 k AppaH, a Apıjax KäK ArBaH [t.c. Ajı6aHHa ].. HccjıeAOBaTCHH, oTMcnaa
noHBjıeHne b XII b. Ha hctophm cckoh apeHe Ha3BaHHa «rapa6ar», cb« 3w-
BajiH ero c «rapa6aH»aMH, cocTaBJiaBmHMH OflHy H3 BeTBeii «neHeHe>KCKo-
KCHrepCKHX» njICMCH.
BonpeKH VTBep>KAeHHJIM apMHHCKHX HCTOpHKOB-
(f>ajibCH(|)HKaTopoB, mto, o tom jikoöw TiopKCKHe nneMeHa npHinjiH Ha 3Ty
TeppHTopHio b XVIII b. h co3AajiH Tapa6arcı<oe xaHCTBO, a ao 3Toro 3^ecb
y>Ke 6bIJIH MeJIHKCTBa, HBJiaBUIHeCa «apM>IHCKHMH» TOCy/tapCTBeHHblMH
ooibeflHHeHHaMH, h xaHbi Tapa6ara HHKor^a He motjih noAMHHHTb hx npa-
BHTCJieİI —MCJIHKOB, B ACHCTBHTCJIbHOCTH >KC, a3Cp6aHA>KaiICKHC TIOpKH
H3ApeBjıe >khjih KaK Ha pasHHHHOH, TaK h b HaropHOiı MacTH rapa6ara, ao-
Ka3aTejibCTBOM MeMy HBJiaeTca tot (J)aKT, mto 6onbmHHCTBO Ha3BaHHH fle-
233

Tapaoara HM eıOT t k d p k x k h c k o p h h , 3 a H C K jn o n e -
p e B eH b b H aro p H O H n a c T H
HHeM ^bvx zıepeBeHb c anöaHCKHMH TonoHHMaMH. Hto KacaeTca nponcxo-
> k4chhm m c j i h k o b HaropHbix oo.ıacTCH Tapa6ara, t o o h o 6bijıo h c apMHH-
c k h m , a aııöaHCKHM, cyuıecTBVfouiHC >Ke 3,necb MejiHKCTBa He 6 m ji h Hesa-
BHCHMblMH TOCynapCTBeHHblMH OÖ 'be^HHCHHaM H, a HBJiaJIHCb Bcero JlHUIb
HaCJICflCTBCHHblMH (J)COAajIbHbIMH BJiaflCHRHMH. B nCpHOfl XaHCTB XpHCTH-
aHCKHe MejiHKCTBa, KaK h Ä p y r n e M a r a jıw xaHCTBa, ö h j i h o ö w h h w m h o k -
pvraMH, a h x npaBHTejiH ciHTa;iHCb rjıaBaMH cooTBeTCTByıomHx MarajıOB.
K TOMy >KC 3H aH H TCJIbH aa HaCTb ACpCBCHb Ha TCppH TO pH H 3THX M arajIO B
H a x o flH jıa c b b o c o 6 o m B jıa ^e H H H x aH O B .
C jıe a y e T oT M eTH Tb, hto f a p a o a r c K o e xaHCTBO 6 w j io c o s f l a n o
p a 3 B H B a jıo c b hc Ha nycT O M M ecTe, a Ha 6a3e cahhoto
M vcy.T bM aH C K oro n o jiH T H n e c K o r o h 3THHH CCKoro 0 6 p a 3 0 B aH H 5 i. /JaH H O c
xaH C T B o, c o 3 A a H H o e H a ochobc B 0 3 H H K in e r0 b n e p n o f l Cec])eB H ;ıoB T a p a -
6 a r c K o r o 6 e H Jie p 6 e M c T B a c u e m p o M b F a iiip K e , o x B a T W B ajıo 0 C H 0B H yi0
e r o T e p p H T o p H io .
rapa6arcKoe 6eöJiep6eMcTB0 BKnıoHajıo o6mHpHyıo TeppHTopnıo
M e*A y pcKaMH K y p a h A p a s , n p ocT H p aıom yıocH Ha s a n a ^ c o t r o p w CaM -
xeT h jx0 03epa T e m a . B ero cocT aB b x o a h jih ;ıpeBHHH ropOA B a p ^ a h nra-
KHe M arajıw KaK Aı<CTaoaA [h w h c AKCTa(})a ]., B a p rto m a a , A pa3Ö ap, ,H>Ka-
BaHurap h ^ p . H a ^ 0.T>KH0CTb T a p a ö a rc K o r o 6eH J iep 6 ea o 6 w h h o Ha3Ha-
najıca o a h h H3 npe^CTaBHTejıeö 3 H a a o r jıy jıa p - H3 K W 3w jı6aıncK oro n jıe -
MeHH I’aj>KapoB, c n o c o 6 c T B O B a B m H X b cB o e BpeMH n p n x o A V k B J ia c T H js,h -
HacTHH C cc|)cbh^ ob . n epB biM 6 e fijıe p 6 e c M T apaöara 6 w ji IU axB cp^ H -
cvjiTaH 3Haflorjıy.
KaK H3BecTHo, TanaHTJiHBWH nojiKOBO^eu H3 a3ep6aöfl>KaHO-
TiopKCKoro njıeMCHH A(j)map HaAHp, OTCTpaHHBmHH Cc^cbh^ob o t BJia-
cth, b 1736-om roAy äoöhjics H3ÖpaHH5i ce6a maxoM Ha MyraHCKOM ry-
py.iTae. B 3toh CHTyaıpiH 3ıumorjıyjıap h rnaBbi p>ma ^pyrnx a3ep6aö-
4>KaHCKHX njıeMeH BwcTynnjiH npoTHB hcto. B OTMecTKy Ha^Hp ıaax, bw-
acjihb 3jıaTbi Fa3ax h Bopnajıw H3 cocTaBa rapaöarcKoro 6eHjıep6eHCTBa,
nepe^ajı hx no/j BjıacTb KapTJiHHCKoro u;apfl. ri0MHM0 3Toro, HaK33aHHio
Hajjnp maxa 3a cboh no3Hu,HH noABcprjıncb cok)3w njıcMeH A>KaBaHmnp,
otv3hkh h kc6hpjih, npo>KHBaBmHe Ha TeppHTopHH Fapaöara, h MHO>KecT-
bo ceMen, K0T0pwe 6wjih BbiceneHW b CapaxcKHH Maran XopacaHa. n p o-
>KHBaBmHM b HaropHoö Hacra rapa6ara MCJiHKaM Ha^np max npHKa3ajı
no^HHHJiTbca He öeöjıepöeıo Fapaöara, a jihhho eMy caMOMy hjih >Ke ero
6paTy HöparHM xaıry, Ha3HaHeHHOMy hm npaBHTeneM A3ep6aıİA>KaHa.
npe^KH ocHOBaTcaa T apa6axcKoro xaHCTBa naHaxa.au xaHa, npo-
HcxoAHBmHe H3 OHMara C a p w a * a jıw , 6 wjih oahhmh h3 jipcbhhx >KHTejıeH
r’apaoara. OöMar C ap w flacajıw npHHaflneacaJi k nneMeHH fl^caBaHmnp,
234
BXOA^meMy B C0I03 njieMeH OTySHKHJIHp. ITo (})aKTMHCCKHM JiaHHhlM, Ha-
3BaHHe OÖmHHbl CapbIA>KajIbI 6bIJIO CBH3aHO C LIBeTOM pbmHX BOJIOC [capw
]. ero 0CH0BaTejıa Ajih 6 ea. Apmümckhc hctophkh yrrBcp>KjiaıoT, hto ocho-
BaTejib rapaöarcKoro xaHCTBa IlaHaxajiH 6eö 6wjı oöwkhobchhwm pa3-
6ohhhkom. B t o BpeMa, KaK H3BecTHo, h to BHyK 6paTa naHaxajiH 6ea, Ca-
pwflaca Ajih - <E>a3JiajiH 6eö, a no 3>Ke h caM naHaxajiH 6eö 3aHHMajiH
;i0Ji>KH0CTb d<ıopeu,Kozo [em u K a e a c b i . rıpn ^Bope Ha/ınp maxa.
Oahhm h 3 He3a6biBaeMbix CTpamm b hctophh A 3ep 6aö,xpKaHa ne-
pHo^a xaHCTB aBjiüeTca 0CH0BaHHe b TapaöarcKOM x3hctbc HenpHCTynHoö
KpenocTH IUyma. Ecjih Kaayıwö H3 a3ep6aö^>KaHCKHx xbhctb (J)opMHpo-
Bajıca BOKpyr o^Horo H3 ropo^OB, to Ha TeppHTopHH Tapa6ara He 6wjio
h
Kaıcoro-.THÖo 3HaıiHTCJibHoro HacejıeHHoro nyHicra, b kotopom mo>kho 6w-
t io p k c k o -
jio 6w yKpwTbca b cjıynae onacHOCTH. Hmchho n03T0My BHaua.ıe b Marane
Ka6npjra 6biJia coopy^ceHa KpenocTb EaaT, a b 1752 r. b TepHeKiOTe no-
CTpoHJiH ıcpenocTb IIIax6yjıar. HecKOJibKO no3>Ke 6 wjıa 0CH0BaHa Kpe-
nocTb naHaxaöa^ [ııo 3AHee Elym a ]..
no cjıOBaM Mııpsa /J/KaMajıa, coopyaceHHe KpenocTH IHyma 3a-
BepmHjıocb, npH6jiH3HTejibH0, b 1756 r., Kyaa b tom >kc rofly 6wjih nepe-
cejıeHbi >KHTejiH KpenocTH LUaxöyjıar, a TaıoKe rjıaBbi o6mHH h KeHTxynw
[cejibCKHe CTapmHHbi ]. HeK0T0pwx cejıeHHÖ BMecTe ceMbaMH. TeppHTo-
pna KpenocTH IHyma oxBaTWBajıa njıoma^b, npH6nH3HTejibHO, b 3-4 KBa^-
parawx BepCTbl.
TapaöarcKoe xaHCTBO, Be^a repoHHecKyıo 6 opb6y 3a coxpaHeHHe
CBOeÖ rOCy^apCTBCHHOÖ HC3aBHCHMOCTH, OCTaBHJlO HCH3r.aaflH.MbIH CJICfl B
hctophh A 3ep 6aöfl>KaHa. KaK h3bcctho, b 80-90 rr. XVIII b. b 6opb6e 3a
maxcKHÖ npecTon no6e^y oAepacajı Ara MyxaMMe^ xaH Ta^acap, nwTaB-
mnöca BOCCTaHOBHTb npoKHHe rpamıu,w CcfJjCBHflCKoro rocyflapcTBa. C
3toh uejibio oh cTpeMHjıca noKopHTb He3aBHCHMbie rocyflapcTBeHHbie 06-
pa30BaHiıa lOacHoro KaBKa3a. OTCTynHB nepe^ Mombio Ta^>ıcapa, HeKOTO-
pwe xaHW CcBcpnoro A3cp6aÖA>ıcaHa BCKope noKopHJiHCb eMy, 3a hckjiio-
neHHeM FapaöarcKoro HöparHMxajınjı xaHa, K0T0pwö OTKa3anca eMy no-
BHHOBaTbCa.
B 1795 r. HecMOTpa Ha 33-ahcbhvk) ocajıy IIIymH, Ara MyxaM-
Mefl xaH, He cyMeB ee B3aTb, HanpaBHjıca b Th^ijihc. B ceHTaöpe Toro * e
ro^a Tafl»cap, pasrpoMHB rpy3HHCKHe BoöcKa, 3axBarajı Th^jihc.
Ara MyxaMMefl, OTomeflmHH b 1796 r. Ha ror, np0B03rjıacnjı ccöa
maxoM HpaHa, a BecHOÖ 1797 r. BHOBb coBepmnjı Ha6er Ha Tapaoar. Bo
MHOTHX HCTOpHHeCKHX HCTOHHHKaX yKa3bIBaeTCa, HTO BCJieflCTBHe pa30pe-
hhh b xofle npeAmecTByıomHx HamecTBHÖ noxıo>KCHHC T apa6arcKoro xaH-
CTBa b 3to BpeMa ocTaBajıocb Ta>KejıwM, h 6wjıa yrpo3a rojıo;ıa. B ətoh
CBa3H H6parHMxajiHJi xaH, noHHMaa HeB03M0»cH0CTb b o^hhohky o6ecne-
235
HHTb oöopoHy, BbiHy>K/ı.cH 6buı OTnpaBHTbCH 3a no;jMOroH k CBoeMy p o /ı-
CTBeHHHKy aBapCKOMy YMMa xaHy. B pe3yjıı>TaTe npe^aTejibCTBa nacTH
mccthoh 3iıaTH I l ly ı n a n o c jıe HCAOJiroiı o caA w 6buıa c^aHa.
HecMOTpa Ha 3axBaT UJyuiH A ra M yxaM M e^ u ıa x y He yAajıocb jih-
KBHAHpoBaTb F a p a ö a r c K o e xaHCTBO, h cnycT fl 3 jxhs o h 6mji y 6 n T b pe-
3ynbTaTe ABopıjOBoro 3aroBopa.
C ııejibio coxpaHCHHjı TeppHTOpHajibHOH ııeji 0CTH0CTH Tapaöar-
cKOMy xaHCTBy npnxo^nnocb BoeBaTb h c no^pyHHWMH P occhh Ha K)>k-
hom KaBi<a3e. yKcjıaa yTBepAHTbca b pernoHe, Pocchh xoTCJia co3AaTb
3Aecb MapH0HeT0HH0e rocyaapCTBO. PyKOBOAHTejib BHeuiHeH iiojihthkh
Pocchh KH.r. IIoTeMKHH-TaBpHHecKHH, npe,ıyıarajı ııcnonbsya HeypaAHiıw
B HpaHC 33HHTb BaKy, flcp6eHT H npHCOCflHHHTb rHJUIH, 3aXBaıICHH)'IO
TeppHTopHK) Ha3BaTb «Ajı6aHCKHM rocy^apcTBOM», a ee npaBHTejıeM Ha-
^HaHHTb BejiHKoro khh33 KoHCTaHTHHa üaBjıoBHHa. üpeflnojıarajıocb TaK-
>kc npncoc^HHCHHC rapaöarcKiıx 3CMejib k ƏTOMy rocyflapcTBy. B o to h
cbh3h b 1783 r. njıaHHpoBajıcn n oxoa pyccKHX bohck, KOTOpwe aoji>khw
6biJiH ABHHyrbca c 3ana^Horo no6epe>KbH Kacnna - H3 flep6eHTa b 3H3e-
jih, a TaK >kc - H3 TpysHH na Fapa6arcKoe h HpeBaHCKoe xaHCTBa. Ocyme-
CTBJieHHe noxoAa HaMenajıocb npoBecTH b 1783 r., kotopw h, oAHaıco, 6wji
nepeHeceH Ha 1784 r. Ə to t njıaH TaK h He 6wji peajiH30BaH, TaK KaK He
npeflCTaBHJICH nOAXOAamHH MOMeHT AJW MHpHOrO npHCOCAHHCHH>I K)>ıc-
Horo KaBKa3a k Pocchh.
BpeMeHHO saxBaTHBuiHH BJiacTb b U,eHTpajibHOM HpaHe AjiHMypaa xaH
HccJıaraııcKHH ııanpaBHjı CBoero nocjıa b üeTepöypr c uejibio 3aKjiK)HeHHa
AoroBopa c PoccHeiı Ha npncM.neMwx en ycjıOBHax. B Mae 1784 r.
r.A.noTeMKHH npefljıarajı KaHiyıepy Ee36opO£KO H3BjıeHb nonb3y ot
npe^Jio>KeHHH xaHa h ^aTb eMy nojıo>KHTeJibHbiü otbct. B ətoh cb»3h
r.A.IIoTeMKHH nncajı EnaTepHHe II, mto, nojib3yacb mombhtom, mo>kho
A06p 0B0JibH0 B3>iTb «IlepcHACKyıo ApMeHHio» h H a ee 0C H 0B e co3AaTb
Ajı6aHCKyıo ryöcpıiHio.
CMepTb AjiHMypafl xaHa b (J)eBpa;ıe 1785 r., a TaıoKe aKTHBHOe co-
npoTHBjıeHHe <J)paHijy3CKofi AnnnoMaTOH noMemajm peajiH3aujiH ynoMH-
Hyroro corjıaıncHHH.
PoccHficKoe rocyAapcTBO h HaxoAHBineecH b ero noflHHHeHHH
KapTJiH-KaxerHHCKoe uapcTBo bo rnaBe c WpaKjıneM n nonbiTajiHCb boc-
hx M e c T a A O B cp eH H b ix e M y jihii. B h o c . ^ c ^ c t b h h n o T p e ö o B a H H io KOMaH-
A y ı o m e r o p y c c K H M H B o ö c K a M H r e H . ü . n o T e M K H H a H ö p a r H M x a j ıı u ı x a n o c -
BOÖOflHJI MCJIHKOB, B3HB 3 a HX OCBOÖO/K^CHHC 15 TblC. MaHaTOB.
B 1787 r. HpaKjiHH I I BMecre c pvcckhm bohckom abhhvjtch Ha
TaHA>Ky, OAHaKo b cb»3h c HanajıoM pyccKo-TvpeıiKoii bohhw h pe3KHM
np0TecT0M <J>aTajiH xaHa TyÖHHCKoro, npoTHBHHKH He cmotjih flocTiıqb
CBoeiı nejiH. PyccKoe KOMaHflOBaHHe b cpohhom nopjiAKe HanpaBHJio boh-
CKa H3 OKpecTHOCTeö r hha>kh Ha KaBKa3CKHH (j)pOHT. Hapa^y c apvrnMiı
a3cp6aiiA>KaHCKHMH xaHCTBäMH rapa6arcıcoc xancTBO npoflojıacajıo pa3BH-
BaTb Tpa^HUHH a3ep6aÜA>KaHCKOH rocy;ıapCTBCHHOCTH. B o rjıaBe F apaoar-
ckoto xaH C T B a ctohji xaH. n p n x a H e (JjyH K iiH O H npoB a.ı c o B em aT e Jib H b iH
- ^HBaH. HecMOTpa Ha to, mto bo Bcex o ö c y ^ a e M W X 3^ecb B o n p o -
o p raH
cax nocjıe^Hee cjiobo 6wjio 3a xaH O M , HHor;ıa e M y B c e >Ke npnxoAHjıocb
CHHTaTbca c MHeHHeM hjichob ^HBaHa. B otjihhhc ot ^pyrnx xaHCTB, b fa -
J paöarCKOM xaHCTBe flHBaH nojib30Bajıca öojibiuhm bjihsihhcm.
npaBHTejiH BapaH^HHCKoro, /In3arcKoro, TajibiıncKoro, XaneH-
CKoro h Hnjıaöep^cKoro MarajıoB hochjih THTyn M ejiH K a. TnTyjıw 6eö h
MejiHK nepe^aBajiHCb no Hacne^cTBy, ho o t o npaBO Ka>KflbiH pa3 aojdkho
6mjio \TBep>KflaTbc>ı cneıiHajibHWM c{)apMaHOM [yKa30M ]. xaHa. Mcjihkh
3aHHMajiH cy^eÖHbie h aaMHHHCTpaTHBHbie ;joji>khocth.
Ü 03T0My nocjıe yÖHHCTBa HöparHMxajiHJi xaHa MaüopoM JlHcanc-
BHneM, nocjıeAHHH Hanncajı panopT Ha hm>i reHepajıa HecBeTaeBa o Ha-
3HaneHHH Mex^nryjıy 6ea xaHOM. B 1807 r. ııapb AjıeKcaH^p I nocjıajı
Mex^nryjıy xaHy yKa3 Ha ynpaBjıcHiıc xaHCTB OM , (j).ıar h mcm, yıcpamcH-
HblH ^parOUeHHblMH KaMH>IMH.
C aM biM 6 j ih 3 k h m n 0M0inH H K 0M x a H a 6 h j i B H 3H pb. B F a p a ö a rc K o .M
xaHCTBC e r o n a c T O H a3 b iB ajiH M H p 3 o fi. B n e p n o A n p a B jıe H H a H6parHMxa-
JIHJI XaHa flOJI>KHOCTb BH3Hp>I 33HHMajI BH^HWÜ a3Cp6aÜ^>KaHCKHÜ n03T
M o j u ıa n a H a x B a ra ıJ ). H 3 B e c T H O , hto nocne yönöcTB a A r a M yxaM M e^ x a-
Ha Tazpcapa b 1797 r. b r o p o ^ e I l l y m e , B pcM eH H O 3 a x B a T H B m H Ö BJiacTb
n jıe M H H H H K x a H a M v x a M M C A 6 e ö , y B H fleB b jın u e B a rn c {)a c e p b e 3H o e n p e -
naTCTBHe b y K p e n jıe H H H CBoeö BJiacTH, Ka3HHJi e ro . n o c n e 3 T o r o H a a o .i >k -
HOCTb BH3Hp>I 6bIJI H a3H aH eH M n p 3 a /I>KaM aJI.
B o ^ B o p u e x a H a H M e jın c b T aK H e ,zioji>k h o c t h , KaK ə u iH K a r a c w , x e -

nojib30BaTbCH npeAaTejibCTBOM MejiHKOB-cenaparacTOB znx 3axBaTa rapa- 3HHearacw, aMÖap^aparacw, 3 M iıp a x y p h ^p. MaranaMH y n p a B jM jın mhh -
ÖarCKHX 3eMejIb. Y3HaB 0 TOM, HTO MejIHKH, OÖteAHHHBUIHCb c HpaKJIHCM ÖaiUH H MCJIHKH, CejICHH>IMH-I036aaiH, a a p rH , KOBXH, KCHTXyAW , mcjihich.
II, HaMepeHbi HanacTb BHanajıe Ha THHH>ıcy, a 3aTeM h H a Fapa6ar, H 6 p a - H a cäM O M ^ e jıe K )3 6 a ın H h M H H Ö a m n CHHTäJiHCb bochhwmh H HHaM H . B o

rHMxajiHJi xaH p e u iH jı npeflOTBpaTHTb a c h c t b h h cenapaTHCTOB. I I o a npe^- BpeM H B o eH H b ix o n e p a ıjH Ö ohh p v k o b o a h j ih O T p a ja M H , c o c t o >i b i i i h m h H3

ji0r0M o6cy>KriieHHH r o c y n a p c tb e H H w x A en xaH , co3B aB m b jih k o b A 6 o B a , CTa h tw chhh He.TOBCK. H a n ö w M a rajıO B o 6 jıa A a jiH ıcaK c y a c Ö H W M H , tə k h

M e^acjıy M a, BaxTaMa h naTpnapxa H o a H e c a , apecTOBan h x h Ha3HaHHn Ha aflMHHHCTpaTHBHblMH npäBaMH. KeHAXV^bl H KOBXH H3ÖHpajIHCb CejIbCKH-
236
237

MH OÖHIHHaMH. FjiaBHbie 06>I3aHH0CTH HX CBOAHJTHCb K C60py HaiIOrOB c
o6 ihhh h Haöıııo^eHHio 3a nopa^KOM b cejıeHHax.
/Japrn ocymecTBJiKjiH KOHTpojib Ha^ 6a3apaMH. Ohh ycTaHaBjiH-
BajiH ueHbi Ha npoayKTbi, pa3peuıajiH MHorne cnopHbie ^ejıa. HeCMO'rpa Ha
to, hto hx CHHTajiH CMOTpHTejıaMH 6a3apa, Ha ^e-ne ohh OTBenajiH 3a no-
pHAOK BOBCCM rOpOflC. Ohh TaiOKC CJICflHJIH 3a COO.HOACHHCMmapHäTCKHX
3aKOHOB, 3a HapymeHne kotophx ;ıapra HMejı nojiHoe npaBO HaKa3aTb Ka-
^yıoro.
Tapaöar 6hji oahhm H3 caMbix MorymecTBCHiibix b bochhom ot-
HomeHHH xaHCTB Ä3ep6aHfl)KaHa, h b cjıynae hcoöxoahmocth xaH Mor Ha-
6paT b a o 10-15 T b ic a n bohhob. OcHO BH yro n a c T b kohhhijh c o cT aB jıan H
3JiaTbi. KaK KBCTByeT H3 3anHccfi Mnp3bi /JacaMajıa, bcc oÖMarH Tapaöara,
COrjiaCHO CnHCKaM, HMejTH CBOIO KOHHHIIV. IIpH HeOÖXOflHMOCTH mo6hjih-
30BajiHCb Taıcace h BOHHbi-CTpeJiKH c MejiHKaMH MarajıoB h ceneHHÖ.
ƏjiaTbl 6bIJIH 0CB060>KACHbI OT TaKHX nOAaTCİİ H nOBHHHOCTCH KaK
jCMejibHaa penra h ynjıaTa xonn c vpo>Ka>ı [Majıy^acaxaT ].. O^HaKo, e^ce-
rojjHO c KpecTbHH h MaranoB B3HMajracb noAaTH ManyA»axaT, «TOH-nyjıy»
[cBaACÖHbie ACHbrn ]. h Hajıorn. HHor^a npn npHBJicııcHHH HaeMHbix
bohck H3 flarecTaHa c ə.naTOB B3HMajiHCb HajıorH, npoBHaHT, xjıe6, mc.tkhh
mKpynHbiü poraTbifi ckot ajih onjıaTbi ycjıyr HaeMHHKOB h ^a^ce fljıs kom-
neııcaLiHH ctohmocth naAmeö hx jıoma^H.
C uejibK) ycnjıeHHa 060poH0cn0C06H0CTH xaHCTBa xaHbi yAejıajm
ocoöoe BHHMaHHe coopyaceHHio KpenocTeö h yKpenJieHHÖ. H3BecTHO, hto
IlaHaxajiH xaH emc b Hanaııe cBoero npaBJicnHK 060CH0Bajı Kpenocra BaaT
h U Iax 6yjıar. B OKpecTHOCTHx KpenocTH Ba>rr 6mjih B03BeflCHbi BHeııiHHe
CTeHbl H 3 >K>KeHbIX K H p ü H H eÖ , B b lp b lT b l o ö o p o H H T e jib H b ie p B b l c I^eJIbK) H a -
nOJIHCHHH HX BOAOÖ B CJiy’HaC HanaACHHH npOTHBHHKa. CTCHbl KpenOCTH
UIax 6yjıar 6h jih bosbcjichh h3 KäMHH h h3bccth. rio hckotophm hctoh-
HHKaM, b KpenocTH LUax6yjıar 6h jio ABa 3aMKa, oahh - BHyTpH, .npyroö -
CHapy>KH. C tch h KpenocTH pacmHpajmcb KHH3y, a HaBepxy hmcjih 3a3y6-
peHHbie kohuh. BbicoTa ctch Aocrarajıa 7 m, a 6ameH - 8,5 m. BHyrpeH-
HHÖ 3aMOK 6bIJI B03Be£eH Ha B03BbimeHH0CTH, B ropax, b6jIH3H TOpHblX
poflHHKOB. flBopeu riaHaxajiH xaHä 6bijı nocTpoeH H3 HCOTecaHHbix KaM-
Heö h HMejı npHMoyrojibHyıo BOCbMHCTyneHHaTyıo (])opMy c KpenKHMH h
BblCOKHMH CTeHaMH.
CäMOÖ ıiäAOKHOH K p e n o c T b io xaHCTBa 6 b ijıa K p en o cT b Ila H a x a ö a A
[L ü y m a ].. T o p a , Ha KOTOpoö p a c n o j ı a r a j ı a c b U ly u ıa , nve.na <J)opMy c p e -
3aHHoro CBepxy KOHyca, crıycKaıoınerocfl TeppacaMH bhh3 c ceBepHoö
cTopoHbi. I H y m a 6 b ijıa O K pyaceH ä ymejibHMH c KpyTbiMH cnycK äM H b H a-
npaBjıeHH H flam ajiT b iH äH h Xanb<|)aJiHHafl. K p y r b ie O B p a rn x o jiM a S H an n -
238
TejibHO nperpaacAäJiH Ha™cK npoTHBHHKa h cocTaBjınjiH, npHMepHO, 2/3
oöopoH H T ejibH oro nepHM eTpa r o p o a a .
B ııejwx ycHjıeHHH o6opohociioco6hocth KpenocTH üaHaxanH xaıı
c ceBepHOÖ Hacra coopyaHJi orpa>ı<jı,CHHc, OAHäKO, ho-bhahmom}', H3-3a
CJinmKOM 6ojibmoö cnemKH npn ero coopy>KeHHH oho b ckopom BpeMeHH
npnmjıo b HenpnroAHOCTb.
KpenocTHbie c tch h IIIymH ycn em H O BbiAepacajiH HaracK HamecT-
b h h Ara M yxaM M eA xaH ä FaA>Kapa b 1797 r., k o t o p h ö , bh a h , hto BbicTpe-
nbi H3 oöbiH Hbix n ym eK HHKaK He bjihhiot Ha npoHHOCTb KpenocTHbix cT en,
no coBeTy OflHoro H3 cboh x cneuHäJiHCTOB - aprajijıepHCTOB, npnKa3ajı
CTpejiHTb H3 npHBH3aHHbix flpyr k Apyry ^Byx ny'ineHHbix opyAnö. TojibKO
TaKHM nyreM yAajıocb HäHecra onpe^ejıeHHbiö ymep 6 CTeHäM Kpenocra.
C 00pv>KCHHbIC H3 KaMHH H H3BCCTH CTCHbl KpenOCTH IIIymH flOC-
rarajra a h h h h b 2 ,5 km. B I lly r a y m ohcho 6 h j i o b o ö t h H3 neTwpex BopoT.
O ^ h h H3 h h x Ha3biBajmcb - F HH,zpKHHCKHe [F M ijK a . ranbicbi ]., A p v n ıe -
HpeBaHCKHe [HpcBaH ranbicbi ]., a TpeTbH - ArorjıaHCKHe Bopcrra. M ccto-
nojıo>KeHHe n Ha3BaHHe neTBepTbrx BopoT Hew3BecTHbi. rmjmnHCKue bo-
poTa pacnoxrarajiHCb Ha ceBepe, HpeBaHCKHe - Ha 3ana,zıe, a ArornaııcKiıe
- Ha BOCTOKe. rJiaBHblMH BOpOTäMH KpenOCTH CHHTajlHCb rHHA^KHHCKHC
BopoTa, coopy^ceHHbie eme b nepHOA npaBJieHHH IlaHaxajiH xaHa. ÜTcıoAa
HanHHajıacb Aopora b F hha^cv h b H H jıa ö e p ^ c ım ö Marajı. Hmchho n03T0My
ə th BopoTa Ha3biBajiHCb 'raıoKe MHJiaöepflCKHMH BopoTaMH [HnjıaöcpA ra-
nbicu ]..
O t ArorjıaHCKHx BopoT HaHHHajıacb A o p o ra , B e/ıy m a a b oah o -
HMeHHyıo ıcpen ocT b. Ə th B opoTa H H orfla HMeHOBaJiHCb IIIyma-KeHACKHMn,
hjih MyxTapCKHMH [M yxT ap raribiCbi ]., a BpeMeHäMH h TonxaHHHCKHMH
BopoTaMH [T o n x a H a ranbicb i ]..
n o Aopore b LUymy 6 h j i h TaoKe B03ABHrHyrbi eme abc K p e n o c r a
- A ro rjiä H h Ä cK epaH . AcKepaHCKaa K penocT b, coopyjK eH H an b 2 5 km o t
IIIym H Ha 6 e p e r y peKH T a p r a p n a ö , cjıyacn jıa Hafle^cHOÖ n p e r p a flo ö o t
b03M 05k h h x HamecTBHÖ. K p en ocT b n p o c r a p a jıa c b n o o 6 c h m 6eperaM pc-
k h . B b icoT a CTeH K p e n o c r a A o c r a r a jıa 8 MeTpoB, a h x TOjımnHa - 2 m c t-
poB . noM HM o ə T o r o b ycT be 3 t o ö peKH HMeJiHCb e m e ABe 6amHH. B ep cr
raprapnan 6 h j i TäKHM o ö p h b h c t h m , h t o o 6 o ö t h K penocT b A cK epaH ö h j io
HeB03M0HCH0. HeKOTOpbie aBTOpbl CBH3bIBaiOT CTpOHTejIbCTBO 3TOÖ K peno-
c t h c HMeHeM n a H a x a jiH xaH a. CaMbie nocjıe^HHe HccjıeAOBaHHH AOKa3bi-
B ä io r <J)aKT coopy^KCHHH ıc p e n o c r a A cK epaH H 6p arH M xajın jı xaHOM n o 3a-
Bem aHH io ü a H a x a jiH xaHa.
K HHCJiy rocyaapcTBeHHbix a T p n ö y ro B T a p a 6 a r c K o r o xaHCTBa o t-
HOCHJiHCb h cepc6pHHbie MOHeTH «naHaxa6aAbi», paBHbie, npHMepHo, 1/5
pocC H Ö C K oro pyĞJiH, KOTOpbie n o C B oeö n p o 6 e b h c o k o K o ra p o B a jın c b h
239
HMejIH XO/KflCHHC H B flp\THX XaHCTBaX. B AajIbHCHUieM no paCnOpfl/KCHHfO
H 6parHMxajiHjı xaHa, crpeMHBuıeroca ynyHniHTb othouichm c <J>aTa™
rnaxOM, b naMaTb 06 vöhtom b Illy ıu e A ra MyxaMMc# xaHC öbijıa Bbiny-
meHa HOBaa, C ÖOJJhmeÜ HOMHHaJIbHOH CTOllMOCTbW MOHCTa IIOA Ha3BaHH-
eM «caxn6ri.ıpaH».
riocjıe yÖHHCTBa A ra MyxaMMeA xaHa TaA>ı<apa b Ulyxue, noJib3y-
acb OTcyTCTBHeM HöparHMxajiHjı xaHa xaHCKyıo BjıacTb BpeMeHHO 3axBa-
TbiBaeT ero nneMHHHHK, cmh Mexpajibi 6ea - MyxaMMe# 6en. YHHTbiBaa
TJDKCJiyıo CHTyauHio, cjıO/KHBiııceca b xaHCTBa HöparnMxajiKjı hc n a ıa jı
BoeHHbie AeftcTBHJi npoTHB cBoero nncMHHHHica fleHCTBOBajı octopo>kho.
CnepBa oh HanpaBiuı cbohx CHHOBeii MexAHryjıy ary h MyxaMMau Xaca-
Ha b Tapaöar, KOTOpwe nocTeneHHO npııöpajiH k cboh pyıcn Kompojib b
xaHCTBe. JlHinb rıocnc ƏToro xaH caM BcpHyjıoı b LUyuıy.
06H > K eH H biH h W H a H H b i ii b \T O ji M y x a M M e A 6 e ü y ı n e j ı H3 x aH C T -
B a, M y x a M M C /ix a c a H U I c k h h c k i ih BbiM äHHJi e r o k ccöe
H M ym ecT B O c a M o r o rıp eA a're jib C K H n c p c ^ a j ı M y c r a c j ı a x a H y U le M a x H H C K o -
My. riocncflmni yöıuı My'xaMMe # 6 e a 3 a OTMeTKy y Ö H iic T B a
ua.
B Hanajıe XIX BeKa CHTyanııa b xaHcree ocTaBajıacb HanpaaceHHOH
h TaacejıoH. O o jıa c T t HHKaK He Morjıa onpaBHTbca n o c n e pa3pyuiHTejibHbix
HauıecTBHH. C
flpyroii cropoHbi ABa MorymcCTBCHHbix cocCAa P o c c a a h
Fafl/icapcK oe rocy/ıapcTBa CTpeMHjiHCb 3asoeB aT b T a p a ö a r . II o B o n p o c y
BHemHenojiHTHHecKOH opHeHTauıra b xaHCKOM flBopue u u ıa 6opb6a Meaçjy
AByMa rpynnnpoBKaMH. O^Ha rpynna B03rjıaBjıaeM0H CTapuiHM cwhom
xaHa MyxaMMe^xacaH a r o fi BwcKa3biBaJiacb 3a npHHaTHe pocchhckoh
npoTeıcı^HH. JJpyraa r p y n n a B03rjıaBJiaeMbiM flpyrHM cbiHOM xaHa - A 6 y n -
c|)ct aroü ace öbijıa 3a npHiumıe BJiacra raA»capoB.
CnepBa BBepx b3äjih ctopohhhkh raA>KapoB. /(a>Ke xaH cboio /to^b
A ra öerıo xaHyM BbiAajı aaMyac 3a OaTann uıaxa, A 6yjı<})eT ara 6biJi Ha-
npaBJieH Ha c.ıyMÖy uıaxa, KOTopwii nonyHHB x&hckhh THTyjı, c tän oahhm
H3 nOJTKOBOAUCB I’aA/KäpCKOH apMHH. Ho, CKOpO BBepX B3ajIH pyCCKHe CTO-
POHHHKH.
KaK H3BecTHO, nocjıe npHcocAHHcıiHa b 1801 r. KapTjiH KaxerHH-
ckoto qapcTBa pyccKoe npaBHTejibCTBO TBep^o pemHjıo nOKopHTb h a3ep-
oaöfl/KaHCKHx xaHCTB. riocjıe 3axBaTa b 1803-1804 rr. flacapo-
BejıoKaHCKHx A>KaMaaTOB h T»HA»CHHCKoro xaHCTBa rJiaBHOKOMaHAyıomHH
POCCHHCKHMH BoficKaMH Ha KaBKa3e reH. 14huh3hob npeAnpHHHMacT no-
xoa npoTHB HpeBaHCKoro xaHCTBa, ho TepnHT HeyAany.
Ilocjıe HeyflaMH hoa HpcBaHOM L^HunaHOB ochobhoc BHHMaHHe
cocpeAOTOHHjı noKopeHHio TapaoarcKoro xaHCTBa. O h peuiHJi ocymecT-
BHTb 3TO AHnJIOMaTHHeCKHM nyTeM.
240
Ilocjıe AOJinrx jiğt neperoBopoB oh npHHVAH.ı HöparnMxajiHJi xa-
Ha npniİTH b ero jıarepb no^ T siha/Koh npH KıopeKMae h 14 vıaa 1805 r.
noAUHcaTb AoroBop o hphhjithh pocchhckoh npoTeKijnn, cocToameü H3
11 nyHKTOB.
IIo A n H caH H e K ıo p eK ııa iic K o ro A o ro B O p a o 3 jio 6 h jio uıaxcKHH ABOp.
r a A * a p c K n e BOHCKa y * e b cepeA H H e ıır o w ı 1 8 0 5 r . B r o p m n c b b r a p a 6 a r .
CnycTH H eK O Topoe B peM a Aa>ıce caM (I>aTajiH ı n a x c o c h o b h h m h cıiAaMw
npnöbin b T a p a ö a r . OAHaıco, y3HaB o nanaA eH H H pyccK H x b o h c k b r . P euiT ,
o h BcpnyACa b ApAeÖHAb.
P y ccK a a apMHa saxBaTbiBa^a a'3ep6aiİA>KaHCKHC xaHCTBa oaho 3a
A pyrH M . O a h 3 k o , yÖHHCTBo U,Hu,HaHOBa b cj)CBpaAC 1 8 0 6 r . n p u BaKHHCKHx
B o p o T H a B peM a npHOCTaHOBHjı ABHHceHHe p y ccK H x . O A noB peM eH H o \ '6 h ü -
c t b o p o ccH H C K oro rA äB H O K O M aH A yıom cro H a uıaxcK O M jı a r e p c b o 3 p o a h a
HaAe>KAbi H a B 03B pam eH H e n o T e p a H H w x no3HiiHii. BecH O H 1 8 0 6 r. n p e c T o -
h OTOÖpaB bcc c ro
AOHacAeAHHK u ıa x a A 6 6 a c M n p s a c 2 0 TbicanH OH apMneii B T o p rc a b Ta p a -
6 a r.
hm c B o e ro ot-
H a x o A H B iım e c a b to BpeM a b U l y m e MajıoHHCjreHHbiH p y c c ıc u ii ot-
p aA He b cn.rıc 6 b ijı 3 au ;H m aT b ro p o A . rİ0 3 T 0 M y , H ö p a n iM x a jiH A xaH mtoöm
KaK to CMarHHTb n0A0>KCHHe H a n a n 3 a n rp b iB a T b c raA>KapaMH, 0AH0Bpe-
MeHHO c o o 6 m a a o Bcex cbohx n e p e r o B o p a x KOMaHAwpy p y c c K o ro oT paA a
M a fio p a JIn c a H e B ii’iy .
OAnaKO, 06cT aH 0BKa npoA O JD K anacb yxyA uıaTCsı h uıaxcK H e b o h -
CKa npHCTynnjiH k noAXOAaM IIIymH. XaH peınwn b u c a h x 6e30nacH0CTH c
HacTfaio c b o c h ceMbn nepee3>KaTb b m c c tc m k o , t . h . «XaH 6arn» [T.e. XaH-
c k h h caA ]■ b 4 - x KHnoMCTpoB o t ro p o A a . Ə t o Bbi3Bajıo n0A 03peH H e y J Ih -
CäHeBHMa H OH, nOA>KHraeMMÜ XpHCTHaHCKHMH MCAKHMH H3MCHHIII<aMH
BHe3äHHO b H io n e 1 8 0 6 r . H a n a n H a npHCTaHHiu,e H 6 p a rH \ıx a A iiA xaH a h
3BepcKH yÖHA ero, HeKoropwx H n m o B ceMbn h cjıy>KamHx. Bcero n orn ö.iM
1 7 HH B HÖM He IIOBHHHblX JIIOAeH.
Ə tO BbI3BaJIO CHAbHOe B03MyiHCHHG y HapOAa. O a HAKO HaXOAHB-
u iH e c a b 3 to B p e r n cbiH O B ba x a H a - M e x A n r y n y a r a h /I> K a(j)ap ry A y a r a h c
T o n b K o He B 0 cn 0 A b 3 0 B aA H C b C H T y a u n e H Rjıa H 3 rH aH H e p y c c K H x c n p e A e -
nax xaHCTBa, ho Hao6opoT npoAOA>KajiH c.ıy>KHTb h m . n o xoAaTaücTBv
p y c c K o r o KOM aHAOBaHHa p y c c K o e npaB H T eA bC TB O H asH anH A O M e x A u r y a>
a ry ra p a 6 a rcK H M xaH O M [C T a p u iH H xaHCKH H c h h M y x a v iM e A x a c a ıı a r a
3HMOH 1 8 0 5 - 1 8 0 6 r r . y M e p o t 6 o a c 3 h h ]..
BoeHHbie ACÜCTBHa Ha TeppHTopHH xaHCTBa Me>KAy pocchhckhmh
H raA^capCKHMH BOHCKa.MH nOAOpBaAH X03aHCTBa H HaHCCAH hchchhcahc-
Mbie 6eACTBHa HaccAeHHio. üoəTOMy mhothc ccMcücTBa [cBbime 2200 ].
nepe6e>KaAH b IO^khhh AsepöaıwıcaH, a CBbiuıe 2600 cevıeficTBo yKpbi-
AHCb b ropax.
241
 C noAnncaHHeM 12 oKTaöpa 1813 r. TıojiHCTaHCKoro AoroBopa
P occhsi y3aKOHHJia 3axBax ceBepHoii Mäcra A3ep6afiflacaHa [c hckjhomğhh- ƏLAVƏLƏR
eM HaxMbiBaHCKoro h HpcBäHCKoro xshctb
Ilocjıe 3Toro pyccKne BJiac™ nepeuuiH k jınKBiı^aHHH BjıacTH xa- JSöl
hob. B 1819-1820 rr. 6mjih jiHKBvm,HpoBaHbi IIIeKHHCKoe h IUaMaxnHCKoe Qarabağ xanlarının şacərəsi
XäHCTB H OHH npeBpaTHJIH B npOBHHLJHH ynpaBJiaeMbie KOMCH/jaHTaMH - P a n a h Ə li b ə y

pyccKHMH ocj)HL[epaMH. K jiHKBnnanHH TapaöarcKoro xaHCTsa npHCTynnjiH

İb r a h im X e lİI A ğ a
cjjaKTHMecKH c 1817 r., c npnöbiTHeM b Fapaöar reHepajıa Ma^aTOBa - ra-
i
paöarcKoro xpHcraaHHHa no npoHCxo>KfleHHio. Oh cj)aKTHMecKH npnöpajı k P e t ı a h Ə li x a n ( 1 7 4 7 - 1 7 6 3 )

__ _ V
cboh pyKaM ynpaBJieHHeM xaHCTBa. Mex^nryjıy xaH HeAOBOJibHbiö cbohm T
nojıoaceHHeM y>Ke He TaK coTpy^HHMajı c pocchhckhmh OKKynauHOHHbiMH i b r a h i m X e tt t x a n M e h r a ll b e y T a l ıb x a n b © y

BoöcKaMH. Oöbhhhb M exnHryjıy xaHa b nonbiTKe k yĞHÖCTBy MafläTOB ^ M əhom m ed böy X a n x a n ım a ğ a

BbiHy^Hjı ero 6e)KaTb b cropoHy ra^acapoB b 1822 r. B0cn0Jib3yacb əthm K ə b in li a r v a d la r ın d a n K e b in s iz a r v a d la r ın d a n

.....
pyccKoe npaBHTejibCTBO b ətom ro^y jiHKBHflHpoBajıo xaHCTBo npeoöpa^o- T .....- ..... ~f.... t " ........ .............* ..... '' ▼ ........
C avan şir A varlı H üsal G ə n cə lı K nyaz U n q utlu N a x ç w a n lıq O ız a q meiiyi Ş u şatı H acı
BäB ee b rapaöarcKyıo npoBHHHHio ynpaBjıaeMWH pyccKHM komemaHTOM. m in b aşısm ın xa m n q r a ,
Ü m m ə xan ım
Ş a h ve rd i
xa n ın q ızı
E v g en i
A b aş id zen in
A lla h ya r
b ey in
kən d sakini
xristian qızı
V a x ta n q ın
q ız ı X a ta y
Kərim in q ızı
A na
q ızı X a n ım d a n
Tapa6arcKoe xaHCTBO, B03HHKiuee b cepe^HHe XVIII BeKa h jihk- M & h əm m əd
H əsən
b acısı BİKə C a v a d xa n ın
b a c ıs ı X w ş u 'l
q ız ı C a v a h ır
xa n tm d a n
q iz ın d a n Rükem dan x a n ım ö a ,a xa n ım d a n
1
1
BHflHpoBäHHoe PoccHeö b 1822 r., ocTaBHno rjtyöoKHH cne,u b hctophh B o yim d ən
▼
A b b asq u lu M əm m əd Ə b ü lfə t xan H ü seyn q u lu FətəTı ağ a
A3ep6aö#)KaHa. 3HaneHHe FapaöarcKoro xaHCTBa b hctophh a3ep6aä- X a n la r ə ğ a
M eh d iq u lu
ə ğ a ve Q a s ım a ğ a ağa və
8 ik e a ğ a və G övhər S ö fərq u lu ağ a
^aHCKOH rocy^apcTBCHHOCTH 3äKJiıoHacTCH npeacae Bcero b tom, h to oho Kəblnli " ]
Ə h m ə d xan
xan x a m m (Şəkili
▼
......... .......... “x ........ ' ' .............i
▼ ▼

b TCMeHHe mhothx jıeT npoAOjıacano pa3BHBaTb TpaAHUHH oToro rocynap- arvad\armdar>| İ C əterq u lu
< a n a ©ı®
T u ğ kəndinin
sakin i xristian
Ş ə m se d d ıl
su l\an lığ m \n
S ə n ca lı
Qu tam a li
A ğ a b eyim g etm işd i) so n a B eh ra m lı bəyin qızı
CTBeHHoro oopasoBaHHJi, npHHHMajıo aKTHBHoe ynacrae b 3amHTe a3ep- (F ö tə li şahin j
xa n ım d a n kə n d sakini M ü rəs sə
t I a rv a d ı oUıb) I
Y
ı X a d ic a d ə n x a n \m d a n
6a 0A*aHCKHX 3eMejib o t bhcihhhx nocnraTejibCTB, cmotjio HaÖTH b ce6e Ş a h ve rd i
xa m n q ızı
j MelnrəVı
i b əy in q ızı
v ə T u b u b əyim
(F e y z i bəyin Şahsevən İ V
arva d t olu b ) B ə d ir xa n ın S ü le ym an Ş eyxəli Şah n isə
chjih, ^äTb ^ocTOHHbİH oTnop nonbiTKaM co3^aTb xpHCTHaHCKoe rocy^ap- X e yra n is əd ən
1. C əfarqu lu
X ə d icə
j xa n ım d a n
q ız ı Ş a h n isə ağa b əy x a n ım (M ireə
xa n ım d a n
ctbo Ha ero TeppHTopHH h npenaTCTBOBano jiHKBHflaHHH 3flecb asepöafi- bay
2. Şü k m lla h |
1. M əm m ə d
O a sim
o ğ luna ərə
ğetm işdir)
ÄacaHCKoro 3TH0ca co CTopoHbi uapcKOH Pocchh h ee caTejuiHTa KapTjiH- bəy
Z. X anCan
ağ a
2 . BöyüK
. . . ____ _

ağa . xam m X i x
KaxeTHHCKoro uapcTBa. 4 . Tubu
▼ * t
b syim Y a x? ı xan ım T u tu b ə yim K içik b əyim N u rca h an Tutu
(Ş a h s e v ə n (Ş ə k ili Səlim (T eh ran b əyim b öyim dən
FərecuW a x a n a ə rə b əylərb əyi v ▼
K ablnsiz j x a n a ə rə g etm iş d ir) M irzƏ
B ik ə a ğ a KəbləU a ğ a
a rv ad lan n d a n g etm ış d ir) M əhəm m əd
D a v u d xan Şə rəfc ah an
x a n a d rə
g etm işdir) T u b a b əyim bəyim
--------------
n
▼ ▼
Tiflisti M irzə B ala zu r
R əb in in q ızı kendinin
N ısə d ən xristlan q ızt
l əca'ıb
l N isə d ən

V i
Ə zət 1. A b d ulla
b əyim , b əy
G övhər 2 . K ərim
b ayim b əy

Q e y d : Ib rah im xelil xa n ın kebinli a n /a d la n a ra s m d a T u ti b əy im (Ş ə k ili H ü s e y n xa m n q ız ı v s S ə lim x a n tn b a c ıs ı). M ehdiqulu

x a r« r\ k sb in li acvadları: X a n x a n ım a ğ a (M e h rə li b ey in q ızı); S a ra y x a m m (Q a ra ç ö rlü Ə h m ə d x a n ın q ız ı). Ə b ü lfə t a ğ a n ın kəbinli arvadı:
B ədir x a m m (ib rah im Xə lil xa n ın q o h u m u Is m ay ıl x a n ın q ız ı). H ü se yn q u lu b əy in arvadr. H ü rza d x a n ım (S a rıc a lı N a m a z bəyin qi 2t).
Ş ə c ə rə 1 8 0 4 -c ü ildə m a y o r U s a n e v iç təre fm d ə n to p la n m ış m ə lu m atla r s s a s m d a tertib o lu n m u şd u r, biztm tə rə fım izd ə n d ü zəlişler v ə
ə ləv əla r edtlmişdir. A K A K . C . U, s ə n . 1 4 1 5 , s. 6 9 5 .

242
243
 .NV3
Xs2 TALIBXAN BƏYİN NƏSƏB ŞƏCƏRƏSİ
MEHRALl BƏYİN NƏSƏB ŞƏCƏRƏSİ *
+ İ t ▼
İ İ K « a b a lı Ağflsi Q lim otlod N ə s ir OlipaşH
Osəd M.thomməd Xankişi Xanxaoım Xodico bəy- O lih ü m m o t
bəy bəy boy boy bəy
bay b əy bəy ağa bəy
T + T
Forəo bəy Tükəzban
i Şükür bay
xanım
ı*o
N ə s ir bəy
+
_ jL. ▼ Güllü xa- 5*
oundan
A b b a s bay A ğ a bəy T? İ
i M əleykə
xanmıdan
S ədət bəyim dən ; T d li bəyim dən
i i İ
▼ X an xanım
nüsncahan
xan undan
■ I ! I : I : ä İ
:S? a> . >* >•> Nabal xa- %
* £
fe
P
7.
<S , J
3 Ä
2
cS :
fr
£> HWkUiu
f
t
M aya xannndan llü i c y ı n ağ/ı
'f
C əfərqulu 1’ s
t bəy B ehcnht aga;ıaH j
IjiJvrAİcahan + İ Şarəf xauuu-
bayimdan Ziəhra xa- A b b a s bəy N u ra lə ın x . dan
İ n ım d an
i
M ehralj

/ülcyxa xannn
Q u m ru
hoy N>
% • >- ^ . . . İ ....
2 I İ İ X urşud
3 xanım d.m
t. ® C a v a d bəy C əm il bəy
7-,
Zərəişan
2 xanuud.ın
a

If
▼

f Müoawər A yna xa-

xanıradan u u ndan
Əzİ23
x an ım d an
t

/\(J>ra6xairtiM
-
▼

Qeyd: 2*9 saylı sxlvslbr mərhıını Ə-Şükürzadə torəfmdnn tərtib olunmıış va biz cüzi dəyişikliklar edilraskb
çap edirik. Homın codvoUori bizo verdiyino göro akademik Comil Quliyevo toşokkürümüzü bÜdiririk.

245
244
 Xs4
J\*s5

MƏHƏMMƏDHƏSƏN AĞANIN NƏSƏB ŞƏCƏRƏSİ

MEHDİQULt XANIN NƏSƏB ŞƏCƏRƏSİ

X^Vransa boyimdən Mahşorəi' bəyimdon

BƏ DR C AH AN BÖYİM DƏN
i İ i * İ İ
♦ i
CəfbrquJi ŞüJcruJJa Xaoçaa Tuba BöjoiJc Xadicə bəy- tb rah im x alil X u rşu d b an u
xan ağa ağa həyim
ağa b ə y ım

İ
Bıılqeyis
b s y iıu d a n X a say x an d a ıı Seyid Iliiscyıı ağ a d a u

i * . İ T
tsnıayıl a£a A sya bəyim M ah m u d A b b a s q u lu a ^ a İ İ İ
A ğa xan
İ İ İ M e h d iq u tu xan X a n b ik ə ağ a M ira b b a s
ağa
llə c ə r
BiJcə
M rc a b b a r S a ra bay-
im
Şiriubayimdsu Şiriu bəyiuıdəii Əzal bəyiıudəa
İ İ
i T S əltəoət bəyim dən S üroyya boyim dən
Şükılı ağa <9 a & i
<Ö I? «g %
n a 1 i
5 y> ä I 033 İ
♦ ------------- M
f İ İ +
TeyıııuraJ,ı Yaxşı bəyım X a s a y xan A ğ a B ikə Mirqafar Ş əhla Mirəbftlfə* M irsu lta n
a£a həyim ağa ağ a
Mahbubbsyiııı* i
Səryn B əyim dan

1a ,___İ-----
•o İ
£ M e h d iq u lu x an S əid x a n
Ş əralcahan Ə 2©t beyim-
bəyim dən den
İ
A ia xan

İ
B öyük xa*
n ından
I&
I
Şiriubayiuıdəu Şiriubayiunteu Şiriuboyüudəu
s İ * i
Çavad a |a

2 a .g
5? I-
.2 T3 ■-5l
■a e =
İ i
M >uuk xa- Z iha bayim-
ıibiMaaii d ən
+ ▼

I « .g
Allabyar ağa

•Sl •M J
X) a
İ 3 -s
3 «
y
1CQ 1CQ |
J
|
g
a <

246
247
X»6
JV«7
ŞEYXALİ AĞ ANIN N Ə S Ə B ŞƏ C Ə R Ə Sİ
SƏFİRQULU AĞANIN NƏ SƏ B ŞƏCƏRƏSİ

t İ i İ İ İ İ İ
Hüseynalı Solim Rəhim Kazını lCaray İsmayıl M ustaia H ə ş im Məhiş Teymur Əşrəl' Həmzə Hüscynqu-
ağa ağa ağa ağa ağa ağa ağa ağa ağa ağa ağa lu
ağa

I
C 'a h a n x a n ım - C a d a d b ay im - Nabal Q önço F a tm a B a llı x a - F a tı
dan dan boyimdsn b o y ira d o o bəy im d ən n ıra d a n x a n ım ü a n

l i
Şirin M ahm ud X u d id a d
boyim ağ a ağ a
ağa
Rustam

i i
Somod Nasir
ağa afa

i İ İ
İb a d Şərəfcahjo B əd ir C avad Zeynnlabdin
ağa bəyiıu bəy im ag a ağa

İ t * İ İ İ V
R za S u rx a y N ə ra f F ə rə c M əh iş Q ü d rət S ita rə
ağ a ağ a ağ a ağ a ağ a ağ a bəyim

248 249
 m

BÖYÜK XANIN NƏSƏB ŞƏCƏRƏSİ

M ƏHƏM M ƏDQASIM AĞANIN NƏSƏB ŞƏCƏRƏSİ

♦ t t +
Xədicə bikədən Hoşim Qasım Səlim Sachq
xan xaıı xan

t t t t V
.t t •T t
Paşa K.nrim Qasım Böyük xa- Nocəfqulu G üllü S ura
B oyim can Z a b ii ə
ağa ağa ağa ağa b ə y im d D n bəyim dən bəyim dəıı
bayim don

▼ + T t
S a ra boyim dnn Q ö n e s bay im d an M əh ə m m ə d q asım
ağ a
t
t
İsm ay ıl ag a S a y a d xan ım I ! s ı«
I .1 ı S

.1 .1
.1
ä-
.o
I fT
Xi
S
& I
an c_
T T
Xeymnsa G öysü
b oyim dən x anım dan
> *
'Oft
«3
a
.1
&
•M

fl
+ t
rt 1
■o X T?
a
> S 1
Ğ £
3 < 3
o
v: » 1
V) Vi
I .2
S
— Vg'I

& .1
>w >S) .§
3 & 1 1? *
-o 3 -o .2
ş2 s :3
1 1 £,
JS o £> §
V 2 &
£> 05 U O ;2 : s
< 1

251
250
 JYslO
ü ı ı c h M O k i i . H ,iim « u iıo B a k I I ö p a r ı i M - x a ı ı y ,
o t 8 - 1 0 n ı i B a p n 1 8 0 4 r . - ra ıı;v < K U .
HeMaJioy/iHBjiHiocbTOMy, mtoh a;ıecLnax o x cy cb c BwcoKocjıaBin.iMHn nenoöe/jHMUMPocchhckhmh bomck3mh60-
;ıee Mec>ma, /ja h 6;iiıeij y>KenpouiJiouo b3&thhKpeııocTHniTypMOMar yııopcTBa höyncTBa^aceBa/ı-xaiıaFan/j-
aaiHCKaro, n a ^ m a ro c cuhomXycefiH-Kyjma ro ıo ıı c 1,500jn o,nen ot niTtJKa P o c c ıın c K a ro , abh, Ğyayrçıı bt3kom
6.ih3komcocc/jctbc « /iojihchu öy/ıyHHııcKart noKpoBHTcjıtcTBa cıırifcHaro, HenpncuJiaeTCkomhc c npıiBCTCTBHeM.
r op/ıocTt /JaccBa/ı-xaHa oM tı/ıacbKpoBiooh mhc c e ro hc >Kam., noHeace rop/ıUMBor npoTtiBHTCH; ho coMcaucıoo
'İ-lxl, kohx oh no;iBepnıyn cBoeMyacpeönıo. Ha/jeıoHcb, hto h, bucokoct. He3axorHTe ııo/tpaacarbeMyh Gy/je-re
cııe/ıoBaTboöıneMnpaBiu/y, hto cjıaöhiHCHJibH0MyııoKopneTCHh ne Meqraer c iihmTHraTbca. CıuraPoccHHCKanh
KpoTocTfcqä ırpasneHiw34etUHeMyKpaıo /j0B0JibH0y»e H3BtcTHa. M raıc 0CTaeTCH bqmB U Ğ nparb jıyHnryıo,qopor}r.
noennıcyr .F aH/jacah FaıiA»cıiHCKoe BJiafleHiıe BCTynıuıi! n o ceMy cjıy q a ıo b H eınM epıiM oe npocTpaHCTBo p o c c c ıın -
cKon HMncprm, no'ieM y ıı acıiTcnn onaro c/ıejıajıncb mo6c3HbJMH /jeTbMiı Poccıın, to h /jo/zroM noTniTaıo no 3BaHino
Moewy, hkornaBHbiiı Haı ıa.nbHHK zjxcwwıro Kpaa b Ha KaBxaıcKOH J Iiih h h o t KacnniıcKaro M opa /ıo Mepnaro, T p cö o -
Ba'rı» ot b. BbicoKocT., H i'oÖbi c nocjıaıııihiM H JBo^bMH B03BpaTH/fH Bbi eıo/}a c ra /jo jıoma/iHnoe h cKOTb, ııpH iıa/;jıe-
waBiıiHH ııoKOHHOMy /JttceB a/j-xany f aıW HCHHCKOMy, TaKweH Becb CKOTba/ieııııiHX Taı ap h ApMaıı, üTorHanniJH b
sarne BJia/ıene /ijih 6e30nacH 0cm npıı npıı6jnı»ceHiın MoeM c b ohcküm ii. BTopoe, b 3ajıor ycep/ııiH Bamero k P o c c iih -
cKOMy ^ B o p y ıı A p y * 6 b i coce/jcTBeHHofı npomy b. bi» ico k o ct. npncjıaTb k o MHe cbiHa MenıiKa fl^KiiMinn/ıa EexpaMa ıı
ero »ce BHyKa A cTB aqaTypa, noeJiHKy mcjiiik ähchmuiha ocnoBaJiCH b r p y 3inı b no/maHCTBb E.H.B. bccm hjio-
CTHB7»HmaroMoero Bcer/jatımee
BeJiHKaro T.H. ııa HCH’rejibCTBo. Ha/ıeıocb, TpeöoBaHHH mto mohb.
b w c o k o c t. ııo c n e -
ıuHTeBbiııojııiHThh CHe nocjıyjKHTbnpe/(BepweMBameroCHacTHH.
HaKOHeıı, oT B opiu B a w t nyTb K t b u c o k o m v noKpoBHTejibCTBy BeıniK aro h E o r o M t B03HeceHHaro r . H . ria m ero , 6 y a y
ac/ıaTb oTb B a c ı /joBkpeH H yıo Ham y o c o ö y lu m oflH oro ıi3i> ^ tT e f ı Bam ııxı. /y n ı nccTaHOBJieHiw npaBHTL, na KaKim>
Bbi no^ccTe öbiTb npnHOTbi.
.
A K A K , t 2 ,/io k . 1416, c. 696
JVsIl
FUıcbMO k h . LJıımıaHOBa k H S p a n iM x a ııy ,
o r b 4 - r o ^ e s p a / iH 1 8 0 4 r ., JV279.
riucbMoBame, hh ManeftmarocymectBa/jejıabce6e hc ^aKjnonaıomcc, ho KOBapHOH/tymnITepcH/ıCKOHo6pa31131.-
HBJWıomee bobcchhojihotc, hnoJiyHiuı: hh cnoBccHbiH/johccchhx, hii [tək KaKbu c/ıe/ıarat ]. nııcbMeHHbxaHacTaB-
jjeıiHH,Mnp3a-MaMe/ı-AjiH/taıuibiM6e3b no/;ıiHCHhıjeMaTH,ııenpHHHMaıoh bu 3a-raKOByıoITepcH/ıCKyıoııonHTHKy
KpoBiiiocBoeıo3annaTiiTe, Kaxt ıı ,ZJ»ceBa/ı-xaH.ü Bamefi noKopHocnı ıı no/waHCTBaHe5KeJiaıonHeacenajı, noeraiKy
a HaBamynepcıı/^cK>ToBepHocTbctojilko Ha/jeıocb, cKOJibKOmo*hoHa/jejrrbcHHaBeTep; aTpeöoBanot BacB03-
BpamcHiwTaH/j)KHHCKarocKora- ıı »:/iHTeHoypy^a, »c/iHTeEa6a-xaHanoMomn, ax bcbocBpeMH6c3oacııaaHiifl Bac
nocemy. %.3Haıo, hto AOKOie h no/j FaHflaceıoctohji, BbiApo^cajiHKaKbJmcrb HaapcBe hTaK6bi hc OTBeHajııı; a
3«aıo, mto/;oııpHxo/;a Moerono/ı I'an/iHcykəktpvcjihbuh 3a>mhjmcTHBajj jıncnua Bbi npHCbijıariHkMoypaByIIIaM-
ma/uuibCKOMyAn/;p0HHK0By; Tor/ıaue cmcjihbli a ceMjıore roBopHTb, KaKTeııepb, cmht3hMeıiMboT/jajıennu. Ho
BepbTe MHe,mtou VaHAaaiHCKaroBofıcKaÄOBOJibKo,mto6li BacBOBcecoKpyımnv, aepbTe MHe,hto HenpucTynHocn.
Bamefı Kpenocnı juıx P>’cckiix6y/?eTbJierxa: yBiwıiTeto Hajxene, bCBoeBpeMü, -raKıı ^aceBaa-xaHroBopnn, noKa
neyKycnnicmjih. ä cjiobo cBoe/jep)KaTbyMcıo. CjıwxaHojihHacbctc, MToöbi Myxa c opJioMııcperoBopbi /jejıajıa; -
cıtnbHoMycBoucTBeHHOnpıiKa3biBaTb, acjıaoofi po/mnca 3aıeM, MTo6bi cıuibHOMyn0BHH0BaTbca. Oahiimciiobom
CKaaaTb: 6y/ıeHpe3/;bc ne/;enHckoti>l'aıı/i)KHHCKOHne 6y/ıeTb B03Bpauıen, cuh MejiHKa/JacHMinH/ıaAcTBanaryp c
eroBiıyKOMbYan/jacy ııe oy/ıyrb kTaMomneMyHaMajibimKyrrpMCJianbi, to ııe KOBapıibiMHnncbMaMHh rıayMyb.
bucokoct. MHeiTOBiiHOBaTbc^, aMoecnacTJinBoecep/me, KaKbruıcbMeynoMiiHaeTe, Tor/ıaT0jn>K06y/ıeTbcnoKofmo,
Kor/^aBbi, coxpaKaa/iojit coce/ıcTBa, B03BpaniTe CKOTb.
npmbiBaıo BackpacKa^Hioo, aHekno/maHCTBy, - mhcero HeHa/ıoÖHOh6y/ıe xoTHTe6biTbacıiBbi hnoKOHHbi, Tpe-
GyeMoemho/obccmııncbMe BbmojııiHre.
A K A K , t. 2 ,/;o k . 1417, c. 6 9 6
JVs 1 2
P a ı ı o p T iio jik . K a p f l i T i ü a k ii. I J ,ıı m ıa ı ıo B y ,
o t 1 4 - r o M a p T a 1 8 0 4 ro A a» K s4 8 - E jn ıc a B e T n o J ib .
MaHopJlHcaHeBHMc otp^ omB03BpaTHJiCH6jıaronojıyHiıo. CkotəcJiyHaHhney/ıoöııocTHoronıaTb ne hosbojihjihno
npHHHiıe, mtootIIIymHiıneBömjihKapayjıu, KOTopbieorKpbmaJiHna neMajıoe pascToaıiHe; ycMOTpnoxpH/ı ıranı,
B ect CKOTb y rH a jn ı b r o p u , a y a a n o c b BUHecTU m IIIyınHKCKaro Bna/jeH iuı ApMaH 2 5 0 ceM eü, K0T0pbix p acn o jıo ^cıın
Ha 4)opmTaTe, a KOJBiKoe hiicjio o h u x /ıy m ıı ııx HMymecTBa - He3aM e/uno b .c . /{OHecTiı.
AKAK, t . 2 ,/io k . 1418, c. 6 9 6 -6 9 7
252
X il3
I I ı ı c b M O /I > ıc a 4 > a p - K y , ı ı ı - a r n b n o jiK K a p « r i i H \ ,
n o jı y « ı e H O 1 4 - r o M a n 1 8 0 4 ron'&.
H o c h tc h cn y x , h t o m ax -a a /ıe [A 6 6 ac -M ırp 3a ]. BbiCTynnn H3 A p /je ö n jw c yejibfo nepefiT H b K a p a ö a r. Ü pe /ın o jıara e T -
ch , h t o OR Hpea He/ıenK) nepenpaB H T ca n p e s ApaKC h n p « 6 yAeT b K a p a ö a r. B H acT oaujee BpeMX ecJm o t Bac u e n o -
c n e e r Ty/ıa b o h c k o , h c h tc jd i K a p a ö a r a no/ıyMaK)T, h t o c o CTopoHbi PyccK iıx e r o n e öy/jeT h o t oTHaKHHK H3MeHaT HaM
h nepe/ıa/ıyTCÄ üepcHHHaM . A noTOMy h penm jıcH mıcbMOM c o o 6 mHTb BaM 0 6 ə to m , n p o c n Bac oTpn/iHTb Ty/^a b oii-
ck o , e c jm o h o n p ııö u jıo k bsm . E c jm * e e r o H er, t o KpaHHefi Mepbi, nouuiH Te r y /; a H3 EjıncaBeTnoJibCKaro o rp n /ıa
3 0 0 iijih 2 0 0 n e jı. n p n o ^ h o m o p y /ım ı, npHKS30B hm pacnoJio*H T bc5i b AcKapaH. B tä k o m c jıy n a e KonyıomHH njıe.Mena
He nep en /ıy T b Ha C T opony H enpıw Tejw . /J o r o r o , MO*eT 6 hm>, n h y c n e ıo c o ö p a r u npııro ro B itT okojio c e 6a KaKoe
Hiı6yAL onojıneH H e H3 pa3H bix nneM eH, /?a6 u b c jıy n a e H yac/ıu ynoT peöıiT b e r o b /ic jio ...
AKAK, t . 2 ,a q k . 1419, c. 6 9 7
JÄ İ4
Ü M C b M O , k h . I ^ H i i H a H o e a k I I 6 p a n i M - ı a H \ T,
o t 2 6 MaH 1804 r o /ıa , JV»261
X o th Bame noB e/ıeH ne HecorJiacHo c ımcbMOM, KOTopoe MHe BpyHHJi - H c p a$u.n-6eK , KaK no TaöyH y TaH/jÄHHCKiıx
jKHTcjıeft. Bac Haxo/iHBmeMycjı h n o Tpe6oBaHHto MocMy h c B03BpameHH0My, t ə k n o nana/ıeHHH Ha m oh pa3be3/ı, a
cBepx T o ro ıın o nocJie/iHCMy oTroHy H3 Em ıcaBcrnojıx, h t o npcac/ıe Ha3biBajicn TaH/j>Kcıo 1292 Jiom a/ıcH h c cjıc/ıoBa-
/Jo - 6bi Miıe BCTyııaTbCH 3a Bac h B3Htl Bac b 3aruKTy 0T riepcHfliı, k o jj öaM f/o oöbiKHOBeımıo cBoeMy rw k o jio jih 6bi
ıvıa3a h jih orpe3ajiH noch h j i k y m n , - x o th , noBTopHio, /{ojdkho 6bi 6 w jio MHe JTpe/^aTb Bac b k x pyKH h iio to m orm iTb
y k h x U ly m y ; h o , no/ipaacaH HeınpeHeHHOMy M anocepA ino B ceM K JiocniBefım aro M oero ıı E o ro M t so3H eceK H aro F o -
cy /ıap jı ro cy /jap e fı, K oropbnl no/ıoÖHo cBeTJioMy c o jn m y KpacHOMy r p e e ib , nıiTaeTb, önaroTBopıiTb, h ocBem aeTb
b c c x Hce/ıaıomHX Hacjıa)KAaTbCH hm , o&bsiBJimo BaM cBHmeHHbiM, rpoMKHM n npecjıaBHbiM hm chcm BccnpecBeTJicifina-
ro h /ıcpjKaBHeHmaro T.H. h c a M a /ıe p * u a Bcen P o c c n n , h t o O h c o h 3 b o jih c t a a p o B a rb bsm npom eH H e 3a Bce n po-
ıu e/ııım e, ııp e/jan Bce 3 a 6B em no, ııpHeM na Bac b ÖJia^Kemıoe Bcepoccım cKOH HMiıepHH no/y ıa n c rB o , c TeM, h t o 6 b
BbicoKoncT.: 1 ].c o 6 jd o jd i BepHocTb HeKoneÖHMyıo; 2 J.y rB e p /p u n ı t o n pnosıroıo n p e /jb npııcJiaHHbiM o r M em h iih o b -
h hkom ; 3 ].0Tflajnı 6bi KpenocTb /ijw j k iitlji BoficKy: 4 ]. flajnı 6 u b aMOHaTtı c T a p m a ro B am ero cbiHa h 5 J.flJM 0Ka3a-
h h h no/maHCTBa /laHH 10 t . nepBOHHMX. B o B30HM0CTb c e ro Bce npecBCTJicHmıiH, /jepÄaBHenmHH b c jth k h h F ocy/ıapb
yTBep/JHTb Bac H pO/3 BaM HaC.ie/lCTBeHHO B /JOCTOIIHCTB XƏHCTBa BblCO Haİlm cro JpaMOTOK), CO BCCMH ITpaBaMH H npc-
HMymecTBOM. E y /|e ııa Bce c n e com acH bi, nocneııiH T e Meım yBe/ıOMHTb: h n p m u ju o /iJia iip h h h th h npjfcH nı m h hobhh-
Ka, a Bbi b t o *<e BpeMH rıpH iırjıere k o Miıe cbiııa h c h h m HejıoBeKa b ə m B e p n a r o , ııpe/ı kohm h /jaM y B e p e ı m e , n p ıu rH M -
h l w B coxpaH eH iıe nocraHOBJieHiw c e ro , h oTnpaBJiıo k BaM b o h c k o c nyınKaM iı. %. c jiobo aep^caTb VMeıo, HiiKor/ıa He
n ra jı h 6 o » :y cb BceM orym ıiM E oroM , h t o h h o iI /to p o rıı BaM k Sjıaro/ıeHCTBino H er ıı h t o Bbi 6 y /je r e cnacTjniBU, .m m b
6 li BepHocTb coxpaH H jnı. HaK oHcq noBTopjno, h t o cJioBecm>m nepecK a3biBaH inı %npHHHMaTb h c 6 y /ıy, a npıiHHMaTb
He 6 y/ıy, a T p e 6 y ıo b c c nııcbMCHHO.
AKAK, t . 2, / i o k , 1419, c. 697
K s lS
I Iııc b M o K it. H ı m ııa ııo B a k k h . M a p r o p b iiıc K o M y , o t 2 9 - r o M a n
1804 ro a a , JVs297
H ö p a n iM -x a ıı IIIyıuHtıcKiiH, c rp a u ıa c b /jbhhcchhh IlepcH/jcKH.x b o h c k , rıpncjıan k o Miıe ııo c jıa u n a cB oero c H3i>KBJie-
ırneM noKopııocTH h ycep/uiH cB oero k E .H .B ., ıtpocH npH t o m noKpoBHTejibcTBa n a ıu e r o h b o h c k Pocchİ'ickic< /yın
e ro 3am ıım eH im ıı oöem a^C b BcerAa ycep/jcTBOBaTh P o c c iih h xpaHiiTb BepHOCTb. X o t j i 5Ke h coBceM TeM BecbMa yjıo-
cTOBepeH, h t o Ha o ö e m a H iu Ilepcım cKU X x ə h o b nonaraTbCÄ HiucaK HeBosMoacHo, - yBepeH öyayH iı, h t o o a iih to jilk o
cTpax npıı6nıiHCCHHH0TpH/3a, 6o n c e HeacejiH Bce y 6e»mcHHH M o ry r Ha/ı hhm ii no/mencTBOBaTb, o/iHaKo-»cb b c c c u e
o ö em aT b h eM>' nucbMOM mohm, h o h c npeüK^e KaK c n c p B a yHHHitTb o h npncH ry Ha BepH ono/m ancTBo E .H .B ., TaK)KC
ııpHiruıeT c ra p m a ro cb m a cB oero b saMaııaTbi h cornacH rcH /jaBaTb /jaırb tojd^ko /u ıa T oro, m to ö l 3aMeımTb co/jep>Ka-
ıın e aMaııaTHHKa. H a npHJioMceımaro * e rrpn ceM cnncK a c o n a ro b. c. ycMOTpeTb H3BOJime n o /ıp o 6 ııo m oh rpeöoB a-
Hiıx, eu>' caeJiaHHbW, x o t h Bb 6 ojibineM 3aTpy/?HeHiın H afw ycb B unojraıiT b, noT ow y h t o nojncn He yKOMnneKTOBaHU ıı
peKpyTb /to oceH iı n o npcB eneH ino /jo p o r tı b TaraypcK OM ym ejib iı o r b iio jih o b o ä iih nonyHHTb He Mory.
AKAK, t . 2, /jok. 1421, c. 6 4 7 -6 9 5
Xil6
n p e a n ıı c a H iı e k h . l],nm ıaH O B a T p> nım cK oM y /iBopHHHHy H ı m ı ı a ,H)KopaeBy, o t 1 3 -ro OKTiıöpn 1 8 0 4 ro /ıa
O T npaB Jw erecb b u Kb H G parıiM -xaH y lHymıiHCKOMy c iiiiclm o m ; Ha npoe3/ö> Bam oT n y cT irrt x rrpıiKa3ajı 100 n e p -
b o h h u x , a 3ancMb bw rnaB H'bfım e oTnpaBrm eTccb, cjıe a y ıo T b cew y nyHKTW.
HacTOJiTCJibHO TpcöoBaTb, h t o 6 i> Bbi/taTb n o m a/ıeıl, oTorHaHHbix c c h b c c h w m E jın c a B c rn o jm .
BııymHTb eMy, H r o ö t ncKaTb no/w ancT B a P o c c h h , bt> Kcyropoe MOHcer 6 b n b npH iurr n a cjıe;;yıoınHXL cTaTbHXi>:
FIocTaBHTb rapHH30H b IU y ıu e, b KpeııocTH, na o ö o p o n y BJi^eıtHH.
^ a T b b aMaHaTU cT a p m a ro c u H a m n ı BHyKa.
253

