1254-2019/CXBIPH/10-12/CAND

1 2
 TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI

Chủ biên
PGS.TS. ĐẶNG THANH NGA

Tập thể tác giả

PGS.TS. ĐẶNG THANH NGA và Chƣơng I
Giáo trình ThS. PHAN KIỀU HẠNH
TS. BÙI KIM CHI và Chƣơng II
TS. CHU VĂN ĐỨC
TS. CHU LIÊN ANH H Chƣơng III

TS. CHU LIÊN ANH và Chƣơng IV

ThS. DƢƠNG THỊ LOAN
PGS.TS. ĐẶNG THANH NGA Chƣơng V
ThS. PHAN CÔNG LUẬN Chƣơng VI
TS. CHU VĂN ĐỨC Chƣơng VII
ThS. DƢƠNG THỊ LOAN và Chƣơng VIII
TS. BÙI KIM CHI

NHÀ XUẤT BẢN CÔNG AN NHÂN DÂN

HÀ NỘI - 2019

3 4

CHƢƠNG I
TÂM LÝ HỌC LÀ MỘT NGÀNH KHOA HỌC
1. SƠ LƢỢC LỊCH SỬ TÂM LÝ HỌC
Lúc con ngƣời bắt đầu xuất hiện trên trái đất cũng là lúc họ
cũng bắt đầu đặt câu hỏi về các hiện tâm lý.
Tâm lý là gì? Phải nghiên cứu tâm lý nhƣ thế nào? là những
vấn đề khó khăn nhất đối với tri thức con ngƣời. Tâm lý là vật
chất hay linh hồn thuần tuý? Nếu là vật chất sao ta không nhìn
thấy, sờ thấy? Nếu là linh hồn thuần tuý sao có thể sai khiến đƣợc
bắp thịt cử động và con ngƣời hành động? Theo thế giới quan
khác nhau mà ngƣời ta cũng giải thích những vấn đề này (tâm lý
là gì) một cách khác nhau.
1.1. Những tư tưởng tâm lý học thời cổ đại
- Nhà triết học Trung Hoa Khổng Tử (551 đến 479 tr. CN) nói
đến chữ "tâm" của con ngƣời là "nhân, lễ, trí, dũng". Về sau học
trò của Khổng Tử nêu thành "nhân, lễ, nghĩa, trí, tín".
- Nhà hiền triết Hy Lạp cổ đại Socrates (469-399 tr.CN) có câu
nói nổi tiếng: "Hãy tự biết mình" và “Sống mà không suy tƣ thì
không đáng sống”. Đây là một định hƣớng có ý nghĩa rất lớn đối
với sự phát triển của khoa học tâm lý ở chỗ, lần đầu tiên trong lịch
sử phát triển của triết học và tâm lý học đã có quan điểm cho rằng,
5 6
con ngƣời có thể và cần phải tự hiểu biết về chính bản thân mình.
- Nhà triết học duy tâm cổ đại Plato (427 - 347 tr. CN) coi
“thế giới ý niệm” là nguồn gốc của vạn vật, do linh hồn nhập vào
con ngƣời. Ông cho rằng tâm hồn là cái có trƣớc, thực tại có sau.
Tâm hồn trí tuệ nằm trong đầu chỉ có ở giai cấp chủ nô; tâm hồn
dũng cảm nằm ở ngực và chỉ có ở tầng lớp quý tộc; tâm hồn khát
vọng nằm ở bụng và có ở tầng lớp nô lệ.
- Aristotle (384-322 tr. CN) là ngƣời đầu tiên “bàn về tâm hồn”.
Ông cho rằng, tâm hồn gắn liền với thể xác và có 3 loại tâm hồn:
+ Tâm hồn dinh dƣỡng đảm bảo chức năng tăng trƣởng, hấp
thụ dinh dƣỡng, và sinh sản;
+ Tâm hồn cảm giác, đảm nhận chức năng cảm thụ, vận động;
+ Tâm hồn suy nghĩ đảm nhận chức năng lý giải, lập luận;
Theo ông, các loài thực vật chỉ có tâm hồn dinh dƣỡng. Còn
các loài động vật có cả tâm hồn dinh dƣỡng và tâm hồn cảm giác.
Chỉ có con ngƣời mới có cả ba loại tâm hồn.
- Đối lập với quan điểm duy tâm thời cổ đại về tâm hồn là
quan điểm của các nhà triết học duy vật cho rằng, tâm lý cũng là
một thứ vật chất do vật khác sinh ra nhƣ:
+ Talet (khoảng 624 - 547 tr.CN) cho rằng, tâm lý do nƣớc
sinh ra;
+ Hêraclit (khoảng 540 - 480 tr. CN) cho rằng, tâm lý do lửa
sinh ra;
+ Đêmôcrit (khoảng 460 - 370 tr.CN) cho rằng, tâm lý do
nguyên tử sinh ra;
Nhƣng thời đó, khoa học tự nhiên cũng nhƣ chủ nghĩa duy vật
còn thô sơ, ngƣời ta chƣa thể giải thích đƣợc những hoạt động
tâm lý phức tạp nhƣ tƣ duy, ý thức, tính cách của con ngƣời. Do
đó, trong suốt thời cổ đại và thời trung cổ, quan niệm duy tâm về
tâm lý vẫn còn thống trị.
1.2. Những tư tưởng tâm lý học từ nửa đầu thế kỷ XIX trở
về trước
Từ thế kỷ XVII trở đi, các ngành khoa học tự nhiên, cơ học,
hình học, vật lý, hoá học... phát triển mạnh, thuyết “linh hồn” bắt
đầu lung lay. Ngƣời ta đặt ra câu hỏi: phải chăng chính ngay bản
thân con ngƣời chịu tác động từ bên ngoài có thể sinh ra tâm lý, ý
thức? Do khoa học kỹ thuật phát triển, con ngƣời có điều kiện để
quan sát hành vi của mình.
- Nhà triết học và bác học ngƣời Pháp R.Descartes (1596 -
1650) là ngƣời đầu tiên dùng khái niệm “phản xạ” để cắt nghĩa một
cách duy vật những hành động đơn giản của động vật và con ngƣời.
Sơ đồ phản xạ đó diễn ra nhƣ sau: sự vật bên ngoài tác động
vào các giác quan gây ra luồng kích thích thần kinh và hệ thần
kinh đáp lại bằng một cử động bắp thịt.
Theo ông, chỉ có thế giới khách quan là có tâm lý (có kích
thích thì có phản ứng). Còn những hành động chủ định có ý thức
của con ngƣời theo R.Descartes thì vẫn do linh hồn mà ông gọi là
“lý tính tối cao” điều khiển.
Ông là tác giả của mệnh đề trứ danh “tôi tƣ duy là tôi tồn tại”;
tƣ duy - thông hiểu, mong muốn, tinh thần, ý thức.
- Nhà triết học ngƣời Anh J.Locke (1632 - 1704) là ngƣời đặt
ra “tâm lý học kinh nghiệm”. Tuy nhiên, ông lại chia kinh nghiệm
ra làm hai loại:
7 8
+ Kinh nghiệm bên ngoài do tác động bên ngoài vào cái giác
quan gây ra;
+ Kinh nghiệm bên trong thì vẫn sinh ra từ cái “ý thức bên
trong” tự hoạt động, tự nó thúc đẩy và tự nó mới biết đƣợc nó.
Tóm lại, cả R.Descartes và J.Locke có tiến bộ trong việc giải
thích hiện tƣợng tâm lý, nhƣng đều không triệt để vì cả hai đều
đại diện cho phái “nhị nguyên luận” cho rằng, vật chất và tâm hồn
là hai thực thể song song tồn tại.
- Thế kỷ XVII - XVIII - XIX cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa
duy tâm và duy vật xung quanh mối quan hệ giữa tâm và vật.
+ Các nhà triết học duy tâm chủ nghĩa G.Berkeley (1685-
1753) cho rằng thế giới không có thực, thế giới chỉ là "phức hợp
các cảm giác chủ quan" của con ngƣời. Và D.Hume(1711-1776)
coi thế giới chỉ là những kinh nghiệm "kinh nghiệm chủ quan".
Nguồn gốc của kinh nghiệm là do đâu? Ông cho rằng con ngƣời
không thể biết. Vì thế ngƣời ta vẫn coi Hume thuộc vào phái bất
khả tri. Học thuyết duy tâm phát triển tới mức độ cao thể hiện ở
"ý niệm tuyệt đối" của G.Hegel (1770 –1831).
+ Nhà triết học duy vật B.Spinoza (1632-1667) coi tất cả vật
chất đều có tƣ duy.
1.3. Tâm lý học trở thành một khoa học độc lập
Từ đầu thế kỷ XIX trở đi, cùng với sinh vật học và các khoa
học khác, sinh lý học giác quan và sinh lý học bộ não có những
bƣớc phát triển quan trọng. Sinh lý học và hình thái học hệ thần
kinh đã tìm ra những hoạt động riêng biệt của dây thần kinh cảm
giác, các vùng ở não điều khiển sự vận động của thân thể. Vật lý
học đã giải thích rõ ràng hiện tƣợng tâm lý đơn giản là cảm giác
bằng cách tìm ra quy luật kích thích sự vật bên ngoài đối với giác
quan tạo điều kiện cho tâm lý học trở thành một khoa học độc lập.
Những thành tựu của sinh vật học và sinh lý học cho thấy rõ
con ngƣời đã sinh ra từ hệ thống thống nhất của thế giới muôn
loài và xét về tính chất thì con ngƣời cũng là một cá thể sinh vật.
Điều đó càng thúc đẩy việc dùng các phƣơng pháp của sinh vật
học và sinh lý học để nghiên cứu tâm lý. Nhiều tài liệu khoa học
đã chứng minh mối quan hệ giữa những hiện tƣợng tâm lý với
hoạt động của não và của cơ thể nói chung. Khoa học tự nhiên đã
góp phần tích cực vào sự hình thành và phát triển khoa học về
tinh thần. Dựa vào những tài liệu khoa học đó, ngƣời ta bắt đầu
nghiên cứu tỉ mỉ tâm lý ở động vật, tâm lý các bộ tộc sơ khai, tâm
lý trẻ em, tâm lý những ngƣời trí tuệ chậm phát triển...
Tuy nhiên, một câu hỏi vẫn đƣợc đặt ra là hiện tƣợng tâm lý
vốn là hiện tƣợng tinh thần, không mang một năng lƣợng vật lý
nào vì sao lại có khả năng gây ra một kết quả vật chất nhƣ một cử
chỉ, một thái độ, một hành động, một biến đổi trạng thái cơ thể?
Rõ ràng, phƣơng pháp sinh lý học không thể dùng để giải thích
những hiện tƣợng này mà chỉ có thể dùng để nghiên cứu một số
hiện tƣợng tâm lý đơn giản nhƣ cảm giác.
Cuối thế kỷ XIX, tâm lý học tách ra khỏi triết học thành một
khoa học riêng với tính cách là khoa học thực nghiệm, chủ trƣơng
dùng phƣơng pháp thực nghiệm và mô tả của vật lý học và sinh lý
học để nghiên cứu những hiện tƣợng tâm lý đơn giản nhƣ cảm
giác, tri giác, chú ý, trí nhớ, thói quen... Năm 1879, W.Wundt
(1832-1920) nhà tâm lý học lập ra phòng thí nghiệm tâm lý đầu
tiên trên thế giới tại thành phố Leipzig nƣớc Đức. Ông quan tâm
nghiên cứu các khối cấu trúc của trí tuệ. Chính thức định nghĩa
tâm lý học là bộ môn nghiên cứu kinh nghiệm hữu thức. Ông xây
9 10
dựng một mô hình nhận thức đƣợc mệnh danh là lý thuyết kết
cấu. Lý thuyết kết cấu chú trọng đến các yếu tố căn bản làm nền
tảng cho tƣ duy, ý thức, tình cảm, và các trạng thái cùng các hoạt
động tâm lý khác. Cũng cùng thời gian đó, W.James đã lập một
phòng thí nghiệm ở thành phố Canbridge thuộc tiểu bang
Masschusetts nƣớc Mỹ. Sau này, nhiều nƣớc khác nhƣ Nga, Anh,
Pháp... cũng lập ra phòng thí nghiệm tâm lý.
1.4. Các quan điểm cơ bản trong tâm lý học hiện đại
1.4.1. Tâm lý học hành vi
Thuyết hành vi do nhà tâm lý học Mỹ J.Watson (1878 –1958)
sáng lập. Ông cho rằng, tâm lý học không quan tâm đến việc mô
tả giảng giải các trạng thái tâm lý ý thức mà chỉ quan tâm đến
hành vi của cơ thể. Đối tƣợng của tâm lý học hành vi là hành vi.
Bất kỳ một hành vi nào ở con ngƣời cũng nhƣ ở động vật đều
đƣợc xem nhƣ là tổng hợp các phản ứng của cơ thể trƣớc các
kích thích của môi trƣờng bên ngoài theo công thức S – R
(Stimulant: Kích thích; Reaction: Phản ứng). Với công thức này,
J.Watson đã đƣa ra một quan điểm tiến bộ trong tâm lý học, đó
là coi hành vi do ngoại cảnh quyết định, hành vi có thể quan sát,
và nghiên cứu đƣợc một cách khách quan. Nhƣng thuyết hành vi
đã quan niệm một cách cơ học, máy móc về hành vi, đồng nhất
hành vi của con ngƣời với hành vi của động vật, hành vi chỉ là
những phản ứng máy móc nhằm đáp ứng lại kích thích, giúp cơ
thể thích nghi với môi trƣờng xung quanh. Thuyết hành vi đã
hoàn toàn phủ nhận vai trò chủ đạo của hệ thần kinh cấp cao,
tính tích cực của tâm lý, ý thức con ngƣời nhƣ là hình thức đặc
biệt của việc điều chỉnh hành vi, và phủ nhận một vấn đề cơ
bản, đó là con ngƣời là một thực thể xã hội.
 Từ những năm 30 của thế kỷ XX, những ngƣời đại diện cho
chủ nghĩa hành vi mới vẫn tiếp tục theo đuổi trƣờng phái hành vi
cổ điển của J.Watson, trong đó có C.L.Hull (1884 – 1952),
E.C.Tolman (1886 - 1959), B.F.Skinner (1904 -1990) đã cố gắng
bổ sung thêm vào công thức cổ điển S - R một số biến số trung
gian O nhƣ: nhu cầu, kinh nghiệm sống của con ngƣời, hoặc hành
vi tạo tác “operant’ nhằm đáp ứng lại những kích thích. Nhƣng về
cơ bản chủ nghĩa hành vi mới vẫn không thoát khỏi luận điểm có
từ thời J.Watson.
1.4.2. Phân tâm học
Thuyết phân tâm học do S. Freud (1856-1939), bác sĩ ngƣời
áo đề xƣớng. Ông cho rằng, các hiện tƣợng rối loạn tâm lý của
con ngƣời là do hiện tƣợng vô thức chi phối. Vô thức là phạm trù
chủ yếu trong đời sống tâm lý con ngƣời. Ông đƣa ra cấu trúc 3
thành phần về nhân cách: cái nó, cái tôi và cái siêu tôi. Cái nó bao
gồm tất cả những cái gì con ngƣời có đƣợc từ khi mới sinh ra: ăn
uống, tình dục, tự vệ, trong đó bản năng tình dục giữ vai trò quyết
định toàn bộ đời sống tâm lý con ngƣời, cái nó hoạt động theo
nguyên tắc thoả mãn. Cái tôi là cái trung gian giữa cái nó và cái
bên ngoài. Cái tôi – con ngƣời thƣờng ngày, con ngƣời có ý thức.
Cái tôi có nhiệm vụ kiểm soát đƣợc những vận động theo ý mình,
bảo đảm sự tồn tại. Cái tôi hoạt động theo nguyên tắc hiện thực.
Cái siêu tôi là lực lƣợng đối lập với cái tôi, ngăn cản cái tôi trong
quá trình phát triển, kìm hãm sự thoả mãn của cái tôi, đó là “cái
tôi lý tƣởng” không bao giờ vƣơn tới đƣợc và hoạt động theo
nguyên tắc kiểm duyệt, chèn ép.
Toàn bộ cuộc sống con ngƣời là sự mâu thuẫn liên tục giữa ba
khối đó, khối này chèn ép khối kia. Nhƣng nổi bật nhất là cái nó
11
và cái siêu tôi (bản năng chèn ép, muốn khống chế ý thức; ngƣợc
lại ý thức muốn chèn ép, khống chế vô thức). Freud cho rằng sở
dĩ dục vọng bị đè nén là do tiêu chuẩn xã hội không cho phép nó
đƣợc thoả mãn, nên nhiều khi bản năng dục vọng bị hạn chế. Tuy
nhiên, nó không thể tự động mất đi mà vẫn tiếp tục hoạt động để
cố tìm sự thoả mãn.
Dựa theo kinh nghiệm chữa bệnh tâm thần, Freud cho rằng
bản chất của con ngƣời là do sự thoả mãn tính dục. Do đó, mọi
hành vi của con ngƣời do bản năng dục vọng chi phối, điều hành.
Theo Freud, xu hƣớng của bản năng tình dục đã có ở trẻ con
ngay từ lúc mới lọt lòng. Cho nên, con trai thì thích mẹ hơn và
ghen với bố, con gái thì thích cha hơn và ghen với mẹ. Những ham
muốn đó có tính chất tự nhiên, di truyền trong tâm lý con ngƣời.
Thuyết phân tâm học của S.Freud đã chống lại nền tâm lý học
duy tâm chủ quan để xây dựng một nền tâm lý khách quan. Nhƣng
do quá nhấn mạnh đến cái bản năng vô thức trong con ngƣời, Freud
đã không thấy đƣợc một bản chất trong ý thức của con ngƣời,
không thấy đƣợc bản chất xã hội, lịch sử của các hiện tƣợng tâm lý
ngƣời và đồng nhất tâm lý của con ngƣời với tâm lý của động vật.
1.4.3. Tâm lý học Gestalt (tâm lý học cấu trúc)
Trƣờng phái tâm lý học Gestalt do các nhà tâm lý học Đức là
M.Wertheimer (1880-1943), K.Koffka (1886-1941), W..Kohler
(1887-1967) lập ra.
Xuất phát từ nghiên cứu tri giác với thuộc tính cơ bản của tri
giác con ngƣời là tính trọn vẹn, tính trọn vẹn hay còn gọi là cấu
trúc, do đó gọi tâm lý học Gestan là tâm lý học cấu trúc. Tâm lý
học Gestalt cho rằng:
12
 - Con ngƣời ta có cấu trúc trọn vẹn nên bao giờ cũng phản
ánh có tính chất trọn vẹn.
- Trong tƣ duy, trong khi suy nghĩ có thể chƣa nghĩ hết song
sẽ có lúc “bừng sáng” do cấu trúc. Còn bừng sáng nhƣ thế nào thì
không giải thích.
Trƣờng phái này nhấn mạnh tính hoàn chỉnh của ý thức, cho
rằng ý thức không thể phân tích đƣợc. ý thức đƣợc hình thành
không phải do kinh nghiệm, liên tƣởng và không phải do sự thành
lập liên hệ tạm thời phức tạp trong vỏ não mà do bản thân não
vốn có sẵn “sự phân phối của lực từ trƣờng”. Tâm lý, ý thức đƣợc
nảy sinh do sự biến động của “sự phân phối của lực từ trƣờng”
này, không có quan hệ gì với ngôn ngữ, với hiện thực khách quan,
với hoạt động thực tiễn của con ngƣời. Đồng thời, các nhà tâm lý
học Gestalt ít chú ý đến vai trò của kinh nghiệm ở con ngƣời .
1.4.4. Tâm lý học nhân văn
Trƣờng phái tâm lý học nhân văn do A.Maslow (1908 –
1970) và C.Rogers (1902-1987) sáng lập. Các nhà tâm lý học
nhân văn cho rằng, con ngƣời bẩm sinh là tốt, nếu đƣợc đặt
trong môi trƣờng lành mạnh tự nhiên họ sẽ hoà hợp với những
ngƣời khác. Động cơ chính trong cuộc đời là khuynh hƣớng tự
thể hiện mình, khuynh hƣớng này bẩm sinh nơi con ngƣời và
không ngừng thúc đẩy con ngƣời hƣớng tới hoạt động và các sự
kiện giúp họ tự thể hiện mình.
Theo Maslow, các nhu cầu của con ngƣời đƣợc sắp đặt theo
một thứ bậc. Các nhu cầu càng thấp trong thứ bậc, chúng càng
cơ bản và càng giống các nhu cầu của động vật. Các nhu cầu
càng cao trong thứ bậc, chúng càng đặc trƣng cho con ngƣời.
13
Ông đã đƣa ra năm mức độ nhu cầu cơ bản của con ngƣời xếp
thứ tự từ thấp đến cao:
Nhu cầu tự thể hiện mình
Nhu cầu đƣợc tôn trọng, công nhận thành đạt
Nhu cầu đƣợc chấp nhận
Nhu cầu an toàn
Nhu cầu sinh lý
C. Rogers cho rằng, con ngƣời cần phải đƣợc yêu mến, kính
trọng. Nói chung, quan niệm của các nhà tâm lý học nhân văn về
bản tính con ngƣời khiến họ lạc quan đối với con ngƣời và tƣơng
lai của con ngƣời.
1.4.5. Tâm lý học nhận thức
Đại diện cho tâm lý học nhận thức là J. Piaget (1896 -1989) nhà
tâm lý học ngƣời Thụy Sĩ và J. Bruner nhà tâm lý học ngƣời Mỹ.
Họ coi hoạt động nhận thức là đối tƣợng nghiên cứu của mình.
J. Piaget đƣa ra lý thuyết “nhận thức luận di truyền”. Ông cho
rằng, các khả năng tri thức phát triển dựa theo sự tăng trƣởng sinh
vật và kinh nghiệm. Nhƣng ở đây muốn nói đến sự phát triển hơn
là sự di truyền sinh vật.
Theo Piaget có bốn giai đoạn phát triển tri thức sau đây:
- Giai đoạn cảm giác - vận động (mới sinh đến khoảng 2 tuổi).
14
 - Giai đoạn tiền - thao tác (khoảng 2 đến 7 tuổi).
- Giai đoạn thao tác cụ thể (khoảng 7 đến 11 tuổi).
- Giai đoạn thao tác hình thức (khoảng 11 tuổi trở đi).
1.4.6. Tâm lý hoạt động
Trƣờng phái tâm lý này do các nhà tâm lý học Nga sáng lập
ra, nhƣ L. X. Vƣgôtxki (1896-1934), X. L. Rubinstêin (1902-
1960), A. N. Leonchiev (1903-1979), A. R. Luria (1902-1977).
Để xây dựng nền tâm lý hoạt động, các nhà tâm lý học Nga đã
dựa trên các nguyên tắc cơ bản sau đây:
- Nguyên tắc coi tâm lý là hoạt động;
- Nguyên tắc gián tiếp;
- Nguyên tắc lịch sử và nguồn gốc xã hội của các chức năng
tâm lý;
- Nguyên tắc tâm lý là chức năng của não.
Dựa trên các nguyên tắc trên, trƣờng phái tâm lý hoạt động
cho rằng, tâm lý là sự phản ánh thế giới khách quan vào não
thông qua hoạt động. Tâm lý con ngƣời mang tính chủ thể, có bản
chất xã hội, lịch sử. Tâm lý ngƣời đƣợc hình thành, phát triển và
thể hiện trong hoạt động và trong các mối quan hệ giao tiếp của
con ngƣời trong xã hội.
2. BẢN CHẤT CỦA HIỆN TƢỢNG TÂM LÝ
2.1. Định nghĩa hiện tượng tâm lý
Trong cuộc sống hàng ngày, chúng ta rất hay dùng chữ “tâm
lý” để khen hoặc chê nhau. Ví dụ: “Anh A là ngƣời rất tâm lý”,
hay “Anh làm nhƣ vậy chẳng tâm lý tý nào”..Nhƣ vậy chữ “tâm
lý” đƣợc dùng ở đây có nghĩa là họ có hiểu biết hay không về
15
lòng ngƣời, về tâm tƣ, nguyện vọng, tình cảm, thái độ, tính nết…
của con ngƣời. Đó là cách hiểu một cách thông thƣờng. Đời sống
tâm lý con ngƣời còn bao hàm nhiều hiện tƣợng tâm lý phong
phú, đa dạng, phức tạp từ cảm giác,tri giác, trí nhớ, tƣ duy, tƣởng
tƣợng đến tình cảm, ý chí, khí chất, năng lực, lý tƣởng, niềm tin…
Tất cả những hiện tƣợng tâm lý đó đều gắn với hoạt động của
con ngƣời. Bất cứ một hoạt động nào của con ngƣời đều có tâm lý
và nhƣ vậy hiện tƣợng tâm lý có rất nhiều và chúng ta thƣờng gọi
chúng là thế giới tâm lý của con ngƣời.
Tâm lý bao gồm tất cả những hiện tƣợng tinh thần nảy ra
trong đầu óc con ngƣời, gắn liền và điều hành mọi hành động,
hoạt động của con ngƣời.
Hiện tượng tâm lý là hiện tượng có cơ sở tự nhiên là hoạt
động thần kinh và hoạt động nội tiết, được nảy sinh bằng hoạt
động sống của từng người và gắn bó mật thiết với các quan hệ
xã hội.
2.2. Tâm lý là sự phản ánh hiện thực khách quan của não,
mang tính chủ thể và có bản chất xã hội lịch sử
2.2.1. Tâm lý là sự phản ánh hiên thực khách quan của não
Tâm lý con ngƣời không phải do thƣợng đế, do trời sinh ra,
cũng không phải do não tiết ra nhƣ gan tiết ra mật mà tâm lý con
ngƣời là sự phản ánh hiện thực khách trong não.
Phản ánh là thuộc tính chung của mọi sự vật, hiện tƣợng đang
vận động. Phản ánh là quá trình tác động qua lại giữa hệ thống này
với hệ thống khác, kết quả để lại dấu vết (hình ảnh) tác động của cả
hệ thống tác động và hệ thống chịu sự tác động. Chẳng hạn:
16
 - Viên phấn dùng để viết lên bảng đen để lại vết phấn lên
bảng và ngƣợc lại bảng đen làm mòn (để lại vết) trên viên phấn
(phản ánh cơ học);
- Mặt gƣơng, mặt nƣớc phản chiếu lại tia sáng.. (phản ánh vật lý);
- Hai hay nhiều hoá chất tác dụng lẫn nhau tạo thành một chất
khác (phản ánh hoá học);
- Cây xanh vƣơn về phía ánh sáng mặt trời (Phản ánh sinh học).
Phản ánh diễn ra từ đơn giản đến phức tạp: từ phản ánh cơ,
vật lý, hoá học đến phản ánh sinh vật và phản ánh xã hội, trong đó
có phản ánh tâm lý.
Phản ánh tâm lý là một loại phản ánh đặc biệt, nó không phải
là sự phản chiếu thụ động của chiếc gƣơng soi…đối với sự vật,
hiện tƣợng mà phản ánh tâm lý vô cùng phong phú, đa dạng, phức
tạp và mang tính tích cực.
Tâm lý là chức năng của não. Không có não thì không có tâm
lý. Não là cơ sở vật chất, là nơi nảy sinh, tồn tại của tâm lý. Hoạt
động của não là cơ sở sinh lý thần kinh của các hiện tƣợng tâm
lý.Tất cả các quá trình tâm lý từ đơn giản đến phức tạp đều xuất
hiện trên cơ sở hoạt động của não.
Bộ não ngƣời chia thành hai phần: bán cầu não phải và bán
cầu não trái. Não trái điều khiển phần bên phải cơ thể, ngƣợc lại
não phải điều khiển phần bên trái cơ thể. Mỗi bán cầu có vai trò
hết sức khác nhau, đảm bảo những kỹ năng nhất định, mặc dù
chúng có sự liên kết trao đổi chéo với nhau. Bán cầu não trái xử
lý thông tin về lập luận, toán học, phân tích, ngôn ngữ, các chuỗi
số, sự kiện…Bán cầu não phải đảm nhiệm những việc nhƣ âm
nhạc, sáng tạo, mơ mộng, tƣởng tƣợng, màu sắc, tình cảm, các
quan hệ về không gian, kích thƣớc…
17
Cả hai bán cầu não đều quan trọng nhƣ nhau. Do đó, cần phải
biết kết hợp sử dụng cả hai bán cầu não để đạt hiệu quả cao về
học thuật lẫn sáng tạo. Trên thực tế, những ngƣời sử dụng hai bán
cầu não cân bằng nhau thì có xu hƣớng giải quyết cân bằng mọi
vấn đề trong cuộc sống và sẽ học dễ dàng hơn, bởi vì họ biết lựa
