Σημειώσεις Εκπαιδεύτριας Μαυροματάκης Ελένης στο

μάθημα «Γενικές Αρχές Συντήρησης Μετάλλων».

Τομέας: Εφαρμοσμένων τεχνών.
Κωδικός τμήματος: 3Ν-ΕΤΠ01 Ειδικότητα: Τεχνικός Συντήρησης Έργων Τέχνης.

Μάθημα «Διάβρωση χάλκινων κραμάτων – venzotriazole,

σταθεροποιητής διάβρωσης». 3
Στα εργαστήρια θα γίνουν εφαρμογές – εμποτισμοί σε σταθεροποιητή.

Διεύθυνση αίθουσας: Ερμού 21 στην αίθουσα Γ11 – οδοντοτεχνιτών & Συντηρητών Έργων Τέχνης.

Τρόποι επικοινωνίας: support@delta360.gr & 2310226318, portal Δέλτα.

Θεσσαλονίκη / Ιωάννινα / Πάτρα / Καλαμάτα / Χανιά / Ξάνθη / Βόλος

 Εργαστηριακές ασκήσεις πριν την παρουσίαση του θεωρητικού τμήματος του μαθήματος:

Στα μεγάλα μπρούτζινα ευρήματα που έχετε αναλάβει πρώτα θα κάνουμε τεστ χημικού καθαρισμού με αραιό
μυρμηκικό οξύ σε μπατονέτα.
Μετά τις εργασίες καθαρισμού, θα τα εμβαπτίσετε σε απιονισμένο νερό για 60 λεπτά – όσο διαρκέσει η παράδοση του
θεωρητικού τμήματος του μαθήματος.
Μετά την παράδοση της θεωρίας, θα μετρήσουμε το PH του διαλύματος & αναλόγως θα συνεχιστούν οι εργασίες.
Επίσης θα ξεκινήσουν οι εργασίες συντήρησης των νομισμάτων που έχετε καταγράψει φωτογραφικά & ιχνηλατήσει.
Λεπτομέρειες στην τελευταία διαφάνεια.
 Περιεχόμενα:

1. Συντήρηση επιμεταλλωμένων επάργυρων αντικειμένων. Σελ.3 – 5.

2. Οξείδια κραμάτων χαλκού σε μεγέθυνση. Σελ. 6 -8.
3. Διαδικασίες διάβρωσης σε κράματα με βάση το Cu, Οξείδωση χαλκού γενικά. Σελ. 9 - 10.
4. Επεξήγηση διαδικασίας οξειδω-αναγωγής σε διάλυμα ηλεκτρόλυσης Σελ. 11.
5. Διαφορετικές μορφές διάβρωσης – πρόχειρη αποτύπωση όψης & τομής τους. Σελ. 13.
6. Προϊόντα διάβρωσης χαλκού στο εδαφικό περιβάλλον. Σελ. 15 – 27.
7. Σταθεροποιώντας με benzotriazole. Σελ. 28 - 32
8. Βιβλιογραφία. Σελ 33.
 Συντήρηση επιμεταλλωμένων επάργυρων αντικειμένων:

