MATEMATYKA WYKAD IX

FUNKCJE WIELU ZMIENNYCH

Definicja funkcji wielu zmiennych
Dynamika wielu zjawisk-w tym rwnie ekonomicznych- czsto zaley od wpywu kilku
jednoczenie dziaajcych czynnikw. Przykadowo popyt moe by jednoczenie zaleny
od ceny oraz od dochodu per capita. Dla bardziej globalnego spojrzenia na popyt
(uwzgldniajcego rwnoczenie zmienno cen i dochodu) moemy wykorzysta pojcie
funkcji
n
zmiennych.
Niech
n
R D
tzn.
( ) { } n i R x x x x x x D
i n
, , 2 , 1 , , , :
2 1

. Jeeli kademu
punktowi D x przyporzdkowana jest dokadnie jedna liczba rzeczywista z , wedug
przepisu
f
to mwimy, e w zbiorze D jest okrelona funkcja
n
zmiennych co
zapisujemy:
( )
n
x x f z , ,
1

.
Zbir D jest dziedzin funkcji, natomiast
( ) ( ) { }
n
x x f z R z z f R , , :
1

jest zbiorem
wartoci funkcji.
Uwaga.
W dalszym cigu wykadu bdziemy mwili gwnie o funkcjach dwch zmiennych.

Obrazem geometrycznym funkcji
( ) y x y x f 2 ,
jest paszczyzna przechodzca przez
punkty
( ) 0 , 0 , 2
,
( ) 0 , 2 , 0
i
( ) 2 , 0 , 0
, natomiast obrazem geometrycznym funkcji
( )
2 2
, y x y x f + jest paraboloida obrotowa.
94
Przykad IX.1
Wyznaczy dziedzin funkcji
( )
,
_

+ +
3
arcsin 2 ,
2
y
x x y y x f
Funkcja ta jest okrelona w zbiorze punktw na paszczynie
( ) y x P ,
, dla ktrych spenione
s warunki:
1. 0 2
2
+ x x y
2.
1
3

y
Zatem mamy:
( ) ( ) { } ( ) { } 3 2 3 1 : , 3 3 : ,
2 2 2 2
y x x x R y x y x x y R y x f R
Zbir
( ) f R
przedstawia rysunek:
Pochodne czstkowe.
Niech funkcja
( ) y x f z ,
bdzie okrelona w pewnym otoczeniu
( )
0 0
, y x U
. Zamy
jeszcze e punkt
( ) ( )
0 0 0 0
, , y x U y x x +
. Jeeli istnieje granica waciwa:
( ) ( )
x
y x f y x x f
x

+

0 0 0 0
0
, ,
lim ,
to granic t nazywamy pochodn czstkow rzdu pierwszego funkcji
( ) y x f ,
wzgldem
zmiennej
x
w punkcie
( )
0 0
, y x
i oznaczamy symbolem :
( )
0 0
, y x f
x

lub
( )
x
y x f

0 0
,
Jak atwo zauway, definiujc pochodn czstkow funkcji
( ) y x f ,
wzgldem zmiennej
x

uwaamy t funkcj za funkcj tylko jednej zmiennej
x
, traktujc drug zmienn
y
jako
sta.
95
Rf
Podobnie, nadajc warto sta
0
x
zmiennej
x
, otrzymujemy funkcj
( ) y x f z ,
0

jednej
zmiennej
y
i niech
y
bdzie takim przyrostem tej zmiennej, e punkt
( ) ( )
0 0 0 0
, , y x U y y x +
, wwczas: Jeeli istnieje granica waciwa:
( ) ( )
y
y x f y y x f
y

+

0 0 0 0
0
, ,
lim
,
to granic t nazywamy pochodn czstkow rzdu pierwszego funkcji
( ) y x f ,
wzgldem
zmiennej
y
w punkcie
( )
0 0
, y x
i oznaczamy symbolem :
( )
0 0
, y x f
y

lub
( )
y
y x f

0 0
,
Przykad IX.2
Obliczy pochodne czstkowe funkcji: ( ) xy y x y x f 3 2 ,
3 3
+ .
Mamy:
y x
x
f
3 3
2

,
x y
y
f
3 6
2

Obliczy pochodne czstkowe funkcji:

( )
y x
x
y x f
+
,
.
Mamy tu:
( ) ( )
2 2
y x
y
y x
x y x
x
f
+

+
+

,
( )
2
y x
x
y
f
+

Interpretacja geometryczna pochodnych

Niech
( ) y x f z ,
oznacza rwnanie powierzchni, ktr ilustruje rysunek.
Pochodna czstkowa
( )
0 0
, y x f
x

jest pochodn zwyczajn funkcji jednej zmiennej

( )
0
, y x f z
zatem:
( ) tg y x f
x

0 0
,
, gdzie

oznacza kt jaki tworzy z dodatnim

kierunkiem osi Ox styczna w punkcie
( )
0 0
, y x
do krzywej przekroju
( )
0
, y x f z
danej
powierzchni paszczyzn
0
y y
. Podobnie:
( ) tg y x f
y

0 0
,
.
96
Interpretacja ekonomiczna pochodnych czstkowych.
Dla funkcji dwch zmiennych podobnie jak dla funkcji jednej zmiennej wprowadza si
pojcie elastycznoci, tzn. pojcie elastycznoci czstkowej. Przyjmujemy, e
0
0
> x
,
0
0
> y

i
( ) 0 ,
0 0
> y x f
. Liczby:
( )
( )
( )
x
y x f
y x f
x
y x f E
x

0 0
0 0
0
0 0
,
,
,
,
( )
( )
( )
y
y x f
y x f
y
y x f E
y

0 0
0 0
0
0 0
,
,
,
,
nazywamy elastycznociami czstkowymi funkcji
( ) y x f ,
w punkcie
( )
0 0
, y x
odpowiednio
wzgldem zmiennej
x
i
y
.
Liczba
( )
0 0
, y x f E
x
okrela przybliony procentowy wzrost (spadek) wartoci funkcji
( ) y x f ,
liczc od
( )
0 0
, y x f
gdy zmienna
x
wzronie od poziomu
0
x
o 1% przy ustalonej
wartoci
drugiej wsprzdnej. Podobna jest interpretacja elastycznoci czstkowej
( )
0 0
, y x f E
y .
Przykad IX.3
Wyznaczy elastycznoci czstkowe funkcji: ( )
2 2
, y xy x y x f + w punkcie
( ) 1 , 1
i
zinterpretowa wynik.
( )
( )
2 2
2
,
y xy x
y x x
y x f E
x
+
+

,
( ) % 3 1 , 1 f E
x
( )
( )
2 2
2
,
y xy x
y x y
y x f E
y
+

,
( ) % 1 1 , 1 f E
y
Interpretacja tych wynikw jest nastpujca. Jeeli warto 1 x zwikszymy o 1% nie
zmieniajc wartoci
1 y
, to w przyblieniu warto funkcji
( ) 1 , 1 f
wzronie o 3%.
Natomiast, gdy z warto
1 y
zwikszymy o 1% nie zmieniajc wartoci 1 x , to
warto funkcji
( ) 1 , 1 f
zmaleje o okoo 1%.
Pochodne czstkowe wyszych rzdw.
Pochodne czstkowe pochodnych czstkowych rzdu pierwszego funkcji
( ) y x f ,
nazywamy
pochodnymi czstkowymi rzdu drugiego tej funkcji. Kad pochodn czstkow rzdu
pierwszego mona rniczkowa wzgldem
x
lub wzgldem
y
, a zatem istniej cztery
pochodne czstkowe rzdu drugiego, ktre oznaczamy nastpujco:
97
1.
( ) ( )
2
2
2
2
, ,
x
f
x
y x f
x
y x f
x
f

,
_

2.
( ) ( )
x y
f
x y
y x f
x
y x f
y
f

,
_

2 2
, ,
3.
( ) ( )
y x
f
y x
y x f
y
y x f
x
f

,
_

2 2
, ,
4.
( ) ( )
2
2
2
2
, ,
y
f
y
y x f
y
y x f
y
f

,
_

Pochodne 1 i 4 nazywamy pochodnymi czystymi a pochodne 2 i 3 nazywamy pochodnymi

mieszanymi.
Przykad IX.4
Wyznaczy, pochodne czstkowe rzdu drugiego funkcji ( ) ( )
2 2
sin , y x y x f +
Obliczajc pochodne czstkowe rzdu pierwszego mamy:
( )
2 2
cos 2 y x x
x
f
+

,
( )
2 2
cos 2 y x y
y
f
+

( ) ( )
2 2 2 2 2
2
2
sin 4 cos 2 y x x y x
x
f
+ +

( ) ( )
2 2 2 2 2
2
2
sin 4 cos 2 y x y y x
y
f
+ +

( )
2 2
2
sin 4 y x xy
y x
f
+

,
( )
2 2
2
sin 4 y x xy
x y
f
+

Wida, e pochodne czstkowe mieszane rzdu drugiego obliczone w przykadzie s rwne.