chọn chế độ cần thiết nhất để đảm nhận việc học tập. Hầu hết các
lĩnh vực nhƣ giáo dục, thƣơng mại và khoa học đều có xu hƣớng
thiên về não trái nhiều hơn. Nếu những ngƣời hoạt động thuộc
các lĩnh vực này mà trong cuộc sống không cố gắng tham gia
những hoạt động cần đến não phải thì chính sự mất cân bằng đó
sẽ là nguyên nhân khiến họ bị stress, đồng thời tâm hồn của họ
cũng trở nên nghèo nàn.
Để cân bằng hai bán cầu não, con ngƣời cần phái có các hoạt
động nhƣ âm nhạc và thẩm mỹ trong quá trình học, đồng thời
phải tích cực tự điều chỉnh bản thân. Những điều này giúp cho
con ngƣời có đƣợc xúc cảm tích cực, điều khiển cho bộ não của
họ làm việc hiệu quả hơn.
2.2.2. Tâm lý mang tính chủ thể
Sự phản ánh tâm lý của con ngƣời khác với các hình thức
phản ánh cơ giới, sinh vật ở chỗ bao giờ nó cũng mang dấu vết
riêng của ngƣời phản ánh. Đó chính là tính chủ thể của hiện tƣợng
tâm lý. Tính chủ thể trong sự phản ánh tâm lý biểu hiện ở chỗ:
- Cùng nhận sự tác động của thế giới, về cùng một hiện thực
khách quan nhƣng ở những chủ thể khác nhau cho ta những hình
ảnh tâm lý với những mức độ sắc thái khác nhau.
- Khi cùng một hiện thực khách quan tác động đến một chủ thể
duy nhất nhƣng vào những thời điểm khác nhau, ở những hoàn
18
cảnh khác nhau, với trạng thái cơ thể khác nhau, có thể cho ta thấy
mức độ biểu hiện và các sắc thái tâm lý khác nhau ở chủ thể ấy.
- Chính chủ thể mang hình ảnh tâm lý là ngƣời cảm nhận, cảm
nghiệm và thể hiện nó rõ nhất và thông qua các mức độ, sắc thái
tâm lý khác nhau mà mỗi chủ thể tỏ thái độ và hành vi khác nhau
đối với hiện thực.
Do đâu mà tâm lý ngƣời này khác với tâm lý ngƣời kia về thế
giới? Sở dĩ nhƣ vậy, là vì con ngƣời vừa là thực thể tự nhiên vừa
là thực thể xã hội.
Về mặt tự nhiên, giữa các cá nhân khác nhau có sự khác nhau
về bộ óc, các giác quan..
Về mặt xã hội, giữa các cá nhân có sự khác nhau về hoàn
cảnh sống, giáo dục, giai cấp, nghề nghiệp, vốn kiến thức, thời đại
lịch sử, chế độ chính trị…
Sự khác nhau về tự nhiên cùng với sự khác nhau về xã hội
làm cho sự phản ánh tâm lý của những con ngƣời khác nhau là
khác nhau.
Khi chúng ta phản ánh hiện thực khách quan thì những tri
thức, kinh nghiệm, nhu cầu, hứng thú, tình cảm, lập trƣờng, quan
điểm, cá phẩm chất đạo đức đều tham gia trong quá trình phản
ánh. Cho nên có thể nói cá nhân phản ánh hiện thực khách thông
qua “Lăng kính chủ quan của mình”. Ví dụ: hai điều tra viên cùng
tham gia khám nghiệm hiện trƣờng, nhƣng do trình độ nhận thức,
trình độ chuyên môn nghiệp vụ, kinh nghiệm hoạt động điều tra
khác nhau nên dẫn đến sự khác nhau trong việc đánh giá chứng
cứ và kết luận điều tra.
19
2.2.3. Tâm lý con người mang bản chất xã hội lịch sử
Tâm lý con ngƣời khác xa với tâm lý của một số loài động
vật bậc cao ở chỗ, tâm lý con ngƣời có bản chất xã hội và
mang tính lịch sử.
- Tâm lý con người mang bản chất xã hội
Tâm lý có nguồn gốc xã hội và mang nội dung xã hội. Nguồn
gốc của tâm lý là thế giới khách quan, nội dung của tâm lý chính
là các mối quan hệ xã hội… Theo C. Mác, bản chất con ngƣời là
“tổng hoà các mối quan hệ xã hội”, chính các mối quan hệ xã hội
đã quyết định bản chất tâm lý con ngƣời.
+ Tâm lý con ngƣời là sản phẩm của hoạt động và giao tiếp
của con ngƣời trong các mối quan hệ xã hội. Chính vì thế con
ngƣời luôn luôn là con ngƣời lịch sử, con ngƣời xã hội. Con
ngƣời bao giờ cũng phải sống trong xã hội nhất định, không có
con ngƣời nào tồn tại ngoài xã hội và tách khỏi điều kiện sống xã
hội. Trong quá trình phát triển xã hội lịch sử, loài ngƣời đã tích
luỹ đƣợc vô vàn kinh nghiệm và tri thức về mọi mặt của cuộc
sống và truyền đạt lại từ thế hệ này sang thế hệ khác. Cá nhân
nắm kinh nghiệm và tri thức chung của loài ngƣời biến nó thành
kinh nghiệm của mình tức là tạo nên tâm lý cá nhân. Do đó, ở loài
ngƣời bên cạnh sự di truyền sinh học còn có “di sản xã hội” tức là
khả năng truyền lại toàn bộ tâm lý đang phát triển của cả loài
ngƣời cho mỗi các nhân (Nhƣng cơ chế di sản này còn phụ thuộc
vào chế độ xã hội và trình độ phát triển của xã hội).
+ Tâm lý mỗi cá nhân là kết quả của quá trình lĩnh hội tiếp
thu vốn kinh nghiệm xã hội, nền văn hoá xã hội, thông qua hoạt
động và giao tiếp (hoạt động vui chơi, học tập, lao động và công
20
tác xã hội), trong đó giáo dục giữ vai trò chủ đạo, hoạt động của
con ngƣời và mối quan hệ giao tiếp của con ngƣời trong xã hội có
tính quyết định.
- Tâm lý con người mang tính lịch sử
Tâm lý của mỗi con ngƣời hình thành, phát triển và biến đổi
cùng với sự phát triển của lịch sử cá nhân và lịch sử dân tộc và
cộng đồng. Tâm lý của mỗi con ngƣời luôn luôn vận động và phát
triển cùng với sự vân động và phát triển của xã hội…
Tóm lại, tâm lý con ngƣời có nguồn gốc xã hội vì thế muốn
hiểu tâm lý con ngƣời và cải tạo, giáo dục con ngƣời thì phải
nghiên cứu môi trƣờng xã hội, nền văn hoá xã hội, các quan hệ xã
hội mà ngƣời đó sống và hoạt động.
3. CHỨC NĂNG CỦA TÂM LÝ
Về nguyên lý phản xạ có điều kiện là cơ sở sinh lý của hoạt động
tâm lý. Muốn có tâm lý nhất thiêt phải có phản xạ có điều kiện.
Descartes là ngƣời đầu tiên đƣa ra khái niệm phản xạ nhƣng
ông giải thích tƣ duy do linh hồn tạo ra.
I.M.Xêtrênôv cho rằng tất cả các hoạt động ý thức và vô thức
đều do phản xạ gây ra, hoạt động phản xạ có ba khâu: khâu dẫn
vào, hoạt động của trung tâm thần kinh và khâu dẫn ra.
Theo I.P.Pavlov hoạt động tâm lý là hoạt động phản xạ có
điều kiện và ông đã đƣa ra quy luật phát triển của nó và sáng lập
ra học thuyết về phản xạ có điều kiện.
Khoa học hiện đại đƣa ra khâu thứ tƣ của hoạt động phản xạ,
đó là khâu liên hệ ngƣợc. Nhờ mối liên hệ ngƣợc này mà phản
ánh tâm lý của con ngƣời đƣợc hoàn thiện và tinh vi hơn.
21
Mỗi hoạt động của con ngƣời đều do tâm lý điều hành. Tâm
lý biểu hiện ở ba chức năng sau:
- Chức năng định hƣớng cho hành vi, hoạt động, ở đây muốn
nói tới việc xác định động cơ, mục đích của hoạt động.
- Chức năng điều khiển là đôn đốc hoạt động theo mục đích
chung đã dự định.
- Chức năng điều chỉnh là uốn nắn các hoạt động cho phù hợp
với mục tiêu đã xác định và với điều kiện hoàn cảnh thực tế.
Nhờ các chức năng định hƣớng, điều khiển, điều chỉnh mà
tâm lý giúp con ngƣời không chỉ thích ứng với điều kiện khách
quan mà còn nhận thức, cải tạo thế giới. Đồng thời, thông qua quá
trình này con ngƣời có thể nhận thức và cải tạo chính bản thân.
4. PHÂN LOẠI HIỆN TƢỢNG TÂM LÝ
Dựa trên những những tiêu chí khác nhau mà có nhiều cách
phân loại hiện tƣợng tâm lý.
- Căn cứ theo thời gian và vị trí tồn tại của các hiện tƣợng tâm
lý trong nhân cách, ngƣời ta chia các hiện tƣợng tâm lý thành ba
loại chính còn gọi là 3 phạm trù tâm lý: các quá trình tâm lý, các
trạng thái tâm lý, các thuộc tính tâm lý cá nhân.
Quá trình tâm lý là hiện tƣợng tâm lý có nảy sinh, có diễn
biến và có kết thúc nhằm biến những tác động bên ngoài thành
hình ảnh tâm lý. Ví dụ: muốn có hình ảnh về một quả chanh phải
có quá trình tri giác nhìn thấy sắc da chanh, ngửi thấy mùi chanh,
nếm thấy vị chua.
Quá trình tâm lý chia ra làm ba loại: quá trình nhận thức (cảm
giác, tri giác, trí nhớ, tƣ duy, tƣởng tƣợng); quá trình xúc cảm;
quá trình ý chí - hành động, ngôn ngữ.
22
 Trạng thái tâm lý là những hiện tƣợng tâm lý luôn luôn đi
kèm theo các hiện tƣợng tâm lý khác, nó giữ vai trò làm nền cho
quá trình tâm lý và thuộc tính tâm lý diễn biến hoặc biểu hiện ra
một cách nhất định. Ví dụ: con ngƣời bao giờ cũng ở trong một
trạng thái tâm lý nhất định, nói cách khác bao giờ đời sống tâm
lý cũng diễn ra trong một trạng thái nào đó nhƣ chú ý tập trung
hay lơ đãng phân tán, tích cực hoạt bát hay mệt mỏi, u mê, thắc
mắc, băn khoăn hay hồ hởi, thoải mái, chần chừ do dự hay quyết
tâm say sƣa.
Thuộc tính tâm lý cá nhân là những hiện tƣợng tâm lý đƣợc
lặp đi lặp lại một cách thƣờng xuyên trong những điều kiện nhất
định (điều kiện sống và hoạt động) và trở thành ổn định đặc trƣng
cho mỗi ngƣời, loại ngƣời, phân biệt ngƣời này với ngƣời khác.
Các thuộc tính tâm lý cá nhân bao gồm xu hƣớng, tính cách, khí
chất, năng lực...
- Dựa trên sự ý thức của con ngƣời về hiện tƣợng tâm lý,
ngƣời ta phân thành: các hiện tƣợng tâm lý có ý thức; các hiện
tƣợng tâm lý chƣa đƣợc ý thức.
Chúng ta chỉ biết về những hiện tƣợng tâm lý có ý thức (đƣợc
nhận thức, hay tự giác). Còn những hiện tƣợng tâm lý chƣa đƣợc
ý thức vẫn luôn diễn ra, nhƣng ta không ý thức đƣợc về nó, hoặc
dƣới ý thức, chƣa kịp ý thức.. Một số tác giả phƣơng tây còn chia
những hiện tƣợng tâm lý chƣa ý thức thành 2 mức độ: tiềm thức
là những hiện tƣợng bình thƣờng nằm sâu trong ý thức, thỉnh
thoảng trong những hoàn cảnh nhất định có thể đƣợc ý thức
“chiếu rọi” tới, và vô thức là lĩnh vực nằm ngoài ý thức, rất khó
“lọt vào” ý thức.
23
- Ngƣời ra, còn có thể chia các hiện tƣợng tâm lý thành hai
loại: hiện tƣợng tâm lý sống động (thể hiện trong hành vi và hoạt
động); hiện tƣợng tâm lý tiềm tàng (tích đọng trong các sản phẩm
của hoạt động).
5. ĐỐI TƢỢNG VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA TÂM
LÝ HỌC
5.1. Đối tượng của tâm lý học
Thuật ngữ tâm lý học bắt nguồn từ hai từ trong tiếng la tinh:
“Psyche” là “linh hồn”, “tinh thần” và “logos” là “học thuyết”. “khoa
học”. Từ xa xƣa, con ngƣời đã hiểu “tâm lý học” (Psychologie) là
khoa học về linh hồn.
Trải qua các giai đoạn phát triển, tâm lý học trở thành một
ngành khoa học độc lập nghiên cứu các hiện tƣợng tâm lý đóng
vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống con ngƣời, trong mối
quan hệ giữa con ngƣời với con ngƣời.
Đối tƣợng nghiên cứu của tâm lý học là các hiện tƣợng tâm lý
khác nhau trong đời sống của con ngƣời, các quy luật và các cơ
chế hoạt động tâm lý của con ngƣời.
5.2. Nhiệm vụ của tâm lý học
Tâm lý học có nhiệm vụ cơ bản sau đây:
- Nghiên cứu các yếu tố khách quan và chủ quan hình thành
các hiện tƣợng tâm lý;
- Nghiên cứu cơ sở sinh lý của các hiện tƣợng tâm lý;
- Mô tả để nhận diện các hiện tƣợng tâm lý khác nhau trong
đời sống con ngƣời;
- Tìm ra mối quan hệ, tác động qua lại giữa các hiện tƣợng
tâm lý khác nhau trong đời sống con ngƣời;
24
 - Phát hiện các quy luật hình thành, vận hành và phát triển
tâm lý;
- Nghiên cứu vai trò, chức năng của tâm lý đối với hoạt động
của con ngƣời.
6. CÁC NGUYÊN TẮC VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
CỦA TÂM LÝ HỌC
6.1. Các nguyên tắc phương pháp luận của tâm lý học
6.1.1. Nguyên tắc khách quan
Nghiên cứu các hiện tƣợng tâm lý một cách khách quan có
nghĩa là không đƣợc thêm bớt một cái gì vào hiện tƣợng đó mà
phải nghiên cứu nó nhƣ nó vẫn có trong thực tế.
6.1.2. Nguyên tắc quyết định luận duy vật biện chứng
Nguyên tắc này khẳng định mọi hiện tƣợng tâm lý ngƣời đều
có nguồn gốc là các tác động từ bên ngoài, các điều kiện xã hội,
lịch sử vào bộ não con ngƣời, thông qua lăng kính chủ quan của
con ngƣời. Các tác động từ bên ngoài vào con ngƣời đóng vai trò
quyết định thông qua các điều kiện bên trong.
6.1.3. Nguyên tắc phát triển
Mọi hiện tƣợng tâm lý đều có quá trình hình thành, vận động,
phát triển và biến đổi chứ không phải là những cái gì cố định, bất
biến. Do đó, phải nghiên cứu, đánh giá các hiện tƣợng tâm lý
trong sự vận động, phát triển, biến đổi, sự tác động của các hiện
tƣợng tâm lý với nhau, cũng nhƣ các thành phần tạo thành chúng.
6.1.4. Nguyên tắc thống nhất tâm lý, ý thức, nhân cách với
hành động
Thông qua hoạt động, tâm lý, ý thức, nhân cách đƣợc nảy
25
sinh, hình thành và phát triển. Đồng thời, tâm lý, ý thức, nhân
cách đƣợc biểu hiện trong hoạt động và là cái điều hành hoạt
động. Tâm lý, ý thức, nhân cách và hoạt động của con ngƣời là
thống nhất với nhau. Do đó, phải nghiên cứu tâm lý con ngƣời
thông qua các biểu hiện trong hành vi và hoạt động cụ thể của họ.
6.1.5. Nguyên tắc tiếp cận nhân cách
Khi nghiên cứu tâm lý con ngƣời, phải tiếp cận với từng con
ngƣời cụ thể với toàn bộ các phẩm chất tâm lý của ngƣời đó, chứ
không nghiên cứu tâm lý một cách chung chung.
6.2. Những phương pháp cơ bản của tâm lý học
6.2.1. Phương pháp quan sát
Phƣơng pháp quan sát là quá trình tri giác các hiện tƣợng tâm
lý có tổ chức, có chủ định, có mục đích rõ rệt.
Đối tƣợng quan sát là những biểu hiện bên ngoài của tâm lý
(hành động, cử chỉ, ngôn ngữ, vẻ mặt, dáng điệu, quan hệ với
ngƣời khác...) diễn ra trong điều kiện sinh hoạt tự nhiên bình
thƣờng của ngƣời ta. Trên cơ sở đó, có thể kết luận về những quá
trình tâm lý bên trong.
Có thể quan sát toàn diện hay có trọng điểm. Quan sát toàn
diện tiến hành theo chƣơng trình, kế hoạch và có hệ thống trong
một thời gian nhất định, thƣờng dùng khi cần kết luận về một vấn
đề tƣ tƣởng hay một thuộc tính tâm lý nhất định. Quan sát có
trọng điểm thì chỉ tập trung vào một số sự việc và hiện tƣợng có
liên quan trực tiếp đến vấn đề định nghiên cứu mà bỏ qua những
mặt khác. Ví dụ: chỉ quan sát năng lực chú ý, bỏ qua các mặt trí
nhớ, tƣ duy...
26
 Trong quan sát có thể trực tiếp tiếp xúc với đối tƣợng hoặc
gián tiếp (qua ngƣời khác hoặc qua tài liệu) nhƣ qua kết quả học
tập hoặc qua sản phẩm lao động.
6.2.2. Phương pháp đàm thoại
Đó là cách đặt ra những câu hỏi cho đối tƣợng và dựa vào trả
lời của họ để trao đổi, hỏi thêm, nhằm thu nhập những thông tin
về vấn đề cần nghiên cứu.
Đàm thoại trong một không khí thân mật chân thành, tin cậy,
thoải mái, không gò bó, giữ kẽ và giả tạo. Có thể khiến ngƣời ta
“cởi mở cõi lòng”. Qua đàm thoại có thể hiểu đƣợc tâm trạng,
cảm xúc, tính cách, khí chất, hứng thú và năng lực của con ngƣời.
Có thể đàm thoại trực tiếp hoặc gián tiếp tuỳ sự liên quan của
đối tƣợng với điều cần biết. Có thể hỏi thẳng hay hỏi đƣờng vòng
để đạt đến vấn đề cần biết.
Muốn đàm thoại thu đƣợc tài liệu tốt nên:
- Xác định rõ mục đích yêu cầu nghiên cứu tâm lý qua đàm
thoại để đi đúng phƣơng hƣớng nghiên cứu, tránh lan man;
- Trƣớc khi đàm thoại, nên tìm hiểu đặc điểm tâm lý của đối tƣợng;
- Phải chủ động dẫn dắt câu chuyện đến chỗ cần tìm hiểu;
- Tránh lối đặt câu hỏi sẵn kiểu vấn đáp, tránh những câu hỏi
có thể dẫn đối tƣợng đến chỗ trả lời máy móc có hoặc không;
- Làm cho câu chuyện mang sắc thái tranh luận khi cần thiết.
6.2.3. Phương pháp thực nghiệm
Phƣơng pháp thực nghiệm là phƣơng pháp mà trong đó nhà
nghiên cứu chủ động tạo ra các hiện tƣợng mà mình cần
27
nghiên cứu sau khi đã tạo ra điều kiện cần thiết loại trừ yếu tố
ngẫu nhiên.
Phƣơng pháp thực nghiệm bao gồm thực nghiệm tự nhiên và
thực nghiệm trong phòng thí nghiệm.
Thực nghiệm tự nhiên là thực nghiệm dựa vào điều kiện
hoạt động bình thƣờng của đối tƣợng nghiên cứu, lợi dụng
ngay hoàn cảnh sinh hoạt, học tập, công tác để thực hiện
chƣơng trình đã xác định.
Thực nghiệm trong phòng thí nghiệm là thực nghiệm mà nhà
nghiên cứu tạo ra những điều kiện để làm nảy sinh hay phát triển
một hiện tƣợng tâm lý nào đó để nghiên cứu. Chủ yếu là dựa vào
các dụng cụ thí nghiệm và máy móc đặc biệt. Ví dụ: dùng dòng
điện tâm đồ để biết đƣợc sự thay đổi của xúc cảm.
6.2.4. Phương pháp nghiên cứu sản phẩm hoạt động của con người
Qua nghiên cứu sản phẩm hoạt động, nhà nghiên cứu có thể
biết đƣợc mức độ hiểu một vấn đề, cách suy nghĩ, xúc cảm, kỹ
năng, kỹ xảo, tài nghệ, sở thích... thậm chí cả tính nết, quan điểm
của ngƣời đó.
6.2.5. Phương pháp điều tra
Phƣơng pháp điều tra dùng một số câu hỏi nhất loạt đặt ra cho
một số lớn đối tƣợng nghiên cứu nhằm thu thập ý kiến chủ quan
của họ về một vấn đề nào đó. Có thể trả lời viết nhƣng cũng có
thể trả lời miệng và có ngƣời ghi lại.
Có thể điều tra để thăm dò chung hoặc điều tra chuyên để đi
sâu vào một số khía cạnh. Câu hỏi dùng để điều tra có thể là cầu
hỏi đóng, tức là có nhiều đáp án để đối tƣợng chọn câu trả lời;
cũng có thể là câu hỏi mở để họ tự do trả lời.
28
 Dùng phƣơng pháp này có thể trong một thời gian ngắn thu
thập đƣợc ý kiến của rất nhiều ngƣời nhƣng là ý kiến chủ quan.
Ngoài ra, còn những phƣơng pháp bổ trợ nhƣ phỏng vấn, toán
xác suất thống kê...
Muốn nghiên cứu một vấn đề tâm lý một cách khoa học,
khách quan, chính xác... cần phải:
- Sử dụng các phƣơng pháp thích hợp với vấn đề nghiên cứu
(tuỳ theo ƣu điểm cũng nhƣ hạn chế của mỗi phƣơng pháp).
- Sử dụng nhiều phƣơng pháp để bổ sung cho nhau.
6.2.6. Phương pháp trắc nghiệm (Test)
Test là một hệ thống biện pháp đƣợc chuẩn hoá về kỹ thuật,
đƣợc quy định nội dung và cách làm nhằm chẩn đoán tâm lý.
Trong tâm lý học đã có một hệ thống test về nhận thức, năng
lực, nhân cách, nhƣ:
- Test trí tuệ của Bine – Xi mông.
- Test trí tuệ của Raven.
- Test nhân cách của H. Eysenk giúp ta tìm hiểu tính cách của
con ngƣời.
6.2.7. Phương pháp nghiên cứu truờng hợp điển hình (Case study)
Ngƣợc lại với phƣơng pháp điều tra trong đó ngƣời ta tìm
hiểu nhiều ngƣời, phƣơng pháp nghiên cứu trƣờng hợp điển hình
là phƣơng pháp tìm hiểu sâu rộng một cá nhân hoặc một nhóm ít
ngƣời. Theo phƣơng pháp này, ngƣời nghiên cứu phải thực hiện
một trắc nghiệm tâm lý, trong đó ngƣời nghiên cứu sử dụng một
loạt câu hỏi đƣợc soạn thảo cẩn thận để tìm hiểu sâu sắc cá tính
của đối tƣợng nghiên cứu.
29
7. VỊ TRÍ CỦA TÂM LÝ HỌC VÀ CÁC LĨNH VỰC CỦA
TÂM LÝ HỌC
7.1. Vị trí của tâm lý học
Tâm lý học là một trong những khoa học về con ngƣời.
Những quy luật tâm lý tìm ra đƣợc là do sự đóng góp của các
khoa học xã hội và các khoa học tự nhiên.
Tâm lý học là một khoa học trung gian nằm giữa khoa học xã
hội và khoa học tự nhiên (vì tâm lý nghiên cứu con ngƣời mà con
ngƣời về bản chất là một thực thể xã hội nên tâm lý học có tính
chất của một khoa học xã hội, về mặt giải phẫu sinh lý học là một
thực thể tự nhiên do vật chất cấu thành, nên tâm lý học có tính
chất của một khoa học tự nhiên).
7.2. Các lĩnh vực của tâm lý học
Ngày nay, tâm lý học đã đi sâu nghiên cứu nhiều mặt trong
hoạt động của đời sống con ngƣời và nhiều lĩnh vực của các
ngành nghề khác nhau trong xã hội. Trên cơ sở đó, mà nhiều
ngành khoa học tâm lý khác nhau đƣợc xây dựng và phát triển.
Đó là các chuyên ngành:
Tâm lý học sư phạm nghiên cứu các quy luật tâm lý trong
huấn luyện và giáo dục, chủ yếu cho các trƣờng phổ thông.
Tâm lý học lao động nghiên cứu các đặc điểm tâm lý trong
các loại hoạt động lao động nhằm hợp lý hoá quá trình lao động
và đào tạo dạy nghề.
Tâm lý học kỹ sư nghiên cứu lĩnh vực tác động lẫn nhau giữa
con ngƣời và kỹ thuật mới nhằm làm cho kỹ thuật hiện đại thích
ứng với năng lực tâm lý của con ngƣời, thích ứng với kỹ thuật
ngày càng phát triển.
30
 Tâm lý học thể thao nghiên cứu các đặc điểm tâm lý trong CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP,
hoạt động thể thao. ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
Tâm lý học y học nghiên cứu tâm lý ngƣời bệnh và những rối 1. Trình bày sơ lƣợc lịch sử tâm lý học.
loạn các quá trình tâm lý do bệnh tật hoặc những nguyên nhân 2. Bản chất hiện tƣợng tâm lý của con ngƣời? Nêu cách phân
tạm thời gây ra. loại hiện tƣợng tâm lý.
Tâm lý học quản lý là một khoa học tổng hợp sử dụng các kiến
3. Đối tƣợng, nhiệm vụ nghiên cứu của tâm lý học.
thức tâm lý, đó là các quy luật của hoạt động tâm lý con ngƣời, sử
4. Trình bày các nguyên tắc và phƣơng pháp nghiên cứu của
dụng đến các quy luật tâm lý xã hội và sử dụng các tƣ liệu, các
tâm lý học.
ngành sƣ phạm học dùng để giáo dục và trang bị những kiến thức
về tâm lý cho những cán bộ lãnh đạo làm công tác quản lý.
Tâm lý học pháp lý nghiên cứu các hiện tƣợng tâm lý và quy
luật tâm lý xuất hiện trong những dạng hoạt động của cá nhân mà
những dạng hoạt động này đƣợc điều chỉnh bởi các quy phạm
pháp luật.
Tâm lý học tư pháp nghiên cứu những đặc điểm phát triển và biểu
hiện của các hiện tƣợng tâm lý có liên quan với hoạt động tƣ pháp.
Tâm lý học tội phạm nghiên cứu tâm lý của ngƣời phạm tội,
cơ chế tâm lý của việc thực hiện hành vi phạm tội do một cá nhân
hay một nhóm ngƣời, những khía cạnh tâm lý của lỗi và trách
nhiệm pháp lý.
Còn có nhiều ngành tâm lý học chuyên biệt khác nhƣ: tâm lý
học lứa tuổi, tâm lý học nghệ thuật, tâm lý học vũ trụ, tâm lý học
quân sự, tâm lý học xã hội,...
Nhƣng tâm lý đại cƣơng vẫn là xƣơng sống, trụ cột, nó không
thể thiếu đƣợc trong việc nghiên cứu tâm lý học. Vì tâm lý đại
cƣơng nghiên cứu những quy luật chung của sự hình thành, phát
triển và hoạt động của tâm lý con ngƣời.