/JaBaTb c*cro/ttto aam ı no 8 t . 'icpBOHHtiK.
OrpeHaTb 6e"5onacHOC’i'i> n p o e m a ıo ıu n x .
HaK oweu, Gyae He corjıaceHi> ııw eT t rapH ji30H , to n p o m ıe Bce nyHKTbi npıiHHTb h aM aH aıa AaTb, K0T0p0My B t
n o 10 p 6y«eTb npovriEo,miM a n o p y n s j ıı o T B e^eH t aoMi>.
A KA K. t . 2, a o k . 1422, c. 698
JVs 17
lÜMCfcMo MaM ca-Xacan-arH, cbiHa H6parMM-xaHa, ıcb nojiK. K ap n rn n y, - nojıy*ıCHo 7-ro HHsapn 1805 roaa
[nepeB O /3 C T apbift ],
B . bc5. necTb ıiMejTL ııp e ^ ciim AQHecTb o HaxoacAeHMM aflecb IlepCHflCKaro aoflcKa. Hı>me, 10 - ro n n c n a n p o m e ^ u ıa r o
MCCJlUa, C OHblM BOİİCKOM B MtCTL, Ha3bIBaeM0M. f lm a K , IIMCJTII Mbl CpajKCHIie; B o * ııc ıo noM om ıııo II CHaCTIieM Bce-
MiuıocTiiBefım aro T o c y /ıa p a B c c p o c c iın c K a ro ııx p a s ö ıu n ı, ıı ckojh»ko T y r nepcıw cK H X b xaHOB öbiJio, a iim c h h o : M y -
Ke/uieM -M aM CA-Xacaıı-xau, HacaKMiı-6aııiH A jm -x a ıı K e ııre p jıy h M aK cy ;ı-x aıib noEİManbi; k h k KOHimna h x , t s k h
uexoTa c öarawM H o c ta j ih c l Bb pyKax n a ıım x b o h h o b noöeAHTeJien. Chk> n o o e ;jy npHiıncbiBeM ocoojiHBüMy cn acT m o
BceMiuıocTHBefiınaro Ha/ı rocy^ap^M H TocyAapj* B cep o ccH ficK aro : a o 1,0 0 0 HeJiOBeıcı, k o h h h i; h nexoTbi b nrıeH y y
ııac HaxofliiTCÄ, tək sk c ii HCMajıo noöıiTO.
A K A K , t .2 ,£ ok. 1423, c. 698
M 18
ÜHCbM o I I o p a n i M - ı a H a k C e jiH M -x a n y
[ ü e p e B o a C T a p u f t ).
... O ö cT o jrrejiL cT B a cK>Aa A o m e A iu ım TaKOBbi: B’icp a iD H iıfı ACHb, b c p c A ) \ o t ro c y A a p a I l e p c i m c K a r o n p ııö b iJ iıı 3
Kypbepa- oaiihbIIIn p B a H , a A p y r o a c ı o ^ a ; oh. yBbAOM Jicb o P o c c i L r a a x , hcyM c^JM , T a s p m a o rn p a B iijıc jı, c e r o
M ec an a I i - r o MHCjıa m X o H C K a ro B Jia ;(eım ^ , T .e. y p o H H in e 3eH B e-onıy; n e p e e x a a / 5 - r o m ıc j/a b U l a p y p , c ız/ax -3 a;p
RMecTB o rn p a R H jm c b 3 p H B a ıib . B n e p a c b hjihıibiH H e ;ioji»hwcpaacaT bC /ı; H b in e, bHeiBepr, IIlH x-A jiH -xaH C K H H ı ı o -
c/ıaHHHK M ııp a a - A c K e p hC y p x a fı-x a H O B , T -s o c e n o c jıa H e q ı u a x a , b U l a p y p y B iw e B b , B03BpaTHJTwc; n B b iu ıe n H c a H H a ro
M ııp 3 a -B a 6 y k BaMb Q T npaB Jno. B yA bT e o c T o p o * H b i, a h t o n ıım e T e , h t o c 3A em H efi c T o p o H b i o t HC K 0T0pbix j n o a c / ı
HIIHJTTCJIBOpOBCTBa, KOII BCpbTC AOCBCAeHIM M o e r o HC ,a0X0ÄOT, paBHO HeMCHCC II 0T Bac Ha 3AemHK>K> CTQpOHy T a-
KOBbianpHHHHMIOTCHOe31lOKOHCTBa.
AKAK.T, 2 ,/io k . 1424, c. 6 9 2
m9
llp e j ıı ıı ıc a i ii ıe k h . U ,u u u a ııo B a 1 7 - r o e r e p c K a r o i i o j i k s
M a i i o p y J Iııc a ııe B H 'iy , on* 16-vo HiiBapH 1805 rojıa, JSall
i lo c.m Maıo ^cejıaıiHfl H 6parH M -xaııa BcryıiHTb bo B cepoccH İıcK oe uoAAaııcTBo, n o p y ’iafl b. b c6 . c n e Ba*H oe £ e jto ,
HpeAnncbiBaıo cjrbjiyioni.ee: 1 ]. TaK kak c u e ^ e jıo uanaTO n p e ;\ chm ııocujtaHHWM m h o io Tpy^HHCKHM ABopnHHiıoMb
H ım ııa ^Ä opaeB biM , t o ıı oTnpaBJimo e ro bəm b noMom*>, KOTopwfı TeM HyÄHbie ^ jih Bac ö y ^ eT b , h t o hciibji ^ o n ro e
8 p e u a b U lyuıe, 3H aeTt Bce c bsbii u HMeeTb AOBepwe. 2 ]. ÜpHöbiB b U ly ıııy c nncbMOM o t mğH5, co^ep>KaHiıe K oero
Bbi yBimıiTC H3 npnjıojKCHHofı 3/ıccb K o n ın ı, iio to m Kor,aa xaH cn p o cıiT b o n p o c r r e TpaKTaTa, t o bw MoaceTe eMy Bpy-
HHTb. x o i a 6w n a HbCKOJibKO ;;n e H . h o h h naKaKyıo oTM eny He c o rjıam aT b ca. 3 1. B u y u iH T b eMy Hpe3 c K asaım aro
,'iBopHHHiıa. h t o h 6 h )Kejıajı, HToöbi /jjui coBepıııeıiHH o ııa r o TpanrraTa o ıı caM c BiıyKOM n p n e x a jı b EjıncaBeTOiıojib
x o tji Ha ^B a a h ii, ocTaBHB b U ly u ıe cT a p u ıa ro cbiHa # o B03BpameHim cB oero, n n o no^nw cK e TpaıcTaTa B03Bp3T;iJicH
6bi y » e c HaimiM b o hckom , Ha3HaneHHbiM b Illym y, - u 6 o TpaKTaTb, öyAy^H Ham ıcaH o t e r o h M oero h m ä h h , flojı^cen
obiTb HaMH ıı noflmıcaH. A ü otom > ' ii HerAC HaM cbexaTbca HHane Kaıct b EjnıcaBernojı. OnacaTbcjr ikc cMy H en cro ,
n 6 o PyccKiıc Hincor/ıa He ooMaHbiBaıoTb; 6yjic acc n o T p e ö y e r Koro h iiö y a b jxna B e p H o cn ı, t o ooi.jibiiji 6bi Koro iim ch-
ho. 4 ]. ilyvKiıo raKMce üacTojiTejibHo TpeooB arb n BepHO y3HaTb, HMeTb -jih oii i'OTOBbiü ııpoB H aırrb n a 5 0 0 HeJiOBerb.
5 }. lIı-ıcbMo cTapmeNty e r o cbiny M aM eA -X acan ara BpyHHTb. c T a p a H x e c b c iih m H aeA H iıe ııo ro B o p H T b H T o r^ a H sta c-
HHTe eMy, h t o Bce c ııe jxtno k m m H ofı e r o BbiroAe h e ro noTOMCTBa nocJiyÄ HTb MoaceTb.6 ]. n pıuıoaceH H oe rıpıı ceM
mıcbMO k CejTHM-xaHy HyxıiHCKoMy, HaxojiHineM yca b UIiipBaH e, nocpe/ıcTBOM ABOpam m a Hvmwa /^opae&a6es
3aM eajıcHiıa AocraBiiTb He ocTaBbTc; a pa3yM cıo, h t o o h u ö ,E(»:opaeB y xaH a BbirıpocırTb T a T a p n n a jyısı o n a ro n m o -
■/KCTb obiTb oTBCTb Ha h c t o 3acTaHCT Bac b U ly u ıc . 7 ] . H c sa ö y ab T c n o cT apaT bca o n o m a s s x b , h o 3a n p o n a B m ııx
coBceM TpeoymeBecbMayMepeıiHyıo BaMcnoMy
n e n y , /jaö b i tt> m n e n o s p e /iH T b8]. /ibjıy. KbiB b IIIyııiHUCKOH Kpeno-
ctu, ueocTaBbTeısMeTUTb, c KOTopofı6b i CTopoHbi 3aH»Tb HamıiM b o F ic k o m ROMbi, TaK HToöbi o h h He noA B eprajıncb
o n a c H O c m o t *HTejıefı n HTOÖb B ofıcK a obiJiH BM ecTe, a TaKace h t o , h t o B3eb3Ab b IU yınnHCK yıo KpenocTb n o Ka-
MCHHWMt cK ajıaM y,o.o6H ö-.m i 6 y a e T b ııcn p aB H T b k n p o c s a y apoaM H .
AKAK. t .2 , aok. 1425, c. 6 9 8 -6 9 7
JVs 20
nııcbMoHeH3Bi»cTHarok<E>e3iı-6eKy
[riepeBO/ı cTapbiii ].
254
n
. . . H e 3HaK>, h t o K&K HaM, TaK ıı.e . BbicoKocT., T .e. H 6 p a n iM -x a H y B o o ö p a sıu ıo c b , h t o b u o r b B o ra , npopoK a o t
MycynbMaHCKoö Bepbi oTpeK jm cb. H jjh H axoaıiT ecb b 6e3yM iın n m o k a y BceMb CBeTOMb 6c3c7iaBHTec&, nm ı k a k iu
nHĞo n a ru ro c y /ıa p e ft r o c y ;;a p b Ha n a c T H rocru BoaJioacHTb? H o MiıeıiHe h rp e ö o B a ım e n a m e r o ro cy ;ıap « o r Bacı, cne
6biJio, m to 5 e.BbicoKocT. H 6parH M -xan o /ju o ro h 3 c b o h x /jeTeH c 3 0 0 MenopeK n p n c jıa n n e a jw ıtı/a ro n e ro , KaK e/ı,HH-
cTBeHHO AJiH BO*aTejibCTBa A o p o r. I Io ceMy * c h o b h a h o , k t o H aM epem ıe Bam e t o caM oe.HToöb 1,000-JieTHee pam e
MycynbMaHCTBo n p e fla n . sa ö se H in o 6e33aKOHHJi - n y acejui b u E o r a He ö o ı n e c b h np o p o K a He crpam JiT ecb n rao/ıefı
n e cTbi/jıiTCcb? H o n e MoaceTb c h c 6biTb, HToöbi 6c33aKOHHbie P yccK iıe M orjnı H am y H axoA ^u^yıoc^ b H paH Mycyjib-
M ancKyıo Bepy HeMb n n ö o oöecjıaBHTb, n0T0M y *ito Mbj TaKoro rocy/japÄi HMceM, h t o KaK TypKccTaHcKiıe m ax-3a/i3,
t ə k h HımeHCKHe Bce n o e/iHiıoMecTiıocTH c bohm h cHTiaMH crapaıoTCH 3acjryacHTb H aıuero rocy/(apj{ m hjiocti,. H3-
BecTiıo BaM, h t o Kojıeno c e ro rocyA apjı c k o h x BpeM eıib cym ecTBye'i'b, h t o iio k o h h w h M aM e/;-xaıib [A ra MyxaMMe;;
x a n - T .M . ]. b o BpeMH uapcTBOBaHiw c B oero x o /u u ı b K a p a ö a r, h o h M aM efl-m ax b o BpeMfl »ce qapcTBOBaHiw cB oero
npnxo/jıuT b n a K a p a 6 a r n KaKoe HaMepeHrıe ıiMenb - T o c n o f l b eMy Aajib, o n e w b h caM iı 3 H aere; h o e * e m ı Btı acenae-
Te B c n m CBoe nojıyHHTb ıı OKaıaTb rocyaapK ) HarneMV cjıy^cöy, t o h to 6 w bbi H anocjıc/ıoK He pacK a^nncb, h t o yxcc
H03/IH0 6y/ıeT b, n c r o hcbo3m o>kho BaM öyAeTb, Bo^BpaTUTb, t o npeAyupoK AaeM Bac H axoA am iK ca 6c33aKOHHbix b
KpeııocTH Baıııen P o c c h h c k h x b o h c k 3axBaTHTb h npHCJiaTb k HaıueMy ro c y ;;a p ıo , r;jb b u M o^cere o t ro c y jıa p a ııarııe-
r o KaK n arp aA V , TaK u o T m ra ın rıonyHiiTL ıı M e*Ay bccm . HpaHOM öyAeTe c n a b H u n BceMH VBa^aeM bi ıı ro c y fla p a &ac
HiiKaKiıx noAaTefı ıı TJirocTefı n e B03Ji0ÄHTb, - chobom cKa3an>, o t B cero Bac yBonıiTb. A ea ce jm BbinıecKa3aHHbiM
oöpa^oM h c m o^kctc 3ax»aTMTb, t o npeAynpe:*AaeM Bac yMHHHTb c ııe - s u c n a T b h x 3a KpcnocTb jx m KaKoro-m iSo
ACJia, h o n o c n e He BHymaTb n x , r/ıc o h ii Bce 6yAyT HamHMiı BOHCKaMiı nooıiTbi iijih 3axBaneHbi: b c c e/ım ıo, ’i to ııx b
Kpr>TiocTM naM 3axB ffrım . h jih BbicjıaTb 3a K peııocrb. K ju m y cb m jıOBoıo r o c y /(a p a M oero, h t o s c e BbiıuecKa3aıiHoe n
pa3cy>fc/ıeHHH rocvA apeB oö b#m m h jio c th 6y;{erb HCiıojm eııo: rojibKO ofca^cHTe cjryjKÖy, o k o t o p o h Bacb npe/jyupe*c-
AaeM.
AKAK, t .2 , a o k . 1426, c. 6 9 9
JVs21
3anncKa ÜHp-KyjiH-xaHa k H6parHM-xaHy
[ÜepeBOAcTapbiu j.
B o o 6 p a 3 irre c e 6 n u no^yM aitT e, i7epeMeHHJib jih k t o iTOHbiHe B epy cboio. B o n e pB bixb, h t o Ha cBeTe ciiji xyA oe ı t m
OCT3HCTCH K CTblAy nOTOMKOB HamHX, BO BTOpblX, BJI3ACHI1C Bam e COBCeMb pa^OpUTCH H BTpCTbliX HCCHaCTHblC H
Mep3Kiıe PyccK iıc KaKyıo cıiJiy HMeıoTb, h t o ö l j o h h M orjuı y c ro a T b npoTHB BCJJHKaro M ocro ro cy /ıap fl n e ro H enoöe-
AHMbix b o h c k h k o i'a^ oıiH y B iw r r u n e B e p ıtu x PyccKHX, t o n o m h jio c th ko/KHeft, ııo cHacTHio ııa m e ro rocy;;ap5i vı
rrpeACTaTejibcTBOMi> HauiHX rıpopoKOBHcrpeöffTb, BC ext TaK, h t o o t h h x h 3HaKa u e ocT a n e rc jı: a rıoTOMy cjıe/jyer
BaM, noKyAa c ııe Ke cjıyH iuıocb, ÖJiaroBpeweHHO ae n aT b cbo a c jio , a t o n ocneno^A H o ÖyACT BaM pacKaüBaTboa. BpeM a
y * e c n y * 6 b i n HeTb 6 o jib m e noAapK a, Kax t o M ajıoe q ııc n o P yccK iıx, H a x o/pm ınxc^ TaM: eacejın Bbi B iw n re nonb3y,
cj7y)KamyK> bəm b H acro^m cM h 6yAym eM BCKax, t o B3^b T ex HeBepHbix PyccK iıx c c o 6 o ıo , npH b3Ä afrrc Cb öojibiuoıo
Kb BucoH afım eM y ABopy.
[npHJioMcena ııenaTb riH p -K y jm -x a ııa ].
A K A K , t . 2 , a o k . 1427, c. 6 9 9
JVs 22
n p e/u tow eıın e k h . U,ııııııaııoBa H 6pantM -xaııy o t
16-ro HHBapıı 1805 roAa, JSs37
flepBOHaHajibHo Ao/DKetıt b. BbicoKOcr. H3bacıiHTb, h t o B sm nocjıaHHOH rroHTemroft M aM eA -ara M M e/uınıta .y^ech ıro
Tofı npriH iiHe, h t o a caM c b o h c k o m x o a iu i b O ceT ino a jw HaK a3am uı Ä irreJiefı e * oK asaB m ırxb HeKOTopbiit m a n o c n ı,
HCTpe6nn M Honur c e n e m w b c r p a x A p y n rx cnoM ajı b 6am H iı n e p e ö ıu n ı Bcex ocM ejuiB innxcjj npoTirB iiTtcjı MHe ır B03-
BpaTHCb 3HaTHfcIMH IUICHOM, tlOTOM BHaJI B XCCCTOKyiO 6one3H b OT IipOCTyAU B r o p a x , HO HblHC n o ÖJiarOCTH EoJKIİCfi
COBCCMb BbI3AOpOBCJI II BOIUCJl B JipC)KHK)IO CHJiy H 3AOpOBbe - H nCpBOC, ?a HTO X npifHJUICH n o ııpıre^Ac MOCM cK),qa,
3To 6 u n o oTiıpaBJieuHe b xcnocT b H anaBm erocff M e*Ay m hojo w bsmm B a^cnaro Aejıa n k ö jıa r y BauıeMy, o rn o c a m e ra -
ch , k neM y h ııp n c 'ry n a ıo .
rin c b M o b . BbicoKocT., t s k xaK h cnoB a B aran Mpe3 no n reH H aro T pyjıiH CK aro ABOpOTima H ıiH ira .ZJacopaeBa 11 B am ero
nocJiaH H aro noHTeHHaro M aM eA -arn MeHJJ ıi3BfcCTiuuı o to m , h t o B.BbicoKOCT. a c ejıae re BCTynıiTb Bb b h c o k o m o h h o c
noAAancTBO K .H .B . BCCMHJi0CTiiBeHinar0 M o e r o T ocyAapH r o c y / ı a p c f ı H M iıepaTopa e e bccm cb o h m ceMcftcTBOM 11
BJiaAeımeM, x o t h o t HamecTBH* A ra-M aM eA x a n a pa33opeH H aro.
npHeMJDf c ııe jram e ^ e jıa ım e c a o jijkhm m yBa^KenHeM h b x o a ə b ca.vroöjiH/KaHinee pa3CMOTpeiJHe Bbiro/je ü a ın n x , hxo
BJiaAeJibua, ıım y n ja ro BbicoKaro noKpoB nrejibcTB a n no/^aH C TBa Bem iK aro M oero T ocyA apa HM nepaTopa, h o BJiacnı
AaHHofi MHe o t E .H .B . B ceM iuıocTiiBefım aro M oero T ocyA apa, n p ım a r a ıo 3Aecb npoəKT TpaKTaTHbrx nyHKTOB, na koiix
b .b u c o k o c t. MOMccre BcTynıiTb bo B cepoccH ficK oiı H M n c p n n nogxaHCTBo n a BeHHtur BpeMCHa, 6btrb yj\ocTOBepcH-
HbiM, h t o o t a h * noAUHCKH T o ro TpaKTaTa H o t OKOHHaHiıa OHaro ACJia HacTaHeTb coBepm eH H oc Bame 11 ^oM a Bauıcro
öjıaı o/jencTB ue, KOTopoe, n o HCTHimoMy u o h h tm io o Benıax, n o jra ra ıo x b to m , m to b u rıpn noH TennoH Bauıeıi c ra p o c -
t h , noroMCTapmHÜ Bam cbiır h HacjıeACTBeımo nocjıe ueK oro KOMy cjıeAOBaTb 6 y /ıe r b , öyA yrb ııacııa»cAaTbc» cno-
KofiHbiM xaHCTBOMb B am ero BJiaAemw. He o n a cajıcb yx ıım p eH iw ÜepcıiA CK aro u B a ö a -x a a a cepA apa: n 6 o x o t h HbiHe
255
 RceM orym ıtfı E o r t no M o r BauııiM &oncKaM Ge^ b c s x o ü n o M o m n n o ö e ^ n T t. n e p c ıw n e n pa3ce/m > ilx k ək n p a x , n o k to JVs 2 6
MOJiccTi. py'faTLCH, riTü c tte npıwıiHCHKoe 5 a 6 a -x a H y ccpA apıo ocK opöncH ne Ha B c c s y h c 3 a x o n c rb o h oToMCTHTb TIııcbMo l I n u u a n o B a ot 1 6 - ro Mapra 1 8 0 5 ro/ıa, JVsl65
kh.
ııpHcbiJiKoıo Gojikiiihx c b o h x chhk h jih yxm npem tHM H, riepcHHnaM oobiHHUMH h m iic cAttJiaaniHMHCH H3Becrııı>iMH, n e r io n a r a ^ c Ha /ıp y * 6 y ko MHe b. b w c o k o c t., H aflejocb a , h t o Bbi He OTKa^KeTecb c o n ıa c ıiT b c a Ha cjıe/jy ıo m e e Moe BaMi>
uocHi'iıeTL ofi ııa xaKoe HHöy/ji. 3Jio/p>?iHHe ııpoTHöb B act h jih ceMeHcrBa B a u ıe ro ooMaııaMH h ııpenecr«M H . j!,a y ı - np e/tnoaceH iıe. 3Han, h t o y B acb ııa x o /w r c a / js a x a u a , B sarbie b n n a n e npH n o ö e ^ e , BofıcKaMH BamıiMU o /v ^ m a u n o ft
Bep/uiTb Bac B ceM orym ııfı B o r b Barnefı M tıc n n o Bcr>TUieHiın b noaqaHcTBO BHcoKocjıaBHofı ıı B o ro M t B03HecejiHofı Ha/ı IIcpcıw HaM H. m k o iix o a h h p o /jc tb c h h u k T aB p m cK aro Ö cr/ıep-ocK a n p o m y b, b w c o k o c t., b £OKa3aTCjn,eTBO
H M nepım , k coöcTBeHHoMy n TBep/jonocTOHHHOMy öjıarofleHCTBm ö, b .b lic o k o c t. ii Bcefı Bam cfı ^ aM iu n n ı. K to m ğhh y c c p ^u Ä H am cro k E .H .B . BCCMiwocTHBcfımcMy MocMy T .H ., n p n ccm ^ rıepBOM m a r BCTynjjcHiıa B am cro b o B c e p o c -
3HacTt, TOTt Bt/ıaeTL n t o , 'i t o ycT a moii u e nspcKaiOTB JVKH u cjiobo m h o jo ^ aw H oc TBcpxcc n o p ty n p a II rpaHllTa. CHHCJCOC u o w ıa u c T B o v o n ıa c m 'L c H , H 'joou J'py-JHHCKiıx KHH3e/ı» ııo rjryrıocTH cBoefı ııonaBiıiHxcM b luıaııe B aoa-
AKAK. t - 2 ./ jok. 1428, c. 699-700 xaııoRbiM BoncKaM h y 6 e m e p -6 e K a re n e p b co/tep^caıHHX oı, BWMeujrr Ha c hx /iB yx x a ııo n . >1 »:e cücpxı> ııpınnaT eııı,-
h o c tj i w oefı kb. BbicoKocT. ıı T oro, h t o B^JHHwe yA0CT0BepK)Cb b h c t h h h o h Bam efı k PoccııftcK ofı H M rıepnn np e/jan -
#223 h o c tii, o ö e m a ıo c 3a Tex KHH3efı oTnycTtfTb b. b u c o k o c t. 1,500 H epB ohhw x, n a /ıa c b BnpoHeM, h t o b u tıo /ıpy7KecK0MY
IIp e /w o J K e im e kh . Ll,ifmıaHOBa MaM ea-XacaH-are, o t k o m hğ Ö JiaropacnoJioaccH ino o t c e ro He oT/ca^ccTCCb.
16-ro HHBapa 1805 roaa, X-39 A K A K .t . Zjok. 1432, c. 701
^ B a nncbM a o t Bac h n o jıy 'iıın n Harne co^KajıcuBe, h t o h k BaM h c nııcarı, n n c a B m n k BwcoKocTcneHHOMy po A irrc/n o
BarncMy, npueM Jiıo 3H3Kom rıp ıiB e p ^e H H o c n ı Bam efı h s a ^ o j ı r n o m iT aıo Bac yBe/joMHTb, h t o EBponeHCKnfı oöbiMafı X a27
ne nayHacTi, n a c , ıiHcaB x n ıa B n o ä h nana;ibHOH o c o ö e nncaTbk /jpyi'HM e r o po/jcTBeıuiHKaM; h o c jıu ıu a o t l noM rejı- Bceno/uaHcfıiHJifı panopn> k h . U jjm ıanoBii on » 7-ro anpe.ın 1805 rofla, JV58
Haro /jBopHHHHa H ım ııa ^ a c o p a e s a o npıiBe»eH HOcTiı Bam efı ko B c e p o c c m lc K o ü H M n e p m ı n E .H .B . BceMHJiocTiı- ^ o n ro M CHHTaa BCcno/m aHHcfım c m jıoacHTb n p c f lt B .H .B . o n o jıo a c c H im /jc ji H am nx c coce/ıaM iı jıcB aro c})JiaHra F p y -
BeituıeMy T o c y /ja p ıo M oew y, He m o t He m ıc a T t k BaM ıı He H3tHCHiiTB BaM uucrocep/jeH H O , *rro n p n BCTyruıeHinı b 31111, iimck) cn acT iıc / jo h c c ti i cjıcA yıom ee:
noM aucT B o B ccp o ccn fıcK o e BbiroAU n ojıaroACHCTBiıe Barne a b h u h H eor/ıoK H bi, ııo o u o cTapmıiHCTBy- cbiHOBefı b h H ö p a n iM -x a u IIly ıııım cK nif, o kocm h HMeju>, yjfce cnacT iıe n o jıp o C n ıo ııpe/rcTaBJJHT B .H .B . wıtıyıHHH B c e p o c c u u cK o ro
ııepBbifı n o BbicoKocTeneuHoM poAHTenc BCTynHTC « a xaHCTBo IUymHHCKoe. Ü T aK h n a /je ıo c b , h t o b u b HanaTOM uoKpoBHTeJibcTBa h n o/m ancT B a corjıacıiJiCH y w e Ha Bce m oh npe/uıo^cenH ü, /\o.'DKecTByıoinii>ı 6brn> ocııo»am ıeM evo
/ILJie cııocuem ecTBO Barb ııe o c j aBHTe. BCTynjıeHiw, 11 BbiexaBb n a EjıncaaeTnoJibcKH H rp a ıu u jb i, TOJibKO O Ä iıaaeT M oero Ty/ja npuÖHTUM, m to o u yHUHUTb
I fo'VipaBJiHio Bac c aııaMeHHTOİi n o 6 e ;ıo ıo , BaMH O /iepÄ auııoıo ı ı a ^ t A ö fly jı-O e T x -a ro ıo , c t llepcHACKHMH TopMcecTBeHHo n p n c a ı^ u a B epnocTb h ü Kax k iu ic lm ğ cb o « m k o MHe, H3tHBn5Uom,eM e r o c o rn a c n e ua moh
npiLxoAHBmıiMt; Mcant, t o j i l k o , h t o e r o caM oro He m jıo B lu n ı, 1160 He ııc T p e ö ıiB t ıım ı He BbipbiBb KopHH, AepeBo Bce- npe/MoaCCHUÄ, KOCHyjICÄ II T o ro , nTO 0 HCKOTOpblX HaMCpCH CIUC riCpCroBOpUTt CO MHOIO n p ll MOCM c HIIM CBH/iaHIlfl.
r/ja BpocTeTb. JJ,a ıı ocK op6jıeH iıe, npıiH im eH H oe B a6 a-xaH y cepA apıo, h ğ MoaceT 6biTb iim n p n a r r o paBH0/jymH0, a TO II ’JaKJDOHaiO H, HTO OHO OTHOCUTbCH 6y/JCTb K yMCHbmCHIIIO IIJIII Ii COBCCMb yHHHTOJKCHIIK) TpcOyOMOİİ OT HCro
noTOMy k b c c h c Ha/uıc>KiiTb O/KiwaTb 6 o jib m a ro H ücna BoiıcKa oti> H ero. ;ia n ıı, - xoTfl, n o MHeıııııo MocMy, ııepeM euH 'rı, c e ro ueB03Mo>Kiıo, k s k iKrroMy, h t o 110 o6ı.iH aıo -v te ın u a ro Kpan ro'n.
BbiAaneıo n o m a a c fı Ha/ıooH o HaqaTb Harne /ıpyjKCCTBO, o neM b BaM hc cT a p a ib c a , tojilko Ha/uıe»cHTb npııcJiaTb h x . 11
TOJDjKO CHHTaeTCM B 'iaBHCHMOCTH tIO/1/jaHCTBe, KTO UJiaTHTb /la ilb , TaK H HOTOMy, HTO c n e ny/KHO ;iJ!M VMliO/Keull5l
AKAK, t . 2, /jox. 1429, c. 700 CKy/lHblX rpy3HHCKIIX flOXOAOB.
CcnHM-xaH HyxıiHCKHU, o kocm
TaK^cc x ıiMCJit cuacT ite /joH ocıiTb B .H .B .. cor.nacıiB m ucjj 603npcK0CJI0BH0 HaBCC
N t2 4 MOII npcflJIOSKCHIW,TaOCCOaCII/iaCTbTOJtbKGM ocro npHÖblTIW,HTOÖHCCOHH BCeCBOCB-na/JCHUCnpc/^ar BnO/maHCT-
n p « ;{ iıııc a ııııe kii. U n m ıa n o B a noJiK . K ap n n ıııy, boB cep o c c ıın c K o e ıt kııeMyoTiıpaijjıeuy*e mhoiooTpJVUb 3 0 0 Men. coctohiuuh, /jjih:«uitfHUeiHi>t eroo t Mvcracjja-
O t 2 6 - ro (^eapaJiH 1805 rMJVsllO x a ııa IlİH pB aııcK aro, ııoK ynıaınnarocM paıopH T b e r o BKJiaAeıuıe, t ä k käk h BocupeuHTOTBOuaTb orp>gıy coe/uınırıı.cHc
H a p a n o p r Bam o M anope JlncaneBH H e Miıe cKa3arı> H en ero , noııe^ce o h t ^ k k o p o to k , h t o x o t ä - 6 i j c e ro H3Bi»cTHa Miıe hiim: honö5e*^eHHbiubwcokocjıaaubimopyxcueM B .H .B . npuHHJi MoeronocjıaıiHHKa K aaaxcK aro npııcTüBa TepcKa-
bli h ııe ;ıaBaJiH, - h raK ııpe/tnHuiHTö eMy, htoCi>i o h 06 cT0 HTeJH*nee h n o /jp o o n e e ıın c a jı, h ö o oii M or B epno y ^ n arb , r o BoncKa M afıopa T apacoB a co BceB03M0>KHbiM yBa*eHHeM ıı n o n ııc tM y ot m chhkHeMy oTiıpaBJieHHoMy, kohmh
laneM t. H 6parıiM -xaH c cTapmıiM cboiim c lih o m M aM e,q-X acaH -aroıo b /jepeBHHx k A p a x c y n e * a m n x n h c k p ö io tc h - ınB ccT iuib c r o , h t o CcjuiM xaH ccTb noaaaH H Lifı B .H .B ., M y c T a ^ a -x a m . IIIııpBaHCKHU hctokm onpıiM iıpıuıcH c Cc-
m ı t v t n e p e r o s o p u c £a6a-xaHOBW Miı nocjıaH «aM iı lu n r M ycra<|>axa-xaH a. n o jn rrın c a fiaura Majıo noja.3bi npırHOcrrrt. miM-xaHOM ıı B03BpaTiuı bcc ccwcfrcTBa m HyxuncKaroBJiaA cHiı#umsaxsaHCHHbin /ja n p a c n y c n u ı BOfıcKa: komhc
T o ro Kpajı. CaMyxcKUfl oÖMaHyn, - h 'xvxy, h t o h f lp y rn e oÖManyTb. flceçnocjıauuHKoMcbohmi>buııcbMeupucjıajibHaHyöe/uıreJUjiibiüyBcpeıiHH,hto oii hbmwcjihneıiMcer ııporn-
H a A pyruc panopT bi oTHocHTenbKo Cem iM -xaH a n p e /jn a ra ıo n o cT y n n T b n o nponııcaHHOM y b oTBerı>, n p ıı ceMb rıp u - BHTbCHBOJieHBblCOKOCJiaBIIOMyopyacıtıo B . H . B .
JiojKennoM h HKcauHOM o t Baıuevo ju u \a , K o ro p u H uoA^HCaTb, Hifl.05B>Te orocjıaT b, T ə k tk ö ııpeAUViciJBaıo ııo c r a p a r b - H e M ory n p n ceM c jıy n a e u e noBTopıiTb B ceno/m aH H eim ıe n p e A t B . H . B ., h t o Bce c h h yaepeHHH h noK opH ocTt ao3-
ch o tom ij, h t o 6 u b o h t h b nepevuıCKY c MycTa(j>a-xaHOM UlHpBaııCKUM vı Toi'Aa cjtOBecuo n p e s ı. n o n c a ıu ıo ro o r Rac'b p o ^ q e n u CTpaxoM, K oero /jefıCTBHa cyTb eauHCTBeHHbiH cpe/jcTBa k coflepvKam no a c e x coceACTBeHHWX x s h o b b t u -
BepHaro nenoBeKa B H ym ırrt eMy, HTo6bi ııcK an noKpoBiiTejıtcTBa P o c c m ı, K0T0p0e woxceTb VTBep/jırrb e ro bo bji&ac- wıiHe n cnoKofıcTBHH, 6 c i n c r o HUKaKiıa npcAnpıiHTUH h c m oryT UMCTb y c n c x a .
h iih CanbHHoM: h t o UlaM xaJi TapKOBCKHiı npocıuifc y m chh BoficKa c t c m , h t o 6 ıyjTU c HIııx-AjiH-xaHOM ^ e p ö e trc - h otomi>, mto
O Bcew cew ıiMttio CH acrne B c e u o /\;\a u e iu u e A ouecT u B .H .B . ırpHcoBOKyuHTb libiıipoBü/uıw napeBHHeii
ckhm H3 H ero; h t o e r o noKOpHOCTb MO/KeTb ^ocTaBHTb eMy 6jra»eHCTBO h yTBep»c/(eHHe e ro noTOMCTBo « a IUııpBaH- ccroH/nıa, h toju>ko
o c ra jıc a 3/ıı>cı> AenyraToB
/yı« oTiıpaBJieıiHH MıiHi'peJibCKHX ıı HMepe-ruııcKHx, 11.3kohxuepBbıc
ckovoxaHCTBa. B c e c h c uepe/taTb gmcjiobqcho , ane
uııcbMeHHO no
Bcewb mghkyBb/ıoMJW'rb n o nacT y. b
y»ce cero/iHH n p ııö b ijııı, u u o c n e c e r o H e n o 'i x te 3-x % H eü n o T la c .x e oTiıpaBJUoc E jiH caB enıojib, r/je woe TeM ııeoG-
A K A K ,T .2 ,;t oK. 1430, c.700-7 0 1 xo^HM ee, utono CKopoh/jtii hə
3/jemHHM cjıyxaM E aoa-xaH coöııpaeT cn xoth K a p a ö a r, H a/jew cb, ıi'iBec'rne u hto
n o x o /ıe MopcKofı ciuhj kricpcıw cKiiMöcpcraMocTaHOBHTb bcc cronpc/ınpHHTiw.
Xs 25 A K A K , t. 2, jxok. 1433. c. 7 0 1 -7 0 2
riu c b M o k h . U .ım tia ııo B a k H 6 p a r ıiM x a u y , o t 14-ro
M a p ra 1805 rOAa? A't 162. X a28
C ÖOJIblIIHM y/İOBOJUiCTBHCM HMejI, H HeCTb HOJiyHHTb HHCbMO B.BblCOKOCT. HpC3b nOHTeiIIIblXt HHHOBHHKOB MaMC/\- IXııcbMO k h . U,MUH«HOBa k IIöparuM-xaHy, o t
a ıy h HoparHM -oeKa h rpy3HHCKaro /jBopHHHiıa H H na/JjK opaeB a h pQflyıocb /^ymeBHO, h t o b .b u c o k o c t., npoBH /ia 25- ro a n p e .ı n 1805 ro/ın, JY“279
^ u h h jk ) B am y nom > ıy n nom>3y B cero B a m ero c c m s iic tb ^ o r B crynneH iL x b o B cepoccınıC K oe nojjAaHCTBo, corJiam ae- H ncbM O b . B b ic o K o c r., H 3 B c m a ıo m c c m c h ji o n p ı ı 6 fc2T iu ı k BäMbo t E a ö a - X a s a c c p / ja p n n o cjıaH H iiK a c fj>ırpMa»oM ji c
Tecb a a Bce moii npe/uıoaceHJiH, Hepe3 M afıopa JIııcaHeBHHa bəm npe/jcTaB/ıeHHMH. Ckojh>ko BnponeM h ii H’en ajn . 6 u h ö o n t m n M i ı ooem aH U H K fli m i l t o c t c Ü o k c .t i i b u n e p c /ıa /n iT e c b k HCM y, h ıiM ejib n c c T b n o jry n n T b n p c ^ noH TC H H aro u n -
nocncjnH Tb ffpa cBiı/taH iis c b. b u c c o k o c t., h o om paBJieHH e k B u co H aiım eM y E .H .B . /^BOpy /tenyraTOB o t q a p c rB a HOBHHKa B a ın e r o H 6 p a n iM “6 e K a n b u /ih m o n a r o yB epeıiH H o ııe u o K o ;ıe 6 n M o i5 B a jiıe u k P o c c h h c k o h H m h c p h h Bep-
HMepeTHiıcKavo h KHHVKecTBa M uH ipejibC K aro, r a K * e n o /(o jd k h o c th m o ch rjıaBiıOKOMaıı/ıyıomaı o ııa J Ih h h h , npoHHH H ocT iı 11n p e/jaH H o cra, TaK KaK 11c o r n a c u e b n o jiH o u M epe Ha B ce m o ii T p eö o B a iü rH , o 6 h 3 3 h h u m cmiT3K> c e 6 h ii3i>h-
TaM ^eJta h ocoG jihbo oTnpaBJieuHe H3 AcTpaxaHH u a KopaGjuıx BbicoKOCJiaBHtıx BcepoccHiıcKHX b o h c k b F h jw h h BJITb B. BblCOKOCT. 3a TO IICTHHHOe MOe yflOBOJIbCTBIie. ^K ajieiO TOJIbKO, HTO B niIC bM e CBOeM B. BblCOKOCT. He nOHCmi-
EaKy - /jojDKHbi Ha HecKom.Ko /iHefı y^epHcaTb oT e^ae m ou b E jn ıc a B e rn o jib , TeMS HHane, h t o n a c j n h ^ ih sx o^fJwaK) % mı mhc06otbctc, xaKOBofı BW/janıı ıuuı HaMcpcHbi /jaTbTOMynocjıaHHOMy, 11Kor/ja6ü bwmotjiii hxotcjih otbct-
n o TpeöoBaH ino MoeMy npııĞ biTiw cıoAa H anajıtHiiK a bohcki>, h ä KopaÖJUK m hoio oTnpaBJU eM aro. Kojibace cK opocrb CTBOBaTbCMycorJiacHOc *ejıaHHCMmoiim,to otbcti>ccfı/joiDKCH■iaKnıoHaTt.cHbcjıeflyjomcM:hto b. BbicoKocr.,
HacTaBJieHH^MH m ohm h 0TnpaB /w e r o oöpaTHo, t o He M e/yw n o e /ıy b EJH tcaBerno/ib h oTTyaa B t HasHanacM oe b. BC'ryıiHBbBbicoKoenoKpümrrejibCTBühuo,v;aucTBoueöecaMpaBuarouconuny ııo/toöuaroBexiMKaroBcepnccnii-
u
BbicoKocr. Mecro , r&c ö y x y ım erb h c c t b c BaMH CBH/jerbCH, ex e ıu i b. b u q o ko c t. h c çornacHbi, h to Ö u b EjmcaBCT- CKaror.H., ueMO«eTe6eı npe/jBapHTejtbiıaroyae/ıoMJienHH« coj'jjschhruaBHoynpaBJiHioıuaro1 'py.wfou c r y ıı u r h 1111
iioji h npHHHJi h o ö hhji Bac KaK öpaTa CBoero. bKaKueneperoBopucApyrıiMiı ^ep^aBaMiı hcoc/jhiimii BJia/jJO>uaMH,HOTOMy6bi 11 oh, Ea6a-xaucep^ap, upe3110-
AKAK, t .2, / jok. 1431, c. 701 CJiaHHblX CBOHX He BXO/JIIJTb 6bl C h. BblCOKOCT. HH B K3KHH flCJiaII nepeiOBOpbl, pa3Be-6uTOJIbKO Hpe3nOCpe/JCTBO
Bamchckəji ot mchhMiuıocTefı. TaKHM 0Öpa30M/ub CMy ot cc6hotbct, b. bucokoct. mo»cctcnpııöaBUTbk row y, hto
256 257
 b cım y H M eıom aro 6 biTb saKm oneHHtiM BaMiı c P o c c ııftc x o ıo H M n ep n eıo T paıcraTa, b u AaJm MHe iH&Tb o n p ıın ıiH a x .
n o koiim c ro noc/ıaHHiiK npM e3acant k b. b u c o k o c t., h h t o c n e nojıym uiH b u o t m c h s b o t b c t cncayıouxcc: x o k o j i c
Ea6 a-xaH cep /jap b n e B biA acrt Miıe GyıiTyıoınHX l'py3HHCKHX HapeBHHew A JieK caH ^pa h TeHM ypa3a h iuıeM^ıııiHKa h x
JleB ana ıı A oxojre n e o c b o ö ü /ih tk h ııe npeAcraBHTb MHe B cex T pyam ıcK H x x ua3eH . ııo nrynocT H CBoeH ııonaBuiHxcH b
n n e H t riepcıw cK iiM BofıcKaM, xajc k ək ii s c e x Py ccK iıx n/ıeHHMX, r o to n e o h bo BnaRemuı cBoeM « e ö y ^ e t n o K o en o t
H eno6 eAHMHx P o c c iiü c k h x b o iick , t o t o b l i x c ım o ıo BbicoKocJiaHHaro ııx - o p y a a w n o T p a c rn n caM>To e r o cT o rn m y ıı
KDTopbix x cıiHbHoe h iic h o oT npaB iuı yace Ha 30 Kopa6 nsıx a u h n o K o p e u n a M aıaH,a,epaHa, A c T p a o a a a h f HJiHHa. A
eaceJiH 6bi o h h c 3aMc/iJiıiJi B tınojiH cnneM b c c x c u x m oiix TpeÖoBaHiiir, t o ä, nocraB HB rp aH im e ıo p. K y p y n A paK cc,
n e nepecTyıiHJi Gw n e p e .i t oıibia h ocTaBMJi obi e r o crıoKOHHbiM b e ro BJiaAeHHflx. B o t oTBerb, c KaKOBbiM b. Bbico-
k o c t. M o«eTe orııycTHTb nocjıam iHK a B a ö a -x a n a cep A ap a, 6 y ;;e uaM epeH iıe Bam e a c iy ııw ? b b BbicoKoe ıio x p o R m e ja ,-
c tb o n no/w-ancTBo. E .H .B . e c T t c to /ib k o jKe t b ğ p a o h HenoKoJieöıiM o, k&k Bbi mBOJiıiTe M eıw yBejıpT M e ^ m y TeM
ıiMeıo yAOBOJitcTBiıe yBeAOMHTb b. b i jc o k o c t., h t o n. ace 1-fı A eH tB EJincaB eT noJie, - KaK Bac, a y n o B a ıo , c A o p o rıı
inBCCTIUTb nOHTCHHblH rpy3IHI
ABOpaHHH .HyKOpaeB, nOHCM II OHCHAaiO OT B. BblCOKOCT. yBCAOMIieUKa, KOTAa MO/KCTe
n p u ö t m . H2 cBHAaHiıe co mhok? ruä noAnııcKH ıı 0 K0 Hl ıaH im TpaKTaTa, Aaöbi H n o to m M or p a c n o n ara T b m oh p a c n o -
pflvKeifM;?.
A K A K , t . 2, a o k . 1434, c. 702
JVs 29
O n ı o ı ıı e ıı u e k i i . IIjıııııaH O B u k k i i . M a p ro p ıu ic K O M y , o t 9 - r o M a« 1 8 0 5 r o /ıa , .Ns298
HMeıo MecTb c o o ö ih h tl, b.c.. m to saBpaım iHH /;e rib h c 4-m h öaTajiboııaM H B b icry ıu tıo H3 Ejm caBeTonojiK 3a 3 a ra n a
Aiw cBHAaıuuı c H opai'HM -xanoM KapaöarcK HM h a ju i okohhaıiHM c iihm i. nocraııoB JieH H ^ o BcryıuıeıiHH e r o b rıoKpo-
BiiTejıtcTBo ıı noAAaHCTBo B cepoccııfıcK oe. C B iw aH iie c n e e ^ e j n ı ZQ cene u e n .m v ıo c b , t o He o t n e ro A p y ra ro k s k o t -
Toro, h t o a 5KeJiaA jjn x 6oJn>ıuen cjıaBbi P o c c iih n p ıır:ıa c ıiT b H 6 p an iM -x aH a b E JH icaB em ojib; OAHaKO-nce o h n o c b o h -
c tb c h h o İi A3iuiTHaM HCAOBcpHHBocTH Ha t o h c co m a c H Jic a h eABa c o rjıac u jıc fl HMeTb o h o c GBHAaHHc b HaııiHx rp a -
H im ax Ha p. K ypaK -nae. KyAa yace o h h n p n ö b u ı u o rıc y x a sı o y a y ı w e r b ’ie c tb b . c . co o ö m ıiT b o nocJicACTBUHx c e ro
u a m e ro CBHAaıiHfl.
A K A K . t .2 , a o k . 1435, c. 70 2
X *30
B ceııoA A aıiH ernııii p a n o p T k i i . L J ııu ııa n o B a , o t 2 2 M an 1 8 0 5 r o /ıa , JVs 19
Ht.iea c n a c rm jı BcenoAAaHHeHuıe B .H .B . k j i io h h IiryiHHHCKOH K peuocT H h TpaKTaTb 3aKJHOHeıııibiH c HöparHM -xaııoM
KapaöarcKHM o BCTyrmeıııiH e r o co BceM e r o ceM encT BO M h KapaöarcKHM BJiaAenneM b B e n n o e ııo /v n a n cT B o B .H .B .,
o6m e c n p ııc a ro ıo u m yneH H oıo u a E ep H o crb o w a ro , b n p ııc y r c T s m ı MoeM. - n p neM Jno cM en o crb BcenoA naH H eiinıııe
no3ApaBHTb B .H .B . c cıu ıe h o b u m pa3m ııpeH iıeM P o c c i i h c k o Ö H M pepm ı, i i o a k p o t k i i m n npaBocyAHbiM cKnneTpoM
n a HCJiOBeKaJnoÖHH n m i ij i o c c p a h h ocHOBanHUMH, A o ö p o ıo BoAero BJiaACTe.nbHoro H oparıiM -xaH a K a p a ö a r -
cKoro, c T a p u a 85-JieTH.aro, KOTopbni n o p a ^ c e n 6yA.yHH. C o a h o h CTopoHbi cuyxoM o npoB ocyA iuı, M HJiocepAHH h h c -
jıoB eK ojnoöH M biH B .H .B ., c A p y r o il c h m o io M orym ecT B O M BbicoKocnaBHbix h n enoG eA H M bix b o h c k p o c c h h c k h x , rp « 3
ı\eHbifi ııp o n ıe A u iH H ro A b c o c e /ıc rn e e r o c t o j i h k o p o c j i ə b o i o rıoABU3aBujHXc>{, c cep A en n o ıo n a jın n e p a A O c r w o h
BepHonoAAaHHinıecKoe npeAaHHOcTino c e 6 ^ caM oro, CBoe ceM efıcreo ıı Bce c b o c BAaAeHtxe n epe3 M emı n o B ep raeT k
c b ^ w c h h u m CTonaM B .H .B .
rp aH iıu b i K a p a o a x c K o ro BJiaAcnım c y rb : o t ceBepa n o K y p e c HleKiiHCKiiM h HacTHio c HIcMaxıiHCKHM xaHCTBaMiı; o t
b o c to k ə c chm ııocjıeAHWM; o t ııoJiyjiiiH ı/o A paK cy nacTH io Kapa/ıarcKHM h nacTHio c HaxHneBaııcKHM xaucrBaMH,
HaKoııeu o t 3anaAa HacTHio no p. 1'apaıiH c EjiHcaBeTrıOJibCKyıo OKpyi'Oi'O h n a c rH io c ^ p h b ə h c k h m BJiaAeıuieM n o
o^epy ToKMa iu h i CeBaHb. JIıoAHOcTb OHaro BnaAeHim b HacTOHmeM noJioaceH im Aejib BecbMa pa3JHiHHa c npejKHeıo,
1160 a o H&mecTBiıst A ra-M aM eA -xaK a, ä k o ərroxıı n a ^ e n ıw BCapaoarcKoro BnaAeHim, o a h ilx apMHH HaxoAHJiocb a o 4 0
t . aom ob. % 5Kc, iim c^ o6^3aHHocTb b npHBJieHeHUH npoH iıx x ə h o b , c e ro H ofioro BcpHonoAAaHHoro B .H .B A eareJib-
HbiM o o p ä ’ioM noKpoBHTeJU>cTBOBaTb HaMepeH, ıı M ycT a(|)axaH a IIIııpBaHCKoro c c n oceH iı B3^Tb b c c x K apaoarcK iıfı
>KHTejıeH, o t ııp n x o /ıa A ra-M aro M eA x a n a Ty/ıa öe*aB iU H x. k o h x h h c jio rıpocTnpaeTCH a ° 8 .0 0 0 a ° mob, h o ııe n p n -
CTyıuııo K ceMy ııacHJü>cTReHHOMy ^ax B ary H iıane k ək n o coBepnıeHiıoM e ro oTKa3e ııa m oh ııpe.’uıo^ceıiHH o Hbt/ıane
oKbix; a e c ra ı v a o 6 H o c r t npeAcraBHTbca, t o ii ı n K ap aA arcK o ro xaHCTBa, 3 a ApaKcoM Jie^cam ero, B03j>My Kapagar-
CKiıfi jKiiTejıefı.
ü o jib s a o t c e ro npııoop cT eH iıa npotıcxoA flinafl, a ji* P o c c iih c o c to iit: 1 ]. b to m , h t o K a p a o a r n o cBoeMy MCCTonojıo-
^ceıiHio MOHcer ö k itk noHHTaew BoporaM H b A 3 ep6aiiA *aH . - cjıeAoBareJiM io h I le p c n /o . a /roroM y h ö y A er A c p ^ a ib
hx b c rp a x e ; 2 ]. K apaö aro M cöjıujKae'rcH rpV 3H * c r.HaKy, ııpeAnojıoweHUbiM k saHarrHio c e u o c e ıın ; 3 1. KOiy;a b
C ajibjm e B03BeAeH0 6 yAeT yKperuıeHiıe h flaceBaA-MecTo, r ^ e K y p a c ApaKCOM coeAUHaeTca, öy^eT o t UlııpBaHCKoro
xaHa oTHjrra, ä k o BcerAa npıiHaAJieacaBmee MecroHKo KapaGarcKOMy x a n y , TorAa ı n A cTpaxaH iı cıOAa Mor>"r xoAUTb
b /^)KeBaA h jih C aıibaH c TOBapaMH HHHero h c 3HaHymnMU h non y n aT b B 3HMCH oHbix H3 K a p a o a ra u UIcMaxH iücjik, a
H3 EjıııcaBCTnojm KBacubi, B Ka3Hy B -H .B . n o K y n a e M u c o t npoMbiınneHHHKOB AOopoBOJibHa n o 8 0 Kr. 3 a nyAb. KorAa
a Acrpaxaub npanaeTCH m v t ıw 15 py ö .
H:uıo>Ka rıpe/ı B .H .B . o ııojo>:ıax, ııpoucreK aıoıH H x o t c e ro rıpHOÖpeTeınıa /yı>ı P o c c ım , a o ju 'o m craB jno n ceiıo /ı/ja u -
Hefım ııe npeAcraBUTb B .H .B ., h t o npımıiHHO 6t ı 6 buıo, b o cJiaBy cBHineHHoro ıiMeHH B .H .B . n oobiHHoro M iınocep-
258
Aiw, oc'iacT jniB irrb x a n a ıı a o m e r o BceMiuıocruBCHmHMiı H arpa^A cH iw M u, a iim chho: H 6 p a rıiM xaHa K apaöarcK oro
h h h o m reıı-ueHTenaH Ta c *:aJiOBaııı,eM ııo H uny, u 6yAeT B .H .B 6 jıa ro y ro A iıo 6bi 6buıo cB epx T o ro BceMHJiocTHBen-
MHe no^caJioaaTb eMy c a ö m o , KaMeHÄMH yKpauıeHH yw.TO k yM eH tuıeK H oro H3Aep*eK Hy^cno n o MHeHHio MoeMy, b
B tıcoH afıqıueM pecK pnriTe ynoM jnıyTb, h t o oHa A o n « H a ocraB aT bca npeeMHHKaM e ro h ju i BnaAeemeMy x a ııy 3HaKOM
HanajıtcTBa. ^ c t j im ero-cT apm eM y n Ha3BaHHaMy b TpaKTaTe HacneAHHKOM. M aM C A -X acaH -are h iih rcH b-M afıopa c
acanoBaHteM n o HiiHy u MeAanb, ajm ıasaM iı ocbinaH Hyıo ö o raT o , c H aA nncbio «3a BcpHocTb», 6yAcT hc npoTHBHo np u -
H«Tb/M ı/paBHJiaM, t o ııoA PyccKOH j/a/jnH cbto h to 6 w m ijo HepcHACKH rajK e caM aa 6bi.ua no/jiJH cb na KaKOBOH cıryMaw
oTupaBJuno o u y r o k T oB apm uy MHiıwcTpa HHOCTpauuwx j ä j i . CpeA neM y HHiıy M e x rK a re h h ii reıi'M aH opa, a Meıib-
uıeMy XaH Jiap a re 6pHraAiıpcKofı--o6oHM c *anoB aH beM n o h h h y h sceM cepeöpoM . CyMMa Ha oHoe B ocxoA m b a o
8,4 0 5 p . 8 0 k .c., K o ropyıo m o ä h o o r n y c T iırb 113 a s h h c K a p a o a rc K o ro B n a ^ çm m , n o c r y n n r b b Ka3Hy B .H .B . ıiMeıo-
m n fı. KaKOBbiM o 6 o p o to m B bicouafım aa M iınocrb B .H .B . k xaH y u e ro AOMy B03iiMeeT b ju m h h c Ha coceACTBCHHbix
xaHOB ıı H3Aep>KKiı Ka3cHHbU yMCHbmaTCH, a AaHb 6 yaeT 03HauaTb noAA^HCTBo.
3Aecı, ııe M ory, 3iıan ııe)KiıocTb h nyBCTBHTejibHOCTb c e p /n ta B .H .B ., yMOjr-ıaTb o ııp o H 3 ru c c tb h h , npH ceM cj/ynae
öuBineM . r io B3>n'KH I 'h i i a k h [ h to Hbiııe EjiHcaBeTHOJib ]., ııp o u u ıo ro roA aT peöoB arı n iih c lm o m mohm o t HöparHM -
xaHa K a p a ö a rcK o ro o BbiAane c b in a MejiHKa fl)KHMmıiAa, b P o c c iiii 6biB m aro h oönjibHbiMH meApocTaMH 6jıa»ceHHOH
ıı b c h h o h uaMflTiı AocTOİiHoro poAHTejw B .H .B . noK oıİH oro. r.H .Ü a B J ia ncrpoB H H a ocnacTJUiBHCHaro h o t o t a ä no -
cQJibcTBO m oc o ccm He ıiM cno )KCjıaeMoro y c n e x a . H u h c * e xaH , Ha A pyroft AeHb m hoio c h iim cBitAaHiıa b Jiarepe,
m iioi'o 3aıiHMaeMoM. 6 e ı bcjik o i'o HaııOMHnaıiHfl o t Meıuı n p H c n a jı ko Miıe cK aiaH iioro m cjih k ə /^ H M m u /ıa c u ııa 1 1
n eT iıaro B03pacTa h BHyKa e ro ^ce 13 Jier, 10 JieT c hhm )KHbuihx b pa3M epe, k o t o p h x « cBHiueıuibiM HMeHeM B.H .B .
B pynım oT uy h b h a c ji, Hbo KaK o h n e M or H 3pem n h h eAHHoro cnoB a o t cne3 6naroA apH ocTH , TaK h h i ik t o H3 cbiiac-
Tejıefı c e ro n o 3 o p iu u a , A O croftH oro rojibK o M iınocepA aro h H e^cuaro cepAUa B .H .B ., He m o t yAep^caTbc^ o t cjıe3.
M ojruaH iıc Te )Ke noToM npcpbiB ajı HecKOJibKo pa3 m chiik ^acıiM m uA npoıi3H cccHiicM cBjım cHH oro iim chii B .H .B ., ho
6 o n c c , CKOJibKO h h n o p u B a Jica , H iın ero o t cjic3 h c iimcji c ım cKa3aTb. A ııOTOMy, b h a ji c r o MyHeHiıe o t h c b o 3 m o * h o -
c t h m b H cu ıiT b AO/u/eeMOİf ıı ro.nnK o ecrecT B eııuosi ö/ıaıxvıapnocT H , coBeroBajı a eMy h / i t h c /jeTbMJi /jom oh, ycuoKo-
HTbCHH 6 jıa r 0 CJi0BJiarb cB H m eım yıo A e c ııu n y B .H .B .,
ocBoöoAHBiuyıo A erefı e ro H3 10 neTHefı HeBonu.
B 3aKJHOHCHiıe B cero c c r o crıpaBeAJniBocTb H ajıaracT na m c k a oöbmaKHOCTb b cenoAAaH H cnm c npcACTaBiırb B .H .B . o
y'iacTBOBaBmux b ccm n p ııo ö p cT eH iııı, hko coBcpmıiMCü o a h iim ii neperoB opaM iı ıı ncpenııcK oıo.
I ’pyiHiıcKHH A »opaıiH iı HBaıı / ^ o p a e B ııepBbiH Bbi3BaJic^ı yroBapHBaTb n a t o H 6 p a i H M -xaua ra p a ö a r c K o r o , ııo aobo-
pennocTH xaııcK o u k ııeMy, rıpno6peTeH iıoH /iojh'hm npeöbiB aıiueM e ro b K a p a ö a re u p u n o ö e r e uapeBHHa AıreKcaım-
pa, KaK-To, HecK0jibK0 pa^ o t MeHH nepee3»ca^ b IU y m y , AOBen AeJio c n e a o H biH em naro coB epm em uı. A n0T0My, n o
Ba*H ocTiı np u o ö p eT eH iı^, np u ö e rH y B k HempeneHHOMy B .H .B . MHJiocepAuıo, Aep 3aıo bo M3Ay C e ro e r o to jih k o
Ac^TcjibHoro ycepA iw k noub3aM P o c c ıu ı ucnpam ıiB aT b eMy M afıopcK oro H im a c acajıoBaHbcM ccpe6poM,
TaK»:c b h -
coH afım aro noBCJieHiw o t b c c t u b BeHHoe ıı noToMCTBeHHoe c r o BJiaAemıc b E jnıcaBC Tnojıt.cKofı oK pyre ı n n y c ro n o *
p03iriHX 3eMejib n a 100 a o m o b 3eMJiH c KauajıoM, c TeM, h t o ö oii e e 3aceJiHjı upum ejibuaM H H3-3a ApaK ca ıı BJia/teıiHii
POCCHHCKOH HMHepHH Iie npHHaAJIOKaBUIHX.
1 7 -ro e re p c K o ronoJiKa
M afıop JlncaneBH H , 6yAynvı n o c n a u m h o io k H6parviM-xaHy
KapöarcKOM y c npoeK roM TpaKTa-
Ta, ocTaBjıeH 6biJi hm b H ly ıu e ıı b o BpeMH 2-MecJWHoro e ro TaM npeöbiBaHHH TaKyio n p ııo ö p e jı o t Hero AOBepeH-
HocTb, h t o xaH n o e r o yöoKACHiuo Tpn p a s a n p ııe 3 * a B m n x n o c n o B o t B a 6 a -x a n a OTCbiJian c OTKa30M, n o cBHAaHiııı
/Ke c o m h o io npocHJi MeıiH o ııa r o M aiiopa uocTaBHTb » e ro BJia/ıeıiHH c b ohckom cevi o t ji h h h o ü xpaöpocTH.
ycep/\w« k
h
c.Ty»c5e ft pacT oponııocTH o ^ u y e p oöıııee hm h AORepue o t T a ra p iıoTOMy. h t o b 2 roAa BbiyHHJicjı coBepnıeH iıo raT ap-
cKOMy 5!3biKy, a noTOMy h a o c t o h h ocHacTHHBJiefı 6 biTb o t M iuıocepA eö AecHHiibi B .H .B . opAenoM cb. A h h u 2 KJiac-
c a , K oero n A ep3aıo ncııpaınıiB aT b.
M o e fı KaHueJwpııu nepeBOAHiiKy A p a 6 c K o ro *3UKa t u t . c M iıp3e ABpaaM y EnıiK OjıonoBy. ü k o BepHefımeMy u nocpe-
Aiı. Tıı<|»Jiııca Tafm y coxpaHHBineM y k ycnemHOM y ACJia OKoHHaHiııo, ö e s n e r o He6jıaroHaM epcHHbic h c ono3Aam ı 6bi
nocraBHTb pasıibiH yxHiupeHHH, x p asp y m eım v o o u a ro KnoH5HUHÄCH-upHeMjno cM ejıoci'b BCeuojyıaıuıeH iııe H cupatım -
BaTb HHCJia K.a. h rıpuöaBKH k ııoJiynaeMOMy hm ueucHOHy 120 p . B e m ıa ro ikc ııen cu o H a m J ’py.3HHCKHX /ioxo/iob.
CeKpeTapıo n o norpaHHHHofı h ə c t h k ceK MorımeBCKOMy h nncbMOBOAHTejibio r.c . TıoMHHy, TaK kək o h ii ABoe no
cTonb oĞ um pH on HacrH TpyAJrrcÄ s eH b u HOHb, 6e3 n oM om u A p y n ıx , noB bıuıeH ua cn e /ıy ıo m n M n HiiHaMiı.
HaKOHeu Aep 3aıo npeACTaBiiTb B .H .B . noAH ocıiTenefı ccfı penÄ U inı u IHymıiHCKou K pcnocTiı k jh o h cu , HHcncKTopcKo-
r o M oero aAtıoTaHTa, a - t b . H3MaıuıoBCKoro nojnca noA nop. k h . IJıımıaHOBa, ä k o o t ju i h h o h x p a ö p o c rıı o<j)imcpa ıı
KoropbiH, 6 yA‘e o 6 w)KeUHbiM o cT an ca 3a ƏpHBaucKyıo KOMnaıiHio upoTHB cBepcTHHKOB c b o u x h /ıp y ru x m ohx /ınyx
HHcneKTopCKHX aAt>K)TaHTOB, nojryHHBmHX opA ena cb. BjıaAHMHpa 4 - ro KJiacca 6aHTOM,
t o eAHHCTBeHHo o t ckpom-
h o c th Moeft n o poACTBy e r o c o m hoio. B nponeM o h h u b ycepAHH k cjıy»c6 e B .H .B ., h ii b x p a o p o c rn He ycrynıiT b hii
CAHHOMy o ^ u u c p y POCCIIUCKIIX BOHCK, B MeM /KII3HIDO MOerOAep3Hy OTBCTCTBOBaTb.
A K A K , t . II, AOK. 1436. c .7 0 2 -7 0 3
JVk31
K«TBeHHoe ooeuıaHiıe
Ü HiDKeuMeHOBaHHufi, o6emaK>cb h KJiHHycb np eA BceM orym nM B otom , npopOKOM HamnM MaroMeAoM
cuubHHM ıı npeeMHiiKOM c r o , npapoKOM * e cıtubHbiM Aju ic m c OAHHHaAUaTbK) e ro noToMKaMiı u c b s t h m c r o K opa-
259
 A pT IIK yjl IlH Tblfl
H' 'M n to m . h t o x o m v » /joJi>KeH E.H.B. cB o eM y HCTiiHHOMy ıı npııpo/moMy B ceM im o cT H B e fım eM y BeJiıiKOMy
E .H .B ., ııpneMJiH c ö jra r o B e jte ım e M u p in n a ın ıe B e p x o B iıo it n e;mHCTBeımoH BjıacrH n a /; BJia/ıennjiMM H ö p a r ıiM x a n a
T.H.AJieKcaH^p naB JiO B H H y. caM OAep>Kuy BcepoccııncKoMV ıı E.H.B. B c e p o c c n f ıc K o r o n p e c T o n a HacneaHHKy. k o t o -
IIIyııiH iıcK oro h K a p a o a rcK o ro , o ö e ı u a e ı h m c h c m c b o h m h ııpeeM HHKOB c b o h x : 1 ]. n a p o /jw r e x u jı a / ı e ı m i ı noH H T arb
pwfı H aiT iaH en 6 y a e T . B e p n o h H e Jiım o M ep H o cJiy*ıiTB n b o B ceM n o B H H oB aT bc^ H e m a / j a acıiBOTa c B o e r o ,qo n o c n e / ı -
^nco c b o iix BepHo no/yaHHW X, He p a 3 jn ın a ^ HHMajıo c HaceJtÄioımiM iı oöm n p H y ıo P o c c ıın c K y ıo H M nepm o. 2 ]. B w c o -
neü K a n n n K poB iı. n B ce k b w c o k o m v E.H.B. caM o^ep^K aB C TB y. c ı ı j ı e ıı B n acT iı n p a B a ı ı n p e M y ıu e c T B a . y3aK O H H hia h
x o c t. H ö p a rn M -x a u a n e r o A ow y HacneAHiiKOB u h o to m k o b coxpaH O Tt öeanpeM euH O H a xaHCTBe IHyuııiHCKOM. 3 ].
Biıepe,m» y^aKOHHeMMH. n o K p a fm eM y pa^VMCHHio. c ı ı n e ıı b o 3 m o ; k h o c t h n p e / j o c r p e r a T b h oöopoHOTi. n npı-ı t o m no
BJiacTb c o BHyTpeHHUM ynpaBJieHHCM conp^aceH H yıo, c y /j h p a c n p a s y , TaK paBHO Kan n / io x o a w c BJia/jenueM e ro
K pafm eH M epe C T a p a T tc a cno c m ecT B O B aT b s c e . h t o k E.B. B e p n o fı c/ıy5K oe ıı n o j n .3 e ro c y /ja p C T B e H H o fi b o b c k k i i x
npe/ıocTaBHTb e ro b w c o k o c t b nojiH yıo c r o Borao. 4 ]. H a o x p a n e H ite o c o ö w e r o b w c o k o c t ii e ro A o w a , t b k kak h bcox
c;r>’H a ax KacaT}>c« u o s c e T b . o y m e p 6 e >Ke E.B. H H T ep ec a. Bpe/ı n y ö tiT K iı. KaK c K o p o o t o m yüe& t& o. H e t o k m o ö n a r o -
e r o BJia/^eHHH rıo craB H T b b Ulym uHCK yıo K p e n o c rb B cep o ccH İtcK o ro BoficKa c nyniKƏM H 5 0 0 HejıoBeK c h x u rraG ıt
BpeM eHHo o ö L H B J u rrt. h o h b c h k iim h M epaM iı o T B p am aT b ıı H e /jo n y c K a T b T in a T iıc a n B caK y ıo MHe B B e p eH iıy ıo T a ii-
o 6 ep -o c|)H i;e p aM H , a ııa c jıy u a u 6 o j u 3m oH o G o p o rıu rjıaB n o y n p aB Jiaıo n m fi I'py^H eıo o o m a n 6 y /ıe r, CMorpM ııo o o c t o h -
n o c T k K p a fın e De’iMOJiBHo n o B iiH O B a rb c ^ B b ic o H afım ıiM n o B e ^ e H ir^ M h r n a B H o y n p a B /iÄ io m e r o r p y 3 i ı e ı o n n o h iim
TejibCTBaM ıı n o H y^yje, ycıum B aT b OTpa/ı t o t i i BoeHHoro pyK oıo oöopoHOTb BJia^eHiıe e r o b w c o k o c t ., jiko B c e p o c -
na/ınetfeaıHHM o6pa3D M n o c o B e c m CBoefi, K o p w c T H . CBOHCTBa. /ıpyjK O bi h B p a * 4 H n p o T H B H o / j o j ü k h o c t i i c B o e fi n
cnfıcK ofı H M n ep m ı n p ım a /ın e ^ ca m e e.
jıp n c H n ı He n o c r y n a T b h t ^ k h m o o p a 3 o M c e ö tf B ecT b n n o c T y n a T t , k ə k B e p n o M y E.H.B. n o /m a ım o M y Ö JiaronpııcT O H H o
e c r t ıı n a /n e a c H T b n KaK a n p e / ı K o to m H c y flo M e r o cT paraH M M b t o m B c e r,g a o t b c t b /ıa T b M o ry , KaK c y m e MHe T o c -
A pT iiK yjı ıııe cT o fı
n o ;i Bor A ym eB H o n T e n e c n o # a noM oaceT . B 3 a K jn o n e H H e ^ ce c e fı M o en KJiaTBbi u e n y ı o K H iıry c b > ito h Kopan ıı B o k o m
>1, H oparH M -xaıı IUyıımııCKHH w K apa6arcK H fi, B3iraK B epnono/vıaıuiH H ecK oro M oero y c e p /m * o6H3yiocb: I ]. ksk na
c'rpaniH L W cjıo B a: B a.njıan. Ğ ıiJinaH . T a jm a ıı! A m iih .
nepB w fı cn y H au , t s k ii b nocne/ıcT B iıe BpeMeHH 3ar0T0BJWTb Ha BbiıııecKa3aHHUH BofıcKa noTpeoH oe h iic jio n m e m m w

npoeKTTpaıcraTa u n p o c ja m jx K pyn, n o Mepe u h o u u e n e , yTBep»yıeHHofı rnaB H oynpaB njöom ıiM , u 6 o h o /jb o s oH aro m Em ıcaBeTnojiH
3aTpyflHHTCJieH iijih c obccm hcb03M 0?khw m npıi'iHaH 6biTb /io jd k c h . 2 ]. BbimecK asaHH UM BOucKaM Ha'\HaH\iTb b IU y-
Bo hmh BceMoryıuaro Kora
m ım cK yıo KpcnocTH n o /ı nocrofı /jom w , n o a w ö o p y HananbHHKa o h h x , h CHa6«aTb nx noTpeÖHWM h h c h o m ApoB. 3 j.
M w. T.e. H ö p a n iM xaH HlyıiııiHCKHft h K a p a ö a r a c ın ı h B c e p o c c n fic K iıx b o h c k reH . o t HH ^aH Tepıııı HHcneKTop n
B:vue3,n b UlyraHHCKyıo K p e u o c tb o t c r o p o ı ı u KnHcaBeTuonH c/(,enaTb y a o o iiijm h /lo p o r y yCTpovrrı> k ııpoea/w apoa-
ırpow. kh. r ia e e jı HmjjıaHOB n o noJZHoiı m ohii h BnacTH, AaHHofı M ne o t E .H .B . BceMHJiocTHBefımaro M oero B em iK oro
m h cııocooH oro. 4 ]. By;je Ö Jia ro y ro /m o 6y/{erı» npaB H 'rejibcrB y ycTpoHTb A opovy, B e/ıyıuyıo o t U I v u ih h c k o h Kpeııo-
r.H . A neK canflpa IlaBJiOBifHa, n p n cT y m iB c noM o m ıııo E o k h ğ i o k /jejry o Bcrynjıeune H ö p a n iM x a ııa IIIyııııiH C K oro h
c t i i k /JjKeBa/ry, t o R yxcxu x ju w T o ro paÖormiKOB n o c raB iiT b MHe 3a qeH y, Ha3HaneHHyıo o t npaBiiTenbCTBa.
K apa 6 arcK oro co BceM ceMeficTBOM, iio to m c tb o m h BJia/jeHHJiMiı b BeHHoe no/waHCTBo B c e p o c c m ıc K o fi H M n e p ıın h
HUHe cHacTmiBo ıjapcT B yıo m ero BejııiK oro r.H .A /reK caH .ap a riaBJioBHHa h e r o b u c o k h m npeeMHHKOM, 3aKJüOHiuiH,
A p r ıiK y /ı ce /ib M o ii
nocTaHOBimn H n o /ın n c a rn ı Ha c n eA y ıo m x apTHKyjıax.
E .H .B ., b 3HaK BJJWmaro 6;ıaroBe.rccHim u m h jio c th cB oeu k e r o b w c o k o c t. H öparıiM x a n y Hlyuıım cKOM y u KapaG aı -
CKOMy uceMHJiocTHBefiınee /la p y e r eMy h ııpeeMHUKaM e ro snaMH c repooM BcepoccwücKO H HMiıepun. K o ro p o e /jo Ji-
A p T iııcyjı n e p B tın
)KeHCTByeT ocraB aT bca n p ıı HeM u n o a e w u p u B uaaeıom eM xaH e 3HaKOM xaHCTBa n BJiacTiın, BWcoHafime /laposaH H üfr
f l . H o p a n iM xaH U lyııiH H CK H fı h K a p a 6 a r c K H f ı. HM eHeM m o h m . H acne^H K O B h npeeM HHKO B m o iix T o p jK ec T B eıın o n a -
nafl o h w m BJiaAeıtneM. ckoiim ua BoıİHy, e c jn ı-6 n o rp e ö o B a n o c b h i ik t o KpoMe x a n a Bw exaTb He MO*ceT.
p c e r;ıa o r p ı m a ı o c L o t b caıcoro B a c c a jıı» c T B a h j i h .
na/ı kskh m 6bi t o rurynoM u e öbino. o t bchkou 3aB ncjjA focTH o t
I le p c ıiH iijiii ırw ofı /je p jK a B tı n ciim oo-bKBimo n p e / ı jtiiu o m Bcero
c B e ra . h t o % u e ı ı p ın H a ı o mjx coöoıo h n p e e M iııiK a -
A p T iiK yjı n o c h M o ü
m h H H aro c a M o /ıe p w a B im KpOMe BepxoBHofi B^acTiı E .H .B B c e p o c c ım c jc o ro B eJn ifco ro I'M . u ero b u c o k u k HacneAHiı-
H, H o p a i HM -xan JIlyum ncK m i u KapaöarcKuu, UMea B bicovauıtıee E.H .B , cou3Boneııue nojihjoiiarbca o6him oneıı-
k o b ıı npeeM HiwcoB n p e c T o .w B c e p o c c m lc x o ro H M n e p a T o p c K o ro , oöem esa ^ roM y rrp e c T o jry BepuocTb. äko B epH oncV j-
iiw m h m ohm h /ıoxo/ıaM H, ocSasytocı. Bi/ocHTb b /jaıib b K a 3 iıy E .H .B ., b TH4)JiHce ııa x o /^ ıu y ıo o f iio 8 .0 0 0 H e p B o m ı w x b
/ u m H u u p a 6 o H a ro . - b HeM ıı flo jıace H /jaT b n p n c a r y n o o ö b n ı a ı o Ha c b jito m K o p a n e .
ro /ı, y n n a n ıiB a a o h w * b 2 c p o K a , T.e. 1-ro 4>espajıa o /m y nojıoBHHy, a .q p y ry ıo 1-ro ceHTHöpjı, HanaB B3Hocom nepBofı
nojıoBiiHW.T.e. 4 .0 0 0 nepBOHHWx, n p ıı yTBep^CÄeHim c e ro TpaKTaTa E .H .B ., a cBepx T o ro n o o öw naıo A3iıaTCKOMy
A p illK y J l BTOpbllİ
/lojı^ccHCTByıo h, cBepx n p n c H n ı n a B epH ocrb, b 3aJior o h o h /taTb C T apuıero M ocro cwHa M aM e/ı-xacaH -ary clihw
E.H.B.. rıpneMJUi co cropoH W c b m c o k o c t tojh> H H crocep/joH Hoe oöem aın-ıe. paBHOMepHO o6em aeT ıı oÖHa/jeacıiBaeT
BT oporo I lly ıc y p -y ju ıa x a Ha B ccr/ıam H ee npeöw B aH iıe b T h ^ jih c .
HMnepaTopcKi-iM cbohm chobom 3a c e o ^ n nepeeMHHKOB c b o h x . h t o M iuıocrb u o n a ro n e n e H H e h x o t b u c o k o c t. H 6 p a -
ApTHKYJI /;eBMTWH
niM -xaHa U ly ııiım c K o ro h K a p a 6 a rcK o ro h npeeMHHKOB e r o , jik o BepH ono/w aH Hw x c b o h x . HHKor/ja He 6 y a y r orbeM -
E.H.B. H3 o c o ö a ro CBoero M HJiocep/m^ BceMHJiocTHBeumHe /lapyeT u a co/tepK aıiH e HMeıoıneMy ııpeobiBarL » T h ^ jih -
jıeMW. b ÄOKa3aTejibcTBa n e r o E .H .B . /ja c r HMnepaTOpcKoe cBoe pynaTeJibcTBo Ha coxpaH eH ue n e jıo c rıı H a c ro ^ m n x
ce , b 3 ajıo r BepHocTu, c b w c o k o c t. BHyKy n o 10 p y 6 , c P o c c u h c k o ü m o h ctw Ha j\tm>.
BnaaeHHH c b m c o k o c t h npeeMHHKOB e ro .

ApTHKJ’JI /leCHTblfl
ApTHKyJI TpeTllfl
C e f i A o ro B o p /^ejıaeTCH ııa B en n w H R p eM en a h ı ı e /ıpjD K eıtcTB yeT u o /\ije p raT L C H hhkskhm ııe p e M e n a M oT H biue u a B c e -
Bo M:yjy T oro HHCTocepAeHiw. c KaKOBWM e b w c o k o c t. H o p an iM -x aH lUym ıiHCK iın h K apa6arcK HH n p ım ıa e T BepxoB-
r/ ; a .
hvio n eflHHCTBeHHyıo B iıacrb B cep o ccııficK iıx H M nepaTopoB Ha/ı c o o o ıo ıı npeeMHUKaMU e ro . nocraHOBncHO, m o
rıONWHVTwfi xaH. a nocJie e r o cTapum fi c w h u TaK a aJiee noTaMCTBeHHo n o cTapmıiHCTBy xoneH a, BCTynaH Ha x s h c t -
ApTllK>'J1 D/)HHHa/maTbUl
bo. nojryHaTb HMeıoT npe3 m aB H o y n p aB Jim o ıu aro r p y a H e ıo HM nepaTopcK oe Ha xancTBO no/n-B epac/ıeH ue c HHBecTH-
YTBCpyc/ıcHiıc E .H .B . Ha HacTOJmuıu TpaKTar Bw coH afuncK ) e r o rpaM O Toro, y iB c p ‘ACAcH H oro rocyflapcTBC.Hv\or\>
TypoK>. cccT05iineK> b rpaMOTe. rocy/japcTB eH H oıo neH aTitıo V T B ep ^eH H o fı, n o noJiyH eH im , KOTcpwit h o b w h xaH
ncnaTbK). /jornKeHCTByeT owTb AocraBjıcH o b 6 MecflueB t n o /ın n c a ım H c e ro ıın u cKOpce, 6y,ac bo ^m o ä h o
AOJDKeHCTBveT TopvKecTBeHHO ynHHHTb np u cÄ ry Ha B epnocTb noAflaHCTBa P o c c h h c k o h H M nepııu u Ha n p m H a n ııe
B AOCTOBepue H ero HH^ceuoAUHcaBmueca n o A n u c a n u c h m apTHKyjtbi h iiphjiomchjih k iih m cboh ııeHaTH, b Jiarepe
eepxoBHon n e/nm cTBeHHoit BJiacTiı B c e p o ccu ü cK H x U M n ep aıo p o B h s a co6ok> ii e ro npeeMHiiKaMH $ o p M a ace n p n c s -
EjiHCaseTnojibCKOH OKpyru, n p u p . KypaK, b neTo ot P .X . 1 8 0 5 -e [ııo MaroM eT'JKe HCHHCJieıuuo 1220 ]., m »h mcchu .i
rrı npıınaraeTCH. IIpH ceM TpaKTaTe. /ja o w h Hbm e B Jiaaeıo u n n ı H 6 p arıiM xaH U lynııiHCK iıu n K ap a6 arcjcn fi n cnojiH e-
[c a ^ a p ]. 1 4 -ro /jHa.
ım e c eit oopn/ı b npııcyTCTBUfl rjıaB H oynpaB nH ioıuero r p y s n e ı o ıı Te H0CTaH0BneHiıe co B e p u ıaıo m ero , r e u .- o t-h h 4 > .
A K A K , t . II, J\ O K ,. 1436, c. 7 0 3 -7 0 5
KH. UimuaHOBa.

^32
OTHOUICHHC ICH. l^HUHaHOBa K KH MapTOpblHCKOMV
q t 22-ro m u h 1805 rona, JY“ 328
ApTHKyjl HeTBepTblfl
'A. H öpaniM xaır IIIymıiHCKiiH h K ap aö arcK iıfı, b /roKa3are;iLCTflo, h to moii HaMepenıiH b pa3cy»^eHHiı M oero J? npe-
H m h n ecTb no/jHocıiTL n epe3 nocpe/jcTBO b.c. E .H .B . /jBe Bceno/w aH H eıınııiH p e ju m n u o BCTynJieHim
b BeHHoe no/ı-
/jaHCTBO B ccpoccııfıcK H x H M n c p ım H opaniM -xaH a Kapaoarcxaro c o bccm e r o c c m c h c tb o m h BJia/fCHHCMb, c upc/ı-
cmhhkob moiix BepHono/maHCTBa B ce p o c c ıın c K o ii H M rrepnıı h npıi3HaHiiH B epxoB uou u e^UHCTBeHHou BJiacuı Bce-
cTaBJieHiıeM npıı o h o h k jd o h c h IUyıımHCKoiı K p e n o c ru , TpaKTaTa c chm xaHOM , 14-ro h ucna ccro M bcm a laKmo'WH-
npccBeTJieıim ux toh H M nepım o ö jıa /ta rejıe fı cyTb HeııopoHHbi. o 6 e m a ıo 6 e s rrpe/iB apıiTejibH oro c o rjıa c ıw TJiaBHo-
ııaro, h upHCJinı km n a BeprrocTb yH H iıem jofi, TaK paBiro h o npHCoe/m HeuHH x Bcepoccm icKoii MMitepuu IUckhii-
yupatt'wıomero f oy3iıeK) He ııweTb cHoıneHiu! c oKpecTHWMiı BJia/ıeTejmMn. n Korjıa o t hiix npııeAyT nocjıaHzıw iijiji
CKoro BJia^eıiH^, KOTopoe BJia/jeıoJHHM Hbuıe CenuM-xan 2! -ro HHc;ıa, n o c h jjc coBepniHam arocM c hhm rpaKTaTa h
npucnaHbi ä y jıy r nucbM a. t o öojibmyıo B03Mo»:HocTb b c e o e 3aKJnoTiaıom aH orcwJiaTb k rjıaBHoyııpaBJiHBiueMy n
yHHHeHHofı n p n c Ä 'e Ha BepnocTb E .H .B ., n p ıı t o h »ce p e jw m m npıuıo»ceHHWX noB epr b no/waHCTBo E .H B. ıı c hiim
TpeooBaTb ot Hero pa3pemeHiw. a MeHbinefi BaacHOcTH c o o ö m aT b n coBeToBaTb c o c o ö o ıo . HM eıomeıo npeöwBaTb o t
aım a maBHoynpaBJiHBinero r p y ^ u e ıo npu MHe.