Συνήθως στα ανασκαφικά αντικείμενα ο Cu+ που υπάρχει κάτω από την επιμετάλλωση έχει την τάση να
οξειδώνεται & πάνω από την επιμετάλλωση όπου έχει βρει οπές διαφυγής.
Πολύ εύκολα ένας συντηρητής μπορεί να μπερδέψει ένα επιφανειακά διαβρωμένο π.χ. επαργυρωμένο
ή όχι τόσο καθαρό αργυρό νόμισμα για μπρούτζινο ή χάλκινο.
Εάν ακολουθήσει τον συνηθισμένο μηχανικό καθαρισμό έως την αρχική επιφάνεια, υπάρχει περίπτωση
να αφαιρέσει επιμετάλλωση χωρίς καν να αντιληφθεί την ύπαρξή της!!! SOS Για αυτό το λόγο
επιβάλλεται η συντήρηση μεταλλικών αντικειμένων να γίνεται σε μεγάλη μεγέθυνση.
Σε αυτές τις περιπτώσεις τα προϊόντα διάβρωσης που θα φέρουν πιο πάνω επιφανειακά, θα είναι από
Cu+, τότε είναι καλύτερο να χρησιμοποιείται μυρμηκικό οξύ (formic acid) σε μπατονέτα, για
απομάκρυνση των οξειδίων επιφανειακά, αποφεύγοντας όσο το δυνατόν την άσκηση μηχανικής πίεσης
με σκληρότερα εργαλεία από τον άργυρο.
 Οποιαδήποτε υπόνοια παραμονής του οξέος στο αντικείμενο θα πρέπει να απαλείφεται με επιφανειακές
κομπρέσες νερού & έλεγχο του PH να επανέρχεται στο κανονικό.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Απαγορεύεται η χρήση κάδου υπερήχων ή εμβαπτισμό σε ισχυρό διαλύτη όπως η ακετόνη, γιατί
ενδέχεται να χάσουμε την ασημένια επικάλυψη. Μπορεί να εισχωρήσει ανάμεσα στο μέταλλο & την
επιμετάλλωση η ακετόνη & να φουσκώσει το λεπτό στρώμα του αργύρου & να υπάρχει μη αντιστρεπτή
αποκόλληση.
Η χρήση σταθεροποιητή βενζοτριαζόλης επίσης θα πρέπει να πραγματοποιείται μόνο όταν ξέρουμε ότι δεν
θα επηρεαστεί η επιμετάλλωση.
Κάποιες φορές μπορεί να γίνει χρήση πάστας τάλκης με οινόπνευμα σε συνδυασμό με μαλακό τρίχινο
βουρτσάκι στον οδοντιατρικό τροχό, για απομείωση εξανθημάτων Cu+ που αλλοιώνουν την επαργυρωμένη
επιφάνεια.

Μεγεθυντικός φακός κεφαλής με φωτισμό led, Φακός – Μεγέθυνση 1,0 Χ - Εστιακή απόσταση 55,5
cm, Μ 1,5Χ Ε.Ε. 3,81 cm, Μ 2,0Χ Ε.Ε. 27,8 cm, Μ 2,5Χ Ε.Ε. 18,3 cm, Μ 3,5Χ Ε.Ε. 15,6 cm →
Σε αντικείμενα που περιέχουν Cu+ μπορεί να παρατηρηθεί “Αμαύρωση” στην επιφάνεια, λόγω του
σχηματισμού σουλφιδίων (π.χ. χαλκοσίτης) σε περιβάλλον μολυσμένο με θείο (πηγές: οργανικά υλικά έκθεσης
& αποθήκευσης), είτε εκτεταμένη είτε με τη μορφή συμπαγών κηλίδων.

Πράσινα προϊόντα διάβρωσης λόγω προσβολής από θείο CuSO4 2Cu(OH)2.

Οξικά (acetates) άλατα Cu+ λόγω προσβολής από οργανικά πτητικά οξέα (VOC) από οργανικά υλικά έκθεσης
& αποθήκευσης.

Στην αποθήκευση, υλικά όπως:

plexiglass, κουτιά από πολυαιθυλένιο ή πολυστυρένιο & χαρτί χωρίς οξέα (acid free) είναι ασφαλή.
Το φύλλο πολυαιθυλένιου είναι ασφαλές, ενώ αντίθετα το P.V.C. (χλωριούχο πολυβινύλιο) είναι επικίνδυνο,
γιατί η αποσύνθεσή του από θέρμανση ή φως απελευθερώνει υδροχλώριο.
Σημειώσεις Εκπαιδεύτριας
2. Οξείδια κραμάτων
Μαυροματάκη, 2021
χαλκού σε μεγέθυνση

Μικρογραφία μονοφασικού α-ορείχαλκου (67% Cu-33% Zn) & (β)

διφασικού α+β’-ορείχαλκου (60% Cu-40% Zn). (Μεγέθυνση Χ100).
Οι μονοφασικοί α-ορείχαλκοι διαμορφώνονται ευκολότερα εν ψυχρώ,
ενώ οι διφασικοί α+β’ ορείχαλκοι διαμορφώνονται ευκολότερα εν
θερμό.
Ορείχαλκοι με ποσοστό ψευδαργύρου >από 10% εμφανίζουν εποχική
ρωγμάτωση. Οφείλεται στην εργοδιάβρωση, δηλ. ταυτόχρονη
επίδραση διάβρωσης γύρω από τα όρια των κόκκων
(περικρυσταλλική), λόγω RH ατμόσφαιρας & των εσωτερικών τάσεων
Μόλις ο μεταλλικός Cu+ αλλάξει περιβάλλον & εκτεθεί στην ατμόσφαιρα αρχίζει η διαδικασία της διάβρωσης, αρχίζει
δηλ. να σχηματίζεται στην επιφάνειά του ένα στρώμα κόκκινων οξειδίων του χαλκού, κυρίως κυπρίτη (Cu2O).
Το επόμενο στάδιο διάβρωσης χαρακτηρίζεται από το σχηματισμό ενός 2ου στρώματος που περιέχει διάφορα άλατα του
Cu+, ανάλογα με την υγρασία & τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος, την παρουσία ρύπων στην ατμόσφαιρα ή αλάτων
που φέρνει ο άνεμος από τη θάλασσα & πολλών άλλων παραγόντων που δρουν παράλληλα.