31 32

CHƢƠNG II
Ý THỨC VÀ VÔ THỨC
1. Ý THỨC
1.1. Khái niệm ý thức
Ý thức là năng lực hiểu được các tri thức về thế giới khách
quan mà con người tiếp thu được và năng lực hiểu được thế giới
chủ quan trong chính bản thân mình nhờ đó con người có thể cải
tạo thế giới khách quan và hoàn thiện bản thân mình.
Các Mác cho rằng, ý thức chẳng qua là vật chất đƣợc chuyển
vào não và cải tạo lại trong não mà thôi.
Ý thức phản ánh những sự vật, hiện tƣợng tồn tại trong thế
giới khách quan chứ không phải là cái gì siêu nhiên từ không
trung nhập vào đầu chúng ta.
Các quá trình nhận thức mang lại cho ta hiểu biết về thực tại
khách quan. Ý thức là năng lực hiểu đƣợc các hiểu biết ấy. Vì thế
đôi khi ngƣời ta coi ý thức là “phản ánh” của “phản ánh”, hay ý
thức là “tri thức” về “tri thức”.
Nhƣ vậy, các hình ảnh tâm lý lại trở thành đối tƣợng của phản
ánh tâm lý. Do đó có khi nói ý thức là phản ánh của phản ánh, con
ngƣời ở đây tựa nhƣ có sự phân đôi:
33
Một phần làm nhiệm vụ tạo ra những hình ảnh tâm lý phản
ánh thực tại khách quan (quá trình nhận thức).
Phần khác làm nhiệm vụ phản ánh lại những hình ảnh đã
đƣợc hình thành ở phần bên kia, cho nên có thể gọi ý thức là “cặp
mắt thứ hai” soi rọi vào các ảnh do “cặp mắt thứ nhất” chụp đƣợc.
Ý thức còn là sự nhận thức về thế giới chủ quan trong chính
bản thân mình. Đó là khả năng con ngƣời phân tích, đánh giá
đƣợc thế giới tâm lý của mình, biết mình là ngƣời nhƣ thế nào,
hành vi của mình đúng hay sai, mình cần phải làm gì... Trƣờng
hợp này đƣợc gọi là tự ý thức.
1.2. Đặc điểm của ý thức
- Ý thức thể hiện năng lực nhận thức cao nhất của con người
về thế giới. Trong ý thức có các đặc điểm nhƣ tính mục đích, tính
kế hoạch, tính có chủ định. Nhờ đó con ngƣời có thể hình dung ra
trƣớc mục đích mà mình sẽ đạt đƣợc sau một hành động, hoạt
động; dự kiến trƣớc kế hoạch hành vi, kết quả của nó, làm cho
hành vi mang tính có chủ định.
- Ý thức thể hiện thái độ của con người đối với thế giới. ý
thức của con ngƣời không chỉ nhận thức sâu sắc về thế giới mà
còn thể hiện thái độ của nó đối với thế giới. Các Mác và ăng ghen
cho rằng, ý thức tồn tại đối với tôi là tồn tại một thái độ nào đó
đối với sự vật này hay sự vật khác; động vật không biết “tỏ thái
độ” đối với sự vật nào cả.
- Ý thức thể hiện chức năng điều khiển, điều chỉnh hành vi
của con người. Trên cơ sở nhận thức bản chất, khái quát về sự
vật, hiện tƣợng, từ đó tỏ rõ thái độ đối với thế giới, ý thức điều
34
khiển, điều chỉnh hành vi con ngƣời đạt tới mục đích đã đề ra.
Khả năng tự ý thức thể hiện ở chỗ, con ngƣời không chỉ ý
thức về thế giới mà ở mức độ cao hơn con ngƣời có khả năng tự ý
thức, có nghĩa là khả năng tự nhận thức về mình, tự xác định thái
độ đối với bản thân, tự điều khiển, điều chỉnh, tự hoàn thiện mình.
1.3. Cấu trúc của ý thức
Ý thức bao gồm các mặt sau:
- Mặt nhận thức của ý thức
Các quá trình nhận thức cảm tính mang lại những tài liệu
đầu tiên cho ý thức, là tầng bậc thấp nhất của ý thức. Quá trình
nhận thức lý tính là bậc tiếp theo trong mặt nhận thức của ý
thức, đem lại cho con ngƣời những hiểu biết bản chất, khái quát
về thực tại khách quan. Đây là nội dung rất cơ bản của ý thức, là
hạt nhân của ý thức, giúp con ngƣời hình dung ra trƣớc kết quả
của hoạt động và hoạch định kế hoạch cho hành vi, hoạt động
của con ngƣời trong cuộc sống. Chẳng hạn, trong hoạt động
khám nghiệm hiện trƣờng, bằng nhận thức cảm tính điều tra
viên tri giác đƣợc những dấu vết còn để lại trên hiện trƣờng nhƣ
dấu vân tay, một vài sợi tóc, hay một vết máu… Nhƣng, bằng
nhận thức lý tính họ có thể hình dung ra vụ án có thể xảy ra nhƣ
thế nào thông qua những biện pháp nghiệp vụ. Từ đó, tìm ra
cách thức, con đƣờng giải quyết vụ án một cách nhanh chóng,
chính xác, đúng pháp luật.
- Mặt thái độ của ý thức
Trên cơ sở nhận thức về thế giới khách quan, hay chính bản
35
thân mình con ngƣời tỏ thái độ đối với đối tƣợng nhận thức. Mặt
này nói lên thái độ lựa chọn, thái độ cảm xúc, thái độ đánh giá
của chủ thể đối với thế giới. Chẳng hạn, cùng nhận thức, tiếp thu
nội dung một môn học nhƣ nhau, nhƣng ở các sinh viên thể hiện
thái độ khác nhau nhƣ thích thú hay thờ ơ với môn học.
- Mặt hành động của ý thức
Ý thức điều khiển, điều chỉnh hoạt động của con ngƣời, làm
cho hoạt động của con ngƣời có ý thức. Đó là quá trình con ngƣời
vận dụng những hiểu biết, kinh nghiệm; tỏ thái độ của mình đối
với thể giới khách quan và tác động trở lại thế giới khác quan
nhằm thích nghi; cải tạo thế giới và cải biến cả bản thân.
Ngoài ra, còn một số quan điểm khác nhau về cấu trúc của ý
thức. Chẳng hạn:
- Cấu trúc của ý thức gồm ba bậc:
+ Bậc 1 là các quá trình nhận thức cảm tính;
+ Bậc 2 là nhận thức lý tính;
+ Bậc 3 là hoạt động.
- Nghiên cứu cấu trúc ý thức dƣới góc độ xem xét hai yếu tố
quyết định sự nảy sinh, hình thành và phát triển ý thức là lao động
và ngôn ngữ một số tác giả cho rằng, cấu trúc ý thức bao gồm bốn
thành phần sau đây:
+ Sự hiểu biết của con ngƣời về thế giới xung quanh có thể có
đƣợc thông qua quá trình nhận thức;
+ Khả năng của con ngƣời có thể tách mình ra khỏi thế giới
xung quanh để nhận thức mình (còn gọi là khả năng tự ý thức);
36
 + Khả năng xác định mục đích của hành động, vì vậy một
hành động có mục đích rõ ràng đƣợc gọi là hành động có ý thức.
Nói cách khác, trong ý thức chứa đựng chƣơng trình hóa hành động;
+ Khả năng thiết lập thái độ, quan hệ với những ngƣời
xung quanh.
1.4. Các cấp độ ý thức
1.4.1. Cấp độ ý thức cá nhân
Ở cấp độ ý thức, nhƣ đã nói ở trên, con ngƣời nhận thức, tỏ
thái độ đối với thế giới xung quanh và dự kiến trƣớc đƣợc hành vi
của mình, làm cho hành vi trở nên có ý thức. ý thức của con
ngƣời bắt đầu hình thành từ nửa đầu năm thứ hai (song song với
quá trình học nói). ý thức thể hiện trong ý chí, trong chú ý.
Tự ý thức là mức độ phát triển cao của ý thức. Tự ý thức bắt
đầu hình thành từ tuổi lên ba (bắt đầu từ hiện tƣợng tự nhận ra
mình trong gƣơng) nhƣng trải qua suốt tuổi thiếu niên và thanh
niên mới thành hình và định hình. Thông thƣờng tự ý thức biểu
hiện ở các mặt sau:
- Cá nhân tự nhận thức mình từ vẻ bên ngoài (đầu tóc, ăn
mặc, vóc dáng cơ thể...) đến nội dung tâm hồn (cách cƣ xử, tính
tình, thái độ, thói quen, quan điểm, biểu định hƣớng giá trị...), đến
vị thế của mình trong gia đình, nhóm bạn bè, tập thể và các quan
hệ xã hội mà cá nhân thiết lập nên, hoặc tham gia vào;
- Cá nhân có thái độ đối với bản thân, tự nhận xét, tự đánh
giá, tự phê bình và yêu cầu cao đối với bản thân; tự điều chỉnh,
điều khiển hành vi theo mục đích tự giác mà mình đã đề ra;
- Cá nhân có khả năng tự giáo dục, tự hoàn thiện mình tự
37
kiềm chế, tự thúc đẩy, tự đôn đốc và kiểm tra mình trong hoạt
động và trong cuộc sống;
- Cá nhân có dự định về đƣờng đời của mình: có mẫu ngƣời lý
tƣởng, có lý tƣởng xã hội, có chí hƣớng phấn đấu cho bản thân
trong hoạt động và trong cuộc sống.
1.4.2. Cấp độ ý thức nhóm và ý thức tập thể
Trong quan hệ giao tiếp và hoạt động ý thức của cá nhân sẽ
phát triển dần đến cấp độ ý thức xã hội, ý thức nhóm, ý thức tập
thể. Ví dụ: ý thức về gia đình, ý thức về dòng họ ý thức dân tộc, ý
thức nghề nghiệp… Trong cuộc sống khi con ngƣời hành động,
hoạt động với ý thức cộng đồng, ý thức tập thể, mỗi con ngƣời có
thể thêm sức mạnh tinh thần mới mà ngƣời đó chƣa bao giờ có
đƣợc khi ngƣời đó chỉ hoạt động với ý thức cá nhân riêng lẻ.
Tóm lại, các cấp độ khác nhau của ý thức luôn tác động lẫn
nhau, chuyển hóa và bổ sung cho nhau làm tăng tính đa dạng và
sức mạnh của ý thức. ý thức thống nhất với hoạt động. Hình
thành, phát triển và thể hiện trong hoạt động, ý thức chỉ đạo điều
khiển hoạt động, làm cho hoạt động có ý thức.
1.5. Quá trình hình thành và phát triển ý thức
Cho đến nay các nhà khoa học vẫn khẳng định rằng động vật
không có ý thức, chỉ có con ngƣời mới có ý thức. Mặt khác, trẻ sơ
sinh cũng chƣa có ý thức, nó chỉ hình thành sau đó trong quá trình
sinh trƣởng của trẻ. Nhƣ vậy ở đây, chúng ta cần xem xét sự hình
thành và phát triển của ý thức từ hai góc độ: góc độ loài, tức là
trong quá trình xuất hiện, phát triển của xã hội loài ngƣời và góc
độ cá nhân - trong cuộc đời của mỗi con ngƣời.
38
 1.5.1. Sự hình thành và phát triển ý thức trong quá trình xuất
hiện, phát triển của xã hội loài người
Ở góc độ này chúng ta cần trả lời hai câu hỏi: thứ nhất, tại sao
ý thức lại chỉ có ở con ngƣời mà không có ở động vật?; thứ hai, ý
thức đã xuất hiện và phát triển ở loài ngƣời nhƣ thế nào?.
Liên quan đến câu hỏi thứ nhất, các nhà khoa học cho rằng
động vật không có ý thức, chỉ có con ngƣời mới có ý thức bởi vì
động vật không có tiền đề để ý thức xuất hiện, còn con ngƣời lại
có tiền đề này, có khả năng này, đó chính là bộ não ngƣời. Theo
sinh lý học thần kinh, não ngƣời trƣởng thành do hàng tỷ tế bào
thần kinh tạo thành, trung bình nặng khoảng 1,36kg, là dạng vật
chất có tổ chức cao, tinh vi và hoàn thiện nhất, không có bộ não
của một loài động vật nào khác sánh đƣợc với não ngƣời về
phƣơng diện n y. Đây chính là tiền đề để con ngƣời đạt tới những
hình thức phản ánh hiện thực cao mà động vật không thể đạt tới, ý
thức là một trong số những hình thức này, hơn nữa còn là hình
thức phản ánh hiện thực cao nhất.
Tuy nhiên, sự xuất hiện của con ngƣời với bộ não tinh vi, với
năng lực đạt đến những hình thức phản ánh tâm lý cao cấp nhƣ
tình cảm và ý thức không phải là ngẫu nhiên, mà là kết quả của
một quá trình phát triển lâu dài hàng triệu năm. Và ở đây, lao
động cùng ngôn ngữ có vai trò đặc biệt. Lao động, từ những hình
thức đơn giản nhất nhƣ săn bắt, hái lƣợm, chăn nuôi, trồng trọt
của con ngƣời nguyên thuỷ cách đây hàng vạn năm, cho đến
những hình thức lao động có tính gián tiếp cao, sử dụng những
công cụ hiện đại nhƣ ngày nay, đều là quá trình con ngƣời tác
39
động vào các đối tƣợng trong thế giới xung quanh, biến đổi chúng
nhằm phục vụ con ngƣời. Trong lao động, con ngƣời buộc thế
giới bộc lộ những đặc điểm vốn có của nó, do đó nhận thức thế
giới đầy đủ hơn, sâu sắc hơn. Lao động c n đ i hỏi con ngƣời
phải sáng tạo ra công cụ lao động, phải giải quyết những tình
huống đa dạng nảy sinh. Tất cả những điều này đều có tác dụng
kích thích sự phát triển của não, kích thích năng lực phản ánh của
não. Mặt khác, lao động đ i hỏi con ngƣời phải trao đổi thông tin
để có sự phối hợp với nhau một cách hiệu quả. Do vậy, từ những
âm thanh nguyên thuỷ hoang dã của loài thú ở vƣợn ngƣời, ngôn
ngữ (đầu tiên là tiếng nói, sau là chữ viết) dần dần xuất hiện ở con
ngƣời nguyên thuỷ. Sự xuất hiện ngôn ngữ không những tạo điều
kiện cho loại tƣ duy gián tiếp, tƣ duy trừu tƣợng phát triển, mà
còn giúp con ngƣời nguyên thuỷ tích luỹ, trao đổi kinh nghiệm
một cách dễ dàng và hiệu quả. Nói cách khác, năng lực phản ánh
thế giới, năng lực ý thức càng đƣợc nâng cao.
Nhƣ vậy, sự xuất hiện và phát triển ý thức ở loài ngƣời vừa có
tiền đề tự nhiên vừa có tiền đề xã hội. Tiền đề tự nhiên của ý thức
là não ngƣời, còn tiền đề xã hội là lao động và ngôn ngữ.
1.5.2. Sự hình thành và phát triển ý thức trong cuộc đời
mỗi người
Sự hình thành và phát triển ý thức ở mỗi ngƣời (ý thức cá
nhân) là một quá trình phức tạp và không tách rời sự hình thành,
phát triển tâm lý cá nhân, bởi ý thức, dù là hình thức phản ánh
tâm lý cao nhất, cũng chỉ là một trong những hình thức phản ánh
tâm lý mà thôi. Hiện nay, trong tâm lý học tồn tại nhiều lý
40
thuyết về sự phát triển tâm lý và ý thức, nhƣ lý thuyết phát triển
tâm lý xã hội của Erikson, lý thuyết phát triển nhận thức của
Piaget, lý thuyết của trƣờng phái tâm lý học hoạt động .v.v. Mặc
dù không thống nhất, song từ các thuyết này có thể tóm tắt một
số điểm chính nhƣ sau:
- Thứ nhất, các đặc điểm sinh học của cá nhân, mà trƣớc hết
là đặc điểm của hệ thần kinh, của não, là nền tảng tự nhiên của sự
hình thành và phát triển ý thức cá nhân. Khi mới chào đời, mỗi
chúng ta chỉ đƣợc trang bị một số phản xạ mang tính bản năng
nhƣ bú, với, nhìn. Với những phản xạ này chúng ta tƣơng tác,
nhận thức môi trƣờng xung quanh. Theo thời gian, thể chất, hệ
thần kinh, não của chúng ta phát triển hoàn chỉnh hơn, và đây là
tiền đề cho những phản xạ phức tạp và tinh vi của chúng ta trong
việc tƣơng tác, nhận thức thế giới xung quanh. Cho nên quá trình
hình thành và phát triển ý thức cá nhân liên quan chặt chẽ với quá
trình phát triển thể chất nói chung và hệ thần kinh, não nói riêng:
những tổn thƣơng ở não, nếu có, tuỳ theo mức độ, sẽ dẫn đến
những rối loạn về chức năng của ý thức.
- Thứ hai, ý thức của mỗi ngƣời hình thành trong hoạt động
của họ.
Sự tƣơng tác và nhận thức thế giới của chúng ta diễn ra trên
mọi mặt của cuộc sống và trong hoạt động. Trong các hoạt động
nhƣ vui chơi, học tập, lao động, chúng ta vừa nhận thức thế giới
xung quanh vừa nhận thức bản thân, từ đó chúng ta xác định thái
độ đối với thế giới xung quanh và với bản thân, tức là hình thành
nên ý thức của mình. Hơn nữa, cũng chính trong hoạt động mà hệ
41
thần kinh, não, giác quan của chúng ta phát triển, do đó năng lực
phản ánh hiện thực cũng đƣợc tăng cƣờng.
Do đƣợc hình thành và phát triển trong hoạt động, cho nên ý
thức của cá nhân in dấu ấn hoạt động của cá nhân nói chung và
hoạt động nghề nghiệp nói riêng. Ví dụ, chính trong thực tiễn
hoạt động xét xử mà hiểu biết của thẩm phán về pháp luật, về
tâm lý của những ngƣời tham gia tố tụng nhƣ bị cáo, ngƣời bị
hại, ngƣời làm chứng, các đƣơng sự,… trở nên sâu sắc hơn, và
từ đây ý thức, lƣơng tâm nghề nghiệp của thẩm phán đƣợc hình
thành, phát triển.
- Thứ ba, ý thức của cá nhân đƣợc hình thành trong giao tiếp.
Giao tiếp là sự tiếp xúc giữa con ngƣời với con ngƣời. Trong
giao tiếp, chúng ta vừa nhận thức bản thân, nhận thức ngƣời
khác, vừa lĩnh hội các chuẩn mực và giá trị tồn tại trong xã hội.
Trên cơ sở đó mà chúng ta đánh giá, tỏ thái độ đối với bản thân
và với những ngƣời xung quanh. Nói cách khác, trong giao tiếp
đã hình thành nên ý thức của cá nhân về bản thân và về những
ngƣời xung quanh.
- Thứ tư, ý thức của cá nhân đƣợc hình thành qua con đƣờng
giáo dục, học tập và rèn luyện. Bằng các hình thức giáo dục, học
tập và rèn luyện; bằng cách tự phân tích, tự đánh giá bản thân,
chúng ta vừa tiếp thu đƣợc kho tàng tri thức của nhân loại, các
chuẩn mực xã hội, kinh nghiệm xã hội để hình thành ý thức, đồng
thời cũng tự rút ra đƣợc những kinh nghiệm để tự giáo dục và
hoàn thiện bản thân.
Sự hình thành và phát triển ý thức cá nhân gắn liền với quá
42
trình phát triển thể chất, quá trình hoạt động và lĩnh hội kinh
nghiệm xã hội của cá nhân. Cho nên trong sự phát triển ý thức cá
nhân thì độ tuổi là một chỉ báo quan trọng: trẻ sơ sinh chƣa có ý
thức mà chỉ có năng lực để có ý thức; từ khoảng hơn một tuổi, ở
trẻ bắt đầu xuất hiện mầm mống của ý thức và từ khoảng 3 tuổi -
mầm mống của tự ý thức; từ 14 tuổi - ý thức của các em đã tƣơng
đối phát triển, các em đã có thể hiểu đƣợc ý nghĩa của hành vi, có
khả năng điều khiển hành vi một cách có ý thức, cũng chính vì
vậy mà Bộ luật hình sự nƣớc ta quy định từ đủ 14 tuổi, con ngƣời
bắt đầu có năng lực trách nhiệm hình sự hạn chế và từ đủ 16 tuổi -
năng lực trách nhiệm hình sự đầy đủ. Tuy vậy, ý thức - một trong
những biểu hiện quan trọng nhất của xã hội tính ở con ngƣời, chỉ
chín muồi khi con ngƣời ngoài tuổi 40.
1.6. Ý thức trong lĩnh vực pháp luật
Nhƣ đã trình bày ở những phần trên, một trong những chức
năng quan trọng nhất của ý thức là điều khiển, kiểm tra, giám sát
hành vi. Trong khi đó pháp luật là hệ thống quy tắc do nhà nƣớc
đặt ra nhằm điều chỉnh hành vi của các cá nhân, tổ chức trong xã
hội. Bởi vậy trong lĩnh vực pháp luật, các nhà làm luật và thực
hiện pháp thuật thƣờng xuyên phải giải quyết những vấn đề liên
quan đến ý thức. Chẳng hạn, vấn đề tuổi bắt đầu có năng lực hành
vi, tức là tuổi mà cọn ngƣời bắt đầu có khả năng nhận thức và
điều khiển hành vi của mình. Hơn nữa, hành vi của con ngƣời có
nhiều loại với mức độ phức tạp và ý nghĩa khác nhau. Ví dụ nhƣ
trong lĩnh vực tiêu dùng, cũng là hành vi mua nhƣng hành vi mua
1 gói mỳ tôm với giá vài nghìn đồng và mua một chiếc xe máy
giá vài chục triệu đồng khác hẳn nhau về tầm quan trọng và mức
43
độ phức tạp. Hành vi thứ nhất, một dứa trẻ 5 - 6 tuổi đã có thể
thực hiện, còn hành vi thứ hai, đ i hỏi ngƣời thực hiện phải đạt
đến mức độ phát triển cao hơn về ý thức. Điều này có nghĩa là
quy định của pháp luật phải dựa trên và phải phù hợp với sự phát
triển ý thức cá nhân thì mới tạo sự thông thoáng cho hành vi của
cá nhân và các quan hệ xã hội phát triển, và điều này cũng có
nghĩa là nâng cao tính hiệu lực của pháp luật.
Một vấn đề khác không kém phần quan trọng đối với cả cá
nhân và xã hội là vấn đề ý thức pháp luật, giáo dục ý thức pháp
luật. Là một hình thái của ý thức cá nhân, ý thức pháp luật của
mỗi con ngƣời đƣợc hình thành, phát triển trong đời sống và hoạt
động của ngƣời đó, nó chỉ huy, giám sát hành vi tuân thủ pháp
luật của họ. Thực trạng hiện nay ở nƣớc ta là ý thức pháp luật của
ngƣời dân nói chung còn rất thấp và pháp luật chƣa đƣợc thực
hiện nghiêm minh. Điều này chúng ta dễ dàng nhận thấy mỗi khi
bƣớc ra khỏi nhà: giao thông, xây dựng, kinh doanh,... đâu đâu
cũng có vi phạm pháp luật. Thực trạng này gây tổn thất cho xã hội
và cá nhân không những về kinh tế mà cả về văn hoá, tinh thần.
Vậy làm cách nào để nâng cao ý thức pháp luật của ngƣời dân?
Câu trả lời ở đây là có nhiều cách, nhiều biện pháp. Phổ biến,
tuyên truyền pháp luật, thuyết phục, vận động ngƣời dân tuân theo
pháp luật, tức là đồng thời tác động lên ba mặt của ý thức pháp
luật: nhận thức pháp luật, tình cảm đối với pháp luật và hành vi
tuân theo pháp luât, là cách đƣợc nhà nƣớc ta sử dụng rộng rãi.
Tuy nhiên, kết quả của những biện pháp này hiện chƣa đáp ứng
đƣợc kỳ vọng của xã hội. Một cách khác, đƣợc nhiều nhà tâm lí
học và giáo dục học cả trong và ngoài nƣớc thừa nhận là có hiệu
44
quả, đó là thông qua hành vi, thông qua hoạt động. Cách này xuất
phát từ một chân lí đơn giản đƣợc thừa nhận rộng rãi trong tâm lí
học: hành vi, hoạt động tạo ra ý thức và thói quen; ý thức pháp
luật và thói quen tuân theo pháp luật đƣợc hình thành từ việc lặp
đi lặp lại hành vi tuân theo pháp luật. Theo cách này, ngƣời ta áp
dụng những biện pháp cần thiết để buộc mỗi cá nhân, tổ chức
phải tuân theo pháp luật, ai vi phạm pháp luật thì bị nghiêm trị.
Tình trạng n y phải đƣợc duy trì thƣờng xuy n, li n tục trong một
nhƣng chƣa đồng bộ, chƣa li n tục v thiếu triệt để. Chẳng hạn, ở
thời gian d i. Cách này cũng đƣợc sử dụng phổ biến ở nƣớc ta Hà
Nội hay bất kỳ một đô thị nào khác, trong lĩnh vực giao thông,
thỉnh thoảng chúng ta lại thấy một chiến dịch ra quân lập lại trật
tự giao thông đƣờng phố. Nhƣng chỉ sau 15 ngày hay một tháng
gì đó, chiến dịch kết thúc và trật tự cũ lại đƣợc tái thiết lập.
2. VÔ THỨC
2.1. Định nghĩa vô thức
Trong đời sống tâm lý con ngƣời, bên cạnh những hiện tƣợng
tâm lý đƣợc ý thức còn có những hiện tƣợng tâm lý chƣa đƣợc ý
thức, hay còn gọi là vô thức. Chúng ta hãy xét ví dụ sau.
P đang tr n đƣờng đến công ty, đầu giờ sáng cô có cuộc hẹn
với một khách hàng quan trọng. Gần tới nơi, cô sực nhớ l cô đã
bỏ quên cặp tài liệu ở nhà. Cô quay ngay lại, lắc đầu, cô thực sự
không h i l ng với bản thân "Đầu với óc! Sáng nay mình đã đặt
nó trên bàn rồi, vậy mà...".
Trong ví dụ trên, chúng ta gặp hai hiện tƣợng tâm lý thuộc
cùng một loại: quên và sực nhớ. Hai hiện tƣợng này có những đặc
45
trƣng trái ngƣợc với những hiện tƣợng tâm lý đƣợc ý thức.
Trƣớc hết, đó là tính không đƣợc nhận thức. Sáng sớm, khi
đang ở nh , thậm chí khi ra khỏi nh , P không biết rằng mình
đang qu n nếu biết cô đã không qu n khi đang trên đƣờng tới
công ty, P cũng không biết rằng rồi mình sẽ sực nhớ.
Đặc trƣng thứ hai là chủ thể không thể hiện đƣợc thái độ của
mình đối với chúng. Do không biết rằng mình sẽ qu n n n P đã
không tỏ thái độ gì. Chỉ đến khi sực nhớ ra, tức l biết rằng mình
đã bỏ qu n cặp t i liệu ở nh , P mới có thể tỏ thái độ không h i
l ng với bản thân.
Đặc trƣng thứ ba của hai hiện tƣợng tr n l chủ thể không chỉ
huy đƣợc. Trong ví dụ trên, P không chủ ý "quên", cũng không
chủ động "sực nhớ", hai hiện tƣợng này diễn ra một cách ngẫu
nhiên, bất ngờ, ngo i tầm giám sát có chủ của P.
Hai hiện tƣợng "quên" và "sực nhớ" trong ví dụ nêu trên là
hiện tƣợng tâm lý chƣa đƣợc ý thức, hay còn gọi là vô thức. Ba
đặc trƣng nêu trên của chúng cũng là ba đặc trƣng chung của các
hiện tƣợng vô thức.
Vô thức là tập hợp nh ng hiện tượng nh ng h nh vi m chủ
thể không có nhận thức, không tỏ được thái độ và không thể thực
hiện được sự kiểm tra có chủ ý đối với chúng.
2.2. Các hiện tượng vô thức
Vô thức l một lĩnh vực bao la, rộng lớn, nơi tập trung những
hiện tƣợng m vì nguy n nhân n o đó, “chiếc đ n pha ý thức” đã
không "soi rọi" tới. Ở đây có hai khả năng:
- Những hiện tƣợng mà ý thức không thể soi rọi tới đƣợc.
46
Những hiện tƣợng này đƣợc cho là vô thức tầng sâu. Ví dụ,
các bản năng nguyên thuỷ, hay theo C.G. Jung, trong tâm thức
của mỗi chúng ta, có những mẫu tƣợng (archetypes) là chung
cho cả nhân loại, thậm chí có cả ở những động vật là tổ tiên xa
xƣa của loài ngƣời.
- Những hiện tƣợng có thể đƣợc ý thức nhƣng thực tế thì đã
không đƣợc ý thức. Ví dụ, những hành vi theo thói quen của
chúng ta. Những hành vi này hoàn toàn có thể đƣợc ý thức giám
sát nhƣng trên thực tế thì đa phần chúng diễn ra một cách tự ý.
Cụ thể, ngoài hai hiện tƣợng quên và sực nhớ nêu trên, có thể
liệt kê một số hiện tƣợng vô thức phổ biến sau:
- Bản năng l những khuynh hƣớng phản ứng vốn có ở con
ngƣời, đƣợc thừa hƣởng từ tổ ti n, đáp trả những kích thích tác
động l n con ngƣời. Ví dụ nhƣ bản năng dinh dƣỡng, bản năng
tình dục, bản năng tự vệ...
- Xúc cảm. Gắn liền với bản năng là xúc cảm của con ngƣời.
Những phản ứng cảm xúc nhƣ dễ chịu, khó chịu, sợ hãi... là thái
độ, "ý kiến", đa phần không đƣợc thức, của con ngƣời về tác
động của hoàn cảnh. Những nghiên cứu mới nhất trong lĩnh vực
sinh lí thần kinh và cảm xúc của LeDoux và Daniel Goleman cho
thấy rằng trƣớc khi vỏ não của con ngƣời kịp nhận thức ra tác
động của hoàn cảnh thì trung tâm chỉ huy cảm xúc đã "tỏ thái độ"
đối với nó. Tức là với cảm xúc, con ngƣời thƣờng phản ứng một
cách vô thức với hoàn cảnh.(1)
(1). Daniel Goleman, Trí tuệ xúc cảm Nxb. Lao động - Xã hội, H Nội, 2007,
tr. 33 - 46.
47
- Hiện tượng loé sáng là hiện tƣợng mà bất chợt con ngƣời
nhận ra nó. Ví dụ, ngƣời ta kể rằng Niutơn đã phát hiện ra định
luật vạn vật hấp dẫn khi nằm dƣới gốc cây táo và tình cờ nhìn
thấy một quả táo rụng rơi xuống đất; Galilê khám phá ra quy luật
dao động của con lắc trong một lần đến nhà thờ và nhìn thấy
chiếc đ n chùm ở nhà thờ đung đƣa do một ngƣời đi trƣớc ông vô
tình chạm vào nó.
- Linh cảm là hiện tƣợng một quyết định, một ý nghĩ xuất hiện
trong điều kiện thiếu thông tin, nghĩa là bằng con đƣờng lập luận
lôgic thì không thể có đƣợc. Ví dụ, nhìn dáng vẻ của con ngƣời
đang ngồi trƣớc mặt, đột nhiên điều tra viên linh cảm rằng, con
ngƣời này có liên quan đến vụ án mà ông đang điều tra.
- Tiềm thức là những hiện tƣợng vốn ban đầu đƣợc ý thức
nhƣng sau đó bị đẩy hoặc dần chìm sâu vào trong tâm thức, thỉnh
thoảng trong điều kiện nào đó mới đƣợc ý thức. Ví dụ: kỹ xảo,
thói quen, nếp nghĩ,...
- Tiền thức là những hiện tƣợng nằm sát ngay dƣới ngƣỡng ý
thức, con ngƣời chỉ cảm nhận một cách mang máng, mơ hồ,
chẳng hạn nhƣ cảm thấy thinh thích cái gì đó, lúc thích, lúc không
thích nhƣng không rõ vì sao.
- Các hiện tượng tâm lý diễn ra trong trạng thái hệ thần
kinh bị ức chế, ví dụ nhƣ mộng du, giấc mơ, mê sảng, trạng thái
bị thôi miên...
Nhƣ vậy, các hiện tƣợng tâm lý chƣa đƣợc ý thức rất đa dạng,
phong phú. Tâm lý học hiện đại cho rằng, các hiện tƣợng tâm lý
chƣa đƣợc ý thức, cũng giống nhƣ các hiện tƣợng tâm lý đƣợc ý
48
thức, thuộc nhiều cấp độ nông sâu khác nhau. C. G. Jung gọi
những hiện tƣợng vô thức ở cấp độ nông là vô thức cá nhân, ví
dụ: tiềm thức, tiền ý thức; ở cấp độ sâu là vô thức tập thể, ví dụ:
các bản năng.
2.3. Mối quan hệ giữa ý thức và vô thức
Giữa thức v vô thức có mối quan hệ chặt chẽ v phức tạp
vừa xung đột, kiềm chế, vừa bổ sung, hỗ trợ, chuyển hoá lẫn nhau.
Ý thức giúp kiểm duyệt, kiềm chế hành vi đƣợc thúc đẩy bởi
các động cơ vô thức. Chẳng hạn, ngồi trong lớp học nóng bức,
khó chịu, chúng ta muốn đi ra ngoài cho thoải mái nhƣng nhờ ý
thức đƣợc nghĩa vụ của bản thân và hậu quả xấu có thể phải gánh
chịu từ việc tự ý bỏ giờ học mà chúng ta vẫn ngồi lại trong lớp.
Ý thức có thể đƣợc biểu hiện thông qua vô thức. Ngƣời ta
thƣờng nói: có tật giật mình. ở đây, "tật" - một điểm yếu, một
thông tin bất lợi nào đó mà chủ thể che dấu (tức là đƣợc ý thức),
thế nhƣng nó lại đƣợc bộc lộ qua cái "giật mình" - một phản ứng
do vô thức điều khiển. Trong giao tiếp, những phản ứng cảm xúc
biểu hiện qua ánh mắt, nét mặt, giọng nói, cử chỉ..., những lời nói
bột phát tƣởng nhƣ vô tình ở ngƣời đối thoại có thể ẩn chứa
những thông tin mà chúng ta quan tâm. Trong khoa học điều tra
hình sự, đây chính là cơ sở để các nhà điều tra xây dựng những
phƣơng pháp, những thủ thuật xét hỏi trong trƣờng hợp đối tƣợng
khai báo không thành khẩn.
. Carl Gustav Jung (1875 - 1961 , nh tâm l học nổi tiếng thuộc trƣờng
phái Phân tâm học.
49
Ý thức và vô thức cũng có thể chuyển hoá lẫn nhau. Một hiện
tƣợng vốn lúc đầu nằm ở lĩnh vực vô thức nhƣng dần dần có thể
đƣợc chúng ta ý thức. Chẳng hạn, trong sự xuất hiện và phát triển
của nhu cầu thì thƣờng lúc đầu, ở mức độ ý hƣớng, chúng ta chƣa
biết đƣợc là chúng ta cần cái gì, thiếu cái gì; chỉ sau này, khi nhu
cầu chuyển sang mức độ "ý muốn" hoặc cao hơn nữa thì chúng ta
mới ý thức đƣợc chúng ta cần cái gì, thiếu cái gì. Ngƣợc lại, một
hiện tƣợng vốn ban đầu đƣợc ý thức nhƣng sau đó có thể đƣợc
chuyển sang lĩnh vực vô thức. Ví dụ: những hành động tự động
hoá nhƣ kỹ xảo và thói quen vốn ban đầu là hành động đƣợc ý
thức (thƣờng là do con ngƣời chủ ý tập luyện), nhƣng sau đó đƣợc
lặp đi lặp lại nhiều mà trở thành tự động hoá, nghĩa là diễn ra mà
không cần sự giám sát của ý thức nữa. Có nghĩa l h nh động của
chúng ta trở n n dễ d ng, hiệu quả hơn v ti u hao ít năng lƣợng
thần kinh hơn. Cũng do sự chuyển hoá giữa ý thức và vô thức mà
chúng ta có thể quên đi những chuyện buồn, những ký ức mà nếu
gợi lại sẽ gây cảm xúc khó chịu, đau khổ…
Tƣơng quan giữa thức v vô thức biến đổi trong cuộc đời
con ngƣời. C ng l i về thời thơ ấu, thức của chúng ta chỉ ở
dạng sơ khai n n h nh vi của chúng ta chủ yếu đƣợc điều khiển
bởi các bản năng vô thức. Theo thời gian, thức của chúng ta
dần đạt đến độ chín v nhờ đó c ng có nhiều h nh vi đƣợc
chúng ta thức. Hơn nữa, quá trình lĩnh hội tri thức cũng giúp
chúng ta kiểm soát đời sống nội tâm của mình tốt hơn. Chẳng
hạn, nếu bạn đọc cuốn Tr tuệ xúc cảm của Daniel Goleman một
cách cẩn thận, chắc chắn bạn sẽ l m chủ cảm xúc v h nh vi của
mình hiệu quả hơn. Ngo i ra, tƣơng quan giữa thức v vô thức
50
trong h nh vi c n chịu tác động của nhiều yếu tố mang tính tình
huống. Ví dụ, rƣợu có thể l m cho h nh vi của chúng ta trở n n
k m hơn về mặt l trí.
Nhƣ vậy, giữa ý thức và vô thức không tồn tại một ranh giới
rõ ràng. Chúng vừa đối lập vừa hỗ trợ, thống nhất với nhau, c ng
nhau điều h nh h nh vi, hoạt động của con ngƣời. Mối quan hệ
chặt chẽ này chính là cơ chế giúp cho đời sống tinh thần của
chúng ta cân bằng, không căng thẳng quá tải.
2.4. Vô thức trong đời sống và trong lĩnh vực pháp luật
Từ đầu thế kỷ 20, vô thức bắt đầu đƣợc quan tâm nghiên cứu
bởi trƣờng phái Phân tâm học (Psychoanalysis) của S. Freud, để
rồi đƣợc phát triển sâu rộng hơn bởi C.G. Jung và sau đó là
trƣờng phái Tâm lí học chiều sâu (Depth Psychology), Tâm lí học
nhân văn (Humanistic Psychology)... Nghiên cứu của những
trƣờng phái này không chỉ tập trung làm rõ những tầng bậc sâu
kín nhất của đời sống tâm lí con ngƣời mà còn tìm cách giải mở,
khai thác những tiềm lực, những sinh năng và sức ság tạo để giúp
con ngƣời phát triển, thể hiện hết khả năng của mình. Ngày nay,
tri thức về vô thức đƣợc ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực
khác nhau của đời sống,trong đó có lĩnh vực pháp luật.
- Sử dụng tƣ duy vô thức để giải quyết vấn đề. Không biết bạn
đã gặp tình huống nhƣ thế này chƣa, nhƣng tôi thì đã đƣợc kiểm
nghiệm và không không phải chỉ một lần. Có những vấn đề cần
giải quyết nhƣng suy nghĩ mãi mà vẫn chƣa tìm đƣợc giải pháp,
chƣa tìm đƣợc ý tƣởng phù hợp. Biết có cố gắng cũng chƣa giải
quyết đƣợc nên tôi lờ đi, quay sang những công việc khác và tựa
51
nhƣ quên hẳn vấn đề đó. Nhƣng rồi một hôm, có khi là trong đ m
chợt tỉnh giấc, ý tƣởng, giải pháp cho vấn đề xuất hiện. Theo C.G.
Jung và Lý Hồng Khanh, thực ra trong trƣờng hợp trên, vấn đề
cần giải quyết chỉ bị quên trên bình diện ý thức, còn vô thức thì
không, nó vẫn âm ỉ làm việc và giải pháp, ý tƣởng xuất hiện chính
là sản phẩm của những quá trình tƣ duy diễn ra trong vô thức.(1)
- Trong lĩnh vực quảng cáo, tuyên truyền. Trong xã hội hiện
đại, hàng ngày, hàng giờ và bất cứ nơi đâu, chúng ta cũng có thể
bắt gặp những chƣơng trình, những áp phích, những biển quảng
cáo hàng hoá, dịch vụ hay những khẩu hiệu tuyên truyền pháp luật
nhƣ; "Sống và làm việc theo hiến pháp và pháp luật", "Nộp thuế
là quyền và nghĩa vụ của mỗi công dân"... Và chúng ta thƣờng
nhìn chúng một cách bình thản, tựa nhƣ những khẩu hiệu hay áp
phích đó chẳng ảnh hƣởng gì đến chúng ta. Thực ra thì không
phải nhƣ vậy. Những chƣơng trình quảng cáo mà chúng ta xem
hàng ngày trên ti vi, những biển quảng cáo trên đƣờng phố mà
hàng ngày chúng ta đi qua, vẫn âm thầm "tấn công", "xâm nhập"
vào tâm thức của chúng ta theo cơ chế ám thị. Và nhờ đó mà các
nhà quảng cáo, nhà tuyên truyền đạt mục đích của mình. Tuy
nhiên, cũng không ít trƣờng hợp tiềm năng vô thức của con ngƣời
bị lạm dụng. J. Goebbels, trùm phát xít phụ trách tuyên truyền của
Đức quốc xã từng chỉ đạo cho cấp dƣới của mình: một điều cho
dù là giả dối nhƣng đƣợc nói đủ to v lặp đi lặp lại nhiều lần thì
sẽ đƣợc quần chúng tin.
(1 . L Hồng Khanh, Tâm l học chuyên sâu: ý thức v nh ng tầng sâu vô
thức Nxb. Trẻ, TP. Hồ Chí Minh, 2005.
52
 - Trong lĩnh vực giáo dục, học tập. Bên cạnh con đƣờng tiếp
nhận tri thức và kỹ năng thông qua ý thức còn có con đƣờng
thông qua vô thức, và con đƣờng này không phải là không hiệu
quả, thậm chí nó còn tiêu hao rất ít năng lƣợng thần kinh. Chẳng
hạn ngƣời ta làm đồ chơi cho trẻ theo hình chữ cái, hay từ vài
năm tuổi đã cho trẻ nghe băng, đĩa bằng tiếng nƣớc ngoài. Ở độ
tuổi này trẻ chƣa biết học một cách có ý thức nhƣng lại có thể học
bằng con đƣờng vô thức. Những gì trẻ tiếp nhận đƣơc thông qua
con đƣờng vô thức có ý nghĩa rất lớn cho việc hình thành v phát
triển tri thức v các kỹ năng cần thiết sau này. Vừa làm việc, bạn
cũng có thể vừa nghe những băng đĩa ngoại ngữ, điều này, nếu
diễn ra thƣờng xuyên, sẽ rất có ích cho bạn trong việc học tiếng
nƣớc ngoài. Tƣơng tự nhƣ vậy, những từ „n n”, “không n n”,
“đƣợc ph p”, không đƣợc ph p”… m các bậc cha mẹ v ngƣời
lớn d ng với trẻ từ tuổi sơ sinh đƣợc xem l mầm mống hình
th nh n n thức về các quy tắc v chuẩn mực ứng xử sau n y ở
con ngƣời trƣởng th nh.
- Trong lĩnh vực trị liệu tâm lí. Theo S. Freud, các xung đột ở
thời thơ ấu không đƣợc giải quyết thoả đáng sẽ ẩn nấp trong vô
thức, khi có dịp chúng sẽ gây ra những rối loạn tâm lí và hành vi.
Trên cơ sở đó, S. Freud đƣa ra phƣơng pháp phân tích tâm lí với
kỹ thuật gọi là liên kết tự do (free association). Ngày nay, phƣơng
pháp của Freud vẫn là một trong những phƣơng pháp cơ bản để
điều trị bệnh tâm thần.
- Trong lĩnh vực pháp luật, vấn đề vô thức đƣợc ứng dụng
rộng rãi trong điều tra tội phạm và phòng ngừa tội phạm. Phân
tâm học chính là nền tảng của khoa Phân tích hành vi phạm tội và
53
xây dựng chân dung tâm lí của ngƣời phạm tội. Ở đây, ngƣời ta
rộng rãi thừa nhận vai trò của động cơ vô thức đối với hành vi
phạm tội và việc thừa nhận này giúp lý giải nhiều hành vi phạm
tội, đặc biệt là những hành vi khó đƣợc giải thích bằng những
nguyên nhân đƣợc ý thức, ví dụ nhƣ hành vi của những tên giết
ngƣời hàng loạt. Mặt khác, việc tính đến học thuyết phân tâm học
cũng đƣa đến một hƣớng tiếp cận mới đối với các biện pháp
phòng ngừa tội phạm. Ngày nay, chúng ta bắt gặp hàng loạt
chƣơng trình giải trí mang tính bạo lực ở khắp nơi: truyền hình,
rạp chiếu phim, sách báo... Theo thuyết của Freud, việc xem
những chƣơng trình này có thể giải toả phần nào bản năng xâm
kích ở con ngƣời và làm cho họ trở nên hiền hoà hơn trong đời
sống thực./.
CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP,
ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
1. Ý thức là gì ? Đặc điểm của các hiện tƣợng đƣợc ý thức?
2. Ý thức nói chung và ý thức pháp luật nói ri ng đƣợc hình
th nh nhƣ thế nào?
3. Nêu mối quan hệ giữa ý thức và vô thức.
4. Vai trò của vô thức trong cuộc sống? Làm sao phát huy
đƣợc các tiềm năng vô thức của con ngƣời?
54