260 261
c e ö a caM oro co B cew c b o iim ceMecrBOM, - ^ o n ro M c rd B m o npucoBOKynıiTL, h t o p y raT en tcT B o , aaH H oe nocne^H iiM b
OT^a»ıc cb in a CBocro b aMaHaTtı n o k c tc h c h h h p&yx j i c t h b T p a K ra ı ynoM H H yroe, npıuıo^ccH o b c n ııc x e a j w t q t o ,
m to6w b cjıynae ııeycroHKH Moacııo 6 t u ıo yjıuH HTt rt0AJiHHiiHK0M T o ro aKTa. - H 3 n o » a bo B ceno/w aH H eiurm x p ejın -
HHHX o cyuıecTB HTe;n»nux n o ;ıt3 a x , a r n p H o ö p e re H H ^ c h x /|B y x xaH C m /(;w P o c c h h M oryzqH x ııp o m o H 'va , o6 x 3 z u h o -
cT tıo Moeıo nöx n rraıo c o o ö m ıiT b b.c. k s k o c iix h o b u x P o ccııfıcK iix n o/w aH H U x, TaK ır o ııx BJia^eTejuıx: K a p a ö a rc K o u
- cTapeıp» 85-JieTHiıü, n o oöm eM y cJi>'xy oco ö eH H o n TBepflOCTiı MenoBeK ıı Bepem> b cB oeM t cjiobğ : ho cra p o c T t. oc~
jıaö ım a c ro x o p o m a a K anccTBa, no'iCM 'ia c r o ynpaBJiacM e r o oKpyjKaıoıaHMH n k C H acm ıo c e ro xaHCTBa, h t o Tpıı e r o
CblHa, KOHX HMCHa nOCTaBJICHH B pC^J&IHH, - CKOJH> HH p a ’JHEJ B CBOCH HpaBTBCHHOCTJt, HO e/tHHO/iyiHHO BcrCAa TOTO-
Bbi n coe/ı,HueHHo k 'iaı^H Tu K a p a ö a rcK a i'o xaııcT&a, x o e r o « a p o /; cJiaBHTca x p a6 p o crrı,ıo , o c o ö jih b o KoıniHna. l ll e -
k h iic k o h )Ke CejrHM-xaH h h TBep/tocTHio, h h xpa6pocn'H (o crıaBbi n e npw oG pejrb, ııa p o /; w z, e r o ajıa/jeHHe n a c e ju n o -
m nft, npıu7eaca k rpaH iuıaM JIe3niHcKHM, n epe3 B cer/ıan jH ee cb o ğ o 6 p an ;eH iıe c ciim k Bep0Ji0MHbiM ji HeoGyüAaHHbiM
Hapo/ıoM HaBtiK k n x HpaBaM ıı n o c T y n x a M t, a ıiH ane k nepeM eH e b o iix x an o B : cne-T o, s a s 3aKJH0Hai0 yTBepAiiTenb-
h o , *iacTaBHJio CcjiH M -xana accnaTL HMcTb b o h c k o m H a n iH M ccöenoA K pejıeH iıe. X o th o 6 a cT ap u rn c c r o öpaTbfl o c jıe n -
xıcHbi o a h h o t A ra-M aM e/ı-xaH a, a /jp y ro fi o t p o /jH aro c B o e ro 6 p a r a , k 6ojibiueH ace yBepeHHocTiı a, 3Haa cKOJib b c -
jihkvto cwjry h BJinm ıne b rrpaBJrerffw IIIeKinrcKOM h A a # e u a c aM o ro x aıta h m c io t neKOTopbie h j 6 c k o b , npH'JHaJi
H y*H uM n o Ha3HaHeHiııo MoeMy B sarb AeTeft n x b h iic jio aM aHaıoB ^ 0 K 0 Jie OHbie 6 y a y r 3aMeHeHbi e r o ckihom , k o t o -
p a ro , KaK b .c. ii3BOJHiTeycMOTperb 113 T paırraTa, o ö a ’iaH o h n p n c jıa T n o nponıecTB irn /ib>,x j iä t. E * e jııı ace n T en ep b
to m He HacTanBajı, t o H3BecTCHb öyAy’tn o ^ c o i h h x o G u 'ia a x , h t o MaTepıı HMeıoT 3/ıee'b G ojibuıyıo BJiacTb n a /ı / ic t -
mh, HOKCJUi OTHbi, h o n ^ c a a c b , ırro 6 b i npnoöpeT eH H c c ç ro Bna/ıeHHJi, CTOiıt. ycneniH O npnxoA H Bm cc k OKOHHaHJiıo, n a
0/4110M ceMi. nyıiKre n e pyııiHjjocb, n p ırm a jı JiynamM ııoMecTHTb b TpaıcraT xaKOBoe ycjıoBHe h ycryııUTb n p o c tö a w ı.
e ro , h t o ö u cw ııa eı o, T enepb e m e 4 -x Jier TOJibKO, o r/ıaT b b 3 a jıo r BepnocTH n a B cer/ıaııiH ee ııpeG biBaım e Bb T h ^ iih -
ce, n o K paöH eü M epe ızo npom ecT B rrn /?Byx / ı e r t , K or/ja y^oÖ H ee ö y f le r s OT/jemiTt e ro o t M areprı. B n poqeM , fror/ja
GyzjyT ıiM eTi AeTeft crapniH H b T n ^ ı ı c e , t o Ka^cerc^ onacaT bc;? H en ero , o c o ö jd ib o n p ı ı orp a jifi b o B n a R e n n n n p eö b i-
BaıomeM 11 BCTOJib 6jih3Kom c o c c /ic tb EjiHcaBcTHOJW. - rtoHHTa.a oö^jaH H ocTbio osaöoHHBaTbca Haııno/ıpo6HCHiııe 0
bccm to m , h t o m o tk ct tJiy>KJiTb k noxibie cjryacöu OTBpamaa h T e H t M orym yıo npHHHHHTb o h o h Bpc/ı, h c mo-
ry ıtpn ceM crıynae u e cooöınH T b, b .c . ckojo, ııyacno, r»ap4eH C K aro e re p c K aro oaTajiH oııa mecj) r e n .- m . k h . B arpaTH on,
- poAHofı /w a * BjıaAeıomeMy CeratM -xaH y, iijq i 6u co aceM b He Bejı c h iim n e p e n n cK iı ıım ı -Hau;e T Bep/ııurb 6bi b n ııcb -
Max c boiix, h t o nıaB H oynpaBJU D oınnö W ^ b HMeeT n o jm y ıo AOBepeHKOcrb o t 1160 Ha o n b rr ,ao3HaJi« , ^ito
A m a Tubi, h m c x b C .T Ic T c p ö yp rc o c o ö m iB o CToım ö n n ’i K n x k o # B o p y rroicpoBHTC/ıeır, co b ccm i. h c raK oe y>ecc iim c k jt
yaa»ccH ne k 3/ıcuiHeMy HanaJibCTBy, KaKOBoe oK aıaJia B03BpaTHBiuaacjı cıo/ıa HMepcTiiHCKa^ u a p ım a AHHa. A n 0T0 My
Miıe jih h jih ııpeeMHHKy MoeMy ‘ipy /iH o öyfleTb c raxoBbiM H BJiaAe-rejıaMH ycn eB aT t. /{onacen raK»ce c o o ö ih h ti. b.c.,
h t o ApM^ıiHH, ırpHCJiaHirbıii c rmcbMaMH o t n a p n q b i /JapH H h oHaı-o k h . B arpaT H ona k napeBHHy A jıeK caıı/jpy, o t -
npaBjıeH 6 u n h o noHTCHHoMy oTH Oinem no b.c., k cKa3aHH0My u a p eB iın y , K0T0 pbift e r o n o cnyxaM TaM 3a/iepacajı 11
KaK u yBepcHb, a o T o ro B peM em ı, K o raa bck> Ha/jeacAy noT ep aeT b E aG a-x an e, T orfla OKaaceTb, h t o n o Bbi30By n p n e -
x an, - h t o )kc 11 b TaKOM c jı y ı a e h c o^cH/^aTb; M e « /jy tc m , K or/ia yMCHbiuaeTcH flOBbpeHHOCTb k nacTHbiM Hana/ibHH-
K3M. ro r/z a y c n c x a b /je jıa x o a rıı/taT t h c mo>kho. 3 /jecb He M ory yM onH arb n p e ^ b.c. 0 to m , h t o KaK npııoÖpeTCHire
o 6 öhx c h x BJia/ıeıiHH npoHCxo/\HJio o/(h o io , ıiepenHCKOio h n p e a n p H e m a B m w x ko m hc o t iih x n o c n a n u o B , Goribiııeıo
HacrrHio H3 nepBbix h h h o b iih k o b , t o neoöxo/iH M o nyHcııo 6b in o /ijih npH JiacK am w n x , CBepx /;H eB naro coAep^camiH,
^apıiTb npn 0Te3Ae a e H tra M n , K oropbw MHoro /jencTByioT y riepcıwH. A noTCMy ın/jepacK a m ^KCTpaopAimapHon
cyMMbi, b p a c n o p a a c c m m MoeMb cocT oam efı, npH ccm cjıynaB c/ıejıaHHbLa, yManıiBaıoT o n b w npıiMeTHo, a n a n e KaK
oöa c h h BJia/ıcıomııe xaHbi c'bexajm cb b EjmcaBeTnojibCKyK) o K p y ry /jjiä CBiı/ıaHiia c o m h o io 11 /y ıa 3aKJHOHcmw rpaK -
TaTOB, t o a h o ^ e ıııııe M y H n o o6 ujeMV B63/ıe oöbiKiıoBeHHio, H'ro6 bi TpäKTouaTt, b c a o e if ,ıe \t7 e re x , k o u u a o u y ıo
npM vjo/joÖHbix /ıc jıa x , n p n /^ y r, /jojnKeıı 6 bi;ı /ia sa T b xaac/joM y x a n y o fc e /ın e a n o n o i 0 0 Hepfiow jeB, u o to m y h t o c r u tm
iix ı n nbimH ocTiı 11 HeflOBepıw n p o c rııp a n n c b y B caK oro a o 6 0 0 MejıOBeK. H o n o /ın ııc a H in ı ace TpaKTaTa 11 n p ın w T iu
n p ııc a m Ha BepnocTb n o /w a a c r B a E .H .B . Hy*HO 6 b in o n o n p u m ra ın o o ^ap u T b Kaıct xaHOB, t ö k # eT eü , BHyxoB K a p a -
6 arcK aro x a ııa tı ncpBbix k h h m npHÖJiHjKeHHbix h h h o b h h k o b , k o h x Mca/mocrb k o hw m h y B epem iK o to m , h t o b c a k o h
H3 h h x c ra p a n c * o HaKJioııeHHH x a n a k TaKOBOMy oKOHHaHHio, onııcaT b hcbo3m o»cho: no/ıapKaM * e u BceM y n o T p eo -
jıejrıibiM n a c n e H3/{ep>fcKaM h hm əio n e c rb k CBeAbeırmo b .c. ırpe/jcraBHTb n p n ceM Kpancyıo Be/^oMocTb I h iTpncoe-
/iMiHTib, h t o no/tapKOB y * e y Meıı* Maııo ocrae'rc«,K poM e JiHCHXt MexoB /jo p o ro fi n e n u , k o h x 3/ıecb A jih c b o h ceKTbi
MaroweraHOB /japJiTb He m o * h 0 , n o r o M y h t o o h ii r o r o rBepj? m c x o b n o c m b a e jnoryTL, - n e r o p jv ı a H^Mepewb iix
BO’SBpam m. b K a Ğ ım e r, B n p o ^ e M 11 TaöaKepKir 3 ^ ec b 6ojn> m aro y B a * e H iu o t IlepciW H He iim c io t, ncTOMy h t o o h ii
ı a 6 aKy h c HioxaKyr. JlyHiıııiMH * c no/ıapKaM iı 3/ıccb n o n ıiT aıo T c^ H a c u pa3Hbix u c h h , 6y n c 6bi b o 3m o * h o , c T y p c u -
k hm h HK^tpaMu u a - m to ııei'K o a n e T e p fty p v e MacoBiHHKvı Moi’y r c /;e n a rb ; 110 npeHM yıuecTBenHbie e ıq e
yBaacaıoTC^ 3/(ecb coöoJibH M exa h öoraT bia 3 0 j io tu h ııapnH , KaKOBu BecbMa o u uy>Knö HMeTt 3./\ecv, /y ıa ııo/ıapxoB
HecKOjibKO mTyneK b 5 iijiii 10 a p n ıım . n p ı ı ceMb ıiM ew n e c rb n pe/ıcT aB irrb b .c. Ile p c ım c K y ıo a a /ın ııc b , osH aH ajoıuyıo
«3a BepHocTb», 0 Koefı HMejı c n a c r n e ynoM ®ı>Tb bo B ceoıvw aH H bfıınefı Moefı pejw u;ıııı.
B ■iaK/TK>HeHJic B ccro oÖaıaBH ocTbio cHHTaıo npHCOBOKynjrrb, h t o ttaıc b o B ccno/ıjıaH H cüınefı woerr p e jw m m 0 rrprr-
coc/iHHeHHiı K a p a ö a rcK a ro Bjıa/ıeH iıa HMen x y » e cnacTHc HcnpaiüHBaTb B bicoH aH tuaro Harpaac/ıeH iıa bccm h h h o b -
ımKaM, VHacTBOBaBiUHM b cğm /{CJie, a ocraB a)ic« o/jımı> ToiibKo T e p c K a ro BOiıcKa M anop T a p a c o a , h b. c. h 'jb c c th ijh ,
KOTopuH x o r a h •.ianHMaerb M ecro npH KanaxcKHx T a T a p a x M oypaBa, h o n o 6 ojn>ıuoMy MoeMy k jıeMV /^OBepHio b
pa3cyac/3eHiuı e r o cKpoM Hocrıı ıı necTHKix npaB iın, ö y q y w n p m B a H mhok> r y /ja 5*ce, y n o r p e ö w ıe M öbiJi b o Bcex n e p e -
262
r o B o p a x 3a nepeBOAHHKa: t o cnyı<iBaa /io c to h h y io c n p a B e ^ H B o c r b T p y A a w t ero H c r a p a m n o b c e M b A e jıe , n o M e c n ın b
% o H ew b n o c ;ıe ,a H e n p en jtıiH H o B c ry n n e H H H b o B c e p o c c ııf tc K o e n o /w aH C T B oIXIeKHHCKaro x a H a h ö o jito m cHHTaıo
iic n p a n m B a T b 6 /ıa ro c K J io H H a ro b.c. x o /ra ta fiC T B a o RceMHJiocrıiBHeMb rıo a c a n o B a m m eM ajiM a3Haro n ep c T H a.
AKAK, t.2, aok. 1437. c. 705-707
1 H 3 npHJio>K eHHbix B e/iOM OcTeii b h / i h o , h t o Ha n o /jap K H h H a co /jep » c aH H e n o c jıa H n e B 11 h h h o b h h k o b 06011 X x s h o b
H 3 p a cx 0 A 0 B aH 0 /je H b ra M iı 2 .3 8 0 HepBO HiıeB 11 6 6 2 p y 6 . 5 0 K o n . n p o i/ıa H o no/japK O B H a cyM M y 7 ,0 4 6 p y ö .
X s3 3
Ilpe/uıo9KeHHe kh . UnııııaHOBa reH.-M. n opT H n nm y, o i 23-ro Ma» 1805
ro/ıa. JSa605.
C n e n ıy ım e c rH T b b . n p . 0 BancHoM npHcoeflHneHHH k BcepoccHficKOH H M nepım p& yx xaHCTB, K a p a ö a rcK a ro n I lle -
KHHCKaro. 1 4 -ro h h c j i ə c e ro M bctfna B bicoK O cT eneH H tiH H öparH M -xaH b IUyniHHcKHfi h K apaöarcfcrrfr, n p n ö b iB b 3a-
H HM aeM oft MH010 J ia re p b E/ıwcaBeTnojıcbKoH o K p y r n n p n p .K y p a s , jy ıa no /jH ec e ın m k j h o h c h HlynniHCKOH K penocTH b
ırpMcyTCTSHH MOäMb yHiiHHJi n p n c ,s ry h ə B epH ocT b. E.H.B. h BCTynnn co BceM c b o h m ceM efıcTBO M h KapaöarcKHM
BJia/ıeHHeM b BeHHoe no/maHCTBo BcepoccııficKOH H M nepım , Ha cn e /ıy io m H X ycjıoBHnx: 1 ] . H Toöbi n p ı i H ^ b b IU y-
niHHCKyTo KpenocTb 500 h c ji. P o c c m lc K o ro BoiıcKa; 2 ]. AOBOjibCTBOBaTb o n w e npoBHaHTOM 3a yM epeHHyıo yeH y n o
MoeMy Ha3HaHeHi«o h cHa6 >KaTb /ıp o B a M iı; 3 ]. B3e3/je b Ulym iiHCKyıo K p e n o c T b o t cTopoH U E m ıcH B eTnora c/jen a T b
y/IoÖHbiM h A o p o ry , y c rp o ıiT b x n p o e ş /ıy apöaM iı c n o c o ö n o ıo ; 4 ]. 6 yfte S n a ro y ro flH o ö y ^ e r b npaBm ejibCTBy y c rp o -
HTb A o p o ry , BeA ym yw o r b IIIyııiHHCKofı KpenocTK k ^ * e B a A y , t o h > o k h u x Anfl T oro paöoTHUKoa nocT aB in , 3a ueHy,
Ha^HaneHHyto o t npaBirrejtbcTBa; 5 ]. A^BaTb eacero/pKHO A am ı n o 8,000 HepBOHireB b h o c k b Ka3Hy E.H.B.. b T n ^ n n c e
HaxoAHBnıyıocÄ; ıı 6 ]. /ja rb aMaHaTOM BHyKa c B o e ro b 3anor BepHocTiı. n o A3iıaTCKOMy o ö b m aıo . IIo oKOH'iaHirif u no
rroA nHcaınrır rpaKTaTa cero Ce/ııiM -xaH. U leK H H cxnö, n o A p a * a a BbicoKonocTeneHHoM y TecTio cBoeMy H 5parnM -xaH y
UlymıiHCKOMy, n p n ö b ijı T aK »e k o MHe b J ia r e p t, n 20-ro Maü, npHHflBb n p H c s ry Ha B epH ocrb E.H.B., n o s e p r ceön,
cboğ ceMeficTBO h Bce IIIeKHHCKoe BJia/ieHHe b BeHHoe Bcepoccm lcK O Ö H M nepm ı noAAaHCTBO h noA n n can TparraTb,
n o K oeM y o h o6a3aTb: 1 ]. n p n m rrb b IHeKHHcKoe BJiaA eH H eBcepoccH ilcK aro B o ficıca c nyrnKaMH 500 nen.; 2 ]. a o -
b o Jtt>c t b o b aTb BbimecKa3aHHUH B ofıcK a npoBuaHTOM, AaBa^ e * e ro A » o n o 595 xajiBapoB [10,530 nvA- )■ mvkm h c a p a -
HHHCKKaro n m e n a n o 80 xanBapoB'b.taKVKe c n a ö tta T b h x noTpeÖHbiM h h c jio m ApoBb; 3 ]. B iH o c n rb b a ^ h l b KaiHy
E.H.B., b TH4>nHce H axo/w ınyK > cJi, n o 7,000 nepBOHHbix. a 4 ], n o o ö b rıa ıo AsHaTCKOMy A aTb b 3 a n o r BepHOCTiı. BMe-
c t o c « H a c B o e r o . K oew y He 6 o n b m e e u ; e 4 - x neT h o T A e jn rrb o t MaTepıı TpyAH O, A eTefı c T a p m n x n : m ı öeKOB. n o Ha-
3HaHeHiııo rnaB HoynpaBJiHiom aro. FIo n p o ııc ru e c T B H H ace o A H o ro h ju i AByxb JieT oTAaTb 11 caM oro y»ce cW Ha Ha Bce-
r A a m n e e npeöbiB aH iıe Bb Tmjwmce. O k s k o b o m n p n o ö p e T e H H H c h x A B yx BnaAH Hiı He BoeHHoıo p y K o ıo , h o Aoöpoıo
Boneıo B Jia/lbiom H X b B bic o K o cT en eH H b ix ı. xaH O B b. H 6 parK M -xaH a K a p a ö a r C K a ro n C ejiH M -x aH a LUefcrmcfcaro, jr'jse-
m a ü b . n p . , n p e A n n c u B a ı o b r.Tn4>nııce on o B ecT iiT b 0 ceM b Ba>KHOM n p o ii3 m e cT B H H Hepe3 KOMeHAaHTa h npH K asaT b
H itc n a [? ]. cero M e o m a b C h o h c k o m c o 6 o p h b o B c e x uepKBax cB o e p m n T b 6 naro A ap C T B eH H o e MojıeHiıe.
1 H 3 npH JioaceH H W x BeAOMOCTefı b h a h o , h t o Ha n o A a p K e h H a c o A e p a c a H n e -n o c :ia H i;e B h h h h o b h h k o b o 6 o h x xähob
m p a c x o A O B a n o A enraM H 2.3K0 n e p a o H n e B 662 p y 6 . 50 K on. h p o ^ A a H o noftapK O B H a cyMMy 7, 046 p y 6 .
A K A K , t . 2 . aok. 1438, c . 707
JVs 34
üııcbM o kh .
U(ııi|uaHoBa k IiĞparıiM xaHy ot 13-ro ihohh 1805 r. JV«380
/ J s a nrrbcw a b .b m c o k o c t. H3BemaK>mHa mena o pasH w x hobocT-sx n HMen necTb n o nynıiT b Hpe3b HiiHOBHHKa B aıaero
3 ıo6-6eK3 11 cxom>Ko mHe npJWTHo 6 bino BHAerb H3 n e p s a r o o önarononynH O M n p u öbiT im BameM b HlymıiHCKyıo
KpbnocTb, cTonbKo >tce Mcaneıo o HenpmrrHOM c n y 'ia e c cw hom B.BbicoKocT. X a H jıa p aro ıo , noTepxBm eM o t Hana/3,eHim
Ha H ero c b o h c k o m A G y n -O e rx -a rn . riocneAHHM * e BamHM nııcbMOM, yBeAOMJunomeM o B03Bpanı,eHHH k häm M ııp-
3 a-A m ı-6 eK a, saxB aneH H aro b ım e n , h o nporH aH w n m JleHXopaHH 6 paTa M y c T a $ a-x a H a , h cobccm ycnoKoeH KpaftHe
Ao&oneH ö y A y n u y cnexoM BamıiM b ceM cjcynae u 6e3 n oM om u H am ıtx b o h c k . BecbM a »:an eıo ənponeM o to m , m to cııe
ocTaHOBitno oTnpaBneH iıe k o MHe BHyKa H a m e ro IH yK y p -Y n jıax a 11 k3k T en ep b K aacerca h h h t o He npennTCTByeT, t o h
ııaA eıocb, h t o b .b u c o k o c t. He sa M e /y m re npncbinK oıo e ro . H e M ory n e 3 aMeTHTb npır ceM, h t o M ırp3a-A fin-6eK Becb-
ma MHe noA ospırTejıeH b i i ü noHTH yBpeH. h t o o h c A ö y n - O e r x - a r o ıo b 3aroB ope, 1160 kək 6 bi m o * h o 6 bino CTarboı
TOMy, HToöy A 6yn-<J>eTX-ara saxB aTiın e r o jiko H enpm rrejw , Mor
6 bi eMy AaTb 6 e*caTb TOTnac n o ^axBaHemrıı 11 co
Bceıo c ö p y e ıo H e ro nom aA bio. k ə k nocnaH H biiı Bam h h h o b h h k FaM a/iH-öeK 0 6 o hom cKa3biBajı - h a tw T oro a Tpe6>ıo
6 e 3b oTJiaraTenbcTBa HMeHeM E .H .B., h t o 6u b. b u c o k o c t. co BHyxoM BamnM U ly K y p -y ju ıa x -a ro ıo npH cnanıı M«e
M ııp3y-A ı-a6eK a cu H a b aMaHaTbi, 6 e3 n e ro , CKOJibKO h h h VBepeHb b Bam eıl BepHOCTH, BH-/KV a c h o , h t o M Honıe &
BameM BnaAeHMH npeAaHbi E a o a -x a n y , a bm h jih He s n a e r e h jih He x o t h t c t 3H atb. KaKb b h a h q , Ä e n a s AByMb y ro-
A«Tb. He HaAeacb Ha Bainy c n n y .
AKAK, t . 2, a o k . 1439, c. 707-708
JVs 35
ÜiiCbMo lI6parnM-xaHa k k h . UiiUiıaHOBy.
fflepeBO/rı. cTapbirr ].
263
C e r o a H f l . T .e . b c y 6 6 oT V , r a a x - 3 a / i e n e p e m e n b A c K a p a H , K O T O p u f ı 6 l i t i n p o T H B K p . II I y m ıiH C K O f ı, r i v j c p a * e H H H c JVs 3 9
KapflniHbiM ı ı KaKBOHHaHaHanacb 3/ ı e c b , to Hy^cHOn p w Ö M T L B a M cıo/ta c H e n o ö c / n i M b i M i ı BofıcKaMHn c sanacoM, ıı IIn cb M o, k h . I^HUHaHOBa k Ü ö p a rıiM -x a H y , ot
ISo>KHeıomhjjocthio ı ı e ı ı p H H r e j n j ııoJiyHMT C T bi;;t»: TaK >K e n p o u ı y , K o r / i a b.c. R b i e / j e r e . B iıe p e /ı, / j a r b M H e 3 iıa T b , / t a 6 « h 13-ro hk>hh 1805 r., A"381
M o r n o o n o M y n o c T y ııa T b . nojıyHHB nııcb M O , b .b b » ic o k o c t., b xoeM, H3Bema.a MeHH b fl0 CT0 BepH0 CTiı o n p n ö b m m n ı a x - 3 a / p c b o h c k o m b K a p a -
A.KAK, t . t , ao¥L. 1440, c . 70&. /jar, n p o cırre, ^rroöbi 6 e 3 3aMe,ziJieHita cKOJibKO m o jk h o n pn cjıajı x P occııfjcK aro BOfıcKa Ha 3amumcHUc BJiaacHru,
/JOJITOM CTaBJDO OTBTCTBOBaTb Ha OHOC CO B ceio CpO^HOfö MHC OTKpOBeHHOCTIOO, KaKOByK? TCnepbÄ cm c ÖOJIbme
oÖH^aH k BaM MMCTb, 6 y/ıyHH o/(iıoro c BaMH r.H. no/ytaHHWH, h t o ropa^^o jıynıne 6 w jio . ec;m 6 w B.BbicoxocT. h.3BO-
X s3 6 ji h ji h npe»c/te no3a6oTH TbC H o RUiıoJJueıiHH / t a ı m a r o BaMH c ji o b ə , n e y n o T p e ö n x x H H K ax n x ITepcH/ıcKHx orrosopoK ,
^anncKa II6parıiM-xaHa k o h x h He n p ıiM y n npırcjıajın 6 b i b aMaHaTbi BHyKa CBoero I H y K y p - y / u ı a x - a r y , K 0 T 0 p w fı yjK e 6 ojıı>e He/ıeJitı aa cpoK
[TlepcBOfl cTapbifı ]. npocpoH iuı c b o h m npJie3,qoM. n p n cew cjıynae n /iojdkch cKa3arb b . b w c o k o c t ., v t o ji, n e Tpeöyjr m ı Hbisx H acT asne-
K o r s a riepcıiH H e n o m jn ı n p o rıiB K a p s rn H a , xotji HaMt Ha,mıeHcajıo c M afıopoM h a tii k n e w y Ha noMou;ı>, ho mu n o jıa - hhK, caM 3Hajo. Kor.ua n cKorttKO Hy«Ho nocjıaTb BoitcKa, f l a ır caM n o i t a y , e>KeJiıt Öy/jcTb Hyac^a p jm 3a£n«meHiw
ram ı. b cH>"Ha-b H a m e ro oT cyrcrB H * M o*eT 6biTb n p o ın o ın n o 6b i o t ApM jm h T a ı a p B o^w yrqeH ne Kaıcoe jn ıö o ıı /jejıo Bam ero BJia^eHiw: ho h c ıiHane kak c ä c jh i B.BbrcoKocr. 6 e 3 B caxaro 3aMe/yıeHiL5 nprımneTe aMaHara, - b npoTiJBHOML
ucnoprıuıocb 6bi o t Toro, a noTüM y hc M o rm ı /ıaTb no M o m n . T c n c p b K a p a n iH y BecbMa HyacHa noMomb, noneM y »ce cjıyHae n n ocrajibiıoe b oh ck o B03bMy na3a/r h o c r a B /n o BaM na bojdo. riocryn arb KaK b c x o'rm e c reMJf, xoTopwe
npomy ahji BcnoMOinccTBOBaHiuı cmv npııöbiT b b ckopocth n c/*cJiaTb eMy n o c o o n c . yMeıoTb oÖMaıibiBaTb h c K oropbiM H x o c e jıe Haınn n o /y ıa H b ie a cHomeırHHX. O hğm h rıpocTpaıiHee e HHcaJib b o ı oe're
AKAK. t . 2 , / io k . 1 4 4 1 , c. 7 0 8 MoeM n a nncbMbi, npHBe3eHHbw Ə ıo6 -6eKOM h b /joxa3arejıbCTBo qero w ory n t o CKa3aTb, h t o nocJiaHHbiıl Bam t Fa-
Majm-6 cK t, n pııexaB nm fi c w a a , npe)Kfle B ccro BccMy Hapoay K pım ajı o n pn xo/jc A 66ac-M irp3bi, - h t o y Hac hc b o/iiit-
X«37 ch .
/^oııeceınıe M aıvıejı-Xacaıı-ara k h . IJımııanoBy AKAK, t . 2, a o k . 1444, c. 7 0 9
triepesoin* CTapKii'ı ]♦
3a nec K o ıih K o /(H e n n e p e /j c h m x a x ä , T a x w b. B b ic o K o c r. x a n cjıyM H B iım cH 3 /ıe c b m B e c T H a , o 6 c T o a T e jo .n o b .c . / j o n e c - JV -40
jiii: ırocjıe c p a w e ın tfl M aM opa c l’IepcH^CKHM b o h c k o m , 3 a ııy*cH oe iio m jih , t b k k « k /jajıeK O o t K p e n o c r n ö b u iH , B o p o - ÜHCbMo I I 6parıiM -xaH a k k h . UııuııaHOBV
TUTtca b K p e n o c ib n H axoflH m ııxca b flepeBH ^x, ce n eH iıa x ıı Bcex K a p a o a r c x n x a a rr e n e fı n ep eK o n eB am ı b K p enocT t. [ÜepeBoa cTapbiiı ].
BofıcKa ace m ax-3a/ıe n p ıım jn ı b oKpyT K a p a ö a rcK o fı h pa3HHH BJia/jeHino HameMy HiiHjrrb pa33opeHiw,
KaK-To B pa3cyayı;cH iıır awaHaTa, BHyKa M oero IIIy K y p -y jın a x a , b.c. h c 6e3ii3BecTHU 3AemHiuı o ö c ro ^ re Jitc T B a , h 6 o nepBajı
h iic m flepeBCH h xjıcoa. t o b cc m c jıy ’i a c . t ə k KaK oH oe B n a ^ e H n c n p ıiH a /p ıe Ä H T b eanHCTBeHHO P o c c h i I c k o h /JepacaB C , npHMHiıa ııeııpncbiJiKH aM aııaTa Ta caMan, h t o cb»ı moh M a M e /ı-X a c a n -ara ııaxo/^HJicH HMeeTb c MaüopoM; 2 -h npııuH -
t o h v ^ c h o /ijih 3aıuıiTLi BJia/jcHiiH, oy /je b .c . caMHM h c yroA H o öy/jC T b n p n cx aT b . t o n p n c jıa T b h c m c /i j i c h h o b o h c k o , ııa T a , m to n ep cH /ıcK oe b o h c k o npH nuıo BAcKapaıı h Bce /jo p o rH 6bum hm h 3axBaHeHbi; 3 - h ııpHHHiıa - npHe3/r caMO-
/ta o w ö o j i l c B b iıııecK a3 aH iıo e I le p c H /jc K o e b o h c k o ne h p h h h h h j i o BJia/VLHino n a ıııe M y pa33openHH. r o m a x a b MecT. K apaw oneK , H a x o /y n n e ec a b 4 h 5 o ra n a x ox K p e n o c n ı. AMaHaTb He h t o ım o e 3H3Hht KaK BepHOCTb;
AKAK. t . 2 , a o k . 1442, c. 7 0 8 cjic/iob3Tcjn>Ho. Jiynınc c e ro aMSHaTa h c m o^kct 6brrb h t o m u ii c cboiim ii cpo/icTBcHHHKaMn ıı c BJia/jcHiıeM Haxo*
/niMCH Tcncpb b aMaHaTc; h o /ja h 3 b c c th o 6y/ıeTb BaM, ii t o c jibim no ııpe3 npne3acaıom H x r o ü e p c ım c K a ro BofıcKa. h t o
caM ıtıax n e p e s /to p o ry Fe/ıeK-M yjuıa-Ca/r-3/uiHH up H /ıer Ha KpenocTb h jih b A c x a p a n coe/iHHHTcjı c m a x -3 a /p , ho
JVs 38 )KHTejIH IIIyiHHIlCKHe Bce IiaXO/tHTCH c CBOHMH HMeilHHMH H C0 CKOTOM B KpeHKHX MeCTaXİj, TaK5Ke H B KpeilOCTH H H
IlHCbMo ITnp-KyjiH-xaHa k II6parHM-xaHy y B e p e H t, h t o b.c., c m o tp h n o oöcrroHTejibCTBaM, He 3aMe/yiHTe npııe3^0M BamHM c boöck&mm. B nponeM n p o m y Tpe-
[IlcpcBOfl CTapbifı ]. 6 oBaTb v c jıy r.
HıiK or/ıa h n e H apym v /jaHHbix'b m hoio n e p e /ı ciim BaM cjio b h ycJioB iıfı, b k o iix co cT o ırrb ıı BbicoHafimee noB eneH iıe A K A K ’ t . 2 . äok . 1445, c . 7 0 9
Moero rocyA apn ro c y ^ a p e fı n ın ax -3a/j3. h HHKorfla He no/jyM afiTe Bbi, *rro6 bi b gaHH bix m h o io cjıoBax 6 bin KaKofi-
ın ı6y/ı He/ıocTaroK. - b hcm c c 6 h B o to m 3aKJiHHaıo, e.Bcn. ro c y a a p e M m ax -3a/i3 . C^cjıaırrc TaKoe /jejıo . h to ö w H epc3 JVs 41
t o Mbi ıı Bbi He nojıy’in jın cTbi/ıa; cero/jHH. m to 4 -e 'iııc n o c e a JiyHbi, co bccm ii Hcnoöe/jHMbiMH BoiıcKaMH ı u a x - ıa /p ÜHcbMo kh .
I^HUHaHOBa k II6parHM-xaHy, on> 19-ro hhjhh
ııpn6 wja> b A r-o rjıa n h HaM epen exaTb r y j\a b cKopocTH, h o h n p o c n jı c y M O J ie n n e M /lown/ıaTbCH 3 h j i h 4 /m h h h 1805 ro/ja, JV“427
n v K iı/ja ıo Ha c n e O T B e r a . I i . Bejı. ro cy /ıap b Bbiexajı H3 Axapa K ap a/^arcK aro c nenoöe/jHM biMH b ohckəm ii h c nyııiKaMH, Mafıop JIncaHeaHH npe,qcTaBHn MHe BaMir eMy /jocraBneHHHe ^HpMaHbr HceHono/ioÖHaro Ea6 a-xaHa, k o t o p u ö , Be/yı
r u e T B e p rt np n ö y aeT b Ha X y^a-a^epuH C K H fı MOCTb h o r ro jib HeMeflJieHHO cıofla-ıı /jjıa T o ro oio i.h b jw io , h t o t ə k KaK pa36ofiHirıecKyK) Bofmy, npnöcraeT k cp c/ıcT B aM )KCHaM noAOÖHHM. nııcaB Hencnocnı, HccöbiTOHH bic c T p a x ır ıı
üaHo y>Kc m hoio t c 6 c ycjıOBiıc c n p n c n ro ıo Ha A nK opaH , t o c c jih Biı/3iııın> c b o io n o /ib 3y . n p fie 35Kajj k ro c y /ja p ıo a cmcııiHbLH pacııojıoaceıiHfl, Tor/ia KOiyıa b u y » e o t cb oh x e /[H iıo B e p u e B ııacjibiınajiıtcb o e r o cıuıe. Ffo m n cııeıın fiM » e
max-3a/i3 h KJiHHycb t c o c B oroM . ’iTo t b o h /ıcjıa BbinojiHCHbi oy/iyT n o TBoeM ^cejıaH ino, ıunı Ha3Han MecTo ıı HanHiıiH /iep.3KHM c ero ıvıyııaro h M HHM ai'o rn a x a , b cjjH pM aırax H 3 ^ c ııe n n w M H acner P o c c h h , hhhobijhkob, npncjıaHHWx c
n t o m Miıe - h n p n e /ıy ry /ıa h yBH/ieMca / ip y r c /jp y ro M . h j i h npHiıuiH cB oero H a /je ^ n a ro MeJiOBeKa. o h y /jo c r o - HTo6bi oHbiMH. H 3BOJibTe OT/taTb no/j cTpornö Kapayn Manopy JIncaneBHHy, 1160 oh h x npıtcjıan ro r/ıa y * e , Kor/ıa Bbi o ö tn -
nepıuıcH b TBoeM /ıejıe w yB epnıo r e 6H, m to ocooeıiHaa
k T e ö e MHjıocTb ro cv /;ap H h n ıa x -3 a /p , h n a n p a c n o o n a c a e n ib - bhjih o BcTynjıeHiiH BameM bo BcepoccnöcKoe no/wancTBo. K to TepneTb MoaceT TaKOBbi^ norıomeHHH, Hsö/ıeBaeMbiH
ca. C a e jıa ft TaKoe /jejıo. m o 6 bi TBoe hnm Ha cBeTe He ocTajıocb xy&o. B o t M aM e/ı-xaH ƏpHBaHCKiıfı b npomnoM no- kcm m ı6o, ıı He TpaKTyeT ero 3a Bpara cBoero, ıı t o t no HanıcMy nomrraercjı U3mchhiikom.
cTynan TaK xopomo, h t o o h 3acJiy*ıiB aeT y B cex noxB aJiy. A K A K , t .2, a ok . 1446, c. 7 0 9
[npıuıoMCcHoncnaTbnııp-KyJiii xaHa].
A K A K .t. 2 . r o k . 1443, c. 708-709 X t4 2
ÜHCbMO k h IJmm aHOBa k I I 6parHM-xaH>’
19-ro HioHfl 1805 ro/ıa, JV2428
IIojıyH iiB p a n o p r M afıopa JIucaH eB im a o obiBnıcM y Hero 9 - ro Hrıc/ıa c c ro M cc/m a cpa^ceH iur c IIcpcn/ıcK iiM iı BoncKa-
mii n o noT ep y H cro cACJiaHHofı, He Mory h c y/niBJWTbca. »ito B.BbtcoKocr. n p ıı caMoM H anajıe cB oero BcTynjıcHiw b
BeHHoe ti0/ytaHCTB0 B cepoccH cxoH HMiıepiiH HMeeTe c to jh . ııenotiHTHoe ııoBe/teıiH e Bbi w e jıa e r e h ıp e ö y e T e iiom oiuh
B cepoccH Ö cK iıx b o h c k , h o caMH Hiı M anefıınee He coflefıcTByeTe b BoeHHbix AefıcTBimx, 1160 M aııopı. /joH ocnTb Mjje,
h t o n p n 6btBmeM y H ero cpajK eH im H axo/nıncn c h h m Banı cm h M a M e /ı-X a c a n -ara TOJibKo co 100 HenoBKaMH A o/t-
Hoit nexoT e mo^kho nıı B ocB atb 6 c 3 KOHHHijbi? IfeBecTHO m hc, h t o K ap aö arcK an KOHKtıua B c c ra a cnaBiiJiacb bo b c c ü
I Ic p c ıııı h c cıuibH oıo n o M o m m o P occnficK aro o rp n /ta ÜcpcıW H c HiiKor/ıa He M orraı 6bi n p o n iB y h c c y c r o m . ; e c n n
* e TaKb Bbixo/tHTb, t o DTOMy ııe /ıp y ra n npHHHiıa, x ax h t o b. b w c o k o c t., c ra p a n c /ib>'M c ro p o n a M y ro /n rr, caMH ce6 >ı
o cjıa6 njiH ııpHHHMaH h OTiıpaBJiHH o t ceöjı B a6 a-xancK irx tıocJiaım oB h caMoe /ıa>Ke naıııecTBHe ıta Kapa6 ar ITepcn/ı-
c k h b o h c k h h k HeMy oTHomy h, xax jıacKaM, cflejıaHHbiM BaMH b npneMe ıı OTnpaBjıeHinı nocJie/iHHro nocJiaHqa A 6 -
/tyjuıa-xaHa, Tor/ja Kor#a y»ce b u 6w jih b MoeM narepe,

264 265

A c ııe B ce, k ə k ii t o , t t o b u A o c e n e w e n p n c b u ı a e ı e B H yxa c B o e r o n c t m a M ı ıp 3 a 'A j ı r ı - 6 e K a b aM aH aTU , 3 a c T a B J ia e t
m c h h coM H eBaTbcfl B B a u ıe iı BcpHOCTH, x o t s n h H e C M eıo A yM aTb, ’tT o ö w b . BbicoKOCT., xpaH H Eo>Ke, - B 3 £ y M an il n p ii-
w e p y 3 p n B a « C K a r o M a M e f l- x a u a . KOTopwıİ u p m w B a n h m c h h c b o h c k ə m h n a n o M o ı \\ t ııpOTHBy B a S a - x a ııa h c e r o
n o c J ie ^ ırx i'o npoT H B v M eııa; o ;(h a k o -> k a e ı n e n a M e p e n u c u w T a T b oAuaxcAW B a ıu y B e p n o c T b h jv ik c e r o O T iıp a s ju n o k
BaM B ofıcK o n o ^ KOM aHfloıc tio jik . K a p ^ n iH a , h o e x c e ra ı ı ı Ha c iim T a K * e b w H e 6 y ^ e T e cofleftcT B O B aT t cB o eıo k o h h i i -
q e ı o h He ırp ıu n n e T e aMaHaTOB, t o n p e A y n p e a c A a ıo b . b u c o k o c t . c o B ceto oT K poB eH H ocT iııo, m to a n o c T y n m o ı m a q e ,
KaK A ojır noBc/TbBaeT.
mhc
AKAK.t . 2, a o k . 1447, c. 7 0 9 -7 1 0
JVS43
IİH CbM o k h . U ,ııunaH O B a k H 6 p a rifM x aH y
ot 23-ro ınoıiM 1805 ro;ıa, Xs 443
H a nncbM o, b .b u c o k o c t., uepC3 K yp6aH -6cK a B am ero miHOBHHKa m h o i o noJiy'iCHHoc, chmi> o t b c tc tb v io : KaK-»cc
m to6w h c a M ruejı c b o h c k 3 M U h A p a J tc f l 6bi c riepcHm ıaM U a a Bac, K o r ; t a bi>i h u M a j ı e u n ı e c c B o e u c ro p o ıib i
x o ru T e bm .
He co^encTB yeTe P o c c h u c k iim bohck3m , K o r^a b h n c to jh ,k o He no,qajnı noM om n nonK. K a p n n iH y , rrro 6 L i o h M or
coe^HHirTbCÄ c ManopoM JlncaH eB irıeM ıı npnöbiTb b UlymHHCKyıo KpenocTb, ır K o r^a MoaceTb öbiTb b .b u c o k o c t. He
3 a r0 T 0 B H J iıı npoBi-ıaHTy A Jifl npoAOBOJibcrBHfl b o h c k , 6c3 K ocro o n a c aıo c b a, 1i t o 6 h h KapnrHH He 6biJi. a A ocraBJurrb
e ro o rccjib , bw c a M iı 3 H a c T c , h t o h cb o3M O *ho. xcc, n o c J ia B BOİıcKa k B aM ^ jim 3 a m ı ı m e H i w B n a ^ e H i w B a ı n c r o , h h k o -
n \ a u e B o o 6 p a « a j ı , h t o ğ w u o u p n x o /çe o u w x Barnn b o k u m c/ft>^auHcı> weMOHo;ıo6nMMH h m to 6 h b. b h c o k o c tt., c h a *
c ı ı o K o ü ı r o , m ı b MeM h ;ijih c o ö c T B e u n o u B a tn e H nojib3bt u e co;n>ucTBOBaJiH. C o o ö p a a n B B c e c u e , b. b w c o k o c t. c aM H
3aKJBoqıiTe, M ory-jnı ıı AOJDKeH-nn % nocw jıaT k BaM hobe>m: BoficKa, K o ry ia o t Bac HiiKaKoii noM om n HM HeT, - k t o ii
oT/ıaıo Ha coöcTBeHHoe Barne cyxKACHite; n o 3amıcKe ace Bam eft, b Koei! n ıım eT e, *rro x o t ä ii H a jjıe a ca jıo -6 u BaM c
M a ılo p o M h a t h H a n o M o m b K aparifH y, h o He M orm ı ocTaBHTb K ptnocTH , o n a c a a c b B03MymeHiw o t ApMHH n T ə T a p , a
^ o jıa c c H cKaıaTb b. b w c o k o c t . . *ito TaKOBOMy p a c n o j ı o * e H i o o B am ux noAaaHHbix bw caMH b h h o io , h 6 o 3 to nocJie^cT -
BHfl B a r n u x J ia c K a ıiH U h ııpueMOB, n o c jıaııu o B o r B a 6 a - x a H a . O wewb caM0MT> h ;;0 B 0 J ib H 0 r o B o p u j ı b. b i j c o k o c t . b
n a re p , h t o b w , öy^VHn co m h o io , n o 3 B o ıw e re nocjıaHU>; * ıiT b 6e3 Bac b K p e n o c tıı, He pa3 TaKJKe m ıc a n b nııcbM ax ıı
T e n e p t bw M oacere BiweTb cnpaBefljııiBocTb m oiix 3aKJHo»ıeHirfi.
A K A K . t. 2 ,a o k . 1448, c. 7 1 0
JVs 44
IİHCbMa IIöparn.M xaHa, IIopaniM -ıaH a k kh . UııunaHOBy
[Ilep eB ojı, cTapnİ! ].
IloHWHe B cer^a yace ^ o H e c e n o m hoio 06 o 6 cTosrreJn>cTBax IlepcHACKiıx BofıcK, npHÖWBmnx b K a p a ö a r; T e n e p t * e ı n
h iix HCKoTopwfl n p n ın jın b AcKapaH. a c HeKOTopwMH n p n m e jı caM m ax-3aA3 b A r-o rjıa H , 0TKy,na Ile p c ıta H e n n c a jıu
KO MHC nHCbMO H T pcÖ O B am i OT MCH5I, MTOÖbl Ä, B3HB HeKOÖflHMOe POCCIIHCKOC BOİTCKO, HaXOÄ-JUUecCH n p ll M He, OT-
;iaın> hm y> m to o h h B w nojjH H Tb T o r ^ a ^ cejıaH H e M oe; ııo k s k HTBep;; b n eu peM bm ıoH BepııocrTH k E .B . b c c m h j i o c t h -
BeirmeMy I'o c y ;ıa p ıo MoeMy. ro «, b3«b o iiw x npHCJiaHHbix n Ht;cKo;n>Ko xauoB 3;ıecrb ııaxoAJiınHxcfl, oT^ajı M anopy
noA Kapayjı. CeroAH *, 'i t o neTBepTOK, m ax - 3a^3 h BofrcKo, H axo/niB m eecH b A c K a p an e , n e p e n re ^ 113 A r-o rJ ia n a , p a c -
noji03Ku.nııcb Hc^ajıcKO o t KpenocTiı. B. c.ri33BecTHO, h t o x ııe n o a ja ^ c y c b ocİi KpoBH l a BepHocn> k Bw coHaftm eM y
İ^ B o p y ; x o t h oTnpaBiın a x b .c . BHyKa M oero U ly K y p -y ju ıa x a , h o TaK kək A o p o ra 6 w jd i ncpecencH W , t o h c M or exaTb
ry ;ia. BoporıuıcH naıa/t —h 6yı>re bw yB epeııw , h t o h neırpeMeıınoOTiıpaBjno
e ro Tenepb
n o I 'o k h h h c k o h /jo p o re h jih
nafyıy cjıynaH oTirpaBHTH n o :m eıım eH ;ıo p o r e ; n o T o ro n e Mory ysHaTb, /\nn w ero b.c. 3aMe;iJiaeTe ııpH6biTHeMt. B o-
Ä iıeıo m h jio c th k ). n o n p n ö w T im BameM cıofla, B a6 a-x aH nojıyHHT ynacT b n o n r ö m a r o oTiıa cB oero.
FIpımo>KeHa nenaT b H 6parıiM -xaH a.
AKAK. t .2, /Tok. 1449, C .7 İ0
JVs 45
ÜHCbMo kh .
UiHiııaHOBa k II6parıiM-xaHy,
ot 26-ro ihohh 1805 rofla, JN»448
r ip e » H c c nııcbMO b. b w c k o c t.. n p e ^ A p m h h npııcjıaH H oe, n o jıy m fjı % n o c n e T ax o B aro » e , flocraB JieH H aro k o Mite n e -
pen HHiıoBiuiKa B am ero K y p 6 a n - 6 eKa, h Ha o n o e T e n e p b * e c n e ın y chm oTBeTCTBOBaTb: b. b w c o k o c t. XBariHTecb, h t o
1 Sepcuflite T p e 6 y ıa r o t Bac B hi^a'u ı P y c c r a x , a bw n o y c e p ;tn ıo k E .H .B . h x n e B b m aere. H o n c n e ırn bo h t o c ra s jn o h
y^ıiBJunocb, *rro bw tb k o b w ^ npıiBOfliiTe AOKasaTejibcTBa Bam efr B epH ocrıı n npe^aH H ocT iı k P o c c n n , 1160 P o ccırfı-
ckiix boiIck, bo BJiaAeHirıı BameM n a x o ^ ım ıtx c jı, acıiBWX HiiKorfla He Mo>Kere BW Aart: o h ii acıiBbeM’b BaM He o T ^ a ^ y r-
c^, a McpTBbix K oro yroAH o MoacHO B b w aT t, a a m s t o 6u j i 6 w Bcpx H ecnw xaH H aro Beponow cTBa. ^ lc ro ıt o t b. b w co -
k o c t. HiiKax. H e o>KHAaıo. * Ito KacaeTca 40 yBCflOMncHiiJt B am ero , h t o bh>tc Bam U ly K y p -y ju ıa x -a ra , BUcxaB yace k o
Miıe, ııpHiıy>Kv;eH 6 w:ı BopoTHTbc», ııoroM y ■hto /(oporH Bce nepeceneH W riepcu;ıcKHM H BoiıcKaMH, h ;ıoJi>KeH cKaaaTb
B. BMCOKOCT., MTO BW CflMH TOMy UpHHHHOIO, HÖO IlOCJie CpOKa, B KÖTOpWH HO TpaKT3Ty CBaMH siaKJÜOHeHHOMy Bbl
Aonacnw 6 w jın AaTb e ro b aM anaTU , ao c e ro BpeMeHH n p r n n e n u e jıw fı M ecjru, b npoA onaceH iıe Koero, e * e jm 6w bw
266
xoTem ı, o h M or 6 w npnexaT b ko MHe 6e3nperurrcTBeHH0 a o np u x o .u a e m e IlepcıiH H . V h nııcbM a k b^m o t IIııp -K y m ı-
xaHa b h £ » noxBaJiw , h m npnnucwBaeM W Ji MaMCA-xaHy ƏpıiBaHCKOMy, koiim h cT apacT ca h Bac yjıoBHTb, h c Mor hc
33MeTHTb 3,T;eCI>, CKOJIbKO yBCpeH'b X B OÖblHHblX HepCHHIiaM XHTpoCTXX H KOBapCTB, MTOĞbl JiaCKaH CKOJIbKO MOiKHO
Gojibrae h oĞMauHHBWMH o6emaıiH5iMH upeKHOHHB Ha c b o io c ro p o ııy , n o c :ıe jih iu h ti* B c e r o , bwkojioti> rjıa3a h jih
oTiuTb caM yıo 11 acmHL. TaK ö y ^ eT 11 c MaMea-xaHOM, u 6 o n o BepHefımıiM ko MHe ıi3B ecnıaM 513Haıo, h t o M e x n ı-
K ym ı-xaH c Ilepcım cKH M iı BofıcKaMiı H axoA irrca y H ero b x p e n o c n ı, Bce e r o BoncKa 113 o h o h BwrHan, a Apıvtra Bcex
HMccTb 3a npııcMOTpüM, h to o w n p ıı M aneum eM m ocm l a b h h c c h h h k ƏpifBaHH e ro caM oj'o 11 b c c x A pm hh yBecTb b
Ilep cH jo . B o t c jic a c tb iih e r o BepojıoMCTBa h h cT oponoıo yace H3BcmcH, ’iTo M aM eA -xau pacK aaBaeTca b to m , mto
rıoBepujı B a 6 a -x a n y h o T ^ a n ca b o 6 Maın>. B 3aKJnoMeıiHe * e B cero a ^ o j ı x e n uoBTopuTi> b. bw co k o ci ., h to ö w bw /(j(5f
coöcTBeHiıoH BaHieif uojib3W Tex caMbix crapniH H , o t k o h x n a u ö o jıe e o n a c a e r e c b B03MymenHfl b K p e n o c rn , b:ihb h o ;;
ap ecn > 11 ocTaBH b K p e n o c ru 100 nejıoBeK P o ccım cK iıx cojyjaT A na o x p a H e H iu o h o h , caM iı 6 w c Kapa6arcKOK> k o h h ii-
ıjeıo ıım ı nocJiaB cwHa CBoero M a M e ^ -X a c a n -a ry c Heıo 11 c ocraBJieHHWM bo ü c k o m n p ıı M afıope JIııcaHeBrm e, no-
c n e m ıım ı 6w coeAHHHTbc.H c o tp jw o m noJiK. K a p ^ rım a 11 T o r^ a 6 y ^ e Hinero
h c mo>kho 6 y/ıeT CAejıaTt, t o bcc coöpaTb
BoucKa b IIIymHHCKyıo KpcnocTb.
A K A K , t .2 , ;(oii. 1 4 5 0 ,7 1 0 -7 1 1
riııcbMO k ii. l^ımııaHOBa k H öparıiM xaııy
or 28-ro iiio k h 1805 ro;ıa, JVİ451
ÜHCbMO b. Bw coKocr. H 3B eınaıoınee Meıw o npuöwTHH Ba6 a -x a ııa c BOHCKaMH, h HOJiyHHJi h bh;ih h 3 o ııa ro GoJtbnıoe o
ceMi> Barne öesTiOKOHCTBO, He Moi'y 11e cxa3aTb ^Aecb, h t o ııa xo;;;ıcb b KpeııocTH, m ıa c a rb c jı BaM ııeH ero, Kor/ja c b«mu
>Ke b M auop JIııcaHeBHH croıiT b c orp^qoM . K p . UlymıiHCKofı HiiKorAa nepcıw H e n e w oryT b B3^Tb, a Hapofl Bame 3a-
m nm aT b AOJWCHo-nıı, - s o n p o m a ıo c orKpoBeHHocTino, Korfla o h w h HUManefıme He coAefıcrByeTb PoccııiicxnM b bo h -
cK aM i? O rp aA a c JIncaHCBHHeM BecbMa AocTaTOHHO 6 w jio äJW oxpaH eH iuı IU y m n h cxcenn n o cjıajı h em e k BaM nojoc.
K a p a n iH a , t o eAHHCTBCHHo n o c a h h c t b c h h o n o H3mımHciı OCTOPOSCHOCTH Bam eft, cACJiaBmeH ToponJiıiBWM n Bam ero
Mafiopa. BupoHeM , eJKeJiH y * e n e Ha;ıeeTecb, h to ö w K oıiH uneıo Baınew n oA arb rıoM om b coeAHiiHTbca b KpeııocTH c
JlncaHeBiiHeM h o jik. K a p a rıiH y , t o noKpafiH efı Mepe n p o m y b. b w c o k o c t. KaxıiM H iıöyA t 0Öpa30M AOcraBHTb eMy
npoBiıaHTy, 1160 a TonbKo 11 o n a c a ıo c b , h t o 6 w o h He 6w n 6e3 x jıeö a, a nponiBy
B a ö a -x a n a o h 6y a e r b cro*rfe 11 h iiko-
r ^ a h c OTAaeTc^, x o t x 6 w e m c ABa E a 6 a-xaH a c ro oKpyjKiınn, - TaK - to yB cpcn x b nojiK . K a p a rım e . B nponcM h u
caM t TOTOBJiıocb n b c K o p o c rn nofiA y c BOilcKaMH HanoMHHTb B a 6 a-xaH y AaHHWİl CMy m hoio b npom Jioe jic to ypoK.
A K A K ,t .2 ,a o k . 1451, c. 711
JVt 47
riııcbMO k h . U^mnaHOBa k M exnı -Are
o t 28-ro ıııoHH 1805 ı o/ıa, M 4 5 2
rioJtyHHB n n cbM o Bam c, b kocm npocıiT e, h t o ö w a h c oe-inoK oıuıcfl 0 3aMeAJieHiııı aM anaTa, ncTOMy h t o bcc Barnc
ceMencTBo h caM aa K peııoci’b coc'roHTb b aMaHa'rax y JlncaneB H H a, He M ory co b ccio orK p o B en n o crH io ne CKa:iarı,
3Aecı>, h t o -rax ıoBopHTe bw T enepb, cHHTaH c e ö a b oııacııocTH , ə KorAa o ıta « m h h c tc h h B aoa-xaıı yfiAeTb, t o 6a-rıonı-
Ka Bam e, b w c o k o c t. H 6parıiM -xaH , onaT b n o npe*H eM y 6yAeT n o c r y n a r b 11 n e B tınojııw T b h ii o a h o i! 113 c boilx o 6 ac-
3aHHOcrciı n oöeıuaHHH; TaK0B0-T0 oöp a ın a T b c a c A 3 u m ıaM H n ä CHHTaıo, h t o E o r x o t c j i HaKa3aTb m chs, a o b c a h
HMeTb A eno c 3AemHHMiı xaHaMiı.
A K A K , t .2 , a o k . 1453, c. 711
JVs48
B b icoH afııu ııfı pecK pım T k h . LtymııaHOBy, o t 6 -ro iih>ji» 1805 roAa- -
K aM eıııibifı o c r p o a .
.Z^oHcceHiıe Bam ıı o t 22-ro Man, c uHcncKTopcKHM aAtıoTaHTOM BamıiM JI.-rB. n o A n o p . K h . LtıımıaHOBWM AocT3B.ncH-
HblH, H HpH OHMX KJBOHH liWlHHHCXOH XpfbHOCTH, HO;\JlHHHWt aKTU, SaKIHOHeHHMe BaMH C C'eJIHM-xaiIOM IIİeKHH-
CKHM, IipHCHÄHWe JIHCTW CHX XƏIIOB, paBHO K3K H UlypareJIbCKHX CrapmHH, BCrynHBUIHX B PoCCIlflCKOe HOAAaHCTBO,
npeACTaBAeHW ko MHe Ha ycMOTpenne, nepe3 TOBapııma MHHiıcTpa ıiHocTpaHHbix AeJi k h . TIapT opw fıcK aro.
ripıiH ^B 3a 6 naro 3aKJHOHeHHbDi c ciim ii xaHaM iı nocTaHOBAeHiu 11 OAOÖpaa o h w ji b noJiH ofı M epe, paBHo Kax 11 Bce
H cnpam ıiBaeM w a bəm h a ^ ä h h x h c c m c h c tb h x H a rp a » A e H iu . ü A a Jit noBejıeHHe M ıiHncTepcTB y ıiHOcrpaHHwx flc.n
aaroroBH Tb H o p a rn M -x a n y KapaöarcKOMV h CeJiHM -xany IlIexHHCKOMy yTBepAUTejn>HWH ıpaMOTw, KOTopwn ıteweA-
jıeHHo o y A y r k BäM o m p aB Jie n w .
Me>KAy nojib3aM H, M orym ıiM iı ııcTexaTb A™ 6yAym *ıx BpeMeH. J\n x c e ro HOBaro npııoÖ peT eH iıa, K a*yrcH 6 w T t Ba>K-
HefımıiM: t ]. B ^m m ee oöecneH eH iıe F p y 31111 c o c to p o h w I le p c ıııı n f la r e c ı a H a ; 2 ]. c n o c o ö n o cT b , OTKpwBaıoma^c^
ycTpocHH io npoHHWx A o p o r a a k xoacAeHnH KynenecXHX KapaBauoB 113 V py3HH <ıepe3T> E jıııc a B e rn o ıib 11 U ly m y b
AxccBaA* rA e n p u c tc h c h i ih p A p a x c a c K y p y c ıta n o c n c A u a a A e jıa e ıc a c y a o x o a h o io -. cncAOBaTcJQ>HO t u c mc.cto a o ji-
*encTB yeT 6 w r c o BpeMeueM, rıo (}>H3HHecKOMy cBeoMy nojıoMceHHio, b3>khwm ııyuxToM /yifl cB stiaım ^ T oprouw x^
cııouıeHHU c A c rp a x a n b io . lIo n eM y H a x o * y h uyxcnwM npcAHHcaTb BaM cjıeAyK>mee:
267
 ripe^BapıiTeJifcHonpe^CTaBHTbmhchiiöBauıe, Heh>okhojui Sy^eTt npıi Z{>KeBa/ıe. jjj\ä y/joÖHhfımaroo6e3neneHiLa
Topropxnı, ycTpoıiTbyKp'bnJieaııc?
HoBejıeBaıo bəm - np n c T y n n T b k ycrp o eH H io ;ıo p o r , H/^ymHx H3 pJiHcatfeTrıoJiH b I lly m y n H3 I lly u m b /{>KeBa/(, hko
neoöxo/iHM o h.yokhmx k ə k /^JiH 'foproB bix, T3K H /( J i h Boeuıibix c o o 6 ıı;eHHH; h 5 y /je rroTpeÖHW n a c n e p a c x o /tu , ro
npeACTaBiiTt cM eıy, n o Kaıcofı cyMMu m ^ep acK iı, n p e /jn o n a ra e M U # Ha n cnpaB JieH iıe f lo p o r, MoryT npocTiıpaTbCH.
B o yB a»eH iıe 3acBHAeTejn>CTBoBaHHaro BaMiı y c e p A iu h iih o b h u k o b , TpyAHBmiKCii n p ıı ycnemHOM oKOHHaHim c e ro
^CJia nO£ B3IHIIM pyKOBO^CTBOM, ^3JI % nOBeJICHHe npOIİ3BeCTb Itx B CJieA>TOmiIC ’IHHbl 11 Harpa^HTL 3HaKaMII OTJUI-
h iw , cxo^cTBeHHo c ÄeJiaHHCM BaıxiHM. n o M epe cJiyacöu Ka>K/ıaro.
Bı> saK .TioH eH iıe c e ro , O T ^aB an cııpaB e/iJiH B ocT L p c b h o c t h o m BameMy cjıy5Keımıo, c y/toBOJibci BHeM oÖ’l h b j i h i o b ə m ,
h t o x an c T B a K apaöarcK oe h IHefCHHCKoe, HpHCOBOKynJieHHwa k rpy3HHCKHM npe/^ejıaM c n o c o ö a M H k p o t o c t h h / ( o 6 -
poBojibH aro yö'DK/jeHiw, o6 p a m a ıo T Ha ce6.a M o e BHiiMaHiıe ıı no n H y ıo npmHaTejn>HOCTb M o ıo k o t j h i h h h m TpyAaM
BauııiM, K0T0pbie c to j ii i k i im a:e ycep/ıneM , kü k ii 6jıaropa3yM iıeM , ycTpeM jm eTe B cer/ja Ha n ojib3y c jı y * 6 u . r ip e ö u -
B aıo BnponeM b ə m onarocKJioHHbiit.
n oA nııcaH o: «AJieKcaHAp'b»
KoırrpacTpHBaJi k i i A. ^lap'ropwHCKHH
A K A K , t .2 , a o k . 1453. c. 7 1 1 -7 1 2
JVa 4 9
İ Iııc b M o k i i . I^ ııi(iiiiııo B i) k H ö p a n i M - x a i ı y , o r J O - r o i u o j i h 1805 roA a>
Xs492
I le Bxo/451 b onHCbiBaflMUJt b. b u c o k o c t. npHHHHU KacaTejibiıo ııeııpH cujiK H BiıyKa B a u ıe ro ko Miib b l aM aH aru . cKa-
ücy TDJibKo, h t o n p n CBHÄaHiııı HameM Ha K ypaK -H ae, KaK b. b u c o k o c t., raK ıı noHTeH Hufı c u h Barn M aM efl-X acaH -ara
/jajııı MHe necTHoe c jio b o npncjıaT b e ro HenpeMeHHo n He n p e » ^ e k ək n ep e3 2 H e^eJiıı; c ııe Bpew a npoTeKajıo ıı b K a-
p a o a re Bce ö u j io cnoKofiHO, a b. b u c o k o c t. e r o h c n p ııc jıa jın . H o ocTaBnflfl T en ep b c ııe , yBe/ıoMJuno Bac. 1I t o n p c j jj,Ba
/ih h n BUCTynmo b K a p a Ö ar c BofıcKaMiı /ijw HaKa3aHiw /lep sK aro B ao a-x aH a, He cMOTpn eDKemi-o y n e r o w 100 t .
bohck o u jio , h h yB epeıib, h t o h h JipoBHaiiTa HHHero y Bac n e 3ai’0T0BJieH0 j \j ih b o h c k 3 , a n p o c ırre e>KeMacHO n n c b -
MaMiı, m to 6 u TpeöoBaTb o t Bac y c jıy r ıı yB epaeTe, h t o b u B epnono/m aH bie c o Bcew b cboiim ceMefıcTBOM n xaHCTBOM
PoccnfıcK aro F o cy/ıapjı.
A K A K .T .2,,aoK . 1454, c. 7 1 2
X s50
OtHouıeHHe ich. MapropbiHCKaro kkh. Hhuh3hobv, ot
11-ro hiojih1805 ro/ja
H 'i B uco< i& w liw q pecxpViTYTa Ha iim ji M eHbiııaro c u n a H 6 p aniM -xaH a K a p a ö a rc K a ro , X aH Jiap -am , b . c. ycMOTpeTb
H3BOJUITC, h t o b m cc to HHHa o p n ra /ın p c K a ro , KOTopuil HbiH h c cymccTByeT, E .B . Ö Jiaro y ro /u ıo 6 u j io n o ^ an o B a T b c ro
h iihom ıxojiKOBHHKa. BnpoH eM , e c ju ı 6 u 3Aecrb h c n o jıa ra jm , c x o /jh o c npe/jcTaBJieHiıeM BaınıtM, h t o HyacHO ocTaBHTb
we^cAV cbinoBbHMH H 6paiT iM -xana iTLKOTopoe OTJiHHHe b creneıiH X npoH3B0/;cr'Ba, t o ııe BcrpeTHjıocb 6u HHKaKoro
3arpy/ı,HeHHH nopoBHHTb e r o c crapınHM H öparbHMH np0H 3B e/jeım eM b h h h ren .-M a n o p a .
C ııe yBa*eH iıeM 0 CTaH0 BiiJi0 peüniM ocTb T .K ., ıı npıi3HaHoflocraTOHHUM noacajıoBaTb XaHnap-aryb nonKOBHHKiı.
.2,
AKAK, t /io k . 1455, 712
c.
X i51
O t h o u i c h h c k h . H a p T o p H ftc K a ro k h . I^ ım ıa H O B y
ot 11-ro H io jiH 1805 r o a a
H3 n p e n p 0 B0)K/;aeMar0 n p ıı ceM v. b .c. p ecK pnnT a b u ınBOJHire ycM OTperb y/i0B0JibCTBne, c xaKOBbiM E .B . 6 n ar0 B 0 -
jiiiji npiiHJrrb nocne/jH iıa / jo n e c e H iu B a m ıı, 3aK Juo'iaıom ıw b c e 6 e OKOHHarejibHue aKTu npııcoc/zifH eH iw k P o c c iih -
c k o ii H M nepm ı xancTBa K a p a ö a rcK a ro hxaHCTBa UleKiiHCKaro. H cn o jın eH ife n o o h u m ÖJiaroyro/jHO6 u j i o T .H . bo3-
JIO>KHTK Ha MÖHH.
B cjıe/ıcT B H e n e r o >K ajıoB anıibuı rpaM O TU H ö p arn M -x aH y KapaöarcKOM y n CejfHM-xawy IIJeKHHCKOMy, oTnpaB Ji^eM U H
c BC3BpaBinaıom ıiM Cj? k BaM J l.-rp . ITo^nop. k h . I(ııuııaHOBbiM, n p o m y noKopHo B .e. AocTaBHTb k ciim xanaM n p ıu n n j-
h u m o S p a s o M , n o Ji>rq m e M y BameMy ycMOTpeHino. 3h3 m h h ca ö jıa , b c x o a c t b o 3aK JnoneHHbix TpaKTaTOB Kaac/^oMy H3
Hitx H a3H aH eH H ua u o k o i i x y n 0 M>iH>T0 b rpaMOTax , T .e . jıBa urraH /japT a c re p ö o M P o c c h h c k o h H M nepm t n /(Be cao-
p a B n o iı qeH bi, o o r a r o KaMCHb«MH yK p aın eH iib iH , n p H K a s a n o 3ar0T 0B H T b ııanajibC T B y H M n e p a T o p c K a ro KaÖHHera n
jiii
b neııpo/^ojD K H TeJibnoM B peM eıiH k BaM o y /ty T /(o c T a B J ie n u , paB H o k ə k h M e/jajıb, ]io * a jıo B a n H a H HacJie/jHHKy x a n c r B a
K a paöarcK aro M aM eA -X acaH -are, n o 4>opMe o t B ac npııcJiaHHofı.
BHoynpaBJW iomeMy T p y ^ ın o , / ja ö u n o H arpa*A eH H iı ııx npıuniHHUM iı flapaMH B03BpaTiumcb o h ii b CBoe oTenecTBö c
npHHCCCHIieMpa/IOCTHUX II3BCCTIlfl.
ripiIHJIB CHC TpH npaBHJia B CaMOM CTporOM CMUCJie, He Tpy/JHO Öy/JCT H3BJICHb H3 OHUX HaCTHOe npHJIOJKCHIie K Ha-
cTojımHMb oöcTOHTejibCTBaM, kək H H »e cjıe/;yeTb'.
nonıa/^H KapaöarcKHJi aıaBHTCfl b riepcHH 3a jıyHiıiHH; n o BTopoMy npaBHJiy mo* ho 6 u HajroacHTb n a K a p a ö a r/ta ıib ,
cocTo^m yıo b HecKOJibKiıx J io m a /^ x Jiynm efı n o p o /ju e * e r0 flH 0 , flJia KomomHiı E .H .B .
268
IIIc k iih c k o c BJia^cHlıc Ji3o6ıiJi}reT ihchkom ; Bcpx T o ro b /{arecT aH Boo 6 m e /ıcnafOT ııspjiaH bie KOBpu, - u TaK cBepx
mejiKy o6jıo5Kirrb M03KHO ııe K o ıo p u M hh cjio m ooraT bix K O B p c B , n a ı ı o / ı o o H e T oro. k ək r ’py'uifl e 1587 ro/(a ııe K O T o p o e
BpeMH HJiaTiiJia P o c c iih c k h m ıjapjiM b. no c b ijıan eacero/jH o /jecjiTb s o ji o tu x KOBpos n /je c jrrb Ile p c ım c K n x KaMoK.
n p O B IIH I^ H K ^Ä C ap C K aÄ p a E H O M e p H O H S O Ö H Jiy eT UieHKOM H COCT3BJIHeTCH 113 meCTVI B O ?ioU bIX O Ö m eC T B , Ha KOTOpU.q
HaJioaccHHyıo /;aHb yMCHbimiTb m o»cho n o n p ıu ın n m o , ö y /jc oHajı ^jij? h iix ısırocT H a, o n p e a e ıw n n a T c * HaTypoıo iijiii
/ICHbraMiı; h ə c th o c p a c n p ea c Jic H iıc /jaH iı ocTaBiiTb m o ä h o , KaK /jo c c jic 6 u jio . Ha c o o c tb c h h o c iix pacnopjDKeHiıe.
B u p o n eM , 6 y /\e b BWiııecKa^anııoM BcrpeT>rrca ııey/ıo 6 cTBa, o c raB * njıarejK b /la n e fı udT yp o ıo . m o»:iio ç/(CJiaTb c.ue-
/(y ıo ın e e pacııopM>Kenne: /(jw B03iıai'pa>K/(eHHH m /ıepnceK . n a ueH cııon c h x x a ııo n y ıi 0Tpe 6.:ıaeMuxı>, ııp e B p a m rb
Aaıııı b /(eH b rn h o 6jıo*H Tb CejııiM -xaHa UleKiiHCKaro ıı H 6 paniM -xaH a K a p a o a rc K a ro , Ka>K/(aro 10 ıı 15 t . pyöjıefi
e>Kero/(Ho, c TeM h t o 6u ocTäJibHajı n a c rb /(aHH, KOTopan o t o 6e n x x ə h c tb cocTaBHT b nepBOM cjıyMae 25, a bo BTopoM
15 t . p y 6 ., oöpaTHJiacb Ha coöcTBeHHbm nojib3bi ııx H apoaoB n Ha o 6 mccTBCHHbuı 3aBc/jcHiuı no/n» pacnopa»ccH iıcM
caM iıx xaHOB, octaBJieHH bix Ha n p e a a m x n pa B a x , h o c Be/joM a ıı n o c o rn a c ıııo rnaBHOKOMaH/ıyıomaro rpy3iıcK>. E y /jc
cııe noKa>KeTca 3aTpy/uiHTejibHo h c o 6 p?noM I'IepcH/icK aro ııpaBJieıııiH HecoBMecTiıo, t o ıro KpafiııeH Mepe naKJioıiHTb
xanoB , h t o 6 u nacTb /la n n . H3 MHJiocep/iHH R .B . ocTaBJiHeMajı, ııe ııoH H rauacb y» :e b HHcjıe Biıy’rpeıııiHX najıoroB h ııe
noHHTajiHCb y » e Bb h iic jh , BHyTpeHiuıx HƏJioroBb ıı He B3HM3Jiacb 6 bi c H apo/(a, b o oÖ JierH ew ıe eMy n b 3a n o re 6 n a -
t o c t i i P o ccııfıcK aro npaBJicHiw.
H c n o jm jw cıııo B u c o H a n m y ıo b ojho F .H . /jo jito m n o n ırra ıo npııcoBOKynıiTb, h t o yM epcH H ocrb ıı yM cHbnıcHiıc Hajıa-
raeM bix /(a ııe n ııp n ın a T b m ow iio hko BepneHiıiHH cııo c o ö /yiH ııpHBJieHeıwa rıpe/(am ıocTH A ^ h h tc k h x napo/ıoB k P o c -
CHİtCKOMy npaBHTejibCTBy; c p aB iıen n e ııpeHcııai'O cymecTBOBaıiHH h x c h u h l ii ii ih m h ııacHJibCTBemıaro npaBJieiiHH
xaHOB c KpoTKiiM ıı 6e3KopbicTHHM npaBJieHiıeM P oc c n fıc K iıx /(OJiJKeHCTByeT HeM inıyeM o oöpaTHTbCH b nojibsy Ham y
n npoHSBecTiı n o BpeM emı BecbMa BUro/^HOe P o c c iih BmiHHne, KoTopoe 6 y/jeTb TeM a ’b fıcTBiiTenbHee, h t o ıi3BJie-
h c tc * caM 0np0ii3B0JibH0 ıi3 Ö JiaroTopH ux noneHCHiıft npaBirreJibcTBo o cy/u» 6c HO BonoK opÄ om nxcji napo/ıoB . ü o
coBepmcHHofı npc/iHaH cpTaH iın Ha ric p c ıııo , K or/ıa ycrpoH T ca npoH H U Ji.aoporıı u rıp/ıejibi Tpy^ıiHCKiıc nojıynaTb
^ceJiaeMoe diOKOHCTBHe, BpeMa yxaaceTb JiyHine. KaKiıe b T ex cTpaııax M oryr 6 brrb H3o6HJibneitııiHe h ç to h h h k ii ro c y -
/lapcT B eııııaro öorarcT B a b roproB Jie h jih ic m c k h x n o /ia rn x , ııo reııep b ııacroH Tb ııepBeHinaH ııa/ıoöııocT b b to m . h t o -
6bi oT B pam atb BcrrpeH aıoıqıw cjı npeıiHTCTBHH BceMH cnocoöaM H , KOTopue Haxo/iTCH pyKax
b H am ııx, / la o u TeMboo-
jıe n n iT b y c n c x n pc/pıpıw rrııft. B nponeM b c c c ııe npcaocTaBJMCTCH Ha onbiTHoc m h c h iic b.c., KoTopoc yTBep/niTb
3/ICmHK)K> pcmiIMOCTb.
A K A K , t . 2 . /io k . 1456. c .712
JV2 5 2
Bbico'jafiHiıfı VKa3, ja H H b ifı Ha h .mh IIopaxıiM-xaHa KapaoaxcKoro 8 Hio.Tn 1805 rona
CaıiKT-lIeTepöypr
Bo*bCK) MiLnocTbio m u , A ncK caH /ıp ncpB U ft ıı H M ncpaTop ıı c a M o /ıcp * e ii B ccpoccııfıcK ofı, ıı npoH iıc, n npoHiıe, ıı
IipOHHe.
Y cep/ 4He h BepııocTb B a m a B cepoccnitcK O M y HMiıepaTopcKOMV ı/p e c ro jıy oöparH Jiıı ııa c e 6 a Ila ın e b c c m h jio c th b c h -
m ee BHHMaHiıe; bo yBaJKenne n e ro h b 3HaK ocoöeH H oro k bsm H a m e ro BbicoKOMOHapmero ojıaroB ejıem iH ııpıi3H ajnı
m li s a 6 jıa ro no>KajıoBaTb B a c b h h h P o ccııficK o ro reH epan-nefiTeııaH Ta, c nojiHUM n o ceMy H im y jKanoBBaımeM, yKa-
3aB npom B o/jıiT b BaM o h o c eaccro/jH oe c c p c ö p jm o ıo m o h c to io H3 rocy/japcTBCHHbix /jo x o /io b . n p c o u B a .* b TBCpaon
ııa/(e»c/4e, h t o H3bHBJiaeMoe k BaM H aıue ÖJioroBojıeıiHe ııocjıyuııtT b>iii(ijihm ııo o ıu p e ın ıeM k peBiıocTiıoMV n ycep/x-
noMy BbiııojmeHHio B a ın u x Bepııouo/waiiHHecKHX o 6 « 3 a n n o e cT eit h h t o TeM rıane y c y ry o ıiT b c s /(ocToXBajibiıaH u p e -
/(aıiHOCTb B a m a h /iom ä B a m e r o k BbiccKOMy HameMy HMnepaTopcKOMy npecT ojıy.
B nponeM npeö uB aeM k bəm ÖJiarocKJioHHbi.
rio/ınııcaH O «A ncK caH /ip» AKAK, t , II. c.7 1 3
JVs 5 3
nııcbM o kh . H ım ııanoBa ıc I16pamı\f-xaHy, ot 17-ro
ıııojın J8 Ö 5 ro/ja, JS °50).
H 3B em aıo b. b u c o k o c t., h t o 15-ro Hiıcjıa n p n o b u ib a c BofıcKaMiı k p a 33o penK on a®P- M a p A a u rrn ıı ocTaHOBnjıcH
3/ıccb n arcpcM Ha jjboc c v to k , h t o ö u coc/jıiHHTbCJi c nojnc. KapjrniHU M , K o ro p u ıı ı ı cobccm iim o rp ^a o M ö n a ro n o -
jıytiHo n c p c m c n r o p u ji n p n ö b in b m ou n a rc p , r /jc a cH aö/ııın c r o bccmi> norpeÖHUM . ITpıı veM He M ory He saM enrTb
3/;ccı>, h t o Bce h t o uoT epııejı cew H aiixpa6 p e u m n ü jio jik o b h jjk h m to h h u o re p n e jm Tax»ce BucoKoc.naBiib2>/ Roiıcxa
E .H .B . BceM iuıocTiiBbnıaro F ocy/(apjı, t o s c e cııe n p o ıi3 o n ın o o t TopoıuiHBUX b. b w c o k o c t. m B ecT iın o npı/om ı^ce-
ıııııı E a 6 a-xaH a, KOToparo n cm iTaıo He HHane, xatz caMUM cnaĞUM HeırpJiJrreneM. 3 aBTpa ä no/jH iiM yct n a re p e w n
n o fı/ıy k AcKapaHy, Ha/ıejıcb h c c o m h c h h o h t o b .b u c o k o c t. 3aroTOBiiTc jxrä Bof/cıc co m h o k j ır/ıym nx AocTaTOHHOc
KonıiHccTBO npoBiıaHTa, K o ro p a ro /jocTaBJMTb H3b Em ıcaB ernoJW hcbo3M o»cho, ııo o BHCpamHiın /jcHb HcnpıiOTCJü.-
CK3JI ııaprHH /(o 3 .0 0 0 ııp o u w a ııa.3a/( M eııs c 1lııp-K yjiH -xaııoM . Meıuı c H np-K yjııt-xaııO M , KaK i’0 B0 p>rrb, u e / poııyn
m ohx HHKeTOB H noHeBaııa 'fepT ep, noneM y h ııojıararo h, h t o ıiaM epeıuıe t o , h to ö w r/epexBaTbiBarb npOBHaHi, e>Ke-
jni'Obi H3 EjmcaBeTnoJW k o MHe m en, ıınıı pa33opım > Em ıcaB ernojibC K iw ceneHiın.
AKAK, t .2 , a o k . 1459, c. 7 1 3 -7 1 4
269
 h to KäK 110 /reınpeHeHHOMy MiLTocepAHio k new y E .H .B . K ap aö arcK o e e ro B/ıaAeHue coujH m eno cnjıofo n e n o ö e /jh -
JVs 54 m u x P o c c h h c k iix b o h c k o t coBepm aH H aro pa33opeHHH IlepcjiACKHMH BofıcKaMH h IUyuniHCKaH K p e n o c T b o c T a n a c b
n p c /W H c a H H C kh . I^ H in ıa H O B a M a f ıo p y .JIııcaH C B iiM y o t HeBpeAHMoıo TOJibKo o t npncyTCTBHfl B am ero rapHH30Ha, 6e3 K oero MH0»cecTB0M oK py^caıom ux e.BbicoKocT. H3MeH-
17-ro hw.ih 1805 roaa, >Ts502. h h k o b He TOJibKO o h ə ^ Obina 6bi CAana, h o 11 c a M o h c ceMeflcTBOM 6bin 6bi BbiAaH E a6a-xaH y: t o Ana npeKpam eH iı«
CneınyınBecTHTb b.bcü., mto 1 5-ro Miıcjıanpıı6feim> *c 0TpflA0M bohckbpa3opeHH ofı Aep. MapAaumı hocTanoBim - c e ro 3Jiao t TaKOBbix iDMeHHHKOB, BKpa^biBaKJUjarocH h b HapoAe, e. B m c o k o c t. ^ o ju k c h 3aM eneHHaro hm b Henpif-
ca TyT narcpcM Ha a b o c cyTOK, htooucocAtiHHTbc* c noJiK. KopflniHbiM , KOToptıft BHcpamiDiro q ııc n a co bccmOTpH- H3HeHH0CTiı, x o tjİ 6bi t o 6biJib h e ro pcACTBeHHHKOB, TOTHac oTAaBarb noA crpa)K y HanaJibHHKy rapHH30Ha IIIyım iH -
aoM. 6naronojıy»iH o n p o n ^ ro p w . co m hoioc o m e jıc a . B c a öeACTBiw. ciimxp aopcfıraıiM itojikobhhkomii bccmOTpa- c k o h KpenocTH h TaKOBbie, n o H 3 o 6 n ıiH e H H H ^BHbiMH AOBOAaMH b H 3 M e n e , öyAyT O T C b in a e M b i b P o c c h io , t a c 6 e 3 T e -
;j,omııoTepueıuibifl, n e M orv 51 n e npHiıncaTb TopoıiJiHBbiM. BamHM H3BecTH«M 0 rıpH6jTH*enHH B aö a -x an a , KOToparo jıe c n a ro HaKa3am w oyAyT HaBcerAa coAep>KHMbi, KaK AocTofiHbie oTAaJieHiw o t c B oero oTenecTBa. E. B m c o k o c t. x e ,
cniTaıo n cjıaöbiMneılpıwre.neM. KaK-ace bo'rp^/ıe e r o BecbMa oojibHbix hp a n e n b ix , a<* hcaMb oh TaK »e p a ııe n , to HyBCTBya BO B ceö CHne H3.’lHJlHHbIfl
Ha H ero BblCOKOMOHapuiH*
MHHOCTH npHHHTHeM BBblCOKOe
nOAAaiICTBO II 3aiHH-
BCTpeMafl o o jib in n a TpyAHocTiı B03HTb cc o ö o ıo Miıoro
6ojibHbiX'b, OTrıpaBHjTb x e ro co bclmi OTpflAOMb Hpes'b ro p b i b . meHHeM e ro BnaAeHHa, AOJi»:eH HMeTb nepB oıo cBoeıo h c jih k ) ııcnoJiHeHHe bo Bcefı c b o to c t h apTHKyjıoB. rıoMbmeH-
EjiHcaBeTnoja,, CHa6AHB BceMb noTpeonbiM . O ceM yBeAOM n«o h Bac T0JibK0 R n x eÄHHCTBeHHaro B auıero cBefleHiw; Hbixb 3aKJHOHeHHOMc h h m TpaıcraTe, H HMeT 6ojn>ıııee AOBepne k P o c c h h c k h m BoiıcKaM, He ıım a IlepcHACKux oTro-
BbicoKocTcneHHOMy acc H oparıiM -x aH y He n p ın H a jı fl 3a H y * H o e ynoMKHyTb
o ceM bnııcbM c, n0T0M y htoohoKpy- BopoK h He noBT opxa t o t o , - xpaHH B o » e cjibim aib, b A p y ro ö pa3, h t o a o npHXOAa rjıaBHoxoM aHAyıom aro kh. U,h-
accH 't ınMcHHHKaMH. K O T o p u c 6 w h c n p e M H H y ju ı n c p c H e c T b t o H e n p ııjrr c jn o H n o M e ra a T b c m v b A o p o r . 3 a B T p a n o A - UHaHOBab K ap a 6 a rcK o e BJia/^bHHee. B h c o k o c t. HenoAaBaJibnoMomb ho jik . K a p a ru H y h h bohckom , h h npoBiıaHTOM.
ıiHM ycb ä OTcejib h ııo H /iy k A c K a p a n y . h o n y )K n o . HTo 6 bi M 6 p a rH M -x a ıı 3 a ro ro B H J i A ocraT O H H ce k o j i h h c c t b o n p o B H - AKAK, t . 2 , a o k . 1462, c. 7 1 5 -7 1 6
a ırr a jınn M oeı o o r p « ; ı a ; ;ıocTaBJiKTb « e o h i j İ İ m E jiH c a B e rn o ıtH neBonM O)Kuo. 1160 BMepaıUHHii AeHb Ha3a;n> m c h h
u p o ııu ıa HenpH ^TejibCK aH napTH H a o 3 , 0 0 0 11 H o q e B a n a H a T e p T e p e ; h *ce n o j ı a r a ıo , h t o n p o m j ıa oH a T yA a n n ıı r j t x
JVs 57
p a 3 3 o p c H iıa EnııcaB C TnoJibCK iıX 'b c c n e n n c B m n ı n n x n c p c x B a T b iB a m w n p o B iıa H T e. O c c m n ı ı c a j ı x k H 6 p a r ıiM -x a H y 11 IIııcbMO kh . Ij^mnaHOBa k IIöparıiM-xaHy, ot 24-ro
b .b c 6 . n p c jn n c b iB a K ı KaK m o ec h o 0 n p o B iı a n r b H acT aıiB aT , x o t h n o jıo B im y npoB iıaH TO M 11 n o n o B H H y c k o t o m . Y M e ı u
HiojiH 1 8 0 5 roAa« JVs515.
cmer e ıı e p b ecrb ı ı a necKOJibKO;u ıe H . 9i He M ory He yAiiBHTbcn BauıeMy noBeAeHHio: h c to h jh . 4 jy ıa noA IIIymıiHCKOH K penocTbio 11 BaM H3BecTHO. h t o
A K A K . t . 2 , ; io k . 1460, c .7 1 4 -7 1 5 n o m ejj Ha ApaKC, a, b. BbicoKOOT. HHKaKoro BoiıcKa ko m hc b n o M o m t He n p n c jıa jııı. H ey»:To b h A yM aere, h t o P o c c jia
0ÖH3aHa CBoe b o h c k o TepHTb 3a Bac, a b u , He npHHHMaa HiiKaKoro ynacTHfl, AOJiacHbi cıiAeTb b KpenocTH. 0Kpy)KeH-
K s55 Hofı H3MeHHHKaMH? H e y * T o Bbi AyMaeTe, h t o Bbi jıy n m e n Bbiıue MeHH? H 3 yBanceHH^ to jib k o k BamıiM jıeraM a bsm
IIııc b M o Kiı. H ,ım naH O B a k H 6p a rıiM -x a ııy , o n 3To n p o m a ıo h oöbHBJiaıo, h t o h h h 3a KaKiiMiı npıiHHHaMH He ocTaHaBJiıiBaHcb, saBTpa oTcejib B03Bpamaıocb E jiii- b
20-ro ııioJiH 1805 rMJ\s509. caBeTnojib 11 acejıaıo noA AcKapaHOM BHAHTbca c bbmii a ji* BbinojıneHiLH m ohx TpedoBaHiıfı.
I iııc b M O b . b w c o k o c t . c ııpHJioÄeHueM k B3M TaKOBarc » e o t Aoyjı-O eT X -arH % BHepa nojıyHHJi h bhm e ro B03B paıuaa, AKAK, t .2 , a o k .1 4 6 3 , c .7 1 6
B oııpoınaıo: 3aneM Bbi e r o k o Miıe n p n c j ı a j i H ? H o o o t 3;iaK aro Mep3aBua h ıi3MeıuiHKa MHe ııepeıtcKH n e H y a c ıib i. a o h o
iim npncJiaHo He j\R5i Bac, a a jih t o t o , h t o o h 3HaeT, h t o BCHKoe Moe nncbM o, b sm h noJiyneH Hoe, 6 y/jeTb Ha 6a3ape JVä 5 8
nyÖJiıiKOBaHo Bac oKpyacaıom ıiM iı h tc m B03MyTiiT HCBepHbix Bam ııx noAaaHHbix. - 11 AJW T o ro b n o c n e a H iw p a ^ T pe- IlııcbMO kh . U,ııuııaHOBa k II6pantM xaHy
öyıo o t Bac cBHUieHHtiM HMencM E .H .B .. h t o 6 bi BCHKoe m ıcbM o. c HcnpıiflrrejibcKoft cto p o H b i bbm h noJiyHCHHoe. h c o t 2 6 - ro 1 8 0 5 r o a a , JVs517.
p a e n e H a T b iB a f l. o 'r ; ı a B a j ı u 6 bi A JiflA O C T aB JieıiH H k o Miıe
M auopy JlncaııeBHHy, a ııo cjıan H aro , He ;ıaBa>ı eMy 110 6a3 ap y KaK ö n a ro c T iu o Bo*Heıo h ocoöeHHbiM j\Jm Bac cnacTiıeM BJiaAeHiıe B.^biC0K0CT. 3am nm eHO o t pa33opeHiıa H e p -
xo/U'iTb. roT ’iac eM V •JKe 6 bi ııo/ı c'rpaacy 0T;ıaBajiH. M y/lpeno-JiH t o . h t o neupH H rejib pa3ceaBaeT b n o jib 3y c b o i o ııe- CHACKHX BOHCK, ÖOKaBUIHX n p il MOeM npIIOJIHMCeHHH C HenOOeAIIMblMH BOHCKaMH, AOJITOM CTaBJDO OObHBIITb B3M
npıiHTHbie Hac c jty x ıı, k o to p h m BepıiTb n p nnnH H o T0JibK0 JiencoBpHbiM A3iıaTqaM ? OTHocıiTejibHo /jo T oro, h t o cBameHHbiM HMeHeM E .H .B . BceMHnocTHBefımaro 11 B ejniK aro H am ero T .H ., h t o c c iix nop, ckojib ck o p o o t Henpıı-
o h Bac cTpamaeT TeM. h t o oy/iTo h HAy AJW o t h h t h ü KpenocTiı 11 jxnsı nepep eaaH iw . TaT ap, TaK c ııe He a jü i n e ro 6 ojn>- a’reJDi P o c c h ii KeM 6bi t o h ii 6buıo nojıyneH o 6 yA er nncbM O 11 oHoe 6 e3 pacneH aTaH iıa He 6yAeT 0TAaH0 Mafıopy AJia
m c. KaK jxnA T oro. h to o m n o c o rr b b Bac H e/ıoB cpııc k pyccKHM BoöcKaM, a b HapoAe rjıynoM h jic tk o b c p h o m cTpax, AOCTaBAeHHH k o MHe, a nejıoBeK npHBe3mıiH jjjıa coA ep*aH H a iim noA c rpaaceıo TOTHac He oTAaH, t o TaKOBOH c o h tc h
KGTopbin 06 3 tom nııcbMC Ha 6a3 ap e y^cc y^ııaeT . B n p o n c M x o t h Bbi cyj\x caMH n o cc 6 e, u n o B ep ıu m 3T0My. h o sl ro - 6yAeT 3a coBepm eH H aro H3MeHHHKa E .H .B ., KOTopoMy, b. Bbic0K0CT. j\a n ıı n p n c jıry b BepHOCTiı Kax 3a c e6 a TaK \\ 3a
t o b b ;(0Ka3aTej[bcTB0 rıpoTHBiıaro ceMy ınHTb o ı pa/ı M auopa JlncaneBHHa h h / i t h b EjıncaBeTiıojib. -reM n a n e . h t o Bec BaM noABJiacTHbifı HapoA. B .b u c o k o c t. o ceM h roB opiiTb cHHTaıo 3a HenyacHoe, VBpeH, 6yAyHH, h t o b u oo«3aH-
0TKa3biBae'recb upoB nanT b /[anaTb, K o ro p a ro Miıe Ha/jo 4 0 0 HeTBepreH h 100 c k o th ii. IleÖ Jiaro/ıapnocTH b. BbicoKocT. HocTb ch ji Kax noAAaHbiH E .H .B . BcerAa BbinojiHHTe; noA TBep^A y to jib k o , hto6i>i o t noAAaHHbix B am ııx, 3a k o h x b.
5i BHAbiBa’i npıiMepa:
He e u je P o c cn n cK o e bohcko noTepflJio
3 0 0 nejıOBeK B epH enm nx bohhobh K0T0pbie,qopo5Ke bucokoct. aceo6>i3aHbi oTBbnaTb, ObiJiocııe bo bcchtohhocth ııcnojnweMo. 6e3 bchkux IlepcHACKKXoTroBOpoK.
3 0 ,0 0 0 HeBepHbixBaM,noAflaHHbix; oa^e P occH iıcK aro B oftcK a Bbi 6bi He
ycM flenn 11 o/jHoro
a h ji bUlymHHCKOH Ba- AKAK, t .2 , a o k . 1464, c. 7 1 6
m c u KpcnocTiı. a Tcncpb A oacAajnıcbT o ro , hto11 B ao a-x aH y r n e n t. C o o 6 p a 3 irre Bcecııe 11 yBiwıiTC, MHoro jmBbi Bep-
h o c t h u 6 j ı a r o / ı a p n o c T H noK ajajiHnpHnepBOMmare Bamero n o /m a n c T B a , TBep/;a bobchkomıiHCbM e, hto6wa 'rp e ö o - X a59
B a n B an iH X y c ; ı y r . a n p o B H a ı r r a OTKa3biBaeTe. Hey)KTo B bi AyMaeTe. htoy c j ı y r n cocTOHTbbH3BecTHHXiıycTbix, n*H- ü ııcbM o k h . I^ııu u a H O B a k H o p a r ıiM
xaHy
Bbixh B3/ıopHbix, təkK3K TpeTbHroAHiı Bbi npııcjıajiH, htom ax-3a/;3 coeflHHHHCHcE a 6 a-xaHOM, aTenepb, htou ıax - ot 5 - r o aerycTa 1 8 0 5 roAa» JVs524.
3a/i3n o rn en bE jıııcaB eT ononb; a 6bi M o r HMeTb H3BecTHJl BepHbiH otApMHHHHa hjihTaTapHHa 3 a 6 0 0 p . B roA b, a X o t h Ha HeBe)KjniBoe, b . b u c o k o c t. nncbM o, HHHero 6 o jib m e He oKa3biBaıoıyee, KpoMe HeAOBepeHHocnı IlepCHACKon.
BaM 5bi cncAOBajıo. ccjhi bbi hc>KenaeTC 11 Pocchii 11 B a6 a-xaH y cjıy^cıiTb BMecTe. nojryH a m B e c rııe otM cpsKaro Ba- h h He a o jd k c h 6bi oTBenaTb, 1160 m o ä h o -jih , He yBa)Kaa h h M ecra m hoio 3aHHMaeMaro, h ii B bic o H a u m aro A osepıw
m c r o c b m a . n o c Jia T b o /iH o ro TOTHac b caM o fı Ba6a-xaHOB n a r e p b y^naT b, m ax-3aA3 c BaM jn ı, a / ı p y r a r o b E jm caB C T - E .H .B . BceMHJiocTHBiueftıuaro H am ero V ocyAap>ı A eJiaeM aro, nncaT b ko MHe tə k h m o6pa30M ; h o ü b. BbicoKOcT. 113-
n o n b . - B e p ı ı o j i h r o , h t o o h r y /ıa n p o ıu e J ib ; r o r / ı a 6 bi B b i ııo K a3 a n H npH M oe y c e p A H e k P o c c h h . BHHflio, 3Haa h t o b u C T apu, x y ^ o BHAHTe h t o He HHTaeTe, a 3T0 Mep3KHe M H p3a-AjiH 6eK h 3>e3H-öeK bsm noAH ecjıu. a
AKAK. t.2, a o k . 1461. c. 715 Bam xopouiH fı ceKpeTapb 3aneHaTajn>. E c jih o h ii BaM He ntım yT , kbk ii c h h m u o 6 xo)Kycb - He m oh t o BHHa; b E /ıu c a -
BeTonojrb o h h CTOJibKO ocT aH yrca, cKojibKO a , a noTOMy n p o m y b. b ljc o k o c t. nııcaT b k o MHe Be)KJiıiBee 11 n e AyMaTb.
JV256 HToöbi 6 e 3 n ııcb w a b, BbicoKOCT, Mbi « e yM ejm oöxoAHTbCK. 3 a chm n p o m y n o n o p y H e m ııo MoeMy Mafıopy JIucaH eB iı-
O T iıo ıııe H iıe k i i . I],ıın n a H O B a k k h . M a p ro p b ifıc K O M y , n y ııcnojiHHTb, - o h o eAHHCTBeHHo noJib3y s a m e r o B/ıaAeHim b c e 6 e 3aKJno«ıaeT. HaKOHeıı n p o m y b. bbico k o c t. n p u -
ot 23-ro i i i o j i h 1805 roaa, JfsSlİ. no ^eH H o e Moe nncbMO AOCTaBHTb npe3 CBoero HapoH Haro k M ycTa(J?a-xaHy TanbimHHCKOMy. K oero a n pom y 0 yc n e -
HMea HecTb npe/ıcTaBHTb ııp n ceM /y ın noAHeceHHÄ E .H .B . Bceııo/v;aH HeHiuee / l o n e c e n H e o BbicTynjıeHHH MoeM h i x e H am eu M opcKoü cım bi yBeAOMHTb 11 AOCTaBHTb k r e n e p a n y t s m KOMaHAViomeMy nııcbM o; eMy cwe nenco CAenarb
Em ıcaBeTnojıa c o t p ^ a o m b o h c k b K a p a o a rcK o e BJiaAeHHe npoTHBy E a6 a-xaH a H n p n o h o m n o p ^A o x npoH3inecTB h h b m o ä h o , h o n o nepcım cK H M oöbinaHM Ha cnoB ax to jib k o nwm yT 06biKH0 BeHH0 xaHbi.
noxoA ^, 3 a K jn o n a ıo m H f ıC Ä 3a a h c b h o h 3anncK e, h j i k o h x b . c . ycM OTperb H3BO/niTe, h t o 3aBTpamHHH a c h l , coeAHHHCb AKAK, t .2 , a o k . 1465, c. 7 1 6 -7 1 7
c K a paoarcK aro k o h h i i h c k ) a o 60 0 h ç j i o b ç k rıp n cbiHOBb^x H 6 p an iM -x aH 6 yAc n o npeAaTentcKHM . nepcıiACKHM 0 6 -
MaHaM h c ooMaHyTb, n o i ia y k A paK cy a a * 6ojn>m ııx 0Ka3aTCJibcTB m o h x i a b ii^ c c h h ö Ha B a6 a-xaH a ccpAapjı, KOTopbifı JVs 6 0
ı ı p u M o e M ııpHÖJiHÄeıiHH, ı ı e AonycTH MeHa j \ o c e 6 » 3a 1 5 a r a n e n h j i h IIeMen,KHX M H Jib, 6eMcara> co b c c m t> c b o h m b o h - HııcbMo kh . UjtımıaııoBa k IIÖparıiM xany
c k o m $a ApaKc. .ZJoJiroM'b c r a B J n o c o o 6 mMTb b . c . , h t o KaKb H 6 parHM -xaH KapaöarcK H H 6 o J i b u ı e ı o HacTHfo OKpyTKeıı ot 1 7 - ro aBrycTa 1 8 0 5 toa, N s5 6 0 .
H3MeHHiiKaM, Meııee eMy, HejKemı FlepcnHHaM npeAaHHbiMH, K o ro p w e h T en ep b HeMaJiyıo nacTb K ap aö arcK H X t *H T e- IIlICbMO B.BblCOKOCT. O HeB03M0*H0CTII B03BpaTHTb xaııaM b, BaMH SaapöCTOBaHHblM, IIX JlOUiaAefl nOJiyHIIJI II He
nefı, lacıp am eH H b ix E a 6 a-xaHOBbiMH BofıcKaMiı, HaKAOHüJiH k H3Mene, t o BecbMa HeoöxoAHMbiM nocTaBJiÄO h to ö m a, yAiiBJiaıocbBceMy TOMy, htob u b orroB opK y npHHocHTe, 3HaH htoy BacE o r vı M yxaMM eA cocTo*Tb b x o p b ic ru u
lıpc3 b . c . o t B u c o H a fıın a ro HMeHiı E .H .B . ğ m j i o n p n c n a H o k H 6 p arıiM -x aH y nn cb M o , b koəm 6 u j i o - 6 u ynoM flnyro,
271
270
 /jeH trax . T asoB w x * e ııpaBH n ıı Bce eaniH n o a a aH iıw e , a k to m y npaBneHiıe Baıue o t C T ap o cm Baraefı ctojh* c n a ö o , o öw naaM PoccnftcKHM nonb3yıom nfıC H npeAOCT aB A eH H W M KaacAOMy n p a so M c b o ğ o a w . h h k c m HeoTtM neM on. CneAo-
q r o jih k to Bacb n e y B axaeT n h ü k t o He c n y n ıa e r Bac: OKpy»aK>mııe Mep3aBHbi HaĞıiBaıoT c e ö e KapMaHtı noM om ıifo BaTCJiLHO npıiHyAHTb c ro k c e u noc^AKc npoTHBy e r o Bojnı a n c MOi'y, h 6 o h h c u a p b HpaKJinft h h c uap b f c o p rn fı,
Barnefı c ;ıa 6 o c rn n x y e e p m ') Bac wecTino M oejo, h t o n p ıı h o ä o o h m x Bam tıx ıre p e n n c K a x h nocTyıiKaK b u M OKere B c e r^ a TaK nocT yııaB iım e, Aa n e xo>-ıy h 6 u T b t 3 k o b l i m , noejniKV PoccnH iiH iıy ııecBOHCTBeımo ı ıe p e H H M a 'ib IlepcıiA-
norep^T b xaHCTBo, ııö o Poccnficıca^ H w n ep ıiJi h ii rpaöıiT eJieıl, h ii ıp a 6 e « e f t u e ı c p n n T t. CKHe o ö w w a H . B n p o M e M b y ı o A H o c T b b . b l i c o k o c t . , t o a M o r y }\nsı n e M e ıiH H B W c o K o n t’m e H H a r o c b m a B a ı n e r o M aM e^ı,-
AKAK', t.2 , a o k . 1466, c. 111 X a c a H -a rıı npncııaT b 3H aıom aro JieK apa m nonKOBbix, KaKOBwe n M ena nenaTb, Aa ıı KaKOBOil h b IH y n ıe HaxoAHTca
n p n öaTajnıoH e, - pa3Be w a n o p JIucaH eB im e r o c c o ö o ıo B3JWİ.
Nk 61 A K A K . t - 2 ,a o k . 1469, c. 718
n ııc tM o kii yıım ıan oB ü k II6par HM xaııy
o t 17- ro aB rycta 1805 ro,üa JSs561. JYs 64
R n z cBeAeHiıa b. BbicoKocT. o 3/jeniHHX npoH3iuecTBHHX .aojıroM cTaöJHO cooom ıiTL c n e jy w m e e : IIp c A n H c a m ıc k h . Il> ım ıaH O B a M a fto p y J Iiica H eB H 'iy ,
A 6 o a c E a6 a -x a H O B c t m m M e ı ı o ıo Em ıcaB errono.TB C K H X T a T a p , h m y B epeH H bix, h t o B 0 3 M er K p e ııo c r b , BorneJi 6 u j i o b o t 27 aarycTa 1805 r o a a , JVa579»
4 )o p u iT a T t, h o y flaw H o ıo BbiJiaKoıo m K p e n o cT H c ö o JiL in ıiM c e r o c r o p o H H y p o n o M o T T y ^ a B tır H a n n n o ı n e n Ha 3 a - Ä ıı npeacAe c e r o 3Hajı, h t o noxo& Baın k o h h iitc ji He k cnaBe PoccııftC K aro opyacıw , h t o k o h h i it c h p e jıa m ıe ıo n ıi3Be-
raM , r ; i e B CTpeTim H a m npoB naıiT C K Jifı T p a H c n o p T , x E jın c a B e T n o J u o cjıeA O B aB inııfı, aTaK O B an B ceM iı cboi-im ii B ofıcK a- ih ch iicm o 6 yxoA c B am ero HenpıWTeJiH. K aK aa M«e n y * A a a o Toro, h t o CncnaHCKiıe h BaprymeTCKHC jk h tc jih , ö yn-
m ii, oAH axo-jK K o n o H iıa b 3 0 9 H ejıoB eK ax e r o iTpO B oacaB inaa x p a 6 p o 3 a ım ıu ia jıa c b , AOKOJie rıo J iK .K a p a n iH c 5 0 0 H ejıo- T0B3BUIHC c Aöyjı-OeTXOM npHBCACHW b noBHHOBcHiıe, KorAa caM A 6 yn-<t>eTX-ara y tu c n b o t Bac ıı bw e ro ynycTim ıt,
b c k rıp iıc n e jı ^ x v ı B u p y H K iı o H a ro : n a p a c B e re -a c e n o n K .K a p .a n iH , cTpeM HTejiBHo H anaB Ha r i e p c ı m K iw B ofıcK a, p a 3 6 ıın HHHeıX) eMy ııe c/ıejıaB, h A onycTH Jin BaKancKHM ä h tc j w m yıiTH TaK>Ke b OpAyöaACKHH ıo p w ; t b k 3aııeMi> » e o w j i o h
ııx raK c h j h .h o , h t o o h h , ocT aB H H3 cb o ğ m J ia r e p e M iıo^cecTB o x j ı e ö a h Ə K iınaaca, 3 a r a n a 6 e » c a jın , ıı e cM e;ı o c T a n o - xoAHTb, k o t a s « e HaAejunıcb 0 6 y c n e x e ? K o rA a b h A enajm c ııe ahm riepcuA C K ofı c jıy * 6w , t o BaM 6 w aojüjkho Öbino
BHTBCH,II B CeM CpaHCeHHII, n o CJIOBSMB u 6 * aB IH H X IUieHHblX rpy3HH, yÖHTO CHX CTOPOHU H paiieH O 6 xaHOB H T 3K ' i i a t h b caMbU ro p w , He ÖoHTbc* CM epnı ıı b o h to ö w t o He CTajıo, a e r o nofiM aTb, 1160 h Bac yB epjno HanepeA. h to
>Ke Ta>Ke,ıo p a H c n q a p e B iın T eıİM y p a 3 , H e cnıiT aH y » ce ö o j ı t m a r o y p o H a b y ö ı i T tı x ı ı x n p o c ı a r o H a p o /ıa n o H a iı/ıe n - T cn ep b o h nposKHBCTb TaM a o BecHbi, a b c c h o io to ^ c c Sy/ıeTb b K a p a 6 a re , u t o h HbiHcmHJiro TieTa. K axaa acc u nonb3a
HBiMb n a M tc re L 5 6 HeyBe3eHHBiMb TenaM . C TaKOBOK) HyBcTBirTe/n>HOK) n o T e p e ıo A 6 6 a c E a 6 a -x a n o B c u h npımy>K- o t B am ero no x o A a! O E a ö a -x a H e % ıı 6e3 Bac y * e 3HaJi, k ək h o to m , h t o A 6 6 a c , c r o c lih , ııepcnpaB iuıcH 3a ApaKc;
AeH 6ı.uı ö ew arfc b ƏpıiBaH: h o b /JejıııacaH CK OM t c c h o m y m e jıte , n ep e3 K OTopoe xoTeJi n p o iiT jı, B C T penen 6 t ın n a m ıı- cjıeAOBareJn>Ho h j b c c t h h B am n a h « Menn ıiHMero ııe 3iıaH yrb h noxo>KH ııa BaniH BoenıibDi /teHCTHHx, a m hc ııy>KHo
m h Ka3axcKHMH TaTapaM Ji, H a ııa B im iM iı Ha H ero TaK CHJikHo, h t o o h noT epH B , M HoacecTBo jn o fle f t b yöıiTBK n p a H e - 3iıaTbm to jih ö o n o -B a » ııw e h HM eımo: Basrb-jiH K npM aıı h m o ä iio -jih ııpoexaT b o t Meıuı K ypbepy k A ^aA -xanony
n K aT epoB co BbiOKaMU, A o c ra B iu ıiM tıc a b Ao6bi»ıy K asaxuaM ,
h b k , T a o c e 6 o J iı.ıu o e m ıc jıo 4>ajn.KOHeTOBfc, p y * e ft c w n y ? B o t h t o MHe Hy*HO 3HaTb ıı h 6yAy o ceM b o)KHAaTb o t B ac p a n o p ıa . A6yA-<I>eTX n o o t 6w tiiii BameM b Illy m y
e/j»a M or yfiTiı c ocTajn»mJM b o iIc k o m b 3 p ıiB a H b . n p u ceM *ce c jıy n ae B upyııeH iim ii h öbiBHiııfı rp y 3 im cK iffı cep /ıap , onHTb B03BpaTirrbCJi b K anaH iı ıı ortHTb B03rocnoACTByeTb. B w o ı m ’b noftA eTe c b ohckom He a j w BoeHHwx AeftcTBiw,
a h w h b reH .-M . k h . O p ö c ra ıa n ıı b ırpouınoM roA y n o n a B in n ftc a b n n e n t . 1I t o KacaeTcg a o Y aHAtfcmıcKiıx T aT ap, 3a- a a jw n cp ero B o p o B , K0T0pwc
h ih ic m T a o c e KOHHaTCH, KaK h Hw ııeuiHHc, o k o iix bw x o t h h c ynoM iiHacTe. hoh i h b c c -
XBaneHHbix b ıu ıe n e E a6 a -x a H O B tJM c m h o m , t o h x ö o ııe e 4 0 0 a o m o b B03BpaTiuaıcb Ha c b o h M ecTa h c a u a x t o j ü k o O
TCII HIIX. EcAHLIC COJIAaTW! CKOJIbKO IIM MyiCHİW OT CHX IiyCTWX nOXOAOB, Aa H AO^KAyrca T o ro , HTO
H UX HC ĞyAV'I’
M anaa H ac.'L y n e ro o c T a n a c t, a IHaMinjiAHJB>uw a o ın n ü b ııo n o p H o c rb tı jn n y T t M o ero ııp o m e m ıa.C o o G ın a tf BaM t o , GoHibcjı K apaöarcK H e ^cnrejiH , KaK E a ö a -x a n a , yıııeA nm b ropj,ı, h 0 6 i i h x c n e n o c j ı e / r ı i H e 6y /ıy r AVMaTb, w to o h h
'ITO TOHHO ÖİJJIO 3AeCl> 110 pa3CTaHHII MOeM C B3MH, npHÖaBJUO II3BeCTHH, npHHeCeHHblH FaHA^KHHCKIIMb TaTapiIIIOM, r o p , n e BeAa^, h t o c n e n p o ın o u ın o OTJinmHeft ocTopoacHOCTiı HanajibHiiKa.
ö o a tc h
BHÖMcaaiDHM m Ə pıiB ancK aro fJ>opım aTa, n e BWAaaafl o h u x 3a BepHUH n o c T p o ro crıı moiix n p a e ıu ı, a He IlepcHACKHx; A K A K , t .2. a o k . 1470, c .7 1 9
OHLia c o c to ä tb b to m , h t o A 66ac Eaöa-xaHOB c u h yrueA v>Ke H3 Ə p n s a H n h yBe3 c coÖ oıo M aM eA -xana Ə pıiB ancK aro
co BceM e r o ceMencrBOM. ocTaBH c M exTH-Kynn-xaHO M b x p e n o c T iı 2,000 nepcıiA C K iıx b o ü c k . FaHAJKHHCKHe T a r a p u JVs 65
B SpHBƏHCKOM (J)OpniTaTl. BCC OCTaBJieiILI II HH OAHH H3 HHX He yBe3eH, a OpHBaHCKHe ApMHHe H Bce ÜaMÖaKCKIie BccnoaAaHHcftuıcH panopT k h . U,muvaHOBa, o t
T a T a p u , no cjıOBaM T o ro V aiiAacnHqa, Bbi6e)Ka/iH b ÜaMÖaKH. 29-ro asrycTa 1805 roAa, JVa38.
AKAK, t.2 , a o k . 1461 , c. 717 B w c o ^ a fıu ın ft u m c h k h u B .H .B . yKa3, o t 6- r o ih o jih Ha hmji Moe cocTO$iBmuftca, o B w coH aılm eM yTBepacAeHUH B.K .B .
nocTaHOBAeHiıft, 3aKJBOHeHHwx m hok) c H6parıiM -xaHOM K apaöarcK iiM n CenıiM-xaHOM UleKiiHcKiiM. BCTynıiBiuıiMiı
JVs 62 B BCHHOC ÜOAAäHCTBO BccpoCCIiftcKoft HM ncpiHl, H O BCeMHJlOCTlIBmCHlUCM COH3BO.nCHHII OCHaCTJIllBHTb OÖOHX CHX
riııcı>ıvıo kh . IJımnauoBa k IIöparıiM xam ’, BAaAejımoB 11 ııx ccMeııcTBa Bw coH afim ıiM iı B03Harpa5KACHiuiMH n o BccnoAAaHHenmcMy m ocm y npeACTaBJicmııo, h
ot 17-ro aBrycTa 1805 r«aa As562. 1 7 -ro c e ro M ecnna hm cji cM acıwe nojıyHHTb HMero raKOBoe B cenoA /taım eH iııaa h AeHCTBirreja.HeHnıax iiojji.üü,
y Hac HiiKorAa He b o a h tc a , h t o ö l i oTp^q oTAejıeHHbiH o t rjraB iıaro cB o ero MecTa h t a * b AaJH>HeM pa3CTojiHHn n a x o - M o ry m aa HcreKaTb o t npHOÖpeTeıiHH K apaG ara, e c rb , KaK h b B btcoH afuııeK i. noBeneıiH H B .H .B . ynoMH;ı\T<*: i ]. h to
A ähiiihch, k s k oıpjiA M aüopa JIucaH eaıiH a, 3am ıım aıom H ft B/ıaAeHHe b .b h c o k o c t., ııe h m e jr t CH om euıuı c rjıaBHUM coBepm eHHo o6ecneH iiT ca TeM Tpy3iLa co c ro p o H u T lepcıiH ıı o t f la r e c r a u a , ıı 2 ]. nepe^ ycT poeH iıe npoHHwx A opor
cboiim HanajibCTBOM: h t o ö u ace o h o c 6 u n o 6e3 npenHTCTBa,
t o hco Ö x o ah m o Hy*HoycraHOBHTbno^Ty, KaKOBaH yn- AJW X05KACHHJ1 KyncıecKHX KapaBaHOB H3 Fpy^H iı *ıepc3b EjıııcaBCTnoıib ıı I lly m y b fl^ceBaA ycTaHOBHTca ToproBaH
peHÇieHa BceM
n no MecTaM b r p v sıiH ,rAe to .tlk o CTOJdb
PoccHHCKax BofıcKa. noTpĞHo
/Jjih c e ro Mecrax
b pa3HLix CBH3b c AcTpaxaH bio, - h t o BnocJicACTBHiı BpcMeHiı cocTaBJurrb 6yACT cymccTBeH Hefım yıo a j w 3AemH^ro Kpaa nojn.-
cAeJiaTb j io c tli, Ha k o h x nocTaBHTb 6n o n ejı., AOJiaceHCTByıomnx owepeAHB03HTböyMarn OAHoro APyroMy
no ot k 3y, reM ııan e, h t o ııo coönpaeM W M m iioio cBeAeHHHM H3 Tnı|)JiHca b 16, a o rce jn ı b 8 AHeiı KapaBarı / ^ e B a / t a ao c th m i.
rıocTy u rıpw h h x n o 10 nenoBeK k o h b o h , a h h T o ro n o oAHOMy B03HTb o n a c n o . TaK O Bue nocT w o t E jiiicaB eTnojm a o Mo>KeTb. H a Te »:e cTaTbH B w coH aiiiH aro B .H . B . B oiiom yKaae noB ejıem iH A epsaıo c öjıaroroB eıiH eM ııpeACTaBirrL ııa
fapaH H 6>’AyTcoAepacıiMbi HanııiMiı Ka3aKaMH. oTTojib
ace a o U ly n iH yaceHy*HO,
h to ö w coAepacarm
ıiöABJiacTHLie b. 1-e, h to 6 w * npeABapıiTejibHo npeA craB iın MHeHiıe Moe, He HyacHo-jnı 6yAeTb n p ıı JJjKeBaAe juisl yAOÖHeftuıero ooec-
b w c o k o c t. h nepBw ft a o jd k c h o w t l Ha
T e p r e p e , rA e ecTb
n AepeBHÄ, A pyrofi b IIIax -ö y jıaK h TpeTHH kIH y ıu e 6yAe-^çe neneHiLa ToproBJiıı ycTpoıiTb yK penneH iıe, - h t o cKOJibKO%
ıiM eıo no^HaHiuı o ceM cejıeH im , o h o npııpoA oıo a o b o jilh o
o t IUax-6vJiaKa a o IIIym H TpyAHO e3AHTb Ha o a h o h nonıaAH, t o pa3AeJiHTb Ha a b a h b A cK ap an e cAenaTL nocT. C k o - yKpenncHO, n e * a b y r n y MejKAy ab y m ji 6onbw ıiM U pyKaMH, b o h o m m c c tc HeöpoAoxoAHUM iı [K y p tı h ApaK ca ]. cac-
p e fııuee ycTaHOB.ıeHiıe nocTW tğ m HeoöxoAHMee, h t o h M H e Hy>KHo h m c t l Tenepb HacTWH cH om eH iuı c reH.-M, 3aBa- naB m ıiM itca, paBHO ıı o to m , h t o n o HcyAo6o-Boo6pa»:aeM WM acapaM nocroH H H aro TpeooBaHiiH a jih Ham ııx boiIck raM
nııniHHbiMb, AeftcTBvıomHM b T ıunw H e P o c c h h c k o io 4>JioTHJiııeK) h AecanToM, a noTOMy h o e ra ıo c b x yBepeHHWM, h t o 6 w t l ııe MO*eT, p a a se , u a ocHoeaHiiH B ceno/m aH H eftuıero M oero B .H .B . AOiıeceHHX o t 1-ro /ıcK aopn lip o ıiiiıo ro ISW
b. b lic o k o c t. He 3aMeAJiıiTe CKopefıUHiMb ucnonH eH neM BunıecKa3aHH aro « e cAOBaMiı, a caMbiM AeJioM ıı t o h h o c t i h o . roA a, o6paTHTb J^weBaA bo BpeMemibifl rıpHCTaHH ııa ABa BpeMeHH ro /ja , T . e . b nıyö o K y ıo o c e m . h 3nMy, HMea o o h l-
/le H b n ı ace 3a oAHy JionıaAL n p n npoe3A e K ypbepa iijiə th m w 6yAyT o t IH y u n ı a o IIIax -ö y jıaK a 12 0 Kon. MeALio, a o t ın ıu ı naKray3eHW b npeA nonaraeM O M CanbHHCKOM K penjıeH im . H a 2 -e , h t o ö w h T o m a c n p n c T y m ın k CTpoeHino a o -
IIlax-övjıaK a a o T eprepL i 128 h o t T e p T e p u a « TapaHH 1 p. 2 8 Kon., a oöwKHOBeHHwn nııcbM a, nepecunaeM W K n e - p o r , ıiA y m n x II3 E raıcaB em ojL ü b U ly m y ıı 113 U ly m ıı b £(>KeBaA, jöco h c o ö x o a h m o Hy)KHbix KaK %n)ı ro p ro B w x . TaK u
p e 3 t nocTW, AOJJ5KHW 6 w t l bo3iim w 6e3 ruıaTbr, t o j i l k o co Bceıo B e p H o cn n o u frro 6 w n e M ornu n p o n a c rb ; b npoTUB- AJiH BoeHHWX cooöm eH H u h 6yAe norpe^H W Ha c n e Hpe^BbnıaiiHWe pacxoA w , t o npcACTaBHTb cM ery. a o KaKoft cyM-
hom cjıynae b. b w c o k o c t. 6yAeTe HMeTb b cBoew oTBeTe. mw H3Aep)KKH, n p e A n o jıa ra eM a u a u a HcnpaBJieHHe A °p o r, M oryr apoT H paT bca, - hm cio cnacTMe Bceno/uı.anH eikuııe
AKAK^ t .2, a o k . 1468, c. 717-718. AoııecTH, m to a o A cK apaııa, T .e . i io h t h a o iio jio b h h w A o p o rn o t 3A enniH ro ropoA a /;o Jl^enaj^ä, uoücKaMH b /i,oüji,hc
KaMnaHim c e ro JieTa, npıiM erıiA s , h t o KpoMe HecKOJibKHX m o c to b Ha CTpeMHTeJibHwx 3Aem Hiıx peKax n o A opor no-
Xs 63 'HiiHKH BecbMa M ano n orpeÖ H o 6yAeT A -^ a p ö a a w x u r a ı ri0B030HHWx 110AB030B, A0Jı* e H ö y A y n n npucoBOKynuTb
IIııcbMo k h . I^ııuiiaHOBa k IIöparıiM xaHy 3Accb 3i o to m , h t o HeAocTaTOK b HH^ceHcpax u p u m hc jnım aeT mchm c'iacTUH BwnonHHTb B w co'iaiım yK ) B .H .B . Boruc
ot 23-ro asrycTa 1805 roaa, Ks571. OTHOdiTCAbHO KaKb o6o3pcHHH A o p o rn , T3K ıı caM aro .ZJaccBaAa, He b Haım ıx pyK ax, e u ıe HaxoA>ımarocH. a bo B.naAb-
nncL M o b. b w c o k o c t., b xoeM npocH Te o HpııcwJDce k BaM A°KTOpa ıın n rp y m H C K a ro n e x a p x TaTyJiy, AJİ* n0Jib30Ba- h h h IIlH pB aH cxaro x a n a , - k ək h HMeJi raKOBOc * e yuoMHHyr b pejiHHHH o npHoöpeTeıiH H c h x xaııcrB . O He/tocj.ri Ke
Hiıa cwHa B am ero M aM eA -X acaH -arıı, ä nojıyM iın h chm Ha o u o e oTBercTByıo; AoKTopa y Meım n e r, KOToparo 6w h HiıyceuepoB A epanyjı h 0T03BaTbcn ııoroM y, h t o 3a y n a r p e 6jıeıiHeM k cbeMKe Vpy.M H ocraBajiHCb c o öcT nem ıo upn
Mor k BaM nocnaT b, a Tary/ıa - qenoBeK b o a lh w h , ynpa>KiMJoiAinıc>ı b b o jjlh o h npaKTHKe, v. n o 3axoHaM, paBHo h MHe 2 TOJibKo a Jw BoeHHWX ABiDKCHiıft ıı HMeHHo: c b iitw B.H.B. n o Harıı KBapTHpMefıcTepCKofı Maftop TIyrİKo u Kan.