Παρατήρηση της
προηγούμενης
εικόνας με πολωτή &
αναλυτή.
Διακρίνεται η
ανώμαλη
ανισοτροπία στον
Κυπρίτη & οι
εσωτερικές
ανακλάσεις στο
Μαλαχίτη. →

Παραγένεση Κυπρίτη CuO & Μαλαχίτη.

Παρατήρηση μόνο με πολωτή. Μαυροματάκη, 02.11.2020
Ως συνηθέστερα προϊόντα στο 2ο στρώμα διάβρωσης
πάνω από τον κυπρίτη μπορεί να συναντηθεί:
Βροχαντίτη, με χαρακτηριστικό πράσινο χρώμα,
Ατακαμίτη που κυριαρχεί σε παραθαλάσσια
περιβάλλοντα,
Ανθρακικά άλατα του χαλκού,
Σωματίδια που επικάθονται από την ατμόσφαιρα
(χαλαζίας, ανθρακικό ασβέστιο κλπ) καθώς &
οργανικής προέλευσης συστατικά που δρουν ως
συνδετικό υλικό των υπόλοιπων συστατικών .

Λήψη photos από το μικροσκόπιο Vanox/Olympus.

Μετατροπή σε πολωτικό/μεταλλογραφικό μικροσκόπιο –
προετοιμασία δειγμάτων Ατακαμίτη / Κυπρίτη. [Α. Βούλγαρης]
 3. Διαδικασίες διάβρωσης σε κράματα με βάση το Cu

Τα μικρογραφήματα περιγράφουν τον μηχανισμό της ασθένειας του χαλκού που έκθεση του CuCl στην
ατμόσφαιρα (RH>35%) [3]

Μαυροματάκη, 02.11.2020
 Οξείδωση χαλκού γενικά:

Punic νόμισμα επηρεάζεται από "ασθένεια χαλκού [3]

Μικροδομή δείγματος HT.50.04.

Η γκριζωπός φάση είναι ορατή στο
μέρος της μεγέθυνσης που περιβάλλεται
με μια ζώνη στρώματος χαλκού
trihydroxichlorides.
Το φαινόμενο των ζωνών είναι εμφανές
στον κυπρίτη. [4]
 4. Επεξήγηση διαδικασίας οξειδω-αναγωγής σε διάλυμα ηλεκτρόλυσης:

Στην άνοδο το μέταλλο οξειδώνεται, ενώ στην κάθοδο λαμβάνει χώρα η αναγωγή του οξειδωτικού
παράγοντα. Το ρεύμα που άγεται μέσα από τον ηλεκτρολύτη στο κελί αποτελεί το ρεύμα διάβρωσης & είναι
ένα μέτρο του ρυθμού διάβρωσης.

Προκειμένου λοιπόν να ενεργοποιηθεί ένα κελί διάβρωσης απαιτούνται:

Η παρουσία νερού ως ηλεκτρολύτη που

άγει το ρεύμα διάβρωσης μέσω
διαλυμένων ιόντων όπως, Cl, SO4, PO4. ή
παρουσία ενός οξειδωτικού παράγοντα
συνήθως το οξυγόνο ή ιόντα υδρογόνου
για να αναχθούν στην κάθοδο
 5. Διαφορετικές μορφές διάβρωσης – πρόχειρη αποτύπωση όψης & τομής τους:

Μορφή Όψη Τομή Αντικείμενο Μορφή Όψη Τομή Αντικείμενο

διάβρωσης διάβρωσης
 6. Προϊόντα διάβρωσης χαλκού στο εδαφικό περιβάλλον:
Τενορίτης (CuO) - μαύρο χρώμα, ένδειξη θέρμανσης αντικειμένου πριν ή κατά την ταφή
Κυπρίτης (Cu2O) - καφέ χρώμα έως ροζ, διατηρεί λεπτομέρειες της αυθεντικής επιφάνειας.