CHƢƠNG III
CHÚ Ý
Trong các hiện tƣợng tâm lý, chú ý là một hiện tƣợng tâm
lý độc đáo, nó không phải là một quá trình tâm lý độc lập,
cũng không phải là một thuộc tính tâm lý của cá nhân. Chú ý
là một hiện tƣợng tâm lý luôn xuất hiện kèm theo các hoạt
động, cũng nhƣ luôn có mặt trong các quá trình nhận thức của
cá nhân, làm cho các hiện tƣợng này diễn ra với những sắc thái
khác nhau. Vì thế, chú ý là một biểu hiện đặc trƣng của trạng
thái tâm lý.
1. KHÁI NIỆM CHÚ Ý
1.1. Định nghĩa
Trong môi trƣờng xung quanh luôn luôn có vô vàn sự vật và
hiện tƣợng tác động vào ta. Nhƣng trong một thời điểm nhất
định, ta không thể nhận thức tất cả các sự vật hiện tƣợng ấy đều
nhƣ nhau. Phụ thuộc vào nhiệm vụ và mục đích đƣợc đặt ra cho
hành động, ý thức con ngƣời phải biết lựa chọn, biết tập trung
vào một số sự vật, hiện tƣợng nào đó của hiện thực, hoặc vào
một số thuộc tính của chúng, nhằm có đƣợc sự phản ánh một
cách rõ ràng các sự vật, hiện tƣợng này, còn những sự vật và
55
hiện tƣợng khác thì ta không để ý tới, hoặc để ý tới một cách mơ
hồ, không rõ ràng. Nói một cách khác, tại mỗi thời điểm, ta tập
trung các hoạt động tâm lý của mình vào những sự vật, hiện
tƣợng này, mà không tập trung vào sự vật, hiện tƣợng kia. Khi
suy nghĩ, ta cũng tập trung vào một số sự vật, hiện tƣợng nhất
định, đồng thời tách khỏi tất cả những sự vật, hiện tƣợng khác.
Sự tập trung hoạt động tâm lý để phản ánh một số đối tƣợng hay
hiện tƣợng nào đó gọi là chú ý.
Chú ý là sự tập trung của hoạt động tâm lý vào một hoặc một
số đối tượng nào đó, nhằm phản ánh chúng một cách đầy đủ, rõ
ràng nhất.
Chú ý luôn tồn tại có đối tƣợng. Để có thể xuất hiện chú ý, cá
nhân cần phải xác định đƣợc đối tƣợng, tập trung ý vào nó và tách
khỏi những tác động khác ở xung quanh.
Đối tƣợng của chú ý có thể là sự vật, hiện tƣợng của thế giới
khách quan mà con ngƣời hƣớng sự nhận thức và hoạt động đến, có
thể chính là hoạt động tâm lý của mỗi cá nhân nhƣ: ý nghĩ, cảm
xúc, sự tự phân tích đánh giá hành động và các hành vi, thao tác...
1.2. Vai trò của chú ý
Chú ý giữ một vai trò rất quan trọng trong hoạt động nhận
thức và hoạt động thực tiễn của con ngƣời.
Chú ý là điều kiện để hoạt động nhận thức diễn ra dƣới các
cấp độ khác nhau. Chú ý giúp ta tiếp cận, nắm bắt đƣợc đối
tƣợng và làm tăng hiệu quả của hoạt động nhận thức. Những đối
tƣợng nào đƣợc ngƣời ta chú ý, sẽ đƣợc tri giác và đƣợc ghi nhớ
56
rõ ràng, đầy đủ hơn. Do đó, chú ý trở thành cái nền của hoạt
động nhận thức giúp cho hoạt động nhận thức đạt kết quả tốt.
Khi đánh giá vai trò của chú ý, nhà sƣ phạm học ngƣời Nga
K.D.Usinxki cho rằng, chú ý chính là cánh cửa mà mọi sự vật
của thế giới xung quanh muốn đi vào đƣợc tâm hồn mỗi con
ngƣời, đều phải đi qua nó.
Trong hoạt động thực tiễn, sự chú ý đến các thuộc tính căn
bản nhất của sự vật, hiện tƣợng giúp ta cân nhắc đến các thuộc
tính ấy một cách tốt nhất. Qua đó, tổ chức hoạt động thực tiễn phù
hợp với hoàn cảnh và nhiệm vụ đề ra trƣớc mỗi con ngƣời.
Chú ý còn thể hiện một cách gián tiếp các đặc điểm tâm lý của
mỗi cá nhân nhƣ: nhu cầu, hứng thú... Vì thế, thông qua chú ý,
con ngƣời còn tự thể hiện, tự bộc lộ bản thân mình.
Trong hoạt động tƣ pháp, chú ý có vai trò quan trọng:
Thứ nhất, chú ý ảnh hƣởng trực tiếp đến chất lƣợng công việc
mà ngƣời cán bộ tƣ pháp tiến hành. Có thể nói, chú ý xuất hiện
trong hoạt động tƣ pháp và đồng hành với nó nhƣ một thành tố cơ
bản không thể thiếu. Chú ý không có nội dung riêng biệt của nó
mà gắn với các quá trình tâm lý, đặc biệt là các quá trình nhận
thức nhƣ tri giác, trí nhớ, tƣ duy. Chú ý giúp ngƣời cán bộ tƣ pháp
tập trung nhận thức của mình lên các tình tiết, các thông tin cần
thiết, đảm bảo đƣợc tính khách quan, đúng đắn của hoạt động
nhận thức.
Mặt khác, chú ý là một trạng thái tâm lý, mà nhờ nó hoạt động
của ngƣời cán bộ tƣ pháp diễn ra có hiệu quả. Sự có mặt của chú
57
ý giúp ngƣời cán bộ tƣ pháp có đƣợc sự tập trung sự nỗ lực tâm lý
cần thiết trong hoạt động để thực hiện một cách có hiệu quả nhất
nhiệm vụ đề ra.
Thứ hai, trong hoạt động tố tụng hình sự và tố tụng dân sự,
nếu ngƣời cán bộ tƣ pháp biết định hƣớng chú ý của các chủ thể
tham gia tố tụng một cách phù hợp sẽ giúp cho việc đánh giá tính
đúng đắn trong lời khai của họ, đảm bảo cho việc thu thập và làm
sáng tỏ các thông tin cần thiết.
2. CÁC THUỘC TÍNH CỦA CHÚ Ý
Chú ý đƣợc đặc trƣng bởi các thuộc tính sau: khối lƣợng chú
ý, phân phối chú ý, tập trung chú ý, di chuyển chú ý, sự bền
vững chú ý.
2.1. Khối lượng chú ý
Khối lượng chú ý được đo bằng số lượng đối tượng mà chú ý
có thể hướng tới trong một khoảng thời gian rất ngắn.
Để xác định khối lƣợng chú ý, ngƣời ta làm một thí nghiệm
nhƣ sau: Ngƣời ta đƣa ra một nhóm đồ vật (có thể là các chữ số,
những chữ cái không có liên quan với nhau hoặc là những vật
riêng biệt) trong một khoảng thời gian rất ngắn bằng 1/10 giây.
Thời gian đó đủ để có thể tri giác bằng thị giác nhóm đồ vật đó
một cách rõ ràng. Nhƣng thời gian đó hoàn toàn không đủ để ta
phản ánh một cách cụ thể tất cả các vật mà ta nhìn thấy. Ta chỉ có
thể gọi tên một số đồ vật nhất định, số còn lại ta nói rằng: có nhìn
thấy chúng nhƣng không kịp chú ý tới chúng. Số lƣợng vật thể mà
kịp hƣớng sự chú ý của mình tới trong 1/10 giây chính là khối
58
lƣợng của chú ý. Nói cách khác, khối lƣợng chú ý là khối lƣợng
các đối tƣợng có thể đƣợc tri giác cùng một lúc với mức độ rõ
ràng và rành mạch nhƣ nhau tại một thời điểm nhất định. ở ngƣời
lớn, khối lƣợng chú ý là 4 - 6 vật thể không liên quan đến nhau.
Nếu giữa các vật thể có mối liên hệ nhất định với nhau thì khối
lƣợng của chú ý có thể đƣợc tăng lên.
2.2. Phân phối chú ý
Trong một hoạt động bất kỳ, con ngƣời có thể giữ ở trung tâm
chú ý cùng một lúc một số đối tƣợng nhất định và phân bố chú ý
lên các đối tƣợng ấy. Đó chính là khả năng phân phối chú ý.
Phân phối chú ý là khả năng có thể chú ý đồng thời tới một số
đối tượng.
Phân phối chú ý đƣợc tính bằng khối lƣợng hành động có thể
thực hiện trong cùng một lúc. Chẳng hạn, chúng ta cùng một lúc
có thể vừa đọc một bài thơ mà ta đã thuộc lòng, vừa là những
phép tính nhân chia các con số đơn giản. Hoặc, giáo viên có thể
vừa giảng bải, vừa theo dõi đƣợc thái độ nghe giảng của học sinh.
Khả năng phân phối chú ý có thể luyện tập đƣợc trong quá trình
hoạt động và dần dần trở thành thuộc tính nhân cách.
2.3. Tập trung chú ý
Tập trung chú ý đƣợc thể hiện ở chỗ, chú ý bị thu hút bởi một
số đối tƣợng của hoạt động mà những tác động xung quanh không
thể ảnh hƣởng tới việc tập trung chú ý lên những đối tƣợng đó.
Nói cách khác, tập trung chú ý là khả năng hướng và tập
trung cao độ hoạt động tâm lý vào một số đối tượng cần thiết của
hành động.
59
Sự tập trung chú ý có liên quan chặt chẽ với khối lƣợng và sự
phân phối chú ý. Nếu số lƣợng đối tƣợng của chú ý càng ít, nếu
các dạng hoạt động mà giữa chúng cần có sự phân phối chú ý
càng ít thì khả năng tập trung chú ý càng lớn. Mức độ tập trung
chú ý sẽ là lớn nhất khi chú ý chỉ hƣớng tới một đối tƣợng hoặc
một dạng hoạt động cụ thể. Mặt khác, cũng cần lƣu ý rằng, sự tập
trung chú ý tới một đối tƣợng chỉ có thể mang lại kết quả tốt khi
có sự phối hợp một khối lƣợng vừa đủ các đối tƣợng cần thiết
khác của chú ý. Chẳng hạn, khi học sinh giải những bài toán đại
số, nếu học sinh chú ý đến các phép tính nhân chia mà không chú
ý đến các ký hiệu dấu thì sẽ không giải đƣợc bài toán.
Nếu khối lƣợng của chú ý tăng lên một cách thái quá sẽ có
thể hạn chế sự tập trung và phân phối chú ý, qua đó ảnh hƣởng
xấu đến hoạt động. Ảnh hƣởng này giữa các thuộc tính của chú ý
cần phải đƣợc ngƣời cán bộ tƣ pháp tính đến trong hoạt động.
Chẳng hạn, trong hoạt động khám nghiệm hiện trƣờng, nếu ta cứ
dàn trải chú ý trong một phạm vi quá rộng sẽ có thể bỏ sót các
tình tiết nhỏ nhặt, tinh tế nhất của sự việc.
2.4. Sự bền vững của chú ý
Độ bền vững của chú ý được thể hiện ở khả năng duy trì lâu
dài chú ý tới một hoặc một số đối tượng.
Thuộc tính này của chú ý phụ thuộc vào một loạt các nguyên
nhân nhƣ: cƣờng độ của các quá trình thần kinh, tính chất của
dạng hoạt động, thái độ của cá nhân đối với đối tƣợng, thói quen...
Ngƣợc với sự bền vững của chú ý là sự phân tán chú ý.
60
 Sự phân tán chú ý là trạng thái tâm lí khi con ngƣời không thể
duy trì chú ý tới một đối tƣợng nào, luôn bị các đối tƣợng không
liên quan lôi cuốn.
Sự phân tán chú ý diễn ra theo chu kì (xen kẽ sự bền vững
và phân tán chú ý) gọi là sự dao động chú ý. Sự giao động chú
ý là sự thay đổi có tính chất chu kì các đối tƣợng mà chú ý
nhằm vào. Nói cách khác, nó là sự chuyển chú ý từ đối tƣợng
này sang đối tƣợng khác, sau đó quay lại đối tƣợng ban đầu.
Ta có thể quan sát sự dao động chú ý qua thí nghiệm hình vẽ
"nƣớc đôi" sau đây:
Nếu trong vài phút nhìn lên hình vẽ trên, ta có thể nhận thấy
nhƣ sau: Hình vuông bé lúc thì dƣờng nhƣ lồi lên trên, nằm trƣớc
hình vuông lớn (khi đó hình vẽ là một hình chóp cụt mà đỉnh
hƣớng về phía ngƣời nhìn). Lúc thì ta thấy hình vuông bé dƣờng
nhƣ bị rơi về phía sau hình vuông lớn (khi đó hình vẽ sẽ là một
hành lang dài mà lối ra ở đằng xa). Vì thế, nếu tập trung nhìn hình
61
vẽ đó, ta sẽ thấy lần lƣợt qua từng khoảng thời gian nhất định, lúc
thì là hình chóp cụt, lúc thì là một hành lang dài. Thí nghiệm đó
thể hiện sự giao động của chú ý.
Trong những hoạt động phức tạp và gây nhiều hứng thú, sự
giao động của chú ý trong một thời gian rất ngắn (1-5 giây) không
làm ảnh hƣởng đến sự bền vững của chú ý đối với hoạt động đó.
Nhƣng nếu sự giao động đó diễn ra lâu hơn thì sau 15-20 phút sẽ
dẫn đến sự phân tán chú ý đối với hoạt động đó.
2.5. Sự di chuyển chú ý
Là khả năng dịch chuyển chú ý từ đối tượng này sang đối
tượng khác một cách có chủ định.
Khác với phân tán chú ý, di chuyển chú ý đƣợc đặc trƣng bởi
yếu tố nhận thức. Ở sự phân tán chú ý, con ngƣời thay đổi đối
tƣợng chú ý một cách không chủ định. Do sự tác động của những
yếu tố bên ngoài mà con ngƣời hƣớng hoạt động tâm lý đi ra khỏi
đối tƣợng của hoạt động. Còn ở sự di chuyển chú ý, do con ngƣời
đã đặt ra nhiệm vụ mới cho hoạt động và để thực hiện đƣợc
nhiệm vụ mới đó, con ngƣời phải chấm dứt chú ý tới đối tƣợng
cũ, chuyển chú ý sang đối tƣợng khác, phù hợp cho việc thực hiện
nhiệm vụ mới của hoạt động.
Sự di chuyển chú ý đƣợc thực hiện dễ dàng hay khó khăn
phục thuộc vào tính chất của đối tƣợng mà chú ý hƣớng tới. Thực
tế cho thấy, sau khi học sinh làm bài kiểm tra toán học, vào đầu
giờ học tiếp theo, các em rất khó di chuyển chú ý của mình ra
khỏi bài kiểm tra mới làm. Trong suy nghĩ, các em vẫn tiếp tục
62
đặt ra những phƣơng án mới để giải bài toán đó, tiếp tục suy nghĩ 3. PHÂN LOẠI CHÚ Ý
về những gì các em đã làm. 3.1. Căn cứ vào tính tích cực của con người trong việc tổ
Nhƣ vậy, chú ý rất khó di chuyển từ một đối tƣợng kích thích chức chú ý có thể chia chú ý thành ba loại: Chú ý không chủ
mạnh hơn sang một đối tƣợng kích thích yếu hơn. Trong hoạt định, chú ý có chủ định và chú ý sau chủ định.
động tƣ pháp, việc tổ chức hợp lý sự di chuyển chú ý sẽ giúp duy 3.1.1. Chú ý không chủ định
trì sự ổn định của chú ý đối với công việc. Chẳng hạn, có thể thay Là sự tập trung hoạt động tâm lý lên một đối tượng nhất định
đổi xen kẽ giữa việc lấy lời khai, nghiên cứu tài liệu... trong một khi có sự tác động kích thích của đối tượng đó.
ngày làm việc. Nhƣ vậy, chú ý không chủ định là trạng thái chú ý không định
Cuối cùng, cần lƣu ý rằng, các thuộc tính của chú ý có mối trƣớc, không theo một kế hoạch và mục đích nào cả. Trạng thái
liên hệ qua lại mật thiết với nhau và tạo nên đặc trƣng cho trạng chú ý đƣợc tạo nên do các nguyên nhân bên ngoài gây nên, hoặc
thái chú ý ở mỗi cá nhân. do các đặc điểm nào đó của đối tƣợng tác động vào con ngƣời ở
Mối liên hệ đó đƣợc thể hiện qua sơ đồ sau: tại một thời điểm nhất định.
Chú ý không chủ định có thể xuất hiện phụ thuộc vào những
đặc điểm sau đây của kích thích:
Chú ý
- Tính chất mới mẻ, sinh động bất thường. Vật kích thích càng
mới, càng dễ gây ra chú ý không chủ định. Ngƣợc lại, vật kích
thích càng rập khuôn bao nhiêu, càng mau làm mất chú ý không
chủ định bấy nhiêu.
Bề rộng Chiều sâu Tính linh hoạt
- Cường độ của kích thích. Theo quy luật về cƣờng độ đối với
hệ thần kinh, thì kích thích càng mạnh hƣng phấn do nó gây ra
càng lớn. Do vậy, dễ tạo ra chú ý không chủ định nhƣng nếu kích
thích quá mạnh thƣờng gây ra phản ứng đau (chối tai, chói mắt...).
Khối Sự Sự Tính Sự Ngoài ra, khi vỏ não bắt đầu chuyển từ trạng thái hƣng phấn sang
lƣợng phân tập bền di
trạng thái ức chế nhƣ khi sắp ngủ, quy luật về cƣờng độ diễn ra
chú ý phối trung vững chuyển
theo pha trái ngƣợc (tức là kích thích và hƣng phấn tỷ lệ nghịch)
hoặc pha cực kỳ trái ngƣợc (tức là không có kích thích mà lại có