272 273
 EyuKOBCKim, H3 KOiix nocneAHHH n o AOManımiM oöcroOTejibCTBaM n p o c ıu ıc a b oTnycK, Aa ıı 6 e 3n p ep u i?H o ö o n e m ,; a
acıum nnpoTH B Bac h c BoeB araı, He:*cejm H aöııpaTb c e 6 e c u h o b rıoAOÖHbix. B ApyroM rm cbM e, h t o T e n e p t He BpeMa;
ııepBfcJH, t ä k KaK u y c e p A H te h AeHTenbHue A P y ra ro eMy paB H aro n e 3Haıo, CKanana npw cıaB neH 6 ta n k H a^3opy 3a
n03B0JibTc Bac u o n p o c ıiT b yBojiHTb MeHa o t H acraB ncH iıö Baım ıx, 1160 h He x o n y yMHTbca y T o ro , K0T0 pbifı caM h c
KaseKHUMM CTpoeHuaMH b T n ^ jm c e , a b ıııo n e M ecjm e n o cn aH k T a ray p c K o e y ı y e n t e j \ m y c T p o e n n x , n o B tJ c o n a fi-
3naeT BpeM^, Koi Aa h KaK noH M arb 6 y ıiT y io ıu e ro c s o e r o c u n a A 6 yjı-(j>eTxa h KOTOpoi'O h h k t o ııe CJiym aer, h h k t o ııe
ıueM B .H .B . noBejıeHMio, Ha ıxpoTOoıl Hore ^ o p o r n . Ha cweH y h o jik . ApeHHKHHa, k o t o p u h ckojü>ko h h ycep,aeH , ııa
noBHiıyeTCM, 6e s n e ro a ə b h o 6 bi o n ııoHMau 6 u ji. B uponeM , o>KHAaa cK oparo oTBeTa ııa ırncbM o o t 2 -ro h h c jw e ro
flejrrejibHocTH M aöopa HyüK o n e HMeTb; e ro * e oro3BaJi ko MHe k ə k a jih K p e n a c r n o ro c rp o e m w , K o r^a r e n . O t h ii-
M ecaua, ocTaıocb 5KenaıomHM Bac BHAeTb Ha AeJie, a He Ha H3UKe ycepAHUM k c jıy » 6 e E .H .B . HOBaro B a m e ro F ocy-
» e n e p 4>oH'CyxTejıeH p a s p e im iT t npe/tcraBJieHH t.w m hoio Ha e r o an p o G au ın o nepeMCHbt b e r o npoeKTe, t ä k h
A ap^, KOTopyjo HiıneM AO Ka-m 6 oJn»me He MoaceTe, k ə k m noBJieH iıeM A 6yJi-<J>erxa n AOcraBJieHiıeM ko MHe.
aenaHHOH m hoio KaMrıaHHH, h o o h k ceii He n o c n e jı t ıı npıı6h>un, cıo $ a n o B 03Bpaın,eH mı m ocm m n o x o /ja.
A K A K , t .2 , a o k ., 1474, c .7 2 0
AKAK.T.2,flOK.1471, c.719
JVİ66
JV« 69
IlH CbM o k h . L ^ ıım ıa H o e a kt» H ö p a r ıiM -x a n y ,
IlııcbM o II6parıiM xaHa k kh . IjHijHaHoBy
o t 3-ro c e ıiT n ö p H 1805 rojja, Nz 623
[nepesoA CTapbiH J.
Xor>I MHe CTB4.AHO ÖtJHO HHTaTb HHCbMO 8 . BHCOKOCT,, HT0, Bbl, ĞyAyMH BJia^eTeJIbHhlHHblH X3H, HOCJie 'nOKepTROBa-
riııcb M o Bam efı B.n. iim c ji x H ecTt nojıym iT b, b KovopoM b li m B o m ıre nııcaT b b pa3cy»:AeHiHi n e p e ro B o p a c MycTa<J>a~
hyih, Bac c ^ e n a jıa c e r o n e T a P o c c n x BennMaftuiHMiı H3Aep^cKaMH h noTepÄJia Jn o /ıen , TpeÖ yere y ^ o a jıe -
xaHOM IIliipBaHCKHM ıı e r o H ecjibixaH H ue k BaM OTBeTbi; h 6 o s c e M a H3BecTHJicH, K ax-T o: M y c T a ^ a x a H rmm eTb, h t o
TBopeHiw Barnııx no^BnacTHbix - lanjıaTbi 3a 12 b o jio b ıı 3-x noma^eH h caMH ııx ceıo ö e s fle ra m e ıo He yAOBneTBüpn-
KapaöarcKHH, HaxoA ^m uac^H b IIlHpBaHc, ceMbiı pa^ACJimoTcjı Ha Tpn 'iacrti ıı h to J\)KGBhk ıı M y ra n b n p » H a A J ic * a T b
jih, h ö 3Hajı, h t o y b. BbicoKocı. h saci. 0KpyacaK3iHHX ım aro 6 o ra h c t , KpQMe K opucTH h A e n e r, - npooıy MHe o6isH-
IIlH pB auy: t o 6yAe k t o e a c e jın KoMy n ır6o 3 r j i h 4 ro A a ^acT b n p o n H T a H n e , t o m o )k h o j i h npHCBOHTb, ro KaK o re ıj
Rim., Koroparo nonxy PyccKne 3a6panH o h o h c k o t; T or^a TOTHac npuKa»:y 3anjıaTHTb b Hacbim eH iıe h h 3 k o İi B am en
MycTa<J)a x a n a , TaKace ıı caM M ycTa4>a xaH 6 y x y r npncB oeH bi HaM, h 6 o Mbi h c TcJibKO MycTa<J>a xaHa, h o h o T q a e ro
ajiHHocTH k AeKbraM.
c o BceMiı ııx poACTBeHHHKaMH 10 h j i 15 JieT b o BJiaACHHH HameM nponıiTbiBaJiH Hanoc.neA O K , A a * e AaB iim n o c o 6 ııe .
A K A K , t .2 , aok . J472, c. 719
o T n p a B iım ı b HIııpBaH , r ^ c ıı h x y T B ep A m n f h x H a xaH CTBe. T Io c jic mcc H a A iıp-xaua, KaK TOMy ecTb y»ce j i c t 6 0 , KaK
IUııpBaHcKHc acıiT eJiıı HeoAHOKpaTHo cıoA a npH X O A iuni, h o m u n o c o c e A c i'B y H auıcM y, KaK o T eıj m o h , TaK h h Bcn>m>
JVs67
h m OTAaBajiH. E m e 3a HecKoJibKO neT nepeA c h m , KaK rp . 3y 6 o B 6 b u ı n a p . K v p e , m to n aM h caMHM He 6e3H SB ecrrno,
n»ıCbMO k h . M apT opbincK aro K lI ö p a n iM - x a H y ,
m t o B t o RpeMfl h. ycepA H e HMeJi k cjıy)K 6e /^BOpa l ı . H . B . ; b TO*ce BpeMH KaK A ra-M aM eA -xaıt BTopHM iıo rtpııxoA H Ji b o
o t 8-ro ceHTHopa 1805 rojıa.
BJiaAeHiıe Moe, t o nacTb IllııpBaH CK oro BoiicKa b t o B peM a 6 b in a coeAHHeHa c TlepcHAcKHM, r ^ e Moe B naA enne pas^o-
G.b. BceMHJT0CTiiBT>iDiiH Haıu r.ti.B u c o M a H iu e yxa3an> MHe co h 3 b o jd u i o 6.»BHTb b. b u c o k o c t. c jıe ^ y ıo ıq ee ıE .H .B .,
p ım o c b . TaKjKe j i b ceM r o A y . * h t o b ə m h caMHM He 6e3H3BecTHo, KaK E a 6 a x a n c b o h c k o m npııxoAHJi cK>Aa b o BJiaAe-
Y A octohb npHHSTb Bac, ä o m Bam n Bce K ap a ö a rcK o e BJia^eHHe b Benwoe n o ^ a H c r e o P o c c h h c k o iI JİM nepH iı, e^HHoe
HIIC MOC, T3K5KC IÜHpBaHCKOC BOIİCKO 6 b in o BMCCTC c ricpCHACKHMH, KOTOpblH cpa:*ceHttC HMCJIH npOTHBy BCJIHKO-
HMen k to m v n o 6 y*A eH tıe ladH TH Ti. c n a 6 b w c h )tu . B . b u c o k o c t., o t npıiTecH eH iıu B paac/ıyıoınaro bsm cepA ap* E a 6 a-
c.naBHbix P o c c h j j c k i i x BoiıcK, rA e K apaöarcK oe BJiaAeHiıc p a ^ ^ o p n n o c b , a IIIiipBaHCKoe o c T a n o c b 6 c 3 b c h k o t o BpcAa.
xana. n pıı nepBoM p a ^ e b u omyTHJiH y»ce önaroT B opw oe ^eflcTBHe BWcoKOMomHaro noKpoBHTeJtt,CTBa BecMiuıocTH-
VIpu BceM o i i o m , KaKHH ııp a B a HMeer M y c r a ^ a - x a n o h w s bəm sv.n.acnsrrb h m t o ubi u a o u o e c o n ıa m a eT ec b . t o b k ; i h o h
BeH inero H anıero T.H., b h a k n e to k m o BJiaAeHiıe a a ıııe h Kp. UlyniHHCKyıo orb HeııpıWTeJiH 3arpa*AeHHbiMH, h o h
nepeA h h m HiiKaKoro oTmmıiA He riMeıo, u 6yae u e 0Tp,<myrcx MHe r e ce M b iı, k o t o p u ä HaxoAHTca b IUııpBaHe, t o KaK
c o 6cTBeHHo o c o ö v b. b u c o jc o c t. oxpaKH>TK> OTb HeAo6po3KejraTeJibHbix jn o flen Bac o K p y * a ıo m n x , KOTOpbie, Kasrb
h M ory .nn a BtıonnHHTk npıiK aıaH H a, HacbiiiaeM aa o r J J a o p a E .H .B .. ıı M ory m ı « B030ÖHOBHTb n p ıiB ecr k c o c t o h h i i ç
H3BeCTHO, miTaiOTb HpOTHB BaC 3JTbIH yMblIHJKHIia H OTXJiaflUBaiOT HCnOJIHeHIie OHblX TOKMO £0 y/JOÖHarO CJIYHaH.
c h c BnaACHiıc? HaTypaJibHo, m t o t a c np0H3B0AHTCH x o p o m n ft T o p r h npoM bicejı, t o orTyaa öcyıcaBmae A p y m x B n a-
C ım rjıa c H u e onuTW y m a c m x B ceM iınocTU Benm c npHewneMaro b cy#b6e Banıen, K0T0 pajı HUHe nojıyH iuıa h o b o ğ
A c h h h ^ H T e n u h h sa MTo h c BbiHAyrv, k o n o m h j i o c t h BccM im ocTHBeum aro r o c y a a p H ro c y A a p e ft h noM om,uto B au ıc-
6biTiıe nepe3 cjiəbv n o 6e,aoH ocH oro PoccuK C K oro o p y x ıu ı, A°n:*;eHCTBOBajm HanoacıiTL Ha Bac 0Öa3aHHocTb bo3H>b-
r o ö n a r o n p H i r r c r B a n a / ı e ı o c b h ı ıp o u ıy ııe TOJibKo h t o B 03o6uoB H T b h n o n p a B H T b B fta;(ercH e u a x o A # lHHMHc>ı e / I l n p B a -
cTBosarb to/B> 3HaMeHifrw« meApoTbi E .B . ıı yTBepflHTb Bac TeM n a ^ e b hobom A o n re B au ıe ro aepHono/maHCTBa. H o
u e ceMtaMH, u o 0T 0 M C T K T b hm , IltupRanu,aM , r ^ e H a;ıeıocb, m t o ^cenatiHe Moe bsm ııe npoTHBHo 6 y ;ıe r. TaK)Ke h b
cKOJibKO npncK poöH o 6b in o B ceaB rycT tiıuıeM y KameM>’ M o n a p x y cjıuıijaT b, h t o b. b u c o k o c t., oTaufiaacb, HenncTO-
P o c iih c k o m oöuKHOBeHim c jıu x a n h , h t o e * e n ıı k t o KOMy noacenaeTb cJiy*ıiT b, t o H e y x e n ıı Mepe3 2 m n ı 3 roAa
cep/ıeHHUMn OTBeTdMH k nıaB HoynpaBjijffom eM y V py3neıo reH.-orb-Hiuf). Kn. IJım naH OBy, h ii Majıo He c h o c o ö c tb o -
MO^İHO T oro npncBOUTL, ı ı KaKoe M ycTaıJja-xaH ı m e e r b n paB o c BaMii n e p e ro B o p ıiM e rb ? % 0 -a c e K a c a e T o ı a o /laceBa-
bäjih eMy b 3ammneHHH coÖcTBeHnaro h A a * e ocTaBHjm M a n u ü h x p a G p u n o r p a n nojiK . K a p n ra H a npeTepHeeajoCiKM
Aa h M y raH iı, t o B ceM b h 3 B c c t h o , m to K a p a ö a r h M y raH o a h h m Ha-jeaH HcM HMeHyıoT. fIpe)KAe c c ro b o epeMH o n ; a
4pe3 HecK0JibK0 AHeii He^ocTaTOK b npoBiıaHTe, He noflaB cm>' h h MaJieHnıefı noM om ıı.
M oero K u a c -x a n h XyceuH-Ajıu-BeKHJib h M aM eA -C cjm M -xana o t c h XacaH -xaH M yrancK H c HiiK aK ou pa-jHiıUbi c
Bce oHe yöefliuıo E.H .B. oöbÄBHTb b b u c o k o c t H pes Mewa cnp aB e^n u B o e E ro neroA O saH H e, ıcoropoe He npeBpaTH-
K ap aö aıo M u e H M ejın, ;;a»:e ıı b o BpeMj) npeöbiB aH H H ıp .3 y 6 o B a ııp ıı p. K ype. CatJjH-xaH M y raııcK iıü c o b c c m c b o h m
jıocb e ıye b o rHe&e no c a h h o m v CBoiıCTBeHHoMy E .B . MHJiocepAnıo bo yBaaceHiıe crap o cT H Jier Baıuııx h T o ro o ö c to h -
ceMeHCTBOM h B Jia j;e ım e M ö binu B M ecre c m ii o i o , h t o AyM aw u BaM n e 6e3 H:iBecTHo; ı ı o n o c J ie Ara-M aM eA -xaııa cKa-
TeJn.cTBa, m to b b u c o k o c t. bo BpeMH c h x npoH3inecTBHH n e noJiyHHJin e © e H 3 b ccth « o BbicoHeınneM yTB ep*A eH itn
3aH H oe MyraHCKoe B JiaA eH iıe coeAHHiuıocb c IüııpBaHOM. E yA e AOKaaaTenbcTBO Tpe6yeT, t o o h i i caMiı, ea c e n ıı npaBAy
Bac b xaHCKoM AOCTomıcTBe h BMecTe c o h u m 3HaKOB ocoÖ eH iıoro önaroBeneHHÄ, k bəm h Ka»cAOMy BanıeMy’ BceMH-
CKa^yT, AOKa3atb w o ry r, - n oncM y 3a Hyacnoc c h c jj BbicoKonoHTeHHaro M c n H K a /^ ıiM im iA a k BaM t oTnpaBHTb, k o -
jıocTHBeHme ın'bHBJieHHbix. C h BHyıneHiw, H3 jjpaBocyA im u MHJiocepAKji F .H . k BejiHKOAymnıo n k OKasaHino Ha ceii
T o p b iiı n o n p ııc 3 A o c r a J ib H b ia oÖcTonTenbC TB a b .c . a o h c c c t .
pa3 BceM iınocTHBeuaıaro k bbm n p o ın e m w .
A K A K , t . 2 , aok . 1476, c. 720-721
H o A a6 u H3rjıaAHTb BOBce TaKoe H eB uroA «oe m h ö h h c, M orym ee yK openıiT bca b m u cjijix BceMHnocTHBefimaro H am e-
ro r .H ., b. b u c o k o c t. npeACTOHTb o a h h nyTb, n y r b HHCTocepAiw, BepnocTH ıt ycep A iia k BwcoHaHüieM y E r o n p e c to -
jıy, kohm nıecTBy^, He ö y A e re a w HiııcorAa HMeTb npıiHHHU pacKaHBaTbca b B auıew noBeA eH im , ııo naııpöTHB T oro
JV* 70
riııcbMo kh . UnLHiaHoea k I16paniM-xaHy,
B03MVBCTByeTe b nojiH on M epe ÖJiarocTb h M orym ecTBo P o c c ih Ic k o h 3 a m m u HaBcerAa n npOTHB Bcex BparoB AOMa
ot l l - ı o ceıiTH6pH 1805 ro/ıa* JVs661.
B auıero. IIpM to m 3Has. hto b. b u c o k o c t. opy>KeHU ju o a6 m h snoM bicjtamHM iı u nptiBep*eHHUM 3i HenpuaTe.TbcKon
51 oscuAan o t b. b u c o k o c t. pem ıiT cnbH aro o t b c t s , a Bbi n p u c n a n H H enenoe m ıcbM o, HaeraBncHHHMU a ji s m ch« H anon-
cTopoHe 6 o jıee. He*eJiH k o c o 6 e B am efi, E .H .B ., B u c o lıa ö m e coınaojH ieT , m to ö u b u He to k m o iBÖ eranH o T co o ö ıq e-
ııe n n o e ; upHCJiaJiH iiocjiom M enııxa /[HCHMiıiHAa, m to o u o h vio A ^h o tck o m y oouM aio k c e K p e T a p ıo MoeMy h j i h k K o w y
c r s a c TaKOBbiMH. h o n o pa3CMOTpeHHK> BameMy, 6yA e coöcTBeHHoe Bame cnoKOucTBiıe T o ro x p e ö y e r, M o^cere n p e -
HiıöyA H3 JiioöıiMneB 3 a 6 e « a n c o o e m a m u i M H ; ı ı o y MeıiM h h jn o 6 HMneB, iih ceıcpeTapeH n e T h c n e nucbMO h ııa M e p n o
AasaTb u x h o a c r p a * y PoccH fıcK oro rapHM30Ha, b IIJym ıiHCKoro HaxoA flm aroctf, o rry A a x c M oryTb o h ji rıp e n p o B o x -
n ıırn y cBoeıo pyK oıo, a 6 yAC nepeöoAHHK n p u 6 aBHTb h jih y 6 aBHTb c a o b o , t o b C n ö u p b cbe^AHTb M0>KeTb, - b o t Ham
AeHbi öbiTb b P o c c ih o , TAe n o jıy n a a npıuiHHHoe coAepÄaHHe, 6 ea B oiK oro HaKa^aRUR, 6 y ^y T co A ep » aT b ca to k m o b
3aKOH? y Meım Miıp3bi A nna-B epA H HeT, x neMaTb He npıiKnaAbiBajo, a npo'iTH n ncaH H oe no-PyccK tı, noAm ıcbiBato
oTAajreHHH ot cB oero oTenecTBa, R n a x o e ro tom ch o sn o B e p /m o a x n p eö u saH H e.
cbocK) pyKOKD. B u npHKa3biBacTe Mcpc3b n o c n a B am ero McnıiKa ^ H M m u A a , m t o h c h o b o Aan y M y c ra ^ a -x a H a b o h -
H c n o m u w chm B u c o H a ü m y ıo bo e r o E.H .B ., c o t jh w h u m noHTeiiHenmeM k o co 6e b . b u c o k o c t. n
h o iö B3stTb KapaöarcKHH ceMbiı. Toi'Aa o ı ı 6 buib P o c c h h HeııpHHTejib. reM i, h t o ı ı o c b u ı a j ı k E a 6 a -x a ııy , a r e n e p K m nei'
npeöyAv...
no;y;ancTB a h noKpoBHTejibCTBa P o c c h h ; cneAOBaTenbHo fl 6u 6 u n HiMeııuKH c B oero l'o c y A a p s h OTeMecrBy Moewy,
A K A K , t.2 , ao k .İ473, c.719-720
e c m i -6 oTB epr e ro , a $ BaM cjcasan: 6 yAeT BpeMH, - b o t ii n p rn n n o , h o nepeM eH U B m eeca ıı ıiH oe. B.BbicoKocT., sa ö b is
c t u a , 3a6biB, h t o P o c c iih n oTepH na c e ro neTa a h h s a m e r o xancTB a MHoro b o h h o b y 6 ıiTbiMiı H paHeHUMiı. MHoro n o -
JVs 68
Tepxna 6 o n c 3HHMu, n p o m w e tt u ıu m i o t wcpiKHX b o a s a n ıe r o BnaAeHJin. KaK h h caM a o c h x n o p ö o jıc H t c K a p a 6 ar-
IIifCbMo Kii. IJjımıanoBa k IttiparnM xany, ot 8-ro ceın aöpx 1805 ro/ıa, JV> 628
CKaro noxoA a; 3a6biB, h t o b u h c noM ornfı nonK .K apnrnH y, MHoro noTepncB m eM y; 3a6biB, m to .b u önarononyM H o noA
J lBa nncbM a h oöa nycTbi^ o t Bac noJiyH iuı; b o a h o m b h x o T jrre, h t o 6u h MeHbme M afiopy B epıuı, HOKeıuı C enıiM -
3am ıiToıo PoccHHcKai'o BOHCKa, b Illy m e ııaxoAH Ujaroc^, O T cnnem ıch b o u o n KpenocTH, - 3a6biB Bce c n e , Tpeoyeve,
xaHV, BameMy w o ~ 6 u c u u y . M a iıo p npncRTKHoıt 'iejıoBeK n ro cy A a p ıo c jjy * ıiT b AeJioM, a b u h c u ü Banı Cejm M -xaH
m o ö b i P o c c h h c k h h BoiicKa o to m c th jih 3a Bac M ycT a(J)a-xaııy. 'I t o Mce, b u AyMaeTe, P o c c h h h g pa^Be u e jb o a h h
Tom-vo >i3bJKOM; JTy^ıtme 6 bi b u p o a h u x c u h o b c h c b o iix B o c m m jB a /m raK , h t o ö u o h h mcxca)' c o o o io fcaK c o ö a s ıı n e
AonacHbi bəm b yA 0B0jibCTBHe TepHT JiyHmııx c b o tix b o iih o b , ıi3 k o t k Ka^AW iı BepHbe riepcıtA C K aro xaH a, Ha cj70Bax

274
275
 bcc a e n iH o m a ro '1M yxaM M ca Bam npınca3a;ı OTOMmaT, a HaM X p u c t o c npıiK aaaJi n p o n ja T t; TaKi> k *ıcMy-)Ke m hc t c -
nepb 5 0 Jie'r o r po/ıy, BaıueH Bepe nocjıe;ty>ı, o'roM rnarb M ycTa<j)a-xany? I / ı e T y r paıcy>K;ıcuHe, r ;je crıpaBe/i-nHBocTb,
r;ıe HejıoBqecTBo? TyT HeT H rrnero, KpoMe B ain n x Ile p c n /jc K a x npaB tm , i? to MHe 6l i x o p o m o ö b u ıo , a BtıpoqeM x o t h
B ect cBeT n p o n a a eT ; h o m u HiiK oraa ıı fljur c r a H 6paniM -xaH O B ceMy n e nocJie/jyeM . B t ı ro B o p n re , m to Bbi cjıy:*cHTb
h c m ojkctc r .M ., o y a e K a p a ö a rcK iıx 'jK in cn cü h c BO’i B p aT irrb bäm M y c T a t^ a -x a n ; ä 6 jıa r o a a p ıo , ’r ro bbi o ccm m cjw
YBCÄOMiınıı, 1160 n o ccfı n p m ıiH e h a o n * e H ocTaHOBHTt. n p n c u jn c o ıo B b ic o n a ö ıu e n E .H .B . rp aw o T U , k BaM n p ııcn aH -
ııoiı. h ofybflBJtenHe bəm hccm hjioctH B eH iııe a a p o B a ım a ro Mnna, raK kək h acrflM BaniHM, h B03BparHTi> Bce c ııe ko
^ B o p y , jiaıiH can, h t o bbj b nncbM e k o Mne 0T03Bajm cb y>Ke H apyıuH 'rt TpaKTaT, n p n t o h BbiconaH iııeH i'paMOTe n p n -
coe^ııneH ow , 11 B3flTb r a p fim o ırb .
H o r r p e ^ e npncyTnjıeH iiH k ceiı Mepe h 3 a 6 n a ro p a 3 c y ;m Ji nocue^HM H p a3, orııpaBJWH c cum HapBCKaro /jparyH CK aro
nonKa nozınojı. K h . 3 m n 6 a p a 3p u cT 0 B a, B o n p o c ırrt: KaKfiM m iicjiom B03BpameHHtıx K a p a ö a r c n ııx scıiTcncfı Btı 6 y a c -
t c flOBOJiHbi, n p c a y n p e a c a a a Bac, qTo öyzıc o ö t^ B iır e ö o jım e e 11 M y c T a ^ a -x a H Ha t o h c c o n ıa c ıiT c ^ , t o h c h h m TpaK-
Tar ıaK;noMv, n e c m o tp « n a Bauı ııe jıe n o ıi Miıe B onpoc: n o käk o m y n PaBy M ycTa(])a-xaıı Bxo/iHTb b n ep ero B o p w c o
mjioio, - KaK 6 y /ito h , o t E .II.B . BceMHjıocTHBeHinaro n a ıııe r o F .H . 3/ıecı> uocraB neH H oft b jiHiıe cBfliueıiHOM E m ,
o 6x3aH H 6p an iM -x aH y h jiii /jpyroM y x a n y flaBaTb 11 BbimecKa3aHHOM o m eT . IlpaBO M y cıa(|> a-x aH y /jajıo M iınocepflHe
n TiCJi0BCK0jiK)6ııe aHrcnoHO Ao6Haro, B ejniK aro 113 BennKHX UMnepaTopoB B c c p o c c ıın c K o ro , KOToptııl Bcex K aıom nx-
ck npom aeT , npırHiiMacT 11 c iuib H o ro a c c H im c ıo c B o ero noKpM BaeT,- b o t E r o npaBO. K a x a a y w a ıo , K o raa E r o sn a /jc -
snıe 3aıunn\?fi'b fry a y r V o c c h h c k h h BoncKa, ııe 0 K a » e r b 3 0 0 neTBepTHH ııpoBHaıi'ra /ijih h x ırpo/joBOjibCTBHH, KaK bm
Mtte c/ıe;(ajiH. 3a chm, oacH/ıan o i Be'ra B auıero c e ro or riiji
n p e3 4 / i h h , a ııe TaK KaK b u ceii ııpo/^epjKajiH 8 a n e H ,-
ecTbJin, /lOKOJie Bbi BepHbi 6y A e re , B aM ao6po»:enaTeJibH bift h roTOBbiıi k ycnyraM...»
A K A K .t. 2 ,flOK. 1476, c .7 2 1 -7 2 2
JVİ71
IIp c /ın ııc a H iıc k h . IfyııjHaHOBa Mafıopy JIııca H C B im y , o r 28-ro OKTflöpH 1805 rona, JVs 787
^ o K o n e b. b c t. B y /ıe re c H /ıe ib raM, m m e r o ııe /tejıaH w n e noMbiniJiflfl 0 BiJiıoJiııeuHH m ohx ııoBejıenıiH ! I-IecKOJibKo
pa3 h noATBep>Kflajı bəm aoBO /piTb /jo m c rh Bce ıi3BecTHH 113 T a B p ın a , a b l i He h o äY M aere 0 to m h h He 3Haw , b yro^,-
HocTb raı K6parıiM-xaHa K apaöarcxoro Bbi o t MeHX b c p o jio m c tb o 11x cKpMBacTC n c h o o ic h iih c A6yn-OcrxoM h c
rtpcKpamaıoTcx, iu ü i x o t h t c , ’rro ö tı h 6yayfflce ccro t c >kc M epsocra Ha^cjıaHU 6 biJnı 11 nonoBima xaHCTBa K apa6ar-
cKoı o orjıo>KHJiacb 6w uocpe^cTBOM c h x ııpe/ıarejıeH h h 6w McepTBOBaJi jd o jilm h , ue cMOTpn na m oio 3 7 - jic th io io
cjiy«6y, a bm 6bi pejw nHH ıiHcaıiH, h t o A6yjı-<teTx ym ejı. 3/jecb, /io iiijm /10 MeriH h ib c c t h h , m to M n p 3a-M aM e/[-A jı»
BeK b n e p c m ı 11 y « e b T a B p ın e ; h 6bmo n o ceMy H3B6 c ti d o npHHjm cııe hm h 3a M np3a-Ajur-6eKa n ctm a ero 6 bino
nocaAUJi rıo/ıt Kapayn .H3i»HCHHTecne xaHy, omıı6Ky hko xaHHeMeHbmeToro nepecTan
m oio, h o m to 6 rıoKpoBiı-
TCJIbCTOBäTb II3MCHHIIK0B,XOTH6bl TO 6umi pO/JHUCCIX)ÖpaTbH’,3MC5K/jyTCMII3BOJtt>TCHpiUiaraCMOCMOC3/JCCt
nncbMo BpymiTToruac H6paniM-xaHy11 yBe/joMiiT, saneMbh n03B0jmeTcA6acc-Kyjııı-XaHyHaxıiMCBaHCKOMV
*ıiT)) b ILIynıen ııo/ıroB apH B ar b napTHio A66acaBa6a-xaıi0Ba cbiııa, 6 y/;yMH ııa Meıınb ııeyaoBOJibCTBHHj a t o , h t o
x a ııa ra ııe ırpncjıajı h ne bo3b c c th ji ero IlaxHMeBaııcKHMx a ııo M ...
A K A K , t . 2 , a o k . 1480, c. 7 2 2 -7 2 3
JVs72
n p c jn ııc a H H C k h . UHiiHaHOBa M aM C A -X acaH -arn, or 2-ro HoaöpH 1805 ro/iä, JV28I 6
Barıom Ka Baııı e.ııp. H 6p a rn M -x a u VBe/ıoMJiHer Meıua, m to riHp-KyJlM -xaıı n p n e x a /r ıra A pafcc n coöwpaeT Boiicıca,
mto6w tiffr h b TaJibim x M ycT a^a-xaftry; h o jıerK o CTaHeTCH, h t o o h b m ö cto t o t o , q r o 6bi h a t i i b T aJibiw, rrpnii/ıeT
onHTb s K apaöarcK oe BJia^eHiıe a jih pa330peifMH, h ju ıa c e ro -T o b n p e /jo c T o p o m jo c rb secbM a Hy*HO, m to6w bw Ha-
nııcajın x M aw e/ı-xaH y - KapaMOJibCKOMy, jjd ö b i o h xaK m o * h o n o cT ap an c;ı cxB aniT b n ııp -K y jn ı-x a H a ru n ı c r o yöıiTb,
mto cmy jic tk o cjjcfiaTb, 11 c c jh i o h e ro n o fiM a e r a c rısa ro 11 n p e a c r a B jm . k o m hc, t o ä a ə m CMy 3a t o 2 ,0 0 0 m cpboh-
HoiiT., İ3V/ıe »ce 6 bi cvwMa c h h ııoKa3aJ7acb eMy M ajıoıo, t o h Moı*yT / ja rb n 6 0 /n ,ın e, jın ııib 6 bi rom>KO 011 e ro /lo c ra jı.
M aM e/i'X aııy x e c KapanoJibCKHMfc cbohm napo/ıOM or/acarbC H neM ero, ı/OTOMy m to 011 B cer/(a n a ii/je ı c e6e b K a p a 6 a-
r e 6e3onacH ocH oe y 6e>Knnje. IToBTop^ıo e m e , *jto MoaceT öbrrh HaM epeHim H ııp -K y ;m -x aH a k jio h h tc h k H anaflem ııo
Ha K apa6 a r, iio to m v m to o h mchbct 6jih3Ko A ö y jı-O eT x a, n cK0jn>K0 Hy^cHO, m to ö u ;yiH 6 e3oııacnocT H c e ro BJiaflemiH
HaKJioHHTb M aMCA-xana k tom >’ npcflnpıiHTiwK).
A K A K , t . 2 , /jok. 1481, c. 723
JV-73
npe^nııcaHHe k h . U,ııunaHOBa Manopy ,IncaHeBHMV, on» 23-ro Hon6pH 1805 ro/ia, JV»857
P anopT b. b c6. n o / ı Xs 117, b k o c m yBC/joMJiHCTe Memı, m to H 6parriM -xaH h c jıaBan A6yjı-<Perxy /fcpoBCHb, a TonbKo
o ö c m a n Ha3HaMiın>, 6 y j\c o h , B03BpaTHcb, k o m h c ^ b iitc h , h n o jıy ’iıu ı xı floJDKcHi. n p n ccm c jıy n a c o i l ^ t e . noBTopıiTb
B aM , h t o b . b c 6 . yı/yrrıaeTe c b o i o /ıo j ı > K ü o c T h h n e 3 n a e re b mcm o n a c o c t o i i t i j , K or/ıa ııe / l o ı ı o c n T e Miıe h o c a M O B a ^ c -
neüıı/MX j/poH3Be/ıeıııiHX. 1/pHexaBiıiHH cıo /ıa m IIIyııiH o6.-ay/{HTop, ııp n m ı e tıaxo/lHiHHHCH. yne/joMJUieT MeıiH, m t o
rrpıı HeM em e M a M e^ -X acaw -ara yM ep, a bw m c h h 0 ceM He pan o p T y eT e, CMHTaa, k ək j i 3aKJDOMHTb /ıon»ceH, n p o ın ın e -
CTBiıe c ııe Hi/Mero He3HaMyıoıi];ıiM, 3a6biB BepHo, h t o o h 6 t m Hac/teAHKK xaHCTBa 11 H a n ö o n e e b c c x B ep eH t P o c c m ı; n o
ccm>’ cjıy’id io ä h v jk h h m n o n c jı oTK pux b. bc6. a j ix c^iih ctB C H H aro B a m e ro c şcjıeH io t n x p a H c m w b H c n p o m ıu a c M o u
276
T ajm e, m to n o c .ıe H 6p a n iM -x a H a m ı M exT H -are, h ii X a m ıa p -a re He öbiB arb K a p a 6 arcKiiM x anoM , t s k k sk o h ii b co-
r n a c m ı c M np3a-A jııı-6eK O M n <t>e3iı-6cKOM 11 n x - t o /jeHCTBiiHMJi A 6 yjı-<PeTx-ara, c koiim o h ji b cbhshx. HaMepeaaeT-
ch B03BpaTHTbCH b K a p a ö a r. ^ j i h c e r o - r o h co ö x o /ih m o h y ä h o cTapaTbcn, m to ö u h ii M exT H -ara, m ı X a u n a p -a ra ne
yMHoxcJinu cB oen n ap T iııı k 6 e/ıcTBino K a p a 6 a ra , noTOMy m to T o r/ja n o npeacHeM y M oryr TaM B03HiiKHyrb 6yH Tu npır
ycıiJieH im ııx, K 0T 0pue ^ o c e jıe o a h iim ycep/m eM , B epH ocrm o k P o c c h h h BJiacTino, KaKyıo jiM eu M aM e/ 5-X acaH -ara.
nepeBenniB aeM U 6b u m saTeıı xaHCKiıx /leTefı, n o cjıaöocT iı 11 HeflencTBHio H 6 parH M -xaH a. H TaK, 6 y/je b. bc 6 . He
xoTiiTe no/jBeprHVTb ceön cTpoacafimeM y B3biCKaHiııo, t o n p e /m ııc b iB a ıo BaM c BO3M0acHbiM TmaHiıeM ıı CKpoxmocTiiK)
npıiMCMaTb 3 a nocTynxaM iı ııx 11 B cer/ja 0 caMOM anefimııx B eryax jjo c e r o o th o c h iiiiix c h , MeHH yBe/ıoMJiHT. /{a c a ^a p -
K yım -öeK y »:e, o KoeM h c n u u ıy , m to 0« ro p sw u BcraaımWÄaro wpaBy, BHymıiTe secbM aT afiH o, m to 6 u o h c ra p a jıc a
K8K m o * h o ceÖH B03aepacaTb 11 npıiBiıeMb k c e ö e 3HaTHyıo n a p T in o K3 B epH tıx k P o c c h h h 3HaMymnx b K a p a ö a re nso-
/jefı, o mğm ji b. b c 6 . C cBoeiı cTopoıibi neM eHee T o ro ^ o jd k h m CTapaTbCH. HaKOHeıj cMHTaıo 3a Hy«H oe e m e npıınoM-
m iTb b bc6. o p o a o c jio b h o h xaHCKofı ^aM iiJiıiH, KOTopoıı h o t Bac TpeöoBaJi H KOTopyıo npe/jıiHCfcJBaıo He 5aMe/iJnrn>
ÄOCTaBJiemıeM k o MHe, noMecTHB b H en n o nopHAKY, bo nepBfcix, bck> (^aMHJimo BJia^ejibHecKaro aoM a, Hbiııe cyın,e-
cTB yıom aro, a iio to m yjKe n p o m e /jm y ıo , KoropaH He MO»ceT .aaneK o npocTM paTbcn, KaKi H3BecTHo. m to o n a 6 e p e r
cBoe HanaJio TOJibKo o t oTua H 6 p a n iM -x a n a . - Ü p e /j caMbTM no/ıriHcaHJieM yace c e r o o p /;e p a nojıyM iın h AOHeceHiıe
Bam e o CMepTiı M a M e /j-X a c a H -a m , h o Bce »ce bw HenpaBbi TeM, h t o n e panopTCBariH m chh 0 ceMb HenpiiHTHOM npo-
H3mecTBiııı c OTe3>KaBinnM H3 H lym ıı oö.-ya/tıiTOpOM, x o m 6 hi b ^ B y x cTpoMKax, kohx 6 l i BepHO bw M ornıı y/ıocy-
HCIJTbCH JianHCaTb.
AKAK, t . 2, £ok. 1482, c. 723
JV» 74
I h nııcı>Ma k ii . LlımnuııoBa K lIöp an iM -xan y,
o t 23-ro HonSpfl 1805 ro/j, JY« 859
...n H c a H H o e k BaM o t A 6 y jı-O eT x a 11 /jo jd k c h cKa3aTb, h t o nırcbM o c ııe 6 e3 c j i o b c c h h x n o p y H e m m H iiM ero n e ia n -
MHTb; h m ı b o m to cTaBJDO t o , m to Bbi o h o c npeflCTaBiunı, Korfla n p w ex aB m aro o t Hero Ka3iiM -6eKa He ııp ııc jıa jııı ko
MHe TOTHac h j u i a j i h M ero b . n p . n e oTÄann e r o M a n o p y , m t o ö u o h o ö b H C H m ı, b m əm cocroH T fc Te cnoBecHbie ııopyMe-
h jih . A H3 c e ro h /ıon»:eH 3aKJiıoMHTb, « jto b . np . H axo/jırrecb c A6yjı-<J>eTxoM b TaıİHWX cHomeHHHX ı ıpe3 n e p e r o B o -
pw, H eB 3iıpan n a t o , h t o HMeeTe mıcfcMo o t n e p s o r o PoccıiH C K aro BH3iıpH, nııcaHHOH h x B bicoM aiİH eii B o;ıe T'.H. n
3aK JnoM aıom ee b c e 6 n B hicoM afim ee Hey,q0 B0 JifccTBne E .H .B , Ha t o , m to B.np. 3am m u,aeTe H3MeHHHKoB, E c m t )ice b u
m ıc a jıu k HeMy, Kax roBöpHTe b m ıcbM e cBoeM, rıo MoeMy noBeneHHK), t o 6 y /;e 6 u h K oraa h roBOpm ı BaM 0 ııeM, t o
ace c MeM ^ p y rıiM , KaK m to 6 u B.np. nocT apam ıcb KaKtiM-HiıöyA oöpa^OM e r o flocTaTb b c b o h pyKtı 11 ko MHe rq5e/;cra*
BiiTb, KOToporo 6 u h, CKa>Ky oTK poBejm o, oTnpaBHn 6 u jyıa 6e3onacH ocT H 113 K a p a ö a ra b P o c c jijo , r/ıe eMy ö b u ıo 6bi
coAepacaHiıe npH C T oiiH oe h x o p o m e e , a K a p a 6 a r o c r a jıc H 6 u cnoK oeıı. H o HHKor/ja He ynoM Jm ajı h m to ö u b u e r o e>r
MeHH oÖHafleaaiBanH yBepeHHJiMJi, 1160 h b o Becb m oh b ck, m iK or/ta He oÖMaHUBajı, npıiBU K m ee Mpe3 50 JieT Rcer/ja
aenaT b t o , m to CKa3ajı Ha cnoB ax, t o M ory jih h T en ep b HHane nocTynHTb n m ı 3aBepHTb 6 yHTOBin»Ka b new m ı6 o /ıpy-
roM, K or/ıa b ch M ucub moh Ta, 6 u orjıamrrh e r o o t cero x-pan, O n ro c n T e jib H o u3BecTJul o r Bac ^ocTaBiıefJHwx, m t o
HaM epem ıe ınax3aA3 ecTfc b 6 y/ıym ;ee JieTO HanacTb Ha K a p a ö a r, t o c e ro BecbMa modkho o)KJi/;aTb, Kor/ıa B .np., 3acTy-
n a a cb 3a H3MemmK0B, caMH n o /ıaeT e iiobo/i k pa3BpaTy BauiHM n o /m a ım u M ; K or/ja npaBJieHJie Bame cna 6 o 11 bsm
h i ik t o He noBiuıyeTCH. Cwe-To 6 u j lo n p ır a m o f o h T o ro , m to M anan XHmmiMecKaH napT iıa, n ııp -K y jııı xaııoM nocjıan-
Han, OT6 n n a y B anm x n o ,aaaH H ux 100 c k o tiih . E c jiii >Ke 6 u yM enn ynpaB Jurrb n co/jepacaTb b ocTopoacHocTiı cboiix
no,qB;tacTKLix, Haxa3UBaH m T pa^oM T ex, k o h x oruıom H ocT bio y ru a H c k o t, t o jim 6 l j ue miKHKoro Mormı
c/feuaTb
B pe^a, n ö o B.np. HUHemHHro JieTa Bjm em ı Ha o n u T e , m to KOr/;a caM B a 6 a -x a n cep,qap c 4 0 .0 0 0 npJim ejı b K a p a ö a r. t o
n o /j 3amnTOK) P o c c h h c k jix b o h c k B .np. u Hapo,q K a p a ö a rcK u ii ocTaBajıııcb c tio k o ü h u b Ulym ıiHCKon K p e n o c n ı n oh
HHMero He w o r ö o jib m e cAejıaTb, rcaK no>KeHfc nojiü. FIpH ts k o b o m *:e npaBJieHHiı h c yaHBiiTeJibHo, h t o c k o t yrnaH ; a
m o ä h o o)K iı/jaTb, m to h K a p a ö a r pa33opH TCH , n p ıı MeM M o ry j i h h o h u h 3 a n jH m a rb , K o r/ja B.np.
no cnaöocTiı
cB oefi
MHe h i i b MeM He co/;efıcT B yFO T e.xo/3aT aııcT B yeT e 3 a 6 yH T o»m H K a, a c /jo c T o ıiH e ıım riM c u h o b n o c T y n a e T e B ecbM a x y -
TenepfctonbKo,
AO, c K o r o p u M , Ö n a ro fla p e H iıe B o ry , ä c n b i m y , m to B .n p . K o r ^ a o h Mo»:eTfc 6biTb
oTHaHHHO 6 o n e » ,
H a n a m ı o ö x o A H T b cn HecKojn>Ko rro/ryM iııe. B n p o n e M , n y c T b e r o n p n x o / ı ıi T b m ax-3<v53; P y c c K iıe y M e jo r npriH H M arb
t ə k h x ro c T e fi 113 H a ıo r, m to ıiM /jejıaT fc. A m o k / jv TeM h /to Jiro M cM HTaıo noflT B epA H T b B .n p ., m to H e y n o M jm a H 0 e^ce-
M ac H u x m o jjx n o B T o p e m iH x , m t o ö u b u H e ıiM e jm n o K p o B irre jn .c T B a k H3MeHHviKaM, ecm ı ji nııcbM O n e p B a r o B inrıpH
H a B a c /jeü cT B y e T , t o b t o m b o jih B a n ıa h H e h b m hob3T 6 y jjy , K or/}a b u n o ry Ğ ıiT e c e 6 n 11 H aB JieM eıe n a ceGn n p a B e ^ -
H ufi ra e B B .H .B .; o t Bac OAHaKO )Ke 3aBiıcıiTb Bce * e 3arna/jıiTb n TeM ıiMeHHO, e c jın B.np. bo3m o»;hum ii cpe^cTBaMiı
A ö y Ji-O eT x a AocTaHeTe B c b o h pyKiı 11 Mire e ro npe/ıcTaBHTe, IIııp -K y jm -x a H a »ce, ııa x o /y m ja ro c * b c o c c a c tb c Barne-
r o BJia/jeHiiH, n o c ra p a e T e c b KaKiiM -mıöy/ı 06pa30M H3JioBiiTb m ın x o t h noAKynıiTb k o to , m to ö u e ro yoıım ı, - mi o y
Bac n o npaBHJiaM f[epcıy;cK iiM HHMero He 3HaMHTfc. B nponeM b o jih B am a.
AKAK, t . 2 , a o k . 1483, c.723-724
JV- 7 5
ILıcbMo k h . UımJiaHOBa k ÜöparHM-xaHy, o t 23 -ro HoaöpH 1805 roaa, JVs 860
B nonomıeH iıe mıcbMO Moero, renepb-»:e k B.np. OTnpaBJineMaro. /jonroM cMHTaıo yBe/joMHTb, h to h noMJiTaK) Kapa-
öarcKoe ajzeımenpnHaAne-xaniKMP
bjt occhückoüHMnepjıij; a iJOTOMy n o ycep/jjuo mocmv k arıyacöe 3a6 oTHCb E.H.B,,
277
o c o x p a H e H im ı ı e n o c r n T o ro B naaeH iD i. oÖ A yM tiB aA ıı H a x o * y JiyH nııiM cpeflOTBOM o x p a ı t m . o H o e n p u c jıy u a e Harne-
a p y ru x , BceoAAauHcfımc ııcnpam ıiB aTb b b c h h u ii ncHcııoH ooeuM ocraBmuMCÄ n o HeM baobsm rcu.-M auopcK oe aca-
CTBiiH Baöa-xana h jiii c t m a e r o A 66 aca H a KapaÖar cJieA y fo m ıiM 0Ö pa30M h t ä k i i m , ' i t o ö u . h c B b ic T p cjw h h o a h o i 'o
jıo n a n b e . k sk o b o c o h noJiyMaJi, pa3AeJiHB o u o e noııoııaM .
Kapaoar bbm
p a:ia H3 p y jK eii, m o x ch o o l d i o 3acraB H T h nenpH H ’re jw B O iBpaTH i b c a n a a a ;v , a H M eın ıo TeM , m to e c jın - ö b i
HOBHHOBaiICS H eCJIH Öbl CHJIOIO PoCCHHCKHX BOHCK HCTpeOJI5UIHH3MeilHHKOB, HÖO IIC Iiy>KHbI y>Ke BaM C HHMH OÖMa- AKAK, t . II, a ok . 1485, c. 725-726
hu, Korfla cıuıyP occıuıcK yıo
ıiMeere: tomBecTHOB.np. KaKn e p c ıu m e boioiotii bKaKoeBpeMHtojh>kobuxoahti>
MoryTHaBofmy, T.e. TorAa KaKxJieöy»e HaKopmoBtıneBaeT, hto6ü mo)kho6ujionp0A0B0m>CTB0BaTLBofıcKa,. JVa77
CncAOBaTcnbHoHa^onocneuiHTb. aa.6bi xjıeö6tuı ckstaonpnxofla ero, o KoıopoMyaoöhomohchünpeAy^HaTb. u öthouichhckh.U,ımHaHOBakıcH.HapTopbifıcKOMy, 27- AeKa6pn1805roaa, Xa949
CBC’İCH 6bin bAOpcBHU, bropax ncyKaw,ım; toohn p u u ıc x u ıii b o BnafieHiıc B.np., a o h tk q h 6y^etHCMHHyoMOıım ı n o - /V>jh ' om cMUTaıo AOBecTU ao CBeAeııua b .c . uonyM euuoe MHoro A ocxoB epuoe usB ecT ue, mto ^TK a^ap-K ynu-öeK . c w u u
Mopurbjhoaöhcrojıo^a hjihyÜTHna3a£. /^jihnocneuıneHiııeH*e yöopKWxueoa ııpHKaaaTbAepeBHHM,ne*au\HMb HacneAHUK n o K o fm o ro M aM eA -X acaH -aru, BHyK H 6 p a ru M xaH a, oyA y u n ı hm n o c n a u c MacTbio K a p a 6 a rcK o u ko h h u u u
ropax, Aa hBoooıqe bccm, htoüuOAiıaApyrou;yıa coöCTBenHOHHOJib3bi BCUOMOluecTBOBajiH,xneö »e mokhoyBO- Ana HaKaäaHHH 3a MUHiiMbie H a ö e ru Ha K a p a ö a rcx u H c e n e m w KapaAarcKHX KypTUHueB, noABJiacTHUx Ilup-K yjiH -
3iiTbHeMonoMeHHLifı, 6e3uero ono3AaıoTy6opKoıooHaro, - cne/joBaTentHon y c n e x Bn p e A n p ıu m ın He6yaeı; ako- xaH y K apaA arcK ow y, noMUTaBmcMycÄ b I le p c ıı n s a 3H aTeftm aro cepA apx, pa36ıiJTb u x u 3axBaTiın HecKOJibKO t u c k *i
r/ja oHbin6y/jeTyöpan bAepeBHiı Bce acıiTejnı TyflaBofwyr, bTaKOMcjıynae no HenpncTynHOMyMecTonoJio*eHiüo cKOTa; c ııe TeM H a n ö o n e e ahh m chh n p ıu rrH o , hto cjıyM unoc noA c r o n e p s u M HaManbcTBoBaHiıew BofıcKaMH. H KaK oh
AJiH n e p c n a H bccxbooouicAcpcBeHb bK a p a 6 a rc H enpıurrcJib He bcoctohhhu6yACT c/ıejıaTb hhM aJieum aro Bpe,aa,
3aKOHHbiu u acneA U ux K a p a ö a rc K a ro xaucTB a u oKa3an c e 6 n b TaKUX m oho au x neT ax, UMea ot p o ^ y ToJibKo 19-u voa,
TaK ’ITO HII OAHH HCJIOBCK IIJIH K O pO B a HC nponaA eTb, e c jm TOJIbKO He Ö y ^ C T H3MeHHUKOB, KOTOpblC 3aOJiarOBpCMCHHO
t o c u e 6e3 coM iıenuH M 0»eT npuBJieM k ııeM y HapoA u ö o jib iııy ıo nacTb öçkob , auh ııo/iA ep*aH H ü e r o c ro p o u u . hto
mo)kho oy/ıeT Bbi3BaT b UlynuiHHCKyıo K p e u o c T b h raM 3aAep»caTb. IIpHKas >Ke o cew npe/;ocTopo>KHocTH /;oji>kho
3A«c& ö o n tm o e uMeeT AeırcTBiıe.
OT/ıaBaTb ne rn a c n o , KaK y Bac /lejıaeT ca, h t o Bce B a m ıı A ena n a 6a3ape ın B e c T H U . KaK u Bce np«Ka3bi, 1160 b t^ k o m
cjıyHafı mBecTHo CTaHeTt 0 ceM b TaBpıne; T o r^ a A 66 a c Baöa-xaHOB cbih ycK opıiTb npnxoAOM h T o r^a on y cT o ıu eH iıe
K -7 8
nonefı 6 yÄCT n o npoKHCMy h c h 3 o c » :h o . B o t 6 n aro H a/jc» :H eü u ıec cpe/jcTBO k ^am um cH H io K a p a ö a ra , k o to p o c n c o -
PanopT Maııopa JlncaHCBHMa kh . I^HmıaHOBy,
oöm aio. B n p . U KOTOPOC, CC.an pa3CM0TpiITC
B tJ B TOHHOCTH, 3HaH OÖpa3 BOHHbl riepCHACKOH,
TO 6e3 COMHCHUH e ro
ot 1-ro HHBapıı 1806 roaa, X sl3 8 . - IUym a
uaH flere xoponınM h 3 a x o r m e uocpe/iCTBOM o n a r o c n a c r u B a r n e B naA eune h tc m ı ı p H o G p e c r b c e 6 e 6e3C M epruyıo
/Ip n ro M nocTaB iuno b.c. AonecTiı, m to M u p ^ a A m ı6 eK u O e 3u - 6 eK, HaxoAaiAHecH b c b o iix AepeBHHX, b o p o b c k h yBe3-
C JiaB y.
jm U3 E n u caB eT nojw HaxoAflinaroCH tə m b awaHaTax M n p 3a -A jıu -6 eKOBa c u H a E e 6y r a h caMiı öe^cann u n o BceM
3aMCMaHiiHM k A o y n -O e T x y , K0T0p 0My o t A 6 6 ac-M iıp3U a s h o 300 m cjiobck k o h h i i u u a jih n p o ıi3BCACHua r p a 6 c « e n ıı
Kü76
B03M ymeHiıfı b K a p a ö a rc . A 6 6 ac-M iıp3a n o npe>KHeMy b T a B p u sc , a Iln p -K y n ııx a H c HccKOJibKUMir cTaMiı KapaA arucB
G c e r ı o / i A a ı ı ı ıı ı f ı ı ı ıu f ı p a ııo p T k i i . I 4 ım ııa ııo B a ,
n o m e n t ııa M yraub. H 6 p a ru M -x a n ö o jıe ın .; c n a ö o e e ro npaB neuH e u 6 e3 c e ro ııo ceMy cjıyMaıo coBceM 6 e3 a ^ ü c tb h h .
o t 2 8 - r o ııo H 6 p H 1 8 0 5 r o ; i a , JVs<48
AKAK, t . 2 , a o k . 1490, c. 727
C' CTecHeıuıeM c e p /m a c ııe m y B ceoııo/yjaım eH U ie B .H .B . /to ııeci'H , m to ııa H iıp e/ıa u H e ü m u ü h BepııeBiıiHH p a 6 B .H .B .
MaMex-XacaH-ara, c li h H6paniM -xaHa K apaöarcKaro 11 HacneAHHK xaHCTBa no cıuıe TpaKTaTa Bbicouafıme yTBep-
JVs79
'ACAeHHaro. öyA y^ıı 0Aep>KiiM HaxoTOHHOK> 6one3HHK>, 1 9 -ro Hiıcna c e ro Mecaua noM pe 11 k npncKopöıno MoeMy ä o ji-
IIııcbMo kii .
IJııuııaııOBa k HfiparıiM -xany,
roM cTaBJHO n pu ceM B ceno/w aH H em n e npncoBOKyıiHTb, h t o c n o T cpıo e r o % JiHmıiJiCH jıyH mefı o n o p b i a jw K apaöara,
ot 9-ro HHBapH 1806 r., X al3.
KaKOH BccrAa o t H cro o»cHAajı. h 6 o ii3 Bceıı xaHCKoiı 4>aMiuuiH HHKoro h c 3HaJi % B e p n e e e r o 11 yccpAHbie k P o c c h ii.
C;w 6 oe ynpaBJienMHB .np., oj\ h h y * e paı HaBJieKaBüiee Ha Bac cnpaBeAJiuBbiü nıeB E.H.B., buboah Meıın H3 bo3mo>
k-
OcTaBiıiHecfl 110 höm opaTb^, cbiHOBbH H öpai'H M -xana, TonbKo 3HaHymHe, TaK KaK poacAeıiHbie o t 3aKoıiHbix »ceıı h
h o c t h TepneHiiH, o 6 n 3biBaeT npeA nucaT b bəm, h t o h n o c n y n a ıo c e fm a c noJiyneH H aro m hoio noATBepAHTenbHaro U3-
moi'Jih 6 bi npeTeıiAOBaTb n a nonyH eıiH e xancTBa n o c n e oTua c B o ero . 110 o ö b in aıo B o o ö m e bo B c e i ı A 3 h h c y m e c T B y ı o -
BecTiiH 06 yB03e H3 EjnrcaBeTnojiH S a 6 y r - 6 eKa n n o 6e r e M up 3a-Ann- 6 eKa h O e 3H-6 eKa ym eA u ıu x k A 6yn-OeTxy,
meMy, h t o xaH HiiKorAa n p ıı *H3HH CBoen He M0* e T A a * e 11 noAyMaTb, k o t o 6 u o h ı n 6 ııp a jı b HacJieAHiiKiı 113 c b o iix
oyHTyıoiAeM>' Kapa6 ar n KOToporo n p c ö u B a H iıc b Kapa 6 ar h BcerAa B.np. 3anpcman, HamcnoH b h c o 6x o a h m o c tii
AeTefı; a no c jıe CM epm ero 06biKH0BeHH0 AefıcTByeT T yr 6 oJB»me npaBO c ıu ib H aro 11 k t o ıiMeeT y c e 6n y ceöfl n pe-
B03BpaTiiTb TOTuac b IHymy c u n a B am ero M cxnı-ary, Aa6u o h npıı * ı i 3Hiı B am eu cjıyacım bəm n o M om uıo b ııc rp cö -
ıiMymecTBCHHcnınyK) n a p n u o , t o t h B iırpbiB aer B c e ra a n peA A pyrıiM iı c b o h m h öpaTb^M iı. n cp B b ifı 113 c u x , 6 c 3 a c t-
jıeıiHH H3MeıiHHKOB. O BepııocTH * e Mup 3a-AnH-6 eKa h HaııepeA npeABHAen h c h c - t o caMoe 3acTaBHJioMeun B3HTb
Hbiu. ecTb M e x T iı-ara , BceM unocTHBefıme B .H .B . n 0>Kaji0BaHHbifı b PoccufıcK H e reH . - M a u o p u , 3 3 -x neT u po^c/ıcH-
o t ııe ro aM auaTa, m to T e n e p b h onpaB A auo caMHM a ö io m .
ıibifı o t c e c r p u / ^ e B a A - x a ııa l'a H A * H H C K a r o , a A p y ru e A aa-noJiK. X a ıu ıa p - a ra 20-THe Jier h M a jıo jıe T H u u AxM e/ıöeKi,
AKAK, t . 3 , a o k . 1491, c. 727
1 0 -th JieT, poAHbie Me>K/;y c o ö o ıo öpaT ba, u p o H 3 o m eA u m e ot
c e c rp w O M ap -x an a A B apcK aro. /Jp y ru H >Ke /;eTM H o p a -
niM -xaHa, ko iix o k o jio 10, TaK KaK noöoHHbiM, H iın e ro He 3HanyTb. B n p o u e M t poA ocnoB H yıo Bcefı 4 )a\u u u ııı xaHCKofı,
JVs 80
BocnpıiHHBiucu cBoe
H anano TOJibKO o t IleH ax -x aH a, HUHe OTiıa BJiaAiomaroH oparıiM -xaH a, n o nojıy’icHiıu o h o h , ÜHCbMO McxTH*arn, ot 9-ro HHBapfl 1806 roAa, K sl4
BcncacBTHe M oero n p e A n n c a m w , o t M auopa 1 7 -ro e re p c K a ro noAKaJIııcaHeBHna, HauaAbHHKarapHinoHa IU ym nH - llo jıy u a ceÜMac ııoATBepAHTeJibHbia h 3 b c c th h o t M aüopa ! 7 - ro E re p cK a ro nonK a JIucaneBH Ha. m to Be6yT-6eK A eücr-
KpenocTH, ııe ocrraBJno
c k o İi ııpenposoAHTt
k TOBapnm y MHHHCTpa AeJi. HHOCTpamibix BirrejibHO yBeşeH ıi3 EnııcaB eTnonH M ııp3a-AJTu6eK0M h Oean-öeKOM , c h h m B M ecre 6e»caBmHMU k A 6yn -O eT x y ,
3a ch m npH eM Jno C M ejıocTb B cen o A A aH H eu u ıe H3Jio»CHTb ııp eA B .H .B ., h t o k ə k C T ap ııu iH Cbiıı M aM eA -X acan-aiH , 110
Haxo>Ky 3a uy>KHoe OTnpaBHTb Bac TOTHac b I ll y m y , a & 6 u b u , n o cnaöoM y np asn eH U io poAUTenn B auıero o t cTapocTU
cıme BbicoH afım efı B .H .B . yTBep*AeHHaroTpaKTaTa, npmnaHe r o HacneAHiiKOM,cneAOBaTejibHO11 HacAeAHHKOMno n e r , cn>’* ı u n ı eM y n o M om ıuo. B . * e n p . CBHiqeHHUM iim ch cm E.H.B. npıiK a3U Baıo UMCTb a o jd k h o c tiu o cb o c io h c -
BceMnpaBaMK a p a ö a rc K a ro xaHCTBa, toAaöbi A^AH ero, BbimenojıcHeHHbie cbiHOBb^H 6 p arıiM -x aH a, ycuraiBce6 n TpeöJicH iıc noA o6H bix H3MeHHiiKOB ıı y noT pcoıiT b BceB03M0>KH0e c ra p a H iıe o noıiM Ke M ııp3a-A jnı-6eK a ıı O c3iı-6eK a,
r e n e p b npır »c
h3hhonja cBoero3H3THbiM HnapTH H M iı, kCTopoHeCBoeiı npıiBJicHCHHbiMH, hcB 3AyM ajnı 6 b i, c n e A y a k o t o p u x AoeTaBHB, TOTMac OTiıpaBHTb b K uucaB eTnojib. HecMOTpa, M ToAoyn-ct>erx Bam 6paTh. JI,a ĞyneTb bäm Bejıo-
npoKHHMcboiimoobiHa^M,koBpeAy K a p a ö a r a BOcnpenaTCTBOBaTbeMyb nojryHeHinı 3aK0HHar0cB o ero HacncACTBa mo, m to ııo 3aK0»aM PoccuücKH M , ecnH Bbi öy/ıeT e n0TB0pcTB0Barb 6paT y BaııteMy, 6 y ın y ıo m e M y K apaoarcK oe Bna-
110 cMepTH cB oero AeA<*, - ııp H 3 iıa jı * aa u e o o x o A H M o e ııpeA H H caT b M aüopy JIucaneBH H y naH T iqaT ejibiıeuıue ııaA3H-
AeHiıe, b noAA^HCTBe P o c c h h c k o m H axo/ynneecH , t o b u c o m tc h h öyAeTe rocyAapcTBeHHbiM npecrynHiiKOM n n e oc-
p a ib 3a ux
n oB eA eıiH eM hn cK y cn h iM oÖpameıiHeM ,
cbohm c0np0B 0>K A aeM U M H e ııp o n n n a e M o ıo Tauuoıo, cTapaTbca ııe TaHeTecb 6 e3 cT pojK afım aro HaKa3aHHH, KaKOBaro M o*eT o u t l h n e o*ıiA aeT e. K H cnonneH H io >Ke m hoio 3Aecı» bəm
A onym aT b aoy M H o a ceH u a ııx
napTHfı 11 oTBJieKaTb othiixiimnpıiBepAeHHbix. ^ Ä a ^ a p - K y r m 6 e K y >Ke, cTapıueM y
noBcncH H aro Aon>KHbi Bac n o 6 y * A a T b M n n o c m E.H.B. Bcem ıuıocT H B m efim aro u B ejniK aro H a m e ro T ocyA apn ro cy -
xaHCTBa
cbiHy M aM eA 'X acaH -arn 11 HacneAHiiKy ^ BcnbuibHHBbifı
BecbMa T afm o BHyuııiTb, a ou ohl HpaB, cbou cTapa-
Aapefı H M nepaT opa, Ha Bac m ejnw H H H fl 6e3 3 a c n y r, BaMiı e m c HeoKa33HHux.
HCbCKOJIbKO M05KH0B03Aep>KaTb, Mpc3TIIXOCTb H JISCKOBOeOOpaiACHnenpiIB JieK KCCOH3HaTHyK> napTIUO113 BCpHblX AKAK, t.2 , a o k . 1492, c.727
k P o c c h h h n a u ö o jıe e 3 iıa H y m H X jnoAefi b K a p a ö a r, Aaöbi n o C M e p 'rn H ö p a ru M -x a ııa , u m h c e ö a b u h x u p e u M y ıu e c r-
Beuuyıo ııpeA j ^ h a h m h c b o u m h n o A iıo p y , u p u c h u l u o m coA eucTB uu P o c c h h b e ro n o jib 3 y ııoAAep»caTb c s o e n p a B o u a
BJiaAeHiıe K apa6arcK iiM xaHCTBOM. IIp ıı ceM c jıy n a e M o ry T aK *e B ceno/w aH H eftm ee He npııcoeAUHUTb, h t o ocTaB-
m ııe c fl n o c J ie M aM eA -X acaH -arıı neT bipe 3aKOHHbie cbiHOBbH - nepBbie 3, CKa3aHHbiü ,Z^acaıJ>ap-Kymı-6eK 18-
Tiı.BTO poü n iy K y p - y /ın a x -a r a , H a x o A H in ,u u ca n o c u jıe T paK T aT a y m c h h b aM aH aT ax, 1 6 - th h X a H - A * a n 1 2 -tii j i c t , b c c
oahoh MaTcpu, poacA C H H bic o t cccTpbi ,^>KeBaA-xaHa FaHA»cıiHCKaro, a n o cn b A H H Ü , B ccbM a e m e M aA OJicTHiıü, o t cc-
c r p b i JJw acjjap-K yjiH -xana X o iicK aro , ııe h m c io t ıiHKaKoü A p y r o ü n o A n o p u , K p o M e Ha/^eHiına Ha B c e M o r y m e e ııoK po-
Bineju>CTBo u 3amH'ry B .H .B . JJnH c e ro ııoMejn, h u y*H biM Mavb u e p u x 'rp o u x oTHHMHTb m o h x k H e ü nucbMOM h A e p -
3aıo. b B03HarpaacAeHiıe OTJiıreHaro y c e p A n s ır B ep H o cn r *: A B .H .B . M aM eA -X acaH -arrı, p jv ı n o o m p e m m k TOMy 11