Κυπρίτης Cup, χαλκός Cu & Μαλαχίτης Mch σε παρατήρηση με μόνο τον πολωτή (αριστερά). Σε παρατήρηση σε πολωτή
& αναλυτή (δεξιά) Διακρίνονται οι εσωτερικές ανακλάσεις στον κυπρίτη με αιματέρυθρα χρώματα
Βασικά ανθρακικά άλατα: Μαλαχίτης Cu2CO3(OH)2- πράσινο χρώμα, εμφανίζεται με τη μορφή στρογγυλών εξογκωμάτων ή
σχηματίζοντας ένα λεπτό & λείο στρώμα που ομοιάζει με πράσινο σμάλτο.
Αζουρίτης Cu3(CO3)2(OH)2- φωτεινό κυανό έως σκούρο indigo, η ανάπτυξή του ευνοείται σε κλειστά περιβάλλοντα ταφής

Αζουρίτης Azur με Κυπρίτη Cup & αυτοφυή χαλκό (φωτεινό ρόδινο) σε παρατήρηση με μόνο τον πολωτή (αριστερά) & με
πολωτή & αναλυτή (δεξιά)
 Μαλαχίτης

Μαλαχίτης & ως ημιπολύτιμός λίθος σε κοσμήματα

 Xλωριούχα άλατα του χαλκού:
Ατακαμίτης (Cu2(OH)3Cl)- χρώμα σμαραγδί σε μαύρο πράσινο, επιφανειακό προϊόν διάβρωσης με ζαχαροειδή υφή.
Παρατακαμίτης (Cu2Cl(OH)3)- αχνό πράσινο χρώμα, δίμορφο ατακαμίτη Ναντοκίτης (CuCl)- ανοιχτόχρωμο γκρίζο και
διάφανο με κηροειδή υφή, γνωστό ως ΄ασθένεια του χαλκού .

Καλλιτεχνική πάτινα:

Οι τεχνητές πατίνες έχουν πράσινο ή μαύρο χρώμα ανάλογα με την επιθυμία του καλλιτέχνη, προστατεύουν το μέταλλο
από τη διάβρωση & η απομάκρυνσή τους δεν είναι επιθυμητή, με προϊόν διάβρωσης Κυπρίτης Βροχαντίτης Αντλερίτης
Ατακαμίτης Γεραρδίτης
 Ατακαμίτης

Επιφανειακό προϊόν
διάβρωσης ζαχαροειδής
υφής.

Ατακαμίτης CuCl2.3Cu(OH)2 σε
σχηματισμό λουλουδιών
κατά μήκος της ρωγμής πατίνας. [3]
Σε άρθρο που αφορά τεχνητό σχηματισμό πατίνας,
διαβρώσεις από χλωριούχο & θειικό άλας
αναφέρεται με οπτική παρατήρησης το κράμα 555:

Φωτογραφίες από οπτικό μικροσκόπιο από

ακάλυπτα δισκάκια κράματος χαλκού
a) με 1ο στάδιο μη ορατής πάτινας PA-A.
b) 2ο στάδιο που έχει δεχτεί τεχνητή
οξείδωση με χρήση διαφόρων σκευασμάτων
που περιέχουν χλώριο, για σχηματισμό
πάτινας. PA-B
c & d) Οξειδωμένα πλέον τα δισκία. PA-C.

Η σύνθεση των επιφανειών πατίνας έχει

διερευνηθεί με φασματοσκοπία ATR-FTIR και
συμπληρωματικά με XRD. [1]
Το φάσμα ATR-FTIR του PA-A δείχνει παρουσία
όλων των κορυφών που είναι χαρακτηριστικές
του ανατακαμίτη, συν της ζώνης 3400 cm−1,
υποδεικνύοντας έτσι ότι η επιφανειακή πατίνα
αποτελείται κυρίως από τη φάση του ανατακαΐνη.
Στα PA-B & PA-C, παρατηρήθηκε παρουσία
πολυμορφών clinoatacamite & πολυμορφών
ατακαμίτη, με την επικράτηση της φάσης της
clinoanatacamite στις ελαφριά πράσινες
περιοχές.
Οι κορυφές 950 - 890 cm−1, χαρακτηριστικές του
ατακαμίτη, σημειώνονται με κύκλους. Μόνο στο
PA-C εντοπίστηκε στην κόκκινη περιοχή ομαλή
κορυφή στα 625 cm−1, χαρακτηριστικό κυπρίτη.
Παράδειγμα σύγκρισης ετερογενούς πατίνας φυσικά αναπτυσσόμενη σε επιφάνεια σύγχρονου Cu+
τεχνουργήματος στις photos κάτω:

Το πειραματικά κατασκευασμένο υποτιθέμενο έργο τέχνης αποτελείται από τεταρτοταγές κράμα Cu-Sn-Zn-Pb με
χημική σύνθεση παρόμοια με το επιλεγμένο κράμα αναφοράς 555. Η φυσική πατίνα είναι εξαιρετικά
ετερογενής & συγκρίσιμη, ειδικά με την τεχνητά παρασκευασμένη πατίνα PA-C. [1]
Περαιτέρω πληροφορίες για τεχνητές πατίνες σε στερεο-μικροσκόπιο μεγαλύτερης μεγέθυνσης.

Παρατηρήσεις: Η επιφάνεια της πατίνας αλλάζει σημαντικά

ανάλογα με τη διαδικασία παρασκευής. Στο ΡΑ-Α, μια μεγάλη
ποσότητα πράσινων προϊόντων διάβρωσης αναπτύσσεται σε ένα
κόκκινο υπόστρωμα, ενώ στο ΡΑ-Β παρουσιάζονται λιγότερο σ 'ένα
κόκκινο-γκριζωπό υπόστρωμα.

Η ταυτόχρονη παρουσία
πράσινων, κόκκινων & μικτών
περιοχών οξείδωσης παρατηρείται
στο PA-C που είναι η πιο
ετερογενής πατίνα χαρακτηριστικό
παράγωγο ειδών χλωριδίου.
 Η εικόνα PA-D δείχνει την παρουσία προϊόντων
πράσινης-μπλε αποδόμησης σε ελαφρώς κόκκινα
υποστρώματα, όπως παρατηρήθηκε & στο διάγραμμα.
εικόνα και ATR-FTIR Φάσμα των θειικών που προκαλούν
πάτινα, PA-D πράσινες-μπλε & κόκκινες περιοχές.
(παρατήρηση αναφορών περιοχών)

Το φάσμα ATR-FTIR της κοκκινωπής περιοχής αναφέρεται

επίσης ότι είναι πολύ παρόμοιο με αυτό της πρασινωπής-
γαλακιάς πατίνας, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα είδη
υδροξυσουλφικού χαλκού κατανέμονται ομοιόμορφα σε
όλη την επιφανειακή πάτινα. [1]
Τα αποτελέσματα αποκαλύπτουν ότι η σύνθεση της πατίνας μπορεί να προσαρμοστεί αλλάζοντας τη
διαδικασία προετοιμασίας:
Μια επιθετική επεξεργασία με υδρατμό HCl (PA-A) οδηγεί κυρίως στο σχηματισμό του ανατακαμίτη Cu2(OH)
3Cl σε ένα κόκκινο υπόστρωμα του κυπρίτη Cu2O.

Η απομάκρυνση της διάβρωσης με εμβάπτιση σε διάλυμα CuCl2 (PA-B) είναι υπεύθυνη για το σχηματισμό
πολύμορφων οξειδίων ατακαμίτη / clinoatacamite που κατανέμονται μέσα στο Κυπρίτη.
Περάστηκε με μπατονέτα υδατικό διάλυμα CuCl2 (PA-C), & σχηματίστηκε ετερογενής πατίνα. Σε αυτήν την
περίπτωση, εμφανίστηκαν πράσινες & ερυθρές περιοχές που αποτελούνται κυρίως από ατακαμίτη /
κλινοατακαμίτη, πολύμορφα & κυπρίτης, αντίστοιχα.
Διαποτίζοντας το κράμα μετάλλου σε υδατικό διάλυμα CuSO4 (PA-D), η επιφανειακή πατίνα αποτελείται
κυρίως από; antlerite, brochantite and cuprite.
Εξετάζοντας σύγχρονο τεχνούργημα κατασκευασμένο από κοινό τεταρτοταγές κράμα Cu-Sn-Zn-Pb, η
ετερογενής τεχνητή πατίνα PA-C μπορεί να θεωρηθεί ως η πιο αντιπροσωπευτική & ίσως ένα κατάλληλο
υπόστρωμα για τη βελτιστοποίηση των υλικών που εμποδίζουν τη διάβρωση. (Θυσιαζόμενα μέταλλα) [1]
 Μακροσκοπική & SEM εικόνα του SST- μπρούτζινων νομισμάτων
(X th century), στο εσωτερικό των οποίων παρατηρούνται
μερικώς διατηρημένες ξύλινες κατασκευές
Λεπτομέρεια από το ταφικό σύνολο που περιλαμβάνει ύφασμα.