63 64
hƣng phấn). Cần nhấn mạnh rằng, ở ngƣời, các phản ứng (độ
hƣng phấn thần kinh) và chú ý phụ thuộc vào cƣờng độ kích thích
một cách tƣơng đối. Đó là vì còn có ảnh hƣởng của các hiện
tƣợng tâm lý và sinh lý thần kinh khác nhƣ: hứng thú, nhu cầu,
xúc cảm... đối với phản ứng, chú ý.
- Độ hấp dẫn của vật kích thích là một đặc điểm tổng hợp của
hai đặc điểm trên, thể hiện ở mức độ phù hợp với ngƣời bị tác
động, dễ gây "tò mò" ở ngƣời đó.
- Sự bắt đầu hoặc kết thúc một kích thích. Chẳng hạn, khi giáo
viên vào lớp, học sinh vẫn chƣa ổn định trật tự hoàn toàn để chú ý
vào bài học. Giáo viên bắt đầu nói, tiếng nói của giáo viên sẽ gây
nên ở học sinh chú ý đối với bài học. Hoặc, trong khi giảng bài,
một số học sinh mất trật tự, giáo viên ngừng không nói nữa để thu
hút sự chú ý của học sinh.
3.1.2. Chú ý có chủ định
Là sự điều chỉnh một cách có ý thức sự tập trung hoạt động
tâm lý lên một đối tượng nào đó nhằm thỏa mãn những yêu cầu
của hoạt động.
Đặc điểm nổi bật của chú ý có chủ định là tính mục đích. Khi
tham gia vào hoạt động con ngƣời luôn đặt ra những mục đích
cần thiết phải thực hiện. Do bản thân xác định đƣợc mục đích
hành động, không tùy thuộc vào đối tƣợng mới lạ hay quen thuộc,
có cƣờng độ kích thích mạnh hay yếu, hấp dẫn hay không hấp
dẫn, ta tập trung vào đối tƣợng hay sự vật để tiến hành một hoạt
động tƣơng ứng theo một động cơ nhất định, bao gồm các hành
động nhằm vào một mục đích nhất định.
65
Đặc điểm nổi bật thứ hai của chú ý có chủ định là phải có sự
nỗ lực của ý chí. Nhờ có sự nỗ lực ý chí mà ta duy trì đƣợc sự tập
trung chú ý trong một thời gian dài mà không bị phân tán. Mặt
khác, sự nỗ lực ý chí gây nên một trạng thái căng thẳng, một sự
tập trung sức lực để giải quyết nhiệm vụ đã đặt ra.
Đặc điểm thứ ba của chú ý có chủ định thể hiện ở tính tổ chức
của chú ý. Nói cách khác trong chú ý có chủ định có sự sắp xếp tổ
chức trình tự của chú ý trong hoạt động.
Chú ý có chủ định phụ thuộc vào một loạt những yếu tố sau:
- Sự tập trung chú ý trong hoạt động trí tuệ sẽ đƣợc duy trì dễ
dàng hơn, nếu trong quá trình nhận thức đồng thời có sự tham gia
của hành động thực tiễn. Ví dụ: trong quá trình tiếp thu bài giảng
của giáo viên, chú ý sẽ đƣợc duy trì dễ dàng hơn nếu học sinh vừa
nghe và có hành động ghi chép nội dung bài giảng.
- Quang cảnh nơi làm việc cũng ảnh hƣởng tới việc duy trì
chú ý có chủ định. Trong phòng làm việc, trong phòng học không
nên có những tác động gây nên phân tán chú ý.
- Một điều kiện quan trọng nữa ảnh hƣởng đến việc duy trì
chú ý, đó là trạng thái tâm lý của cá nhân. Khi con ngƣời mệt mỏi,
chán chƣờng sẽ khó tập trung chú ý.
3.1.3. Chú ý sau chủ định
Là sự tập trung hoạt động tâm lý tới một đối tượng mà đối
tượng đó có ý nghĩa nhất định đối với cá nhân.
Chú ý sau chủ định xuất hiện sau khi đã hình thành chú ý có
chủ định. Ở chú ý sau chủ định, đối tƣợng mà chú ý hƣớng tới gây
nên cho cá nhân những hứng thú đặc biệt. Do vậy, chú ý đƣợc duy
66
trì không cần có sự tham gia của ý chí. Vì thế, nó không gây nên
trạng thái căng thẳng trong tâm lý cá nhân. Chẳng hạn, học sinh
có thể bắt đầu giải toán mà không có một hứng thú nào cả. Khi
ấy, học sinh phải có sự nỗ lực ý chí để tập trung chú ý vào việc
giải bài toán. Trong thời gian làm bài, xuất hiện những nguyên
nhân nào đó. Ví dụ: do hứng thú, do sự tự khẳng định: bằng bất
cứ giá nào tôi cũng làm đƣợc... làm cho sự tham gia của ý chí
trong việc duy trì chú ý là không cần thiết nữa. Lúc này học sinh
hoàn toàn bị cuốn hút vào việc giải bài toán. Nhƣ vậy, ở học sinh
đã xuất hiện chú ý sau chủ định
Trong hoạt động tƣ pháp, các loại chú ý nói trên có mối liên
hệ nhất định với nhau. Những yếu tố khách quan (nhƣ các dấu
vết, các thông tin có liên quan đến sự việc...) chủ yếu sẽ làm xuất
hiện chú ý không có chủ định. Tiếp đến, sự tham gia của các yếu
tố chủ quan (đặc biệt là của ý chí) sẽ làm hình thành ở ngƣời cán
bộ tƣ pháp chú ý có chủ định, định hƣớng hoạt động tâm lý của
họ. Trong quá trình hoạt động, có thể dẫn đến một thời điểm chú
ý đƣợc duy trì mà không cần có sự nỗ lực của ý chí. Lúc này, loại
chú ý cao cấp nhất, bền vững nhất đƣợc hình thành, đó là chú ý
sau chủ định.
3.2. Căn cứ vào đối tượng mà chú ý hướng tới ta có thể
phân chia chú ý thành: Chú ý bên ngoài và chú ý bên trong
3.2.1. Chú ý bên ngoài
Là loại chú ý mà hoạt động tâm lý của cá nhân hƣớng vào các
sự vật, hiện tƣợng của thế giới khách quan. Loại chú ý này đòi hỏi
phải sử dụng các giác quan (thị giác, thính giác...).
67
Các yếu tố gây nên chú ý bên ngoài gồm các kích thích từ
bên ngoài thế giới khách quan tác động lên các giác quan của con
ngƣời. Có thể kể đến một số loại kích thích sau:
- Các kích thích có cƣờng độ mạnh nhƣ: âm thanh mạnh, ánh
sáng chói, mùi khó chịu... Các kích thích này luôn gây đƣợc sự
chú ý. Vì vậy, nếu một cá nhân khẳng định rằng anh ta không chú
ý đến một khích thích có cƣờng độ mạnh nào đó thì có nghĩa rằng
anh ta đang ở trong trạng thái tâm sinh lý không bình thƣờng,
hoặc vì một lý do nào đó mà anh ta không muốn nói lên sự thật.
- Các kích thích có sự mới lạ cũng gây nên chú ý. Sự mới lạ
này có thể ở toàn bộ kích thích, có thể ở một phần của kích thích,
hoặc có thể ở sự không bình thƣờng của nó.
- Trật tự sắp xếp, cấu tạo của kích thích có thể ảnh hƣởng tích
cực lên chú ý của con ngƣời. Đây là một yếu tố có ý nghĩa quan
trọng đối với thực tiễn của hoạt động tƣ pháp. Ngƣời cán bộ tƣ
pháp phải lƣu ý đến yếu tố này mà sắp xếp thông tin cho hợp lý,
tạo điều kiện tốt nhất cho việc nhận thức vụ án.
3.2.2. Chú ý bên trong
Là loại chú ý mà ở đó, hoạt động tâm lý của cá nhân hƣớng
vào hành động, suy nghĩ, thế giới nội tâm và ý thức bản ngã của
cá nhân đó.
Đối tƣợng của chú ý bên trong là những cảm xúc, những hồi
tƣởng, những suy tƣ... của cá nhân.
Chú ý bên trong chỉ có ở con ngƣời, còn ở động vật không tồn
tại loại chú ý này, do động vật không có ý thức đối với cuộc sống
nội tâm của chúng.
68
 Chú ý bên trong và chú ý bên ngoài có quan hệ chặt chẽ và
thƣờng đi đôi với nhau. Điều đó dễ hiểu vì khi chú ý làm một việc
gì, con ngƣời thƣờng kết hợp giữa nhận thức cảm tính, hành động
và suy nghĩ, tƣ duy, có lúc đem hết tình cảm và lòng tin vào việc
mình đang làm. Lúc này, chú ý bên ngoài và chú ý bên trong cùng
hƣớng tới một đối tƣợng và chúng sẽ hỗ trợ lẫn nhau. Vì vậy, cá
nhân sẽ có trạng thái chú ý cao độ.
Tuy nhiên, cũng có những việc, những lúc mà chú ý bên ngoài
và chú ý bên trong hoàn toàn độc lập với nhau. Có những công
việc chỉ đòi hỏi sự tập trung chú ý bên ngoài mà không cần đến
chú ý bên trong. Ngƣợc lại, cũng có những công việc mà con
ngƣời phải sử dụng chú ý bên trong là chủ yếu. Lúc này, chú ý
bên ngoài và chú ý bên trong kìm hãm lẫn nhau. Vì thế, sẽ rất khó
khăn nếu nhƣ cùng một lúc tập trung chú ý tới cả những hiện
tƣợng bên ngoài và hiện tƣợng bên trong... Khi cá nhân thực hiện
hành vi vi phạm pháp luật sẽ chịu sự tác động của những yếu tố
bên ngoài và bên trong. Trong nhiều trƣờng hợp, những yếu tố
này sẽ cản trở sự tập trung và định hƣớng chú ý của cá nhân trong
hành động. Kết quả là họ không thể xoá hết các dấu vết của hành
vi tại nơi thực hiện. Vì vậy, khi khám nghiệm hiện trƣờng, điều
tra viên cần phải biết tìm kiếm các dấu vết về hành vi vi phạm
pháp luật ngay cả trong chi tiết nhỏ nhất trên hiện trƣờng. Ở đây,
sự nỗ lực ý chí của điều tra viên đóng một vai trò quan trọng. Nó
sẽ giúp điều tra viên có thể duy trì đƣợc chú ý và tập trung lên
mọi sự vật trên hiện trƣờng.
Tóm lại, chú ý là một hiện tƣợng tâm lý độc đáo, nó luôn xuất
hiện kèm theo các hoạt động thực tế, cũng nhƣ luôn có mặt trong
69
các quá trình nhận thức của mỗi cá nhân. Mức độ tập trung chú ý
khác nhau sẽ tạo nên các trạng thái khác nhau trong hoạt động
tâm lý cá nhân. Vì thế, chú ý là một biểu hiện đặc trƣng của cá
nhân trong hoạt động sống. Mặt khác, chú ý là điều kiện quan
trọng đảm bảo cho mọi hoạt động tâm lý của con ngƣời diễn ra
một cách có hiệu quả.
Đối với những ngƣời hoạt động trong nghề luật nói chung, và
những ngƣời cán bộ tiến hành tố tụng nói riêng, chú ý có một vai
trò quan trọng. Chú ý đƣợc hình thành trong quá trình hoạt động
của họ, và trở thành một phẩm chất nghề nghiệp không thể thiếu
cho những ngƣời hoạt động trong nghề luật.
CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP,
ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
1. Nêu định nghĩa chú ý và các loại chú ý.
2. So sánh chú ý không chủ định với chú ý có chủ định và rút
ra kết luận cần thiết về mối liên hệ của chúng.
3. So sánh chú ý có chủ định với chú ý sau chủ định và rút ra
kết luận cần thiết về mối liên hệ của chúng.
4. Nêu và phân tích những thuộc tính cơ bản của chú ý.
70