278 279
 JVs 81 ıjeB h Gyaer bəm Bbi/ıaBaeMO b Tıi(j)jmce cBepx T oro BceMiınocTHBaHiıe yzjocTOiın Bac BbicoHafıniHM pecKpnnTOM 3a
n p can ııcaH iıc k h . U,(iuHaııoBa Maııopy JlHcaııcBn«ıy, c o ö c tb c h h u m cb o iim no/tnncaH iıcM , KaKOBOH pec x p ıın T n p e n p 0 B05K^aıo n p n c e n 3a n c u a T tıo h o c o o o ncpcB o/ı c pc-
o t 9-ro aHBapjı 1806 ro,aa, Xs 15 C K pnırra...
C 'ia ö o e ynpaBjreH iıe H 6parH M -xaH a cjryMcıiTb Bcer^am HH M n p e /y ıo ro M k onpaB flaH iııo b. bc6. c n a ö a r o HcnpaBJieHH.H AKAK, t . III, a o k . 596, c.327
/lOJDKHOCTH. Ha BSC B03JI05KCHH0fi. EcJlII 6 b l Bbl HC nOTBOpCTBOBami TaTƏpaM flJIH CUCKaHllÄ BƏM OT HIIX nOXBaJl II
ccm ı 6w b u Ha j c H b n ı bəm oTnym cH H bin HMeraı ınnıi0H0Bi> n p n öe^caB iunx a ra jıa p a x , n tc m n a Tic, ır ro o h ii o t u u ı y »:c JV-85
b ]io/u>3pem!M, t o c e ro 6 w cjıyHMTUca » e M orno lIpH eM 'ia cneTeKn>
c öojOjIiiiİM ııpHcKopÖHeM,
'i t o Baıtıa oıi]ioıııııoc'n> PaııopT reıı. M . kii. O p öejıııan ıı rp. ryaoBiı*ıy
b yııycKe a b y x Ba>KHeHiımx 6eKOB orııeceTC fl k MoeMy ııpe;;ocy5KAeHHio ı/p e;ı E .H .B . 3a Bbi6op, KaKOBOii c;j,ejıajı x. ot 19-ro uo»GpH 1807 ro;ja, Xs 2041 * C ıırııax
GTHOcHTertbHO nopvH eH iı^ BauıeMy Ğ/ıırrejibHOMy oxpaHeHHK) K a p a ö a rc K a ro SJiaA enıw o t BHeuiHiıx BparoB n BHy- B bi3Bas k c eö e HjıncyKCKaro c y jrra ııa h c'rapniHH Jie3rH ncK tıx j[nx nojıyHeıiHH cjfe/ıyıornen b Kasuy c h h x i(o;{arn.
TepHHHX ÖyHTOBmHKOB H B03MYTHTeJieH, - TaKOBOe 6e3CTbI^HOe flJIH Bac n pom nieC B T Iie 3aCTaBIIJI0 MeHfl B03BpaTHTb ..
HMeıo Tenepb b to m c h h m h p a c y e r b h noJiyHa He yM e;yıo. Ilo ;y ıa T Ty npe;ıCTaBHTb k bc lsjiHcyHCKHH c vjrraıı. roBopn
KaK M ex T iı-ary c Mcp3KiiM e r o b o h c k o m . t ə k ii crepcKyıo
KOManay c opyflHCM, npncoc/iHHaa
3 A ect b cnncKC /jaHHOc MHe, h t o HeKorpajı n acTb noflBJiacTHbix eMy, HMeıomeH 5Kirrejn>CTBo n p n no/joııiB e r o p ıı no ymejibJiM o h u x , 6e3 n o -
cbm y xaHCKOMy nııctMo.
B . >kc b c6 . n p c a n n c L iB a ıo npruıo»HTt k
BccMepHOc c ra p a H u e ii^ jio b jic h io o M ııp ıa -A n ıı- Hyac/jeHii;? ynopcTByıoT B3HocıiTb nonncjıeH H oe Ha h h x K0JiııqecTB0 a a m ı, n p o c ıu ı npe/jcTaBirrejibcTBa y b.c. M oero o
ockh ıı (I>e3H-6exa ch jio io h jih /ieHhraMH h raKMce 3a6paTb n o ;ı c'rp a» :y h x c eM eiicru a. oy/ıe ooTajiHCb, ııpe;iBap>ıa ııp n /ja u c /u ih ocrpam K H t c x ocjıyraHHKOB Ha KopoTKoe BpcMH b o h h c k o h KOMaH/ibi. H acT oam ce 0 6 cT0 >rrejibCTB0 npHCMmo
tom . m to ec;iH bm ııx n e OTbHuere. n e ;ıo c T a n e T e H ııe npe;ıcTaBHTc h x k o Miıe mchbmmh h jih MeprBbiMH, t o u e H36e- h c c t l npc/ıCT3BHTb Boııc b .c. ıı ^oHeccHHH, cc.üii B.c. yi'o/jH o 6 y/?cT yBa>KHTb npochÖy CKaıaHnaro c ym a n a , t o 3a
McıiTe BoeHHaro cy/ia, KoeMy h Bac npe/ıaM b o B n a c rn MHe BbicoH anm e AapoBaHHofi. ÖJiHnıamnee cpe;tcTBo k TOMy ııoHHTaıo a 2 poTbi n o jıx a Miıe BBepeH iıoro, p a c n o Jio K e m ıa IIIeKHHCKaro BJia/jeıiHa b
AKAK. t .2, aoK. 1473, c.719-720 c e jn o Kapa-6 ynaK, nepeBecTb b o Bna/jeH iıe cyjrraH a E jm c y fıc K aro , ııcnonH eH iıe Hero He c/ıejıaeT npenoH Li ıtejıu, üjiä
Koeeft b,c. Te p o rb i tə m o ocTaBiiTb 6bino yro/iH o, ır6o cen. K apa-6ynaK c t o i i t o t Hyxıı b 8 -m h. a o t m ccto>kııreJibcTBa
JVs 82 cyjrraHa E jıiicyucK oroB 22 BcpcTax, t o n o əKCTpcHHoiı Ha/ıoÖHocTiı cKa3aHHbUi poTbi
M oryTb npHİiTiı 0TT0Jib bHyxv
IIpc/uiHcaHiıc 9-ro c r c p c K a r o nojiKa Maftopy ich . VpaıcoBy, *ıpc3 6 HacoB. Kor/ıa b.c. y /jo c r o ir rc corJiacırrbCÄ cpacnopa>KcHiıeM chm, t o n c 3rH H m j, b h /ih 6 nıi3 c e 6 c P b o h c k o poc-
ot 10-ro HHBapn 1806 roaa, JVs 17 cHHCKoe, n o c Jiy m n e e H cııojınjrrı, Bcjucoe o t h h x T peöoB afine. O c o ö e m ıa a BepııoCTb h y c e p /ın e k P o c c h h cK aııaım oro
B ucTynaH b noxoA c BoftcKaMH n o /; EaKy, h ocTaBJisno b .c. 3 fle c t c MejınK 0M,H>KHMiıiH/i0M r j w npnHOTtw Bcex rıpıı- c y jrra u a , 3aMeHaıibi m hoio bo Bce BpeMH n a x o » ;ıe n iö i o ııa ro b no/yıaucT B e npecT ojıa P o c c n fic K a ro , o /io jd k ə io t Meııx
po/iHbix K a paöarcK iıx ccM efi o t M ycTa(J)a-xaHa UlnpBaH CKaro, n o ciijti> 6-o n cTaTbiı TpaKTaTa c t HiiMb laK JnoucH Ha- xoflaTancTBOBaTb o c e M y b.c.
ro, c Kocfi B naraıo n p ıı ccm BLinııcKy. IIpııpo/iHHM H >Ke ä n o H irraıo b c c Te, k o ii t o j i l k o h c IIInpBaH iibi ıı, » :h b 5I b K a- AKAK, t . III, aoK . 597. c.327
p a ö a re , 6 e>KajiH b cwe BJia;;eıiHe, a noTOMy h H ap o/ı, ııa3biBaeMbiH K enrH pjiH -A paıuiH . « h b i ii h h b K a p a ö a re 8 0 JieT.
6 e3 RcHKaro c o m h c h h h e c n , n p H p o /u ib iH K a p a o a c K H H . K O T o p u x t B M ecTe c ııpoMHMH K a paöarcK H M H ceM bj/M H nacT O Ji- JVs 86
Tejn>Ho T p e 6 y fiT e o t x a n a . CKOJibKO « e c x o p o B ce o h l i h 6 y /* y r B b if la m j h a s h o 6 y a e T o t M y cT a cj)a -x aH a G e s o n a c H e n - 58, II hclmo McnıiK-,I]>KHMiıiHja McjiHK-Illax-HaaapoBa
r a e c n p ıiK p b iT iıc /yw n p c n p o B o ^ c a c H iw o h u x n c p c 3 IIlH pB aH C K oe B J ia a c m ıc /jo c a M o ft K a p a ö a r c K o f ı rpaHim w. - o h c m K reH.-M. HecBeTaesy
HacTaıiBaiİTC o t x a H a , t o c /ıaB ı ı x b c c x MCJiHKy ,C(}KiiM mımy c k o h b o c m . K o ro p a ro n o T p c o y e T C o t h c t o h o k o c m a k C iim /i0 KJia/i0 M n p ım o m y Hiı>Kafinıee noHTeHiıe u yBe/joMjrjno B.ııp., h t o ii n p e /ı s tiim H a n n c a n BaM no-pyccK iı [nncb-
ııcM y ııııc a jı, HM eeTe c jıe ;ıo B a rb k o M iıe n o ; i B a x y ; ;ıo>KH4aTi»ca nce Bbi;ıaHH BaM c e M e ü 5 ; u ı e f t h j i h , M e * ;ıy HaMH CKa- mo ]. OTHocnTcjibHO nojıo>KCHHiı nepcıW H : n o n a ra ıo n o HacTOjımcc BpcMH nojry’iHn. E>kcjih Tcncpb noÄCJiaem b c n p o -
3 a n o . Mo^Ke ı e n 10, n o u e 6 o tıt» u ıe , h ; u ih nep eB o ;tO B ı ı p u Bac o cT a B jm ıo K n^JiM pcK aro T e p c K a r o B oncK a ^ B opH H H na cıiTb o 3/ıcniHiıx oöcTOOTCJibCTBax ıt npoııcuıcTBH ^x, t o /ıo c e r o m ıc jıa H ir ıe r o h c t. B n a cT o am ec BpcMa ıuax-3a/j3
M o jiH aH o sa , [ c h /jh t ]. iTpeöwBaer b A p /ıe 6 HJ0», a MaparHJibCXHH A xM e/j-xau c cifJZb/iLfM bohcjcom naxo/[H Tcn ua 6 e p e ry Apafrca;
AKAK, t . 2, a o k . 1494, c . 728 J W \a ıu ax -3a;iD, n o h m ch h X a c a ıı x a n , naxo/iHTC« c bohckom T aK *e ııpH AxM e/ı x aııe M h jio c th b lih m oh! 3 ııa u TBep-
,qo, h t o 1 2 -ro [nırcjıa ]. Majı M ec/m a m a x -3a/i3 n p n 6y/jeT k ö e p e ry A paK ca, ^rroö n o c rp o ıiT b MocTb h nepeÖTiı b K apa-
6 a r. C T pana 3Ta Haxo/iHTc^ n o a 3am ıiToıo BceMiiJiocTHBefımero H M nepaTopa n M iuıocTb ro c y /ıa p jı caMo/tep>Kua n p c -
O thouiciiuc öapoHa B yaöcp ra k rp. ryaoBHMy, ot 14*ro MapTa 1807 roaa. T iırjıa Ha 3 ry c rp a n y : no əro M y PyccK oe b o h c k o / io j iä h o npıiH T iı cıo/ıa, h t o 6 He AonycTHTb n e p c u x H ncpciiT iı n o eıo
Bo yöa>KeHHe ııpe;ıcTaBJieıiHÄ b.c. 06 E jth cy İİck o m c y ırra ııe AxM e,ae F .H . BbicoH aH ijıe co h ^b o jih ji no>KajıoBaTb e ro b cTopoHy. nojıoacıiTCJibHO ıı TBep/^o 3Hau, - OKCJiıı n o npom jıoro/iH eM y KapaöarcK HH x jıe 6 yfı/ıcT H3 p y x h jih 6y /jc r
nojiKOBHHKH c npoıi3Bo>KfleHHeM n o HHHy ceMv xajıoB aH b*. Ha T3KOM w e ocHOBaHiııı, KdK h A p y n ıe .riep c ım c K H e H H crp e6jıe H ,T o ;ıe jıa kak 3/jeınıiflro P yccK aro b o h c k 3 , t s k h 3/ıe m n eH c rp a n w 6 y/jyT 3aTpy/jHHTejibHbi, Vm ojihio, -
ropcK iıe B Jia^entua o h u m nojn>3yK>Tca. T.e. Ha3Hauajı iim c h h oKJia/jbi 113 co 6 cTBeHHbix h x A anefi iijih H3 ^ a n e fi b o o 6 - /lo craB b uaM b 3t o 6jıu>KaHHiee BpeMa PyccK oe b o h c k o co cbohm npoBHanToM: ııo y 6 opKe c BoroM x jıe ö a OT/ta/niM hm
m c, o t HOBonpııoopeTCHHbix oöJiacTcn nojryH acM H x, ıı6 o a cn n T aıo ınnııniH HM ooı>JicH>rrb b.c., m to Ha^HaneHiıc, n p o - Ha c b o h cqeT. 6y/ıeT Be£OMO b n p ., 'r r o b HUHemHeM ro /jy BofiHa 6y,qeT c /iB yx cropoH ; o /jn a c K a p a 6 arcK ofı, /ıpy-
UHCbiBaeMoe pecKpHinax
b H3 rocy^apcTBeH H biX A oxo^oB, npHHHTO e;iHHCTBeuııo n o 6 jıaronpHCTOHHOCTH, /ıa6bi n e ra>ı c ƏpıiBaHCKOH, a 6 oJtt.m aa BOHHa ii MHoro cpa^ccHmı 6 y/ıeT b ə to h CTpaHe: - 3/ıeuiH cc PyccKOO b o u c k o /iojdkho
nanoMHiıaTb o ;ta u n jiio/ISm. ıiJiaTHiUHM oııyıo. öbiTb cıuibHcc. E)KcnH BcnoM Hnacrab o n o n o K c m ıa x IIInpBaHCKitx. A tä x a n IllHpBaHCKiiH n p ııö b u ı k M y c r a ^ a xaHY u
r ip e n p o B o ^ a H n p n ceM k b.c. pecK pıınTa Ha iim a cyjrraH a AxMe,qa h K om no c OHaro /ijih B aın e ro cse/jeHHfl, n p o m y raM ı ı e p e r o B o p ı u ı , h t o ö w X yceH H -K yjiH -xan EaKHHCKHH h jih U lııx -A jın -x a H BMecTe c M ycrac|ıa-xaHOM upH exajın 6 u
ıjoK opHeum e Bac npıiKa3aTb b K aH ijejw pnn Barneft ca en a T b nepeB o/ı c OHaro, /ijui A ocTaBJienıuı k EnnceöcKO M y cy n - k 6 epeı*y K y p u cBn;ıeTeueM c M aparıuibCKHM AxMe,q-xaHOM h y c jı o B H T b c a , M-roötı max-3a,rp na ııa jı u a K a p a ö a r c
raHV ııoo äh c ^ o ^ a B m ı ı c b *A ajı Bocnonb^oBaTbCH ciim OTnpaBJicHiıcM ncpeB o/ıa ncpcBO/ıa. 3 to ft, a UIııpBaHCKiıe xaHbi c Tofı cTopoHbi. C h o b ə Ha/ıeıocb. h t o eııiĞ p,o cBiı/ıaH iw AxMCfl-xaHa c MycTa(|)a-xaHOM
PacKpımT EJiııcyncKOMy c y m a H y , ot 1 1 -ro MapTa 1 8 0 7 r o a a . C .-IIe T e ö y p r. /jocTaBiııncb HaM PyccK oe b o h c k o . E>KeJin b o h c k o o n o 3/ıaeT npnöbiT b cıo/ıa, t o /jejıa K a p a ö a ra 6 y/j>T 3aTpyAHUTejTb-
( ) K a 3 a n n b i e oııı»ırbi ycep;iH « u B e p n o c r H k n a ı u e M y H M iıeparopcK OM y ııpecT O Jiy o 6 p a iH J iH H3 ce6 « Ilarae B c e M U Jio - Hbl.
c r H B e H i ı ıe e B H H M a ım e Bo H3i.aBJieHHe c e ro u b 3iıaK o c o o e ıiH o ro k uaM H anıero BbicoK O M oııapm aro 6jıaroBOJiemiJi. AKAK. t . III, jxok . 598.
* ajıyeM Bac b mhjj P o c c n fic K o ro nojıxoBHHJca, c npoH3Bo^c/ıeHHeM no cew y h iih v >Kaj:oBaHba cep eö p ^H H o ro MCHeroıo
H3 Haırnıx Focy^apcTBeH Hbix /jo x o /jo b , npe6biB an b TBepflofı Ha/ıe>K/ıe, h t o cıız H auıa MimocTb noc/ıy>RirTb k Banıııx jV-87
BcpHono/maHHiiHccKiıx o o 'b ^aH H o cT cn ıı h t o tc m naMe ycyryöıiT C ü /locToXBajibHaa npc,qaHHOCTb Barua k BbicKONfy ILıckMo MejııiK /])KHMUHiaa M ejııiK UIaxHa3ƏpoBa
HauıcM>’ HMncpaT0pcK0M>' npccTom'. BnpoucM n p c ö u B a ıo k bäm onarocKJioHHbiM. k . reH. Mafıopy HecBeaTOBy ot 16-ro Man 1806 roaa. - llly ıııa
1(o;uiH cano «AjıeKcau;ıp» Chm zıoKJia/ıoM npıiH ouıy H H ^ a u ra e c noHTCHHc h yBc/toMJuno b n p ., t t o npc>K/ıc. npıı >kh3hh cbociI, noK oiiH tjn Ijıı-
KoHTpacnrHHpoBajı 6apoıı A.By/ıoepr HiıanoB cupaıuHBajı Men« o n c e x npoııcrıiecTBHHx h 06crH0TeJQ>CTBax c e ro Kapa6 ara. B ö b irn o c T b moio b Hac'ro«meM
AKAK.t . III, ^oK. 595, c.327 ro/;y b TH(|)jntce, Kor;ıa n x o r e jı Bo3BpaTHTbcH cıo/^a, B . n p . npHKa3ajiH: KaKiıa oöcToarejibCTBa o Kapaöare n Hepcmı
y 3Kaeun>, Hanıınııı m hc. Ho 3TOMy, M iınocTHBuft m oö, ,ao c e ro Hiıcna z HanojıyHiuı. H H bm e, eacemı n o > r.e n a e m cnpo-
JVa 84 ch t o 3/jeıuHHX oöcTOHTeJibCTBax ıı nponcmecTBHHX, yBe/ıoMJiaK) B.np., h to IT np-K yjnı xaH B3OT nacTb n e p c ım c K o ro
IlııctM o rp. TyaoBiiMa k AxMca-cyjiTaHy EjıncyncKOMy xaHCHBa npııöbuı k 6 c p c ra M ApaKca. a m a x -3 a /p - bccthhk n p n m c jı - Ha ^thx /ihhx c 6oJibniHM bohckom TaKacc npıı-
ot 16-ro anpcjifl 1807 r., JVa 274. /Ict, htoGu ncpeiiTU no ck> c ro p o H y . MnjıocTHBbiH moh! 3həh TBcp/jo, h to c>kcjih PyccKoe bohcko cKopo k həm hc
E.H .B . ııo Bceno/yıaHefiuıeM y npe/jcTaBjreH nıo h xo/jaTafıcTBy MoeM\’ 06 Bac BceMHJiocTHBenme coıi3BOJiıın b B03/^a5i- /jo H /ıer, t o I lepcııanH iı boh;;ct b Kapa6 ar, ynnqTOMcıiTb xjıeö h yü/ıeT H3 pyK, T.e. jmraHMca x jıe ö a , h ror/xa o 6 ctoh-
m ıe oTiiMMHaro y c e p /iu a B a ra ero n a noJtb3y cjıy>K6bi E .H .B . BepHOCTH k BeJiıiMaHmeMy npecTOJiy, no>kaJioBaTb Bac b Te:n>crBa KaK Kapaöara, b OTHoıueıiHfı xııeöa. 6 y/ıeT ııcnopqeııo, tək h /je ııa pyccK aro bohcka oHeıtb 3aTpy;ııiHTca.
3HaTHon ’iiih PocciiH cK aro nojiKQBHiiKa c >KajıoBaHbeM n o ’iHHy cepoepoM , KOTopoc n o iic tc h c h iiii Kasc/ibix 4 -x M cca-

280 281
 xo^e npOTiiB Ö y H T y ıo m e ro c tiH a H ö p a n iM - x a n a A 6y jı - 4 >eTxa. B tın ıe A in a ro c A py ro fı c T o p o H tı b caM yıo K a p a ö a rc K v ıo
Y m o ju ö o B.np., /lo cT aB t. hsm a o xoHi^a Man PyccKoe b o h c k o , h t o ö l i KapaöarcKim XJie6 H e >-men 113 pyK n He n o c T p a - npoBH Hum o c 5 ,0 0 0 n c p c n a u , k o h x o h c o B e p m c H H O p a 3 o ı i J i h o 'I c m T O H H a n p e n s u ı i H b c j i c a 3a chm 6 y / iC T n p c ^ c ıa B -
/ıa,T 6ı»ı, ilh h m t o ö h h c /jo rıy c T iiT f, Ile p c iD iH ncpeırrn no ckd c r o p o H y . jıe n a B .n p ., t o j j o t o h u p u w H n e u u e h m c j i 011 B p e M e j ı n c A e J i a r b M iı e o ö c T O H T e j i b i ı a r o / ı o ı ı e c e n n > j o c M e p m x a n a . l i o
H6 pərH M -xaııy: .., s a r o T O B b T e x j ı e 6 , h t o ö w ııp H C Jia rb PyccK o e b o h -
./{ o K jiiy jw B a fo raK > K e B .n p . o t o m , h t o Bbi HH cajTH B 03 B p a m e ı iH H )K e e r o T e ı ı e p b b I l I y ı u u ı ı C K y ı o K p e n o c T b x ı ı a c h x a i i h x o a c H A a ıo J io B T o p M H H O M y m o c m v u p e A U M c a ı u u o
cko. B.np, x o p o m o M3B ecrno, h t o cjıyMHJiocb c ^T o ro C T p a H o ıo b M H iıy B in e M r o A y oT H O C H T ejibH O xjıe6 a, - h T e n e p ı> o t H e r o Y B e ^ o M J ie H im ...
e m e Bce ro n o jjH b i, 3 e jıe K t ynoTpeöJDnoT noAOĞHo c k o t i i h c . n p o r n y , noKa c o 3peeT 3 a e n iH iı x n e 6 , n y c T t b o h c k o n p n - OTHocıiTentHO T p eöyeM oro o t M en^ cBe/ıeHiuı, k t o iim c h h o a o jd k c h T enepb sa c ry n ıiT b MecTo H o p a n iM - x a n a . na erc>
HeceT c c o 6 o ı o c b o h n p o B iıa H T : n o yöopK e * e c E o ro M X Jieöa, % M o r y ^ a T t b o i i c k v x jıe ö a n o pacn eT y . B t o p i i h h o [n o - B cpnocTb, hm cio H ccTt AOHccTiı B .np., HTo onpcACJiıiTt c c u nyHKT saTpyAHHTCJibHo H, rıo MHeHiııo, mocm>'. pa^peıııc-
BTopMio ]. H a a e ı o c b , c K o p o z ı o c T a B im ib HaM P yccK oc b o u c k o , h 6 o o 'ic ıa . t j h k k h h a j w ccsl C T p a H tı B p c M e n a . HHC 0Har 0 3aBIICIITt OT MlIHHCTepCTBa, 1160 B TpaKTaTC, 3aKJHO»ieHHOM C H 6 paniM-XaHOM, CKa3aHO, ... HTO HOBUİI
A K A K . t . m . a o k . 599. c. 327-328 x a n AOJi^cen öbiTt H 36pau ııoTOMC'iBeıiHO h n o CTapıuuHC'rBy KOjıeııa». H TaK nacjıeAHHKOM xaııcTB a yTBep>KAen o u jt
TeM >ke T p a rra ro M C T apm uu cbiıı xaııcKUÜ, noKOHHLiH M aM e A -X a ca n -a ra , yM ep n ıu u b Koıııje ııp o n u ıa ro ro/ıa: u o iicm
ocTajıc/t cT apınııfı e ro cm h ^ H c a ^ a p -K y /m -a ra , 6 tiT t xaHOM, h o ynpaB neH iıe xaHCTBOM npıiHJüi a o B b ic ofnıafim ero
JVs 88 pa3penıeH U ^ cTapm ııfi ctiH H 6pa n iM -x a H a M e x T iı-K y ju i-a ra . YBaaceHiıe npııoöpeTeH H oe iim o t HapoAa 11 BJiacTt,
HııcbMo MejniK-,n>KiiMuın/ıa M ejııiK LUaxHaıapoBa k KaKOByK) o h HMecT HaA h h m n o npıiBcpaceHHOCTH k HCMy JiyHiıiHX öeKOB, x o t h BnponcM h /I.^c a ^ ap -K y n H -ara ıiMceT y
ren. M aftopy IlecB eT aeey b Koıuıe msh 1806 ro/ıa. - llly u ıa ce 6 a n ap T rao eMy npcA aH H tıx; T a o c e ycepA iıc hm 0Ka3aHH0e, BO-ncpBbix TeM, h t o o h He yrıacTBOBajı b H3MeHc oTua
C hm flOKJiaAOM npıiH ouıy Hiı»:aHiııee no'tTCH ue n y B eijoM Jiao B .np.. e)Kejuı no>Kenaeıub c n p o c ır rt o vıeniHUX o ö c to ^ - CBoero; B o-B iopbix, h t o 110 B Jiacrn e r o ııa/; ııapo/iOM o h c o ö p a jı G ojıee 3 0 0 nejı. KapaöarcK OH k o iih h h w , BecbMa miio-
BpeMJi H 6 parH M -xa» c 6 h j i c h c n y n ı h BejiHKyıo I'o c y ;ıa p e B y cjıy»c6 y o c -
r e j n .c T B a x h n p o H c ıııe c T B H H x ; b n a c r o H u ı e e ro cuocoöcTBQBaB orp aA y Ham eM y h o a KOMaHAOW ren.-M . H e ö o J itc n H a b pasÖ uT iın raex-3aA r, cB epx c e ro , h t o öojib-
T a B im : o h n e p e ro B o p ıu ı c ÜepcıWHaMH, n p ıiB en 11 n p ııĞ Jirn ıu ı ııx b o h c k o , h t o 6 w caMOMy coeAnHHTbca c hiim ii n BMe- mıiM cTapaHlleM e ro n coAefıcTBiuiMiı oKOHHeHa b K a p a ö a re y 6 opKa x jıe ö a , 11 n a K o n e n , h t o k o a h iim e ro noneneH iw M
c T e n p ııirrıı n OKpyjKiiTt c 4 -x cT o p o n KpenocTb. M ıın o c T iiB tın m oh! I lp ıı ə to m c u h o b u i e r o M ex T iı-K y n n -x aH 11 o t h c c t i i a o j i ä h o npoAOBojıtcTBHc H am ııx b o h c k b K a p a ö a rc , - Bce c u e ckojibko a ^ c t cm>’ npaBO HaACJiTbcfl Ha miuio-
/I/K a ^ ap -K y jn ı-a ra , h h k o h m oĞpa^oM cJiy^KÖy T o c y ^ ap Ä He ocTaB iunı; o6 a o h h n p n u u iH k 6 jıai’0 p 0AH0 My M aılopy ccpA uc E.H.B.. HCMeHce T o ro h A c n a c r e r o a o c to h h u m c c ro c a u a. B npo'iC M n J5,/K a^ap-K y.m ı-ara TaK>Kc h c yTiacJ,Bü-
^MIlTJIpHJO TKXOHbPiy II o 6 i>HBHJDI, tITO Mbl BCCMJUIOCTHBCHIIICMy T o c y /ia p io BCpHO
Öy^eM CJiy*HTb I I TITO CKOJJLKO Bajı b H3Mene c a o e r o / w u ı u M iıoro o tjih h h ji c e 6 n c cBoeıo K o n m ın e jo ııpıı p a ’söjrrH n A 6 y jı-O e 'rx a h BO'iBpau;efiMn
Mtı o i 'n y jıaıııeM v H 6 parH M -xaııy i i h r o B o p H j j ı ı : < o to n e ecTb ;ıeJio, - n e ^ e jıa n , cjıy>K H x o p o m o I 'o c y A a p ı o » , - n e y r u a r t ı x ö b u ıo hm KapaÖarcKUX ceM eu. TaKOBOc ycepAU e, ııpeAanHOCTb u o tjih h jh .ih AeücBHH ııepB ai'o, a ııocjıeA ueıo
ocymecTBiiaeTCH, O rııw n e bojw Banıa: KaKOBbi 3aKon n ııojib3a BejiHKoro I'ocyA apH h B am a, t ə k h ııo c ry n aH . M h jio - npaB o Ha n o n y n e H n e xaHcTBa npeACTaBJum n a ÖJiaroycMOTpeHiıe B .n p ., AonroM cnıiT aıo npncoBO KynıiTb, h t o no pa-
cT nB iınrunn! 3 Haıı TBepAo, h t o M afıop He HMejı a p y r o r o cpe,o.cTBa KaK T o n tx o i i ^ t h b Ty H o n t h ə H 6 p an iM -x aH a, 1160 nopTy k o MHe reH.-M.
HeöojıtcHHa y6opK a xJieöa b Kapa6arcKoıl npoBHHijıın iio h t h oKOHHena; )KiiTemı, pa3Öe3KaB-
yrpoM riepcıiACKiıe b o ü c k o AoJiacHO-öbiJio n p ııf m ı, HTOÖbi t o t npııcoeAHHiuıcH k hiim ; H ö p a n iM xaH ceMeııcTBo cBoe m ııccH 6 b u ıo b KpcriKim m c c tə , b h a * ycn em n o c a o u c tb iic n a m e h ^ a m ax-3aA3 h A6yjı-<J>cTXOM. B03BpaıyaK)TCH c
BbiBc,ı H3 KpcnocTn, noiTO M y M aftop c HacTbio P y c c K a ro b o h c k ä n o n ıc jı b o h h o io Ha H ö p a n iM xaH a 11 npw cyM aToxc AOBepHCM b cb o ii M ecra u K a p a ö a r c obccm i io h t h ycnoKoeH.
yÖHJiıı n y jıcıo H o p a n iM xaHa n HecK0 Jn>K0 HeJiOBCK 113 c r o CBHTbi. M exTH Kyjnı xaH 11 ^ ^ c a ^ a p - K y jn ı-a r a x o p o m o A K A K , t . III, a o k . 6 0 2 , c.330-331
cjıy^cHJiH BceMHJiocTHBeHineMy l'o c y /ja p fo h OTKa:ıajiHcı» o t K oero oTija. IlepcHACKoe b o h c k o h Tenepb h ə x o a h tc h b
K a p a 6 a re , a n p e s y r n 2>-4 ä h ji m a x - ^ a ^ n p H in e n k K p e n o c n ı c c ıu ıtH tiM b o h ck o m . M ıiJiocTHBbiö Mofı! E « e j r a b ə ti i JVs 91
HecKOJibKO flHefı P y c c x o e b o iic k o k HaM He n p ıw e T - Bce AeJia Harnıı n y c T tı n p o n u ın . Parıopr iioaiiojik. KoTJiHpescKaı o reıı.-M. HecBeTaeBy, o r 19-ı o aBry
AKAK, t, II I, aok. 6 0 0 , c .3 2 9 -3 0 0 o r 19 asrycTa 1806 ı oua> JVs221 - Illyuıa
H o ifOJiyMemuıiM m uoio cBeAeıiHMM, h t o M exTH-KyjiH -aı a Be/ter
T a ü n y ıo u e p e n u cK y c CeıııiM -xanoM H y x h h c k h m ,
JVs 89 CTapajiCH n y3iraTb 0 to m B epuo h rra cw x A»JL\ uepexB aH eıı nejıoBeK, y K oıopoi'o x o t a ji h c t nucj>Ma M e x'nı-K y;nf-
IİHCbMo60p0Ha Byzıöcpra k rp. ryAOBH«ıy, a n ı, h o ABa k CejıuM -xaH y h aceHe e ro , c e c r p e M exTU -K yjD i-anı, n n c a H H u a M a rM aA -arojo. ö u b h ih m coBeTHiıxoM
o t 23-ro ıitoHH 1806 roA» H 6p a n iM -x aH a, yAocTOBepjnoT 0 cnpaB eA nıiB ocrıı T o ro 11, OTKpbiBaa KaKiıe-TO HOBtıe 3 a M tıc n u ııx , ynoMHHaıoT 0
B w a e n p o n ı e A i n e r o 1 8 0 5 r o ,a a n o K O iİH tıfi k h . L ^ m n aH O B AOCTaBiur c ı o ^ a aK T tı, 3 a m o H e H H t ı e h m c H ö p a n iM - x a H o M n p o m cA iu n x HöpaniM -.xaH O B ux, a paBHO o to m , ’ITo C cm m -x& H 6 l i j i t o h ii o ynacTHHKoM b o h u x , u tc m Ka>KCTCfl
K a p a o a rc K iiM h C cjuiM 'X aH O M IUeKHHCKHM, K o T o p u e BCTynıuiH £ 0 6 p 0 B 0 JibH 0 b nozm aHCTBO E.H.B. B c ı u ı y c h x a x - HecoM ueHHcc TaiiHaa n e p e n u cK a M c x T iı-K y jıu -a n ı, h t o KpoMc coAcpacaHim nuccM cK asaH H tm b h h x M u p 3 a ^ ^ a ^ a p
t o b Tor/ıa )kc 6 bum o T n p a s jıc H tı k h h m > T B e p A irrc jıtH b iH rp a M O T tı, b k o h x ynoM HHyro, h t o jKa/ıyeTCH Ka)KAOMy 113 e c rb M ııp 3 a e ro , M e x ru -K y jıu -a rH , u n b in e u p u ııeM naxoAHinHUca. H ncbM a ace c uepeBOAaMH B.ııp. npe/ıcraBHTb
i ih x 110 :ıijaM enH c ro c y A a p c 'rB e ıın tiM i'e p ö o M h 110 c a 6 j ıe , B 3naK H anajibC TB a. l l o n p H H H iıe c M e p r n k h . IjHH HaHO Ba n e c T t HMeıo.
jjocı>uiKa :u ıaM en h ca 6 jıe H 6 b u ı a o c r a n o B j ie n a : ı ı u n e 5*e H M eıo M ecT t u p en p o B O A U T t k b .c . ABa 2 iıa M e ıın c r o c y A a p c r - A K A K , t . III, a o k . 6 0 3 , c.331
BeHHUM re p ö o M 11 ^ B e c a ö jn ı, A p a ro u e H H tiM H K aM eHbüM iı y K p a ra e H H tıa , H a3 H aH a eM tw : o a h o 3HaMH ii o ^ H a c a 6 ;w
H o p a rıiM - x a H y K a p a ö a rc K O M y , A p y r o c 3HaMJi 11 A p y r a ^ c a ö jın C e jn iM -x a H UIcKHHCKOMy, - 0 n o jıy H e iM H k o h n p o n ı y JV-92
nOKOpHCUUIC MCHH yBCAOMÜTb. üpcA nncaH ne rpXyaöBH«ıa tch.-m . HecBCTacey,
] loejjH K y >Ke H 3B ecTiıo H3 /louecenH H r e ı ı ,- ji, F jıa 3 e u a n a , h t o C eJiM M -xan KOJieöJiercH y)*ce b h o b o m c b o ğ m uo/’viaH C T- o t 20-ro aBrycTa 1806 ro a a , X t 15
Be. a Mo»:e7T» 6 b rr b b t ə k h x ace pacııoJio^KeıuiHx naxo/iH TC H H 6parnM -xaıt KapaöarcKHH, t o npuöwB n a m c c t o h y 3 - r io panopTaM B.np. c npımoMceHiıeM b k o iiid jx p a nopT a reH.-M. H eÖ o jıtcıiH a, n ııc tM a CejuiM -xaH a IIIeKiiHCKaro u
HaBniH b t o ' i h o c t h Bce TaM omH im oöcTO^rrejıtcTBa, b .c . H 3B onırre caMiı ycMOTpeTt, B tıco ^afın ıero ÖJiaroBoneHUH ıu ın n p o c b 6 u noAaHHofı o t K a p a 6 a rcK iıx 11 IUymıiHCKiLX cTapm ıiH 11 *H T eneı1, x o t a ä ücHOBbiBascb Ha o h u x coBepmeHHo,
ocT aB H T t B npeab a o Ö JiarorıpııaT H eH inaro c jıy q aa. -tc m o o jıc e h c M ory h c A ^Tt y B a » c H iw pa^BCAUBaHiijo, Hpc3 KOTopoe rcH.-M. H c ö o jib c h h noATBcp^AacT oTKptiBaıo-
AKAK, t. II I, aok. 6 0 1 , c .3 3 0 m u u c x nocTyrıoK noAnoJTK. JIııcaHCBHHa 11 M afiopa /I,)KopaeBa, 6 c t no6yAHTcnj>Htıx npıiHHH y, ih h h b u ih x HanaACHiıc
u a H o p a n iM -x a n a IIIymH HCKaoro; xaKOBOH n o c ıy ııo K , K or/;a o u cııpaBeAJiHB, - K3K / ;a e r ceMy B e p o jrn ıe reıı.-M . I !e-
X* 90 ö o jıc u u e , - HHMaJio n e cooTBercByeT u u AOJıry ’ h h 3«aHHio h h h o b h h k o b h ijo to m npe/ınucbiBaıo
caM 110 ııop>mKv
PanopT tch.-m . H ccB d aeB a rcHJi.-TjıascHany, HapaAHTb, Kax CjieAyeT n p o m B e c T b n a a h h m h $iopMajn>Hoe cjıeACTBiıe; noATBep/pı, h t o o n o e H eynycniTeJibHO 6e3
o t 18-ro ıııojın 1806 roaa, X* 1739 npoAOJCKenıuı BpeMeHiı ö t u ıo o k o h h c h o ii npeAcraBJieH o k MoeMy pa3CMOTpeHUK). OTHOdiTejıtHO, a o ocT aıom efıc^ y
B ciuıy n p e A n ııc a H iu b. n p „ o t 2 5 - ro id o h h n o ^ -Ns 148, h t o 6 x k ək HancKOpee AocTaBim n o A p o ö H iu cBeAeHim, h t o noAnojiK. JIucaH eB iuıa rpaMOTbi, npiiHaAJieacaBmeu H ö p a n iM -x a n y , oH yıo ınoB JitT e, o t n e ro oToöpaB, BnpeA t a o
npoucxoAHT b U Ic k h h c k o m h K apaöarcK O M xaHCTBax n o c /ıe 3aMCHbi BJiaAdomHX o h u m h x b h o b , HMero H ccrb AOHe- p e 3 0 jc o u u u x p a ım r e y c e ö a h MeıiH o H cııojıneııuH B cero VBe/ı.oMHTt. 3 a ıp a 5 jıe u u u H y H ö p a ru M -x a n a a n a Beınu, kojii>
c tij, h t o o IIleKHHCKOM CejiHM -xaHe a y » e p a n o p ro B a jı B.np. h npHJio»cHJi opurnH ajibH bi p auopT H M afiopa n a p c ^ e n o - ouoe cııpaBeAJiHBo, rıpuKaacH're TOTnac orucKHBa'rt. h OTAaBäTb.
Ba. C n e ;ıoııeceıiH e Moe x n a ^ e ıo c h , h t o y * e a o u ijio k B .ııp., ıi0T0My Bbi yace h 3 b o jih tc öbiTb b i io a p o ö h o c th H3BecT-
A K A K , t . III, a o k . 6 0 4 , c .3 3 1
Htı 0 Bcex H3MeHHiiHecKiıx n o cT y n K ax c e r o xaHa c M aöopoM Ilap<|)eHOBbiM h HanııiM OTpaAOM, HaxoAHBinHMca b o
BJiaAeHim e ro . KaK Te n o c n e c e ro npoııcnıecT B im 11 n o Bbixo,ge H aınııx b o iic k 113 IIIeKHHCKaro xaHCTBa c o 6 e ııx c to - JVs 93
poH n p epB an o b c hkoc cooÖm eHHe, t o o T enep en m cM pacnojıo)KeHHH CejniM -xaH a u o to m , h t o npoucxoA H T bccm OTiıouıeııue rp.ryAOBiına k MiıııncTpy Boeım o-cyxorıjTiibix chji B jnM im ııioB y, o ı 21 a B iycra 1806 ro/ja, JVsl9
BJiaACHUH, MHe HCinBeCTHO. O o paııopTƏM m hoio noJiyHenınjM o t KOMaH/tyıoınaıX) BOHCKaMH B Tpy^HH reıı.-M . IlecBeTaeBy o T xpuB aercH , h t o 17
O H 6 parH M -xaue K a p a 6 arcKOM, y 6 h t o m u p u B3>miH ei'epHMH K p e u o c m w , b KoeK 011 yKpbiBajıcjı, h yace a o i i o c i u i BrepcKaro nojncy noAnojnc. JlHcaiıeBHH n o u b im h h c h h m M auop J.^opaeB, 6e3 uoöyAHTejibHux npuHHJi, c 01 p>j/;om
B .u p .. p a B ito h 0 t o m , h t o u o nojıyH euH H m iio io n o A p o 6 u a r o A O H eceııuH 0 b c c x cjiY H H B ranxcfl n p n ceM ııp o u c ın e c T B U - erepeıl yHiiHimu HanaAeHiıe Ha Ha H6paniM-xaHa niymıiHCKaro. KOTopıul He iimçb npu ce6e BofıcKa, KpOMe nocjrv)K-
jix He npeMHHy TOTHac cAeJiaTt Moe npe/ıC T aB JieH H e b n p . Ho KaK M a iıo p JIucaH eB nq n o c ııe BpeMH HaxoAiuıcfl b no-

283
282
hiik o b 35 n c n . M>'*ecKa n aceHCKa n o jıa ıı 1 c 3Ma.ıojıeTHiiMiı AeTfcMiı, Haxofliınc^ı n o ck> c to p o H y Kp. I lly m ıı
ö n ı n cagoB, na r o p e 6 e 3 BCÄKaro y K p c n n c m u ı, h c a w B b tm c n m nanaTKiı na B c r p c n y orp xA a , n c c ^ c n a s h ii 0jju o r o
B u c ıp e jıa ; h o e re p ıı ııa n a jm cT peju m , h k o jio ti. nnuK aM H , v;\e H 6parH M *xaıı y ö ırrı. H Bce GwBuıee c jih m HMeıwe
Aocrajıocfc b /jo ö w n y y'iHnHjj/ııwx nanaA cnw e. B c e ojıoe, CBepx ,/}0 in e ;|in n x cjıyxoB h u o jıy H e m ıa ro ıiHCbMa o t M c x th -
K yjnı a ru , ctjH a H 6paniM -xaH a, TaKace n o A a n n o ıl o t K a p a ö a rcK iıx 11 IIIymıiHCKiıx Ä ü re /ıe ıı n p o c r p u o B03BpaTe
pa3rpa6neH H U x b HeManoM n n c n e Bem efi, noflTBep»CÄaeTCJi n o hiihiim om }’ reH.-M . H eöonfccım trM paaBeÄUBaHiııo.
lloBccM y 06 cT0OTejiLCTBy. X0T5I x h ö npneM JHo OHbtx nııcbM a 11 npoci>6bi yTBepAHTCHbHo 3a coBepm eH H oe ocH osaH iıc
k npi£3HaHHK) BHHOBHfciMiı no£nojiK . JIııcaHeBHHa h M afiopa ,Q»copaeBa, He M enee oAHaxo jkc He w o r He ,aaTb BepoÄTiw
to m y l'io/XTöepHCfleıiHio, xoT opoe Mpea pa.'iue/pjiBaHne ırpeACTBJi>ıeT u a j\ o iiljm h , no,ıuojiK . JIncaneBH neM h MaftopoM
/^ o p a e ü W M , HapjmHTb ııpowsBecTb (})opMaj£biıoe cııeAcrBHe, / (a 6 u ııoK asarb ırpe:ı t o nannaM e po/jcTBeıniHKaM o n a ro
H 6paniM -xaH a 11 nponıiM noKopıiBim iM ca Hapo^aM , h t o c ıın a 3aKOHOB ır npaBOcyfliıe E.H.B. H iır^ e n e ^aıOT MecTa
rrpecTynneHiuiM 11 AOCTaBJi®OT B cer/ıa cnpaBeAnıiByK) 3am ıiTy. y q ıiH iiB 0 ceM HfciHe-*e B cenoA /ttH H efim ee AOHece-
Hiıe, 3a AOJir c c6 e cT asjno yBe/joMHTb to m b. Bbic.-o. 0 h h h h noM Lim Jiehhh, h o TaKoro HHKoro HeT, KCTopbiH 6 br AonycTHJi HenoBeKa caeJiaTb TaKoe AeJio, Koe 6 bm o - 6 l i
AKAK, t . IH, Aok. 6 0 5 , c .3 3 1-332
JV-94
I Iıc c b M o r p .r y a o B H * ıa k 6 a p o H y E y / j ö e p r y ,
o t 2 1 * ro a B iy c r a 1 8 0 6 r o / ı a , JVs 2 1
I7o npe * :/je no/ıyHCHHWM h o io panopTOM o t r c u .-n . r n a ıe n a n a n TaxoBUM xce k HCMy rcH .'M . H ecB cracB a x o x a a
Bceııo/u^aııııeHiııe h /jo n e c E .H .B . 06 H3 M ene 3 -x xanoB: HöparHM xaH a K a p a 6 a rc K a ro , C eıutM -xana IlIeKH iıcK aro h
M ycratya xaııa IIIw paaj/cK aro, JioBOBCTyrmBiUHX u ııo/yjaHCTBO P o c c h h c k o h MMiıepHH, n o 110 nocJie/;cTBHHM venepb
oTKpfciBaeTCÄ /ıp y ro e . XaH K a p a 6 arcK iın, KaK b iia h o ı n p a n o p T a reH.-M. H eöojrfccım a, ceKperHO pa3BeAUBaBmaro o
Bcex o 6 cToaTeJn.cTBax c e ro BaacHoro n p o n cn ıecT B iw , yöıtTL noH anpacH V noAnojnc. JIncaHeBiiHeM, o t oiA aH im K oero
no/; cne/jcTBHc h c e ıo vkc 3CTa,qeToro Bceno/waHHCHme AOHonıy caMofı c li h c r o , rcn.-M . M ex T iı~ K y jın -ara, o
kocm no/ınojTK. JIucaHCBHH pacnopT oB an, m to COC/IHHCHHOC hiim AeficTBOBan npoTUB o t u a cB o cro , h c y M acray a b c ro
HHMeııe, ııp n n e c * a Jfo o y ııa n e r o ren.-M . IlecB eraeB y o 6 ın e c npoHHMH HoMeTiıeHniHMH crapııiHiıaM H K a p a 6 arcKHMiı
3a H ecnpaBe/yniB oe y 6nfıcTBO H 6 p aniM -xaH a IUym ıiHCKaro. H k äk cefi caM L ifıM exT iı-K yjm -ara 0 Ka3an aocTaTOHHue
onuTLi yc e p fliıa 11 BepHonoAAaHiiHecKOfı npeAaHHocTiı CBoefı 11 E .H .B . n o CM epm CBoero OTua, coAeficTByjı bo bccm
TCH.-M. HcÖOJIbCHHy, AeflCTBOBaBmeMy npOTHByHenpilHTCJIfcCKIIX
ricpCHACKHX B o R c K , TO CHHTatO %06H3aHH0CTHK>
u T cncpb n p o c b 6y m o i o k B.Bbic~y 0 B ccB b n a ü m c M yTBep/K/ıeHini e ro Ha K a p a ö a rcK o c h UlynııiHcKoc
n o B T o p ıiT b
x a n c T B o . - M y c r a ( | > a - x a a I l h r p B a n c K H H x o t h h ı r n c a r ı k r e ı ı .- M . H e c B e T a e a y , c jıe ;ı,y H A . ^ h h t c k o m y , C B o eM y c t h j u o , h t o
o /n ı o M y t o j o > k o ro cyA apıo c r o c y / j a p e M - ^ c e A O B J ie e r b c c t h b o h h y , a 011 n e b c o c r o a ı i H H nporHBHTbCM C H Jie B a 6 a -x aııa
cepA apa, h t o 0AHaK0 -»ce c o a h o h cTopoKbi 11 cnpaBeAJniBO, 1160 o h A e f ıc T B iiT e jn .H O He m o ^ k c t l eMy npoTiiBycTo^Tb
6 e 3 coAcfıcTBiıa P o c c i i h c k i l x BoftcK, - 3 a BceM TeM n 3 CBeAeHirfi, nojıyweHHLix reH.-A. FJiaseH anoM 0 M y c ra ^ a -x a H e
UİHpBaHCKOM 11 H3 nocjıeA H iıx e r o nnceM .
K rcH.-M. HecBCTacBy, c k o h x n p ıı ccm n p e A c ra aju ö o nepeBOAfci b .b e jc -o ycMOTpcTL m B o ra rrc , h t o o h b o b c c cııe
BpeM* ııe 6 u j i npHKocnoBeH k H3Mene. CaM oe H ero /jo B aıın e n a n e r o Ile p c H a ıı h t o , h t o Hac-rı, b o h c k IlepcıiACKHX,
ireperıpaBJicı. Hpe-i K ypy, pa33apjm H w i'p a B w u ı neK o ro p h M e r o /(epeBHH, onpaB/ibiBaJor e r o b ııeJJpHHacTHocrrH k
oHofi, TeM e m e 6ojn>me, h t o o h npııctuıaH H L ix o t c u H a B a 6 a -x a n a n o c n a n ııe B c nncfcMaKoı He npıiHflJi, mıcfcMa p a3 0 -
pBa^ n CKaıaJi: c c n u c m c n p m ım c T c t c m sce EpeAJiOÄCHMeM no cjıaH H o ro , t o o h OTpyöıiTb eMy ro n o B y . HaKOKeu C c-
JlHM-XaH IUeKllHCKHfl, OTKa3aBIUIIHCH B H apym eH lte TpaKTaTa HMCTb B0 BJiaACHIIH CBOCM OTp^A BOHCK P o c c h h c k h x II
/jonycTHBjmıfi n o /v ia n u x c b o h x ııaııacTL n e rrp ıw en b C K H ııa ııaıu T a 6 y n , CKOJib h h A y p n o h BepoJioMiıo b ceM c jıy n ae
nocryıiH Ji raK * e c h a n a jib n h k o m o r p ^ a MafiopOM Oap4>eHOBhiM, n o ca/jfl e r o b HMy, h /jo c t o h h h o cnpaBe/yiHBocTH
3a TaKOBOH ıi3MeHHHHecKiıfi nocTynoK 6 l i t l HaKa3aH; h o 113 mıcfcMa e r o , Moacno 3aKJDOHHTt, h t o HarrpacHaa CMepTL
H 6parıiM -xaH a ıı 3a hiim 6fciBmefı poAHon c e c T p ü CejuiM -xaH a, o ropH infc e ro , noAaA o M tıcjib k ceMy A 3iw T uy, k sk
6 li ıı o h Mor o n acaT b c^ noAOÖHofi ynacT iı o t P o c c iiiic k h x b o h c k , b e r o BJiaACHiııı pacrıoJio»:cHHbix; n p ııu c M b o h h c -
hiic , MeacAy e r o no/waıiHU M H npo H cnıcA nıcc, k o t o p u x o h n n m cT , h t o He orpjiA 113 c b o c to BnaACHim, n o M aJionııc-
jıeımocTH Koero
oıı ııe M or TaM ocraBaTi>ca b öeaorıacııocT H o t a:$BOjiHOBaBuıeHCH nepH H , h t o x a ıı M05KeT 6biTfc h
y/;ep«caTb Mor. BııpoweM ııo UHCbMy CBoeMY n e 0TKa3biBaHCh o t ııo/yıancTB a P o c c h h , ırpeAaeT BbicoHaHiueM y p a c -
CMOTpenıno, c b o c b ceM c jıy n a e noB eA enııe ıı o s a m a e T p a 3 p e m e m u E .H .B . C oo 6 p a3 iiB Bce c ııe, e ıu e n o ü ro p v o , h t o
x o t ä ok ıı AonaceH 6 b i t l HaKasaH, Hejib3jı 0AH aK0-*e oTBepnıyTL, h t o ğ l i HenoxBajn.Hfciıı n o c ry n o K noAnojiK. J ln c a n e -
Biına c H6parıiM -xaHOM h c noAaJi rıpır-iHHLi nocrynıiTfcCH Ha c ııe Aep^CKoe a c h c tb h c .
AKAK, t. .
III, aok 606, c.332
JV* 95
P a n o p T n o a n o jiK . K o T ^ a p e B C K a ro reH .-M . H e c B e ıa e B v ,
ot22-10aBiycra 1806ro/ja, JVs 224- Iliyıııa
l lo rıpeAmıcaHHK) b n p . 3a N s2225 , nonecTL h yBa^ccHHe, cjıeAyıoıuaH c o c to a h ig o y n p aB Ji^ıo m aro K ap a ö a ro M tch .-m .
M exTH-Kyjm a r n u /^ a ^ a p -K y jw -f-a i'H , m h o jo oKa 3tiB aroTca, >ıo co n ıacH Ji h eAHiıoAynjHa Me»c/jy h h m h y/(ep>KaTb
HHKaK neB03MO>KHo, HOTOMY HTO nepBbiH B ectM a XHTp h cKJionen Ha Bce, KaK t o AOKa3biBaıoT h ırpeACTaBJieımafl
mhok> b np. n p n p a n o p T e 19 - ro HHCJia n ırc tM a , a paBHo /jaeT n o A o s p e n ııe n t o , h t o o h Hfcme c r a p a e ıc ^ saKpfciTL 113-
284
MenyC B o e ro o t u ə ; n o c jıe /m ıiH >Ke e c r b i i c t h h h o n p e A a H H tı P o c c h h k ä k n o H3BecTHOM>' y c e p A in o h BepHOCTH o T q a
e r o , T a x ıs n o r o M y h t o MMeeT b a M a n a T a x p o ^ H o r o 6 p a r a . A % na T o ro , 'r r o o h n e c K p w B a e r m M e n a H ö p a n iM 'X a H a ıı
M o * e T npenH TCTB oB aTb M e x T H - K y j n ı - a r e b c j ı y n a e A.VpHbix 3aM brcjıoB , c r a p a e T c a c e fi yM eH LuiH Tb e r o cH Jiy, n e A a s a s
c s e p x T o r o n o jn .3 0 B a T b c * npaB aM H o r ı j a . ..
AKAK, t . III, a o k . 607, c.332-333
JV* 96
II mclmo Kapa6arcKoro MiiHOEHHJca MaMeA-arH-Mojuıa-Be^HeBa k
C ejmM-ıaHV UleıaiHCKOMy.
[ÜepeBOA c T a p b ifı ].
Hm əji h cnacTHe noJiyHHTfc noBejıeH iıe Bame Hepe3 Mnp3a-MaMeA-fl>Ka({)ap3 ır TaKHce pa3CK£3aA o h MHe Bce cjıoBec-
h u ä n p e n o p y n e H iw BaMH. f l a ö y/ıeT o ö l^ b jic h o BaM, h t o rocnoA K H M oft.MexTK-KyJBi-xaH ıı % B c e r^ a fe to m n aM epe-
noxoace Ha Aeno. :I t o h n p e « A e cjıy q n jıo cb , b l i H3BecTHbi o to m h o n o e to h h o . h t o KaKoe H aM epenne HMen H öpaniM -
xaH h KaKa^ 6 u jıa H am a m lic jil He ö lijio t o , a 6m ji o a h h t o j i l k o n e p e ro B o p , n p n xoeM h b li npHcyTCTBOBajiH, - h k to
3HaJi o nocneAcTBiuı? H o o t H e p c ıw n , A 6 y n O e r x a <t>e3H6 eKa h npoHHX chm f io a o ö h lix jnoAefı Aom Jio a c jio /jo ce ro .
CpeACTBO m o)kho 6b ino HaffTiı, e c m ı 6 u HenoBeK c n e n a n ff^eno c TepneHireM h yM bim jıeH H ocrnıo, t o o h M or 6tJ nojry-
h h t l acenaeM oe, h o o t HeKOTOpux j h o a c h 3Aecb HaxoAJHHHXca, KOTopue 6e3 noM bim neH iıa AypaKiı, h ^ m c h h h k h , cy-
k h h l i AeTH, KPpfcicTOJDoÖHBLi h ynopH U , HaxoH eıj c n e ^ eJio A oiüJio a o c e ro . T e n e p k xaKaa n o m ,3a? J \e n o n p o ın n o n
Henb3H B03BpaTHTb, a TepneHHeM, h to ö w Ha CBeTe ocTaBHTb n p o c e ö a cnaBy h h t o ö l i b l i tə m , a 3Aecb m oh rocnoAHH
He m o o ti noHecTL yöwTKa h cAenaJi 6 l i A eno. IlepBLiH coBeT c e ro /je n a t o t , h t o ö l i bm o t MexTH-KyJDi x a n a cepA en-
h o He yAajttUüicL, a n o HapyacHocTH KaK 6l i t o h h 6lijio - Bce m otkho o6 o h t h t l c h ; BTopoft e c T t t o t , h t o ö u kəkhm
HiıöyAL 06pa30M c pyccKHMH 33BOÄHTL cH onıeH iie h A p y * 6 y , h h t o HeM o h h Aanee 6 y/ıyT, TeM p yccK iıe 6yAyT b
6e30nacH0CTH h 6 c 3 0 c to p o ä h o c th , h AOKone Ilepcı-WHe ö y /ıy r 6 jih 3ko, AOTOJie o h h 6 y/ıyT crapaT bcfl ts k h m * e o 6 pa-
30M. PyccKVie b o b c sk o m Aene oTcopoacHbi h h h k t o He m o d k ctl H iw e ro BLiarpaTL y h h x . C jiobom cK 3aaib, Bfci 3aBe/m-
Te x o th Majryıo A p y * 6 y c h h m h , h t o 6 l i OTKpLincH MHe nyTL r y ^ a , h n o c jıe yBHAHTe KaKoe a CAenaıo Aeno. OTcejiL
TyAa n ııcaT b h n ocunaT L JnoAefi HeBoiMoacno, h 6o B03LMyr n0A03peH iıe h Bac Ha^oByT HenpH jrreneM FocyAapK>;
ecAH oTKpoeTCfl y Hac kom M yhhkauıw , t o Ham M exT H -K yjm -xaK h m li cAenaeM HaAAe»:aınee h Jiynm ee AeAo, neMy
o n ^ f c b li yace BiiAemı. JlncaHeBHHa h ^ o p a e B a npojtHBaıomHMH c rna3 cAe3aMH; npHHHHy »ce TaKOMy 6e3 yMLiınJie-
h iw BbiBOAy h x , KpoMe M e x t h -K y jih -xaH a, M O *er 6 u T b o a h h t o ji lk o 3Han, a t o h h k t o A pvrofi He 3Han, h K oero Aon-
r o h h k t o h ç 3Han, AOKone He n p n e 3 » a n cıoAa 'ienoBeK H3 THfJtım ca h He B3JUi M anopa Ä H caneB irıa h /],acopaeBa n p o -
nHBaiönmMH c rn a3 cne3aMH; npıiHHHy »:e TaKOMy 6e3 yMLimjıeHHa bliboaV KpoMe M exT iı-K ynıı-xaH a, M o«eT
ö l i t l o a h h TonbKo 3Han, a t o h h k t o A pyroH He 3Han, h xaH npH nepBOM cBHAaHHH cboöm c reH epanoM n o n p o c ıın o
roM a c a ç , fcoero a o ji t o h h k t o He 3Hajı, AOKone He npH e 35Kan cK>Aa nenoBeK H3 Trıcjxrmca h He B3an M arıopa JlHcaneBH-
n a h fl>KopaeBa OTceJiL. M li e m e TOMy coaepm eHHO He a ^ b B e p u , b c jic a l 33 h hm h TOTHac OTtıpaBHnH M up3a-A Jüi-
6eKa, XaA »H-XyceHH-AAHeBa cbiH a, ^ a ö u o h tq m x a n o B a n c x 113 h h x , h t o 6 u o h h n o r n ö jn ı. A HWHe e c n ıı ceoe p,eno b
c x o a c tb o c e ro HanHeTe AenaTL c TepneHiıeM , t o b u uo-acere BbiKrpaTL; a e c n u n o npouıeA m eM y A e n y ,T o n o c n e p a c -
K&9HHe HHKaKyıo nojn>3y He C A enaer. % o * e 4>e3iı-6eK 11 h M am aA H -X acaH - 6eK roBopHJUi, - s c e o ö paujeH iıe h x c o -
npHÄHO c xırrpocTH io ho 6 MaHoM, hTaKHMH HaAMeHHtiMH pa3roBopaM H cbohmhhoÖMaHaMH ohhn o r y ö m n ı BAaAe-
Hiıe, a Tenepbn p n ö e ra ıo T ohii kBaM; hoHbineohhHe hcKäjihBac, a Tenept KaKHM oöpasoM cJiyHHJiocb. htoohji
noApy^mnıcb c BaMiı? XpaHH Eo»ce, ecjnı hBac n o r y 6>rr, tonocnehtoohhcAenaıoTb. Hy^KHfciM chhtsk)BaM ao-
HecTb1160 BceM ceM, 11 x o tjİ hmck)em e cKa3aTL MHoro caob, h o He y M ecra 3Aecb: e c n n Bcet o Y3HaeTe, b li T o r^a
6yAeTe nnaKaTL.
AKAK, t . III, aoh. kaok.K s607, c.333
JVs 97
FIııcbMo K apa6arcKoro HimoBHHKa MaMeA-arıı Mojıa Bem ıeBa
K Tyru6erıoM, a o'iep ıı HoparuM-xaHa, CejııiM-xaHOBOfı xceHe.
[üepeB O A c T a p b in ].
... HaMepenııeBceroHapoAaecTbto, htoöli BecbpoAnoKofiHoroH6paniM-xaHa6 u n yHiFrroaceH,KOTcpbixmoAefı
AayHHHTo)KiiTbEor H,KOHeHHocne ohcoBepıınm.. HeKOToptıejno/mtəmcrapafOTbcJi, - bmjıomKHU o to m 3HaTb, 11
CAenarbTaKoeAeno. hto6u ohhHenojıyHiınıı yAOBOJiLCTBim.MwtohhohTBepAo3HaeM,htoH3xaHCKaropo^y
3AecbMofrMexTiı-KyJiH-xaH,araMbli. anponrıehhkton e *enafOTocHacrjniBirrbWcewyA^My. K n x n y c h BaMSoroM,
htobtomHHKaKoronpncTpacTHahct; BbitəmöyALTeocToposKHfci, HeAonycriiTeTaKOBLixcAenaTbHeKoropueAena.
AKAK, t . IU, A o n . k $ o k . 607, c.333
JVi 9 8
F I h c lm o r p . ryA O B iı«ıa k M e m ı - K y jı ı ı- x a H y ,
ot 26-ro a B r y c T a 1806 roA a, JVs 68
n o nncLM y BameMy ktç h .-m . HecBeTaeBy, npeAcTaBAeHHOMy o t H ero Ha Moe pa3CMOTpeHiıe, a x rrpHHAJi bo YBa»ce-
Hiıe 0 6 cT0 JiTeAbcTBa BaMH noÄcneHHbW n , b x o /w b nonoaceH H e pa33opHBimıxcH b n p o m n o e neTO K apaöarcK iıx *H Te-
285