Τα προϊόντα διάβρωσης του χαλκού έχουν διεισδύσει στο εσωτερικό

των ινών, όπως διαφαίνεται και από το πράσινο χρώμα που αυτές έχουν
αποκτήσει στο κάτω τμήμα του διατηρημένου υφάσματος.

 Δοχείο της Καρολίγγιας περιόδου

ανακαλύφθηκε στο Dumfries & Galloway,
υποβλήθηκε σε αξονική τομογραφία στο
Borders General Hospital. Περιέχει τουλάχιστον
20 αντικείμενα, 5 Ag καρφίτσες, Au
πλινθώματα, περίτεχνες χάντρες από
ελεφαντόδοντο επικαλυμμένες με Au κ.α.
Τα αντικείμενα ήταν τυλιγμένα σε οργανικό
υλικό που μπορεί να είναι δέρμα. [16]
 7. Σταθεροποιώντας με benzotriazole
Ως σταθεροποιητής κραμάτων χαλκού η βενζοτριαζόλη σχηματίζει ένα προστατευτικό στρώμα μέσα &
πάνω στην μεταλλική επιφάνεια (μπορεί να αποτελείται από ως & 30 μοριακά στρώματα) που δρα
κυρίως έτσι ώστε να εμποδίζει την καθοδική αναγωγή του οξυγόνου.

Στερεοσκοπικές αναλύσεις έδειξαν ότι το προστατευτικό στρώμα αποτελείται από σύνθεση 1:1 χαλκού
& βενζοτριαζόλης, πιθανότατα πολυμερές, με τη βενζοτριαζόλη να ενώνει τα εκατέρωθεν άτομα Cu+.

Οι ιδιότητες του στρώματος εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διεργασίες που έχει υποστεί το μέταλλο &
από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Είναι ετεροκυκλική ένωση (=οι κυκλικές χημικές ενώσεις των οποίων ο
δακτύλιος περιέχει άτομα τουλάχιστον δύο διαφορετικών χημικών στοιχείων) που περιέχει 3 άτομα αζώτου,
με τον χημικό τύπο C6H5N3. [3]

Η βενζοτριαζόλη διαθέτει 2 συντηγμένους δακτυλίους. Ο 5μελής

δακτύλιος του μπορεί να υπάρχει στα ταυτομερή Α & Β & μπορούν να
παραχθούν τα παράγωγα & των δύο ταυτομερών, των δομών C & D
Διάφορες μορφές προσρόφησης βενζοτριαζόλης σε επιφάνειες Cu που προσδιορίζονται μέσω υπολογισμών DFT 5–
8,23,25. Άθικτες μοριακές μορφές BTAH
(a) Αδύναμοι χημικώς τρόποι απορρόφησης BTAH που συνδέονται κάθετα στην επιφάνεια μέσω ατόμων αζώτου τριαζολίου,
(b) Πιο ισχυρά συνδεδεμένη λειτουργία παράλληλης προσρόφησης του BTAH στο Cu (110) που είναι κατά προσέγγιση
προσανατολισμένη κατά την κατεύθυνση [001],
(c) Μοριακό επίπεδο BTAH σχεδόν παράλληλο με την επιφάνεια 6,7 και
(d) δια-μοριακά συνδεδεμένα δίκτυα φυσικής απορρόφησης BTAH. [13]
Διαχωρισμένες μορφές BTA:
(e) BTA με ισχυρή χημική ικανότητα που συνδέεται κάθετα στην επιφάνεια,
(f, g) & σχεδόν παράλληλες παραλλαγές.
(h και i) Οργανομεταλλικά σύμπλοκα βενζοτριαζόλης-χαλκού:
(h) [BTA – Cu – BTA] και (i) [BTA – Cu].
 Η βενζοτριαζόλη (BTAH) είναι γνωστή για περισσότερα από εξήντα χρόνια για το ότι είναι ένας πολύ
αποτελεσματικός αναστολέας διάβρωσης για τον χαλκό & τα κράματά του.
Η χρήση της από τους συντηρητές είναι αρκετά εκτεταμένη λόγω της προστασίας, ως «σταθεροποιητής», που
προσφέρει σε μια χάλκινη επιφάνεια μετά τη συντήρησή της. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου η παρουσία
της σε αυτή φθίνει αφήνοντάς την «απροστάτευτη», γεγονός που συμβαίνει όμως με πολύ αργό ρυθμό.
Αποτρέπει, αποτελεσματικά βέβαια, τον σχηματισμό της «ασθένειας του χαλκού» αλλά δεν τον σταματά για
πάντα. [13]