CHƢƠNG IV
HOẠT ĐỘNG
1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM
1.1. Khái niệm hoạt động
Hoạt động là một phạm trù trung tâm của tâm lý học. Nó đƣợc
các nhà tâm lý học đặc biệt quan tâm nghiên cứu từ nửa sau của
thế kỷ XIX. Có nhiều quan điểm khác nhau về hoạt động.
Khi muốn nhấn mạnh mặt sinh lý, mặt thể lực của hoạt động,
ngƣời ta định nghĩa hoạt động nhƣ sau: hoạt động là sự tiêu hao
năng lực thần kinh và bắp thịt nhằm thoả mãn nhu cầu nào đó của
cá nhân hoặc của xã hội.
Khi muốn nhấn mạnh mặt cấu trúc của hoạt động, ngƣời ta
định nghĩa hoạt động là toàn bộ những hành động đƣợc thống nhất
lại theo một mục đích chung nhằm thực hiện một chức năng nào đó.
Đặc biệt, có một định nghĩa về hoạt động đƣợc sử dụng rất
nhiều trong tâm lý học. Đó là định nghĩa do nhà tâm lý học ngƣời
Nga A.N.Leônchiev đƣa ra. Theo đó, hoạt động đƣợc coi là mối
quan hệ chủ thể khách thể, là phƣơng thức tồn tại của con ngƣời
trong thế giới khách quan.(1)
(1). Dẫn theo: Phạm Minh Hạc, Tuyển tập tâm lý học, Nxb. Giáo dục, tr. 268.
71
Có thể thấy, mặc dù có nhiều cách định nghĩa về hoạt động,
song tất cả đều thống nhất hiểu hoạt động là quá trình tác động
qua lại có chủ định giữa con ngƣời với thế giới khách quan. Từ
đó, có thể đƣa ra định nghĩa chung nhất về hoạt động nhƣ sau:
Hoạt động là sự tác động qua lại có định hướng giữa con
người với thế giới xung quanh, hướng tới biến đổi nó nhằm thoả
mãn nhu cầu của mình.
Động vật hoàn toàn thụ động trƣớc thế giới xung quanh. Hoạt
động sống của chúng thể hiện sự thích ứng sinh học của cơ thể
đối với tác động của môi trƣờng sống. Còn con ngƣời biết tách
mình ra khỏi thế giới khách quan, tìm hiểu và khám phá những
quy luật của nó, tác động cải tạo, biến đổi nó. Khi tác động vào
thế giới xung quanh, con ngƣời biết đề ra những mục đích cụ thể,
hƣớng tới thoả mãn những nhu cầu nhất định. Để đạt đƣợc mục
đích, con ngƣời có sự lựa chọn những đối tƣợng phù hợp cho hoạt
động, cân nhắc các biện pháp cũng nhƣ phƣơng tiện thực hiện tối
ƣu nhất để tác động đến đối tƣợng. Ngƣợc lại, chính trong quá
trình tác động vào thế giới khách quan, tâm lý của con ngƣời sẽ
hoàn thiện và phát triển. Có thể thấy, trong hoạt động thể hiện
mối quan hệ tác động qua lại khăng khít giữa con ngƣời với thế
giới khách quan. Vì vậy, tâm lý học hiện đại đã coi hoạt động là
quá trình sáng tạo của con ngƣời (với tƣ cách là chủ thể) và là quá
trình con ngƣời lĩnh hội toàn bộ những cái có trong thực tại xung
quanh cần cho cuộc sống của mình. Hai quá trình này trong hoạt
động diễn ra đồng thời và thống nhất với nhau, gọi là quá trình
đối tượng hoá và quá trình chủ thể hoá.
72
 - Quá trình đối tƣợng hoá (quá trình khách thể hoá) là quá
trình chủ thể của hoạt động chuyển những cái của mình thành sản
phẩm của hoạt động. Nói cách khác, đây là quá trình chủ thể sử
dụng trình độ tâm lý vốn có của bản thân nhƣ hiểu biết, tri thức,
kỹ năng kỹ xảo, thái độ, các chuẩn mực... tác động vào thế giới
khách quan, làm ra sản phẩm của hoạt động. Quá trình hoạt động
cũng nhƣ sản phẩm hoạt động chứa đựng những dấu ấn về đặc
điểm tâm lý của chủ thể đã tiến hành hoạt động. Quá trình đối
tƣợng hoá có thể hiểu là quá trình chuyển những cái của chủ thể
hoạt động thành những cái của đối tƣợng. Quá trình này còn đƣợc
gọi là quá trình xuất tâm.
- Quá trình chủ thể hoá là quá trình biến những cái từ bên
ngoài hiện thực khách quan thành những cái của chủ thể. Hoạt
động của con ngƣời rất đa dạng và phong phú. Mỗi hoạt động đòi
hỏi ở chủ thể tiến hành những phẩm chất tâm lý nhất định. Để đạt
hiệu quả cao, chủ thể hoạt động phải trau dồi, rèn luyện các phẩm
chất tâm lý phù hợp với yêu cầu của hoạt động mà họ tham gia.
Hơn nữa, trong hoạt động, cá nhân khám phá ra bản chất, quy luật
của đối tƣợng, tìm ra đƣợc các thao tác, kỹ năng kỹ xảo cần thiết
để tác động đến đối tƣợng. Tất cả những cái đó sẽ đƣợc cá nhân
lĩnh hội, tái tạo và biến nó thành cái của chủ thể. Đó chính là quá
trình chủ thể hoá (quá trình biến những cái bên ngoài thành tâm lý
của chủ thể). Quá trình này còn đƣợc gọi là quá trình nhập tâm.
Nhƣ vậy, hoạt động thể hiện mối quan hệ tác động qua lại có
định hƣớng của con ngƣời với thế giới xung quanh. Trong đó, con
ngƣời luôn là chủ thể: vừa tích cực tác động vào thế giới khách
quan tạo ra sản phẩm làm cho thế giới khách quan phát triển, vừa
tạo ra tâm lý của chính mình.
73
1.2. Khái niệm hành động
1.2.1. Định nghĩa hành động
Hành động là một bộ phận cấu thành hoàn chỉnh của hoạt
động, hướng tới đạt được mục đích cụ thể.
Hành động là một đơn vị hoàn chỉnh của hoạt động. Mỗi
hành động đều có đầy đủ các thành phần cấu tạo là: động cơ, mục
đích, thao tác và kết quả. Ví dụ: hành động lên lớp nghe giảng của
sinh viên là một bộ phận cấu thành hoàn chỉnh và đầy đủ của hoạt
động học tập. Nó bao gồm: mục đích cụ thể là nhằm có đƣợc
những kiến thức cần thiết về môn học; mục đích đó đƣợc đề ra
bởi sự thúc đẩy của động cơ hoạt động học tập; đƣợc thực hiện
bằng các thao tác nhƣ nghe, ghi, nhìn...; kết quả của hành động
mang lại cho sinh viên những hiểu biết về môn học.
Hành động hƣớng tới thực hiện một nhiệm vụ và mục đích cụ
thể. Mục đích của hành động đƣợc hình thành dƣới ảnh hƣởng
trực tiếp của điều kiện, hoàn cảnh mà cá nhân đang tồn tại. Khi
tham gia vào hoạt động nhất định, cá nhân gặp nhiều điều kiện và
tình huống khác nhau. Dƣới tác động của từng hoàn cảnh, điều
kiện, ở cá nhân sẽ xuất hiện những nhiệm vụ, hình thành những
mục đích cụ thể cho hành động.
Trong hành động thể hiện tính tích cực bên ngoài và bên trong
của cá nhân:
- Tính tích cực bên ngoài (tích cực vận động) là những cử
động có chủ định, có định hƣớng của con ngƣời. Nhờ chúng, con
ngƣời tác động lên thế giới xung quanh.
74
 - Tính tích cực bên trong (tích cực tâm lý) là hoạt động của
những hiện tƣợng tâm lý cá nhân nhƣ hệ thống động cơ, nhận
thức, tình cảm...
Giữa tính tích cực bên ngoài và bên trong có mối quan hệ chặt
chẽ với nhau. Mặt bên trong (tâm lý) sẽ điều chỉnh tính tích cực
vận động (mặt bên ngoài) của hành động. Nhờ có tính tích cực
bên trong, con ngƣời tìm ra những đặc điểm, những quy luật của
sự vật hiện tƣợng, từ đó đề ra những mục đích, những phƣơng án
để cải tạo thế giới khách quan. Ngƣợc lại, thông qua các cử động
bên ngoài, cá nhân sẽ lĩnh hội đƣợc tri thức, kinh nghiệm, kỹ
năng, kỹ xảo, chuẩn mực... từ đó mà tâm lý của họ đƣợc hình
thành và phát triển.
1.2.2. Cấu trúc của hành động
Phụ thuộc vào các điều kiện tồn tại khác nhau mà hành động
của cá nhân rất đa dạng và phong phú. Tuy nhiên, tất cả hành
động đều có thành phần cấu trúc giống nhau gồm: động cơ, mục
đích, thao tác và kết quả.
Động cơ là cái thúc đẩy hành động, gắn liền với việc thoả
mãn những nhu cầu của chủ thể, là toàn bộ những điều kiện bên
trong và bên ngoài có khả năng khơi dậy tính tích cực của chủ thể
và xác định xu hƣớng hành động.
Mục đích là sự hình dung của cá nhân về kết quả sẽ đạt đƣợc
khi thực hiện hành động. Mục đích là biểu tƣợng về kết quả của
hành động trong tâm lý cá nhân, có tác dụng định hƣớng cá nhân
tới hành động, cũng nhƣ kiểm soát và điều chỉnh các hoạt động tâm
lý của cá nhân trong suốt quá trình hành động để đạt mục đích.
75
Động cơ và mục đích có mối quan hệ với nhau trong cấu trúc
của hành động. Vì có động cơ thúc đẩy thì cá nhân mới đặt ra
mục đích cho hành động. Nhƣ vậy, động cơ là nguyên nhân sâu sa
bên trong của hành động, còn mục đích là khuynh hƣớng thể hiện
ra bên ngoài nguyên nhân đó. Động cơ và mục đích kết hợp với
nhau cùng quy định nội dung và tính chất của một hành động.
Tuy vậy, động cơ và mục đích cũng tƣơng đối độc lập với
nhau. Cùng xuất phát từ một động cơ thúc đẩy, cá nhân có thể
đặt ra nhiều mục đích khác nhau cho hành động. Chẳng hạn,
cùng xuất phát từ động cơ thù hằn, cá nhân có thể đặt ra nhiều
mục đích phạm tội khác nhau nhƣ: cố ý gây thƣơng tích; giết
ngƣời; xúc phạm danh dự, nhân phẩm... Mặt khác, cùng là một
mục đích của hành động, nhƣng lại có thể xuất phát từ nhiều
động cơ khác nhau. Chẳng hạn, mục đích cố ý gây thƣơng tích
có thể xuất phát từ nhiều động cơ bên trong khác nhau nhƣ: thù
hằn; ghen tuông; chiếm đoạt tài sản... Vì vậy, để hiểu chính xác
tính chất của một hành động, cần phải làm rõ cả động cơ và mục
đích của hành động đó. Trong khoa học Hình sự, khi đánh giá
yếu tố lỗi của hành vi phạm tội, cần phải làm rõ cả động cơ, cả
mục đích của hành vi đó. Động cơ và mục đích của hành động
không chỉ định hƣớng hành động của con ngƣời. Trong quá
trình của hành động, động cơ và mục đích còn giúp con ngƣời
kiểm soát, điều chỉnh tâm lý của mình một cách có định hƣớng
để đạt mục đích của hành động.
Thao tác là những cử động của cơ thể diễn ra theo một hệ
thống, trật tự nhất định, phù hợp với những điều kiện cụ thể để
thực hiện mục đích đã đề ra trong một thời gian nhất định.
76
 Kết quả là sản phẩm thực tế thu đƣợc sau khi tiến hành một
hành động cụ thể, là sự hiện thực hoá mục đích của hành động.
Kết quả có thể trùng với mục đích ban đầu đã đặt ra, có thể chƣa
đạt đƣợc, hoặc cũng có thể vƣợt quá mục đích đã đặt ra. Những
kết quả khác nhau của hành động sẽ làm xuất hiện những xúc
cảm tích cực hoặc tiêu cực ở cá nhân từ đó có thể ảnh hƣởng tới
tâm lý của họ.
Bốn yếu tố trong cấu trúc của hành động có quan hệ mật
thiết với nhau và tạo nên hai thành phần cơ bản của hành động:
động cơ, mục đích tạo nên nội dung của hành động; thao tác và
kết quả thể hiện hình thức, phƣơng thức thực hiện hành động.
Điều này cho thấy, hành động là một bộ phận cấu thành hoàn
chỉnh của hoạt động.
1.2.3. Phân loại hành động
Có rất nhiều cách phân loại hoạt động. Có thể kể đến một số
cách phân loại sau đây:
- Căn cứ vào xu hƣớng của hành động có thể chia thành:
hành động thể chất và hành động trí tuệ.
Hành động thể chất (còn gọi là hành động bên ngoài, hành
động phản xạ) là hành động hƣớng ra bên ngoài, hành động với
các đồ vật.
Hành động trí tuệ (hành động bên trong, hành động tâm lý) là
hành động diễn ra với những diễn biến tâm lý của cá nhân. Hành
động trí tuệ lúc đầu đƣợc hình thành nhƣ hành động với đồ vật
(hành động bên ngoài). Sau đó chuyển hoá dần dần thành hành
động bên trong. Ví dụ: em bé học đếm. Đầu tiên nó đếm bằng các
77
que tính. Nó lấy lần lƣợt các que tính và đếm. Dần dần nó không
cần đến que tính nữa vì việc đếm lúc này đã trở thành hành động
trí tuệ. Lúc này, em bé đã hành động dựa trên các biểu tƣợng của
ngôn ngữ và con số.
Hành động trí tuệ có một ý nghĩa nhất định. Trƣớc khi tiến
hành hành động với các đồ vật, để đạt mục đích, con ngƣời có thể
lập kế hoạch hành động trong đầu dựa trên những hình ảnh và
biểu tƣợng ngôn ngữ. Hành động bên ngoài đƣợc định hƣớng và
kiểm duyệt bằng hành động trí tuệ, bằng những kế hoạch bên
trong. Con ngƣời luôn so sánh những hành động bên ngoài đang
diễn ra với những dự kiến đã có dƣới dạng biểu tƣợng trong tƣ
duy. Nhờ đó mà con ngƣời có thể điều chỉnh hành động, đánh giá,
so sánh kết quả của hành động với mục đích đã đặt ra.
- Căn cứ vào mức độ điều khiển, kiểm soát của chủ thể đối
với hành động, có thể chia hành động thành: hành động bản năng,
hành động phản xạ, hành động xung động, hành động ý chí.
Hành động bản năng thƣờng đƣợc hình thành do những kích
thích sinh học tới cơ thể, đƣợc thực hiện không có sự tham gia
của ý thức. Hành động này có từ khi con ngƣời mới sinh ra. Ví
dụ: em bé khóc vì đói...
Hành động phản xạ là loại hành động thực hiện nhƣ một phản
xạ, không có sự điều chỉnh của ý thức. Ví dụ: phản xạ rụt tay lại
khi gặp vật nóng hoặc bị điện giật.
Hành động xung động là loại hành động thƣờng thấy ở những
ngƣời đang ở trong tình trạng tình thần bị kích động mạnh. Sự
kiểm soát và điều chỉnh của ý chí đối với hành động nằm ngoài
78
khả năng của chủ thể. Ở loại hành động này, cá nhân thƣờng
không làm chủ đƣợc bản thân, đặc biệt khi họ bị đẩy đến đỉnh
điểm của sự kích động. Chính vì đặc điểm đó mà việc thực hiện
hành vi xâm hại đến tính mạng và sức khoẻ của ngƣời khác
trong tình trạng này đƣợc xem là một tình tiết giảm nhẹ truy cứu
trách nhiệm hình sự đối với cá nhân, đƣợc quy định trong Bộ
luật Hình sự năm 1999.
Hành động ý chí: là hành động đƣợc chủ thể ý thức và điều
khiển một cách tích cực. Ở hành động ý chí có sự cân nhắc, xác
định mục đích, quyết định hành động, lựa chọn phƣơng tiện, biện
pháp thực hiện. Trong quá trình thực hiện hành động, chủ thể ở
trong trạng thái kiểm soát và điều chỉnh đƣợc hành vi của mình.
1.3. Khái niệm hành vi
Hoạt động của con ngƣời đƣợc biểu hiện trong nhiều mối
quan hệ khác nhau, trong các điều kiện rất khác nhau. Sự biểu
hiện của hoạt động trong các điều kiện và hoàn cảnh cụ thể chính
là hành vi.
Hành vi là một khái niệm đƣợc các nhà tâm lý học đặc biệt
quan tâm. Phụ thuộc vào cách tiếp cận nghiên cứu, có rất nhiều
cách hiểu khác nhau về hành vi.
Ngƣời đầu tiên đƣa ra khái niệm hành vi là J.B.Watson (Mỹ)
vào năm 1913. Theo ông, hành vi là tổng hợp các phản ứng của
cơ thể trƣớc các kích thích của môi trƣờng bên ngoài theo công
thức: S - R (S là kích thích, R là phản ứng). Theo công thức này,
bất kỳ một hành vi nào của con ngƣời và động vật đều diễn ra
79
theo cơ chế: có kích thích thì có phản ứng chứ không liên quan gì
đến ý thức và các chuẩn mực xã hội.
Theo sự phát triển của tâm lý học, sau này, trong tâm lý học
hiện đại của Nga đã có rất nhiều định nghĩa về hành vi đƣợc đƣa
ra. Chẳng hạn, X.L. Rubinstein coi hành vi là hoạt động đặc biệt.
Hoạt động đƣợc chuyển thành hành vi khi động lực hoạt động từ
bình diện đối tƣợng chuyển sang quan hệ cá nhân – xã hội.(1) Còn
A. N. Leonchiev cho rằng, hành vi không phải là phản ứng máy
móc của một cơ thể sinh vật mà phải đƣợc hiểu là hoạt động.(2)
Nhà tâm lý học Thuỵ sĩ J. Piaget, khi nghiên cứu về hành vi
lại nhấn mạnh tính tích cực của con ngƣời. Ông cho rằng, hành vi
là sự tìm kiếm những hoàn cảnh hay đối tƣợng còn thiếu hoặc
chƣa tồn tại... hành vi đƣợc hiểu là tính tích cực có định hƣớng. (3)
Ở Việt Nam, khái niệm hành vi cũng đã đƣợc quan tâm nghiên
cứu trong những năm gần đây. Có nhiều khái niệm về hành vi
đƣợc đƣa ra nhƣ:
- Mỗi biểu hiện hành vi chỉ là một bộc lộ ra bên ngoài của
hoạt động, và bao giờ cũng gắn liền với động cơ, mục đích.(4)
- Hành vi là toàn bộ nói chung những phản ứng, cách cƣ xử
biểu hiện ra bên ngoài của một con ngƣời trong một hoàn cảnh cụ
thể nhất định.(5)
(1). Từ diển Tâm lý học và thực hành, Minsk 2001.
(2). Phạm Minh Hạc, Sđd.
(3). Phạm Minh Hạc, Sđd.
(4). Phạm Minh Hạc, Sđd.
(5). Hoàng Phê, Từ điển tiếng Việt, Nxb. Đà Nẵng 1997, tr. 407.
80
 Có thể thấy, xung quanh khái niệm hành vi có rất nhiều quan
điểm đƣợc đƣa ra. Mỗi tác giả đã nghiên cứu và nhận thức hành
vi ở một góc độ khác nhau. Song, tất cả các quan điểm đều nhìn
nhận hành vi là một biểu hiện cụ thể của mối quan hệ giữa con
ngƣời với thế giới khách quan, trong đó con ngƣời tích cực thể
hiện thái độ của mình với tƣ cách là chủ thể của mối quan hệ này.
C. Mác có nhận định rằng, con ngƣời tác động lên hoàn cảnh bao
nhiêu thì cũng chịu sự tác động của hoàn cảnh bấy nhiêu. Ở đây,
con ngƣời không thụ động chịu sự tác động của hoàn cảnh mà
tích cực lựa chọn cho mình cách xử sự phù hợp tác động vào thế
giới khách quan. Thông qua sự tác động đó, họ biểu thị thái độ
của mình đối với bên ngoài. Nhƣ vậy, con ngƣời không chỉ thích
ứng thụ động với điều kiện, hoàn cảnh khách quan, mà căn cứ vào
thái độ, thế giới quan… của mình, họ tác động một cách có ý thức
đến thế giới khách quan. Phụ thuộc vào nội dung tâm lý khác
nhau mà trong những hoàn cảnh giống nhau, mỗi ngƣời có những
xử sự khác nhau – xử sự này đƣợc gọi là hành vi.
Nhƣ vậy, Hành vi là xử sự của con người trong một hoàn cảnh
cụ thể, biểu hiện ra bên ngoài bằng lời nói, cử chỉ nhất định.
Hành vi có thể chỉ đơn thuần chứa đựng những nội dung kỹ
thuật. Song, trong nhiều trƣờng hợp, hành vi có thể vƣợt xa khỏi
các giới hạn kỹ thuật, mang những ý nghĩa tích cực hoặc tiêu cực
về mặt xã hội. Lúc này, hành vi đã chứa đựng những nội dung xã
hội sâu sắc, và đƣợc hiểu dƣới một khái niệm mới: cách xử sự.
Cách xử sự là những hành vi thể hiện quan điểm, thái độ của chủ
thể đối với ngƣời khác, với xã hội, với các chuẩn mực đạo đức
của xã hội.
81
Hành vi của con ngƣời trong mỗi hoàn cảnh cụ thể có thể đƣợc
kiểm duyệt bởi ý thức (đó là những hành vi có ý thức), nhƣng cũng
có thể không đƣợc ý thức kiểm duyệt (đó là những hành vi vô
thức). Nhƣ vậy, khi nói đến hành vi của con ngƣời cần phải lƣu ý
rằng, nó bao gồm cả những hành vi có ý thức và hành vi vô thức.
Dƣới góc độ khoa học pháp lý, hành vi đƣợc biểu hiện dƣới
các hình thức: hành động hoặc không hành động.
- Hành động là hệ thống các cử động của con ngƣời tác động
đến một đối tƣợng nào đó, thể hiện thái độ của họ đối với thế giới
bên ngoài.
- Không hành động là sự kìm hãm của chủ thể một hành động
nào đó, thể hiện thái độ, quan điểm của họ đối với hiện tƣợng
đang diễn ra.
2. ĐẶC ĐIỂM CỦA HOẠT ĐỘNG
2.1. Tính đối tượng
Hoạt động bao giờ cũng phải có đối tƣợng. Đối tƣợng của
hoạt động chính là cái mà con ngƣời tác động vào để đạt đƣợc
những mục đích nhất định. Đối tƣợng của hoạt động có thể là
những sự vật hiện tƣợng tồn tại trong hiện thực, có thể là các sự
kiện, có thể là con ngƣời...
Đối tƣợng của hoạt động không có sẵn, mà đƣợc hình thành
trong hoạt động sống của cá nhân. Để đạt đƣợc mục đích, con
ngƣời phải suy tính phƣơng thức hành động, tìm kiếm từ trong
hiện thực khách quan đối tƣợng tác động thích hợp cho việc đạt
mục đích. Nhƣ vậy, đối tƣợng của hoạt động thể hiện một cách
gián tiếp xu hƣớng, động cơ của chủ thể.
82
 2.2. Tính chủ thể
Hoạt động bao giờ cũng do chủ thể tiến hành. Chủ thể của
hoạt động là con ngƣời. Tuy nhiên, không phải lúc nào con ngƣời
cũng là chủ thể của hoạt động. Là chủ thể của hoạt động, con
ngƣời phải thể hiện tính tích cực, chủ động trong hành vi để tiến
hành hoạt động. Họ phải biết đặt ra những mục đích, cân nhắc các
phƣơng tiện biện pháp thực hiện, phải tích cực tác động có định
hƣớng lên đối tƣợng. Khi cá nhân tiến hành hoạt động một cách
thụ động, dƣới sự tác động của ngƣời khác thì họ không phải là
chủ thể của hoạt động.
Tính chủ thể ảnh hƣởng đến nội dung và tính chất của hoạt
động, thể hiện ở những điểm sau:
- Cùng một hoạt động nhƣ nhau về hình thức (về phƣơng
tiện, thao tác, đối tƣợng tác động), nhƣng phụ thuộc vào chủ thể
khác nhau, xuất phát từ những động cơ khác nhau thì tính chất
của hoạt động khác nhau. Chẳng hạn, cùng là việc gây thƣơng
tích, thì ở chủ thể thứ nhất có thể xuất phát từ động cơ phòng vệ,
còn ở ngƣời thứ hai có thể từ động cơ thù hằn.
- Phụ thuộc vào đặc điểm tâm lý khác nhau ở các chủ thể mà
sản phẩm của hoạt động là khác nhau. Cùng một hoạt động, song,
phụ thuộc vào năng lực, vào thái độ, vào tình cảm, tính cách... của
chủ thể mà sản phẩm của hoạt động mang những sắc thái riêng,
thể hiện dấu ấn tâm lý của chủ thể đã làm ra sản phẩm đó.
- Trong hoạt động, phụ thuộc vào các chủ thể khác nhau mà
quá trình chủ thể hoá là khác nhau. Hoạt động có những ảnh
hƣởng nhất định lên tâm lý của cá nhân. Hoạt động là quá trình
83
đƣa chủ thể vào thực tiễn và ngƣợc lại, là quá trình chủ thể lĩnh
hội toàn bộ những cái có trong thực tại xung quanh để đảm bảo sự
tồn tại của chủ thể trong xã hội.
2.3. Tính mục đích
Hoạt động bao giờ cũng có mục đích. Tính mục đích của hoạt
động thể hiện ở sự tác động có ý thức, có định hƣớng tới đối
tƣợng. Mục đích của hoạt động thƣờng là làm ra sản phẩm có liên
quan trực tiếp hay gián tiếp đến sự thoả mãn nhu cầu của chủ thể.
Tính mục đích gắn bó với tính đối tƣợng. Để thoả mãn mục
đích, chủ thể sẽ lựa chọn những đối tƣợng phù hợp để tác động.
Nhƣ vậy, mục đích của hoạt động ở một chừng mực nhất định chi
phối đối tƣợng của hoạt động.
2.4. Tính gián tiếp
Hoạt động luôn vận hành theo nguyên tắc gián tiếp. Có nghĩa
là, trong hoạt động, chủ thể tác động đến đối tƣợng thông qua
cộng cụ, phƣơng tiện. Công cụ phƣơng tiện đƣợc sử dụng ở đây
bao gồm máy móc, phƣơng tiện kĩ thuật, tri thức... Công cụ,
phƣơng tiện giữ vai trò trung gian giữa chủ thể và đối tƣợng của
hoạt động.
3. CẤU TRÚC CỦA HOẠT ĐỘNG
Theo quan điểm duy vật, con ngƣời thực hiện sự tác động
qua lại với môi trƣờng xung quanh bằng nhiều hoạt động, trong
đó bao gồm quá trình sáng tạo ra thế giới đối tƣợng và quá trình
lĩnh hội kinh nghiệm lịch sử - xã hội. Nhƣ vậy, hoạt động là đơn
vị của cuộc sống. Từng hoạt động riêng là tổ hợp phức tạp của
các quá trình có chung một xu hƣớng, nhằm đạt một kết quả
84
nhất định. Có thể thấy, hoạt động rất đa dạng. Song, chúng lại
có chung thành phần cấu trúc giống nhau. Cấu trúc chung của
hoạt động đƣợc A.N. Lêônchiev mô tả, có thể đƣợc biểu diễn
theo sơ đồ sau:
Hoạt động Động cơ
Hành động Mục đích
Thao tác Điều kiện
Sơ đồ cấu trúc tâm lý của hoạt động
Trƣớc hết, để tham gia vào hoạt động, con ngƣời luôn luôn
phải có những động cơ thúc đẩy. Hãy phân tích hoạt động học tập
của sinh viên tại trƣờng Đại học Luật. Tham gia vào hoạt động
này, cá nhân nhằm thoả mãn nhu cầu về học tập (hoặc nhằm thoả
mãn hứng thú đối với nghề luật). Nhƣ vậy, nhu cầu (hoặc hứng
thú) là động cơ thúc đẩy cá nhân tham gia hoạt động.
Để thực hiện đƣợc hoạt động học tập, cần phải có các hành
động khác nhau nhƣ: lên lớp nghe giảng, đi thƣ viện, học ôn
bài... ở đây hoạt động đã đƣợc cụ thể hoá thành những hành
động. Do đó, hành động chính là các bộ phận của hoạt động.
Mỗi hành động hƣớng tới một mục đích cụ thể. Hành động lên
85
lớp nghe giảng nhằm mục đích: tiếp thu kiến thức; hành động đi
thƣ viện nhằm mục đích: mở rộng thêm kiến thức; hành động ôn
bài nhằm mục đích: củng cố kiến thức... Mặc dù mỗi hành động
hƣớng tới một mục đích cụ thể, nhƣng tất cả đều nhằm thoả mãn
động cơ của hoạt động: nhu cầu học tập (hoặc húng thú với nghề
luật). Có thể thấy, động cơ của hoạt động là mục đích chung,
khái quát. Còn mục đích của hành động chính là mục đích cụ
thể, mục đích bộ phận.
Để thực hiện một hành động, cá nhân phải có các thao tác. Đó
là những cử động của cơ thể diễn ra theo một hệ thống, trật tự
nhất định trong những điều kiện cụ thể, nhằm thực hiện mục đích
của hành động. Chẳng hạn, muốn thực hiện đƣợc hành động đi
thƣ viện, cá nhân phải có các thao tác nhƣ tra cứu danh mục tài
liệu, nhìn, ghi chép... Việc cá nhân có các thao tác nhƣ thế nào,
phụ thuộc vào điều kiện tồn tại cụ thể, và vào đối tƣợng tác động
mà họ lựa chọn.
Từ những phân tích trên cho thấy, trong cấu trúc của hoạt
động có sáu yếu tố, và chia thành hai phần:
- Phần thứ nhất là hoạt động - hành động - thao tác, thể hiện
phƣơng thức và các đơn vị thực hiện hoạt động. Một hoạt động
đƣợc thực hiện bởi nhiều hành động. Một hành động lại đƣợc tiến
hành bằng nhiều thao tác.
- Phần thứ hai là động cơ - mục đích - điều kiện, thể hiện nội
dung, tính chất của hoạt động. Giữa các yếu tố trên có mối quan
hệ với nhau. Động cơ đƣợc cụ thể hoá thành các mục đích. Mục
đích lại quy định việc lựa chọn đối tƣợng tác động mà từ đó ảnh
86
hƣởng đến việc xác định điều kiện của hoạt động.
Hai phần này có mối quan hệ nhất định. Đó là mối quan hệ
giữa nội dung và hình thức của hoạt động. Động cơ, mục đích chi
phối việc lựa chọn phƣơng thức tiến hành hoạt động. Ngƣợc lại,
trong quá trình tiến hành hoạt động sẽ làm hình thành những động
cơ và mục đích mới. A. N. Lêônchiev đã khái quát mối liên hệ
này bằng sơ đồ: HĐ - NC - HĐ (hoạt động - nhu cầu - hoạt động).
4. QUÁ TRÌNH ĐỘNG CƠ HOÁ
Để tham gia vào một hoạt động, cá nhân cần phải có động cơ
thúc đẩy. A.N. Lêônchiev đã nhấn mạnh rằng, không thể có loại
hoạt động không có động cơ. Động cơ của hoạt động đƣợc hình
thành từ những động lực bên trong của cá nhân. Động lực của cá
nhân bao gồm tất cả các nhu cầu, trạng thái xúc cảm… Động lực
có thể đƣợc cá nhân ý thức, có thể chƣa đƣợc cá nhân ý thức. Khi
động lực đƣợc cá nhân ý thức và thúc đẩy họ hành động thì lúc
này nó trở thành động cơ. Quá trình biến động lực trở thành động
cơ hoạt động gọi là quá trình động cơ hoá. Quá trình này diễn ra
khi tác động của điều kiện bên ngoài tƣơng thích với các điều
kiện tâm lý bên trong của cá nhân.
4.1. Các yếu tố trong quá trình động cơ hoá
Tham gia vào quá trình động cơ hoá gồm có các yếu tố tâm lý
cá nhân (các yếu tố bên trong) và điều kiện và hoàn cảnh khách
quan cụ thể (yếu tố bên ngoài).
4.1.1. Các yếu tố bên trong
Nhu cầu. Yếu tố quan trọng nhất của quá trình động cơ hoá là
nhu cầu. Nhu cầu phản ánh sự phụ thuộc của con ngƣời vào thế
87
giới bên ngoài, là một sự cần thiết nào đó, đƣợc con ngƣời cảm
nhận nhƣ một sự thiếu hụt của cơ thể mà cần phải cố gắng thoả
mãn. Nhu cầu luôn hƣớng tới nâng cao chất lƣợng của sự thích
ứng tích cực của con ngƣời với môi trƣờng vật chất và xã hội. ở
khía cạnh này, nhu cầu là động lực thúc đẩy con ngƣời tích cực
hoạt động. Xét sâu xa, nhu cầu chính là nguyên nhân bên trong
của hầu hết các hành vi con ngƣời. Nhu cầu không chỉ mang tính
bẩm sinh, mà còn đƣợc hình thành trong điều kiện xã hội. Các
nhu cầu sinh học có thể đƣợc hình thành mà không cần có sự tác
động của điều kiện xã hội. Song, các nhu cầu xã hội thì chỉ có thể
đƣợc hình thành dƣới sự ảnh hƣởng của các điều kiện xã hội. Phụ
thuộc vào vị trí xã hội, vào giao tiếp, vào hoạt động... mà mỗi cá
nhân có các nhu cầu khác nhau.
Các nhu cầu của cá nhân đƣợc tổ chức theo một hệ thống cấu
trúc thứ bậc. Trong hệ thống này, mỗi nhu cầu thể hiện ở một
mức độ nhất định. Cấu trúc thứ bậc của hệ thống nhu cầu sẽ tạo
thành các xu hƣớng của cá nhân. Tất cả các nhu cầu có mối liên
hệ với nhau. Sự điều chỉnh hành vi của con ngƣời cùng một lúc
có sự phối hợp qua lại của tất cả các loại nhu cầu, diễn ra theo cái
gọi là” sự điều khiển dọc”. Sự thiếu hụt của một trong các nhu
cầu này sẽ dẫn tới sự lệch lạc hành vi của cá nhân nói chung.
Chẳng hạn, khi cá nhân không có khả năng thoả mãn nhu cầu an
toàn thân thể sẽ dẫn tới sự lo lắng tột độ, từ đó sẽ giảm sút khả
năng tự điều chỉnh hành vi của họ. Điều này có thể thấy rõ ở tâm
lý của ngƣời phạm tội sau khi thực hiện hành vi phạm tội. Sự lo
sợ bị phát hiện và trừng trị làm cho ngƣời phạm tội trở nên thụ
động trong hành vi, dễ bị kích động, hoảng hốt, lo sợ...
88
 Nhu cầu đƣợc củng cố ngay trong quá trình thoả mãn nó.
Khi mới đƣợc thoả mãn, nhu cầu dƣờng nhƣ biến mất. Nhƣng
sau đó nó lại xuất hiện với cƣờng độ mạnh. Ngay trong chính
hoạt động ngày càng xuất hiện nhiều nhu cầu mới. Đây chính là
động lực cho sự phát triển nhân cách nói riêng và sự tiến bộ xã
hội nói chung.
Ở hầu hết các hành vi phạm tội đều biểu hiện sự thái quá của
nhu cầu. Ngƣời phạm tội thƣờng không biết tìm những giá trị cao
hơn của nhu cầu mà chỉ tăng về lƣợng của các nhu cầu bậc thấp.
Trong trƣờng hợp này, nhu cầu bậc thấp sẽ trở thành giới hạn của
những mong muốn, trở thành lý tƣởng của họ.
Yếu tố xúc cảm. Mọi động cơ đều đƣợc đặc trƣng bởi thái độ
xúc cảm tiêu cực của cá nhân đối với tình trạng đang có, và thái
độ xúc cảm tích cực với cái đang đƣợc mong muốn. Song, những
gì con ngƣời mong muốn lại đƣợc xác định bởi sự định hƣớng giá
trị của họ, bởi việc hoạt động mang đến cho họ những lợi ích nhất
định. Nhƣ vậy, hành vi của con ngƣời đƣợc xác định không chỉ
bởi tác động khách quan do đối tƣợng nhu cầu mang lại, mà còn
bởi thái độ chủ quan của cá nhân đối với chúng.
Việc thực hiện hoạt động đƣợc kiểm soát bằng cách đối chiếu
kết quả trung gian và kết quả cuối cùng với những cái đã dự định.
Sự thoả mãn nhu cầu sẽ giảm sự căng thẳng của trạng thái động
cơ và dẫn tới những xúc cảm tích cực, củng cố hoạt động. Sự
không thoả mãn nhu cầu sẽ dẫn tới những xúc cảm tiêu cực, dẫn
tới sự căng thẳng trong trạng thái động cơ, và cùng với nó là sự
tìm kiếm hoạt động mới.
89
4.1.2. Điều kiện và hoàn cảnh bên ngoài
Trong quá trình sống, mỗi cá nhân luôn luôn có mối quan hệ
mật thiết với môi trƣờng xung quanh. Mối liên hệ đó đƣợc phản
ánh thông qua sự tác động qua lại giữa cá nhân với những hoàn
cảnh, điều kiện khách quan cụ thể. Sự tác động của điều kiện
khách quan là những kích thích tạo nên tính tích cực trong tâm lý
cá nhân, tạo nên xu hƣớng cho hoạt động.
4.2. Cơ chế của quá trình động cơ hoá
Động cơ hóa là sự kết hợp tương thích giữa các yếu tố bên
trong của cá nhân và điều kiện bên ngoài.
Quá trình động cơ hoá đƣợc diễn ra bằng sự kết hợp giữa nhu
cầu của cá nhân và điều kiện bên ngoài tƣơng thích với nó theo cơ
chế nhƣ sau:
Khi nhu cầu của cá nhân không đƣợc thỏa mãn, nó sẽ đƣợc cá
nhân ý thức và trở nên thiết yếu, bức xúc về mặt xúc cảm đối với
cá nhân. Đồng thời, nếu cá nhân gặp tác động của điều kiện bên
ngoài tƣơng thích cho việc thỏa mãn nhu cầu đó (cá nhân đã có
hoặc có thể thấy đƣợc những điều kiện cần thiết để thoả mãn nó
nhƣ: đối tƣợng tác động, công cụ phƣơng tiện, các tri thức cần
thiết...). Lúc này, nhu cầu trở thành động lực thúc đẩy cá nhân
hoạt động. Nhƣ vậy, quá trình động cơ hoá không chỉ phụ thuộc
vào chất lƣợng, đặc điểm của tác động, mà còn phụ thuộc vào
việc tâm lý của cá nhân lúc đó có tƣơng thích với tác động hay
không. Chẳng hạn, lúc đang no thì cá nhân không bao giờ hành
động khi nhìn thấy thức ăn. Kết quả của quá trình động cơ hoá là
90
hình thành động cơ và những xu hƣớng hoạt động của cá nhân Trạng thái động cơ đƣợc tạo nên là do sự hƣng phấn những
(gọi là trạng thái động cơ). cấu trúc thần kinh nhất định đƣợc hình thành bởi nhu cầu, dẫn tới
Nhƣ vậy, để hình thành động cơ hành động, cần các điều sự tích cực có định hƣớng của cơ thể đối với hoạt động. Trạng
kiện sau: thái động cơ sẽ chi phối việc não tiếp nhận kích các thích. Nó có
- Nhu cầu đang đƣợc cá nhân ý thức và tạo nên trạng thái bức thể làm tăng cƣờng hoặc hạn chế sự tiếp nhận các kích thích nhất
xúc về mặt xúc cảm đối với cá nhân. định. Nói cách khác, trạng thái động cơ đƣợc đặc trƣng bởi việc:
- Tác động của điều kiện bên ngoài tƣơng thích cho việc thỏa não lúc đó có hình thành những thông số về đối tƣợng cần cho sự
mãn nhu cầu đó. thoả mãn nhu cầu hay không, có hình thành mô hình hành động
Quá trình động cơ hoá có thể đƣợc biểu diễn bằng sơ đồ sau: để tác động lên đối tƣợng hay không.
Trạng thái động cơ của con ngƣời, về bản chất, khác với trạng
thái động cơ của động vật ở chỗ nó đƣợc điều khiển bởi ý thức và
Điều kiện
hoàn cảnh hệ thông tín hiệu thứ hai (ngôn ngữ). Ở động vật, phƣơng thức
hành vi của nó đƣợc xác định bởi sự tƣơng thích phản xạ đối với
Trạng thái Đối tƣợng những tác động bên ngoài có liên quan trực tiếp tới cơ thể. Chẳng
động cơ tác động hạn, khi con vật đói, nó sẽ có những hành động phụ thuộc vào
điều kiện bên ngoài mà nó đang tồn tại. Còn con ngƣời, việc xác
định phƣơng thức hành vi còn phụ thuộc vào thái độ đối với hoạt
Nhu cầu
động, vào ý chí, vào định hƣớng giá trị... của họ. Cùng một điều
kiện bên ngoài có thể làm hình thành nhiều nhu cầu khác nhau. Ví
Sơ đồ quá trình động cơ hoá
dụ: khi gặp tình thế nguy hiểm do tội phạm gây ra, ở ngƣời này có
thể xuất hiện nhu cầu tự bảo vệ, ở ngƣời khác có thể xuất hiện
Trạng thái động cơ của cá nhân có thể đƣợc thể hiện dƣới các
nhu cầu thực hiện nghĩa vụ cộng đồng, cứu giúp ngƣời bị nạn...
dạng: tâm thế, nhu cầu, hứng thú, lý tƣởng, thế giới quan, niềm
tin của cá nhân. Việc nghiên cứu và hiểu đƣợc quá trình động cơ hoá sẽ giúp
Xét về cơ chế thần kinh, trạng thái động cơ đƣợc giải thích phân tích đƣợc các yếu tố ảnh hƣởng đến sự hình thành động cơ,
nhƣ sau: từ đó hiểu đƣợc các nguyên nhân sâu xa của hoạt động.

91 92
 5. SỰ SAI LỆCH HÀNH VI CÁ NHÂN VÀ HÀNH VI XÃ
HỘI CỦA NHÂN CÁCH
5.1. Sự sai lệch hành vi cá nhân
5.1.1. Các chuẩn mực của hành vi
Trong tâm lý học chuẩn mực hành vi của con ngƣời là một
trong những vấn đề phức tạp. Khi nghiên cứu vấn đề này phải
xem xét trên ba phƣơng diện:
Thứ nhất, chuẩn mực xét về mặt thống kê: đại đa số các thành
viên trong cộng đồng có hành vi tƣơng tự nhƣ nhau trong các hoàn
cảnh xác định nào đó thì hành vi đó đƣợc xem xét nhƣ là chuẩn
mực. Những hành vi nào khác nhƣ vậy thì đƣợc coi là lệch chuẩn.
Thứ hai, chuẩn mực hƣớng dẫn hay quy ƣớc do cộng đồng
hay do xã hội đặt ra. Loại chuẩn mực này đƣợc đƣa ra trên cơ sở
những yêu cầu chung của cộng đồng đối với từng thành viên.
Những hành vi nào khác với hƣớng dẫn, quy định thì những hành
vi đó đƣợc coi là lệch chuẩn. Ví dụ: những hành vi trái pháp luật
là những hành vi lệch chuẩn loại này.
Thứ ba, chuẩn mực chức năng, loại chuẩn mực này đƣợc xác
định ở mỗi cá nhân, mỗi cá nhân khi hành động đều đặt ra mục
đích cho hành động của mình. Vì vậy, một hành vi đƣợc xem là hợp
chuẩn là hành vi phù hợp với mục đích đặt ra. Còn hành vi không
phù hợp với mục đích mà cá nhân đặt ra là hành vi lệch chuẩn.
Từ đó chúng ta thấy sự hợp chuẩn hay lệch chuẩn của một
hành vi không phải do cá nhân phán xét mà phải xem xét hành vi
có đƣợc môi trƣờng chấp nhận hay không. Chẳng hạn, một ngƣời
có tính quá cẩn thận thì cho rằng nhƣ thế là hợp chuẩn, là đảm
bảo an toàn về tài sản và tính mạng cho mình. Nhƣng đại đa số
93
các thành viên trong cộng đồng cho rằng hành vi của anh ta là
không bình thƣờng so với họ. Nghĩa là anh ta có hành vi lệch chuẩn.
5.1.2.Các loại các sai lệch hành vi và cách khắc phục
Có nhiều căn cứ để phân loại các sai lệch hành vi về mặt tâm
lý. Căn cứ vào mức độ nhận thức và chấp nhận các chuẩn mực
đạo đức có thể chia làm hai loại sai lệch hành vi:
Thứ nhất, sự sai lệch thụ động. Những cá nhân có hành vi sai
lệch do không nhận thức đầy đủ hoặc nhận thức sai cái chuẩn
mực đạo đức nên có những hành vi không bình thƣờng so với
chuẩn mực chung của cộng đồng. Ví dụ: trong gia đình, ngƣời
chồng quá cẩn thận, vợ làm cái gì xong anh ta cũng đi làm lại vì
sợ rằng vợ làm ẩu, mất vệ sinh. Hành vi đó không có gì sai phạm
lớn song gây cho vợ và những ngƣời trong gia đình sự khó chịu.
Song bản thân ngƣời có hành vi đó cho rằng làm nhƣ vậy là bình
thƣờng. Nhƣng thực chất hành vi đó là khác (lệch) so với cách xử
sự chung của mọi ngƣời. Nhƣ vậy, đặc trƣng của loại sai lệch
hành vi thụ động là ngƣời có hành vi sai lệch không biết hành vi
của mình là sai lệch. Nguyên nhân là do họ chƣa nắm vững chuẩn
mực hoặc hiểu sai chuẩn mực một cách tự nhiên. Sự hiểu sai có
thể do họ có quan điểm riêng trong khi tiếp thu cái chuẩn mực
hoặc bƣớc đầu biểu hiện một số rối loạn có tính chất bệnh lý.
Với những ngƣời có hành vi sai lệch do không hiểu biết đầy
đủ về chuẩn mực cần cung cấp các kiến thức về chuẩn mực đạo
đức cho họ. Còn với những ngƣời do hiểu sai chuẩn mực hoặc
chƣa chấp nhận chuẩn mực cần có sự thuyết phục từ từ để họ hiểu
đúng chuẩn mực và có hành vi phù hợp. Còn đối với một số
ngƣời bƣớc đầu có biểu hiện bệnh lý thì phức tạp hơn. Họ cần
thời gian và sự tiếp xúc nhiều để họ nhận thấy sự khác thƣờng
94
trong hành vi của mình. Từ đó họ có hƣớng khắc phục.
Thứ hai, loại sai lệch chủ động. Những cá nhân có sự sai lệch
hành vi do họ cố ý làm khác so với ngƣời khác. Họ có thể nhận
thức đƣợc yêu cầu của chuẩn mực đạo đức xã hội, cộng đồng
nhƣng họ cứ hành động theo ý muốn của họ mặc dù biết là không
phù hợp. Ví dụ: trong khu tập thể có ngƣời cố tình vứt rác ra lối
đi chung, khi mọi ngƣời góp ý thì anh ta cho rằng đấy không phải
là đất của ai anh ta không xâm phạm đến ai.
Ở đây mặc dù anh ta biết quy định giữ vệ sinh chung nhƣng
cố ý có hành vi sai lệch, không chấp hành quy định chung.
Đối với loại sai lệch trên cần có sự giáo dục thƣờng xuyên của
cộng đồng đối với các thành viên để mọi ngƣời hiểu rõ và có
trách nhiệm tôn trọng các chuẩn mực đạo đức. Hơn nữa, các
chuẩn mực cũng phải đƣợc củng cố để thực hiện tốt chức năng
điều tiết hành vi của các cá nhân trong cộng đồng.
5.2. Sự sai lệch hành vi xã hội và sự giáo dục sửa chữa các
hành vi lệch chuẩn mực đạo đức xã hội
5.2.1. Sự sai lệch hành vi xã hội
Chuẩn mực xã hội là yếu tố không thể thiếu trong quản lý xã
hội, là một trong những phƣơng tiện định hƣớng hành vi, kiểm tra
hành vi xã hội của một cá nhân hay một nhóm ngƣời. Có thể phân
chia chuẩn mực xã hội thành các loại nhƣ sau:
- Luật pháp là một loại chuẩn mực tổng hợp mang tính phổ
cập. Đây là một hệ thống các quy tắc chỉ đạo hành vi cá nhân có
tính khách quan đƣợc ghi thành văn bản. Sự sai lệch loại chuẩn
mực này sẽ bị trừng phạt bởi các cơ quan chuyên trách.
- Đạo đức là loại chuẩn mực đƣợc phần lớn mọi ngƣời thừa
95
nhận, nhƣng phần lớn không đƣợc ghi thành văn bản. Sự tác động
của chuẩn mực này bao giờ cũng thông qua cơ chế tâm lý bên
trong của con ngƣời.
- Phong tục và truyền thống Chủ yếu là những quy tắc sinh
hoạt công cộng của con ngƣời đã hình thành trong lịch sử.
- Chuẩn mực thẩm mỹ củng cố quan niệm về cái đẹp, cái xấu
trong sáng tạo nghệ thuật trong hành vi đạo đức, trong sinh hoạt...
- Chuẩn mực chính trị: đều tiết hành vi của các chủ thể trong
đời sống chính trị, điều tiết các quan hệ giữa các giai cấp, đảng
phái, giữa các cộng đồng xã hội.
Những hành vi xã hội phù hợp với chuẩn mực xã hội đƣợc gọi
là hành vi chuẩn mực, còn những hành vi không phù hợp chuẩn
mực đƣợc gọi là các hành vi sai lệch.
Các hành vi sai lệch hết sức đa dạng. Một hành vi có thể không
phù hợp với chuẩn mực theo những tiêu chuẩn khách quan hoặc
chủ quan, theo mục đích và động cơ, theo những kết quả của hành
vi. Khi xét sự sai lệch hành vi xã hội không quy vào một hành vi
mà thƣờng xem xét hệ thống những hành vi cụ thể. Ngƣời ta xem
xét hành vi của chủ thể có thể sai lệch chuẩn mực xã hội về:
- Số lƣợng những hành vi nào đó không phù hợp với các
chuẩn mực đã định.
- Động cơ, thái độ, mức độ, mức độ mạnh mẽ của hành vi;
- Sự không thích hợp với tình huống trong đó diễn ra hành vi.
Ở đây có hai góc độ xem xét sự sai lệch hành vi xã hội: góc
độ cá nhân và góc độ cộng đồng ngƣời.
Sự sai lệch hành vi xã hội có thể do nhiều nguyên nhân và có
biểu hiện khác nhau. Thứ nhất, có thể do cá nhân nhận thức sai
96
hoặc không đầy đủ về các chuẩn mực xã hội do đó dẫn đến vi
phạm. Thứ hai, có thể cá nhân không chấp nhận các chuẩn mực
xã hội, quan niệm riêng của cá nhân có điểm khác với chuẩn mực
chung. Thứ ba, có thể cá nhân biết mình sai nhƣng vẫn cố tình vi
phạm chuẩn mực chung. Thứ tư, nguyên nhân thuộc về phía
chuẩn mực xã hội. Đó là sự biến dạng của chuẩn mực xã hội có
thể là chuẩn mực không còn phù hợp với điều kiện xã hội lịch sử
cụ thể hoặc chuẩn mực không ổn định, không rõ rệt.
Nếu chuẩn mực xã hội có chức năng điều tiết hành vi của cá
nhân thì sự sai lệch hành vi xã hội sẽ làm chức năng này yếu đi và
gây nhiều hậu quả cho xã hội.
Những hành vi sai lệch ở mức độ trầm trọng nhƣ vi phạm
pháp luật gây rất nhiều tổn thất về vật chất cho xã hội, gây không
khí lo sợ làm tổn hại đến an ninh. Ví dụ: nạn trộm cắp, gây rối,
mại dâm, ngƣợc đãi phụ nữ...
Bên cạnh đó, một số sai lệch hành vi có thể có hậu quả rất trầm
trọng nhƣ tệ tham nhũng, lợi dụng chức quyền. Những vi phạm
chuẩn mực đạo đức nhƣ một số tệ nạn: nghiện hút, mại dâm... vừa
gây hậu quả trực tiếp, vừa gây hậu quả gián tiếp. Các loại tệ nạn
này vừa làm suy thoái nhân cách con ngƣời, vừa nêu gƣơng xấu
cho thế hệ trẻ. Nhƣ vậy, các loại sai lệch hành vi xã hội đều gây nên
những hậu quả xấu cho xã hội và cho cá nhân. Hậu quả đó có thể là
thiệt hại về kinh tế, là sự mất trật tự xã hội, suy thoái nhân cách con
ngƣời. Do đó, sự giáo dục uốn nắn con ngƣời để mọi ngƣời có hành
vi phù hợp với chuẩn mực xã hội là rất cần thiết.
5.2.2. Giáo dục sửa chữa các hành vi sai lệch chuẩn mực đạo
đức xã hội
Phƣơng châm của chúng ta là ngăn ngừa sự sai lệch chuẩn
97
mực hơn là sửa chữa lại khi đã có sai lệch. Giáo dục là biện pháp
ngăn ngừa tốt nhất. Nội dung giáo dục bao gồm:
Thứ nhất, cung cấp cho các thành viên trong cộng đồng những
hiểu biết về các chuẩn mực đạo đức của cộng đồng và của xã hội.
Thứ hai, phải hình thành cho các thành viên có thái độ tích
cực ủng hộ các hành vi phù hợp, lên án các hành vi lệch chuẩn mực.
Thứ ba, hƣớng dẫn hành vi cho các thành viên, đặc biệt là các
thành viên mới của cộng đồng xã hội.
Về phía cộng đồng cũng cần có sự điều chỉnh nhƣng chuẩn
mực đạo đức không còn phù hợp hoặc làm rõ những chuẩn mực
còn chƣa rõ ràng.
Nhƣ vậy, ngăn chặn các sai lệch hành vi đạo đức vẫn là biện
pháp chính để sửa chữa các hành vi sai lệch. Nếu nó vẫn xảy ra
thì biện pháp giáo dục, thuyết phục vẫn là chính, sự "trừng phạt"
bằng biện pháp hành chính của cộng đồng là biện pháp cuối cùng.
CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP,
ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
1. Phân biệt các khái niệm: hoạt động, hành động, hành vi.
2. Nêu các yếu tố cấu thành cấu trúc của hành động. Từ đó
giải thích, hành động là một bộ phận cấu thành hoàn chỉnh của
hoạt động.
3. Nêu các yếu tố cấu thành cấu trúc của hoạt động. Khi nào
thì hành động và hoạt động có thể chuyển hoá lẫn nhau?
4. Sai lệch hành vi là gì? Các loại sai lệch hành vi và các cách
khắc phục.
98