Nie jest to przypadek poniewa prawdziwe jest twierdzenie Schwarza:
Jeeli funkcja
( ) y x f ,
ma w pewnym obszarze cige pochodne mieszane rzdu drugiego, to
w kadym punkcie tego obszaru zachodzi rwno:
x y
f
y x
f

2 2
.
98
Rniczka funkcji dwch zmiennych.
Zamy, e funkcja
( ) y x f ,
jest okrelona w pewnym otoczeniu U punktu
( )
0 0
, y x
i ma
w tym punkcie pochodne czstkowe pierwszego rzdu.
Iloczyny :
( )
x
x
y x f

0 0
,
,
( )
y
y
y x f

0 0
,
,
gdzie x i
y
s odpowiednimi przyrostami zmiennej
x
i
y
, nazywamy rniczkami
czstkowymi funkcji
( ) y x f ,
w punkcie
( )
0 0
, y x
. Dla zmiennych niezalenych
x
i
y

mamy x dx ,
y dy
.
Sum rniczek czstkowych nazywamy rniczk zupen funkcji
( ) y x f ,
w punkcie
( )
0 0
, y x
i oznaczamy symbolem
( )
0 0
, y x df
. Mamy wic:
( )
( ) ( )
dy
y
y x f
dx
x
y x f
y x df

0 0 0 0
0 0
, ,
,
Przykad IX.5
Obliczy przyblion warto funkcji ( ) y x y x f +
2
, dla
12 , 1 x
i
2 , 3 y
Korzystamy ze wzoru:
( ) ( ) ( )
0 0 0 0 0 0
, , , y x df y x f y y x x f + + +
, gdzie
( ) ( )
0 0 0 0
, , y x df y x f
.
Przyjmujemy tu
( ) ( ) 3 , 1 ,
0 0
y x
,
12 , 0 dx x
,
2 , 0 dy y
.
Ponadto:
y x
x
x
f
+

2
,
y x
y
f
+

2
2
1
,
skd:
( )
4
1 3 , 1

x
f
,
( )
2
1 3 , 1

y
f
,
( ) 13 , 0 2 , 0
2
1
12 , 0
4
1
3 , 1 + df
Ostatecznie wic: ( ) 13 , 2 13 , 0 3 1 2 , 3 12 , 1
2 2
+ + +
Rniczk zupen rzdu drugiego funkcji
( ) y x f ,
w obszarze
2
R D
nazywamy
rniczk zupen rniczki zupenej pierwszego rzdu tej funkcji w tym obszarze i
oznaczamy symbolem ( ) y x f d ,
2
, czyli:
( ) ( ) [ ] y x df d y x f d , ,
2

Z ostatniej definicji wynika natychmiast, e:

( )
2
2
2 2
2
2
2
2
2 , dy
y
f
dxdy
y x
f
dx
x
f
y x f d

,
gdzie ( )
2 2
dx dx i ( )
2 2
dy dy .
99
Ekstremum funkcji dwch zmiennych.
Minima i maksima lokalne nazywamy ekstremami lokalnymi. Ekstremum jest wasnoci
lokaln funkcji, odnoszc si do pewnego otoczenia punktu
( )
0 0
, y x
.
Warunek konieczny istnienia ekstremum
Jeeli funkcja f ma w punkcie
( )
0 0
, y x
ekstremum i ma w tym punkcie pochodne czstkowe
rzdu pierwszego to :
( )
0
,
0 0

x
y x f
i
( )
0
,
0 0

y
y x f
.
Punkty
( )
0 0
, y x
, ktre speniaj ten warunek nazywamy punktami stacjonarnymi.
Jeeli wic funkcja
f
ma w pewnym obszarze pochodne czstkowe rzdu pierwszego to
moe mie ekstremum jedynie w tych punktach dziedziny, ktre s jej punktami
stacjonarnymi.
Warunek wystarczajcy istnienia ekstremum.
Aby zbada czy w punkcie stacjonarnym
( )
0 0
, y x
funkcja ma ekstrema lokalne, korzystamy
z macierzy kwadratowej
( ) y x H ,
zwanej macierz Hessego albo hesjanem:
( )
( ) ( )
( ) ( )
1
1
1
1
]
1