neıı. ynpaBJweM wx BaMH 40 B u c o q a ö m e r o y T B e p ^ e H iiH Bac n a K ap a o a rcK o e ıı IIIy ıu n H cıco ro xaHCTBo, h B ceon-
zzzıariHcrıme np c ^c T ^ rc ;ib crB y a . h c ocTaBHJi xo/raraiıcTBOBaTb r ıp c ji, E.H.B. BceMiınocTHBcituiHM ıı bc^hkm m HamıiM
I'.H. o BceHW coyaiinieM bo o6;ıerM eiine h x n p o n je n u n b c c h cyMMW, ocTaBiııeMca /le a H e c e ım o i'o o r ırp o n ;;ro ro ;u ıe ii
,’Wtu. n
Me>K;ıy r e M ö y / j y m ı M3Becren y»:e o o ycep/iHH BepHono/wamuiMecKOH Baıııeü npe/jariHocTM k
o » n g a w . u t o b np. y noT peo ıiT e e c e H anıe c ra p a H iıe, flaöbr npoBiıaHT a jw b o iIck E .H .B ., b KapaöarcK OM ır U lyınıiH -
ckom xaH crBe p a c n o n o * eH H w x , nocraB .ıxeM Sbui b /jocTaTOMHOM KonıiMecTBe 3a ueH y orıpe/jeJieH Hyıo c ıijio ıo B3aıiM-
Hbix nocTaHOBJieHinı. k o h -6 w h c um c/iii b o h o m h h M an eıım aro HcaocTaTKa h m to ö u ııap o /ı K ap aö arcK ijfi n pcöbiB an b
;io:i>khom noBiiHOBCHim n HcnpeMeHHofı b c p h o c tii k E .H .B .
AKAK. c. III w'I ok. 608
JVs 99
üııcbM O r p . Ty/ıoBHMa k M ex n i - K y jııı xaH y
ot4-ro ccHTMÖpıı 1806 ro/ja, JVsl40
C ncıııy yBc^oMHTb B .np., m to E.H .B. Hanı b c c m ju io c th b c ıırn h h ii b c jih k h h F.H.. n o Bceno/uw aH eH iueM y npe/tcTaBJic-
m n o M o e M v 06 ycep/jHK h B e p n o c T H Baıneif bo B cepoccnöcK O M y HMiıepaTopcKOMy ııp e c ro jry , HBHb/MH o ıib iT a M H
/joK aıaHH tK n o cMepTiı b lic o k o c t. po/iHTejiH B a m e ro H 6 parıiM -xaH a /jocTaBJiemıeM npoBiıaHTa rjisi b o h c k E.H.B. n
ycneııiHbiMiı bo BceM co/jeucTB/iHMn BoöCKaMiı npoTHB Ile p c ıw H , B u co M an m e comBOJDUi yTBepflHTt s a c K a p a ö a r-
CKHM h HlyiDifHCKHM x ə h o m , Hcajıyn BaM BccMiınocTHBCHiııe ıı B ucoM aH inyıo yTBep 4 HTCJn»Hyıo rpaMOTy Ha xaHCTBO
K apaöarcK oc, KOTopa^ n o yBc/ıoM JieHiao m ch h m h h h c tp o m HHOCTpaHHSix /jcji yacc ınroTOBJiHCTca n p ıı K ao ıın cT e
li.H.B., c KaKOBbiM üiıaKOM o c o ö e ım o ro k bəm B b ico M an m ero 6jıaroBojıeHHa E.H .B. ı/o3/ıpaBjmH b ııp., ocTaıocb k
iiojI/jo/İ ıt rfecoMiıeıiHOH y B e p e ı m o c T H , m to c h h BbieoKO M onapnıafl k saM m e/ıpoT a, yTBep/jHB B a c TeM 6 ojo>uıe b B e p -
h o c tii ıı npe/jaHH 0CTiı bo BeKir H eH apyım tM tıx k BceaB rycTeıım eM y HaıneMy ıı BeJimeoMy T o c y /ıa p ıo r o c y ^ a p e fı H ne-
paTopy, 3acTaBiiTb Bac ynpaB naTb.
BBcpcHHbiM BaM Hapo/ıoM KapaöarcK HM c K penocT ioo u n paB ocyaneM , co/ıc»ca o n b rr b o B ccr/tam ncM noBHHBCHHH n
H eK O ncÖ lIM O İİ BCpHOCTIl K F .H ., MeM CaMblM B.np. OÖpaTHTC Ha CeÖH BHIIMaHIIC H BblCOMaHIHCC 6jiarOBOJICHHC MHJIO-
cTHBeHinaro n B ceaB rycT einrıoro ııa m e ro M o u a p x a .
3a ciim yBefloMJüno B .np., m to n o n p ııo tiT iın MoeM b T m j)jn ıc h H3Bemy Bac o MoeM n p ıre 3 ^ e, c TeM, m to ö m Bbi n p n 6bi-
jih ko MHe /ın a n p n iü r n w b n p n c y T c tb jitı moğm n p ııc H n ı Ha B epH octb E .H .B .
AKAK. c. III, /io k . 609, c. 333-334
JVs 100
PanopT nojnojiK . .İHcancBHna tch.-m. HccBCTacBy,
ot4-ro ceHTHÖpn 1806 ro/ıa
H a acajıooy no/w aH H yıo Ha MeH>ı o t reH.-M . M e x T iı-K y n n -a rıı ıı cT ap m ım K a p a ö a rcK iıx MecTb HMeıo /joH ecTiı, m to
H opaniM -xaH h c hm cji o t m chh h M auopa flaco p acB a HHKaKitx ocKopÖJicHiıiı BbicxaTb 3a KpenocTb c ä c h o i o h ACTbMiı:
b /ıcjıa )Kc KaK h, TaK II /}>KopacB Hiı k KaKitH h c &MeiDHBajiHCb HcKJDOMaH BbirıojiHeHHH n o TpaKTaTy, o mcm h B cer/ıa
nacraHBajı, u o co c ıo p o ıib i e r o OMenb Majıo 6 biJio BbinojnmeMO. B biexajıo >Ke o h He /y w Mero /ip y r a r o 3a ro p o /ı h ceK-
peTHoi-i nocbuiKH jiio /ic h h ııepenHCKH c B aöa-xaııoM h cm hom e r o A 6 6 a -M n p 3 o ıo , T aK * e c 6 yıiTyıon\HM c u iio m cbo-
HM A 6v-<I>eTxoM h po/jcTBeHHiiKaMiı 4>e3iı6eK0M tı M ııp3a-A jiH -6eK 0M , o mğm h x o t ji MHoro pa3 6 m ı yBe/joMJieH, h o
hc hm cji BcpH tıx /ıoKa3aTejibCTB, a /iJiÄ T o ro h h c a o H o c n n 6e3 B c p o jm w rjıaBHOıl KOMaıı/xe. H KaK H anocjıc/joK o t-
Kpbirıocb, m to H 6parıiM *xaH n o c b u ıa jı c c k p c th o HapoM Horo K a p a 6 arcK o ro HCHTeJiH H yp-M aM C/ıa k B a 6 a-xaH y. c TeM,
;ia 6 bi B aöa-xan ııp o c i HJi e ro :ıa t o , m to o h BCTyrnuı b ııo;uiaHCTBO PoccıiHCKoe h c oöem eıiH eM , m to eacejiH on 6y/(eT b
ııeM yBepen t o o h P v c c k h x n c T p e o ırrb h :ih B bironnT b H3 cB o ero BJia/ıeıiHH h n p o c ıu ı /y w HcnoJiııeHHH c e ro y ııe ro
BofıcKa, n /ja ö tı CBH3aTb ö o n t m e po/ıcTBo cBoe o E a 6 a-xaHOM o 6enjajıcH OT/ıaTb /jByx aoM epefi c b o jix 3a AByx »ce cbi-
HOBefr E a 6 a-xaH 0Bbix, /jjih Mero 03HaMeHHbL\ /jo n e p e fi H3 KpenocTH BUBe3 k c e 6 e. E a 6 a-xaH c CBoefı cT opoH tı n p o m a a
c ro BO BCCM, OÖCina-MCH B3HTb AO'ICpCH B )KeHbI CBOHM CblHOBbHM, AaTb CMy BOİlCKa /UIH BbiriiaHHH pyCCKHX. 1 2 0 ,0 0 0
p. TcropaH CK oro m o h c th o to ^ c H c r ıı K a p a /ıa r /ijih cbiHa e r o A 6 yjı-<I>cTxa. H y p M aM e/ı n p n 6bin He 3a /ıo jıro n p c /ib
HBiıoro H3Menoıo xa n c K o ro h npnBe3 Bce c c o ö o ıo BbiıııecKaaaHiıUH ycjıoBHH h x o t h ö u npH Ö ujı ceKpeTiıo n o M Horne
o v:uıajiH,
ceM ;ıa M iıo n ıe »ce raKHceMiıeoceMCKartajnı, BepoHTueeBce
a BiryKxaııcKHiı hcwıı
/|)K a(|)ap-K yjiH - 6 eK,
noKofiHoro M aM efl-X acaH -am , HacneAHiiKa K a p a 6 a rc K o ro , n MejniK-£>KiiMmu/i'JiıOAH BepHbie ıı o o jib in e Bcex npe-
/laHHweknpecTojiA'Pocciihckomy: a H anocne/joK /^oHocHmnfı n a MeHH M e x T iı-a ra no/jT B ep /u u n t Bce to, mtohcjibi-
ıııano t /],>Ka4‘)ap-Kv;iH-6cKa, ApMHHcKoroMCJiHKa^»cHMiHiwahmhothx/ıpyntx Kapa6aru;cB,/ıa n ot nocbuıacMbix
miioio;jarpaıiHnypaaBe/ibiBarejıeHy^najı x y x e coBepıueHHo, mtoııoTpe6oBaıiHK>H öparH M -xaııa H/ıyTbohckəI le p -
cn^cK oro b K a p a ö a r, h K o ıy ;a ycjıum a.nH K apaöarcK H e H CHTejıııoııpHÖJiHwenHHIlepcHXH,to MHornen:ı hhxnpocH -
nncbbKpenocTb, hkooöbiKHOBeHHoey 6e * ıım e ot H e n p ıırre jıe fı yx a n a , hoohhm 3anpeTiuı, cKa3biBan, mtoBofıcKa
cihi ii/çt e ro n mtooohii H in ıero He öoanııcb, KOMyıcımiM* e TaTapaM npıiK a3ajı n / r r n b r o p u , He/ıajıeKo ot U ly ın ıı
jicMcauııiH, Ky/ıa ıı A ö y jı-O eT x y npıiK a^ajı TaK>Kc n p ııö u T b c IIcpcHHHaMH c O a p a /i 5K -y jın ax -x au o M IIIaxccBaHCKHM,
ih tc m cro, npııöbuı b K a p a ö a r n npomejı yacc Ko3Jiy-Mait; co Bcex ccjichhhTaTapcKitx npıiKa3aHo6 biJio ııpııöbiTb
bccm BoopvjKemibiM jho/;hm k neMY. C IlepcHHiıaMH hA 6 y jı-O e rx o M ö w jih v ııe ro 6e3fjpecTam iH H ııepecbUJKH Jito/teH
h HHceM h A 6 yjı-cl>ei'xy npHKasajı, m toö o h c 2 ,0 0 0 riepcHH iı npHCJiajı k neMy M Hp 3a -A jn ı- 6 eKa. o höm h ı-aKHce y aııajı
HaBepHoe. n ksknocu m cn>nıa5iM iKMeHaOKaaanoct hbhoto, tohn o c n a n /r,Jia y ro B o p a OHarccbiHa e r o M e x r ıı- a r y ıı
286
BHyKa ^ H c a ^ a p - K y jııı- ö e K a , c TeM , *rroS bi o h p a i p y m a t c e c IlepciL H H aM iı cbh3H , B osB paT im cH - 6 c o B ceM c e M e n c r-
bo m b K p e n o cT b , K o ıo p b ic n p o o t i B TaM ö o jib m y ıo MacTb / i h h , CHa'tana B03B paTH B m riitcH ,E()K a4)ap-K yjJi/-6cK o o x b H B irı
M iıe, m to o ij x o t h /recK O Jn»xo p a a y/'oB apH B üJ/ x a ır a O T cT arb o t r ie p c n H iı, h o K p o w e 6 p a n n p y c c K n x o ıı /iH M ero ııe c j u j -
x a jı h C Bepx t o j 'o xau e r o y 6 e/jM T eJn> ııenıııe n p o c n j ı , m to o o h ııo c T a p a jıc n :5a:m arb b ;;o m m ğ h h k c e o e h , noÜ M aB iım
TaM, OT/jaTb eM y h TaK ^ce B U K p a c r t ö p a T a c B o e r o H l y K y p - y j n a x a , H a x o /w m a r o c n b aM aw aT ax b E n n c a B e T n o /ıe . o tm c -
r o - ^ e a eM y 0TK a3a;ıcÄ ; c B e p x c e r o o ö tH B iu ı. m to H U H eu iH io ıo h o m i iu iii x a H y fı/jeT k Ile p c ıiH H a M iiju i n e p c ı w n e c
HrfM c o c /jh h h tc j? , h o c j i c M ero npHÖbiBHJJfi/ M e x T H -a r a TaK ^ce o6tH B /r/7, m to o h CKO.aLKo h h C T apaJicn yroB apH B arı>
x a H a , Ho x a n h h Ha m to h c c o m a m a e T c n h h b h o y ac e npıiH H Ji c T o p o H y IIcpcH H H . H raK, h c iim c b iijh y>Kc HiiKaKKon
Ha/je>K,rçbi ııp H B e c T b x a ııa k p a c K a H H H e , p e ı ıi H J i c n b ı ı o M i ı o e B p eM H e r o a ı a K O B aT b h , ııe> K ejiH m o h c ijo , 3 a x B a T H T b > K H B aro
h Ha3HƏMa / ; j i h c e r o 100 m c h . e r a p e ü n p ı t i i p h c t o h h o m M HCJie o t |) H n e p o B , u o n ı e j ı caM c iim m h j\nn n p o H 3 B e ; ;e m i H b
flefıcT B o b K p e n o c T iı * e n p ıiK a ^ a n yM HO*nn» n o B opoTaM ı ı n p o n o M a M K apayn, a ocTanbH K iM j u o / i h m c o 6 p a T b c n k
a p T iijın e p ım ; n /jy m ıiM /j ji h aTaKH o<J)im epaM H Jn o /p iM n p ıiK a 3 a jı. /ja 6 b i oT H ioflb H e C TpejiH nıı n p e a c /ıe H e n p ıu rre jiH u n o
npHÖJIHHCCHHII 3HaK>miIM H 3bIK K pH M ajni-6bI, HTOO O H II, HC CTpCJlHH, C /iaJIIIC b 6 b l C X aH O M . 51 n o m C J I a ra K O B a T b COBCCM
/ i p y r o ı o / j o p o r o ı o ı t He t o h , K O T o p a n npHMO n q e T m K p e n o c m k h i i m h r / ı e y h h x 6 b u ı n K a p a y j ib i , h h c n p c a c / ı c o h i i
n a c O T K pbiJiH , k ə k n o / j o H / p ı M e ı ı e e p y n c e H H a r o B b i c r p e j ı a , h r y r o j i h , c / ı e j ı a B i ı m K pH K , ıı y c r H J i H n o n a c C H Jib iıy ıo
cTpejib6y. SL cKOJibKO h i i KpıiMajı iim , T3K»e h / ıp y r u e , yroB apıiB an ı ı x He crpeJiHTb c/ıaTbcn,ıı ynopHo
h o o h i i Bce
npo/^ojıacajnı cTpejiHTb n p aH ium e re p n . KOTopbiiı Mpe3 HecKonbKo /y je fi h noMep. npıiKasaJi
3a /ıep30CTb ciihd h erepH M
cÖıiTbi KpcnKoro
B biC TpcjniTb ıt ö p o c ıiT b c H Ha h h x ; c rc p ıı c x p a ö p o c T in o c h c B b in o n H iın ıt ıı b M iır i o m c h h h k h öbuııt c
H3 M ccra, a xaH c HecKOJibKHMH MeJioBeKaMit ocTancH yÖHTb n y jıc ıo Ha m c c tc , n p o M itx npccJic/toBaıiHcrcpn KyctaM no
m O B paraM ; cbm e ro , /ıoMb h * e ı ı a , y M e p u m e o t ııepaHbi, HiraMe
moj-jim 6brrb p a n e ıib i, k b k cM eıuaH C b n p n ı ı o ö e r e c
npoMHMH b TOJiny, b KycTax, o t TeMHOTbi iio m h o h n e ö b u iH y;jııaHbi;
B eın ıı HSM em uiKOB, ocTaBiıiHHCH b h x n a jıa i'K a x ,
h k o AoöbiMy Mpe3 o p y Ä iıe B3HTyıo ıı Koen HeMHoro ıı ö ıu ıo , OT/jan h b n ojib3y c o ım a T , h o JiyMmnn yHe-
n x Benjıı 6 u j h i
ceHbi n p ıı HaMaJie /je jıa n x cJiy*ıiTejiHM iı, 113 k o h x M e x n r - a r a M Horoe, n o c n e OTbicKan. T yT TaK *e MHe hbiijich b Jia-
re p b MyraHJiHHCKint 6eK, K oropbiıı 6buı n p ıı x a n e , h oötH B iuı m hc, m to 2 ,0 0 0 riepcıiH H /jo jd k h w npuöbiTb cK opo,
KOToptıx xaH T p eo o B a Ji c A 6yjı-O cTX0M , ıı m to x bh o m y * c HecKOJibKO m cjtobck n o c n a H O 3a h iim h , /jaöbi o h h cK opce
upHiıniH. 5{, H eM e/yıeııııo c o 6paB um e re p e ii. B03BpaTHJicn b KpenocTb, r/ıe ııyHcno 6 b uıo ycT aııoB H T i, nopn/toK ııpaBJie-
h iih ıı, npn ö b iB m n Ty/ıa Ha pa3CBeTe, 3aHHMancb ycTaHOBJienueM OHaro, CKa^ajm MHe, m to IlepcnflCK oe boiIcko n o K a -
3aJiocb HaıfpoTHB IH yınH He 6 o n e e 2-x BepcTb o t o h o h , - c n e 6 t u ıo t o caM oe, KOTopoe o jjio c xaHOM coe/jım ıiT bC H . Ji
BbicTynıuı ceiiMac c 150 ercpHM iı ıı c HecKOJibKitMiı K a p a ö a ru aM iı k o iih lim h n p ıı ^ a c a ^ a p -K y jın -o c K c ; o h h , yBiwn H ac
ıı/iy m ııx H a h h x h y3HaBmıı o t noBCTpeMaBmııxcH c h iim ö e r n c u o B o yM acTiı xaH CK ofl. oöpaTH JiH Cb H a3a/ı. m ij >kc h x
n p e c jıe ;\y H , n p o n ı a ı i H 3a r o p y K ııp c h B03BpaTHHH u e c K o jıijK o T a'rap c K H x c e jıe ıiH Ü , h m 6 b u ı o ııp e /ıa B iım x c H .
I'p aM o ra H 6 pai'H M -xany ;ıa c o o p a ım ıib ie hm 1 ,200 MepBoııneB u e Moıvıa n o ; u ı e c e ı ı a 6 e:j i 'i o ji o b h h h o h r ı o ; i a n ı . o e ı
KOTopofı noKofiHbifı maBHOKOMaH/ıyıomnH KH.UjıunaHOB n p e /jm ıc a jı He n o/m ocıiT b; c k o t »ce o T a a n n ohu/ıo 6 p o B o jib -
hoHa n o p ^ ı ı ı o OTpHfly KH.IJnmıaHOBa, npoxo/ııiB m eM y n p o m n o ro r o a y /uihBbiraaHiiH ÜepcıiHHm o H a ro . - O t c o -
/JCp'iKaHIlH X aHCKOrOH HCCKOJIbKO pa3OTKa3UB3JlCH. HO OHMCHH HCCKOJIbKO p a 3 O CCM HaCTOHTCJlbHO npOCIUI. CKa3l,l-
Ban, m to e ro rocT b u hkoo/ihoccmthhhh, hxothm to ynoTpcÖJiHJiocbHa T aT ap u ApMHH.n p ıt m h c /KHBymııx, hyhc-
ıibtx AJiHpa:jnbixuocmmokmpa:jBe;\WBaımH ua ceM uocry, hoııe T3K mhotoh cobccmn e t o , m to bT e x p e i H c rp a x
noKa3 ano.
M e x T iı-ara , n o H irra* m ch h KpOBaBtiM cboiim H enpıw reJieM n o MyxaMMe/jaHCKHM cboiim npaBaM 3a CMepTb CBoero
OTUa, HC 3HaH MCM OTOMCTHTb, BblMUCJUIJI C/(eJiaTb Ha MCHH JlOtfCHblH /IOHOC C 6 bIBIlIHMH 113 TaTap MHHOBHIIKaMH H 6 -
paritM-XaHa II B I13MCKC C HMM BMCCTC COy'iaCTBOBaBIUHMH. KOItX H nCMaTII HC MOryT OblTb/ieUCTBIlTCJIbHbi: ApMHH-
c k h h >kc apxH epeii h / tp y r n e c'rapııiHiibi npuj[o>KHJiH o'r c r p a x y h 6 oncb m ih c h h h M e x rn -a rH , K oero npauJieıiH e k Ka-
p a o a re t s k y * e chjb>ho, KaK H G p aniM -xana npeac/je öbiBUiee h n a p o /ı Bec o r c rp a x y o c ıo n o p y Ha3biBaei' e ro x a n o M .
CB epx T oro /jonroM nocTaBJinıo ynoMHHyTt. m to e * e j u ı -6 H 6 paniM -xaH Ty HoMt h k o H3MeHHiiK He nojıyM iuı 6 bi
/lOJKKHoro B03Me3^ıiH, t o Ha flp y ro ft 6 bi aera» U lym ım cK aH KpenocTb /^onscHa 6 tiT b b o c a /ıe o t riepcıiHH n H3MeHHiı-
kob K ap ao arcK iıx ; A 6 6 a c -M ııp 3a, nepcpaBHBim mcH y^ce A paK c, M or 6 bi npııfiTH TaK5Kc OTTy/iOBa b 2 M apıııa; b i i\p-
H i n o H c U ly u iH h c k o m npoBiıaH Ty c o b c c m He öbino. /ta ıı y cjıyjKHTCJieiı. Ha BcpHocTb H 6 paniM -xaH a c tm a M cxT iı-aru
c e r o 'l ’a r a p a M H r ı o j ı a i ’a r b C H h h k 3 k H eJiı»3H o h jio , k o h x m h c j io r o p a ; j / ı o ı ı p e B o c x o / u ı e e b K p e ı ı o c r H H O K e.’iH A p M H iı.
A K A K , III m , ;jO K . 6 1 0 , c .3 3 4 -3 3 5
x-ıoı
PanopT no/ınojiK. KorjınpoBCKoro l eıı.-ıvı. I leöojibcııııy,
o t 22>ro cchthÖph 1806 ro/ıa, JNs 253. -H lyıua
lOÖMejı. erepeir c6 - t h (|>yıiTOBbiM opy;uıeM k c o e ;\H ueuH io c o tph/jom hojik. Kapjı-
IIo noBejıeıiH io B.rıp.. 3a Ks 1053,
rım a ceroMiıcnaoTnpaBJieHbi; KOHHimbi >KeKapaöaxcKofi reH.-M.M exT iı-K yjııı-xaH /jaTb oTKa3ajıcn: 1]. noTOMy, mto
r.naBHOKOMajyyıomHfı, yBe/joMjiHHoCKopoMnpııÖbiTimnpncHrunaBepHocTbE .H .B .; 2 ]. mtoA66ac-Miıp3a, noBep-
HCHUIIIM CBC/ICHHHM, H aXO/JIITCHHa M y raH Il, OTKOJIbJlCrKO MO)KCTb C/JCJiaTb BIia/ICHUC B K a p a o a r, Ha KaKOBOH CJiyMaH
;ijih 0Tpa>KCHHH croıuııı OTpH^OB, KaKiıeMoryr ObiTb otH ero nocnaıuj, h c o 6 x o ^ h m o h > '* h o iim cti. h 3/icci. k o h h iih v :
3 ]. mto ıib m e BpeMH ııo c e B a X Jieöa, k o h m >KHTeıiH :jaımMaıOTCH h KOTopbii'ı b n e K O T o p u x o ııa c ıib ix M ecrax ııpiiK pı.iB .ı-
4 ]. m to rıoK a A o o a c - M H p a a ıre y ö /;e T c M y r a ı m . ny>Kiıo H M erb b o M iıo r n x M ecı ax K o m ib ie
io t K o ıııiH u e ıo , n u a K o ııe n ;
K a p a y jn j. K a c a T e jib H o * e /J a c a c ^ a p -K y jııı-ö e K a a o j i t o m nocraB JiH K ) /jo H e c T iı, m to n o i i c t i i h h o m B epH ocT u e r o u y c e p -
287
 Ma o t h h x nony'iCHHbi^, k o iix coAep»caHiıc H in e r o b c c ö c He 3aKmoHacT. k ren.-M . H e ö o n b c ım y , - /tonroM nocraBJW io
,3 iiK) k P o c c h h He Mo»ceTb o t H ero HHKor^a npo3ofiTH HHHero B pe/jH oro n o cjryMaıo yTBepac/jeHHH M exTiı-K yjiH -xaH a Kax panuo n o t o m , h t o b crh jh c chm h m M em m xahm 3 a M e s e j ı o o e m e ö w b i j j h m r j ja B iıO K O M a n /ıy ıo jıu iM k h .
/{ O H e c r u ,
h o h , SbiB H3BecTeH o cBJHHeHHĞHiııeH Bone Ha c n e HHHero He npe,anpHMeT. ,qoK I^ımnaHOBbiM h nep em ıcK a e ro c h h m ii BecbMa m o jk ct ö b iT b cnpaBea.iH B oıo,
AKAK, III. flOK ., 611, c . 335-336 A K A K , T- III, a o k . 6 1 4 , c. 337

N t İ05
JSa102 PanopT noaııojıa KoTiinpcBCKoro reıı-Ji öapoHy PoacHy
rincbMo Ğapoııa B yaöepra k rp. ryaoBHHy, o t ot 6*ro oKTHÖpH 1806 roaa, Ks271.
2 5 - r o ceHTH 6p n 1 8 0 6 r o a a BHyK H 6 p an iM -x aH a Xl>Ka(^ap-Kynıı-6eK, o rb e 3 * a Ä /y ıa npe/^CTaBnemiK n p o c b 6 rnaBHOKCMaımyıomeMy Ba y r e c H e -
n o nojıyneHHH pan o p T a b .c. o t 2 3 - ro M apıa, Ha BbiconaHUiee hm h nncaH H o ro , b KoeM oÖtcHJW npeTepneH H bi# K apa- h h h , M exTiı-K ynn-xaH O M eM y /leJiaeM buı h n p o u c x o /jH m n a 6 o n e e o t T o ro , h t o cefı c
n e c o rn a c e H hhm 3aKpbiTt H3Me-
o arcK oro oonacT bio pa33opeH iw o t IlepcHflCKHX b o h c k , bm h 3 b o jih tc HcnpauuiBaTb, /jjih o ö n e n ıe H im ynacTH TaMouı- Hy H 6 p an iM -x aH a, n p o c n n M eaa o npeacraB ncH H iı e r o B .np., noncM y /jo jtto m nocT aB Jiao a o h c c t i i, h t o o h c u h
Hirx ÄHTenefi, BceMHJiOTCHBeHiııero .qapoBaHbi hm t o h nacTH no/jaTH, KOTopaa o cT anocb e m e HeBHeceHHoıo 3a rıpo- y M c p m e ro HacneflHUKa K a p a ö a r c x a r o xaHcTBa M a M e /ı-X a c a H 'a m , - t o t o caM oro. np c3 nocpe/;cTBO Kocro n o cım c n
uıe/jnm fı 1805 ro /j, ä hm cji cnacTH e /jOKna/ibiBaTb T .H . BJtacrn, KaKüByıo o ıı HMeJi, B oıuen K a p a ö a r b no/uiaucTB o P o c c h h h KOTopwü bo a c e BpeM>ı w H 3im n a n ö o jıe e Bcex
E.B., Haxo/jnMepychioBecbMa0CH0BaTenbH0K>hcoo6pa3HoıocBbicoHaHmıiMHnoneHaHiifliı o6/ıareTaMouiHiıx ycep/ıcTBOBaii, aTaK>Ke H noM jm yrbiH ^>Ka(J)ap-Kyjm-6eK co Bcrı-yrı.MeHHfl K a p a ö a ra b uo/w anc'i'B o, a o c o ö e ım o ııpvı
HapO^OB,C0H3B0JDieT,HT06bIB.C,HeTOJIbKOKapaÖarCKHM>KHTeJtÄMOÖtHBHmiOBCeMHJIOCTHBeHlUeMflapOBaHHHHM CMyTHbix 3/ıecb oÖcroHTenbCTBax o K a ^ jB a n OTjniHHoe y c e p /ıııe ıı BepnocTb h ec-rb H3 Bcex o a h h h c th h h o npe/ıaıı-
toh 'iacTHno/jaTH;KoropaaneB3bicKaHaeme3anpomefliıiHH1805ro/ı, hohcApyrnMHHOBonoKopHBiıiHMHCHnapo- Hefimınl hBepHefımııfı.
.qaMHnocrynHJiHnoceMy»:enpıiMepy, 6y^eK0T0pbieH3hhxHaxo/jHTCH/jefıCTBHTeJibHob6c/jcTBeHH0MnoJioMceHiın, AKAK, t . III, z io k . 6 1 5 , c.337
Heo*HAasAaHbHefimHXBbicoHafıiHHXpa3pemeHH0, a/iohocäTOJibKOotom,hto BaMHynıiHeHoÖy/jeT. IlpHceM
cjıynaebu HeocTaBHTeBHymırrt npıuniHHUM0Öpa30MxaHaMIlepcıwcKHM,flarecraHCKHMhBceMHOBonpnoope- ttslOö
TeHHbiMHapo/jaM,htoE.H.B. HHHeroTaKHe^cenaeT, KaKBo/mopıiTbMe>K/ıyhhmhTimiHHyhBHyrpeHHee6jıaroycr- PanopT noano.iK. KornnpeBCKoro rp. rynoBH'iy
Pohctbo, 3akohmhneMHHyeMoBocnocJine/jyeTcoöcTBeHHoehx6narococroHHHe, aMeayıyTeMBuconafıme coibbo- ot 6-ro oKTaopH 1806 ro/ın, 3\*272. -- U lyuıa
jweT,1ito6h ynoTpeöneHbi öbuınBcecnocoöbi, cMiınocep^HMHEro3aK0HaMHcooopa3Hbie, ^jwAocTaBneHiwoöh- B nyK H 6 p an iM -x aH a ^ a ^ a p - K y n u - ö c K , 0TBC3acaa k b .c. /y m npe/jCTaBJicHiw rıp o c b 6 Ha npıiTecHCHiw M exT n-K ym ı-
3KeHHbiM npaBocy/m*h C T p a a y ı y ı o m H M o 6 j ı e r a e H H f l . B 3 h b b p a 3 c y » w e H H e HanaraeM bia flaHHHa Ile p c ım c K iıe n f l a r e - xaH a, np o ııcx o /tH m n * 6 o n e e o t T o ro , h t o c c h h c c o rn a c e H c h iim 3aKpbiTb ıi3MCHy H 6parıiM -xaH a, o Koefı o h /jo c to -
C T aH C K iıe H a p o A H B o o ö ı u e , n e m o > k h o n o H H T a T b o h u h H H a n e , KaK b B i m e n o n ıiT H H e c K H X / j a n e f ı , } \ n x e / u i H a r o 0 3 H a M e - B e p n o H3BecTeH, h Hcııpom enH H cq6h MHnocTH h noKpoBHTeJibCTBa b .c., npocHJi Meııa o ı ı p e ; ı c r a B n e H H H ero;
H O B a H iw n o A A a H C T B a , ^ o K o n e h ğ B oacT aH O B H T C H M o ıc /jy h h m h a c e n a e M o e c n o K o iıc T B H e , n 0 T 0 M x n e Ö o ııa ıu e c T B O h noneM y ^ o n ro M ııo c T a B J im o /{oııecTH, h t o o h cm h yM epm aro Hacjıe/uiH Ka K a p a ö a rcK a ro x a ııc rB a ren.-M.M aMe/ç-
T o p ro B J iH , K O T o p u f ı c o B p e M e n e M M o r y r O T K pbiT b h o b u h h B a s c H h m o T p a c j m a j i h r o c y / j a p c T B e H H b i x / j o x o / j o b . I T o c e M y X a c a H -a m , T o ro caM oro, Hpe3 nöcpe/ıcTBO KOToporo n o cıu ıe h BJiacTH KaKoayıo o h HMen, B oıuen K a p a ö a r b ııo/w aıı-
E.B. n p 0 C T p a H H 0 o ö t a c H e H b i öbinnb u a c ıa B J ie H H H X , A a H H b ix re H .-o 'r-H H ({ ). k h .
n p e ^ M e T y B b r c o M a n m ı ı f ı H a M e p e H iıa
c tb o P o c c ıu ı ıı KOTopbiiı bo Bce BpcMH *ıi3H iı H an ö o n e e Bcex ycep/ıCTBOBan, a TaKacc ıı noMaHyTWiı £>Kac|)ap-Kynıı-
IJ,H U H aH O B y o t İ2-roh k j j i h 1805ro /ia , n p e /ıc T a B J iH H B n p o H e M Ha c o ö c T B e H H o e e r o c o o ö p a Ä e H i ı e . üo/lO B ep e H H O C T H , 6 c k c o B crynJicH im K a p a ö a r a b H0/waHCTB0 h o c o S c h h o n p ıı cM yTHtıx 3/jecb oöcroO T cntcT B ax 0Ka3biBan OTmi'moc
K aK yK ) r.H .BbicoHafimec o ı n B O J m e T 0 K a 3 b iB a T b k b . c . , B e c b M a öbi a c e n a T e J ib H o öbiJionojıyHHTbo t B a c x o t j i b KpaTKiıx y c e p /ın e h BepııocTH h e c r b H3 B cex o /ım ı HCTHiıııoro BepHeinıııiH h ı ı p e ; ; a ı m e H i m i H M e x n ı-K y jiH -x a ıı * e , h m c m ııa
B b ip a 3 K e H H a x MHenııesame oB H y T p e H H e M y c T p o n c T B e H O B o n p u o 6 p e H e H H b ix H a p o /jo B H a n p o H H ü M o c H O B a H iın . u e ro h o BbiıueıiHcaHHofı npHHime ın o ö y , h KaK c e ö ııo n p e / ı a u n o c T H h BepııocTH e ro k P o c c h h m o >k c t ııp e ım c T B o -
A K A K , T.III, a o k . 6 1 2 , c .3 3 6 a a rb eMV, cK0JibK0 o h h h xıiTp, b o B cex/ıypH U X 3aM bicnax, b KaKOBbix 3aMeneH y>Ke öbi:ı, k ə k b h /^ h o 113 öyM ar 3/ıecb
H axo/pm m xcfl, n noKofmbiM rnaBiıoKOM aH/ıyıoınnM KH.L^ımnaHOBbiM, t o c ra p a e T c n BceMepHo VMeHbmarb cııny e ro h
Xsl03 jno6oB b H apo/ıa, k o to p v io n o npıiBcp^ceHHocTiı o n a ro k oTLiy e r o ıı k HCMy ıiM cer.
BbiconaHLuaH rpaMOTa reH.-M. M exTiı-K y.ın-anı, A K A K , T . III, / i o k . 6 1 6 , c.3 3 7
ot c e H T H o p n 1 8 0 6 r o ,q a .
Ham eM y Jno6e3H o-B epH ono/w anoM y ren .-M ., K a p a ö a rc K iıa 3eMJiH H acne/m ıiK y M e x T iı-K y n H -are H a m a H M nepaTop- 107
cKaa MiınocTb h o n a roB oneH iıe. B b ic o fın a m e ıo H a m e ro rpaM O Toro, /ja m ıo ıo b npo m n o M 1805 ro fly , yflocToıiB Bac ıı I1 hci»mo rp. ry/ıo B irıa k MexTiı-KyjiH-xaHy KapaöarcKOMj',
Bcex KapaöarcKHH 3eMnn Ä iiT eneiı BceMimocTHBeHmH npH H jm . b h h c h o H am n x BepHonoAAaHHbix h 3a ö n a ro n p ıı- ot 29-ro OKTHÖpa 1806 ro/ja, JV«311
HOTb Bce ycnoBHH, k3 k h ji a s ix nojtt>3% H apo/ja h ^OMy B aın ero noKOHHbiM o rq o M BamıiM c HaınıiM reH.-OT-HH^. L{h~ rio npe/iBapıiTeJibHOMy n ııc tM y MoeMy k BaM, m TcopnıeBCKa nocjıaHHOMy, h ııa/ıcK icb, trro B.np. m roTO Biuntcb y>Kc
HiıaHOBbiM Ha BeHHbiH BpeMeHa nocTaBneHbi, M bi c npncKopÖHeM y c n b im a n ıı npoH cm ecT B iw , 3a koiim h n o c n e/jo B an a k Bbie3/ıy BameMy b TmJ>Jiuc. T e ııe p b , yBe/ıoMJW5i Bao o ııep ee3 /je MoeM npe3 cııeroBbiH KaBKaJCKiı^ ropw ıı o npııöw -
cMepTb o m a B am ero H öparH M -xaH a. H b m e ace, 3Haa, h t o bw He to k m o . n p e ö b iB a m ı TBep/jbi b o6«3aHHocTax B am ııx k t h h cıo/ıa, n p o m y Bac, ııpeBocxo/iH TenbiibiH h BbicoKocTeııeımbiH m oh ııpıı>ri'eju., u o o n e ım v rb CKopeiuıiHM bkiiihm
Ham eM y HMnepaTopcKOMy npecTO/ıy,
h o CBepx T o ro n o 0 C0 6 eHH0 My BameMy k həm y c e p /ııııo 0Ka3ann M Horııa y c n y - npııe3AOM b Tıi(j)jıııc /jjih npmiHTHH b npncyTCTBHH MoeM npHCürH Ha BepnocTb no/waHCTBa E .H .B . BceMiınocTiiBefı-
r n HamıiM BOHCKaM, - b B03Harpa»yıeHHe c h x .qocTOXBajibHbix onbiTOB Bam efi BepHOCTH yTBepac/jaeM Bac xaHOM m a ro H a m e ro h BenıiK aro F .H . ıı a jih noJTyneHiw B bicoH afım efı rpaMOTbi, BceMiınocTHBeHme BaM AapoBaHiıofi Ha
IIIymıiHCKHM ıı KapaöarcKHM , n03B 0jm a BaM Bna/jeT c e ıo 3eM neıo n o /j BepxoHBUM Ham ıiM n0Kp0BiiTejibCTB0M, ,qep- yTBep/KaeHiıe Bac c /i0CT0HHCTBe K a p a ö a rc K a ro xaH a, KOTopyıo x B 'iep a nojıyH iın, c nııcbMOM ciim h OTnpaBJDDo k BaM
» a B oıo ıı 3amnTOK> PocdifıC K ofı HM nepıiH, K oeö b BepHocTH no/maHCTBO h B npH3HaHHiı e/niHCTBeHHOH H am efr Ha/t HapoHHaro ıı H a/jeıocb, h t o Hpc3 7 a h c i! n o nojıyHCHiııı bəm h o n a r o h 6 y a y ıiMCTb yAOBOJibcTBiıc Bac 3/jccs Biı/jcTb.
coöoK) BJiacTiı Top^KecTBeHHo oÖH3aHbi Bbi yHHHHTb n p H cx ry . Bce
0ÖH3aHH0CTH xaHCTBa K a p a ö a rcK a ıo , npaB a n n p e - n p H jn T io Miıe TaK^ce n p u ceM c jıy n a e yBe;;oMHTb B.rıp., h t o h; u p h h h b bo yB aÄ enııe ııpe/tcTaB.neım e bsm h .nejıaım oe o
ıiMymecTBo OHOMy flapoBaHHfcm, KaKiiH nncbM eHHo h k to h nocraHOBneHU
ot /*o cnoBa rpaMOTe cnoBa npnno*eHH, ııOTepneıiKH KapaöarcKHMH >KiiTeJUiMH ö o jn .ın a ro p a 3 3 0 p e ım a n p e s u p n x o /ı I lepcn/ıcK H x b o h c k b K apaöarcK oe u.tıa-
BceMHJiocTHBeHüie HbiHe no/jTBepHC/ıaeM KaK BaM, TaK 6yAyw,HM n o Bac npeeMHHKaM. 3 a chm n o p y n a x Baw ynpaB- /löH iıe n p o ın n a ro 18 0 5 ro /ja , B ceno/w aH H efım e /;o H o c a n o to m E .H .B . h xo/ıarancTB OB ajı o oönerHeHiiu ilx yvacrıı.
nHTb KapaöarcKHHM Hapo,qaM c KpoTocTiııo ıı npaBO cy/m cM , yBepeHbi. Mbi,
h t o Bbi h Hacne/jHHKH Bam n b npe/ıaHH o- IIoHeM y E .H .B ., Bcenıe/ıpbifı ıı BenıiK iın Ham T .H ., n o po/moMy
EM y H enoB eK ojnoöm o ıı 5e3npuK na/uıoM y M im ocep-
c t h cBoen k H am eM y HMnepaTopcKOMy n p ecT o n y h b to h h o m BbmojmeHHH c b o iix oössaH H ocTeiı npeöyA eTe HenoKo- /HDO, BCCMIUIOCTHBeHmC COII3BOJHIJI flapOBaTb HM
BCK> Ty HaCTb ÜO/iaTH,
KOTüpaH o c ra n a c b c m c HC BHCCCHHOIO 33
neÖHMbi, KaK £ o n r B e p n a ro no/waHCTBa t o t o o t Bac TpeöyeT . B
ceM ynoBaHHH h b 3 a n o r MOHapmeii H am efı k bsm h n p o m e a m n u 1805 ro /ı ıı y a o c r o n n BCCMiLTiocTHB'bmeıo rpaMOTOK) K a p a ö a rc K irx t cTapm ıiH n bcc Hapo/i'b, KCTopan
Hapo/jy. KapaöarcK OM y m h h o c th ^ a n a c h h H M nepaTopcK aa Hama
rpaMOTa, 3a coöcTBeHHOpyHHbiM HamıiM n o /m n c a - xpaHHTCH y MeıiH /ıo npHÖbn'HH B a ın e ro cıo/ıa. 51. yBe/ıoM /wn B.np. o c e u ııeH3pemıofi
BucoKOM OHapıueii m e/tp o j c, c
c
HiıeM h npHno)KeHiıeM rocy,aapcTBeHHOH nenaTH. TeM HToöbi Bbi rıpe/iBapH'ienbHO oaLHBiınıı o h o h BceM cT apm ım aM h HapoAy KapaöarcK OM y, n p e ö b m a ıo c moiimk
no^m ıcaH o: «A neK caH ffp» moiim k BaMi> noHTeHiıeM ıı /joÖpoÄenaTeJibCTBOM.
KoHTpacnrHHpoBan öapoH A .E y /jo e p r. A K A K , t . I II , aoK . 6 1 7 , c .3 3 7 -3 3 8
A K A K . t . I I I .a o k . 613, c. 337
JVslOS
X-104 O thouiciihc rp. ryaoBH*ıa k Ey^öcpry, ot
PanopT no/jnojiK. KoTJinpeBCKaro reH.-.ı.6apoHyPoseHy, 14-ro HojıÖpfl 1 8 0 6 ro/ıa, X s80
o t 6-ro OKT»6pH1806 rofla, Ks269. - Ulyuıa IIIymıiHCKHH h KapaöarcKHH M exrıı-Kyjnı-xaH , o koəm h HMen n ecT b yBe/joMJiHTb B.Bbic. - o ., h t o o » H /ıaıo n p u e ı/ıa
nojıy^iHB cəe/jeH He, öy/jTO 6bi M exTH -K ym ı-xaH Be/jeT TaHHyıo n e p e n n cK y c öyHTOBmHKaMH A6yn-<t>eTX0M h <5>e3H- ero b T ıı^m ıc /uıa npuHHTHH n p n c n ru Ha R cpH ocTt E .H .B ., rrpııöbiB cEoaa 1 l - r o Hiıcjıa c c ro M ccnua, c /rojtacHbiM 06 -
öeKOM h h to , /^aöbi 6 o n e e saKpbiTb c ııe h He no/jaTb o c e ö e c o m h c h h h , oy/jyHH BecbMa x ırrp , npe/jcTaB im y » e 2 n n c b -
289
288
pa-iow yMiiHiiJi n pnaary na bc'inyıo Bepmcrb E.H .B. b npncyTCTBiuı mocm, no coBcpmcHinı kotopoiI BpyHcna cMy
o t Meıw jivimho BbicoHaimıaa yTBepAMTeJiLnaü ı-paMoTa ııa xaııorBo K apa6arcK oe%BceMHOCHBCMinn eMy ııo ^ a -
noBaHHaa, pa&HOMepno h APVran BbicoHaümaH - tkcrpəMOTa k Kapa6arcKOMy Hapo/ıy, KOTopa* b npııcyTCTBiııı xaHa,
nepBrıuınx ero hhhobhhkob h axyHAa rnacHo nponreHa ö u jıa mowm nepeBo^^wxoM ır BpyneHa MexTH-Kyraı-xaHY.
H oajdihhvio n p n ca ry iim no£nııcaHHyıo n yTBepjKAeHHyıo cro ncnaT uo npcnpoBoacAaH npıı ccM t k B.Buc.-y, ^oJiroM
cnıiTaıo yBeflOMiiTt Bac, M.r., hto npncnaHHyıo TaK^e npıı noHTCHHcflrucM yBcflOMJieHHiı BarnewBucoHafımyıo
IvH.B. rpaMoTy, neeMMJiocTHBeHme rıo>KajıOBaHH>ıo MexTH'IHaMxany TapKOBCKOMy Ha ;ioctohhctbo xaııa,/Jep6eırr-
CKuro, ii Mpyryıo oÖBecTHTejibHyıo rpaMOTy k /JepöeırrcxoMV ııapoAy h, n o ııyoıyHeıiHH oıibix, oTirpaBHJi ııp« MoeM
opflepe k reH.-vmt}). EyjıraKOBy, npeAHiıcaB ewy n p n Bo3BpameHHH ero c BoıtcKaMiı m BaKy Ha J Ih h u o BpynHTb B u -
coHaHHiyıo rpaMOTy MexTH-IIIaMxajıy TapKOBCKOMy ıı b npncyTCTBnn cBoeM npnBecT ero Ha BeHHyıo BepHocTb
E .H .B .; paBH0 MepH0 11 3 TiaTCHTa Ha h h h u B ceM H JiocrnBeılure n o # aJio B aH H u c BnaACTenbHOMy MıiHrpejibCKOMy
KH.HeBaHy ıı 6uB inH M i n p n B u co H afım eM E .H .B . ^ B o p c flenyTaTaMH k h ä ^ m . H n x o K a ıo n BaacaHy fta a n a H iı o m p a B -
neııo o t M eııa k reH.-M. PbiKroıJjy a jih BpyneHRH o n u x Ka>K;ıoMV n o npmıaAJieMCHocTH.
AKAK, t . I I I , ; i o k . 618, c. 338
K s l0 9
npe;ınııcHiuıe rp. I'y/ıoBiıwa tıoanoJiK. KorjınpegcKOMy,
ot 21-cohoh6p h 1806 ro/ıa, .Vs368
M exT H -K yjm -xau K apaöarcK H H , coBepınwB b npHcyTcrBHH MoeM n p n c a ıy ııa B em ıy ıo BepııocTb n o jıy q n jı ot
M eıw B u c o H afım y ıo 3a coĞCTBeHHopyHHUM E .H .B . noflnııcaH H eM rp a M o ry , yTaepjK flaiom yıo e ro b /jocToıiHCTBe x a n a
IIIyiHHHCKaro h K a p a ö a r c x a r o , c ocraB Jiem ıeM n p n B cex n paB ax ıı npenM yiA ecTB ax, c ch m a o c to h h c t b o m co n pjuK en-
Hbix. - IToHeMy n p e A nncuB ?öo b . b c 6 . OK asusaTb eMy b o bcak o m cjıy»ıac flon»:H oe yB a^cem ıc c ro ä o c to i ih c t b y ii t ä k -
« e Kax PoccıtücKOM y reH ep an -M an o p y , OTWOflb He BMbuııiBaHCb b o BH yrpeH Hee e r o ynpaBJieHHC, KOTopoe CMy o a h o -
mv ııpeAocraBJieH o b o B ceö cHJie. C y/ı h p a c u p aB a h ə a noA/iamıWM e r o TaK^ıce o cT aıo rcH b ijojim oh e r o b o jic h n a
n p em iesfb nOSUYXCCUHH, HCK.fffOMa5l CMepTHOÖ Ka3HHHJIH JIHIUeiIHH HJieHOB, KOTOpaa B KOPOTKOM P o c c h İic k o m IipaBTie-
hhh ııe Moryr 6brrb TepmiMU. TaK*e ecmı 6bi eMy BcTpeTiınocb KaKaa HaAo6HocTb kofo-jih6o m noAÄaHHUx ero
BunıcAimib H3 nocıryuıaHiw, t o hcmcajichho b rıpaBiıHbHoM ero Tpe6oBaHHiı AeJiaTb yAOBncTBopeHiııı. rioneHCHucM
■mc pauınM ocTacTcx oxpaHemıe Kpenocru, c6epc»ccHirc m o a eü jroMaHAOBanmo BamcMy BBcpcHHbK. saöoTJiıiBocTt o
lipOAOBOJIbCTBHH HX UpOBHÄUTOM, KOerO O 6e30CTaHOBOHIlOM AOCTaBJleilHH % HMeiO OT xalia yBepHTCJIbHOe IIHCbMO H
coöjnoA enH e bo Bceıi c m ıe b o c h h o h AHCijHnjiHHU Menc^y HOAKOMauAyıoniHMH, A aöu o t h h x acHTeJiflMH ne m o h ih
6uT b AeJiaHU M anefım H a o ö h a u h rıpH TecH em ıa.
A KAK. t . rrr, a ° k . 6 I8 , c.338
Hs 109
ripcAnncaHne rp. ryAOBiına noAnojııc. KoTJiflpcscKOMy
22-ro HOHÖpfl 1806 roAa, -Vı82
ripeAnucaB&3Mothioa«e BMemnBaTbcsboBHyrpeHHHeynpaBJiemıeMexTHK y n n - x a n a , ny>KHUMCHirraıoAaTbbüm
3H3T TaK*e, HTO B pa3Cy>KAeHHHCMepTHOfl Xa3HH,yBeiba HAİIAHUieHIWHACHOBH JCİHHO OÖ-bJJCHHJlCÄ,CX3HOM,HTO
cue b PoccrıftcKOM npaBAerara TepnuMo 6tm » hc wovKCTb, a noTOMy Tcnept 113 nOABAacTHux ero, noAnaBmnxı, yro-
3JOBHOMV npeACTynJieuHK), oTAaaaJi 6 u oh to th ə c BaM ajw coAcp^canH^ iioa crpa)Keıo, AOKOJie no hx o6uKiıoBeıiH5iM
h upasaM ııpoH3BeACH öyAer Ha^ uhwh cya. ııoow M tro ııpecryıniHK ııo BHiıe ero 6y;ıeT cocuaıiB
ccbrjncy hjui nojıy-
'urrb Apyroe jcaKoe jnröo Haxa3aHHe. ByAenıı 6 u xaH caM noaceAaA, h to ğ u TaKOBue 6 u a h cyAHMu no PoccnfrcKHM
3aKoHaM, to HeMöAJieHHO np0H3B0AHTb uaA hhmh cyA npw KOMaHAe bəm BBepeHHofı h npeACTaBnsrrb mhğ Ha pac-
MorpHiıe. BnpoHCM, ccjui 6 u b.bc6. 3aMeTMJin, 'rro xaH HaMepcH nocTymiTb b npOTiiBHOCTt AaHHaro iim mhc oöcma-
huä u ynoTpeÖHTfc h əa kcm ahöo HaKa3aaııe numcHireM >KinHiı nmı hachob. t o bm npcACTaBbTc cm>%h to ciic 6 u a o
6w ııpoTHB'b AÄHiıaro hm o6eu;aHH«, a MtyK&y reM TOTHac Meus o tom yheAOMJiHHTe. 3;ıecb uvwuwm chhtəio m ıe -
ruTb BaM,hto no Heo6y3AaHHocTu nerKoaepHocTHToroHapo;taııyttaro, Aa6u KaKHX-Jin6oueycT-
h tıpuBUHK& k b CTBVioıHMMb j i h h o m h i i o 3aKjnoHeHHfl T p a K T a T a BWAaJi C B o e r o cbina IIIy K y p -y ju ıa x a b a M a ııa T b i, AOKa3biBa5i TeM u e -
pofıcTBt coAep^caHiıecero opAepahnoATBep*AeHHexaHy, CAeAaHHoemhoiono ceMynpeAMeTyjihhho, xpaHHMo
. 6uaoBaMHaoBpeMeHHb TafiHe.
AKAK, t . III, aok. 620, c.338-339
Xı 110
OTHOiueHHe rp . ryjoBHMa köapoHVEya&epry ot23-ro
HOHÖpH 1806 roAflı Xs84.
n o npiıöbiTiııı MoeM b Tıı4>jnıc a HameA 3A c c t A oaaiA aB nıarocjt M oero npııc3A a K a p a 6 a rcK aro fl^ c a ^ a p -K y ju ı-a ry ,
cuH a ji HacjıCAHHKa noK ofiH aro M aM eA -X acaH -anr. Ü o 03HaK0MACHiıu mocm c hiim oh noAaA MHe nncbMO, n p ıı ccm
npHJiai'aeMoe ö BwnucKe, b KoeM, yııoMHiiYB o p c e x rrex cjıynaflx. pac o u oKasan cboö ycep;jne, n e laKpUBan ııpıı to m
ueKOTopux-b nocrynKOB n AeAa caoero H6 p a n iM -x a ııa , HecooTBeTCTBeııııwx A a ııu o u h m upncjir na aepuocr ıt rpajrra-
t v c HifM 3aKinoMeHHOMy, bo3Ao*i/ti> HaAe*Ay cboio Ha 6 e 3n p n K n ^ H o e M nnocepA ue E .H .B . u ijpocıiTb xoAaTafıcTBa
Moero o6b ocHacTjniBjıemnı e ro BucoKoMOHapmıiM iı meApoTaMH üoao6ho cBepcTHiiKaMi» e ro . Cefı ^ ac a ^ a p -K y A iı-
a ra , o kocm sl BKparqc ıiM ejı hğctb yBCAOMAJrrb Bac b OTHoiceKim mocm noA K266. x oT a n HMeeT TaK*e npaB o m n o -
290
jıy ^ e m ıe B u c o H a fım a ro , y T B ep » a c H iw cto b xaH cxovı h o k &k a «A« c r o M e x T iı-K y n u -x a u h c u p m a c x e K
ö b in o ııuM auo b 3aMCiuaTeju>cTBax cBoero oTiıa, yoH T aro o H 6pai'H M -xaua. h iio pauopTaM u o a u o jik . JIııcaneBHHa
c rə p a n c jı oTBpaTHTb e r o o t H enpH iraH H ux n o c ry u K o B , TaKsce c n acT bio cfeoeu k o h h u u u , B uexaB k reH .'M . H e o o n b c u -
h v coAefıcTBüBajTb eMy b n o p a * e H in ı 11 nporH aH im B a o a -x au o B a c u H a c -riepcıiACKiiMH BofıcKaMiı u , AocTaBjum b t o
BpeMA Ha BofıcKa E .H .B . npoBuaH T, n o K a ıa n o rm iH H u e o i i u t u cB oero ycepAUÄ, n p ıı t o m b c c n ouT H cum ue K a p a ö a r-
c k iic crapm ıiHfci n p o m m ı y r B c p ^ c n m c r o b xaHCKOM a o c t o i i h c t b , KaK 113 n p o c t 6 u npenpoBoacACHHofı n p u b cco ii-
jXjV^uneuuıuM A o u eceuw u m ocm , o t 2 1 - ro a a i'y c ra , b. b u c . o ycM orpeT h3B o jih t« : t o ıto pauopT aM reu.-M . H eo o jib cıın a
k ic h .-m . HecBeTaeBy u o t n e r o k r e n .- n . n ıa 3 e ııa ııy , npew A e ko M iıe AoıueAuiHM o r c e i'o n o c jıe A u a ıo , u e ^ e J iu o
$:*ca<^ap-K ynu~are, KOToporo B npo^eM h m o jio a u s n e r a , k o iix eMy te u e p b 18, He u q 3 b o a s io t ıiMeTb e m e H aA Ae^am efı
o u u t h o c t h h ıı k ynpaBJieHHio xancTBOM - % BceoriA AaHH eüuıue npeACTaBHA E .H .B . 06 yTBep^cAeHiuı xaHCTBOM - a
B ccnoA A äH cürauc n p c A c ıaB im E .H .B . 06 ytBep^KACHUU xa n o M K a p a 6 arcKUM e r o a*W*o, Ha h t o u UMeA cnacT bc noJiy-
HiiTt, B u c o a n a fım c c pcm cH iıc 11 BccM iiA O crnfiB tnıyıo rpaMOTy, CMy AapoBaHHyıo, Ha y T B ep ^ a c H iıc c ro xaHOM, k o to -
p a a u o upuÖbiTHu e r o b Tuc|!.nHc h e r o 110 u p h h h t h h b npHcyrcTBHH MoeM ırp H ca ru Ha B e p u o c rb E .H .B . eMy o r mgi/k
BpyneHU. 3 a bccm tc m h .J^ a ^ a p - K y jiH -a r H , TaKMce n e ynacTBOBaBUiHH b uocT yuK ax AeAH CBoero, uecooTBerı,cTBen-
Hbix AaHHoft h m n p u c a re u a BeHHyıo BepHocTb E .H .B ., b t o caM oe BpeMH, K or^a M exTH -K ynn-xaH b AeiicTBOBaA n p u o t -
p ^ j c rcH.-M. H c 6 ojn.cıiHa, o h c Apyrofic to p o h u n p u M afıope JIncaH eB iPib c H acrıno K apaöarcK ou k o h h h u u noKa 3ajib
o t t u t u cBocft tıpeAaHKocTiı 11 y cepA nc y OpAYÖaAa n p n BOiBpameHiıu 3,000 K apa 6 arcK iıx ceM eu, yBJicHCHHbix c n 0M0-
ni,bio rJepcHACKHX ho h c k x A6yjı-<3>eTX0M, - a h a c io e ro , naxoAfliUHMCfl b o e ra x . Bc TaKOBbiü cBeAeinifl, 3a 6 pannbı« miioio
06 ueM h cAeJiauıibiH b pa^i'OBOpax npHMeqaHHH ııp u jihmhom c iihm t. o ö p a in e n u ıi. h t o o h HMeeTb MCKpenuee pacoıuıo-
*eH H e 11 npuBep*.eHHocTb k BwconafımeMy npecTOJiy E .H .B ., k neMy oTHecTiı mo>kho h Bbipaaceuue iim ynoTpeojıeHHoe
b AaHHoM a a a « e ro MexTH-Kynu-xaHy K apa 6 arcKOMy oo^naTejTbCTBe npH3HaBaTb BnacTb ero. Bbico'-ıafımne eMy Aapo-
BaHHyıo c a o c to iih c tb o m xana, 11 obrrb b e ro noBiiHOBCHinı, AOKOAe Mcxra-Kyjni'XaH caM npcöyACTb b a o jtk h o m noBiı-
HO Bcmm E .H .B ., n o c r a B ^ ı o r b m c h a b o ö ^ a m io c T b noK oprebm e n p o c ırrb b .b u c .-o . »rro 6u b o y B a ^ c m ıc e ro y c c p x u a 11
uepııocTM ., TaK)Ke w T oro. h t o 011110 poAy h AocTOHiıciBy cBoeMy ecTb uepBbiH b K a p a ö a re qejıoB eıa 3 110 xaııe, KaK ua-
o i c a u h k c ra p u ia ro c w u a H oparH M -xaua, uoKOHiıaro MaMeA-Xacau-aru, HCxoAaHCTBOBarb eMy Bb ııpUMepe ApyrıiM Bbi-
c o u a fım u B03Harpa)KAeHiıe liiihom c »caJiOBaubeM n o m ın y c e p e 6poM.
AKAK. T. 111, aok . 6 2 1 , c. 339
J V s ljl
B b iııııc K a H3 nııc b M a noA A aH H aro K a p a o a r c K a r o ,^>K a<j)ap-K yjın-aroro.
CBHmeHHoe u m h E .H .B . BceMHAocTHBefımaro BejiHKaro F .H ., cjıaBJUAeecMA n o BceMy c B e ry npaBocyAueM nenoBeKo-
jn o o n eM u yAOCToeHiıeM’b H3 cJiy)KamHx EMy BepHo n ycepA H o K a*A aro c006pa3H 0 e r o sacjıyraM , 3acTaBimo noK ou-
H aro oTUa M oero c c a w o ro n p n ö u T iM b T ıı^ m ıc H cno6cA iiM ux P o c c iu Ic k iix b o ö c k u o a HanaJibCTBOM KH.I^umıaHOBa,
ucKaTb co Bceıo npeAaHHOcTHio 11 ycepAHCMt cıuibH oro noKpoBUTCJibcTBa 11 noAAaHCTBa E .H .B . sccM iuıocT iiB cfım aro
T ocy;ıapH ro cy A ap eu H M iıepaTopa. B t o caM oe BpeMH x o t b llepcHACKHH m ax noc b u ıa jı k oTiıy MoeMy cj>HpMaMH h
AaBajrb xancTBa c npeAocTaBJieıiHeM eMy iio a h o h BJiacrw HaA BJiaAeıiHCM. n o noKofinbiH oTeq m oh, yAHBJiaeMbrH n p a -
BocyAueM E ,H . B ., He c o rn a c u n c a Ha c h h npeA Jio*eH iw H n p e A n o n e n BceMy BepHonOAAaHHimecKyıo c jıy ^ ö y B u c o -
MafımeMV PoccHiıcKOMy J^Bopy. O i i u t u c e ro nepBOHanajibHo noKa3aHU c n p n ö u T u a b rp y 3 H io BbicoKonaBHUx P o c -
cııfıcKiıx BofıcKX u p c ı HauaAbHUc c e r o c ropoH U n e p c ro B o p u c M cJniK-^acıiMmuAOM, HaxoAUBmıiMcH TorAa n p u
Kiı.HHHHaııoBe ;(a6bi nocpeACTBOM e ro nony^H Tb R hckom om yAOBAeTBopeıiHe. C jiq r c tb h c m ch.jix n ep e ro e o p o B öb v ıo
ro, h to no
B3STHH r s h a ) k h , ı i b i u e EjiHcaBeTOiıojifl, K H .H H n u a H O B b n p n c jıa jı M a u o p a /IucaııeBH H a. nocnaıuiHKoM k
AeAy M o e w y H6paniM -xaH V fljw npurnaıueHiLH e r o B C T y m iT b b noAAaHcrBo PoccuficK ofı H M nepıuı. X o th 5Ke TorAa
A p y n ıe u npufJiam aA H no K o fm o ro AeA® Moero
no fe ıiH O B a T b C H üepcıiACKOMy u ıax y , h o oT eu He Mofı, Aonycrun
kək -
e r o npeAaTb c c 6 x co b c c m s B A a A e H iıc M i, b n o A A a H c T B o 11 n o K o p H o c T b E .H .B .. HeMy CBiiATeneMb 6 u n M afıop JIııcaH c-
B irı. rioTOM, n p u cBitAaHuıı a c a ^ M oero c noKofiHbiM t k h . I^ıımıaHOBUM u a K ypaK -uae, o h 6 . .. TaK^cc rnaBHbiM Aeu-
rıpeMeejiHMoe cBoe y c e p A H e , T aK )K e rıpHiıaTb b o h c k o P o c c u ö c K o e , 011 oTAaJi IiryııiHiıCKyıo K p e u o c T b b o B J ia A e u u e
B u c o q a f ım a ro A ^ o p a caM kh. LjHHHaHOB n n p o n e e B O H H C K iıe HaHaAbHiiKiı ö u a i i ceMy CBHAeTejwMiı. B TaKOBOM p a c -
nono*eH H H 11 BepHOCTiı k E .H .B . n o K ouH uö OTeu m oh rrpeöbiBanb a o cəm oh k o h h h h u . I lo cMepTiı ace e ro H eönaro-
HaMepeHKwe a k dau, HenpıW TeJA,ctbyjofAne P o c c ın ı, m n a m ı oKazhiBarb m u c H y , h o xorA a kh. IJırmıaHOBi> BucTy-
nıiJi c BoficKOM K IIIupBaHy,
CAeAy^ HacraBAemwM a ycep A io o noK O fm oro oTua Mocro,
c o ö p a n BoficKa 11 HaKa^an
K apa6arcK H x »HTe:ıeH, - o mğm yBeAaB. kh. IjHUHanoB oonaAe)KHJi MeHH b rıojtyqenH H m eA poü m h jio c th o t E .H .A ,
0AHaK0-ac b orcyTCTBue k h . IJnuuaH oB a HenpHOTenn b35ühi B epx HaA cnaobiM 11 npeCTapejıuM mohm AeAOMiıx y roB o-
pnn ;
u JibCTHBUH npeAJJO)KeHiiH noAefıcTBOBajıu h ə a hhm h o h oTcaBJian b M ojnaH Hiı nocrynKH
e ro , c AaHHoıo npucn-
roK> HecxoATBeHHHC, KOHM He6AaroMUcjıaK)UiHMU6un AOBCAeH
k oh h o t k o iix nocneAO Bajıa HecuacTHaH c ro k o h -
uıiH a, - cKaaey TonbKO, h t o ä Bce cpeACTBa y rıoT pe6ım oTKnoHHTb c ro o t o h u x , h o KorAa h c B03iiMcn0 c ııc b jeihhiih. ä
OTKpbin uaqajibHMKy IIIym uH CK aro j'apHH30iıa o c h x laM eıııaTeJibcTBax h npeABapuA nncbM oM , K oropoe Bii/ıejı Mairop
JlHcaneBH^fb, M eıibiuaro 6 p a -r a CBoero IIIy K y p -y ju ıa x -a ry , naxoA H iuarocJi b EnncaBC 'rnoJie, K oero x o tc jih BWKpacTb
0TT0nb, h t o o u o h , oCTeperaHcb AeAaTfc n o ö e rb npe3peB,b Bce eM y npeAnoacemiH. n p e o u n 6 u n o KoneA äH3Hii cB oeu b
TBepAofı 11 HeHapymHMofı B tpnocT H k E .H .A ., c ra p a jıc ü npncnaH H H x 3a h h m nofiMaTb 11 oTAaib naqajibCTBy. CaM
B o r t BeAacT, h t o %n p e o u B a n n o Bcefı cnpaBcAJUiBocnı b c p h u m E .H .B . 11 AOKasaA t o a c a o m , KorAa n o HccnacTHofı
291
 Xt U4
/Jon ecem ıe IlIyııııiHCKiıx c ıp a u m n 11 xuiTejıefı 1806 ro/ı.
KOirHiHC M ocro. Ha flp y ro fl jıcH b. ycnoK oıiB HapoA, 2 b m c c tc c MafiopoM JIırcaHCBJiHCM BHCTynıiJi c K ap a6 arcK O -
B ceM V C Bery lüB ecT H O h ö o n e e B b ic o H a fım e M y ^ B O p y , h t o rJOKOıiHbJiı H 6 p a r n M - x a n , c o B p eM em ı o T u a vı a e A a c ö o e r o
co K oıtım ueıo jıp o 'n ıii U epcH /tcK aro lioHCKa, CTOHBiıtaro to ıv ta cyııpoTHB KpenocTH, h co/ıeiicTBOBajt o rp n /jy d o h c k i,
H M e 5 iB p a ^ j,y k riepcu/ıcK U M . B na^eT eji5iM , KonLMU rıaı ıe x K a /j» :a p c K iiM npoucxotfC A eH iiH M . K C Topw e H biııe cTa.mı
E.H.B. b parsÖHTiııı n nporHanmı oHbix. I I o n p n ö b iT iın *e reH.-M. We6onbcy\na b A CKapaH/jjw BcnoMoluecTBOBƏHiM
H3BecTHbiM iı ıı n o c T y n a ıo T H ecrıpaB c/tJiH B O , B cer/{a C T a p a jm c b i i p o t j i b o c t o o t l n /je jıa T h iim np O T iiB iro e, h o k<ik p a c -
KapaöarcKOM y xaHCTBy a xoT en BWexaTb k HeMy c CBoero
KOHHHU,eK» tı n o b o 3 M o * h o c th OKa3aib y c n y r y , h o M aüop
n p o c T p a H im c K 110 B ceM y cB eT y c n y x 0 6 n a r o B e n e u u u u m eA pO T e r ’occ n iT C K aro C aM onepvK ua k 110/m aHM M
JIncaHCBHH n o ÄOBcpcHHocnı ko m hc n o p y H iın MHe yn p aB jıeH u e K p e n o c ib io , a caM c a&xeio moiim M cXTH-Kyjnı*
xaHOM n o m c n /Uta c o e aıiH e H n a c tc h .- m - H cöojtbcıiH U M ; B03BpaT»cb iio to m oTTonb, B tıc r y n n n c b o ü c k o m k O p fly ö a -
CBOIIM,H3BeCTHOCTaiIOIITO,HTOTe KOTOpfcJÇllOCTVnaiOTBnOKpoBIJTeJtbCTBCBtJCOHaÜruaro/İBOpa. lipe6bIBaJOTB
;iv. a c ıniM BM ecre m h, coe/iHiı>ıcb c cn o e to K o ım n eto , p & 6 w n ı IlepcHACKHfl Bowcxa h B o w p a n v m Kapaöarcıutx rn ı-
COBeptHeHHOMCnOKOHCTBIlHHKajK/taroCOOCTBeHHOCTLHCeMeflCTBO,CeMeİlCTBOOUBaKyr BOe'lIIOKOÜCTBtni, TOUOKOİİ
rejıeii ;ıo 3 ,0 0 0 ceMencTB, y»eneıiH bix Aöy/ı-OeTXOM . 3;ıeo>, He ynoM HJiaü o ney/toBOjikCTBHnx ııa MeılH M oero
HöpaniMx a H 30neTHaxoAiınor c ycep/tıreMbn o B i m o B e m m BucoqaHLneMy^BOpy; Kor/na >kHHcneKTopkh. Hmına-
M exTH -K ynıı-xaH a, %He M ory yM onnaTh n p e ^ b .c., h t o K o r^ a n o rp e ö o B a jib o t M e aa m ıcb M en m ro sw fla b tom> h to ö b i
hob rıpuöbüi bFpy3HK>, to noKofiHLinHöpaniMxan Bcer^a nocbinan kHe\fy nıo/jeii c nncbMaMiı u 110rıpe*/KHencbocü
3 npıi3HaBan B jıacrb B brcoH anıııııe eMy flaHHyK> o t E.H.A. c a o c t o h h c t b o m xaH a h He BbixoflHJt 113 e r o noBHHoBeHiw,
noxopnocTUu3bBnjüi cBoe ycep/uıe n coBepıueımonpnpBanoh ry cawyio cBaaL, Koropyıo hmc'i 011k rıepciLHHaM
t o a fl,an eMy 06x3aTCJibCTB0, u t o # o k o j k : oH b caM b n p e ö y a c T b b HeHapynııiMOM noBJiHoBCHinı &orom> n n c
npoıneAiuero ro^a Bbiexaa oh ıia KypaK-Haii, r/ıe yBimencn c HHcrıeKTopoMbo3o6hobhji cboio noKopHocTb. 3aKmoMiiB
noKopHocTbio öyAy eMy noBiiHOBaTbca ıı n p m n a B a T b c r o BJiacrb.
TparraTono/WaHCTBe, Bpym-ınBuurecKa3aHHOM>’nHcnexTopy ji ohsa no/unıcaeuueMcboumB^aıiMHooT/tajı Kornuo,
B •)aKJiıoM6iiHH B creo n, u o ry ıaraıo a c e Moe yııoB eıiH e n a 6e3npH K Jja^noe MHJJocep/jMe ııpH 6w ;a. Bb b . c. h no-
cTeMMTOöbi HiiKaKouHecnpaBezyniBocTJi He V'-iHHeHOco CTopoHbi Haıuefı, TaKace c uauıefi crropoHbi HrrKaicoroııe
p y qaıı c e6 e m hjiocthm i> h 6 jıa ro p ac u o jıo » :e ıiH io BarııeMy, n a ;ib io c b , M'ro xo;(aTaHCTBOMb BauiHMb npe;p> BbtcoHaH-
6bino6n aenaHoHeMoroneHiın. HoparriMxaHitomrcToeep^enHou ycep^Ho cBoeMyc/ıan KpenocTbVocy;iapbiou
H eııooeA U M a b o h c k o n o c T a s u n b oHyK> n x o t k B Jia/ıeHiLa 6 l i j i o p a 3 3 o p e n e , h o ı a BceML TeM b c n x o r n y c K a n n a BofıcK a
rnıiMb npecTonoM b h n e ocTaajıeH b 6 y /jy no^oÖ H o cBepcxHHKaM t moiimi> uje/jpoTaM H E.H.A. B npoH eM b, h t o b .c.
npoB aH T ii /j a s a T n a c o / j e p ^ c a n n e M a n o p o E J ln c a H e B in ıa h / J ıı r o p e f i a , h t o o n u c a H o b p e e c rr p e , n ııp o r n B rp a K T aı a 1111-
6jıaroyroj[H o ıiMb ö y ^ c r npıiKa3aTt> n b c c t o 6 y n y c ra p a T b c ü n c n o m w T b u , n o c r y n a a n o coB-bTaMb BanniM b, ç n y * m b
K aK oro H c n o n n e H iıa He c /je jıa jr. h o M afıo p b i J ln c a n e B U H u J J .« o p a e B n e M o r ın u o ö o h t i i t l c h c rıa p o /jo M , n o c T y r ıa n n c
c o BceM v c p c ^n c M b E.H.A. a o n p o J n m y ı K p o su Moefi. C c m c ö c tb o ÖHBafor b 6 c 3 h o k o ö c tb i« i, t o noxo?im>ın H 6pa-
HäMiı x y / ı o , np ıtT ecH X ü noA A aH H L ix, h 6 e 3 Be/jOM a H a u ıe r o B X o /ıu m ı b H ejcoTopu.H A e J ia 3 /ı e n n n w , K O T opbia h c ıcaca-
ı HM-xan 30 ıser naxo;iMJic5J c ycep ;w eM b u o b h h o b c h h h BbicoHM anmeM y /jB o p y ; K o r^ a ace HHcneKTop kji. HnnHaHOB
n ııc b f l o h h x . rioKOHHLiH H 6 p a n iM - x a H « e , 6 y A y ı iH o r o p n e H TaKHMiı ııocT ynK aM U n x B e n e n p a'iö ıiT L na.uaTKV 3 a s p e -
ııpır6ı>uı b 1 py.iHio. t o iio k o h h w h H6paj*HM x a n nceıv ja liocwjjbiBaj/fc K n e My m o /ıe ti c ımcbMHMiı h n o r/pe>KHeff cbocü
n o c T b io u oC TäH O BiıncK T aM c OÄHOIO )KeHoro rr T peM fl c u h o b l ä m m , a o c r a jib H b iü >KeHbi n /4 e r n n a x o / t n j n ı c b b K p e n o -
rıoKopHocTH H3bSBJiaJi CBoe ycepAHe n c o B e p iu eırn o n p e p fia n o h r y caw y ıo CBH3b, K o ro p y ıo HMejı o h k Ilep cu aH aM .
rip o ıu e ^ ın a ro ro /ja BbrexaB o h n a KypaK-Hatf, r jje yB iı/ıenc# c nncn eK T o p o M n BosoöH O Bnn cboio n o K o p u o c rb , 3aK/no-
c t i i , h o H pe3 Ka^Kflbie 2h j i h 3a h h e s / ; t ın o h b K p e n o c T b 11o r r y / j a b c b o i o a a jıa T K y . .VIevK;ı,vTeM, rıonyM eHO o l i ji o m-
BCCTHe, h t o Ile p c ım c K H e B ofıcK a u /iy T u x a s /yiM n o n b jM c s o e r o B naaeH utis / ja o b i n o n p o u u ıo ro /jH e M v n e j u iu iiiti,c ;j
h iib TpaıcraT o noaqaHCTBe, BpyHiuı BbimecKaaaHHOMy ım cn eK T o p y ıı o h 3a n o n n ııcaH iteM cboiim B3aıiMHO o r,« ajı k o -
y p o ^ c a n , / ; a n v c n o B iıe M a iio p y f la c o p a e B y 11 c /ıe /ra n p a c n o p a a c e ı u ı e T aK oe, h t o 6 m 3 0 n p n 6 M Tim c ro /ıa P o c c h ü c k i ix
n m o , c tc m UToöbi HiiKaKoıl H ecnpafceajB iB ocrn h c 6 w jio ynıiHCHo co c to p o h m H am efı, raKace c H am cfı cro p o H b i h ii-
b o h c k o h 11 o ö o ı n e n c a c H e p c ija H a M H , n jı jı x r o r o n o c b u ı a n m o / j e f ı k Ü e p c ııa H a M n 0 C TaH aB :uiB a:ı u x : 110 M atiop J lııc a -
KaKoro ııe 6m jio 6m ;ıe jıa ııo n eııcu o jın en H jı. H öparH M -xan n o HHcrocep;teHHJo h y c e p ;tm o cBoeMy c/ıajı x p erıo ci'b
h c b u h u M iın a x B a p , ıteHajiHHO b 3 ^ b b o h c k o b nonH O H n o n j j m Ha x a ııa , n p e « / j e y ö u j n ı e r o . a h o t o m ^ c e n y . ce c T p v /Vım
V ocy;ıapıo n Jieııo6;jH M oe bom cko uocrraBJin b o n y ıo n xo r a BJia;teıiHe cııe 6ı>uıo patfo p ciıo , u o 3* BceMb reM cne o t -
x a ııo B y , o / ı n y a o h l h cb iH a e r o 11 t ə m c n p H T a B tu ıtx o f / j o 3 0 n e n ., h h h o b h i i k o b h p o ^ c t b c h h h k o b y 6 n n ır B ce ıiM e u n e u x
rıycKan Ha BofjcKa npoBiıaHT n AaBan Ha co/jepacaH H e M aöopoB JlncaHeBHHa h /{scopaeB a, h t o
AeH braM H n B em aM iı, y ö o p u u rıan a T K u o r p a ö n n u u p a c x B a r a n n , n p n B e /j^ TeM n a c n c o c e /ıe f ı H a m ııx b oTH ajırm c.
E c n a to m h o H 6p a n iM xaH c /ıe n a jı npoTtiBHoe no/y^aııcTB y B b icoH arim arü $Bop«ı, -r o ^ o jj^ c h u 6 l j .h i o h h b ^ jitl e ro c o
jV a ll2
BCeM Ce.MeflCTBOM II pOACTBeHHIIKaMH B KpenOCTb, CO/[ep)KaTL UX T3M u o TOM AOHeCTH BbICOHaİlUieM \’ /I,HopV II KdVi '0
P a n o p r n o a n o jiK . K o T Jw p c B C K a ro rp.ryjoB if*ıy
6 bt B ocnocne/ıoB ajto p a^peuıeH ite ot npaBocyAUH B b ic o u a n ıx ıe ro ^ B ü p a , kto öm m o v ohom v ııpoTJiBUTbcaV A hotomv
o t 13 j]CKH6pıı 1806 ro/iit. 3J8. LUyıııa
Bceno/m aHHefıuıaH n p o c b ö a n a u ja rıo/m aıiM x nepB a^ ecTb t o , HTOÖbi npe/ıaT b /je n a c n e n p a B ocy/nııo cnvHa-
A 6 6 a c -K y m ı-x a H 6 u B in m ı H a x ım e B a n c K o n , jKHByHiı b y e3 /je K a p aöarcK aro B n a A tm ıx C ııcııaH a s h h o m eMy fln n n p o -
n o c t ju ı k o r ^ a Hnoy;a> n o ^ o ö u o ç fleno, u 6 y ^ e uccJie/ıoB aTenıı cyAa B b rc o 'ta frm a ro /{B opa h c BbJCJiynıaK-'T u ııe 6 v / i \ t
HHceTJttcTBa H 6paniM -xaH OM . rpaöH Tb H ırpHTecH^eT B cex n p o e3*aK > uınx 113 T a B p ın a , O p ^ y ö a ^ a , H axiw eB aH iı n
H3cne/joBaTb t o bojih iix - a mw npoctiM HccjieAOBaTL, h o to m v , h t o c ııe o t h o c i i t l c h k npaBocy/trtK> n c.naBe K .H .P
n p o Tiııx m c c t jcynuoB, o *icm n o m h o tu m A O K o m B m ım ko MKe b o T ö u r a e o t c ç j i l M c x trr-K y jn ı-x a H a n p o cb ö aM n ıic a jı
B T opan npocLÖ a n a m a ecTb r a , h t o KaKtın mw c/ienaTL m Aep^cKiı u a MaüopOB J J n c iH c & n m ı tt ^ xcopaeB a, t c m chijck-o
a k HCMy n Tpe6oB an yflOBJrrcBopcHiuı o rpaĞ neH H aro iim Tn4>m ıccK aro K ynqa AM ÖapuyM a; h o KaK o h T o ro He c ;jc n a n
oöcTOJn'enbHo m li ııa n n c a jm n npeflocTaBnaeM BaM, ıi3 K o e ro Bce uoA pooH o y3H aere. TpeTbü n p o c ı.o a ııa ıu a co c T o ın ı.
h oT/ıan TOJibKo nacTb BemeH xy;ım H x, n y 'u n ıiH y ;te p » :an y c e 6 a , r o n o rıpne.?//e M exTH -K yJiH -xana rtpocıtrt h e r o
b to m , h t o n p o ıu n o fı 311ML1 TpeooBa/ı JIııcaneB iM 4 ,0 0 0 H epnoB bix 11 x o v j\a oo -b X B iın n a M . h t o h h c h c k to p Kjr. IJım n a-
cvrriHca'rı, em e k neM y. O TaKOBMX ııo c ry n K a x A 6 6 a c -K y jiH -x a n a HMeıo HecTi, ^oırecT H b .c. A onroM n o c'raB n aa ııp e /\-
h o b n ııc a n k HeMy, h t o u o 3apnnaT e c u x 4 ,0 0 0 HepBOHHwx t o nııcbMO ıtHCiıekTopa n ı paMOTy BenıiKaro I'ocvAapHM, b
cTasnTb, h t o KpOMc oHbix u p e 6 b iB a u n e e r o u a r p a n m j e K a p a ö a rcfc a ro B na^eH iw M o * eT b 6 u T b Bpe^Ho h noTOMy, h t o
o h B e^er nepenııcK y c A 6 6 ac-M H p 3 0 io , c lih o m E a6 a-x aH a, b T a B p m e HaxoA^m uM cjt.
K oefı o ö t B n e H o u )KanoBaHbeH 6 p a n tM -x a H a ı ıo f la e c e T k H eM y, TOr/^a M a ılo p JIırcaH eB H H B3.hji v n a c J ,2 0 0 HepB oıiH w x
n e c n ıı 6 u o h c n e n cneA .vroınyK ) u e n y 3 a n p o B u aH T H a İ t o a h 3a c k o t e w y o T u y m e u H b te , t o 6 o:ıee ) .0 0 0 H epB oH H ux
A K A K , t . 111, aoK. 642, c .?
cocT aB nano - 6 u , h o o h t c nucbMa H H cneK T opa, T e - acerpaM O TM B M C O H aiiıuen H e o 6 i> h b u ti rr b c c c jr e r/p e ^ o c ra B J w e M
B o n e B .n p . n p n u eM i b b c c t h o BaM B ce cT e cıiH eH H o e n o n o * e H H e K a p a o a r c K a r o B n a ^ e ı n m u h t o n o c n e /;o B a n o n p o -
JV21 13
n ı e ^ m a r o r o ^ a u H tiH e n ııw r o , n o n e M y n p o c tiM c ^ e n a T b n a M T aK o e / l e n o . h t o 6 K a p a o a r c K u e / 7 ü ^ a H ja > ıe öbvııı h c -
riııcbMo rp. ryaoBHMa k MflTepH ,HjKa<|>ap4Cy.riH-arH
c k o j i l k o j j c t o cB o 6 o » /ıe H b i o t AaHH. / j a 6 M n o M im o c T iı B M C O H afım aro /^ B o p a m oi j u i B03BpaTitrLC H o ru r rb b c u o e co -
XeÖp-9H-ffiıca-6erıoM ot 3 l-r o
CTOHHHe, a n o c n e cny)K nT b n o c ıın e T paK 'raT a. H eT B epT aH n p o c b 6 a H a u ıa ec T b T a. (i t c noK ofiH M rt H o p a riJ M x a n J/p u
/jeKaöpn 1806 rojja, JVs470
n n cbM o Baarc, b kocm n p o c ıtr c h c o c ta B im b c tm a B araero ^ a ^ a p - K y n ı ı - a r y , a n o n y H iın n b o t b c t Ha o h o c npıı^TH o
*tJ3HH cBoefı nocT anoB iın Hacne/iHUKOM CTapıuero CMira CBoero M eX Tiı-K yjut-xaH a, HanııcanycnoB iıoe nncLMo, v t-
Mne yBe/joMHTb Bac. m to h 110 yMacTKio b HeM HpHeMJieMOMy h 110 p acııonoK eH H io k HeMy ııe rıpeMHiıyjı T eırepb )Ke
Bep/um CBoennenaT bto 11 Benenn e n a ıa T b oHoe m eiıx-ynb-H cnaM y, KaAU n « c e KapaGarcKUM tı n p e /io c ra K tw eMy
nonH yıo Bom o. u o h n p u Mcu3Hiı oTUa c p o e ro n n o cMepTH c o x p a n n n Hac 11 o o x o /ın n c H c naMH TaKiiM 0Ö pa30M , h t o
fiHcviTb k BbicoKOcreirerrrroMy M exTH-KyjiH -xaH y, Tpefiya ;ta6bi 011 OT/ıajı bo B n a ^ e n ııe e ro 3 6 ^ e p e B e u b , n o Aauno M y
hm MHe hhm ho o ö e m a H in o h h Ha/^erocb. h t o o h k o h ğ h h o , o t cnoBa CBoero He orcT ynH Tb. JX&6uı n p tı t o m ııe M orm ı
BCHHecKit m li 6naroA apH bi 11 /lOBO/ibHbi HM11 H iiM aneüıuaro npıiTecjteH iifl o t rıe ro n e TeprrrrM. r a K x e m li noBt.ımecx;ä-
3aHHOMy ycnoBHoMy nııcbM y öb irat a noBHHOBeHue n u o a e r o ynpaBneHiıeM h ııpe6yAeM . A iio'icm v BcenoKopH ennıc
BcrpeTHTbcH Kasrıw n ııö o ırprtTecrreHHH eMy o t x a n a , n e ro 0/ 3HaK0 * e He o * H /ıa ıo , t o n p o c ıu ı BwcoKOCTeneHHaro
npocuM B.np. npe/ıcTaBHTL oöcTOflTenbCTaa c m ı B M coH afım eM y/İB opy E .H .B . B ceM iınocTiiBefuııaro r o c y /ja p fl n anre-
M cxT iı-K ym ı-xaH a, h t o 6u b c n y u a c a^u c K a H iw KaKiıx m ı6 o noBiiHHOcTefı c noABJiacTHbix BameMy cbm y Ä cpcseH b,
ro, /?a6bj }TBepac,qeHiıeM e r o ı n n ıın cbok> m ep y to M iınocT b Ha Hac.
KdKOBblJI 0
OHII OÖH3aHbI HapaBHe npOHIIMII HeCTII BO BCJtKOC
BpCMH, Iim i /ipyriIX KaKIIX Tpc 6 oBaHIlfl, TaK^CCB3bJCKa- A K A K . t . I II , a o k . 6 2 4 , c. 340-341
hhİİ hııiTpa«|)OB,;ıejiHJi c b o h npHKaıaıiHH n p e ı Cbina B aıuero, «k o h x rocııo/iH H a. IIo/lB JiacrıiM e >Ke o6a3anu
6 y /ıy r
naxo/uiTLCJ? B cer^a b ^ohvkhom nocny»:aHHH h noBiiHoBeHiın k xaH y h k o 33Kohhom y Bna/jeTenıo BceBbicoHafıuıe H aa
hhm ii nocTaBneHHOM>'. n p H *ıeM a yB ep en , h t o c li h b ə k T aK *e He oTCTynıiTb o t ^ a n n a r o Miıe o öem aH im 11 n o /l pyK o- JVi-llS
O thouichİIc öapoHa B yaöepra k rp.I'yAOBiiHy or
bo a c tb o m BamıiM, ııconjiHJW BcerAa A o n r, c b o ü npoTUBy B ucoK ocT cncH H aro M c x T iı-K y m ı-x aH a, c o x p a ı m H c n p c -
m chhoc k HCMy n o c jıy m a m ıc , noBimoBCHiıe n /io jb k h o c yBajKCHHC e ro o co 6 c v h c no/jacTL c cbocİI c to p o h l i h ii Ma- 7-ro ııoAopn 1807 roAa. - C. n e ıe p S y p r
OrH OtueH iıa a .c . o t 2 3 - ro H onöpn, o t 3*ro n 6 - r o AeKaöpfl n p o m eA iu a ro 1806 r. ınıcanHbiH non\'HeHLi 3Aecb ncnpaB iıo
M eıimaro ııo n o /ıa k ııey/iOBOjibcrnHio, h o 6y/(eTb crap aT b cn cırncKaTb /ipyMcöy e r o h c h tl c iihm n c o n ıa c ıre , o t K oero 11
co 6cTBeııııafl e ro ıroj»>3a ^aB iıcer 6 y /terb . 11b cBoe BpeMK npeAcraBneHM m hoio BM coHafuueM y B033penıiK> E .B . C k o h l hii BenıtKa ÖLiJia AOBepeHHocrb T .H . ko
bccm noABHraw b .c.. n pıw iH O a h h M eua yneAOMUTL a a c , h t o nocne/j;H5tfl p a c n o p ^ c H i ı n Hartnı, npifB eA tnıw k iio b h h o -
AKAK', t . 3, flOK. 6 2 3 , c. 3 4 0
Benııe Becb ^ are c T a H , y c y ry ö ıu u t BCeMiniocTHBiuee E .B . ö n a roB oneH ite k o c o 6 o e B anıen. B c e npeACTaBneHH5t b.c.