CHƢƠNG V
HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC
Trong quá trình hoạt động, con ngƣời nhận thức thế giới xung
quanh và bản thân, trên cơ sở đó con ngƣời tỏ thái độ, tình cảm và
hành động. Nhận thức là quá trình tâm lý phản ánh hiện thực
khách quan và bản thân con ngƣời thông qua các giác quan và
dựa trên kinh nghiệm hiểu biết của bản thân.
Việc nhận thức thế giới có thể đạt tới những mức độ khác
nhau: từ đơn giản đến phức tạp, từ thấp đến cao. Mức độ thấp là
nhận thức cảm tính, mức độ cao hơn là nhận thức lý tính. Nhận
thức cảm tính và nhận thức lý tính có quan hệ chặt chẽ với nhau,
bổ sung cho nhau, chi phối lẫn nhau trong cùng một hoạt động
nhận thức thống nhất của con ngƣời.
1. HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC CẢM TÍNH
Hoạt động hận thức cảm tính là mức độ nhận thức đầu tiên, thấp
nhất của con ngƣời. Trong đó con ngƣời phản ánh những thuộc tính
bên ngoài, những cái đang trực tiếp tác động đến giác quan của
họ. Hoạt động nhận thức cảm tính bao gồm: cảm giác và tri giác.
1.1. Cảm giác
1.1.1. Khái niệm cảm giác
Cảm giác là hiện tƣợng tâm lý đơn giản nhất mở đầu cho hoạt
99
động nhận thức và cũng mở đầu cho đời sống tâm lý của con ngƣời.
Cảm giác là quá trình nhận thức phản ánh từng thuộc tính
riêng lẻ, bề ngoài của sự vật, hiện tượng và trạng thái bên
trong của cơ thể khi chúng đang trực tiếp tác động vào các
giác quan của ta.
1.1.2. Đặc điểm của cảm giác
Cảm giác có các đặc điểm cơ bản sau đây:
- Cảm giác là quá trình nhận thức, nghĩa là có nảy sinh, diễn
biến và kết thúc. Kích thích gây ra cảm giác là các sự vật, hiện
tƣợng trong hiện thực khách quan và các trạng thái tâm sinh lý
của bản thân ta.
- Cảm giác chỉ phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ của sự vật
hiện tƣợng, những thuộc tính này không liên kết với nhau.
- Cảm giác không chỉ phản ánh thuộc tính riêng lẻ của sự vật
hiện tƣợng mà còn phản ánh những trạng thái bên trong của cơ
thể. Ví dụ: cảm giác đói, tim đập nhanh.
- Cảm giác phản ánh hiện thực khách quan một cách trực tiếp.
Nghĩa là cảm giác phản ánh những sự vật, hiện tƣợng đang tác
động vào các giác quan của ta. Ví dụ: khi ta ngửi thấy mùi gì thì
mùi đó phải đang tác động vào mũi ta.
- Cảm giác con ngƣời mang bản chất xã hội, lịch sử. Bản chất
xã hội, lịch sử đƣợc thể hiện:
+ Đối tƣợng phản ánh của cảm giác ở ngƣời không chỉ những
thuộc tính của sự vật, hiện tƣợng sẵn có trong tự nhiên mà còn
bao gồm cả những thuộc tính của sự vật, hiện tƣợng là sản phẩm
do lao động của con ngƣời sáng tạo ra.
100
 + Ở con ngƣời, cơ chế sinh lý của cảm giác không chỉ phụ
thuộc vào hoạt động của hệ thống tín hiệu thứ nhất mà còn chịu
ảnh hƣởng bởi hoạt động của hệ thống tín hiệu thứ hai.
+ Bản thân các giác quan của con ngƣời là sản phẩm của sự
phát triển xã hội, lịch sử.
1.1.3. Vai trò của cảm giác
Là mức độ nhận thức đơn giản nhất mở đầu cho hoạt động
nhận thức, cảm giác đóng vai trò rất quan trọng trong hoạt động
nhận thức cũng nhƣ trong toàn bộ đời sống tâm lý của con ngƣời.
Vai trò cảm giác đƣợc biểu hiện:
- Cảm giác là hình thức định hƣớng đầu tiên của con ngƣời
trong môi trƣờng xung quanh. Các giác quan là cửa ngõ để con
ngƣời liên hệ với thế giới chung quanh. Sự tiếp xúc đầu tiên của
con ngƣời với sự vật hiện tƣợng của thế giới bên ngoài là cảm
giác về màu sắc, âm thanh, hình thù, mùi vị của nó. Những thuộc
tính ấy của sự vật tác động vào các giác quan tạo nên cảm giác.
Cũng nhờ cảm giác mà chúng ta biết đƣợc những biến chuyển xảy
ra trong cơ thể, biết đƣợc tình hình các cơ quan nội tạng, sự vận
động và vị trí của thân thể.
- Cảm giác là nguồn cung cấp những nguyên vật liệu cho
chính các hình thức nhận thức cao hơn. V.I.Lênin viết: "Tất cả
các hiểu biết đều bắt nguồn từ kinh nghiệm, từ cảm giác, tri
giác".(1) “Nếu không có cảm giác thì chúng ta không thể biết gì
hết về những hình thức của vật chất, cũng nhƣ về những hình thức
của vận động".(2) Không có cảm giác thì không thể có tri giác,
không thể có tâm lý nói chung.
(1). V.I.Lênin, Bút ký triết học, Nxb. Sự thật, Hà Nội 1963, tr. 163.
(2). V.I.Lênin, Sđd, tr. 420.
101
- Cảm giác là điều kiện quan trọng để đảm bảo trạng thái hoạt
động của vỏ não, nhờ đó đảm bảo hoạt động tinh thần của con
ngƣời đƣợc bình thƣờng.
1.1.4. Các quy luật cơ bản của cảm giác
Cảm giác ở con ngƣời diễn ra theo ba quy luật cơ bản: quy
luật về tính nhạy cảm, quy luật về tính thích ứng, quy luật về sự
tác động qua lại lẫn nhau giữa các cảm giác.
1.1.4.1. Quy luật về tính nhạy cảm và ngưỡng của cảm giác
Tính nhạy cảm của các giác quan là khả năng của các giác
quan đảm nhận kích thích trực tiếp tác động đến các giác quan đó.
Tuy nhiên, không phải bất cứ cƣờng độ nào của kích thích
cũng gây đƣợc cảm giác. Muốn gây ra cảm giác, kích thích phải
đạt tới một cƣờng độ nào đó.
Ngưỡng của cảm giác là giới hạn mà ở đó kích thích gây ra
đƣợc cảm giác.
Ngƣỡng cảm giác có 2 loại: ngƣỡng tuyệt đối và ngƣỡng sai biệt.
Ngƣỡng tuyệt đối của cảm giác bao gồm 2 loại: ngƣỡng tuyệt
đối phía dƣới (ngƣỡng phía dƣới) và ngƣỡng tuyệt đối phía trên
(ngƣỡng phía trên).
Ngưỡng phía dưới của cảm giác là cƣờng độ kích thích tối
thiểu đủ để gây đƣợc cảm giác.Ví dụ: Ngƣỡng phía dƣới của cảm
giác nhìn ở ngƣời là những sóng ánh sáng có bƣớc sóng là 390
m (micrômét) và cảm giác nghe có âm thanh là 16 hec.
Ngưỡng phía trên của cảm giác là cƣờng độ kích thích tối đa
mà ở đó vẫn còn gây đƣợc cảm giác. Ví dụ: ngƣỡng phía trên của
cảm giác nhìn ở ngƣời là những sóng ánh sáng có bƣớc sóng là
780 m và cảm giác nghe có âm thanh là 2000 hec.
102
 Giới hạn giữa ngƣỡng phía dƣới và ngƣỡng phía trên ngƣời ta
gọi là vùng cảm giác đƣợc. Trong vùng cảm giác đƣợc có một
vùng phản ánh tốt nhất. Ví dụ: vùng phản ánh tốt nhất của cảm
giác nhìn ở ngƣời là những sóng ánh sáng có bƣớc sóng là 565
m , của cảm giác âm thanh là 1000 hec.
Tính nhạy cảm của cảm giác tỷ lệ nghịch với ngƣỡng cảm
giác phía dƣới, tức là ngƣỡng cảm giác phía dƣới càng thấp thì
tính nhạy cảm của cảm giác càng cao và ngƣợc lại.
Cảm giác có thể phản ánh sự chênh lệch về cƣờng độ của kích
thích nhƣng không phải bất cứ sự chênh lệch nào cũng đƣợc phản ánh.
Ngưỡng sai biệt của cảm giác là mức độ chênh lệch tối thiểu
về chất lƣợng hay cƣờng độ giữa hai kích thích cùng loại mà giác
quan có thể phân biệt đƣợc hai kích thích đó. Ví dụ: cốc nƣớc
đƣờng đã ngọt nhƣng muốn thấy nó ngọt hơn phải thêm một
lƣợng đƣờng nhất định, chứ thêm ít quá ta không nhận thấy.
Tính nhạy cảm sai biệt là năng lực của giác quan có thể nhận
ra đƣợc ngƣỡng sai biệt.
1.1.4.2. Quy luật về tính thích ứng của cảm giác
Tính thích ứng của của giác là khả năng thay đổi độ nhạy cảm
của giác quan cho phù hợp với sự thay đổi của cƣờng độ kích
thích. Khi cƣờng độ kích thích tăng thì độ nhạy cảm giảm, khi
cƣờng độ kích thích giảm thì độ nhạy cảm tăng. Ví dụ: khi ta
đang ở chỗ sáng mà vào chỗ tối thì lúc đầu không nhìn thấy gì cả,
phải sau một thời gian ta mới dần dần thấy rõ. Trong trƣờng hợp
này xảy ra hiện tƣợng tăng độ nhạy cảm của cảm giác. Ngƣợc lại
từ chỗ tối bƣớc ra chỗ sáng, phải qua một thời gian, đợi cho tính
nhạy cảm của cơ quan phân tích thị giác giảm xuống ta mới phân
103
biệt rõ các vật chung quanh với đủ chi tiết, đó cũng là lúc đã hết
hoặc đã đỡ loá mắt.
Cảm giác sẽ bị suy yếu và có thể mất đi khi quá trình kích
thích kéo dài. Ví dụ: thƣờng ít ai có cảm giác về sức nặng của
đồng hồ đeo tay, kính đeo mắt v.v..
Khả năng thích ứng của cảm giác có thể đƣợc phát triển do
hoạt động rèn luyện.
1.1.4.3. Quy luật về sự tác động lẫn nhau giữa các cảm giác
Một cảm giác này có thể ảnh hƣởng đến một cảm giác khác. Ví
dụ: vải may quần áo, vôi quét tƣờng nhà, ta thƣờng ƣa chọn những
màu "gây cảm giác mát mẻ" hợp với khí hậu nƣớc ta. Khi nghe tiếng
lƣỡi dao sắc siết tiện thanh nứa, ta thƣờng có cảm giác rờn rợn da.
Nguyên nhân của hiện tƣợng trên đây là do cƣờng độ của một
cảm giác chẳng những phụ thuộc vào cƣờng độ của kích thích và
năng lực thích ứng của bộ máy thụ cảm mà còn phụ thuộc vào các
kích thích cùng lúc hay trƣớc kia đã tác động vào các cơ quan
phân tích khác.
Sự tác động lẫn nhau giữa các cảm giác thể hiện nhƣ sau: sự
kích thích yếu lên một cơ quan phân tích này sẽ làm tăng độ nhạy
cảm của một cơ quan phân tích kia, sự kích thích mạnh lên một
cơ quan phân tích này sẽ làm giảm độ nhạy cảm của một cơ quan
phân tích kia. Ví dụ: một số mùi thơm dễ chịu làm cho mắt ta
nhìn tinh hơn, đồng thời mùi hôi hám khó chịu lại khiến cho tính
nhạy cảm của cảm giác nhìn kém đi.
Sự tác động lẫn nhau giữa các cảm giác có thể diễn ra một cách
đồng thời hay nối tiếp ở những cảm giác cùng loại hay khác loại.
Tƣơng phản chính là hiện tƣợng tác động qua lại giữa các cảm
104
giác cùng loại. Đó là sự thay đổi cƣờng độ và chất lƣợng của cảm
giác dƣới ảnh hƣởng của một kích thích cùng loại xảy ra trƣớc đó
hay đồng thời. Nhƣ vậy, có hai loại tƣơng phản: tƣơng phản nối
tiếp và tƣơng phản đồng thời.
1.1.5. Phân loại cảm giác
Cảm giác bao gồm các loại: cảm giác nhìn, cảm giác nghe,
cảm giác ngửi, cảm giác nếm, cảm giác da.
Cảm giác nhìn (thị giác) nảy sinh do sự tác động của các sóng
ánh sáng phát ra từ các sự vật, tác động vào mắt. Cảm giác nhìn là
cơ sở của tri giác nhìn.
Cảm giác nghe (thính giác) nảy sinh do chuyển động của sóng
âm thanh có bƣớc sóng từ 16 đến 2000 hec tác động vào màng tai.
Cảm giác ngửi (khứu giác) nảy sinh do các thuộc tính hoá học
của các chất hòa lẫn trong không khí tác động vào các tế bào của
bộ máy thụ cảm khứu giác.
Cảm giác nếm (vị giác) nảy sinh do các thuộc tính hoá học của
các chất hòa tan trong nƣớc bọt tác động vào bộ máy thụ cảm vị giác.
Cảm giác da (xúc giác) do những kích thích cơ học và nhiệt
học tác động lên da tạo nên. Xúc giác gồm bốn loại: cảm giác cơ
học, cảm giác nhiệt độ, cảm giác tƣ thế cơ thể, cảm giác đau.
1.1.6. Rèn luyện cảm giác
Khi cảm giác đã bị chai sạn thì phản ứng của con ngƣời trở
nên chậm chạp và thiếu nhạy cảm. Để khắc phục tình trạng này,
đòi hỏi con ngƣời phải chú ý đến việc rèn luyện cảm giác.
- Thị giác. Thông tin đƣợc chuyển tải thông qua đôi mắt nhiều
hơn bất kỳ bộ phận nào khác của cơ thể. Do đó, việc rèn luyện
của chúng ta cũng bắt đầu từ mắt. Thực tế cho thấy những ngƣời
105
làm việc liên tục trong nhiều giờ trƣớc máy vi tính thƣờng có biểu
hiện thị lực giảm đi, nhìn mọi thứ trở nên không rõ nét. Để hạn
chế tình trạng này, chúng ta cần thiết phải rèn luyện thị giác bằng
các cách sau đây:
+ Ghim một trang báo lên tƣờng cách chỗ ngồi chừng 2,5 mét.
Cứ 15 phút lại đọc lại trang báo. Đọc tiêu đề trên trang báo trƣớc
rồi mới nhìn lên màn hình máy tính, làm liên tục 5 lần nhƣ thế,
mắt của chúng ta thấy dễ chịu hơn.
+ Giữ cho đầu ngay, cố gắng đƣa mắt rất nhanh từ phải sang
trái. Phải tập trung ánh mắt vào các vật thể mút tầm mắt. Cách rèn
luyện này giúp cho việc cải thiện tri giác ngoại vi.
+ Trong vòng 10 giây, nhìn lƣớt qua đƣợc 10 vật thể khác
nhau trong phòng. Sau đó phải gọi đƣợc tên các vật thể này và thứ
tự trƣớc sau của chúng. Cách rèn luyện này giúp cho khả năng
chú ý trở nên linh hoạt hơn.(1)
- Thính giác. Dƣới góc độ y học, chúng ta không thể làm thay
đổi thính lực của mình đƣợc, nhƣng có thể thay đổi cách lắng
nghe bằng cách chặn mọi đƣờng tải vào của các cảm giác khác
đang cạnh tranh sức chú ý với thính giác. Chẳng hạn, khi xem ti
vi, chúng ta thử nhắm mắt lại, tập trung sức chú ý vào những âm
thanh mà mình có thể nghe đƣợc. Từ biến hoá của âm điệu, tìm
hiểu xem việc gì đang xảy ra. Khi mất đi thị lực thì con ngƣời
thƣờng ngay lập tức tập trung mọi sự chú ý vào cảm giác khác,
đặc biệt là thính giác. Nhắm mắt lại sẽ giúp chúng ta phát triển
thính lực giàu tính giám định và thƣởng thức. Đây cũng là một
trong những cách rèn luyện thính giác.
(1). Lê Thị Bừng, Nguyễn Thị Vân Hƣơng, Những điều kì diệu về tâm lí con
người, Nxb. Đại học Sƣ phạm, Hà Nội, tr.178.
106
 - Khứu giác. Khi ta vừa nếm vừa ngửi thì khứu giác càng
thêm phong phú. Đặc biệt, khi vừa hít thở, vừa há miệng ra chúng
ta sẽ hít cả mùi vị ấy vào miệng và có thể đánh giá đƣợc mùi vị
đó. Nếu dùng mũi cố sức để ngửi không thể cho chúng ta một mùi
vị vừa ý để thƣởng thức. Do đó, chúng ta chỉ nên ngửi nhẹ vài lần
mới có thể phân biệt đƣợc đặc điểm của mùi thơm.
- Vị giác. Để giúp cơ quan cảm thụ vị giác của mình phân biệt
đƣợc mùi vị giữa các món ăn trong bữa ăn, chúng ta nên uống một
ngụm nƣớc để rửa đi vị giác của mình. Chúng ta nên ăn chậm nhai
kỹ thì mới thƣởng thức hết đƣợc mùi vị của món ăn. Nếu ăn nghiến
ngấu thì ta không thể tận hƣởng đƣợc cái thơm, ngon của cao lƣơng
mĩ vị. Ví dụ: nếu có một lần nào uống rƣợu, chúng ta thử không
uống một hớp là nuốt liền mà nên để cho rƣợu đọng lại trong miệng
một lúc cho ngấm vào đầu lƣỡi sẽ khiến cho ta cảm giác đƣợc hết
mùi vị của rƣợu bởi vì, ngay ở dƣới lƣỡi có cơ quan cảm thụ.
- Cảm giác da. Da là cơ quan cảm giác lớn nhất của con
ngƣời. Điều này cho thấy vì sao khi đƣợc Massage, con ngƣời lại
có những cảm giác dễ chịu. Để bảo vệ da của mình, chúng ta cần
tránh ở trong môi trƣờng có nhiệt độ quá cao hoặc quá thấp.
Chẳng hạn, nếu tay quá lạnh sẽ làm tổn thƣơng tới các đầu dây
thần kinh ở đầu ngón tay. Do đó, về mùa đông khi đi ra ngoài
chúng ta cần phải đeo găng tay.
1.2. Tri giác
1.2.1. Khái niệm tri giác
Trong đời sống thực tế rất ít khi ta có cảm giác về một
thuộc tính riêng lẻ nào đó của sự vật, hiện tƣợng mà thông
thƣờng não bộ phản ánh hiện tƣợng, sự vật với toàn bộ những
107
thuộc tính của chúng một cách trọn vẹn. Khác với cảm giác, tri
giác không phản ánh từng thuộc tính riêng lẻ của sự vật, hiện
tƣợng mà phản ánh sự vật nói chung, sự vật trong tổng hòa các
thuộc tính của nó. Nhƣng không có nghĩa tri giác là tổng số
của cảm giác riêng lẻ, mà là một quá trình nhận thức cao hơn
và phức tạp hơn cảm giác.
Tri giác là quá trình nhận thức phản ánh một cách trọn vẹn
các thuộc tính của sự vật, hiện tượng khi chúng trực tiếp tác động
vào các giác quan ta.
1.2.2. Đặc điểm của tri giác
Tri giác có các đặc điểm cơ bản sau đây:
- Tri giác là một quá trình nhận thức tức là có nảy sinh, diễn
biến và kết thúc. Kích thích gây ra tri giác chính là các sự vật,
hiện tƣợng trong hiện thực khách quan.
- Tri giác phản ánh sự vật, hiện tƣợng một cách trọn vẹn.
Nghĩa là nó đem lại cho ta một hình ảnh hoàn chỉnh về sự vật,
hiện tƣợng. Ví dụ: nhìn hình vẽ dƣới đây ta đều tri giác chúng
nhƣ một hình... chứ không phải một tập hợp các nét gạch.
Tính trọn vẹn của tri giác là do tính trọn vẹn khách quan của
bản thân sự vật và hiện tƣợng quy định.
- Tri giác phản ánh hiện thực khách quan một cách trực tiếp
108
nghĩa là sự vật hiện tƣợng phải đang trực tiếp tác động vào các
giác quan của chúng ta.
- Tri giác của con ngƣời mang bản chất xã hội, lịch sử.
- Tri giác là thành phần chính của nhận thức cảm tính nhất là
ở con ngƣời trƣởng thành.
1.2.3. Vai trò của tri giác
Ở mức độ nhận thức cảm tính cao hơn cảm giác, tri giác đóng
vai trò quan trọng trong đời sống tâm lý của con ngƣời. Vai trò
của tri giác đƣợc biểu hiện nhƣ sau:
- Trên cơ sở phản ánh thế giới một cách trọn vẹn và đầy đủ
hơn cảm giác mà tri giác giúp cho con ngƣời định hƣớng nhanh
chóng và chính xác hơn trong môi trƣờng xung quanh.
- Hình ảnh tri giác với sự tham gia của vốn kinh nghiệm sống
của các chức năng tâm lý hành vi và hoạt động của con ngƣời
trong thế giới, giúp cho con ngƣời phản ánh thế giới có lựa chọn
và mang tính ý nghĩa.
- Ở trình độ phát triển cao của sự tri giác có mục đích, có kế
hoạch, có biện pháp và đạt tới mức phản ánh đối tƣợng tốt nhất
thì tri giác trở thành hoạt động quan sát của con ngƣời.
1.2.4. Các quy luật cơ bản của tri giác
Tri giác ở con ngƣời diễn ra theo sáu quy luật cơ bản: quy luật
về tính đối tƣợng, quy luật về tính lựa chọn, quy luật về tính ý
nghĩa, quy luật về tính ổn định, quy luật về tính tổng giác.
1.2.4.1. Quy luật về tính đối tượng của tri giác
Do sự tác động của những sự vật, hiện tƣợng nhất định nào đó
của thế giới bên ngoài vào giác quan mà tính đối tƣợng của tri
giác đƣợc hình thành.
109
Mỗi hành động tri giác (ví dụ nhƣ nghe, nhìn) có một đối
tƣợng cụ thể (nghe âm thanh, nhìn sự vật) tồn tại khách quan
đƣợc ta phản ánh. Đó là tính đối tƣợng của tri giác.
1.2.4.2. Quy luật về tính lựa chọn
Các sự vật, hiện tƣợng tác động vào con ngƣời đa dạng tới
mức con ngƣời không thể tri giác và phản ứng với tất cả những
kích thích đó một cách đồng thời. Chúng ta chỉ tách ra một cách
rõ ràng từ trong vô số những tác động đó và tri giác một vài tác
động mà thôi. Đặc điểm này nói lên tính lựa chọn của tri giác.
Trong tính lựa chọn thể hiện tính tích cực của tri giác: tri giác
là quá trình tách đối tƣợng ra khỏi bối cảnh. Khi ta tri giác một
vật nào đó tức là ta tách vật đó (đối tƣợng của sự tri giác) ra khỏi
các vật xung quanh (bối cảnh).
Sự lựa chọn trong tri giác không có tính chất cố định, vai trò
của đối tƣợng và bối cảnh có thể đổi chỗ cho nhau: Một vật nào
đó lúc này là đối tƣợng, lúc khác là bối cảnh và ngƣợc lại.
1.2.4.3. Quy luật về tính ý nghĩa
Mặc dù tri giác nảy sinh do sự tác động trực tiếp của sự vật,
hiện tƣợng vào các giác quan nhƣng những hình ảnh tri giác luôn
luôn có một ý nghĩa xác định.
Tri giác ở con ngƣời đƣợc gắn chặt với tƣ duy, với sự hiểu
biết về bản chất của sự vật. Tri giác sự vật một cách có ý nghĩa -
điều đó có nghĩa là gọi đƣợc tên sự vật đó, và xếp đƣợc sự vật
đang tri giác vào một nhóm, một lớp các sự vật xác định, khái
quát nó trong một từ xác định. Ví dụ: khi tri giác một sự vật có
các thuộc tính nhƣ hình chữ nhật, màu đen, bằng gỗ thì có thể cho
phép ngƣời ta gọi vật đó là cái bảng đen.
110
 1.2.4.4. Quy luật về tính ổn định của tri giác
Sự vật ở xung quanh ta nằm ở nhiều vị trí khác nhau đối với
chủ thể tri giác và những điều kiện xuất hiện của chúng (độ chiếu
sáng, vị trí trong không gian, khoảng cách tới ngƣời tri giác) cũng
rất đa dạng. Vì vậy, hình ảnh của chúng luôn luôn thay đổi, xoay
chuyển theo những hƣớng khác nhau.
Tính ổn định của tri giác là khả năng phản ánh sự vật một
cách không thay đổi khi điều kiện tri giác thay đổi. Ví dụ: dƣới
ánh đèn màu đỏ, ta thấy quyển vở có màu đỏ, nhƣng chúng ta vẫn
tri giác màu giấy vở là màu trắng...
1.2.4.5. Quy luật về tính tổng giác của tri giác
Ngoài những kích thích gây ra tri giác, nó còn bị quy định bởi
một loạt các nhân tố nằm trong bản thân chủ thể tri giác. Không
phải con mắt tách rời, không phải bản thân cái tai tự nó tri giác sự
vật mà là một con ngƣời cụ thể, sống động tri giác sự vật.
Sự phụ thuộc của tri giác vào nội dung của đời sống tâm lý
con ngƣời, vào đặc điểm nhân cách của họ, đƣợc gọi là hiện
tƣợng tổng giác.
1.2.5. Phân loại tri giác
Tri giác bao gồm các loại: tri giác không gian, tri giác thời
gian, tri giác vận động, tri giác con ngƣời bởi con ngƣời.
Tri giác không gian là sự phản ánh không gian tồn tại một
cách khách quan, bao gồm hình dáng, độ lớn và vị trí của các sự
vật với nhau, hình nổi, độ xa và phƣơng hƣớng của chúng.
Tri giác thời gian là sự phản ánh độ dài lâu, tốc độ và tính kế
tục khách quan của các hiện tƣợng trong hiện thực. Việc tri giác
111
độ dài thời gian phụ thuộc vào: Lứa tuổi, nội dung hoạt động của
con ngƣời và tâm thế của cá nhân.
Tri giác vận động là sự phản ánh những biến đổi về vị trí của
sự vật trong không gian.
Tri giác con người bởi con người là một quá trình nhận thức
lẫn nhau của con ngƣời trong điều kiện giao tiếp trực tiếp. Qua
quá trình tri giác này sẽ hình thành nên những biểu tƣợng con
ngƣời về nhau, nhƣ kỹ năng xác định các nét tính cách, năng lực,
hứng thú, các đặc điểm cảm xúc, nghề nghiệp của ngƣời khác.
2. HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC LÝ TÍNH
Hoạt động nhận thức lý tính là mức độ nhận thức cao ở con
ngƣời, trong đó con ngƣời phản ánh những thuộc tính bên trong,
những mối quan hệ có tính quy luật của hiện thực khách quan một
cách gián tiếp. Nhận thức lý tính bao gồm: tƣ duy và tƣởng tƣợng.
2.1. Tư duy
2.1.1. Khái niệm tư duy
Muốn nhận thức và cải tạo thế giới khách quan có hiệu quả,
con ngƣời không thể dừng lại ở các quá trình cảm giác, tri giác,
mà phải chuyển qua một mức độ nhận thức cao hơn, đó là tƣ duy.
Bởi vì chỉ có tƣ duy trừu tƣợng mới giúp con ngƣời hiểu đƣợc các
thuộc tính, các quan hệ bên trong, mới nắm đƣợc bản chất, quy
luật phát triển của sự vật. Từ đó mới có phƣơng hƣớng, biện pháp
đúng đắn cải tạo thế giới khách quan.
Tư duy là một quá trình nhận thức phản ánh những thuộc
tính bản chất, những mối liên hệ và quan hệ bên trong có tính
quy luật của sự vật và hiện tượng trong hiện thực khách quan
mà trước đó ta chưa biết.
112
 - Quá trình tƣ duy bao gồm nhiều giai đoạn, từ khi cá nhân - Tƣ duy là một mức độ nhận thức mới về chất so với cảm
gặp những tình huống có vấn đề và nhận thức đƣợc vấn đề, đến giác và tri giác. Nếu cảm giác và tri giác mới chỉ phản ánh đƣợc
khi vấn đề đó đƣợc giải quyết. Đó là các giai đoạn: xác định vấn những thuộc tính bên ngoài, những mối liên hệ bên ngoài của sự
đề và biểu đạt; xuất hiện các liên tƣởng; sàng lọc các liên tƣởng vật, hiện tƣợng thì tƣ duy phản ánh thuộc tính bên trong, bản chất
và hình thành giả thuyết; kiểm tra giả thuyết; giải quyết nhiệm vụ của sự vật, hiện tƣợng.
tƣ duy. K.K.Platonov đã tóm tắt các giai đoạn của một quá trình - Tƣ duy phản ánh những mối liên hệ và quan hệ bên trong
tƣ duy bằng sơ đồ dƣới đây:(1) có tính chất quy luật của sự vật và hiện tƣợng trong hiện thực
khách quan.
Nhận thức vấn đề
2.1.2. Vai trò của tư duy
Tƣ duy có vai trò đặc biệt quan trọng đối với hoạt động thực
Xuất hiện các liên tƣởng tiễn cũng nhƣ đối với hoạt động nhận thức của con ngƣời:
- Tƣ duy giúp cho con ngƣời nhận thức đƣợc quy luật khách
quan, trên cơ sở đó có thể chủ động dự kiến một cách khoa học
Sàng lọc liên tƣởng và xu hƣớng phát triển của sự vật, hiện tƣợng và có kế hoạch, biện
hình thành giả thuyết pháp cải tạo hiện thực khách quan.
- Trong quá trình phát triển của mình, con ngƣời không chỉ tƣ
Kiểm tra giả thuyết duy nhằm giải quyết các vấn đề do thực tiễn cuộc sống đặt ra mà
con ngƣời còn tiến hành tƣ duy nhằm lĩnh hội nền văn hoá xã hội
để hình thành và phát triển nhân cách của mình, trên cơ sở đó
đóng góp những kết quả hoạt động của mình vào kho tàng văn
Chính xác hoá Khẳng định Phủ định hoá xã hội của loài ngƣời.
2.1.3. Các đặc điểm của tư duy
Tƣ duy có các đặc điểm cơ bản: tính có vấn đề, tính gián tiếp, tính
Giải quyết Hành động tƣ
vấn đề duy mới trừu tƣợng và tính khái quát hoá, tƣ duy gắn liền với ngôn ngữ, tƣ
duy liên hệ với nhận thức cảm tính.
2.1.3.1. Tính “có vấn đề” của tư duy
Tƣ duy chỉ nảy sinh khi chúng ta gặp tình huống “ có vấn đề”.
(1). K.K. Platônôv và C.G. Côlubev, Tâm lý học, M. 1977, tr. 121 (tiếng Nga).