2
2 2
2
2
2
, ,
, ,
,
y
y x f
x y
y x f
y x
y x f
x
y x f
y x H
1. Jeeli
( ) 0 , det
0 0
< y x H
to w
( )
0 0
, y x
funkcja
( ) y x f ,
nie ma ekstremum
lokalnego.
2. Jeeli
( ) 0 , det
0 0
> y x H
i
( )
0
,
2
0 0
2
>

x
y x f
to w
( )
0 0
, y x
funkcja
( ) y x f ,
ma
minimum lokalne.
3. Jeeli
( ) 0 , det
0 0
> y x H
i
( )
0
,
2
0 0
2
<

x
y x f
to w
( )
0 0
, y x
funkcja
( ) y x f ,
ma
maksimum lokalne.
Jeeli
( ) 0 , det
0 0
y x H
to sytuacja nie jest rozstrzygnita i naley dalej bada przy pomocy
innych metod.
Przykad IX.6
Wyznaczy ekstrema lokalne funkcji: ( ) 12 6 ,
3 3
+ + xy y x y x f
Dziedzin funkcji jest
2
R Df
.
100
y x
x
f
6 3
2
+

,
x y
y
f
6 3
2
+

Ukad rwna z ktrego wyznaczamy punkty stacjonarne ma wic posta:

'

+
+
0 6 3
0 6 3
2
2
x y
y x
Ukad ten ma dwa rozwizania: punkt ( ) 0 , 0
1
P i punkt ( ) 2 , 2
2
P .
Obliczajc pochodne czstkowe drugiego rzdu otrzymujemy:
x
x
f
6
2
2

,
y
y
f
6
2
2

,
6
2 2

x y
f
y x
f
.
Oznacza to, ze macierz Hessego ma posta:
( )
1
]
1

y
x
y x H
6 6
6 6
,

Dla punktu stacjonarnego ( ) 0 , 0
1
P mamy:
( ) 0 36
0 6
6 0
det 0 , 0 det <
1
]
1

H
. Oznacza to, e zgodnie z warunkiem wystarczajcym
istnienia ekstremum, w punkcie ( ) 0 , 0
1
P rozwaana funkcja nie ma ekstremum lokalnego.
Dla punktu stacjonarnego ( ) 2 , 2
2
P mamy:
( ) 0 108
12 6
6 12
det 2 , 2 det >
1
]
1

H
i ponadto
( )
0 12
2 , 2
2
2
>

x
f
, a zatem w punkcie
( ) 2 , 2
2
P rozwaana funkcja ma minimum lokalne ktre wynosi:
( ) ( ) ( ) 4 12 2 2 6 2 2 2 , 2
3 3
min
+ + f f .
Ekstremum warunkowe funkcji dwch zmiennych.
W celu wyznaczenia ekstremw warunkowych funkcji
( ) y x f ,
przy warunku
( ) 0 , y x g

tworzymy funkcj pomocnicz
( ) y x L , ,
okrelon wzorem:
( ) ( ) ( ) y x g y x f y x L , , , , +
,
gdzie R .
Funkcj t bdziemy nazywa funkcj Lagrangea, natomiast parametr - mnonikiem
Lagrangea.
Warunek konieczny istnienia ekstremum.
101
Mona udowodni, e jeeli funkcja
( ) y x f ,
ma w punkcie
( )
0 0
, y x
ekstremum warunkowe
to istnieje taka warto
0

dla ktrej spenione s rwnoci:

( )
0
, ,
0 0 0

y x L
,
( )
0
, ,
0 0 0

x
y x L
,
( )
0
, ,
0 0 0

y
y x L
.
Oznacza to, e liczby te speniaj ukad rwna:
( )

'