293
292 i
ğ h ijh i b nonHoH M cpc o ^ o Ğ pcH tı, ıı KaKoii BöcnocJicAOBajııı Ha ohi>wBucoHafımiwpa3pcıncHiDi, ıı ä o jito m n o H irraıo
c o o 6 ih h ti> 'y j e c t u o jcy .
&Hca<kap-Kyjm -ary, cbiw a n o K o fm a ro uacjıeAHKKa K a p a o a r c x a r o , r.H .B ceM iın o cT H B en m e no)Ka^oBan b iio jik o b h h k h ,
coii3Bo/dw , m töohi HcaJioBaHte n o ceM y M imy npoırsB oA iuıocb eMy H3 /ıa m e , xancrBOM K apaöarcK iiM nJiaTHMofr. pecK-
p ıın T t Ha iimh c r o cocToaBineiıCÄ ıı K o n ın o c o H a ro h m cjo M ccTt n p n ceM npcnpoB o.gıiTb k .b .c.
AnMasHoc n c p o Ha3HarıcHHoe 6 biBmeMy xaHy UleKUHCKOMy CcjniMy, BceM iüiocTiiBciım c *aJiyeTCü fljKatfıap-ICyJiıı-
xayıy XoncKOMy h UleKHiıcKOMy.
Tlo cMepTH H G parnM -xaıia ocTaBiım ecH m aK H ■suauviH c PoccuücKO -H M iıepaTocpK HM rep o o M h caGjııo /(p a ro n en n b iM iı
KcJmhämii yKpameRuyto F.H.BceM suıocrnBeume * a jıy e t MexTH-Kyjnı-xaHy fCapaöarcKOMy. BnponeM h n o cMbicJiy
saKJüoneHHux c nepcıwcKiiMH xanaMH ycnoBnfı 3H3KK, a Hannane 3H3MH, äojihchh ocTaaaTtca b p o ^e xaHCKOM Ha-
cneacTBeHHo, pasyMea, a o k o jic HacjıeAHHKiı coxpaıWTb öyAyT BepHocTb k BcepoccııfıcKOMy npecrojıy.
AKAK, T. 3, flOK. 625, CTp. 342.
JVs 116
PecKpıııiTb lUieMHiıtiiiKy KapaöarcKoı o xaııa /JacajJıap KyJiıı are ot 2-ro HiiBapH 1807 ro;ıa. - C .-n ex ep ö y p n *
frio MeıibinoM TiiTyJie ].
O K a.'iaunue onbiTbi y c e p ;w a h BepuocTH Bam eiı k H əm eM y HMiıepaTOpcKOMy u p e c ro n y oSpaTKJW u a c e o n ııaııiH lice-
MHJiocTiiBeHiıiHe BJJHMaHHe. B o H37>^iBJieı/He H ero h B 3Hsk ocooKH Horo k B3M ııa m e r o BbtcoKOMOHapmaro Ö Jiaroüo-
jıeH iw HcanyeMb Bac b m hh P o c c ııfıc K a ro noJiKOBHHxa, c npoıi3B o»m eH neM n o ceMy HiiHy Ä anoB aH bs c e o p ea H o ro mo -
HeToıo i(3 H atüttx rocyA apcraeH H M X a ° * ° A o b , n p e o u B a a b T Bepfloıı H aA e^A e, m to c h ji Haıııa MHJiocTb nocjıyÄ H Tb k
BJimıııcMy n o o m p eH iu o B am c ro y c e p A iw h k B u n o jiH eH m o B arnııx B ep n o n o a a a H H irıe c K iıx o6H3aHHocTefr ıı «ito TeM
n a n c ycyry6ıiTbCH fl0cT0XBaJQ.Haa n peA aHHocTb Bauıa b k BbicoKQMy Ham eM y HMncpaTopcKOMy n p c c T o n y . B n p o n cM
npe6biB aio k bhm ÖJiarocKJioımUH.
A K A K , t . 3 . A on. k ; io k . 6 2 5 , c. 3 4 2
JVs 117
IIucbMO rp. ryaoR im a k M exTiı-K yjııı-xaııy KapaöarcKOMy,
o t 18-ro a u s a p a 1807 ro^a, JVi 34
OHcbMO b rıp.Hpe3 uoHTeınıoro Baıuei'O Mnp3a AjiH-6eKa h nojıyHHJi h na onoe chm bəm oTBeTCTByıo... Teııepb Bcex
Booöm e K'apaoarcKiıx ÄiiTejıefı, nepeceJiHBEnııxca b pa3HuH Mecra, Bo-iBpaTint Hem>3H BApyr, a b cBoe BpeMfl, KOHen-
h o , cııe oyAeT cAejıaHo: o Tex * e , k o h nepenuın b UleKH n IHnpBaH B.np. MOMceTe cHecniTb c npeBocxoAHTejıtHhiMiı h
b u c o k o c t. M ycra^a xaHOM IIIııpBaHcKHM ıı ^aca^ap-Kyjnı-xaHOM UleKHHCKiiM, k o h m o ccm y * c o t mchji öbrno
upean«caHo. t s k k ə k o h ii noaaaHHbic oAHoro BejuiKaro ıı BceMHJioBcrıiBcfımaro uauıcro T.H. - np« mcm x Haaeıocb
h t o h Bbi paBnoM epııo B03BpaTHTe Bcex ıueKHHCKHX h jih ıuHpBancKHX >KHTeJieii n ep ecejiH B iııııx ca b Baıue BJiay^eııne.
Bpara Bamero MaMe^-Kacywa, m xo/ıxm aroc% b KapaAar, ue xoJibKo n03B0JB0 BU3»aTt b Kapa6 ar HMeer c ııepece-
jıiiBimiMiıcfl npe*Ae KapaöarcKiiMH *HTejıaMiı h Tenepb co6 ııpaBiunMiıcH k HeMy, h o h yBepıiTb ero, h to no B03Bpa-
meHHH b KapaÖar, Kor^a o h , AaBUiıı npncary Ha BeHHyıo BepHocTb E.H.B. oyAeT coxpaHHTb onyıo HeHapyımiMo ıı
cocr ojrrb b BamcM noBiiHOBeHim, t o o h BCcnoAaaHefımeMy xoAaTafıcrBy MoeMy M o^ert HaMcsrrboı oopaTHTb Ha ceöa
Bbicoqaiiıtıee B033peHHe H.H.B. YBepbTeTaK*:e b coBepıııetnıoM ıipomeıiHH h 6 e 3oııacııocTH 6 paTben Xannap-ary h
AxMe;{-xaııa, ecjw o jih /{06p0B0Ja.H0 h c h h ccm m pacftaHHfreM B03BpaiHTca b Kapaoar h b t o BpeMÄ o h h a o jd k h li
o u T b CHOBa npıiBeAeHbi Ha BepHocTb noAAancTBa E.H.B. IIoAnoıiK. KoTnHpOBCKOMy h npe*Ae n p eA n n c b isa jı ıı Te-
nepb euje noATBepAiuı MTOöbi on He b x o a h ji h ii b kqkilh AeJia ä o ynpaBJieH im oTHocflmaHCH, ıı k o m ö h ay h r a p m i30H0 M,
b Illym e pacnonoaceHHbiM, co6 jooAan 6n crporyıo AHCUHiuniHy M e-^ay KOMaHAOK> eM BBepeHHoıo, A a ö tı o t c q w * t
h c öbino BamıiM noABJiacTHUM AeJiaHo KaKiıx o ö iia ii npıiTecHCHim ıı paBH0 MepH0 HMen - öbi BcerAa a o je k h o c ıniHy
BameMy ytfaw eH ue. y 6 aBJi>rrb >Ke b o ü c k b Kapaoare c to ä /h h x h rerrepf. eır(e ııe npıanaıo tıaAoöuwM, a BiıpoMeM ne
oc'iaBJHo h c e ro c;(ejıaTi> b CBoe BpeM5i, K o r^ a oÖcroHreJibCTBa t o noiBOJiHTb. HaKOiıen Ha/ioöııWM cMHTaıo npncoBO-
Kyn/iTb 3Aecb r o , m to k np. n o 3BaHiııo cBoeMy ıı BJiacTH B ucoM afım e BaM npeAocTaBJieHHofı c a o c to iih c tb o m xaHa
HMeeT nonH oe npaB o sanpeTHTb noABnacTHMM cbohm nepexoAHTb 113 AepeBHiı b AepeBHio 11 o t o a h o p o noM eı^juca k
ApyroMy, a noTOMy e c m ı 6bi AefıcTBHTcjibHo k to -jh io o n c p e m ö n k ÖpaTtHM BamıiM h c hm ch Ha t o
ripaBa 6 e3 B am cro
n03BQJlCHIIfl, To TaKOBblX Bbl BCCTAa BJiaCTHU OÖpaMIİTfc Ha npCÄHIIC 5KIirejn>CTB0 ir nOKIIAaTb 3a CBOCBOJIbCTBO.
A K A K , t . 111, c. 626
mi8
Bceııojı/jaiiııeiiuıee ııpom euııe B/ıoBki H6paniM*xana /(xcaBaxııp-xaııyM, ot 16-ro nıiBapu 1807 ro;ıa [IIepeRo;ı c
rpyıııııcKoro ].
B H & 3 r . , ı ı p n ı ı a n a ; ı e ı u m O M a p - x a H a , A a a p c K a r o u ^ a r e c r a t ı c K a r o B J i a ^ e r e j m c M H o ro M H C J te ın ıu M H jıe a r u u c K H M H
B O H C xaM Ji » a b o t h h i i y o n { a M o e r o , k h . E u r c H H H A 6 a m n A J e . - Kp. B a x a i ı t . b K a p T a ıiH U H H , ö m h h B3 « t m b ı m e n ı > M bi A B e
c e c T p u : T a , H a K o r o p o ı ı » c e H i ı n c 5i c a M O M a p - K a u , 6 b i n a u ^ a s n e t t a B l & O l r o a y c n o M o m b i o H e n o ö e A H M O it p y K i ı B a -
m e f t u H b tH e x ı i B e T b b K a p T a j i H H iıu n o A B a r n e ı o M o H a p m e ı o A ep> K aB O ir. a M eHJi y n o M H H y T tm O M a p - x a H o t a s j i 3j i t i o
c b o c m y Vi6 p a n i M - x a H y , K O T o p tı u n p u H n n m c h h b '& c h u n a o c H O B a H in ı ö p a M H o r o A o r o B o p a rr n e p B c f ı m a r o c y n p y a c c -
294
cTBa. B npoaojDKCHUc T oraiK aro B pcM euu n nocrojiH H O AeHb 11 homi» »cenajıa ınbicK aTb c n o c o 6 k cBoeMy ocbo6o)KAC-
/iHfo, h o » 0 necM acTm o n e Mon/a ııaifTH /ih ııoBöAa, iih n y m a o k o jI i ı a n p ^ e H H a a Mbicjib ııe BH ynuuıa Miıe oTiıpa-
BiiTb ccKpeTiıo MenoBeKa k B o ^ A tıo HenoöeA HM oro B a m e ro BouHcTBa, noK ofm oM y KH JIaB jry LJtmıiaHOBy, Aaöbi
n p o m e n c y n p y ra M oero H o p a ru M x a n a noK opıiT bcs HenoĞeAHMowy opyjK iııo B .B . 11 K or#a o h s t o c&enan, r %ana
coBeTb eMy c y n p y ry 0Ka3aTb noBHHOBCHiıc, b mcm m hc noM o rın ı E o r oTija M oero n cpoAH aa m hc Bepa, n n o K o p n n c s
c y n p y r Mofı co BceM cbohm BJiaACHiıeM B a n ıc ft I İM n c p n n . 3 t o c jıy * ım o rnaB H cfuneıo p a jo c T b io 11 3HaK0M T o ro . m to h
bhobj» o 6 p e ry CJ3010 Bepy, ııp u MeM k h .H h h h h iio b o ö e ıııa jıo ı ocBo6o/iH Tb Meıra c iiph->khtw m h m hoio Aen,MH h upeA-
cTaBHTb B am eM y BbtcoKOMy HMiıepaT0pcK0My ııpeT cojry. H x o t h BCiıocjıeAcrBHH yoHJiu c y n p y ı a M oero H öparH M -
xaH a 11 cbm a M oero A 6 6 a c -K y jm 1 1 JieT,KOToparo h T a« * e H aM epesajıacb cAeJiaTb XpııcTiıaHHHOM, h o JinmeHHa.q
My*a 11 cb m a, noT epH B inaH Bce 3eM HbW 6 oraTCTBa, h n o B T 0 p « o m o io M u cn t 11 no npe«HeM y Mcenaıo 6biTb ın o a B J ie H -
H oro, - paAiı Hero, n p eA C T o ^ c KoncHonpeKAOHcHiıeM, npeA aro ceöa XpncTojnoöıiBOMy T p o H y B .B . n cs ^ m e H H o M y
B am cM y iim c h ii, Aaöbi c o ın B o m u n ı noBeneTb 3AemHeMy H a M an tH iiK y ı n 6 aBHTb m c h ü o t ə t o t o ıiHOBepHaro HapoAa
c o c T a B iııe r o c a M o eıo A O M epbio, 1160 a a c e n a ıo n p u ö b iT b b o Bce6 jıarocjıOBeırHyıo crojiH uy Baıuy n npHiiHTb 110
BM ecTe
BameMy K p e m e ııu e , MeM h h AOMb m oji o ö p e r e M c b o i o B e p y . PaöcKH ı ı p o m y B 0 3 3 p eT b na Me«>r 110 M epe M o e ro y u o B a -
H1L8 IIBbtriOJIHIITb3aB eTH yiO MblCJIb MOK).
A K A K , t . III, a o k . 6 2 7 , c . 443
X 2 İ1 9
ÜHcbMo rp. TyAOBHHa k McxtH-KyJiH-xaHy,
ot 21-ro H H B apa 1807 roAa, JV26O
IIp e A cum nncajTb h k B .np., m to ö h b u nocraB JieH H aro HaMiı bi> A A ^ ım aH H t {A A *H aH -TfopK -T.M . ]. HaHanhHUKosth
A n n a^-B epA iıöeK a, oT npaB Jiaiom aro npoBiıaHT k öyHTOBmnKy A 6 y Ji-fteT x y , HcnpeMCHHo cM eH iunı-öbi ApyrıiM: h o
n o jıy 'ta Tencpb c b c a c h iw , m to 11 A p y n ıe ABa BaMiı-)KC nocraHOBACHHtıe Ha rp a H im c k A paK cy m iihobhiikii M cjiiik
A ;u ;ax -> lp 11 A c e A -c y jrra n paB uoM epno uocbuıaıoT b 6onbiuoM KOJiHMecTBe k iihm XJieo. h naAoGnwM cMHTaıo cKaıaTb
3 A ect, m to ııocTanoBjıeHHe BaMH TaKHX naMajn,ıiHKOB tıa r p a n u u e k O epcnH KaK MO^ceTt 6biTb BpeAiıo co BpeMeneM
AJi* H a m e ro xaHCTBa cTOJibKO )Ke HecooTBeTCTBeHHo chm Tpa K T a ra BtrcoM aH iüe noATBepacAaHHaro 11 Baıuefı 0633311-
HOCTll, 1160 II3BCCTH0, MTO nepBblft 113 CIIX MIIHOBHllKOB AJUiaX-BepAHÖCK IIMCeT n p n 6yHTyK>mcM A6yn-<t>CTX AByX
poAHbix c b o h x öpaTbeB, A pyrofı M eraiK A ju ıa x - ü p iim c c t cB«3b poACTBa c HaxoAHimiMHCÄ y A 6yJi-O cT xa m iihobhii-
KaMH h caM 6u j i y n e r o npe>K;ıe, a iio c jic a h h h A c e ^ c y n ra n b TpeTbeM h npoım ıoM roA ax ııpH naitiecTBHH lle p c m ıa
OKa^wBaJt aBiıoe B03M ymeıiHe, - cjıeAOBaTejıtHo Bce c h h m h u o b iih k h KaK ııerıaA eacH ue, n e MoryTb 6 biTb ıepıiHM bi na
rp a m m e B am ero BAaAeHtw b 3BaHiıe Hanam>HUKOB, K orophix a h npeA Jiaraıo B.np.H enpeM eH Ho cMeHiiTb A pyniM iı
6 o n e e BepıibiMiı, ycepAUbiMu x P o c c ıııı u we oKasaBmnM iı ceo jt H uM ano noAo^puTenbHUM U. B M ecre c cum ji K p a fm e
•^cnajı 6 bi ıı coBCTyıo BaM c a h h c t b c h h o n o 6 n a ro p a c n o jıo » :c H in o MocMy ıı ^ccjiaH ino bəm A oöpa h c m o ııp a T b c cö c b
COBCTHllKII TaKIIX JHOACIİ, KOTOpblC 32MCHCHtI npCJKAC B HCÖAarOHaMCpeHHOCTII II KOTOptie He npCMHHyTb AeflCTBO-
Baib k o Bpe/ıy ııam eM y, KaKOBbt, naııpHM epe poACTBenıiHK Bauı /JocT -A jıu-oeK n AXM eA-ara, KOTOpue hbiio c Ile p -
CHaı/aMH AeücTBOBaTiH opy^cırew r/porH B y b o h c k Ji.H .B . 51 na^eıocı> BiıpoMeM, m to b u ycTpaıiHB hx. ııe npH M ere h h -
KaKiıx c o b ç to b k o BpeAy BaM KJiOHJHUiıxcsı, u e eftHHbiM ycepA ueM ıı HenoKOneoıiM oıo BepHocTitıo K BcepoccuucK OM y
HMnepaTopcKOMy n p ecT ony, o t K oero Bbi yAocTosepeH U H em peM eH H U M it m eA poraM ir, öyAeTe bo b c a k o m cjıyqae
pyKOBOACTBOBaTbc^. H e Mory tə k jk c ynycTH T t 6c3 3aMCMaHiw, m to AocTaBACHiie npoBiıaHTa a jw BoncKa, bo BJiaAcHim
BaıueM naxoA«uı,HXc«. A eJiaerca BecbMa M eA Jienııo h h HMeıo cBeAemiH, m to x o th o h u h h n e ı/p e re p n e B a io T ııeAOcraT-
Ka, /io ıtepeAKo cjıyM aercj/, m to bw A a e r c s npoBHaHTə TojıtK o AueBiıaH n p o n o p n H H , a H iıor/ıa h noJioBHHnaH, rıe c m o t-
p a Ha t o , h t o st HeoAuoKpaTHo ırn c a n u iikm ho n p o c ıu t B . n p . , m to o u AocraBJiHeMo o n a ro (Sujio crroJibKo, Aa6bi, BcerAa
HMeTt b 3anaBe H a 3 ıınıı 6 o n e e MecnıjeB, o mğm c ə m o m h e m e noB T opjuo n T p e ö y ı o o t Bac, rr6 o H e Moacerb crarbcjj,
MTo6tı K ap aö arcK an npoBH H m w 6 buıa CTOJib h c a o c t3 to m h a b x jıe ö c , A a o u HCJit3H ö t u ıo ja ro T O B in t bo bchkoc BpcMH
roAOBofı n p o n o p m m x jıc ö a n o Miıcjıy boiIck TaM c to h ih h x , o c o ö ju ib o e ıa e KorAa oTnycK o H a ro 3a ApaKc 6 y a c t cT p o -
xca m n e 3a n p e w e u . 3 a e n > x A O jm eH ra K ac e n p n c o B O K y ıiH T t. m to h ıiH K aK t n e Moi’y AVMaTb, A a ö b i m hcjio bohcki> .
c T o m n H x t T eu ep b b BarneM BJia;t.eHHH. M onıo öbtTb AJiH Bac b t h v o c t l , h o o HCKmoMaH rJ ia B iıe H n ıy ıo h cy m e cT B eH ity ıo
u e jıt, a h h Koefi o h h TaM HocTaBAeHbi, h Ty n o Jit3 y , Kaıcyıo b u riMeeTe, o craB ancb noA oxpaH enıreM /rx nöKoiım>ı 11
3ammAeHHo t BHemHiıxHenpıiHTeAefı, to jih k o KpaTe a o c e ro pa30pHBmııx
K a p a ö a r 11 ıiMymecTBo HtiHemHiıx Bamııx
nOAaBJICTHtlX CaMOC npOAOBOJItCTBIIC Itx COCTOIITt Ha CMeT Ka3HII E .H .B ., H3 K0T0p0fl AOCTaTOMHO 11 BCCFAa BCpHO
n o n y ı a e r c H la r m a r a . OötHCHiiB 0 Bce to m , h t o h c a iih c tb c h h o n o ncKpeHHcft M oefı k BaMt npn3Hiı AOJtnceHt ö t i A t
ItanO M H H Tt,
A K A K , T. r il, a o k . 628, c. 343-344
X*120
P a n o p r iio a \ io : i k . K o t jih p o b c k o i o r p . TyAOBHMy
ot 7 - r o t^cB pajiH 1807 r o a a , İNi 2 3 -U Iy u ıa
. . . n o ApeBHHM 3AeUUIHM OÖtlMÄHM B Hpe;(OcTOpO>KHOCTb 01' BCHKOTO B03My m e iIH e AOJİ»CHO H3X0AHTbCa BCej'Aa B
KpenocTiı ot s c e x TaTapCKUX c eneK uit, ocoöjtubo Mce Konyıom .ııx, n o HecKonbKo jıy n m u x ceMeııcTB, koii n p n bchkom
crryHae A 0Ji*Htı 6biTb 3aJioroM B epH ocm cenem iH u x , U3 k o t o p u x mhotuh u H ax o A u n u ct, h o b pa^Hoe BpeMH BMecro
toix ), M io ö tı c o 6 p a T t ıı o c T a n tH tıx HeöbiBm ııx, M cxT iı-K yjın-xaH oM p a c n y m e H tı. KaK acc T e n e p t Bpewn npn6m ıacacT -
295
c>: k b cch c ıı h c t lA ccb Bbim cnncaH H U x aManaTOB, t o n p ıı M ancııracM HCÖJiaronpıurrHOM c n y ’ia e h jiii n p n H am ccrB iııı
I (cpcMHU üce raTapı,ı fcapa6arcK He, o c o G e ın ıo KOH>ıomHe, n e npeMHHVTb 0Ka3!,iBarb BOiNtyınenHe h mbho n p n cT ai’s k
CTopone üepciW H , oco6nıiBO->Ke K or;ıa M exT H -K y/ııı-xaH k Towy HaKJioHen 6yAeTb, k n e n y k ək c ııe pacn y m eH H e
.iMaH3TOB TaK nocT aR neH ne no/ıo 3 p ırrejib H b ix mmoBHHKoB b MecTax ö jtın K iıx K A paK cy u B a^H bix n o M ecT onojıo»:e-
HIQO, TƏK II nOTOMy, ’-ITO n p il B03MymCHim BCpHLIC K POCCIIII HaTI3JIbHIIKlI OHUX M OryTt y^CpiKaTb B cnOKOÜCTBIW BCC
no Ty CTOPOHU Top JlcacailillJl CCACHIW II n o XJie6 0 p 0ACTBy TOIİ CTOpOHfcl /laTb n o c o o u c B npOBiraHTC KOIIX OH II n o
!Iİ)c;uiovkcij}»1(> n.c. ue cMeımcr . uo/ıaer coM U ennc u reM e « (e 6 o ;ıe e m ojkiio <wn;ı,aTu i / ( e ı s o ııpHtfjiHHcemiH l lepcıı
x xv;ır,ıx t[Ocjıe;ıcTBiıvı, h t o o c ra ıo ın a ro c n b ııeuoKO JieonM oiı npe;(,am ıocTn n B eprtociH /i>Ka(()ap-Kvjın-6eKa, KOTopbiii
oAUHXTonbKo MO*eT npoTHBynocTaBiiTb HecKOJn.K onpenon’b bc^k h m i. AypHbiM n BpeflHbiM P o c c m ı 3aMbicnaM, b
c n y u a ıı ecn ıı 6w M e xT H -K y jm -x an 3aTeHTb ııx B3A>'Majı, c ra p a e T c a nptiT ecH irrb n , He AaBaa eMy A epeBenb b 3aweHy
jo x o a o b . koii iim cji o t c u c ro o t K a p a o a ra o c n a 6 ıırb a o T oro, h t o ö h h c obino y H cro h ii MaAofı n a p T im ıı 6biJi 6bi
COBCpraCHHO 6c34cficTBCH B']CM COBpCMCHCM II yciIJIIIT MO)KCT, Il6 o /JiK a^ap-K yJIH 6eK HC IIMCtf AOXOAOB OTlia c ro , 113
Kojıx Mor 6 u co;t,cp>KaT n c e x cJiyvKltHinıtx upH oTH,e h n w u e upvt n ew 6eKOB r K a p a ö a r e noH cT iıux m k P o c c h k ııpe-
/lauııw x. k o h x 011 j i o cıo n o p v y;iep>KHBaeTb n p o c e 6 e pasnbiM H o6na;te>KHBa!m5iMn, upwııv»c/ieH 6y;ieT pacuycTHTb h
q epes t o Kax caM ocTaHeTc* 6e3 a c h c tb id i, t s k if v m h o x k h tc h tc m ji caMbiMiı juOAbMH, k o h T en ep b n p e A a m j k P o c c ırn
n hc nojıy,ıaK>ınııc o t n c r o coAcp’/KaHiüi. n n c n o HcöJiaroHaM cpeHHbtx KaKOBbix n 6c3 T oro b K a p a ö a rc BcctM a a o -
BoJibHo, ıı T o ra a y * c M cx T iı-K y n n -x aH , o c T a sa^ c b coBcpracHHo c b o ö o a h u m m o * c t npcAnpıiHirM aTb b cc h t o cmv
B^AyMaercM.
A K A K . r. I I I, aok. 6 2 9 , c, 34 4
JV -121
Ilııcı.M O rp. 1'yAOBii'ia k -M e x r ıı-K y jııı-x a ııy
o t 1 4 - r o MapTa 1 8 0 7 ro;ıa, ^ » 1 7 7
/l;ı>ı ırpıiKpUTHH h 3 a m n ın e n n 5 i K a p a 6 a r c K a r o B Jia;ıenH H h x a n c T B a II lH p iia n c K a r o » c A y n a e A eH C T B H re;ibiıaro n p n -
6;iH,+:eHHH ] lepcH /ıcK H X b o ü c k k A p a K c y rıpH K a^ ajı h cHJU>ııoMy K o p n y c y b o h c k K .H .B . ııo ;ı K o w a tiA o ıo r e u ,-
M .H eoojibC H H a BCTymiTb b o BAaAeııııe Baıne h n a p .T e p re p n p ı ı p a 3 0 p e H H 0 M r.B e p A a p a c n o jıo a c ıiT b c fl J ta re p e M , Ha t o t
k o h c ii. h t o 6 u n o n cp B o M y ii3 B c c tiik ) o AcficTBtiTcnbHOM n p ıı6 jııı> K e H iın ric p c ıW H k A p a K c v t o ’n ı a c ABirH>TfcCA iim Ha
B crpcH y ıı, h c A o n y c K a ^ n c p c n p a B iiT b C Ji n a c c n 6 c p c r A p a x c a , 3anım naT b BJiaACHHC B arn c o t p a 3 o p c H iw , o jicm npcA -
nop«« B .jıp. c cmm n ap o H iib iM . h ııp o ıııy h r p e 6 y ı o o t l Bac?> h t o 6 j.j upvı jız w M e u m ı re u .-M . H eö o jib cm ra bw o x x iA m ı
eMV BCHKoe c o /teH C T tu te n u o ııepHoM V T p e o o B a m n o e ro u p H c o e /ım m ıiH k u e w y b h o m o u u ? c r o i o K a p a 6 a r c K y ıo k o u -
u u n y /tfw o 6 m a r o n c o rn a c H a ro AeöcTBiw ııp o T iiB y H e n p iW T e n c n h oTpa)KeHJU! e r o noMeMy H y * H o MToöbi B ofıcK a
Baınıı 6 m a h hü cefı KOHett y B a c k roTOBHocrıt.
A K A K . t . JIJ, aok .630, c. 344
X il2 2
npeAJioftcmıe rp. ry/tOBHMa reH.-M. HeöojibcmıyoT
17-ro Mnpra 1807 roAa, A»89.
CKostb cKOpo B.ııp. c BBcpeıiHMM b sm OTp>iAOM npnöyA C Te K Ha3Ha^eHHOMy BaM Mecrry n p ıı pa3opeHHoM r.E apA a ıı
pacnojıoacacb JiarcpeM ycTpofiTe nopJWOK, t o h HceAaJTb 6bi, m to ö u TOTHac n o p y n a KOMaHAy CTapnıeMy ııo Bac c i i t -
orjm uepy caMiı HeMe/ıncHHo oT npaB iunıcb b U ly rn y Ha KpaTKoe BpeMfl jyvt cn e A y to tm tx n p ıtm iH n p e * A e noAnoAK.
KoTJi^peBCKinl panopT iıpoB ajı m hc 6e3npecTaHHO, h t o M exT iı-K yJiıı-xaH BecbMa MeAJieıtHo AOCTaBJiaeT jxn.fi b o h c k
npoBiıaıiT n h t o Kpafm jıfi b ohom T epnnTb neA ocTaroK , a T e n e p t HecxojifcKo y « e p a n o p ro B o ceMb x e n o jıy 'ie n o
m hok) ii o t nonK. K a p m m a , ıiMeeT c ceM o h yBeAOMJineT MeHa T3K *e, h t o Hpe3 B epıtbix j s o ^ e ti, napoHH o n o c b in a n -
hi.ix b /ıe p . K y p y a ro p . oTKpbiTo o a s h h o m 3ar0T 0B Jiem m xaHOM n pe3B biH afm aro KonuHecTBa x n e ö a , 'rorA a KaK boİİ-
cKciM He oTnym aeT o u a r o n o MHoroKpaTHbiM HacTOflHiWM. P a 3 B e ,a< m o n p ii to m , h t o o t ı n n t a H H a r o H3 H y x n iD M en-
miKa CejrHM-xaHa npne3)KajiH b cııto AepeBHio 2 HeJioaeKa k HanaJibHHKy o h o h KacyM -6eK y, ırweAiı c hiim c o b c t ıı
TpaKTOBa.'irı b 6 o;n>moM 3aro ro B ;ıeH m ı ıtpoBiiaHTa jınx n pııxoA y e r o b K a p a o a r c BOfıcKaMiı. rioneM y n x o t h ii n e M ory
;ta b nojiH oü Bcpw, m toom M ex T u -K y jın -x aH n o c ııe Bcex M o H a p u ıııx m cA pocTb. Ha H ero narawHHbtx, KOTOpMfı n p ıı
to m H B . n p . 6buı npeacA® pcKoMeHAOBaH k ək OTm-iHHO vcepAHbifı, Mor 3araOTb, h t o a iio o H eöJiaronaM epenH oe, h o n o
ı aKOBbiM uocTynKaM, h b h o orKpbiBatoutıiM Ha H cro noA 03peH iıe, n n p ın H a ıı 3a ny^cH oe TpeöoBaTb o t H ero b ceM o o t -
;ıcHem w. X o t« vkc jj n o jıo ra ıo . h t o o h ;;o n p ııö b iT iw e u te B a m e ro b I lly m y He npıiM im eT ıtpııcJiaTb ko MHe c B o ero
ojipaBAamı«. 3a bccm TeM nopvH aıo bsm npn6biB ryAa, TOTHac jncneAOBaTb ctiJte Ba)Kiıoe AeJio n o Bcefı cttpaBeAJtıiBo-
c tii ıı rıocneuniT b m ch a yBeAOMHTt. 1160 h no/ıaraK ). m to o h AeucTBifTenbHo HenaAe/KeH ıı B c o rjıa c m ı c CeıijjM--xajroM,
rnıöo r y r AefıcTByıOT ım T p ıırn ^>Ka()>ap-Kyjtıı-arH, KOTopbiii BecbMa tte jıa e T 6biTb xaııoM n AyMaeTb HMeT Ha t o n p a -
o v a v h ji cm hom cT apınaı o cb m a H o p a n iM -x a n a . FIo/ik. >Ke K a p H n ıijy n p e A n ııc a n x TOTHac Bccb 3ar0T0BjıeHHbifr b
K ypvıiHop npoBiıaHT 3aapecTOBaTb, B3HTb b IU y ıu y jxnx bo iIck h 2 p o tm e re p e fı, Ha3HdMeHHbU b E jm caB eTnojib jxna
coAepHcamw ra p H tn o H a , ıto ciim noAo^pcmısiM ocTanoBHTb b LUyiue, ecAH o ııw a e m e o t to ;a . n o Moewy n p e A n n c a -
miH) He B bicrynıı/m . iijih B03BpaTiiT o hm h. KorAa e m e 6jjH3Ko. B EAiıcaBCTnojib >Ke 3aiiM>Tb ra p H in o ıı. 2 poTM Tm j)-
th c c k iix . a caMbifı Tıif|)AiıccKiıfı nojiK n o n p e A m ıc a H iu o MoeMy pacnojıo)KHTbca A arepeM b 6 0 BepcTax o t B aıuero
orp^A a h b c jıy n a e /raA oöifocTiı rroAKpenıiTb Bam oTpHA bm M o*eT e B3HTb o n b ifı n n0T0M y nopynaK ) bəm ohm iI
BnpeAb Aa npeA nJicam iÄ M oero k B aıuy KOMa/iAy-
A K A K .t. 111. a o k . 6 3 1 . c. 3 4 4 -3 4 5
X* 123
n p tA n o jK e m ıe rp .ry A O B H 'ia n o a n o jiK . KoTJiHpeBCKOMy,
o t 3 - r o ıııo jın 1 8 0 7 r ., JV sl76
n o ^ ı i J B p a n o p T b .b 6 . o t 17-ro h o a K s I5 9 , ıı p a 3 p c ın c H n c npe3AnrrcbtBafo, Ha cfzy^ıaii cM epruKapaöarcKaro
M e x r n - K y m ı- x a u a bo yn p a ıvıem ıe x h h c tr o m , x a x ncıibiTaınibiH b B e p ııo c n ı u y c e p x m ı. nMerb n c r y ııu n Jlytcaıpap-
K y jn ı-a ra. B t^ k o m c jıy n a e s a ıu a oÖ H iannocTh 6y;ıer b, k h k CKOpa 6w x a n yw epb, b t o t n a c co ö p a rh b ııp n c y r c r n e u -
Hoe ıi3 MecTO Bcex Hlym jm cK H X oeKOB, a y x o b h m x n uapo/x ıs oöbxmiTb iim moiim ımeueM npeeMHnxa, xoropoMy n
A o a ä h m o h jj noBimoBarbcx: a J lx a fy a p -K y m ı- a r e o6%smme, h to 6 m o h , B c r y n x b npaBnenne KapaoaroM , n o c r y n a n
to m h o cornacH O TpaKTaTy ıı nocJicAOBaBmıiM n0T0M o t rAaBHOKOMaHAytoumx HacraBJicHiWM, M c*Ay TeM Ha x ä h c tb o
oatıiAaA obi B bicoH aftm aro yTBcp)KACHiw. B c e ace Te a o t o t o coA ep*aTb b h c npoH ituaeM ofı T afm c.
A K A K , t . III, Aott.AOK. 62.L c. 345
124
1 IpeAJiojKeııııe reıı.M. IIe6ojiKcmıy, or 6-ro aBrycra 1807 ro/ja,
E c jm 6 u 6c)KaBmııfr m K a p a 6 a ra A Ö y n -O c rx noK ycıiA cn m a r cAcnaTb b K a p a o a rcK o e BuaACHiıc, t o npıiKaacıiTC B.np.
e r o pa^ÖHTh h u p o n ı a r b , a u ^ n e r o M ycvruuTh oTp5i/u->, /p m ua6jnoAeıiHH 3a uhm ı ı o c J i a ı u i b i H , npMKasan onoM y o rp « /(y
OAiıaKO o n n o A b ııe u e p e cry ııa T b b ııenpHHTeJibCKite ıpaıiH H bi. 3a c h m /ta ıo bəm ı ııa r b , h t o n ııu c a jı k M H p3a-K e3iopry.
AaoM oH a o OKOHMaHtiH neperoB opoB MencAy h sm ii n p 0A0A *at0 iAiıxcH A6yjt-tI>eTxa o t c e ro yA«p>Kan.
A K A K ,t. I I I , aok . 633, c. 345
J fa l2 5
PanopT noAnojiK. KoTJiHpcecKaro rp. TyAOBiiMy,
ot 6-ro oKTn6pn 1807 roAa, Xs238. - U lyuıa
r eH.M. M ex T tı-K ynıı-xaH K apaoarcK itfı, npııcnaB k o MHe b m hcao a ə h ii, 3a n p o m jıo n 1806 r . c K a p a 6 a ra cneAyK>u;efı
995 HcpBOHiıcB, m ım eT b, h t o o h Ha3HaTniA c ccji. Mnrpn 1000 m cp bohucb ii c yc3Aa T toH cfıcK aro 200, a a ä B3bicKaHim
KOHX OT MCHÄ KOMaHAbl. A T3K KaK CeACHIIC TO CO BCTyilACHlW BOUCK POCCUWCXIIX B Kapa 6 ar 11 AOKWHC HaXOAllTCJI BO
BJiacTH A6y;ı-<t>eTXa, KoropbiH HMeeı- b 3 a jıo r y c e o a o t M n i'pH necKojibKo jıyH i.m nx ceMeiıcTB. n p n to m cejı.M H ipıı.
k KoeMy upvtMWKaer i'ıoueHCKOH y « A , j i o k h t na caMOH rp aıiH n e K a p a 6 a ra , pascTOAHHeM /j,ajıee 200 B epcr o t ILIyıun,
ıı rpaHHHTiib c oAHofı CTopoHbi ApaKca c KapaAarcKHM BAaAeHiıeM, a c A pyrofı c HaxtmeBaHcKiiM , A opora »ce k o h o -
My.
AKAK, t . JJJ, jjo k . 634, c. 345-346
Ks 126
O th o u icih ic rp. ryaoBHMa k rp. Pvm hhuobv
ot 10-ro HonopH 1807 roAa, JV»262
IToak. X aH Jiap-ara, cbm y 6 tiT a ro H 6parıiM -xaH a K a p a ö a rc K a ro h opaTb h m h c B JiaA eıom aro b K a p a o a r n o B w coH afi-
m ew y yTBcpHCACHino E .H .A . tc h .-m . M cxT iı-K yjm -xaH a, naxoA *cb n p n o t u c cbocm i. b t o caMoc BpcMa, KorAa H o p a -
niM -xaiı. ııo/u’taBiıiHCb ııa H3Meny b BepuocrH ııp n coııpoTHBJiemtH cBoeM 6 ı ,n y6Hrb, Hcııyraımbiu cusrv.
neo>faı/(aımbfM /ıpoHcn/ecTöJfeM , 6 e * a ;ı m K ap a 6 a ı a B Ilep cH io . ıyje h o d aBaJiCH jıo n p H 6 ı,n n « M oero b I 'p y ım o ; no
nptıe^A e )Ke MoeMHpe3 nocpeACTBO 6paTa CBoero M e x T ii'K y ju ı-x a H a n p n H o c ıu ı pacKaHHae cBoe n n p o c tu t KaK np o -
meHHH b CBoeM nocTynK e, t ə k ii n03B0JieHiw B03BpaTiiTbCH Bb K a p a 6 a r. rioMeMy y3HaB , h t o o h bo BpeMS HaxoMCAe-
h iia CBOcro b 6 c r a x HcnpcAnpıiHiiM ajı HiiKaKiıx BpcAHbix HaMcpeHiıfı npoTiiB K a p a o a r a ıı h t o n o 6 e r c ro n p o ın o m c jı
o t oAHoro cTpaxa, a h c o t c o yıacT B O B am vı b m M e a e o m a c b o c to , a u p c 3 6paTa c r o tc h .-m . M cxT iı-K yjtıı-xaH a oö'bs-
bh ji eMy n p o m e ın ıe ııo KoropoM y oıı neM eAJiemıo B03BpaTHJiCJi b K a p a 6 a r h 16-ro HHcjıa anpejiH ııp n cjıry u a Bennyıo
BepııocTi, uo;vtaııcTB a Iv H .B .
H 3 noB eA em w e ro b o Bce c tıe BpeMH, cooTBSTCByıoiAaro o6a33H hocthm BepHonoAA 3HHaro. yA°CTOBepHCb e m e ö o u e e
b to m , h t o oH AeftCTBiiTe;n»HO He y-ıacTBOBan b ıi3Mene orıja cBoero, x noMeJib s a ııyjKHoe a jih oöoApeH iıe e ro h rıo-
ompcHHH k HcnoK oncoıiM ofı BcpHocTiı E .H .B . npoınBOA iiTb ^canoBaHbe B ceM iuıocT nB efım c CMy onpcAejıcHH oc n o
MiiHy noJiKOBHiiKa, yAcpacaB oAHaKo * c 3a b c c n p o m cA in c e BpcMH, K or^a o h b n c p c m ı HaxoAiuıcA, ıı yAOBncTBopıiTb
e r o o a iih m co /jjui B03ooııoBJieıiHH hm npHcm'H ıta BepııocTbH ııo B 03B paıuem m b K a p a 6 a r. O mİmi, yReAOMJtHH b.c..
A ojitom noMtiTaıo npucoBO KynıiTb, m to k ceM y B03BpaıneHfri0 xanQ B aR ba n o u x .X a H n a p -a re % n p n c T y m m Ha o c h o b ə -
h h h -B bicoM afttuaro E .H .B . pa3peıueHHH, coooujeH H aro m h b oT H om em m öapoH a B y A ^ e p ra . o t 2 9 - ro HHBapn c e ro
roAa, A a ö tı jib c c m ropcKiiM n FIcpcıiACKiiM BJiaAcnbuaM, n o n y tıaK)mıiM >KajıoBaHbc, ocTaHaBmiBanb n B03BpamaTb
o h o c n o MccTHoMy mocm>' cooopajKCHiıiü a o h o c ä s c A K o n p a 3 E .H .B . o nprtMriHax k ToMy nooy/K A aıouiiıx. IIoHCMy
ııp o m y uoK opııeH iııe ııac Hpe:n» ııocpe/ıcrB O a a ıu e a o r c c t h a o BceBbicoHaHiııaro CBeAenwı H.H.13. o cew BO.mpaine-
iih h miiok) )KaJioBaiJbH yııoM HiıyroM y iiojik. X a ıu ıa p -a re .
I Io npM Obm m MoeM b 3AeuiHHfi Kpaü rnaBHOKOMaHAytoutıiM M Horue U3 KaöapAHHCKHX, T{eneHCKHx h r o p c K i ı x H a p o -
Aob HMeıoiAtıe PoccnfıcK iıe Himbi ıı >KajıoBaHbe, BceM iuıocTHB'bfıme iim onpeAeJieHHoe. HBHCb ko MHe c AOKVMeHTaMiı
cboiim Ha oHoe n p o c ıu m 06 yAOBJicTBopcHiın ııx c 1803 roA a 3a bcc BpCMH ocraHOBAcHHbiwb y h iix i, /KajıoBaHtCM :
297
c>: k b c c h c n h c t 3/ıccb BbimcmıcaHHBix aMaHaTOB. t o n p ıı MajıcftmcM HCĞJiaronpıOTTHOM c n y ıa c ıırnı n p n H am ccT B nn
1lepcHHiı uce raTapı.ı KapaBarcKHe, o co O eıın o K oH yıoıune, n e ırpeM im yTh OKa3i>iBan> »o.iMymeHMe h ü b h o u p n c ra T b K
CTopoHe rie p c ıw H , ocoojııiBo-)tce K or/ıa M exT H -K yjııı-xaH k TOMy HaKJioHeH 6y/ieT b, K HeMy KaK c n e p a c n y m e H tıe JVs 123
jwaHaTOB t ə k nocTaBJieHUe no;ıo3pırTejn>Hi»ıx h iih o b h h k o b b MecTax 6jnr3KHX k ApaKCV n BaÄHLix n o M e c to n o jıo * e - npe& noaceH ne rp X y/ıoB M 'ia no/ınoJiK . KoT.ınpeBCKOMV,
Hiuo, TaK rı noToMy, ’-ito n p n B03M vnzcmnı BcpHbic k P o c c m ı HanaJibHiiKiı o h u x M o ry T t y/jepacaTb b cnoKoftcTBim b cc o t 3-ro iiiojiji 1 8 0 7 r., J V s l7 6
no t v cTopoHbi r o p Jicacamıifl cc.fieHim tı n o x jıe 6opoAcTBy to i“i c ro p o H b i /ja rb n o c o o n c b npoBiıaHTe k o iix o h u no rio jıy M iiB p a n o p T b .b 6 . o t 1 7 - r o ıu o H fl n o / ı N ° 1 5 9 , 11 pa3pcmcHiıcnpe%mıncbi8aıo, Ha cnyvan CMcpTiıKapaöarcxaro
npc;uıovKeuuK> h,c. u e c M en a e r . n o ^ a e v coM iıeınıe ıı tö m e ın e 6 o jıee movkiio o*cH/(aTb ı;ıe c 7> n o ııpH 6jfH>KeHHH 1 Iepcıı A -lexT H 'IC yjiH 'xaH a b o y rıp a B J ie ıın e xaHCTBOM. KaK licı/w T aııiJW H b B ep iio cT iı 11 y c e p / ı n ı ı . h m c t h B c r y u n r h J['Aca<})ap-
« x v ;u jx ıroejıe;(cTR!U!. m o o c ra ıo ın a i'o cfl R ııeııoKOJieönMOH ııpe;ı.annocTiı h BepHOcrn /(>Ka(j)ap-Kvjın- 6 eKa, KOTopbfH K y j m - a r a . B TaKOM cjryM ae s a m a o Ö H ia ım o c r h 6 y ; j e r b , KaK c K o p o 6 h i x a ı ı v m e p b , u t o t m ac c o 6 p a i b b n p m y r c r n e i i -
oAiiHXTonbKo m o ä c t npoTiiBynocTaBHTb HecKOJTbKonpenoıiL b cak h m i. aypHbiM h Bpe/iHWM P o c c m ı 3aMUCnaM, b H o e 113 M ecT o BcexLUyraHHCKirx ö g k o b , A y x o B H b ix 11 H a p o /j n oöbflB H Tb h m m o h m HM eHeM npeeM H U K a, K o r o p o M y u
c n y u a n e c jm 6w M exT H -K yraı-xaH 3aTejrrb n x B3äYM3J1, cTapaeTcfl npıiTecHHTb h , He AaBaa eMy /(epeB em , b aaM eny npaBnemıeKapaoaroM,nocrynajı
/Ioji>khw o m ı noB iiH O BaTbcfl; a /J> K acJ)ap-K yjiH -are o o tflB iiT e , m to ö w o h , B c ry n f l b
jo x o /io b . koii iim cji OTcq e r o o t K a p a o a ra o c n a 6 nTb 40 T o ro , liTo 6 bi h c 6bino y H c ro h ii Majıoft n a p r m ı 11 6h j i 6u to m h o c o rn a c H O TpaK TaTy 11 n o c J ic/ıo B aB m ıiM i i o t o m o t nıaB H O K O M aH /ıyıom H X H acTaB JicH iuiM , M C * /ıy TeM Ha xaHCTBO
ccBcpracHHO 6 c 3 4 C İic tb c h b ’icm cobpcm chcm ıı ycıiJHiT M05KCT, tı 6 o /{>Ka<})ap-Kynıı 6 c k h c iim ca ,3 0 x 030 b oru,a c ro , 113 o a c ım a n ow BwcoMaftraaro y T B cp * /ıcH H fl. B cc ace t c ä o T o r o co/ıep>K aTb b h c n p o H iııja e M o n T a fm c .
koiix mov 6ı»ı co;;ep>KaT Rcex cjivikhm uw x npw o t u c h n u ı ıe upw ueM 6 eK0 B r K a p a ö a re noM erH ux h k P o ccm h n p e - A K A K , t . 1 1 1 ,/İO u .a o k . 6 2 1 , c. 345
yıaımwx. komx on 110 c ıo n o p y y/(ep>KHBaeTb ııp o c e 6 e pa^ribiMH o6na;;e>KMBanH5iMH, ııpHiıy>K/;eH 6 y ;ıe r pacııycTHTi» h
qepe3 t o K3K caM ocraHeTCfl 6e3 /leftcTBiw, t s k ii yMHo*ıiTCfl tc m ii caMbiMH Tno^bMH, k o h T en ep b n p e ^ a H ii k P o c c iih JV*124
u h c nojıy»ıaK>muc ö t H c ro coaep^KaHiıa, miicjio HcÖJiaroHaMcpeHHbix KaKOBtıx n 6c3 T o ro b K a p a ö a r c BccbMa 3 0 - l l p e j y ı o t t c e ı ı ı ı e r e ıı.M . I l e f i o j i K c ı m y , o t 6 * r o a a r y c T a 1807 r o jn a , JV&197
BonbHo, n T o r^a y>Kc M cxT iı-K y jın -x aH , ocTaBaflcı* coBcpracH Ho cBoöoflHbiM mo>kct npcanpıiHH M aTb b cc ’rro cMy E c ju i 6w 6e>KaBmııft 113 K a p a ö a ra A6yn-<l>eTX noKycıuıCfl m a r c/ıejıaTb b K ap ao arcK o e BJia/jeHiıc, t o npıiKaacıiTc s .n p .
B'ViyMaerca. ej o pa^ÖHTb h n p o i'n a rb , /ıjih Mero h ycHJiHTb 0Tpa/ib, /ih h naÖ jno/ıeıiH jı 3a jjhm ıiocjıam ibift. npHKa:iaB onoM y OTpjj/ıy
AKAK. t . III, ; iok. 629, c. 344 o;uıaKo OTino^b n e nepecT yııaTb b ııeupHjrrejibCKHe ıpaıiHHW. 3 a chm /ıa ıo bsm 3iıaTb, m to h h h c a ji k M Hp3a-I>e3iopry.
Aaobi o h /10 oKOHMaHHfl neperoB opO B Meac/jy həm ii npo/ıojtacaıoıııııxcfl A 6 y jı-O eT x a o t c e r o y/jep>Kan.
JVs 121 A K A K , t . III, /io k . 6 3 3 , c . 3 4 5
l hıcbMo rp. Ty/ıoBiiMa k M exTiı-Kyjııı-xaııv
» t 14-r o Mapra J807 rona, JVsl77 JVs 125
ııpuKpuTHH h laııuıınenH H K ap a6 aı cKaro BJia;ıeıiH« h xaHCTBa lÜ H pB ancK aro b cjıyMae /jeHCTBHTejibiıaro ııpH- PanopT no/ınojiK. KoTjuıpcBCKaro rp. ryaoBH'iy,
6 ;ın ‘* e ım « I iepcH /ıcKnx b o h c k k A paK cy rıpHKa'sajı j i c h ju ,jio m v K opııycy b o h c k H.H.R. iio ;i KOMan/ıoıo re u .- ot 6-ro oıcTHÖpH 1807 rofla, Ne238. - U lyıua
M.HeooJibcnHa B cryıniTb bo BJia;;eHne Barae h ııa p .T e p T e p n p n pa3opeHHOM r .B e p ^ a pacnojıo»H TbC fl jıarepeM , Ha t o t r eH.M . M exTH-KyjiH-xaH K a p a o a rcK iıu , npııcjıaB k o m h c b m h c jio ä<»hh, 3a n p o m n o fı \ 8 0 6 r . c K a p a 6 a ra cneÄ ytom eu
KOHcq, MToöbi n o nepBoM y ın B c c n iK ’ o aeflcTBiiTcnbHOM npn6nıı>K eH ittı ricpcıW H k A paK cv t o t'v a c äRUHyrbCfl iim Ha 9 9 5 McpBOHU.cB. m ım e T b , m to o h Ha3HaMiın c c c ji. M n r p n 1 0 0 0 m c p b o h u c b 11 c yc3fla T toH eııcK aro 2 0 0 , /iju 1 B3bicKaHitfl
BcrpcMy n . h c ao n y c K a * ncpenpaB JiTbcfl hh c c n 6 c p c r A paK ca, 3anınraaTL B .ıagcH nc B am c o t pasopcHHfl, 0 mcm npeA - KOHX OT MCHfl KOMaH/IW. A T3K KaK ceJlCHUC TO CO BCTynnCHlIfl BOflCK POCCHIICKUX B K a p a 6 a r II aOHblHC HaxoAHTCfl BO
BOpJIJl B.lip. C CHM IiapOMHMM. H IipoiUV H Tpe6yiO OTl> B3C1> MTOÖU IipH /(BHXCeilHH reil.-M . HeÖOJIbCJHia Bbl OKa3ajIH B J ia c n ı A ö y jı-c p e rx a , K o r o p w ft HM eeT b 3 ajıo r y ce6fl o t M u ı-p u uecKOJtbKo JiyMbuiHX ceM eftcT B , ııp u t o m c e J i.M w p H ,
eMv HcHKoe co/^eHCTBtıe u u o uepRovtv TpeO oB aınuo e r o upHcoe/iH UH jm k ueM y b u0M0iu,b c b o io K ap a6 arcK y ıo k o h - k kocm y upwMWKÄer rıoueücK O H ye^/ı,, j i o k h t u a caMOH r p a ım ı\e K a p a 6 a ra , pascroHHHeM n a jıe e 2 0 0 B e p c r o t ILIyıııh,
iHiny 4Jih o 6 m a ro 11 c o rjıac H aro /jeftcTBiifl tıpoTHBy HenpıiflTejıcfl h oT paacem w e r o noMeMy Hy>KHo m to 6 h b o h c k ə h rpaHMHTiib c o / i h o h c ro p o ııw ApaK ca c K apa/jarcKHM B naaem ıeM , a c flp y ro ft c HaxıiMeBaHCKiiM, /jo p o ra « e k o h o -
Baınıı o w jih Ha cefi KOHeu y Bac k roTOBHocTiı. My.
A K A K .t. III, / jok.630, c. 344 A K A K , t . I II, u o k . 6 3 4 , c. 3 4 5 -3 4 6

JV-122
JVs 126
npeA-io^ceHue rp. ry/iOBHMa ren.-M, He6o;ihCiıııyoT
O thouiciihc r p . TyaoBiiMa k rp. PyMHHiıoBy
17-ro MapTa 1807 ro/ıa, JV«89.
ot 10-ro H onopfl 1807 ro/ıa, Xs262
C kojöj cKopo B.np. c BBepeHHbiM BaM OTpfl^oM rıp ııö y /ıcT e k Ha3HaMeHH0My BaM M ecry n p ıı pa3 o p eH n o M r.B ap /(a n
I7onK. X aH /ıap -ara, cbiH y ö ıiT a ro H ö p a r ım -x a u a K ap a ö a rcK a ro n opaTb HWHe B Jia/jeıom aro b K a p a o a r no BwcoMaft-
p ac n o n o * aC b narcpeM y c rp o u T e nopsmoK. t o h >Kenam> 6 b i. m to G u TOTMac n o p y 'ia xoM aH/ıy crap m eM y 110 Bac c h t -
m cM y VTBcpac/ıcHino E .H .A . rcH.-M. M cxTiı-K yJH i-xaH a, H axo/w cb n p n o t u c cBoeMb b t o caMoc BpcMfl, Kor/ıa H o p a -
orjjim epy caMiı HeMe,q;ıeHHO o rn p aB irjm c b b U ly ıu y Ha KpaTKoe BpeMfl ,qjw cjıe/jyıoıHHX npıiMHH npe>K/ıe noflnojiK.
i H M -xan. uo/yıaBinHCb ııa H 3M eııy b B e p ııo c rH E .H .B .. npH coııpoTHBneıiHH CBoeM 6 w t y 6 u r b , H e ıjy ra m ıw ft chmi>
KoTJinpeBCKiiH panopT iıpoB ajı Mne 6e3 n p ecraH H o , m to M exT H -K yjnı-xaH BecbMa Me/yıeıiHO /jocraBJiHeT /uifl b o h c k
ueo>KH/ıaHHWM ııpoH cııiecT B H eM , 6eacajl H3 K apa6aı a b Ile p c H io . /V(e h o c r a B a jıc fl j[0 ııp ııö b iT H fl M o e ro b rpyriiııo : n o
nposnaH T h m to KpanHiıi! b ohom T epnıiTb He/^ocTaTOK, a T en ep b HecKOJibKO y w e p a n o p T o s o ceMb ^ce nojıyMeHO
m hok) 11 o t noJiK. K apflniH a, HMeeT c ceM o h yBe/ıoMJifleT MeHa TaKMce, m to Mpe3 B ep n b ix juo/ıeH , napoM iıo n o c b u ıa ıı-
np /restfe >Ke MoeM Mpe3 nocpe/ıcT B o öpaTa cBoero
M exTH -K ynn-xaH a npH H ocun pacKaflH iıe c s o e n n p o c ıu ı kək n p o -
meHiifl b cB oeM HocTynKe, TaK h no3Bo/rem ifl B03BparnTbcfl b i. K a p a 6 a r. n o M e w y V3Hae . m to o h b o BpeMfl Haxo>K,qe-
hw x b /ıe p . KypV Hrop. o t k p w t o o /janııoM 3ar0T0BJieHiiH xaHOM Mpe3BbiMaiiHaro KOJiHMecTBa x jıe o a , Tor/ıa kək b o ü -
H iifl cB o cro b 6 c r a x H c n p e fln p u H im a jı H tiK aK iıx B pcflH btx HaMcpeHiıfı npoTHB K a p a o a ra 11 m to n o ö c r c r o n p o m o m c n
cKaM He oTnyraaeT OHaro n o MiıoroKpaTHbiM HacTOflHiiflM. Pa3Be/ıaHo n p n to m . m to o t H3rHaHHaro 113 H y x ıı h 3m ch-
o t o /iH oro cTpaxa, a h c o t coy»ıacTBOBaHiıa b H3MeHe oTua cB ocro, fl Mpc3 6paTa c r o t c h .- m . M exT iı-K yraı-xaH a o6bfl-
HJiKa CejTHM-xaHa npne3^cajTH b ciiio /lep eB H io 2MeJioBeKa k HaMajibHHKy o n o ft KacyM -6eK y, ıiM ejuı c hiim c o b c t ii
b h ji eM y ı ı p o ın e ı ıi i e n o K o ro p o M y 011 n e M e /jJ ie u ııo Bo.3BpaTHJicfl b K a p a 6 a r h I 6 -r o m h c jw aııpejiH ı i p n c f l j y ııa ueM iıyıo
TpaKTOBajın b oojibUioM 3a r 0 T0 BJieHHiı ııpoBiıaHTa tf/ur rıp irx o /ıy e r o b K a p a o a r c BoftcKaMiı. FIoMeMy fl x o tji 11 He M ory
B epııocT b ı ı o jy ı a ıı c r B a li.H .B .
;ia b nojiH oıi Bcpw, m toow M exT iı-K vjııı-xaH n o c n e Bcex M o H a p m n x ıqe/ıpocT b. Ha H ero naJiıiflHHbix, KOTOpwft n p n
H 3 noBe/ıeHiifl e ro bo Bce c ııe BpeMfl, c o o T B e r c e y K ^ a r o oöxjaH H ocrxM B e p H o n o ^ a n H a r o , y/jocTOBepflcb e ıqe o o n e e
to m n B.np. öbijı ııp e » /ıe peKOMeHAOBaH k ək o tjth m h o ycep/(K w n. M or 3aTajiTb, m to jih o o HeÖJiaronaM epeHHoe, h o n o
b to m , m to o h /(eftcTBHTejibHO He VMacTBOBan b H3MeHe oTija CBoero, fl noM enb 3a ny>KHoe /(jia oöo/ıpeH iıe e ro 11 n o -
r.iKOBWM uocTynKaM, h b h o oTKpwBaıouuiM Ha n e r o n o/jospeH Jie, n n p ıi3Hau 3a Hy>KHoe TpeooBaTb o t Hero b ceM o o b -
om pcH iifl k H cnoK oncoıiM oft BcpHocTiı E .K .B . npoıi3Bo/ııiTb acanoBaHbe B c e M iın o c n iB e n ıııc cMy onpeaencH H oc n o
acHeHJW. X o tjj >Ke 11 rıo jıo ra ıo . m to o h /jo npııöbiTiifl e u ıe B am ero b U ly ray He npıiM iiHeT npncjıaT b ko Miıe cB oero
Mimy nonKOBHHKa, y/ıcp»caB o/iHaKo acc 3a b c c ırp o ra c/ım c e BpcMfl, Kor/(a o h b n c p c ıı n H axo/jııncfl, 11 y/(0BncTB0puTb
onpaB/qaHHJj. ı a bccm TeM rıopvMaıo BaM npnöbiB -ry/ıa, to tm ə c ın cjıe^o B aT b c ıu ıe Baxcnoe /ıejıo n o » ceft crıpaBe/yııiBo-
eı o 0/411HM co /(lifl B0306ıi0BJieniifl hm ııpııcflrH u a B e p n o c ib , 110 BoiBpaıueıiHH b K a p a 6 a r. O MeMi» yBe/(OMJiHH b .c ..
c tii n jıocneıtuiT b Meıifl VBe/toMHTb, u 6 o h n o n a ra w . m to o h AeıicTBUTejibHo u b c o n ıa c ju ı c CwiHM-xaHOM,
ruıöo t y t /leııcTByjoT ıiHTpHrn ./(/Kacjjap-Kynn-arH. KOTopwn BecbMa ^cejıaeT 6biTb x ə h o m 11 /lyM aeTb ıiMeT Ha t o npa-
/tonroM noMHTaıo npncoBO KyniiTb, m to k ceMy B03BpauıeHHio >KanosaHbfl
nonK .X aH Jiap-are a n p u c T y m m Ha ocnoB a-
h i i ii -B b ico M au raaro E .H .B . paspem eH iui, cooom eH H aro m h b oTHomeHJiu ö a p o n a B y /(6 e p ra . o t 2 9 - ro flHBapfl c e ro
nn. 6 v ;ıv n ı c ijh o m cT apııraro c w n a H o p ai'iiM -x an a. ü o j ik . >Ke Kapflrnny n p e /tn n c a jı fl TOT'iac Becb saroTOBJieHHwft B
ro /ıa , /(aow fl bccm ropcKHM 11 ricpcıı/ıcK iiM Bna/(cnbqaM . nojıy n aıo m n M >KanoBaHbc, ocTaHaBnıiBarib n B03BpamaTb
KypvıiMop npoBHaHT 3aapecTOBaTb, B3flTb b IUyıuy /ijjh b o iIck h 2 poTW e re p e ft, ııa3HaMeHHbifl b E jıucaB eT nojib /jjia
co;tep«aH Jifl rapHU30Ha. n o chm no/ıo3peHHflM ocTanoBiiTb b IUyıue, e c m ı OHhix e m e o t Tom> n o MoeMy npe/jrrırca-
o h o c n o MecTHOMy mocm>' cooopa>KCHino
/ıoHocfl BCflKoft pa3 E .H .B . 0 npıiM im ax k TOMy n o o y ic /ıa ıo m n x . rioMCKfy
ııp o u ıy noK opneH iue u a c Mpe3i, ııocpe/(CTBo Baıue /(o B ecrn /(o BceBWcoMaHinaı o C B e /(e ıiH H U .H .B . o ceM B03Bpame-
ihik) u e B bicrynnjın. jijih B03B paniT o h w a , K or/ıa e m e 6jih3K o. B K nncaB eT nojib »ce 3aıiM>Tb ra p H in o n . 2 poTW T n fy -
h h h m hoio >K<ytoBaıibH yuoMHiıyTOMy uojiK. X a ıu ıa p -a re .
jjnccKiıx. a caMbin Tiifj)jiHccKiın nojiK n o n p e /ın n c a H in o MoeMy pacnojıoMcıiTbcfl jıa rep e M b 60 B e p c rax o t B araero
I Io npHowTHH MoeM b 3^emHHH Kpaft rnaBHOKOMaH/ıyidiiHM M H onıe H3 Ka6ap/;HHCKHX, TIeMeHCKux h ropcK iıx Hapo-
oTpfl/^a tı b c n y u a e H a/ıoöuocT u noAKpcnıiTb Barn oTpjm bw m ohcctc B3flTb o h w h n n0T0M y nopyM aıo bəm onw ft
/Iob ıiM eıorane PoccnftcK iıe m hhw h >KaJioBaHbe, BceMiınocTHB'bHiue iim onpe/ıejıeH H oe. flBjıcb k o MHe c /(OKVMeHTaMiı
Rrıpe/ib /ıa npe/ınHcaHiifl M oero k Bam y KOMaıı/ıy.
c b o iim Ha 0H0e n p o c ıın ıı 06 YAOBncTBopcHun n x c L803 r o /ıa 3a b c c b p c m ä ocTaHOBncHHWMt y Hux-b >KanoBaHbCM :
AKAK, T. III./ıo K . 631, c. 344-345

297

... h h m kh. LfymnaHOBa, h c Haıucfl k o h u x ıtpınınH bi noĞyÄ iiBinefı e ro k npııocraHOBneHHK) c c ro » :a^ 0BaHB»H, He p e -
un ijica vyıoBJieTBopflTt. h x . .. n p o m e ;u n e e RpeM« h npHKa^ajt TOjttKO ııponiBO/iKTb o ııo e c npHÖ m H H M oero n ıa s ııo -
KoM an^yıomıiM b 3,ıeniHHH Kpan.
AK.AK, t . 111, floıc. 636, c .3 4 6
Xs 127
PsınopT nojiK. Acnesa rp. Fy/ıoBif'iv.
ot 19-ro iiiojih 1898 roaa, X2İ03. - Ulyıııa
EeacaBinnfi m K a p a o a rcK a ro B.ıafleH iw bb n p o n u ı o M 1805 r. b r.H ax ııq efiaH b X y cefiH -K y jın - 6eK BHepaHuiHHro qıicxıa
c npııcjraımbiM H o t ceön k e .n p . reH.-M . M exT H -K yjııı-xaH y KapaöarcK OM y 2-m h T aTapaM iı, KepıiMOM n XyceıİHoM ,
v b c a o m ^ h c t ii t o oHofı X yceıİH'K}OTr- 6 cK c 50 ccMbHMiı H3 H a x ın e B a H iı B03BpaTiiJicH b o K a p a ö a rc x o c BJiaflbHiıc n
ocTanoBiuıcH b KarraH ax, 5KcnacT cBoe npcöferBaHiıe b K a p a 6 a re , •> n03B0JiıiTe ıım ı b.c. noM H H yraro XyccıİH -K yjm *
6eKa c /Jo;iBJiaci'Hi,iMH npHiıa-n* b K a p a 6 arcK oe BJia/jem ıe. S\ c e ro M ecnna o t 1 7 -ro *iHCJia ııo /toıne/uuHM fe cjıyxaM b.c.
paııopro.M mohm ;io iio c h ;i, h t o Jiıax-3a/43 c b o h ck o m npHÖwjD* k MecreHKy M a p a ıı/t, ııo OHfeie ace ııpHCJiaıııifeie o t X y -
cenH -K yjnı- 6 eKa 2 TaTapıiH a yBepHiOT, h k o - 6i>i AeiıcTBiiTejibHO m a x -a a ^ e H tiHe Haxo/uiTCH c b o h c k o m 6m i3 r . X o h b
^Iopcc.
A K A K .t. III, äok . 637, c . 347
Jft 128
npeanncaHHe rp. Ty/loBHMai i o j i k . AcneBy,
o t 1 9 - r o ceHTHĞpn 1 8 0 8 ro fla , A ä l3 9
H3 p a n o p ra b bc6. rıo/r jM'95, y c M o rp c n h 'I t o M c x T iı-K y jm -x aH K ap a6 arcK iıft 3 an p eT n n k BaM b x o ä cboiim 6paTfcHM ıı
njıcMHHHiiKy ^ * a (J ıa p -K y m ı-a rc . 3aM cTian 113 c e ro e ro oxna»y];cHiw k ycepÄ iııo Ha nojife3y c jıy a c ö u , a ö o jıtra e e n je ın
Toro, ırro on ^ııaıım n o np n e3 ;ı H3 T e r e p a ıta b tlly ın y K a p a ö a rc K a ro ä h t c j i h M K p 3 a-A 6 6 ac-A jiH , n p H B e ım a ro ıiHCfeMa
k paım .iM oco6aM , ne TOjn»KO ııe 3a,nepHca:n> e r o h BaM n e Bfewan. i i o k ä c n o ıu e H n e Bame c iihm rıo ceMy npe;iM ery
GTBeTCTBOBajı, m to o h fleHCTBiiTejıtHO cjifeiruajı o npne3A e c e ro M ııp 3 a -A 6 6 a c -A m ı ıı o npnB 03e pa3Hwx nnceM , h o
'i t o coA ep^anıiH u x h k o - ö u He 3H acT t n ’i t o o h c k p u jic h m I lly m ıı h c ii3 b c c th o Kyaa. B c e ciiii oöcTOHTCJibCTBa, n p n -
6aB k oHHMfe ıı t o , ır ro o h y npıiBcpaceHHbix k P v cck iim o t h a t i iim ch iih n p ıt HfeiHemHiıx oöcToHTejifecTBax noAaıoT
6o:ifeiııoe no;ıo3p-hitHe u a caMoro
xana, a ııoroMy n o p y n a ıo b bc6. HMeeT h i-jio /j pyKH MaHTinaTejn,i!eHruHe u a ö .ııo /ıe-
IIHC 3H IJOCTVlIKaMH, CBH3HMH H CHOineHHHMH MeXTH-KyJlH-XaHü; BaM )Ke CaMMM c OTpH/JOM B I lly m e 6felTfe BO Bcew
BOCHHOÖ OCTOpOÄHOCTI-I II HO-MaCTy yaeaOMHTfe MeHH C HapOMHfelMH 0 Bcex flOXOflHmHXfe /JO Bac II3BecTIIHX. IIOHTeH-
HfeiM MeJtHKaM A ra -P ın a -6 e K y n JlaJiaöeK y, HecKojifeKO pa3 b əm h peK0MeH/t0 BaHHfeiM ıt jnrmeHHfeiM o t x a n a B cero
ıtMCHiDt 3a npıiBcp^cKHOcTfe k P q c c u iic k u m &oftcKaM, n o c u n a s o n p H ccm. o c o 6 u x mowx n u c b M ax lonoTfeiH M e aa n u Ha
KpacHi»ıx ncHTax, Koropfeix npeOTncwBaK) b sm cB cpx c e ro , b BHBHincHiııı /u w a p y r ı ı x n o o m p eH iıe , BbmaTb 113 b h c c c h -
/jiVfi k uaM Kapa6arcKOH /taıtH ııo J 0 0 p.c. Ha n o n p a B jıe ıın e h x c o cto h iim h . 1Ip n to m yBepfere h x mokm HMeııeM, m to h
H cupom y hm o t ıu.e;ıpoT'e U .H .B . npKJiHm tuH n o cM epre n x n e ııc H o u h b cboğ BpeMH n acT o ıo o t x aııa, trroöbi o u bo3-
BpaTiuı hm Bce OTHHToe ıiMeHiıe, n ııu n . 6bi TOJifeKo o h ii bo BpeMH HfeiHeuiHiıx oöcTOHTeJifeCTB H anrıtx c Ilep cn K ) cjıy-
acnnn BepHo ji /jocraB juuuı BaM ncTHHHfeiH 0 6 0 BceM H3BecTHH. CııcnaHCKOMy MejniKy MıiKnpTHHy, TO *e JHimeHHOMy
MccTa tı HMeHiiH, TaKJKc I lo r o c y ıı K c c ıı K cb x c k o iix b u o T n ırm o pCK0 MCH4 yeTCH, KaK y c cp flH iıx ıı rrpe^aHHfeix, h o
recıiHMfeix xauoM , o6feHBHTe m oio rıpmııaTejifeiıocTfe h y ö e p b ie , m to h hm TaK *e h H cn p aın n B aıo BfeicoKOMOHapruHM
nai'pajK /ıeiüie. B 3aKinoHejiHe »ce eıtre n o / r i 'B e p ^ a ı o 6bnı> ocTopo^cıibiM h 6/ih tcjii> h o 3a nceMfe ııpHMeHaTb.
A K A K , t . I II ,/io k . 6 3 8 , c.3 4 7
JVs 129
IlııCbMorp. I’y/ıoBima k MexTiı-Kyjııı-xaııy,
o t 13-ro (|>CBpajiH1809roaa, JV*893
i [o yBeziOMj/ejfHJo Me/iH npaB iırejjeM rpy.3HH, h t o AüpıoMijfei h ;tp y j n e jKUTemı EjiHcaBerri0;ifeCK0H OKpyrıı, xcenax,
e^ıiHCTBeHHo yKJiOHffTtcH o r t nnaTOKa bi> fca3Hy n o x a T e n ır o T n p a B n e m m oöm ecTB eH H trx noBHHHoCTeö, y x o r x t c
ceMeficTBaMir h HıVtyizjecTBOM b Kapaöarcjcoe BJia/jeHHe h tb m o npnHHMaıoTCH Ha ÄiıreJifeCTBo; a KaK npııeM o/jH oro
Tocy^apn no^aH H feix, y ^ an n w m ııx cH 6e3 n03B0JieHiiH npaBirreJXLcTBa, e c r t H enpH JiırıeH ıı h yace m ıc a n o t o m k
B.np., t o n cHOBa to jk c noBTopHH, ıtpoıuy ıı T p e6 y ıo , flaöfei b o b c c x *H T cnefı, y a a jn iB n ıııx c ^ b Kapaöar m E m ıc a B e ro -
ııojiH h I'py3HH, HeMe/yıeıiHO BbtcjıajfH h x ıra rrpexcHHH h x ^JU JHiua h crpo»caH m e no/iTBep/iHJiH BceM >khtcjihm BBe-
p e H H a ro bəm xaHCTBa KaKoro o t h k v ç , He npımıiMaTfe n o ^ B3biCKaHHeMt 3a H encnojiH eH iıe Toro.
A K A K , t . III, /IOK. 639, c.3 4 7
298
JVa 130
PanopT nojiK. AcneBa ı p.l'y/ıoBH,ıy,
ot 5-ro MapTa 1809 ro/ja, JVs43- U lyuıa
/JojıroM nocTaBJiHio b .c . noHTeH Henıne .aoHecTiı: Ha YHpe*AeHHfeix noHTOBbix craHUHHX n o noBejrbHHK) b .c . b K apa-
ĞarcKofı np O B in m ıııı, n p u y p o m ııu a x TepTepfe ıı U la x -o y jıa x , Ha KOTopwe Ha3HaMeHiıaro n u c n a , n p n MUHOBHiıicax
KowHDBopyiKeHHUX T aTap He HMeeTCH, 3 p a s a T aT ap tı, He/ıo»yjHCfe CMeHe. ye3^cajnı co CTanı/ııeB, oct3B jihh /tH eiı no
5 - th o /ih h x yKT.-ocJ)HiıepoB Ha o h u x : n o ceMy n epect/JiK a 6yM ar k BHemHeMy HanaJifecTBy Me/yııiTejn.Ha, a b no-
cjife^Hiıx H iıc/ıax, (j)eBpaJiH ye x a B in n x c T epTepcK on craH iııiH c 6yM araM iı TaTapb neınBecTHfeie xnmHHKiı o t6 iijiii
n o m a ^ e n ıı 3 KOHBepra h o n a a p y r o ii /jeHb c ım 6 y M a n ı Ha /jo p o r e Haö/;eHfei. - o neM m h o to pa3 x a x mıcfeMeHHo, Td/c u
ju ih h o m h o io c .n p . M exT H -K ynıı-xaH y /jo H ecen o ö buıo c ııcnpom eH iıeM , .aaöfei Ha CTaHiııiHX n p n HHHOBiııiKax Haxo/;ıı-
Jincb KOHHOBoopy*eHHUX n o 25 nejı. T aTap nojıyHHB oTBeTU yqoBJ7erBopiiTeJifeHfeie, a caMbiM /teJioM n o c ııe h hcjio hc
HcnoJiHHeTca; a KaK b K a p a 6 a r /tenaıOTCH rpaöıiTeJibCTBa ıt 0CTaBJiHK)T Ha CTaııuıiHX o/iHfeix yHT.-o(J)imepoB , MoweT
cJiyHHTbCH c h h m h KaKoe HecnacTfee, t o - 6 He n o/jnacT k oTBeTy.
A K A K , t . III, ä o k . 6 4 0 , c .3 4 7 -3 4 8
JVa 131
riııcbMo Mapıcma IlayjıyqHH k MexTiı-Kyjıy'Xaııy
ot 5-ro /teKaöpa 1811 ro/ıa, JV®22
... OTBeTCTByn Ha nncbM o B .np., b KoeM b u onncfeiBaeTe H biH em nee cocTOHHiıe K apaG arcK oro xaHCTBa, npıiHTiıo mhc
b s c yse/ıoM HTb, h t o h, npııeMJiH ııcKpeHHee ynacT iıe b n o n t 3ax c e r o Bna/ıem iH, co BceM ycep/ıııeM n r 0T0 BH0 CTbK>
Bofm y b p a 33opeHHoc nonojK eH iıe o n a r o He n o o /jh h m ooemaHHHM, a caM bin/tejıoM ıı b /loKaıarenbCTBO ncTHHfei m ohx
cjio b He o c ra B jn o Bcne/ı 3a oTnpaBJieHHeM B am ero nocjıaH H oro KOMaHAHpoBaTb b K a p a ö a r 6jtaroııaae>K HeHiııara. H n-
HOBHiiKa /p ın o 6 o3peHJW c e r o xaHCTBa n w ı a n oA poÖ H oro c o 6 p a m ıa a c e x cB ZJiem ıü o jjorepjax n pa30peHJJHx m iT e jjeii
K a p a 6 a ra , npeTepneH H bix c 1805 ro /ta , n o /jocTaBJieHnn ko iix ko MHe, c/jeuaB nyncHfeiH cooöpa»:eHHH, hc npeM im y
b o h t h c /K>KJta/ıoM k BceMH/ıocTHBenuıeMy T.H. ıı c o Bceıo peBHOCTfeK) 6 yzıy /yih noJife3bi BBepeHHoro BaM Bna/ıeHHH
X0(aaTafıcTB0 BaTfe o BceMiuıocTHBeHmeM B033peHHH E.H.B. Ha cocTOHHiıe K ə p a o a ra u o n p o u teH iın 6 oJifeUiefı HacTiı
HHCJunoıueılCH Ha ohom He/joıiMKiı, e c jııı TOJibKO b np.A o T o ro BpeMeHH HcnoJiHeHiıeM TpeöoBaHiiH M oero b p a 3c y « -
Ä em ıe o 6 ecneHHTfe BofıcK npoflOBOJifecTBneM no /ja/n iT e MHe BepHfeiit c jıy n a n ynoTpe6tiTfe b nojtb3y K a p a ö a rcK o ro na-
p o ^ a c ııe npe/jcraBHTe/ifeCTBO. O /jH axo ace b p a 3 c y ^ e H i m npocuöfei h to 6 u Banıeii,
n onpaB Jieım a m n e j ı e h b jj.x
COCTOHHHH 3a npom eH IieM He/IOHMKH OCBOOO/UITfe HX TaKÄe II OT Bcex BOOÖme
HOBHHHOCTen, CJiyHaiOlIUIXCH IIO ne iii-
6e*HfeiM noTpeÖHOCTHM ä h h b o h c k : t o h oTKpoBeHHO B3M CKa»y, h t o n a cHe He M o r y /ıaTb bäm M oero cnoBa. TaK K ax
BoücKa o e3 T o ro o o o h t h tc h He MoryT, o
h o 3a BceM TeMiı 6 y /ıy cT a p a T tc n bo3m o»chom VMeıibmeHHH c n x noBHHHo-
cTeft h HTOÖbi n p ıı to m ı a nepeao3K y npoBiıaHTa n Ä p y ru x n a A o o u o c rre ü B epuo ıınaTUMo Obiuo ^khtcuhm m Ka,iH tı
E M .B.
1I t o KaoaeTCHr q m ır e n e ü M tır p ıiH C K o n nTıoH encK O H b o jio c th , t o , a e B2iıp a x u a t o , li t o q h l i r n o oTKnoHeHim n x o t
3aBHCHM0CTH K a p a ö a ra , npııoopeT eH ta Ha3a/ta e/tıiHCTBeHiıo o py»:neM E.H.B., 6e3 co^efıcTBHH B am ero, b neM B.np.
caMiı npıi3H aerrecb, h Taxace o/jhiim crapaH neM P occıiHC Koro npaBHTeJibCTBa uacTfe acıiTejıefı oHfeix Bbi3Baua 113-
3arpaH HitH , - h . p acn o jıo ^cen 6 y ffy m ı b o bchkom c n y n a e 0Ka3biBaTfe cnpaBeanıiBocTfe o x o t h o c orjıaceH n o n p o c tö e
Bam eit BBepıiTfe o 6 e c iih b o jio c tii b Henocpe/jcTBHeHoe pacnojıoaceH H e Bame 11 b ynpaB Jienııe KaK ÄiiTeJiHMH oıibix.
TaK ı r ı ı x a o x o R a m ı c t ğ m o # H a K O - * e , e c jıı r B .n p . o a jD fc e re c fc h h h o b h i i k o b za tun x, n p n ü b iK m n x k upıiTecHeHtno H a p o -
fla , H e / lo n y m a T b h h k M a jıe iim H M o 6 ii/* a M c h x Bfei3B a ıtH fe ix H 3 - 3 a r p a H im fe i a c ıiT e J ie fı 11 c a M iı 6 y /te T e n e m n c b 0 6 jı a r o -
COCCTOHHHH H X. H e yTH eT aH H 3J U im H H M II JIO /iaTH M H , ffaöbl C IIM C pe/IC TBO M , n p /fB H 3äB K H pO H H O M y OCHOBaHIHO ItX B
T e x B o n o c T H X , o T B p a T H T t o t p a c n oJioH ceH H H n a K H y /ta n ıtT C H k H e n p H jr r e jn o . m to n o o ju ı s o c T H r p a H im b i o h i i . n p n Ma-
Jio M y r H e T e H H u , B c e r/ta y q o ö n o M o r y r cfle n a T fe h , c s e p x T o r o , e c ju ı B . n p . o o u jK e T e c b b c o a e w c T B iııı O T p n a y , c r o n m c -
w y b M u r p ı t ä i u i -ia n ;u u ; e H « 5i B o r to c T e u M u rp v tH C K O Ü u T ıO H e ü c K O U , h m c t l n p u o r o m B c e r fta HacTfe E a u ıe ü k q h h u i \ u
/to 10 0 H eJioB eK , H e o ö x o /t ı iM o H y » H o i ı / j j i h p a 3b e 3/;o B 11 o T K p b iT itH H e n p ıiH T e J tH ; Ha h t o h o y / ı y o>Kiı/taTfe B a m e r o c o -
rjıacıtH ...
PaBra»iM 0opa3M 0, öbiB. p a c n o jıo 5KeH BceMepHo co/jefıcTBOBaTb B.np. k B03CTaııoBJieHHio b K a p a 6 arcKOM xaucTBe
nopH/tKa 11 noBHHOBeHHH BJiacro, B bicoH afım e BaM /;apoB anH ofı T .H .. ocoömiBO -^ce y/ıepscaTb b cT paxe rex BeTpen-
h iik o b , k o ii, 6 e ra n k HenpıtHTe/iK), Hepe/tKO cjıy»caT npoBO/tHrifcaMH xrrutHHHecKiiM n aprrw M , - h npH3Ha.Ti Hy>KHfeiM
corjtacıiTbCH c MHenneM B .np., HTo6 bi no/toÖHfeix H3MeHHiiKOB T .H . 11 caMoMy n x OTenecTBV naKa3fejBaTb b npıiM epe u
c rp a x e /ıp y n tM cMepTHOOK) Ka3Hbto. - OAiıaKO * e , KaK b onaroynpeac/ıeHH OM P o c c h h c k o m npaBHTe.TbCTBe h h k t o He
R om tcen ofeiTb Haxa33H öe3 cy/ja, KOJibMn n a n e cM epTtıoıo Ka3Hbio, 6 e 3 h b h o to o ö jih h iih e ro H3MeHbi 11 ııpecrynJieH inı.
t o e c ju t B.np. c o m a c ıiT e c b c mohm npe/tJiottceHiıeM, h ynpeacy b H ly m e KpaTKiıfi BoeHHtrn cya n a /r H3Me/iH//KaM/f. /20//
npe/jce/jaTejifeCTBOM P o c c u ü c K o ro mtHOBHHKa, K oToptıfı 6 y/teT c BofıcKaMH tü m Haxo/iHTCH, c TeM, h t o ö h b ceM c yae
npııcyTCTBOBajın n co c t o p o h u Bam efı 2 /jOBepeHHfcie o t Bacı> HJieHa, K0T0 pfeie o 6 u te c P o c c iih c k iim h HHHOBHHKaMiı—
onpe/je/iHJiH öbi npııW BO p t c m rr3-3a KpaÖarcKirx iKiiTeneü, k&k o ö m m a T c fi b x b h o ü tnM eH e u TaKOBbix n o ceM y npıt-
roB opy, e c jn ı o h h n o cy /ıy n o /tn e » a T b 6 y/ıyT cMepTHon K33HH. Bem aTb lu m HaKa3biBaTb mnımpyTeHOM hjiii ccfeuıaTi, b
KpenocTHfeie paöoTbi. - C o ö p a n n e - iK t c eıo cy/ta 6 y/teT 3aBiıceTb o t pacnopinK eH iiH B .np.. To-ecTb K or/ıa OKa*:eTCH y
Bac npecrynH H K . n o /tn eacam ıtfı Ka3HH, Bbi M05KeTe oöfeHBiiTb TOTHac cTapm eM y PoccııftcKOM y HtiHOBHiiKy, h t o 6i>i ohii
299
 y 'ip e f ltm ıı BoıiHÜCKnn c >'a , h n p rıc n a B b c e n cyA c b o h x m jic h o b ii c a M o ro n p e c T y n H iiK a , npeA no5KHTb nııcbM eH H o o
npoııxBOACTBe H a^ hhm n o 3aKOHaM c y ^ a ıı n p n r o B o p a .
JVs 133
A K A K .t. V . a o k . 193, c . 130-131
J5,omccchhc McxTH-Ky/ııı-xaHa Mapı<H3y ÜayjıyMqH
ot 3-ro ca<|>apa 1812 r. - Illyuıa
JVs 131 ... rioApoÖHocTH HamecTBiı.'i A 66ac-M ııp3bi c BofıcKaMiı, n o HHTpnraM h 3noHaMepHocTiı Mep3aBua ^ Ä a ^ a p -K y jiH u
-IIııcbMO A 6 6 a c -M iıp 3 b i K ^ H c a ^ a p - K y jııı- a r e , ot uiiiı>-KüaA3 1226[1811 ]. roA a.
n o c b in a n n c m tıx u k o h h b jx jıa^yTHiiKOB n a 6 c p c ra A paK ca, Aaöbi o m ı ocBCAOMiunıcb o HaM epcHiıax n a c iI c tb iu ix ero
[C n e p c n q c K o r o , n c p e e o A HOBbift ]. ıı A 6 6 a c -M ııp 3 b i, h t o o h ii m hc ii c o o o n n m n . B noHCAeJibHiiK, 2 6 M yxappeM a, H am - 6 cK A r A * a 6 eA>KiiHCKiıfı ıı M y -
... Y noB aa Ha n a rn y ÖJiarocKJioHiıocTfc 3Ha0 Te, h t o Mbi ıı npe>KAe ıiM enıı k B a w AOBepne nö b u ıjı yBepeHH, h t o b u xaMMeA-6eK-xaA>kh JIh.3HM o n ıw b ııpııcnaHiıoM k o Miıe AoııeceıiHH H3BecTHJi m chh, h t o oTiıpaB jıenıibifı o t ^»cat|)ap-
BbiKa»:eTe cBoftcTBeHHyıo bsm 3H e p ru ıo ıı oKajKeıe ÖJincTaTejibHbiH 3ac:r>Tiı Ham efı BenHofı A ep*aB e. A KaK Hbitıe o
K y jıu k A 66 a c -M n p 3e MyxaMMCA K ä 3hm Bo^öparHJi 3Toro npH H ua, ııaM epeBaBiıterocH h a t h ııa Ta/ibim H3 M h iu k h ii-
Bac AOAoacrmn Miıe HeKüTopbie cBe,qeHiM h IIIe(J)iı-6 eK r>'JiaM, t a K « e ır p ııö b iB , h iih h o AOKJiaAbiBan o pasH bix npeAMe-
c k o h AepeBHiı /j3 A 3 -6 e r/a o n a ApaK c. H 3 B ecn ıe ə t o h c o o o ia h ji öaTajibOHHOMy KOMaHAHpy TaK»ce cHapn-
T a x , t o AOBepııe Ham e k BaM y c y r y Ö H A o c b t ı c e p A ^ a a f l n a m a ĞJiarocKnoHnocTb k bhm y B e jııiH im a c b Ə H e p n w ıı pBe-
*eHH bre m K a p a ö a r a ABa m oh Jia3yTHHKa b o b to p h h k , 2 7 -ro T o ro * e MecHiıa, npHHecjiH MHe H3BecTtw, h t o A 66ac-
Hiıe b Bb[C0 K0 CT. öoJiee cTamı o h c b iia h u . B o 3BpaiAan b Bam ıı rpaHHijbi U I e 4> ıı- 6 e K a ıı < J>epım yH - 6 eK a uneHOB CBeAy-
M ııp ^ a c b o ö c k o m ıı npnroTOBncHiUM iı, BCAeACTBim noACTpcKaTCjn>CTBa, y»ce n p u 6bm Ha A paK c n ABiı>KeHtıe e ro
u y ı x o p a 3Hbix o 6 cTOHrera>cTBax, h n p ıiK a 3 a jı iim y B e p ıiT b a a c b cepACHHOM narneM Ö J ia ro B o n e H im ı ı coBepm eHHofı
HCGOMHeHHO. % ıı 3TO cBHAaHiıe nepeA ajı M afıopy. T a o c c a b o c A p y n ıx m oiix na^yTHHKoB HBiunıcb n c o o ö m ıu m mhc,
önarocKJioHHocTi-ı. H a m e n p e A J io a c e H iie »3 h x p a c c K a 3 0 B coAeJiaeTCA saM nsBecrHUM . H o c b iJ ia e M A®a npıiK a3 a n a hmh
cTapmıiH ruıeMeH ^ a c e ö p a ıu ı/ıy ıı /JaceB an m n p . B ə t h x npıiK a3ax Mbi, K p o M e HMeHiı M a x M y f l - a m u J I iO T ^ - A jm - a r n ,
h to A66aC'Mnp3a y>Ke
b o b to p h h k ııe p e n p a B iu ıc s nepe.3 ApaKC h o a h hH3KapaynbHbix M oeü k o h i i h h w ro>Ke ııpHBe3
H 3 B e c T H e , h t o oıiH c o o c T B e ıiH b iM H nıa3aM H BHACJJH ı ı e p e r /p a B J i e H H e A 6 6 a c -M n p 3 b i h ABH>KeHHe e ro ııa c h i o CTopoııy.
ıi3BecTHbix BaM ocoöeHHOK) BepHocTbio, ı n i K a r o H e Ha3biBaJiıı. B o sn a rae M H a B a c noM ecrıiT b b ə t h x npıiK a3a x HMeHa
B c e ə t h H3BecTiL3 o a h o BCJieA 3 a ApyroM h c o o 6 i a h j i M afıopy JI> kiihh h y 6 eAHTejn>HO coBeTOBajı eMy npnKasaTb » 11-
r e x , K O T o p b ix Bbi H a fy je T e H y a c n u M H n y B e p ı n b B c e x b c o B e p ın e H H O M H a m e M 6 j ı a r o B o x ı e m n ı . C a M iı 'Mc 3 H a f n e , h t o n o
tcjw m . OKpy^cHbix AepeBCHb nepeKOHcBaTb k ro p e T epT ep. a 6 aTajibOHbi B3HTb c coö o ft. 3a6/ıoroBpcM eHHo 3ancpcTbcn
n o jT y H e m n ı H e c r u n p e A C T a B im > c H b ııa m e n p n c y r c T B n e b l i 6 y A e r e V A o c T o e H b i p a iJ iım H b ix 3 H 3kob H a ın n x n a c K n m h -
b yKpbiTiıe IIIa x - 6y n a r, KOTopoe HaxoAHTCA B6jn n ıı Kp. IUyınıiHCKofi; ^cıiTeAiı ace Ha r o p a x ö y A y t oöesonaceH bi 11 mu
jT o c re fı. J u ı a n y c b b s t o m cBjm jeHHbix cyujecTBO M B o ra u ro n o b o ıo n a A iım a x a . O ö e c n e H e H iıe Bac o T H ocıiT ejibH o a cııa-
o v a c m ııa c T o p o a c e . B o r s e r na K a x /ıo e Moe c o o ö u ıe u u e oıı or.3biBa/ıcfl, h t o H3 a r o r o 3H M O BbH n e Bbiii/ıer, h t o A ö ö a c -
H e H H b ix n o T p e Ö H o c T e H , TaKace B03 B e A e H u e Bac b c a n 3HaTHocTH ı ı n e c T iı H a ım y u ıııH M 0 6 p a 30 M cocT O H T ca. C H am en M n p 3 a n a x o A H T C fl b TaBpH3e h , HHKoi Aa ııe ııpHAeT h m t o Mbi BpeM, h t o ^*a<])ap-K yjiH neyiiAeT.
c r o p o H b i H iiK o r A a He 6 y A £ T o r K a ı a b m h jio c t h ıı 6 J ia r 0 CKJi0 H H 0 C T iı k B aM , He r 0 B 0 p a o B 03J i o * e H iı n Ha B ac 3B a H iıs
A K A K , t . V, a o k . 2 0 3 , c .1 3 8 -1 3 9
xa K H M a ı ı n p o H a r o . B . B b ic o n o c T . y flo c T O H T e c b n p ıım iH H b ix M iu ıo c T e u ı ı b H a m e M n p n cy T C T B in ı B30 U A e re Ha B b ic o K iıe
cryneHH B o b c m o m c / ı y n a e ö y x b T c y B e p e H b i b G e m p e xe nb H h ix Hamııx k b ə m M im o cm x . JVs 134
A K A K , r . V , Aotc. J9 4 . npnno3KeHi-ıe c. 131
lIpoKJiaMauıtH rJiaBiıoynpaBJinıoıuero r p y ııııı 11 KOMaıiAiıpa OTAeJibiıoro KaBK33CKoı o Kopııyca
A.ILEpMOJiOBa k htcjih m K apaöarcıcoro xancTBa o t Hon6pn 1822 roAa
n p o tc ıaM au ıtfl A 66ac-M ııp3bi k M axAiyA-are, .JIwT4)-Ajııı-are ıı nponıiM cT apuınnaM u no*ıeTHbiM JiımaM ıuıe- C KpaftıiHM yAHBJieııneM H3BecTHJi0Ji h 06 H3Meııe h n o o e re b U epcH io M exT H ryjıy-xaııa K a p a 6 arcK oro. A ıi0T 0M y
M eıııı/J^Keöpanjuıy, o t 3iuı-Kaafl3 1226 [1811 ]. ro a a . xaHCTBO K apaö ax cK o e c c e ro BpeMĞHiı npueMJieTCH noA- H.enocpeACTBeHHyıo 3aBiıcıiMoeTb PoccH öcK oro npaBHTenb-
[C ncpcıiA C K oro n e p e e o A u o B b ifı ]. cTBa. B n a c T b xaHcK aa n oB cerA a yHiı«rro>KaeTCH 11 js /iä ynpoKACHiıa b 3eMne H yacnoro ynpaB neH iuı öyA yr o t m chh
... oTAaeTca BacoKufı npıiK a3... Y noB aa n a BbicoKyıo ıı nojiH yto Hamy
M imocTb, BeAafrre, h t o BepnocTb ıı n pe^aH -
np n cn aH b i o c o 6bie h iih o b h iik ii.
HocTb Bam a naM Aono)KeHa n Mbi B03biMenn ıc bsm M im ocrb n AOBepne. r io c jıy n aıo oTnpaBJieHiıa novTeHHeuııınx
lIoHTeıiHbieoeKHhnponuxcoctohhhh^cHTejiHMoryTcoBepmeııııonono»HTbcananoKpoBHTejibcrBOh.lamHTyPoc-
IIIe({)H-6eKa n OepıiAVH-oeKa a s h o iim penııiTeJibH oe ııpıiK a^aHiıe yBepıiTb Bac b H auıeil n o/iH oıl m ii/io c tii ii noKpoBiı-
cHHCKoronpaBHTeJibCTBa. IIpHOTiıoMHeyBepıiTb, hto coöcTBetiHoecTbhxocraneTca nenpHKocnoBeıiHOio, hto o6hk-
TejibCTBa. '} to o h ii ııcnojiH ^T n o n p ııo b m m k BaM. B o b chkom c /ıy n a e njıeM a flHceopatiJUT)' Mbi CHirraeM cbohm c o ö c t-
HOBeHiw3eMJnocoxpanıoa cyAoBOJibcTBHeMhhto BepHbiM11 ycepeHbiMBcerAa6yAeTOTKpbrTnyTbknojıyHeHiııo
BeHHbiM ıı Mbi uconjiHeH bi o c o ö o fı M imocTiı rı AOBepı-w k ,H>Ka(f)ap K yjıy-xaH y* ıı Mbi BnpeAfc n e AonycTUM. m toöw HarpaA, cooTBeTCTBeHHbiX3acnyraM.HobcücrporocTb11 acecTOKoeııpecneAOBaHHenocrtuKeTTex, kohyHacTBOBajın
npeAaHHbieHaM c n y r n 6bunı JiıımeHbi namenm iijto c th , t o t a ə ksk6jni3Kiıeıı AanbHiıe, H iısm n e nBbicmuenoJib3yıoT- bıi3MeHeöerneııa-xaHa11koii Aep3HyTbHMeTbchiimTafiHbicchohichiih.
ch H am eıo Miı/ıocTbio ıı noKpoBHTejibCTBOM. ITo m h jio c th A /u ıa x a BbicoKan Ham a A epjKaaa Hbine p a c n o jıo ra e T nonHiJM HcKpeHHe >Kenaa, h t o ö u acıiTena K a p a ö a ra öbiraı cnacrAHBbi 11 b cnoK ofıcTB m ı cbocm noHycTBOBajuı o u bc io u c n y
M0r>’inecTB0Mıı cıuıoıo ıı H aıua necTb He h o ü b o jih t naM. HTo6bi HapoAbi n nn eM en a H aıaefı BbicoKofı AepsKaBbi H axon- K poT K oro ııpaBJieHHH, h A-Hfl T o r o chm h x n p e A O C T e p e ra ın o .
f liu a ı c b A a /ıe e b c o c e A C T B e h s a B H c ı i M o c T iı a a Ö J i y A i u ı ı x r n y p o B . B a M c J ie A e T B c e M B M e c T e , n o n a r a n c b H a ı ı a m v m h - A K A K . t . VI, h . I , a o k v 1299, c. 8 5 0
n o c T b tı o jıa ro B o n e n n e , o o e A H H H T b C H c ^ H c a t ^ a p - K y n u - x a H O M H A e ıic T B O B a T b b A y x e n p e A a H H O C T iı A -tttf O K a 3 a H i w 6 jih -