Οι περισσότεροι συντηρητές χρησιμοποιούν ως αναστολέα διάβρωσης Cu+ την

βενζοτριαζόλη (BTA) 3% σε διάλυμα αιθανόλης.
Παρόλο που το BTA είναι το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο υλικό για
αρχαιολογικά αντικείμενα, μερικές φορές δεν είναι αποτελεσματική στην
προστασία τους, δεν είναι κατάλληλη για όλα τα κράματα που βασίζονται σε Cu
&, είναι τοξική. [3]
Αρχικά αφαιρούνται με μαλακά πινέλα ή πουάρ όποιες
αργιλικές επικαθίσεις υπάρχουν ή άλατα με ξηρό
καθαρισμό.
ΠΡΟΣΟΧΗ: Να μην εφαρμόζεται νερό γιατί ο σκοπός είναι η
εν ξηρό απομάκρυνση των επικαθήσεων & όχι οποιαδήποτε
αντίδραση των προϊόντων διάβρωσης.

Αρκετή ποσότητα διαλυτών

αλάτων είναι εγκλωβισμένη στις
χωμάτινες επικαθίσεις ή σε
επικαθίσεις αδιάλυτων αλάτων.

Αυτά βοηθάει σε λιγότερη επιβάρυνση κατά

τις αφαλατώσεις.

Συντηρητής τη στιγμή που αφαιρεί χαλαρά συνδεδεμένο με την επιφάνεια χώμα από
μεταλλικό θραύσμα στα εργαστήρια συντήρησης του Birmingham Museum & Art Gallery.
Φωτογραφία © Birmingham Museums Trust. → [2]
 Εργαστηριακές ασκήσεις μετά την θεωρία

Στα μεγάλα μπρούτζινα ευρήματα που έχετε αναλάβει πρώτα θα κάνουμε τεστ χημικού καθαρισμού με αραιό
μυρμηκικό οξύ σε μπατονέτα.
Θα τα εμβαπτίσετε σε απιονισμένο νερό για μια ώρα – την παράδοση του θεωρητικού τμήματος του μαθήματος.
Μετά θα μετρήσουμε το PH του διαλύματος & αναλόγως θα συνεχιστούν οι εργασίες.

Τα νομίσματα που έχετε ήδη φωτογραφίσει λεπτομερώς θα γίνουν στη μια πλευρά τους μόνο πρώτες προσπάθειες
μηχανικού καθαρισμού με τρίχινη εμβαπτισμένη σε τάλκη & αιθανόλη.

Αφού καθαριστούν καλά με οδοντόβουρτσα & αιθανόλη, θα τα εμβαπτίσουμε σε Βενζοτριαζόλη 10 % & την επόμενη
Τρίτη θα τα βγάλουμε από το διάλυμα, θα τα ξηράνουμε με σεσουάρ & θα συνεχιστεί ο ξηρός μηχανικός καθαρισμός
τους με σκληρά πινέλα χοίρου. (κόψτε με ψαλίδι τα πινέλα πιο κοντά)