0
0
0 ,
y
L
x
L
y x g
L

Warunek wystarczajcy istnienia ekstremum

W celu sformuowania warunkw dostatecznych rozpatrzymy teraz macierz
( ) y x H , ,
zwan rozszerzonym hesjanem:
( )
1
1
1
1
1
1
1
]
1

2
2 2 2
2
2
2 2
2 2
2
2
, ,
y
f
x y
f
y
f
y x
f
x
f
x
f
y
f
x
f f
y x H

1. Jeeli w punkcie
( )
0 0 0
, , y x
s spenione warunki konieczne dla ekstremum
lokalnego funkcji Lagrangea oraz
( ) 0 , , det
0 0 0
< y x H
to w punkcie
( )
0 0
, y x

funkcja
( ) y x f ,
osiga minimum warunkowe.
2. Jeeli w punkcie
( )
0 0 0
, , y x
s spenione warunki konieczne dla ekstremum
lokalnego funkcji Lagrangea oraz
( ) 0 , , det
0 0 0
> y x H
to w punkcie
( )
0 0
, y x

funkcja
( ) y x f ,
osiga maksimum warunkowe.
Przykad IX.7
Znale ekstremum funkcji
( ) xy y x f ,
przy warunku
6 +y x
.
Warunek zapisujemy w postaci
. 0 6 +y x
Funkcja Lagrangea ma wic posta:
102
( ) ( ) 6 , , + + y x xy y x L
Warunek konieczny:

'

0
0
0 6

x
y
L
y
x
L
y x
L
Rozwizujc mamy:
3 , 3 , 3 y x
.
Wyznaczamy odpowiednie pochodne czstkowe drugiego rzdu aby zbudowa rozszerzony
hesjan:
0
2
2

L
, 0
2
2

x
L
,
0
2
2

y
L
, 1
2

x
L

,
1
2

y
L

,
1
2

y x
L
,
std:
( )
1
1
1
]
1

0 1 1
1 0 1
1 1 0
, , y x H
i
( ) 0 2
0 1 1
1 0 1
1 1 0
det 3 , 3 , 3 det >
1
1
1
]
1

H
W punkcie
( ) 3 , 3
funkcja
( ) xy y x f ,
osiga przy warunku
6 +y x
maksimum
( ) 9 3 3 3 , 3 f
Zadania
1) Poda dziedzin funkcji:
a)
( )
2 2
1
,
y x
y x f

b)
( )
y
x y x f
5
3 ,
c)
( ) xy y x f ln ,
2) Sprawdzi, czy dla funkcji:
a)
5 3 2 3
5 y xy xy x z + + b)
y
x z c) ( ) y y e z
x
sin cos +
speniona jest rwno:
y y
x
y x
z

2 2
103
3) Obliczy przyblion warto wyraenia:
a) ( ) ( )
3 3
97 , 1 02 , 1 + b) ( )
96 , 3
08 , 1 c) ( ) ( ) [ ]
3 3
99 , 0 09 , 0 ln +
4) Wyznaczy ekstrema lokalne danej funkcji:
a) ( )
2 2 3
5 3 , y x x y x f b) ( ) x y x y x f 4 ,
2 4
+
c)
( ) xy
y x
y x f + +
27 27
,
d) ( ) x xy y x y x f 48 6 ,
2 3
+
e) ( ) 5 4 2 ,
2 2
+ + y x y xy x y x f f) ( ) y x e e y x f
y x
+ 2 ,
2
g)
( )
y
y x y x f
1
,
2
+ +
5) Znale ekstrema warunkowe funkcji:
a)
xy z
przy warunku
1 +y x
b)
y x z 2 +
przy warunku
5
2 2
+ y x
.
c)
2 2
y x z + przy warunku
1
3
1
2
1
+ y x
.
6) Funkcja produkcji pewnego przedsibiorstwa ma posta: ( )
43 , 0 57 , 0
02 , 1 , y x y x f ,
gdzie
( ) y x f ,
oznacza warto produkcji (w mld z) ,
x
- zatrudnienie (mierzone
funduszem pac) ,
y
- rodki trwae (liczone wartociowo).
a) obliczy elastyczno produkcji wzgldem zatrudnienia oraz wzgldem rodkw
trwaych.
b) o ile % zmieni si warto funkcji jeeli zwikszymy zatrudnienie o 3%?
104