c T a T e ji b H b i x 3 a c jıy r . JVa 135

TaKoro->Ke coA ep»:aH iw u ot Toro->Ke Hiıcjıa A ana npoK naM am ui CTapımiHaM h noneTHbiM jnıııaM /JttreBaH inııpcK oro IlııcbMO M exTiıryjıy-xaııa K iınııo H .Il.A 6xa30By
ıuıeMeHiı. o t 21 HtotİH
1827 r.
* UnewiHHUK M e x rıı-K y jııı x a n a K a p a 6 a rc K o ro h BJiaAeJieıj ruıeM eHir ,ZJ>Ke6patmjıy K orA a B pm ojiob b 1816 r . 6bi/ı H a 3 n a ıe ıı cıoA a j'jjaBUOKOMaıiAyıomwM. h h c u o u iih jj t o . n e ro o6H3am ıocTb cjıyac6bi o t
A K A K , t . V , a o k . l lp . 194, c .I3 1 MeHfl TpeöoBa/ıa. MaAaTOB T aK »e b t o BpeMa 6bin n p ıı EpM onoBe. H axoA ^cb necKOJibKO AHefı n p ıı h h x o o o iix , MHe
o b in o n p eA n o K en o ycTynıiTb K a p a Ğ ar rocyA apıo ıiM nepaTopy. % oTB enan. h t o , t ə k k ək h npeAaıiH bifı c n y ra P o c c tm ,
JVs 132 t o noceM y n npoBHHUiw 9Ta npıiHaAnc»cıiT c ro ıiMnepaTopcKOMy BcnnnecTBy, h, * c acıiBA noA c r o b u c o k iim noKpo-
üııcbM O M apK ina Ilay ju ıy H iı k M cxxıı-K yjııı-xan y BHTcnbcTBOM. 6yAy n cn o n tw T b b c c . h t o TpcöycT yccpAH0.*3aTCM t c h . MaAaTOB, n p ıım cA inıı kom h c , cKa^an: « Y Teön
ot 9 -ro HHBapn 1812 roA,a, X®39 x o t h t oTHHTb o6/ıacTb tı Aa>Ke xancTBO, ııo 6yAb c o m iioio 3aoAito 11 ycT yııu M ue ııecKOJibKo t b o h x BJWieıiHH h noA-
B .n p . b nocneAH e nojıyMHeHOM m h o io n ııc tM a BarneMy yAocTO Bepunn m chh, h t o cT o am ııe b K a p a 6 a r e BofıcKa n e 6 y - Aanıibix. a h ııo cn e c e ro t<ikmm oopasoM ycT poıo, m to h h xatıcTBO, iih oonacTb ııe 6yA yr y t c o h B3>nbi: n b -jtom
AyT ocraB aT bc^ 6e3 n p o B eJiaH T a n h t o T p e 6 o B a H iıe Moe b paccy>KAeHHM nocıaB Kiı b xa^Hy cneA yeM aro c K apaöarcK O - cM bicne Aa>Ke AaM Te6e 6yM ary». r io c n e 3Toro n p n ııe c jın E B aH rem ıe, Ha k o to p o m b npııcyTCTBHH HecKonbKiıx lte/ıo-
r o BJiaAeHHH x n e o a 6 y a c t H erıpeM eK H o BaMiı ucnoAHeHo b t o h h o c t i i: HbiHe-ace k n pııcK O poıno MoeAiy Biıacy «3 A oH e- BeK o h npoH3Hec KjiHTBy, H anııca/ı ö yM ary, KOTopan ır rerrc p b y MeHH HaxoAHTCH. B Hefı cKa3aıro, h to e n p e A t npoTirB
ceHHH ko MHe nojiK. ^CıiHKOBHHa, h t o 3a BceMiı e r o HacTOHHiuMH h yöeAHTejibHbiMH npocÖMaMH o nocraBKU cneAye- m c rh He 6 yA^T AefıcTBOBaTb 11 h c AonycTiiT. HToöbi oTKyAa a ii 6 o. Aa>Kc caMHM reH . EpMonoBbiM. 6u n H ancccH mhc
M oro b Ka3Hy npoBiraHTa B.np. h u Mano ceMy He BHiiMaHeTe n npeöbmaeTe
b coBepm eH Hofı HeAejrrenbHOCTiı. H 3 c e ro KaKofı-Jiıı 6 o BpeA ıu n ı yöbiTOK. I Io n p o ın H e c c m ın KAjrrBbi; o h B3HJI o t m çha AcpcBHiı, nam H iı, ACTHiıe 11 3iiMHile ko-
3aK.TioHaK) ä, h t o B.np. nııcaAH k o MHe o a h v TOAbKü HenpaBAy, >Kenaa y c n o K o u ib TeM moio 3a6oTnuB0CTb. A d o to m y HenKH, OTKyıibi, tıajiHHiibiMH AetibraMH h BeıuaMH.
B OTKpoBeHHocTiı AOJDKeH cKa3aTb B.np. h t o h n o A o 6 u u x oÖMaHOB ö oA ee y * e cHOdiTb n e HaMepeH ıı c K a« y bsm CnycTH ıteK O T opoe BpeMH, reH . EpM onoB O T n p a B im cn b IlepcHK), a reH . K yry30B noT pe 6 oB an 0 MeHH oö'bJicHeHHH,
npaaA y, m to ecjıu KHH>KecKoro n n n p o ııc x o * A e H H H M aA aTOB iijih H eT? A TaKMce C BeA eH iw o t o m , h t o oTA an n ı ı h eM y A epeB H iı A o ö p o -
A K A K , t . V , a ok . 195, A onoJiH em ıe c . 1 3 1 -1 3 2 BOJibHO, ı m n acc o h HacıuibHO u x y m c h h o iH x n , 11 c a s b h i i x b p c m c h o h i i n p ım aA A e ac aT cMy? H o ıa K x a x MaAaTOB 6bin
H3 ca M b ix npo cT b ix apMHH b K a p a o a r c [ o t c u c ro , n o iim c h ii F c o p rııfı. 6bin 113 noA aTH oro 3B aH iw , n , cneA 0BaTcnbH 0.
caM o jı H3 ı n n u ı e r o K jıac ca jnoACH. uoejiHKV o u Aa^ce ı ı c 6ı>uı c 'r a p m H u o ıo , a caM biM ııpocT biM K pecT bH iıuuoM ro
KaKue eM y m oi’jih upH iıa/uıe> K aT b B.ııaAeıııiH u ııo A A a tııib te ? T c m ı ı e M e n e e , ö o H c b e r o . « oTBCH ajı. h t ü t c A e p e B iu ı
A atibi eM y m h o io n e b BtiAy e r o k h h 4>-ecKoro AocToıiHC TB a, h o k ə k reH ep an y r o c y A a p n ıiM n e p a T o p a . 3aTeM K yT y30B

* FLjıeMHHHUK MexTiı-Kyjın -xana K apaöarcKoro hBnaAeJieuımeMeHiı^ace6paıuuı>'. BToptiHHO n ııc a n , h t o ro c y A a p b H M iıep aT o p HMeeT M H oro reH epaJioB 11 h t o e c n ı ı Ka>KAOMy o t a ə m cT onbK o AepeBeHb,
TO HTO >Ke OCTaHCTCH MHC. TaKlIM OOpaSOM n p o m n o HCCKOJIbKO BpeMCHII. M e*Ay TCM, KOrAa EpMOnOB B03BpaTimCH
300
301
ıi3 r i e p c i m , o 6 H a p y > K i ı n o c f e , m t o K y T V 3 0 B , r ıo K f lB f l e n o , n p e A n ı ı c a n M H e B 3 . m c b o ii f le p e B H iı. B n a ^ e H iw ıı n p o q e e o t

M a ; ıa T O B a H a - ia ü , B c n c ^ c T B H c ' i c r o % b c c o h o c o t H c r o n o T o ö p a n . B c K o p e n o T O M r e H . K y r y i O B c K O H ' i a .ı c a .

1 iocne r o r n UpMo;ıoB BTopıtMiro oTiıpauw jı ko m hc coöcT R eınıopyH iıyıo (SyMaıy, c k o to p o io npHKa3UBajı oT,aaTt M a -
;^i obv/iepeBHH. He :tna>f. mto;ıe jıa ıij. nnoK a3ajı GyM ary re ıı. Axeep/iO B y, riaBjry H b ə h o b h h y MorvuıeBCKOMy h k«ii.
JVe 136
M vpa'ieB y, n p o c ^ coBeTa, h t o MHe /je n a T t? Ho o h h O T K aıan n ct n o /ia T t coBeTa. T aw iM o 6 p a 3 0 M, npe/jocTaB neH H tm
caMOMv ce6 e. ä n p ıiH v x äe H 6t m , c c 0 Ğ pa3H0 n p e /tn n c a H iııo rnaBHOKOMaHÄyıomero, CHOBa ,aaTt M a^aT oB y öyM ary. Qarabağ xanlığmdan olan şəhor və kandlardə cvlərin sayı
I lo norıvHCHiııı t 3k o b o h MajıaTOB, T afm o nocoBeTO BaBm ncb c EpMOJioBtiM, npocı-uı. 'iToöbi ĞyM ary. n o KOTopofı a

m ü səlm an lar
O cüm lə-dən
ların ü m u m i
/ian cMy aepcBHH ıı n p o q c c . o m p a B iu ı k r o c y /ja p ıo ıiM nepaT opy. I Io np o u ıccT B iın HeKOToporo BpeMCHiı o h B03Bpa-
S ıra

T əsə rrü la t-
thjich h o 6i>hbhji Miıe, T-rro r o c y ; j a p t ıiM nepa-rop yrBep/jHJi m oio ö y M aıy ; ııo h t o /;a n ırtıe m hoio /jep eB in ı n MecTa ;yw
ııe ro He/ıocraTOHntı, a uoroM y na/ınevKMT b c eiı öyM are noMecTHTh e n \e n e K o ro p tıe /ip y r n e , o neM /ı,att:e i ih k t o h ııe Sayı
y jH a e ı. ıı «ıpe3 t o A ena e ro non p a B a T c a , noneM y a c h o b ə b 3Tofı ö y M are n o M e c n u ı ^ p y n ıe /jepeBH iı MecTa n K oneB t*.
Ş əhər, m a h a l və k ən d in ad ı
CBepx T oro, M aaaTOB npıiK a^an tncK eH epv c h h ti. roıaH, n o K oropoM y iıp ııcB o ıu ı ce6e nojıoBHHy K a p a 6 a ra , 3aKJno-

sayı
•la w u x y to b c e ö x j i c t h h c n u ı s a u ı c K O 'ieB ba. 0 6 ? to m n jıa n e r h u h c p o h c 3Ha/ı, r a x KaK He /ja B a u n o o n o M y 6 yM anı.
B m c c tc c tc m o h noMCCTiuı b 6yM ary K pacıuıtH H , H axoÄ am necfl n o /tcpeBH-HM, h tlaHaxnıiHCKHH OTKyn; Ha flp y ro ft
ro ;t MpHKa3ajı B iiH cart n o m jıu n tı. co6 ııp a e M tıe c r p y a n n , Jip o e33K a ıo ın iK ııa a p ö a x ııo ö e p e ry K ypw ; 3aTeM OBjıa;jejı 1 2 3 4
oTKynoM nacnopTGB, - cjiobom , o K e ro ^ H o ıı e * e M e c jn H o Bce, ’r ro eMy tty*H O 6m jio ii b rojıoB y n p n x o a n n o ı n Aepe-
B e n t, noM ecTteB, ^ o m o b ıu n ı Bcjncoro p o /ja o tk v iio b , 3acTaBjıaH n p n m ıc tiB a T t b e r o ö y M are n Bce c h ii /je n a coB epınan Ş u şa şəh əri
HaCIUItHO. KpOMC T oro, B TeMeHIIC HCCKOJItKlİX JICT ^aB ajI %
OT CCÖfl CMy 500
'iepBOHlieB, KOTOptlC /tonacH tı ÖtlJIH 1
O tlTt IIJiaTIIMtl TCMIl /lCpeBHKMH. O h »CC C lI3JniUICCTBOM c o ö w p an 3TH /lC H triI C flCpeBCHt II BblCTpOHJI CCÖC 113 HHX
2 T əb rizli m əhəlləsi 162 162
iipeKpacHtHİ 4 0 m b 'I'H(|)jıııce. C ıjep x B cero o t o t o oıı 6 p a ıı p a ö o rn H x o B h BtıoMHtiH c k o t ;p ıa crp o eıiH H e ro b M anax-
mh. o ııeM h, c rp a x a p a ;in , hhkom>’ m w e r o ııe ro B o p u jı. JJep. X o ^ B a p r h oT/jajı /ifl£e e r o H e r p o c y h ııecKOjıtKO /je p e - 3 Q a z a n ç a h m əhəlləsi 187
Bent ÄBoıopoflHtiM 6 pan,HM c r o M ııp s a -^ s c a H y ıı ^ p y n iM nofl p a 3Hti.Mii npeflJioraMTt. O h ace o r/ıa jı npm casaH H e, m to- 4 Ə lyisli m əholləsi 122
o tı h h k t o k o MHe He xo fliın n , c o 6paB B cex h u h o b h h k o b b K perrocT t, nocraHOBHJi a a 6 t ı n h h bo h t o 6o J itın e He b xo-
X a n ailəsi 11 - 11
Xiıı.n. TaKiiM 0 Öpa30M, x 6t u ı o6 pcMeH Ha o ä h h o h c c tb o . 3ətcm
o h n p n ö c r k xırrpocTflM h cnjıcTHHM, ayM aa, *ito, 6 tiT t
mo>kgt, 5i y ö c r y U3 Kapaöaxa, h o m H i r ı c r o h c n p c j n p ı i H H M a J i , r c p n c j ı n o c T a B a n c n c n o K O H H O H a m cc tc . H a K O H C iı, ä
ııojKeJiaJi h ; it h k neMy h ııe p e ro B o p n T t o e r o ıto a e /ıe ıiH H b oT iıom em iH mchji, ho qh H e / j o n y c n n ı M e ıu ı k c e 6 e , - cjio- 5 M ü lk ə d a rla r 30 30
bom, o h c ro jıtK o y M i i H i ı n n o ^ o ö H t ı x t ı o c T y m c o B . m to p a c c K a 3 t i B a T t o h iix c j m m K O M a o jito .
6 E rm ə n i m ə m u rla rı və ru h an iləri 9 -
H e 3Ha^ m to ^ e j ı a T t , a n p o c ım e r o n p n c jıa T t k o MHe .zw aio c B o ero FleTpoca, h t o o h i i c/je n a n . Ä ro B o p ıu ı eMy c Kpo-
T o c T tıo , ti t o b c c , Hero Tojn>Ko re n c p a jı o t m c h ä h i i T p e ö o B a n . a c M y o r a a n , ıı T c n e p t a a a c c . 1i t o h i i n o n p o cıiT , cHOBa 7 G en. M ə d ə to v a m əxsus ailələr. 103 -

h c oT K a)*:y c m v ; h t o c c m t r c n . E p m o jio b n p c * a e y ro B a p ifB a jı m c r ä , t o ä t o t o b r c n c p b a o ö p o B o n b H o n p ennoyK U T b m o h 8 P e tro s bəyə m əxsus ailələr 16 -

•.\eMJiH v o c y ;ıa p ıo H M i ı e p a r o p y , h o c i cm , MToöbi m h « jıoaB C JieH o 6 u n o 0CTaT0K )KH3HK npoB ecT H H a p o /iH iıe . O ı ı o T B e -
q a jı, m to TaKHe 3A«BJienHe ııe M o ı y r H M e rt y c n e x a . « T t ı, ro B o p ıu ı o h , jn n n e n xancTBa, h c c jih x o M eıu t 3 ^ e c t o cT a T b -
9 C əfərq u lu a ğ a y a m əxsus ailələrin
c>ı, t o 6 y a e m t ap e cT O B a n » . Ä He ıiMeJi rıp n c e 6 e HHKoro m K a p a ö a ru e B KpoMe M lıp s a A ^ n r e ıa n a , a noToM y h o m p a - R əiy y ətləri 80 80
b iu i e r o c IleT pocoM -. h o n o e r o oTnpaBJieHm r ıı eMy He a o 3 B o n ıu m k o MHe B03BpaTHTtca, a npnK a3ajm n e p e /ja T t, h t o 10 C əfərq u lu a ğ a y a m əxsus rən c b ərlər 21 21
ii o h a p c c ro B a H . H o K o r/ıa % h o o c j i c 3T oro He oÖHapyÄHJi HHKaKoro conpOTHBJieHiw, t o B c e XHTpocTH e r o 0K a3ajm ct
TIIICTHLI. 9ı * e CaM PCUMJICH BO MTO 6 b l T 0 HH CTaJIO OTnpaBHTtCH B Tll(j}jnic H paCCKa3aTb nOflpoÖHO 0 BCCX TaKOBblX
11 X a n c a n a ğ a y a m əx su s ailələr 16 16
e r o n o c r y ıiK a x , KaK ı?;tp y r 6 w j i o ı ı o j r y M e ııo n3Bec-rMe m t o noJiKOBHHKa ^ 5 K a ( |) a p r y j ı y - a r y p a m u i H n y jıe ıo . M a/jaT o B 12 Ş ü k ü r ağ a y a m əx su s ailələr 4 2
TOTMac ootH B H Ji, m t o t i ' o 6 w jio y H H iıe u o M iıoıo H3 HeHaBHCTH, p a 3 0 cjıajı jnoflefi, KOTOpbie cxBaTHJiH h npHBejiH 2 -x X a n x a n ım a ğ a y a m əxsus ailələr 5 3
13
m o iix cjıyacnTenefı, k o h x , h i i M ano He paccn p o cH B m ıı, ToTMac * e apecTOBajm. 06cTo*rejibCTB o 3T0 n p ıiB e n o Memı b
K pafiHc He^oyM C HH c oTHOdiTCJibHO c o O c t b c h h o h y ıa c T iı. H ä peiH iuıca cxaTb b T e p r e p , n o Jia ra n HaiİTH TaM HecKOJit-
14 P o lk o v n ik X a n la r ağ a y a m əxsus
K0 MCJİOBCK. H C HHMII CXaTb B Tn<$nttC I! O Ö tH C H IlT b CBOe n0JI0*eH H e; H0 MeJlHK BaHH, nocnaHHblH 3a MHOIO C npHKa- M e h ra lı k o n d s a k in b ri 10 -

lauw eM n e r ı p o ı ı y c T i n t m c u h r y ; ı a , a B w n p o B o ;iH T t H3 K a p a ö a ra , ^ o r H a J i Meıw, h a , H c n y r a B i ı ı n c b , OTirpaBHJicH b P o lk o v n ik X a n la r ağ a y a m əxsus

15
O p n B a rrt. X o t h ııo ifacToHine.My h ııe «;jie;;oBa;ıo 6 tı M iıe B tıe 3 w a T t H3 K apaÖ ara. h o KäK / j ^ a ^ a p r y j ı y - a r y p a ıu u ın
nynefo, n co MHoft M orno c jıy 'q ırn .c a Toace, t o ä,
c n a c a a c e ö a . H anpaB im ca b 3pıiBaH b. H o x o tjj y e x a jı, flaHHyıo ä M irik li k ən d sak iııləri 34 26
m hok) n p n c a ry b BepHocTiı ro c y a a p ıo UM nepaTopy He H apyınaJi ıı, c T p o ro iic iio jth ä h c b o ii o6j!3aHH0CTH, B c e r^ a Bbi- 16 Ə h m əd x a n a və o n u n an ası Bikə a ğ a y a m əx-
cKa^biBajı npczıaHHocTt ıı y c c p /jııe , r ^ e 6 t ı m ı HaxoflHncjj. ü o y x o /ıy mocm, M aaaTOB, n o no6y*^CHH K) M a ıu a /m - sus ailələr 41 38
K acyM a, oö'tHBim Haxo^ıiBmıiMCH n o /ı ap c cro M PyreM-ÖCKy ıı M ııp 3 a A a rırc 3 a jry , rr ro , c c m ı o h h nprijıo)KaT n e 'i a n ı k
o v M a ı e, b K o r o p o i ı yc'iy n aıo rcH /lep eB im . 3eMjm h c a /ıtı M e x T H iy j ı y - x a n a , h o r /ıa /jy T eMy, t o o h i i x o c b o Ö o a h t; n o -
17 K a p ita n M irzəlib əy ə m əxsus ailələr 28 24
to m ııpnııecjiH 3 a 6 tn v ı o m iioio neM aTt h , naıiH caB 6 y M ary ııa oT/jany ;ıe p e B e ırt, 3eMejrb, ca/jOB h n p ., ch jio io y h h x 18 D iv an b ə y i M əm m əd əli bəyə m əx su s ailələr
BtıpBaJi. KoHCKiıe ace 3aB0/4tı. p o ra T tıfı n BtıoM Htıfı ıı A p y ro ft c k o t, Bce h t o 6 t ın o Ji>'Mmee, n o TafiHMM p a c cn p o c a M y 15 15
K oraom ero, B tıöpajı ce6e, a H a n xyaraH e o T ^an Ka3He. M e ac ^ y TeM KaK M e * a y F lep cııefı ıı P o c c ııe fı cymecTBOBan MHp,
t o s ıı o rn p aB iın c a , c n a c a a c b o io jKinHb, b TlepcıiK), b oäcım aH iııı, h t o , 6 b rrb m ojkct, npH T ecH irrenn m oh 6 y ^ y T y /ıa-
19 H ac ı bəyə m əx su s ailələr 2 2
Jientı H3 K p a « , n h t o « ı ı a i v t v aam ım iHK OB h y c ııe ıo /tocTaBHTt n p o c tö y I'o c y /ıa p ıo . H tm e , cnaBa A ju ıax y , h o b u h 20 D iv an b ə y i M ə m m əd əlib əy in sə rə n c a m ın d a
r ıaBHOKOMaıı/ıyıornHH [re ııe p a jı H.O.İİIacKeBHH ]., h c jio b c k o/tapeıiH tiH M iuıocTtro, rıpaBocy/m eM h /<o6jıecTHMH, o la n K əb irli m a h a lı k ü rd Ç ü rcü stan o b asın ın 18 18
npııötuı cTpaHy
b c ın o . rioceMy n m ojdo, a a 6 t ı Moe n p o m eH iıe , xaK m o * h o cKopee £ocTaBH jm k rnaBHOKoMaHayıo-
s a k in b ri
m e w y c TeM, 'r r o ö t ı o h no B e p r e ro k cTonaM BejniK oro M oero T o c y /ıa p a .

AKAK, t . VLI. a o k . c. 448-450

303
302
21 Divanbəyi Məmmədəlibəyin idarəçiiyində 48 Dəmirçilər 5 5
olan Kəbirli mahalı Kürd dördbr obasının 17 17 49 Axund Mola Bağıra məxsus ailələr 5 5
sakinbri 50 Kapitan Ismayıl bəyə məxsus ailələr 7 7
22 Divanbəyi Məmmədəli bəyin idarəçüiyində 51 Poruçik Gülməmməd bəyə məxsus ailələr 6 3
olan Kəbirli mahalı Kürd Camal xan Qara- 13 13
dağlı obasmın sakinləri
23 Dizaq Cavanşir mahalından olan haclılar 13 13 52 Vəli bəyə məxsus ailələr 7 7
53 Mirzə Cavada məxsus ailələr 4
24 Dizaq Cavanşir mahalı Yağhvənd obasmm 7 7 54 Quberniya katibi Zurab Tarimova məxsus ai- 12 5
sakinlər lələr
25 Dizaq Cavanşir mahalı Seyid Mahmudlu kən- 7 7 55 Kərim bəyə məxsus ailələr 4 4
dinin sakinləri 56 Şuşakənd sakinləri 4
26 Dizaq Cavanşir mahalı Qaraxanbəyli kəndinin 5 5 57 Divanbəyi Əhməd ağaya məxsus aüəbr 7 7
sakinbri 58 Cavahir xamma məxsus ailələr 8 7
27 Dizaq Cavanşir mahalı Mərdanh kənd sakin- 9 9 59 Hacı Usuba məxsus aüələr 5 5
60 Xaçın mahalı sakinbri 6 3
ləri 6
28 Dizaq Cavanşir mahalı Zərgər lcənd sakinbri 61 Fətəli bəyə məxsus ailələr 6
62 Xocavənd obası sakinbri 3 3
*A+ A
H
29 Dizaq Cavanşir mahalı Dədəli k. sakinləri 2 2
63 Dizaqlılar 5
64 Mollalar və seyidlər 28 28
30 Dizaq Cavanşir mahalı Qərvənd kənd sakinbri 3 3 65 Xan nökərbri 22 22
31 Dizaq Cavanştr mahalı Şərəfxanbəy kəndinin 40 40 66 Kəngərlüər 9 9
sakinbri 67 Heç bir məhəlbyə aid olmayan yoxsullar 93 69
32 İbrahimxəlilbəyin idarəçiliyində olan çibəbörd- 19 19 68 Müxtəlif şəxslərə məxsus aüəbr 33 21
lülər 69 Xinzirək kənd sakinləri 2 2
33 Utəlik Vanyanın idarəçiliyfində olan çiləbörd- 3 -
70 Məmməd Yüzbaşıya məxsus ailələr 6 5
lülər 71 Nəcəfəli bəyə məxsus aüələr 6 6
34 Məlik Poqosa məxsus aüələr 8 -
72 Xan sənətkarları 16 11
35 Otuz iki mahahndan olan aüələr 14 14 Cəmi Şuşa şəhəri üzrə: 1532
36 Qalabəyiyə məxsus ailələr 15 15
37 Behbud bəyə məxsus ailəbr 10 9 Xan aüəsinə məxsus kəndbr:
38 Əli bəyə məxsus ailələr 8 6 Xanxamm ağaya məxsus mülklər:
39 Səfərəli bəyə məxsus ailələr 12 12 1 Qaladərəsi 84
40 Məmmədqastm ağaya məxsus ailəbr 11 11 2 Kaqarza 18
41 İzzət bəyimə məxsus ailələr 22 22 3 Qaradağlı 8 8
42 Süleyman bəyə məxsus aüələr 7 7 4 Qarabattmı 10
43 Böyükxana məxsus ailələr 11 11 5 Aqudullu 11 11
44 Kapitan Rüstəm bəyə məxsus ailələr 31 31 6 İrebun 27 27
45 Dəmirçihəsənli mahalı sakinləri 25 25 7 Üçoğlanlı 5 5
46 Kapitan Uğurlu bəyə məxsus ailələr 17 14 8 Tərəkəmə 37 37
.47 Kapitan Hacx Ağalar bəyə məxsus ailələr 45 15 9 Vərəndəli 11 1
10 Alpaut 37 37

304 305
 41 Sarıcalı oymağı ' 22 2
11 Qışlaqkənd 23 - 42 Baharlı oymağı 17 17
12- Sarıcalı və Qarahacılı obaları 25 25 43 Ləkli 15 15
13 44 Dərgahh 5 5
14 Türkman oba 36 36 45 Süleyman bəyin tərəkəməsi 11 11
15 Sarıcalı obası 19 19 46 Xarallı 16
Həsən bəy və Iskəndər bəyə məxsus malikanə- 47 Mazmazaqlı 13
lər, mülklər Hüseyn bayə, Salif bəyə, Cəfər boyə və onların
16 Sarıcalı obası 10 10 qohumlanna məxsus mülklər
Əlibəyə məxsus mülklər: 48 Sust 19
17 Sarıcalı obası 6 6 49 Quzanlı 13 13
Niftalı bəyin oğlu Nəsir bəyə məxsus mülklər: 50 Hüseyn bəy tərəkəməsi 14 14
18 Tərəkəmə Qarahacı 25 25 51 Sabit bəyin tərəkəməsi 15 15
Mirzəli bəyin oğlu Behbud bəyə məxsus 52 Cəfər bəyin tərəkəməsi 4 4
mülklər: Şəfi bəy və Hüseynxan bəyin mülkləri
19 Kaqarzalı 17 - 53 Zavadıx 13
20 Baraba fınnı 10 - 54 Tərəkəmə oymağı 16 16
21 Qaradağlı 5 5 Məhəmmədhəsən ağanın oğlu Böyükxana məx-
22 Aqudulu 16 16 sus mülklər
23 Behbud bəy oymağı 60 60 55 Ataqut 21
24 Üçoğlanlı 7 7 56 Ərişli 12 12
Mirzəli bəyin oğlu Ağalar bəyə məxsus mülklər: 57 Manaflar 9 9
25 Kaqarzah 11 - 58 Sıxımlı 5 5
26 Qarabattınnı 5 - 59 Çaxırlı 4 4
27 Tərəkəmə oba 14 14 60 Mərzili 11 11
28 Üçoğlanlı 3 3 61 Vərəndə mahalımn Geşan kəndində 7 ?
MehrəU bəyin nəvəsi Nəsir bəyə məxsus mülldər 62 Abdulla sərkər obası 3 3
29 Xəndək 15 15 63 Musa mehtər obası 4 4
30 Mafruzlu 18 18 64 Qarakilsə 3 3
31 Kəhrizli 6 6 Böyük xanın anası Müşərrəf xanıma məxsus
32 Muğanlı 7 7 mülklər
Mehdiqulu xanın qardaşı FətəJi bəyə məxsus 65 Mehdi sərkər obası 28 28
mülkiər: 66 Qarah 10
33 Bayat 19 19 Cəfərqulu ağanın qardaşı Şükür ağaya məxsus
34 Qaradağh 11 11 mülklər
35 Hacılar 7 7 67 Geşi 43
36 Qaradağlı 13 13 68 Nuzger H 11
37 Keydadıx - Bərgüuşad 36 36 69 Arazxan oba 6 6
38 Qarağalı [Dərgahlı j. 3 3 70 Qara Sərkər oba 10 10
39 Fətəli bəyin tərəkəməsi 5 5 71 Siriklioba 7 7
Xanm qardaşı Süleyman bəyə məxsus mülklər 72 Baba oba 8 8
40 Arafsalı oymağı 59 59
307
306
 41 Sarıcalı oymağı 22 2
11 Qışlaqkənd 23 -
42 Baharlı oymağı 17 17
12- Sarıcalı və Qarahacılı obaları 25 25 43 Ləkli 15 15
13 44 Dərgahh 5 5
14 Türkman oba 36 36 45 Süleyman bəyin tərəkəməsi 11 11
15 Sarıcalı obası 19 19 46 Xarallı 16
Həsən bəy və tskəndər bəyə məxsus malikanə- 47 Mazmazaqlı 13
lər, mülklər Hüseyn bəyə, Salif bəyo, Cəfor boyə və onların
16 Sancah obası 10 10 qohunılarına məxsus mülklər
Əlibəyə məxsus mülklər: 48 Sust 19
17 Sarıcah obası 6 6 49 Quzanlı 13 13
Niftalı bəyin oğlu Nəsir bəyə məxsus mülklər: 50 Hüseyn bəy tərəkəməsi 14 14
18 Tərəkəmə Qarahacı 25 25 51 Sabit bəyin tərəkəməsi 15 15
Mirzəli bəyin oğlu Behbud bəyə məxsus 52 Cəfər bəyin tərəkəməsi 4 4
mülklər: Şəfi bəy və Hüseynxan bəyin mülkləri
19 Kaqarzah 17 .
53 Zavadıx 13
20 Baraba ftnnı 10 .
54 Tərəkəmə oymağı 16 16
21 Qaradağlı 5 5 Məhəmmədhəsən ağanın oğlu Böyükxana məx-
22 Aqudulu 16 16 sus mülklər
23 Behbud bəy oymağı 60 60 55 Ataqut 21
24 Üçoğlanlı 7 7 56 Ərişli 12 12
Mirzəli bəyin oğlu Ağalar bəyə məxsus mülklər: 57 Manaflar 9 9
25 Kaqarzalı 11 -
58 Sıxımlı 5 5
26 Qarabattmnı 5 .
59 Çaxırlı 4 4
27 Tərəkəmə oba 14 14 60 M ə rz ili 11 11
28 Üçoğlanh 3 3 61 Vərəndə mahalının Geşan kəndində 7 ?
Mehrəli bəyin nəvəsi Nəsir bəyə məxsus mülklər 62 Abdulla sərkər obası 3 3
29 Xəndək 15 15 63 Musa mehtər obası 4 4
30 Mafruzlu 18 18 64 Qarakilsə 3 3
31 Kəhrizli 6 6 Böyük xanm anası Müşərrəf xanıma məxsus
32 Muğanh 7 7 mülklər
Mehdiqulu xanın qardaşı Fətəli bəyə məxsus 65 Mehdi sərkər obası 28 28
mülklər: 66 Qarah 10
33 Bayat 19 19 Cəfərqulu ağanın qardaşı Şükür ağaya məxsus
34 Qaradağlı 11 11 mülklər
35 Hacılar 7 .7 67 Geşi 43
36 Qaradağlı 13 13 68 Nuzger 11 11
37 Keydadıx - Bərguuşad 36 36 69 Arazxan oba 6 6
38 Qarağalı [Dərgahh ]. 3 3 70 Qara Sərkər oba 10 10
39 Fətəli bəyin tərəkəməsi 5 5 71 Sirikli oba 7 7
Xanın qardaşı Süleyman bəyə məxsus mülklər 72 Baba oba
40 Aralsah oymağı 59 59

307
306
 103 Evoğlu kəndi 14 14
73 Tarıverdi oba 4 4 104 Məhsudlu kondi 39 39
74 Məmməd Xocalı oba 3 3 105 Talış oba 12 12
75 Cəfərqulu ağaya məxsus Marelan kəndində 6 6 106 Qaradağlı kəndi 20 20
76. Bəhrəli kürdlər 22 22 107 Fərrux kondi 8
Xan bacısı Azad bəyimə məxsus 108 Pircamal kəndi 44 44
Mülklər 109 Xanabad 27
77 Muxtarkənd 34 - 6
17 - 110 Qalıçaklı kəndi 6
78 Qazançı
22 - 111 Y aycı kondi 14
79 Arbadur 15
Sübhanverdi oba 7 7 112 Tərəkəmə oba 15
80 Mamməd bayin oğlu Cəfərqulu bəyin mülkləri:
81 Qaybalı k. 27 -
82 Xanazek 32 -
83 Nuraşen 5 - 113 K o h riz k o n d i 9 9
84 Sarab 36 - 114 Mehdiqulu xamnqohumu Baba bəy Sarıcahya 10 10
85 Xasıh oymağı 33 33 məxsus oba
86 Qarahacı oba 40 40 Talıbxan bəyin oğlanları Əhməd bəyə, Əlipaşa
Xamn doğma qardaşlan Əsəd bəy və Xankişi bəyə, Ağası bəyə, Kəlbəli bəyə və Nəsir bəyə
bəylərə məxsus mülklər məxsus miilklər:
87 Əsəd bəy işıqlı kəndi 17 17 115 Dəqrəzlik [Əlipaşabəyə məxsus J. 8
88 Babacanlı kəndi 20 20 116 Qarakəlli kəndi 18 18
89 Muradxanlı kəndi 16 16 117 Yüzbaşılı kəndi 15 15
90 Tərəkəmə oba 12 12 118 Kalçıqlı [ Qayacıq]. kəndi 5 5
Vəli bəy və Əsəd bəyin mülkləri 119 Ağbulaqh kəndi 21
91 Qaraunç Mayor İmanqulu ağanın mülkləri: 17 - İbrahimxəlil xamn oğlu Məmmədqasım ağaya
92 İmanqulu ağa oba 23 23 məxsus mülklər:
Xanın qardaşı Şixəli bəyə məxsus mülklər: 120 Dövlətyarlı oba 44 44
93 Qullar oba 28 28 121 Çobankərə oba 45 45
Cəfərqulu ağamn qardaşı Xancan ağaya məxsus 122 Maburlu oba 24 24
mülklər: 123 Nökər oba 9 9
94 Qoqa kəndi 23 - 16
124 Qaynaqlı kəndi 16
125 Qaraqoyunlu kəndi 8 8
126 Arazbarh gəmiçikəndi 13 13
95 Quyucaq kəndi 32 32 10
96 Ballıca 37 -
127 Gövşadlıkəndi 10
97 Cəfərqulu ağaya məxsus Əylisli kəndində 4 məlurr 128 Azıxkəndi 48
129 Darabash kəndi 28 28
98 Mərcanlı oba 30 30 6
99 Sarvanlar oba 9 9 130 Alışarlı kəndi 6
Mola Məmməd Sərkər oba 10 Cəmi xan ailəsinəməxsus mülklər üzrə: 2264
100 10
101 Bəylər bəy obası 4 4 Poruçik Gülməmməd bəyə məxsus
102 Nəbi bəy obası 6 6 mülklər:
Xanın bacısı Gövhor ağaya moxsus mülkbr: 1 Dəyirmikənd 27

308 309
2 Alatı oba 25 2 8 Muğanlı Qasmıbəy oba 90 90
3 Şomlu 6 Mahal üzrə cəmi 467
Gülməmməd bəyin qardaşı poruçik Şirin bəyin Kapitan Uğurlu bayio, Əhməd ağa Divan-
mülkləri: bəyinin, Ilacı Mustafanın oğlu Məmmədqulu
4 Əfşar oba 78 78 bəyin, divanxana mirzəsi Yusifin mülkləri:
5 Xocavənd oba 49 49 [İmamqulu bəyin qardaşı oğlu Uğurlu bəyin
6 Şirin bəyin qardaşları Məhəmməd bəy, İskən- 17 17 mülkləri bu siyahıda idi J..
dər bəy və İsfəndiyar bəylə birgə sahib olduq- Kapitan Uğurlu Bəyin mülkləri:
ları oba 1 Gerov kəndi 15
Gülmonıməd bəyin oğlu Rüstəm bəyin mülkləri: 2 Qənikənd 14
7 Goran kəndi 27 27 3 Qaradağlı oba 18 18
Mirzə Cəfərin oğJu Mirzə Sadığm mülkü: 4 Kəhrizli kəndi 4 4
Mirzə Cəfər oba 25 25 5 Şıxlar oba 8 8
CƏMİ: 258 . 6 Tərokəmo oba 43 43
Sisiyan mahah 7 Kələntərli kəndi 27 27
1 Pirnaut kəndi 66 -
8 Müsəlmanlar oba 33 33
9 Xoylu kəndi 15 15
10- Şirvanlı və Gülvəndli kəndləri 20 20
11
Divanbəyi Əhməd ağanm mülkləri:
12 Kərkicahan kəndi 22 22
2 Əhlatyan kəndi 27 -
13 Araus kəndi 16
3 Şıxlar kəndi 20 20 14 Külqışlaq 6 6
4 Ərəfsə kəndi 4 4 15 Diləli kəndi 24 24
5 Sisyan kəndi 37 37 16 Tərəkəmə oba 37 37
6 Uz kəndi 25 25 Hacı Mustafanın oğlu Məmmədqulu bəyin
7 Rul’ 14 14 mülkləri:
Mahal üzrə cəmi: 203 17 Muğanlı kəndi 13 13
Dəmirçihəsənii mahalı: 18 Təng kəndi 9
1 Təklə oymağı 110 110 Divanxana Mirzəsi Mirzə Yusifin mülkləri:
2 Təklə Məmməd yüzbaşı oba 55 55 19 Qarakötüklü kəndi 27
3 Allahverən yüzbaşı və Hacı Əli yüzbaşı təklə 26 26 20 Mola Fazilli oba 17 17
obası 21 Sübhanverdi bəy oba 5 5
4 Təklə Xələc oba 34 34 Kapitan Uğurlu bəyin qardaşı oğlu İmamqulu
5 Adıgözəl bəy və İmamqulu bəyin obası 134 134 bəyin mülkləri:
6 Mamai oba 22 22 Imamqulu bəy obası 16 16
23 Ağrıcalı kəndi 10 10
24 Əhməd bəy Tərəkəmə 9 9
25 Əlibəy naib obası 8 8
CƏMİ: 320
7 Axsipirali 18 18 Küpara mahalının minbaşı Parsadan məlik tərə-

310 311
 fındən idarə olunan kəndləri: 4 Şükürmuğanlı oba 7 7
1 Geqarik kəndi 18 - 5 Qarakilsə kəndi 20 20
2 Sirkətac 8 - 6 Şaki kəndi 35 35
3 İrsavannik 11 - 7 Bərgüşadlı 26 26
4 Çapni 5 - 8 Əliyanlı 74 74
5 Mülkiçan 3 - 9 Tatar oba 38 38
6 Sevakyar 11 10 Tatar obanm Mikayıl bəyin idarəsindo olan 12 12
CƏMİ: 56 hissəsi
General Madatova məxsus mülklər: 11 Qubadlı 32 32
1 Çanaqçi kəndində 232 12 Visniyqal kəndi 16 16
2 Sıqnax kəııdində 29
3 Keşişkənd kəndində 72 13 Xoca Musaxlı oba 5 5
4 Saruşen kəndində 28 14 Ayvaz sərkər oba 6 6
5 Çamiət kəndində 145 12
15 Ənqəlqət kəndi 12
6 Kuzumkənd kəndində 32
7 Çartazquzey kəndində 107 16 Zadumanlı oba 84 84
8 Çartazquney kəndində 127 17 Güllü oba 14 14
9 Tağ kəndində 246 Ilacı Bəylər bəyə məxsus mülklər:
10 Qacar kəndində 62
11 Qaradəmirçi obada 60 18 Cicimli kəndi 59 59
12 Kliçli və Sərkəri Dərgahqulu obada 105 19 Sofulu oba 6 6
CƏMİ: 1583 Poruçik Səfərəli bəy və qardaşlannın mülkləri:
Kapitan İsmayıl bəy və onun qardaşları Vəli və
Nuru bəylərin mülkləri:
AbdiJ kəndi 1 Kiyamədənli oba 50 50
1 42 42
2 Mirzəli oba 17 17 2 Qaravəlli oba 26 26
3 Miraşallı oba 10 10 3 Poladh oba 2 2
4 Ləkili kəndi 18 18 4 Kəlavadin kondi 12 12
5 Kliçbağlı kəndi 21 -
6
6 QaranehrəmJi kəndi 10 10 5 Çilovdar Yusufova 6
Vəli bəyin qardaşı Nuru bəyin mülikləri: 6 Daşkənd kəndi ' 8
7 Daşarxh kəndi 21 21
8 Kliçbağlı 9 9 7 Ağkəndkəndi 18
9 Bazdax 10 - 8 Aranzəmin kəndi 7
10 Abulca 7 7
11 Nuru bəy oba 27 27 9 Ycngikənd 18
CƏMİ: 192
Hacı Ağalar bəy ilə Hacı bəylər bəyin mülkləri: 10 Çıraquzkəndi 15
1 Zabuxlu oba 17 17
2 Daşkənd 15 15
3 Hacı Ağalar bəy obası 19 19

312 313
 9 Damğah kəndi 5
11 Quşçular kəndi 2 2 Polkovnik Xanlar ağanın qardaşı Əhmodxana
məxsus mülklər:
12 Şəyfıbəyli kəndi 12 12 10 Dovşanlı kəndi 29 -
13 Kənqlik kəndi 12 12 11 Xəlifəli kəndi 34 34
12 Zarıslı kəndi 25 25
14 Dulus 27 qarı- 13 Mamərli 22 22
şıq Xanlar ağanın anası Bikə ağaya məxsus mülklər:
15 Baqudı 3 3 14 Dibli kondi 41 41
15 Dəmirçi kəndi 63 63
16 Şəhərcik 15 15 16 Cicimli kondi 16 16
CƏMİ: 17 Yevlax kəndi 56 56
233
Bərgüşad mahalı 18 Qayalı kəndi 15 15
/ Şəfl bəyin idarəçiliyində / 19 Daşbaşı kəndi 12 -
1 Xocaqan kəndi 58 50 Əhməd xanın arvadına məxsus :
2 Emazlı kəndi 16 20 Şelli kəndi 20 20
16
3 Uduğun Kodaqlı 21 21 C^ƏMİ: 948
4 Baydaxh 23 23 Kapitan Rüstəm bəyin mülkləri:
5 Uçaniş kəndi [Xudadovun oğlu Cəfərqulu bəyə 28 - 1 Qulanlı kəndi 87 87
məxsus ]. 2 Mollaqulu sərkər oba 34 34
CƏMİ; 146 3 Hüseyn sərkər oba 16 16
Bağabyurd mahalı: 4 Şahverdi sərkər oba və Allahaerdi sərkər oba 4 4
1 Bağaburd oba 104 104 5 Sarvannı oba 3 3
2 Sofulu oba 44 44 6 Ilxıçılar kəndi 5 5
3 Sarallı oba 44 44 7 Keşişkənd 10 -
4 Xoca Musaxlı 30 30 8 Qorunzur 108 -
5 Kiqili oba 21 21 9 Qedişa kəndi 19 -
CƏMİ: 243 10 Süleymanh kəııdi 17 17
Polkovnik Xanlar ağanın, onun qardaşı Əhməd- 11 Qazıyannı 32 32
xanın, aoası Biko ağanın və Əhməd-xanm arvadı 12 Türkmən Qaraçı oba 14 14
[Şəmşədilii Nəsib Sultanın qızı [. nın mülkləri: 13 Hacalı 28 28
Polkovnik Xanlar ağaya məxsus müMər: 14 Əhmədli 35 35
1 Ləmbəran kəndi 136 136 15 Müxtəlif mahallara səpəbnmiş ailələr 9 9
2 Hacısamlı oba 158 158 16 Şəhərdə yaşayan ailələr 15 15
3 Həzirli oba 23 23 CƏMİ: 437
4 Daşbulaq kəndi 30 - Kəbirli mahahmn divanbaşı Məmmədəli bəy trə-
5 Keyuk kəndi 11 11 lindən idarə olunan hissəsi:
6 Cinni oba 173 173 1 Çəmənli Atamxan oba 46 46
7 Binə oba 76 76 2 Novruzlu oba 39 39
8 Bazarkənd kəndi 3 - 3 Seyidli oba 42 42

314 315
 4 Saracalı oba 25 25 3 Qızılqışlaqlı 15 15
5 Ağa kişi bəy Qərvəndi 115 115 4 Vəngli 7 -
6 Əhmədavar 17 17 5 Dıq 127 -
7 Çəmənli Hacı Tahir oba 26 26 6 Qaraqoyunlu oba 29 29
8 Qurd Qaradağlı oba 20 20 7 Quşçu oba 11 11
9 Afətli oba 9 9 8 Şəhərdə yaşayan ailələr 11 11
10 Dördlər kürdü oba 17 17 Kobirli mahalınm kapitan Mir/oliboy torofindon
11 Kürçüstan kürdu oba 12 idarə olunan hissəsi:
1 Yusufcanlı oba 36 36
2 Mərzili oba 37 37
3 Səkbalı Abbasqulu oba 21 21
12 Kürd Bərdə oba 4 4 4 Səkbalı Zeynalabdin yüzbaşı 20 20
13 Xoruzlu kəndi 14 14 5 Hüsülü oba 13 13
14 Məmmədəli bəy obası 31 31 6 Pirzadlı oba 4 4
15 Hemballı kəndi 33 33 7 Bərdəli oba 31 31
16 Cəfər boy oba 7 7 8 Xəlifşalı kəndi 21 16
Haqverdi boyin uşaqlan: Fotoli boyin, Hümmotə- 9 Arazbarlı kəndi 19 19
li boyin, Abbasoli bəyin vo Əlimurad boyin [xan 10 Mincivanlı kəndi 20 20
qohumlannın j. mülkİori:
17 Kiyaməddinli oba 34 34
18 Siznik kəndi 22
19 Malat keşiş 31 31 11 Tərəkəmə oba 30 30
CƏMİ: 532 12 Xaçmaz 13 -
Tativ mahalı 13 Karqudça kəndində torpaq Mirzəli bəyə məx- 9 9
1 Tativ 89 sus idi və ora 9 ailə köçürülmüşdü.
2 Pinatak 13 14 Evoğlu 20 20
3 Şinqer 70 15 Kürdlu oba 8 8
4 Xot 46 16 Rəcəb bəy oymağı 14 14
5 Qaluzur 13 17 Mirzə Haqverdi oba 16 16
6 Lor 10 18 Çağırlı oba 11 11
7 Tanzafan 9 19 Häcıbəy oba 35 35
8 Qori 21 CƏMt: 378
9 Gorus 118 Cavanşir mahalı:
10 Xinzirək 117 1 Qərvənd oba 97 97
11 Əliquluuşağı oba 25 25 2 Seydimli oba 23 23
12 Əliqulukənd k. 42 3 Sofulu oba 19 19
13 Qaraunşlu 25 4 Şıxbabah oba 36 36
CƏMİ: 698 5 Poladlı oba 21 21
Əsəd boyin mülklori: 6 Mahbəyli 34 34
1 Sultanh Kürd oba 142 142 7 Keşqazlı oba 29 29
2 Əlixanh oba 48 48 8 Ayvazlı oba 7 7

316 317
9 Qaraxanlı oba 23 23
3 Sarakeşım kandi 17
10 Muğanlı ilxısı oba 4 4 4 Badara kəndi 25
11 Qaradağlı oba 40 40 5 Qayabaşı kəndi 19
12 Pirqayalı oba 5 5 6 Xoramurd kəndi 20
13 Hacalı oba 17 17 7 Koladeq 9
14 Süqülan oba 14 14 8 Bəhlulkəndi 16
15- Qərvənd və Şıxlar obaları 67 67 9 Şalva 10
16 10 Uraxaç 4
17 İbadlı oba 7 7 11 Vaixli 36
18 Məfruzlu Canalı oba 9 9 Divanbəyi Ilacı Yusif bəyin qardaşı oğlu Ağa
19 Məfruzlu Qızılarvadlı 4 4 Həsonlə birgə mülkü:
20 Xmdırıstanlı oytoağı 19 19 12 İngicə 8
21 Muğanlı Culfa 3 3 13 Mehdikənd 21
22 Köçərli oba 51 51
23 Tərəkəmə oba 15 15
24 Gülücəli oba 9 9
25 Nəmərli oba 43 43
26 Söhbəlli oba 15 15
27 Duramanlı kəndi 6 6
28 Sumalı oba 11 11 CƏMİ: 230
29 Tərəkəmə Mola Məhəmməd oba 26 26 Kolanılar:
30 Maqsudlu kəndi 6 6 1 Karravənd oba 31 31
31 Nəsib bəy obası 18 18 2 İsxavəhd oba 64 64
32 Nümunəli bəy oba 18 18 3 Aqmahi kəndi 9
CƏMt: 696 4 Sırxavond Kolanı 67 67
Talış mahalı 5 Karravənd Kolanı 22 22
1 Qaraçinar 77 6 Qızılhacılı oba 67 67
2 Talış 37 7 Dinnibəyəhmədli oba 120 120
3 Qaraçinar kəndi 9 8 Cəmilli oba 37 37
9 Qaraqoyunlu Mirzəxanlı oba 15 15
CƏMİ: 462
Çiləbyurd mahalı
1 Kisabet kəndi 90
4-6 3 hissədən [Erbeç, Qarabulaq, Buzluq ]. ibarət 40 2 Gülyalaq kndi 14
V
K. 3 Kiçikarabet kəndi 13
7 Ağcakənd kəndi 82 4 Ulu Karaped kəndi 11
CƏMİ: 245 5 Maqavizkəndi 14
Xaçın mahalı 6 Hasanriz kəndi 17
1 Xmdırıstan kəndi 29 7 Yenqial kəndi 5
2 Seyidbəy kəndi 16 Əsri bəyin mülkü:
8 Naxçivanik 36
318
319
 CƏMt: 201 24 Bəxtiyarlı kəndi 38 38
Xırdapara Dizaq mahalı: 25 Tərəkəmə oba 13 13
1 Daşkəsəıı 46 46 26 Qabartı kəndi 2
2 Baliant kəndi 18 18 27 Ağarza oba 17 17
3 Pirəhmədli kəndi 28 28 28 Qabartı kəndi 4
4 Qoçəhmədli kəndi 39 39 29 Qatar kəndi 4 4
5 Xatm bulağı kəndi 12 12 30 Müşulan kəndi 23 23
6 Saracıqkəndi 18 18 31 Zəngilan kəndi 27 27
7 Qerizilli kəndi 10 10 32 Kordaxlı oba 16 16
8 Əhmədbəyli kəndi 2 2 33 Babalı oba 89 89
9 Güzdəkli kəndi 12 12 34 Suitanlı oba 60 60
10 Qarğabazarı kəndi 15 15 35 Ilacılı oba 41 41
11 Qaradağlı kəndi 9 9 CƏMİ: 890
12 Qışlaqkəndi 9 9 Dizaq Cavanşir mahalının minbaşı Qasım bəy
CƏMİ: 218 tərəfindən idarə olunan hissəsi
Püsyan mahalı və Çovundur mahalının Məm- 1 Hacılı oba 117 117
mədhüseyn sııltan tərəfındən idarə olunan hissəsi 2 Yağlıvənd oba 73 73
3 Qaraxanbəyli oba 55 55
{Qapan çayının sol sahili ].
45 4 Seyid Mahmudlu 23 23
1 Kərbəlayı Diməhəməd oba 45
19 5 Bəhmənli oba 34 34
2 Behbudəli oymağı 19
31 6 Mərdinli oba 22 22
3 İsaq oba 31
18 7 Qərvənd oba 20 20
4 Qayalı oba 18 8 Dədəlioba 12 12
5 Oruc oba 9 9
6 9 Biçinçi Zərgər oba 39 39
6 Ələmqulu oba 6
23 10 İkinci Zərgər oba 42 42
7 Kürçalanlı oba 23
26 11 Üçüncü Zərgər oba 20 20
8 Xıdır oba 26
18 Xanın birinci mirzəsi Mirzə Camala və onun
9 Ağaməmməd oba 18
qardaşlarına mənsub olan mülklər:
10 Zaman oba 9 9
30 12 Qaracallı 12 12
11 İbrahimxəlil oba 30 13 Yedili 11
12 Gülməmməd oba 21 21
14 Düdükçü 3
13 Qasım oba 23 23
15 Tərəkəmənoba 41 41
14 Vəlioba 13 13 16 Xaxlıkəndi 12
15 Mola Nağdalı oba 6 6 17 Qaradonlu kəndi 84 84
16 Talıb oba 14 14 18 Diraqarda oba 20 20
17 Novruz Dilənçi oba 30 30 CƏMİ: 617
18 Zadumanlı oba 97 97 Otuziki mahalı:
19 Hüseynəli oba 25 25 1 Səfıkürdü oba 70 70
20 Zilanlı oba 23 23 2 Zəngişalı oba 20 20
21 Məhəmməd Hüseyn sultan obası 22 22 3 Malruzlu oba 14 \4
22 Abdin oba 21 21 4 Xıdırlı oba 59 59
23 Qaraçəmənli kəndi 24 24
321
320
 5 Boyəhmədli oba 63 63 7 Seyidlər oba 33
6 Qayasu oba 40 40 CƏMİ: 538
7 Ətyeməzli oba 23 23 Vərəndə mahalı:
8 Iiacı Turəli oba 16 16 1 Domnıi 27
9 Xal Faradmnı oba 90 90 2 Susalıq 9
10 Veysəlli oba 30 30 3 Şuşakənd 97
11 Ağcabədi oba 81 81 4 Kətix IGədik ? ]. 34
12 Umudlu oba 20 20 5 Qaniyan 29
13 Dostuşağı Şəkərbəyli oba 3 3 6 Qonıişçə 15
14 Xocalı oba 4 4 7 tsfahançiq 29
15 Tumaslı oba 11 11 8 Mişkabat 17
16 Çələbilər kəndi 14 - 9 Sizinni [? ]. 24
17 Ağrıqala kəndi 8 8 10 Dağdağan kəndi 15
18 Taşbaşalı kəndi 5 - 11 Həsi kəndi 13
19 Tərəkəmə oba 29 29 12 Çinaduz kəndi 12
20 Ağrıca kəndi 1 1 13 Kaqarza kəndi 8
21 Kərim bəy oba 622 14 Şıxdursun kəndi 8
İyirmidörd mahalı: 15- Qerqer və Xirxan kəndləri 43
1 Həsənqaya kəndi 21 - 16
2 Saram 25 25 17 Ağbulaq kəndi 8
3 Divanh 7 7 18 Qarakənd kəndi 37
4 Mollavəlidli kəndi 27 27 19 Kent xurt kəndi 35
5 Borsunlu kəndi 32 32 20 Tağavert kəndi 36
6 Zeyvəli 22 22 21 Zardanişin kəndi 41
7 Zümürxaç 6 6 22 Mədətkənd kəndi 19
8 Saatlı oba 15 15 23 Ağalı kəndi 57
CƏMİ: 155 24 Mavas kəndi 11
Qaraçorlu mahalı: CƏMİ: 625
1 Seylanlı oba 112 112 1 Zamzur kəndi 21
2 Gəloxçu oba 95 95 2 Sur kəndi 25
3 Təhməzli oba 97 97 3 Hadrut kəndi 70
4 Şadamanh oba 103 103 4 Taqasir kəndi 22
5 Kürd oba 86 86 5 K dibək 2
6 Tuğ kəndi 78
7 Ağcakənd 9
8 Qaqaqikəndi 5
9 Xozabirt kəndi 18
10 Mamad Azor kəndi 7
11 Qəmrəqüç kəndi 3
12 Dıraxdik kəndi 9
Yurdaxlı 98 98 13 Küqül kəndi 6

322 323
14 Bxılutan 1 - 35 Allahverdi Mehralı oğlu obası 4 4
15 CuvarİL kətıdi 6 6 36 Əmiraslan bəy obası 6 6
16 Sökori 9 9 37 Sarvanlar oba 6 6
CBMİ: 288 38 Qaradağlı oba 1 1
Polkovnik Cəfərqulu ağanın mülkləri: 39 Şəmsi oba 4 4
1 Aranzəmitı [Vərəndə maiıals ]. 37 - 40 Minaxor Hüseynqulu bəy oba 13 13
2 Əylisli kəndi 38 - 41 Nökər Əfşar 5 5
3 Baba Namazəli sərkər oba 10 10 42- 6 6
4 Baharlı oba 16 16 47
5 Bayraməli sərkər oba [Cəfərqulu ağanın anası- 2 2 48 Şillido 1 1
na məxsus ]. 49 Cəbrayıllılar 179 179
6 Bayram lələ Miıəhməd oğlu obası 5 5 50 Feyzulla bəy və minbaşı Mehrah bəyə məxsus 20 20
7 Hacalı Qasımbəy obası 8 8 cəbrayıllılar
8 Doyran kəndi 13 13 51 Cəfər bəyə və Fətəli bəyə məxsus cəbrayılhlar 16 16
9 İsmayıl darğa obası 9 9 52 Xaricə qaçmış Hüseyn bəydən sonra qalmış 23 23
10 Hacı Məmməd Musalı oba 9 9 cəbrayıllılar
11 Kərbəlayı Əhməd Təklə oba 4 4 53 Xaricə qaçmış Şıxəlidən sonra qalmış cəbrayıl- 42 42
12 Mustacan-Hacalı 6 6 lılar
13 Vərəndə Mahalımn Şuşakənd və Daşaltı kənd- 13 54 Əli Əfəndi, 2 qardaşı və 1 rəncbəri 4 4
lərində 55 Çullu oba [Cəbrayılhlar ]. 6 6
14 Rza sərkər obası 8 8 56 Sayıblı oba [cəbrayılhlar ]. 4 4
15 İmamverdi lələ oba 8 8 57 Cəbrayılhlar 3 3
16 Babı oba 20 20 58 2 2
17 Padar oba kəndi 8 8 59 10 10
18 Horadiz kəndi 38 38 60 6 4
19 Sərklli kəndi 29 29 61 Hafizli oba [cəbrayılJılar ]. 4 4
20 Molla Məhərrəm sərkər oba 10 10 62 5 5
21 Mirzə Nağı oba 14 14 63 Əbdülrəhman bəyin obası [cəbrayılhlar ]. 46 46
22 Qazaxlar oba 13 13 64 Abdulla bəy oba 4 4
23 Zülfüqar oğlu oba 4 4 65 Əlipənah Sultan Hüseyn oğlu 1 1
24 Novruzəli sərkər oba 3 3 66 Şükürbəyli oba 35 35
25 Oronlo oba 64 64 67 Kərimbəy uşağı oba 14 14
26 Moralyan kəndi 54 54 68 Ağa bəy uşağı oba 6 6
27 Banazur kəndi 56 - 69 Vərəndə mahalınm Dağdağan kəndində 5 5
28 Mülkədar-zərdəxaç kəndi 12 - 70 Sayıh 18 18
29 Kürd Mahmudlu oba 53 53 71 Qaraqoyunlu oba 17 17
30 Mollalar oba 13 13 72 Naib Abdul obası 3 3
31 Mustafa sərkər 10 10 73 Zeynal Abdin bəy obası 6 6
32 Xəlifəli oba 4 4 74 Səlif bəy oba 5 5
33 İmamverdi Xudaverdi oba 5 5 75 Ağabədi kəndində 2 2
34 İsmayıl oba 4 4 76 Fərzəli bəyin idarəçiliyində 28 28

324 325
 2 Noraşenik kəndi 13 -
77 Ağa Dədə bəy uşağı evləri 12 12 3 Arçadzur kəndi 12 -
78 Polkovnik Cəfarqulu ağanın şəxsi xidmətində 18 18 4 Axfaxana kəndi 4
olan ailələr 5 Xofanan kəndi 5 -
79 Cəfərqulu ağanın nökərləri 28 28 6 Çobanlı kəndi 7 7
CƏMİ. 1222 7 Oxtarh kəndi 9 9
Keçmiş Qarabağ xanı Mehdiqulu xanın xas 8 Tavruz kəndi 3 3
miilkləri: 9 Karadqa oba 6 6
1 Hindarx kəndi 59 59 CƏMİ: 67
2 Hacallı kəndi 34 34 Qaçan cəbraydlıların siyahısı:
3 Qaradəmirçi kəndi 10 10 1 Cəfərqulu ağaya məxsus cəbrayıllılar 44 44
4 Aran Ağababa kəndi 25 25 2 Sarıcalı kəndi 20 20
5 Ayvaz - xan ərəb kəndi 12 12 3 Hüseyn bəyə məxsus cəbrayıllılar 59 59
6 Biləqanlı 8 8 4 Şıxəli ağaya məxsus cəbrayıllılar 16 16
7 Ağdam kəndi 30 30 CƏMİ: 139
8 Qaradağlı [bağ yeri ]. 5 5
9 Xanıxlar 21 21
10 Bağmanlar 15
11 Xankəndi 40

12 Pirhəsənli oba 38 38
13 Qızıllı oba 34 34
14 Qorçulu oba 11 11
15 Qaraqoyunlu oba 52 52
16 Ilüseyn sərkər oba 13 13
17 Əbdülbağı sərkər oba 10 10
18 Adıgözəl sərkər oba 3 3
19 Daşdəmir sərkər oba 3 3
20 Şahverdi sərkər oba 6 6
21 Xanməmməd sərkər oba 6 6
22 Məmməd sərkər oba 2 2
23 Əliməmməd sərkər oba 4 4
24 Əli Sərkər oba 4 4
25 Faxralı oba 11 11
26 Fərzəli bəy obası 5 5
27 Tərnəyil kəndi 13 13
28 Kəngərli salaq oba 26 26
CƏMİ:
Açanan Türk mahalı:
1 Xələc kəndi 8 8

326 327
 VIFƏSİL
MÜNDƏRİCAT Kürəkçay müqaviləsi və Rusiyanm Qarabağ xanlığım
öz yarımmüstəmləkəsinə çevirməsi................................................................186
G İ R İ Ş ............................................................................................................................................ 3
NƏTİCƏ..................................................................................................... 207
I Fəsil
P ən ah əli x an ın Q a ra b a ğ xan lığ ın ı y a ra tm a s ı və m ö h k ə m lə n d irm əsi BİBLİOQRAFİYA..................................................................................... 211
§ 1. Q a ra b a ğ ın q əd im və o r ta əsrlər d ö v rü n ə ımımib ir b a x ış ............................... 22
§ 2. P ənahəli x am n Q a ra b a ğ d a m üstəqil dövlət y a ra tm a s ı.......................................28 REZUME................................................................................................... 224
II F Ə S İL PE3IOME.....................................................................................................233
X anlığın təsərr fat həyatı və so sial-iq tisad i m nasibətlər
§ 1. K ən d təsərri'ıfatm m vəziyyəti....................................................................................... 52 ƏLAVƏLƏR................................................................................................ 243
§ 2. K.ənddə sosial m ü n a sib ə tlə r..........................................................................................60
§ 3. Vergi və m ü k əlləfiy y ətlər............................................................................................... 70

§ 4. S ə n ə tk a rlıq ...........................................................................................................................75

§ 5 . T ic a rə t.................................................................................................................. ...............82
§ 6. Ş əhərdə sosial m iin a sib ə tlə r..........................................................................................88
§ 7. X anlıq d vr ndə Q arabağda mədəni h əy at................................................................90

III F Ə S İL
X anlığın in zib ati-ərazi bölgiisii və d vlət idarə iliyi
§ 1. İn zib ati-ərazi b ö lg ü sü ......................................................................................................96
§ 2. X a n h q d a m ü d afiə işi................................................................................................. 113
§ 3. X a n h q d a dö v lət id a rə çiliy i......................................................................................... 120

IV F Ə S İL
Q a ra b a ğ xanlığı X V III əsrin 60-80-cı illərində.
§ 1. İbrah im x əlil x am n daxili və x arici siy a səti........................................................... 125
§ 2. Q a ra b a ğ xanlığı və qonşu iri dövlətlər (X V III əsrin 60-80-ci illərində).....138

V F Ə S İL
Q a ra b a ğ xanlığı X V III əsrin 90-cı illəri - X IX əsrin əvvəllərində
§ 1. Q a ra b a ğ x an h ğ ın m A ğa M ə h əm m əd x an Q a c a rın y ü rü şlərin ə
m iiq av im əti............................................................................................................................153
§ 2. X V III əsrin 90-cı illərinin so n u - X IX əsrin əvvəllərində
Q a ra b a ğ xanlığı u ğ ru n d a R u s iy a -İra n r ə q a b ə ti........................................................179
QARABAĞ XANLIĞI
QARADAĞ XANLIĞI
 AZƏRBAYCAN XANLIQLARI
UAUIÜIAN ' i
\ FEODAL ..• < « * - n c ı ı
^"X H A K İM L İK L Ə R İ

© Car T a b a s a ra n ;

V yÄ . l«»y' \. Äj^fcy |äinu' Ä I

\ QUBAd
^---- ' C ’ / Jl@ ŞƏKl 'yQ U^A '
' IŞ 0 K I X A N L t Ğ iX XA K

ŞÄM^XI

M AKU >
X A N L IĞ I

rAƏNKƏRAN'
<§) NAXÇIV^N I'v «
X A N LIĞ I ,
.ƏNkƏRAN

M e rə n d

1780-1797

X AN
URMİYA
MARAĞA

Süteymaniyə

"• 1 7 7 0 -1 7 8 0 - d ritərdə Q u b a lı F e təli xa n ın Q a ra b a ğ a yüruşləri

17 8 4 -c u ıtdə Q u b a lı F ə tə ll xanın Ə rd ə b ilə yüruşü

■* 1 7 8 0 - 1 7 9 7 -a IH ərdə A ğ a M ə h ə m m ə d ş a h Q a c a n n yürüşlori

► 1 7 9 6 -c ı ild ə V .A .Z u b o v u n k o m a n d an lığ ı altınd a rus q o şu n la n n ın yürüşü

 QA R A B A Ğ XANLIĞI
GARABAKH KHANATE

rAPABAT CKOE XAHCTBO

Formatı: 60/84 - 16/1. Həcmi: 21 ç.v. Tiraj: 1000.

Kitab "VICTORI" nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində çap edilib.