ΥΣ: ‘Όσοι / όσες δεν έχουν την ιχνηλασία & τη φωτογράφιση & των 2 όψεων του νομίσματος καλό θα είναι να το
κάνουν πριν τον εμβαπτισμό.
 8. Βιβλιογραφία:
1. Author links open overlay panel G.Di Carloa C.Giuliania C.Riccuccia M.Pascuccia E.Messinaa G.Fierrob M.Lavorgnac G.M.Ingoa, Artificial patina formation onto copper-
based alloys: Chloride and sulphate induced corrosion processes, Volume 421, Part A, 1 November 2017, Pages 120-127. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0169433217300818#fig0025
2. Curators of the Science Museum Group, Mystery objects from the Science Museum – in pictures, Sun 19 Jul 2020 16.35 BST, https://www.theguardian.com/science/gallery/2020/jul/19/mystery-objects-

from-the-science-museum-in-pictures#img-10,

3. Gabriella Di Carlo, Gabriel M. Ingo, Conservation of copper-based works of art: from conventional to innovative materials and methods, TECHNICAL SESSION “Nanotechnology and nanomaterial for cultural
heritage” Istituto per lo Studio dei Materiali Nanostrutturati (ISMN) – CNR Area di ricerca di Montelibretti (Rome),https://www.nanoinnovation.eu/2016/presentations/TS.VII.E.5%20-%20Gabriella%20DI%20CARLO%20-
%20Conservation%20of%20copper-based%20works%20of%20art%20from%20conventional%20to%20innovative%20materials%20and%20methods.pdf.

4. Omid Oudbashi*, Seyed Mohammadamin Emami, Hossein Ahmadi and Parviz Davami, Micro-stratigraphical investigation on corrosion layers in ancient Bronze artefacts by scanning electron
microscopy energy dispersive spectrometry and optical microscopy, Oudbashi et al. Heritage Science 2013. file:///C:/Users/user/Downloads/micro-stratigraphical-investigation-on-corrosion-layers-in-ancient-bronze-artefacts-by-scanning-

electron-microscopy-energy-dispersive-spectrometry-and-optical-microscopy.pdf
5. Vitengo Dr Svetlana, Εργαστήρια Συντήρησης Λατρευτικών Μεταλλικών Αντικειμένων, ΑΕΙ, Διαχείρισης Εκκλ. Κειμηλίων Θεσσαλονίκης.
6. Wikiwand_files Μαλαχίτης.
7. Αργυροπούλου Βασιλική, Χαλκός & κράματα, Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας.
8. Βαρουφάκης Γιώργος, H ιστορία του σιδήρου από τον Όμηρο στον Ξενοφώντα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2005.
9. Μαθήματα εργαστηρίου συντήρησης ΤΕΙ Αθηνών.
10. Μέλφος Βασίλειος, Ο λίθος & οι χρωστικές κατά την αρχαιότητα, Δια τμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φυσικές & χημικές μέθοδοι διάγνωσης φθοράς υλικών πολιτιστικής
κληρονομιάς», ΑΠΘ 2018.
11. Μέλφος Βασίλης, Γεωλογίας Α.Π.Θ, Τα πετρώματα ως δομικοί λίθοι στα αρχαία μνημεία, Δια τμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Φυσικές και χημικές μέθοδοι διάγνωσης φθοράς
υλικών πολιτιστικής κληρονομιάς» 2019.
12. Ορφανίδης Δωρόθεος, Διπλωματική «Υπαίθρια γλυπτά της Θεσσαλονίκης, παράμετροι υποβάθμισης& φθοράς των υλικών τους. Δια τμηματικόπρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών Β΄ Κατεύθυνση
Προστασία, Συντήρηση & Αποκατάσταση Έργων Τέχνης& Μηχανισμών, 2016.
13. Σακελλαρίου Ελένη, Εργασία Ειδικά θέματα χημείας Paster 2020.
14. Τσούρλος Μ, Μιχαήλ Α, & Γερονικολού Α, Απαντήσεις τράπεζας θεμάτων ΕΟΠΠΕΠ. ΙΕΚ. Τεχνικός Συντήρησης έργων Τέχνης, 24 γράμματα. 2020.

15. Διεύθυνση Συντήρησης αρχαιων και νεωτερων μνημείων – Αθήνα, Δελτία συντήρησης – ΔΣΝΑ.

16. Archaeology, 13 Νοεμβρίου 2014, CT Scans Reveal Contents of Viking Hoard Pot, https://www.archaeology.org/news/2706-141113-scotland-viking-treasure?fbclid=IwAR1jr1qjRVdqmeflyl9pN3RZ4xzZqrukMG5iVSIWd7tbDqCKPoiIXhyfDLo
Οξείδια σε αντικείμενα σπουδαστών πριν τις
εργασίες συντήρησης στο εργαστήριο.