113 114
Tình huống “có vấn đề” là tình huống chƣa có đáp số nhƣng đáp
số đã tiềm tàng bên trong, tình huống chứa điều kiện giúp ta tìm
ra đáp số đó. Nhƣng không phải tình huống có vấn đề nào cũng
kích thích đƣợc hoạt động tƣ duy. Muốn kích thích ta tƣ duy thì
tình huống có vấn đề phải đƣợc cá nhân nhận thức đầy đủ, đƣợc
chuyển thành nhiệm vụ tƣ duy của cá nhân. Nghĩa là cá nhân xác
định đƣợc cái gì đã biết, đã cho và cái gì chƣa biết, cần phải tìm
và có nhu cầu tìm kiếm nó.
2.1.3.2. Tính gián tiếp của tư duy
Tƣ duy của con ngƣời mang tính gián tiếp. Điều đó thể hiện ở
chỗ, trong quá trình tƣ duy con ngƣời sử dụng các phƣơng tiện công
cụ khác nhau để nhận thức sự vật, hiện tƣợng mà không thể trực
tiếp tri giác. Ví dụ: muốn biết nhiệt độ của nƣớc, chúng ta có thể
dùng nhiệt kế để đo nhiệt độ. Sở dĩ có thể nhận thức đƣợc gián tiếp
vì giữa các sự vật, hiện tƣợng có mối liên hệ mang tính quy luật.
Mặt khác tƣ duy đƣợc phản ánh bằng ngôn ngữ nên tƣ duy
phản ánh gián tiếp. Đây là một loại phƣơng tiện nhận thức đặc thù
của con ngƣời. Ví dụ: hệ thống ký hiệu, phạm trù, khái niệm.
2.1.3.3. Tính trừu tượng và khái quát hoá của tư duy
Tƣ duy không chỉ hƣớng vào cái riêng mà còn hƣớng vào cái chung,
cơ bản, mối liên hệ, quan hệ mang tính quy luật của sự vật hiện tƣợng.
Tƣ duy phản ánh khái quát có nghĩa là phản ánh bằng khái niệm,
bằng quy luật, bằng những nguyên lý, nguyên tắc chung, phạm trù...
Tính trừu tƣợng và khái quát hoá gắn liền với các thao tác tƣ
duy: So sánh, phân tích, tổng hợp, suy luận v.v. Tƣ duy có khả
năng trừu xuất khỏi sự vật, hiện tƣợng những thuộc tính, những
dấu hiệu cụ thể, cá biệt chỉ giữ lại những thuộc tính bản chất nhất,
115
chung cho nhiều sự vật, hiện tƣợng rồi trên cơ sở đó mà khái quát
các sự vật, hiện tƣợng riêng lẻ khác nhau nhƣng có chung những
thuộc tính bản chất thành một nhóm, một loại, một phạm trù.
2.1.3.4. Tư duy gắn liền với ngôn ngữ
Đây là một trong những đặc điểm khác biệt cơ bản giữa tâm
lý ngƣời và tâm lý động vật. Tâm lý động vật bao giờ cũng dừng
lại ở tƣ duy hành động trực quan, không có khả năng vƣợt ra khỏi
phạm vi đó. Ngôn ngữ đã làm cho tƣ duy ngƣời mang tính gián
tiếp, tính trừu tƣợng và khái quát.
Mối liên hệ giữa tƣ duy và ngôn ngữ là mối liên hệ biện
chứng. Tƣ duy không thể tồn tại dƣới bất kỳ hình thức nào khác
ngoài ngôn ngữ. Bất kỳ ý nghĩa, tƣ tƣởng nào cũng đều nảy sinh,
phát triển gắn liền với ngôn ngữ. Đó là mối liên hệ giữa nội dung
và hình thức.
2.1.3.5. Tư duy liên hệ với hoạt động nhận thức cảm tính
Tƣ duy bao giờ cũng liên hệ mật thiết với hoạt động nhận thức
cảm tính tức là với cảm giác, tri giác, biểu tƣợng. Hoạt động nhận
thức cảm tính là "cửa ngõ" là kênh duy nhất, qua đó tƣ duy liên hệ
với thế giới ngoài. Tƣ duy thƣờng bắt đầu từ nhận thức cảm tính,
trên cơ sở nhận thức cảm tính mà nảy sinh tình huống “ có vấn đề”.
Ngƣợc lại, tƣ duy cũng ảnh hƣởng đến nhận thức cảm tính, đó là
làm cho khả năng cảm giác của con ngƣời tinh vi, nhạy cảm hơn và
làm cho tri giác của con ngƣời mang tính lựa chọn, tính ý nghĩa.
2.1.4. Các thao tác tư duy
Với tƣ cách là một hành động tƣ duy đƣợc thực hiện bằng
những thao tác tƣ duy: phân tích - tổng hợp, so sánh, trừu tƣợng
hoá - khái quát hoá.
116
 2.1.4.1. Phân tích - tổng hợp
Phân tích là quá trình con ngƣời dùng trí óc để tách ra trong
sự vật, hiện tƣợng những mặt này hay mặt nọ, các thuộc tính này
hay thuộc tính kia, các thành phần, các quan hệ liên hệ này nọ.
Tổng hợp là quá trình con ngƣời dùng trí óc để hợp nhất các
thành phần đã tách rời nhờ sự phân tích thành một chính thể.
Phân tích và tổng hợp có quan hệ qua lại mật thiết với nhau,
tạo thành sự thống nhất không tách rời đƣợc.
2.1.4.2. So sánh
So sánh là quá trình con ngƣời dùng trí óc để xác định sự
giống nhau hay khác nhau, sự đồng nhất hay không đồng nhất, sự
bằng nhau hay không bằng nhau giữa các sự vật, hiện tƣợng.
21.4.3. Trừu tượng hoá - khái quát hoá
Trừu tượng hoá là quá trình con ngƣời dùng trí óc để gạt bỏ
những mặt, những thuộc tính, những liên hệ, quan hệ thứ yếu,
không cần thiết và chỉ giữ lại những yếu tố nào cần thiết để tƣ duy.
Khái quát hoá là quá trình con ngƣời dùng trí óc để hợp nhất
nhiều đối tƣợng khác nhau nhƣng có chung những thuộc tính, liên
hệ, quan hệ nhất định thành một nhóm, một loại.
2.1.5. Các loại tư duy
2.1.5.1. Xét theo lịch sử hình thành và mức độ phát triển của
tư duy thì ngƣời ta chia tƣ duy làm ba loại: tƣ duy trực quan -
hành động, tƣ duy trực quan - hình ảnh và tƣ duy trừu tƣợng.
Tư duy trực quan - hành động là loại tƣ duy mà việc giải
quyết nhiệm vụ đƣợc thực hiện nhờ sự cải tổ thực tế các tình
huống, nhờ các hành động vận động có thể quan sát đƣợc, loại tƣ
duy này có khả năng ở những động vật bậc cao.
117
Tư duy trực quan - hình ảnh là loại tƣ duy mà việc giải quyết
nhiệm vụ đƣợc thực hiện bằng sự cải tổ tình huống chỉ trên bình
diện hình ảnh mà thôi, loại tƣ duy này chỉ có ở con ngƣời, đặc
biệt ở trẻ nhỏ.
Tư duy trừu tượng là loại tƣ duy mà việc giải quyết nhiệm vụ
đƣợc dựa trên sự sử dụng các khái niệm các kết cấu lôgic, đƣợc
tồn tại và vận hành trên cơ sở tiếng nói.
2.1.5.2. Căn cứ theo hình thức biểu hiện của nhiệm vụ cụ thể
và phƣơng thức giải quyết ngƣời ta chia ra ba loại tƣ duy ở ngƣời
trƣởng thành: tƣ duy thực hành, tƣ duy hình ảnh cụ thể, tƣ duy lý luận.
Tƣ duy thực hành là loại tƣ duy mà nhiệm vụ đƣợc đề ra một
cách trực quan, dƣới hình thức cụ thể, phƣơng thức giải quyết là
hành động thực hành. Ví dụ: tƣ duy của ngƣời thợ chữa xe máy.
Tƣ duy hình ảnh cụ thể là loại tƣ duy mà nhiệm vụ đƣợc đề ra
dƣới hình thức một hình ảnh cụ thể, và sự giải quyết nhiệm vụ
cũng đƣợc dựa trên những hình ảnh trực quan đã có. Ví dụ: ta suy
nghĩa xem từ trƣờng về nhà đi đƣờng nào cho ngắn nhất chẳng hạn.
Tƣ duy lý luận là loại tƣ duy mà nhiệm vụ đƣợc đề ra dƣới
hình thức lý luận và việc giải quyết nhiệm vụ đó đòi hỏi phải sử
dụng những khái niệm trừu tƣợng, những tri thức lý luận.
2.1.6. Khái niệm trí thông minh
Về khái niệm trí thông minh chƣa có một quan điểm thống
nhất, bởi mỗi tác giả khi đƣa ra khái niệm trí thông minh đã nhìn
nhận, nghiên cứu trí thông minh ở những góc độ khác nhau. Có
những định nghĩa mở rộng khái niệm trí thông minh. Ngƣợc lại
có những định nghĩa thu hẹp khái niệm thông minh và cho rằng
trí thông minh là các quá trình tƣ duy. Tuy nhiên, có thể khái quát
118
các quan điểm về trí thông minh thành ba nhóm: a) coi trí thông
minh là năng lực học tập của cá nhân; b) đồng nhất trí thông minh
với năng lực tƣ duy trừu tƣợng của cá nhân; c) trí thông minh là
năng lực thích ứng của cá nhân.
Theo nhóm quan điểm thứ nhất, trí thông minh là thuộc tính
trí tuệ của nhân cách đảm bảo cho cá nhân có thể nắm tri thức
một cách tƣơng đối dẽ dàng và có hiệu quả. Mối quan hệ giữa học
tập và trí thông minh của cá nhân đã đƣợc quan tâm nghiên cứu từ
lâu. Nhiều công trình thực nghiệm cho thấy giữa hai yếu tố này có
mối liên hệ với nhau, nhƣng không đồng nhất với nhau. Bởi ngay
từ năm 1905, nhà tâm lý học Pháp A.Binet đã thực hiện một loạt
các thực nghiệm nghiên cứu năng lực trí tuệ của trẻ em ở những
lứa tuổi khác nhau và xác định đƣợc những học sinh học kém do
khả năng trí tuệ và do lƣời học hoặc do nguyên nhân khác.
Nhóm quan điểm thứ hai đã thu hẹp khái niệm trí thông minh
vào các thành phần cốt lõi của nó là tƣ duy và gần nhƣ đồng nhất
chúng với nhau.
Nhóm quan điểm thứ ba cho rằng trí thông minh là khả năng
thích ứng của cá nhân. Nhóm quan điểm này đƣợc phổ biến hơn
cả và thu hút đƣợc nhiều nhà khoa học. Chẳng hạn, D. Wechsler
cho rằng, trí thông minh là năng lực tổng thể hoặc năng lực chung
của cá nhân để hành động có mục đích, để suy nghĩ hợp lý và để
ứng phó có hiệu quả với môi trƣờng của mình. Còn theo H.
Gardner thì trí thông minh là năng lực hoặc một loạt các năng lực
đƣợc dùng để giải quyết vấn đề hoặc tạo ra các sản phẩm có giá
trị cho những ngữ cảnh văn hoá cụ thể.(1)
(1). Trần Kiều (Chủ biên), Trí tuệ và đo lường trí tuệ, Nxb. Chính trị quốc gia,
Hà Nội 2005, tr. 96.
119
Trên cơ sở phân tích các quan điểm trên, có thể đƣa ra khái
niệm trí thông minh nhƣ sau:
Trí thông minh là năng lực tổng thể hoặc một loạt các năng
lực giúp cá nhân áp dụng các kỹ năng nhận thức, xúc cảm và hiểu
biết để học, để giải quyết vấn đề và để đạt các mục đích có giá trị
hoặc để sáng tạo ra các sản phẩm giá trị trong những điều kiện
văn hoá - lịch sử cụ thể.(1)
2.2. Tưởng tượng
2.2.1. Khái niệm tưởng tượng
Trong quá trình lao động sáng tạo, con ngƣời không những
chỉ nhận thức thế giới khách quan qua cảm giác, tri giác, tƣ duy
mà còn vẽ lên trong óc mình những hình ảnh mới, những con
ngƣời và sự vật mới chƣa từng đƣợc trực tiếp tri giác hoặc chƣa
có trong hiện thực. Con ngƣời đặt kế hoạch cho các hoạt động mà
mình đang hoặc sắp tiến hành, nhìn thấy đƣợc thuận lợi, dự kiến
trƣớc những khó khăn và hình dung trƣớc những kết quả sẽ đạt
đƣợc. Quá trình đó đƣợc gọi là tƣởng tƣợng.
Tưởng tượng là một quá trình nhận thức phản ánh những cái
chưa từng có trong kinh nghiệm của cá nhân bằng cách xây dựng
hình ảnh mới trên cơ sở những biểu tượng đã có.
2.2.2. Vai trò của tưởng tượng
Tƣởng tƣợng có vai trò rất lớn trong đời sống của con ngƣời.
Vai trò của tƣởng tƣợng đƣợc biểu hiện:
- Tƣởng tƣợng cần thiết cho bất kỳ một hoạt động nào của con
ngƣời. Sự khác nhau cơ bản giữa lao động của con ngƣời với hoạt
(1). Trần Kiều (Chủ biên), Sđd, tr. 97.
120
động bản năng của con vật chính là ở cái biểu tƣợng và kết quả
mong đợi do tƣởng tƣợng tạo ra.
- Tƣởng tƣợng cho phép ta hình dung đƣợc kết quả lao động
trƣớc khi bắt đầu lao động, hình dung đƣợc không chỉ cái kết quả
cuối cùng, mà cả những kết quả trung gian của lao động nữa.
- Nhờ có tƣởng tƣợng, con ngƣời có thể vẽ lên trong đầu óc
mình viễn cảnh của xã hội tƣơng lai, lấy đó làm phƣơng hƣớng,
mục tiêu phấn đấu, hoạt động để biến nó thành hiện thực.
- Tƣởng tƣợng nảy sinh và phát triển trong hoạt động và gắn
chặt với thực tiễn cuộc sống.
2.2.3. Các loại tưởng tượng
Căn cứ vào mức độ tích cực và tính hiệu lực của tƣởng tƣợng
mà ngƣời ta có thể chia tƣởng tƣợng thành: tƣởng tƣợng tích cực
và tiêu cực, ƣớc mơ và lý tƣởng.
2.2.3.1. Tưởng tượng tích cực và tưởng tượng tiêu cực
Tưởng tượng tích cực là loại tƣởng tƣợng tạo ra các hình ảnh
mới nhằm đáp ứng nhu cầu, kích thích tính tích cực thực tế của
con ngƣời.
Tƣởng tƣợng tích cực gồm hai loại: tƣởng tƣợng tái tại và
tƣởng tƣợng sáng tạo.
Tưởng tượng tái tạo là quá trình tạo ra những hình ảnh mới
đối với cá nhân ngƣời tƣởng tƣợng, bằng cách sử dụng những tài
liệu, kinh nghiệm đã có của xã hội loài ngƣời, của những ngƣời khác.
Tưởng tượng sáng tạo là hình thức cao hơn và phức tạp hơn
tƣởng tƣợng tái tạo. Tƣởng tƣợng sáng tạo là quá trình xây dựng
những hình ảnh mới đối với cá nhân cũng nhƣ với xã hội.
121
Tưởng tượng tiêu cực là loại tƣởng tƣợng tạo ra những hình
ảnh không đƣợc thể hiện trong cuộc sống và vạch ra những
chƣơng trình hành vi và không thực hiện đƣợc.
2.2.3.2. ước mơ và lý tưởng
ước mơ là một loại tƣởng tƣợng tổng quát hƣớng về tƣơng lai,
biểu hiện những mong muốn, ƣớc ao, gắn liền với nhu cầu của
con ngƣời.
Lý tưởng là một hình ảnh mẫu mực, rực sáng mà con ngƣời
muốn vƣơn tới. Nó là một động cơ mạnh mẽ thôi thúc con ngƣời
hoạt động vƣơn tới tƣơng lai.
2.2.4. Các cách sáng tạo hình ảnh mới trong tưởng tượng
Hình ảnh của tƣởng tƣợng đƣợc tạo ra bằng các cách sau đây:
- Thay đổi kích thước, số lượng của sự vật hay các thành
phần của sự vật. Ví dụ: hình tƣợng ngƣời khổng lồ, ngƣời tý hon.
- Nhấn mạnh là cách tạo hình ảnh mới bằng sự nhấn mạnh đặc
biệt, hoặc đƣa lên hàng đầu một phẩm chất nào đó. Ví dụ: các
hình ảnh trong tranh biếm họa.
- Chắp ghép là phƣơng pháp ghép các bộ phận của nhiều sự
vật hiện tƣợng khác nhau thành hình ảnh mới. Ví dụ: hình ảnh
con rồng của Việt Nam.
- Liên hợp là một sự tổng hợp sáng tạo chứ không phải là sự
lắp ráp đơn giản các yếu tố đã biết. Ví dụ: xe điện bánh hơi là kết
quả của sự liên hợp ôtô với tàu điện.
- Điển hình hoá là phƣơng pháp tạo thành hình ảnh mới phức
tạp nhất, trong đó những thuộc tính điển hình, những đặc điểm
điển hình của nhân cách nhƣ là đại diện của một giai cấp hay tầng
lớp xã hội nhất định đƣợc biểu hiện trong hình ảnh mới này.
122
 2.2.5. Khái niệm tính sáng tạo
Vấn đề hình thành con ngƣời suy nghĩ và hành động một cách
sáng tạo đã trở nên đặc biệt cấp thiết trong giai đoạn hiện nay.
Quá trình sáng tạo dẫn tới việc tạo lập và phát hiện những giá trị
vật chất và tinh thần “mới hơn” so với những cái “cũ” hoặc “mới
mẻ” vì chƣa có trƣớc đây. Tính sáng tạo chỉ có ở con ngƣời.
Thông thƣờng, do một nhu cầu nào đó hay do một khó khăn, trở
ngại trong hoạt động, con ngƣời thƣờng nảy sinh óc tìm kiếm một
công cụ, một phƣơng thức nào đó để đáp ứng ứng thoả mãn nhu
cầu hay khắc phục trở ngại. Chính vì vậy, có bao nhiêu hoạt động
của con ngƣời thì cũng có bấy nhiêu dạng sáng tạo. Có thể nói,
sáng tạo cũng có nhiều mặt, nhiều góc độ nhƣ chính bản chất của
con ngƣời (sinh lý, tâm lý, trí tuệ, xã hội, cảm xúc…) và nó cũng
đƣợc xem xét theo mọi lứa tuổi, trong mọi nền văn hoá.
Trong tâm lý học hiện nay, khái niệm tính sáng tạo đƣợc
nghiên cứu dƣới ba góc độ nhƣ nhân cách, sản phẩm, quá trình.
Dƣới góc độ nhân cách thì tính sáng tạo là thuộc tính nhân
cách đặc biệt, thể hiện khi con ngƣời đứng trƣớc hoàn cảnh có
vấn đề. Thuộc tính nhân cách này là tổ hợp các phẩm chất tâm lý,
mà nhờ đó con ngƣời trên cơ sở kinh nghiệm của mình và bằng tƣ
duy độc lập tạo ra đƣợc ý tƣởng mới, độc đáo, hợp lý trên bình
diện cá nhân hay xã hội. Ở đó ngƣời sáng tạo gạt bỏ đƣợc các giải
pháp truyền thống và đƣa ra giải pháp mới, độc đáo và thích hợp
đối với vấn đề đặt ra (Pippig 1988).(1)
Khi tiếp cận sự sáng tạo dƣới góc độ sản phẩm, các nhà tâm lý
học nhấn mạnh đến sản phẩm sáng tạo và cho rằng, sản phẩm
(1). Trần Kiều (Chủ biên), Sđd, tr. 167, 168.
123
sáng tạo là cấu dạng mới nhất của thế giới kinh nghiệm, đƣợc tạo
nên bằng cấu trúc lại thế giới kinh nghiệm đã có trƣớc đó, thể
hiện rõ nhất sự nhận thức của chủ thể sáng tạo về thế giới và bản
thân cũng nhƣ quan hệ giữa anh ta với thế giới ấy (Ghiselin 1956).(1)
Dƣới góc độ quá trình, sáng tạo đƣợc coi nhƣ là quá tình giải
quyết vấn đề, vì mỗi tình huống giải quyết vấn đề đòi hỏi cá nhân
cần tƣ duy sáng tạo. Quá trình sáng tạo đƣợc chia thành bốn pha:
chuẩn bị, ấp ủ, bứng sáng và chứng thực. Mỗi pha đòi hỏi cá nhân
sáng tạo có một trạng thái tâm lý nhất định. Theo Torrance sáng
tạo đƣợc hiểu là một quá trình tạo ra ý tƣởng hoặc giả thuyết, thử
nghiệm ý tƣởng này đi đến kết quả… Kết quả này có ít nhiều mới
mẻ, có chút ít gì đó trƣớc đây con ngƣời chƣa bao giờ nhìn thấy,
chƣa có ý thức về nó.(2) Nhƣ vậy, quá trình sáng tạo bao gồm tƣ
duy, tƣởng tƣợng hay bay bổng, phát hiện, tò mò, thử nghiệm,
thăm dò và đánh giá…
Từ phân tích các quan điểm trên, có thể đƣa ra khái niệm tính
sáng tạo nhƣ sau:
Sáng tạo là một quá trình hoạt động được kết thúc ở một sản
phẩm mới độc đáo, được một nhóm người nào đó ở thời điểm
tương ứng thừa nhận là có ích.(3)
3. TRÍ NHỚ
3.1. Khái niệm
Con ngƣời luôn luôn nhận thức thế giới khách quan và không
ngừng cải tạo nó. Để thực hiện đƣợc điều này con ngƣời phải tích
lũy hiểu biết và kinh nghiệm trong mọi lĩnh vực hoạt động thực
tiễn của mình. Một trong những yếu tố cơ bản để có thể tích lũy
(1), (2), (3). Trần Kiều (Chủ biên), Sđd, tr. 167, 168.
124
đƣợc hiểu biết và kinh nghiệm là trí nhớ.
Trí nhớ là quá trình nhận thức thế giới bằng cách ghi lại, giữ
lại và làm xuất hiện lại những gì cá nhân thu nhận được trong
hoạt động sống của mình.
Cũng nhƣ cảm giác và tri giác, trí nhớ là một quá trình phản
ánh, song cảm giác và tri giác phản ánh những hiện tƣợng và sự vật
đang trực tiếp tác động vào các giác quan ta, còn trí nhớ phản ánh
toàn bộ vốn kinh nghiệm của con ngƣời, bao gồm những hình ảnh
mà con ngƣời tri giác trƣớc đây, những ý nghĩ, những rung cảm mà
con ngƣời đã trải nghiệm, những hoạt động, hành vi của con ngƣời
đã diễn ra trƣớc đây. Và để lại dấu vết trong trí nhớ dƣới dạng các
hình ảnh nhất định, các hình ảnh này đƣợc gọi là biểu tƣợng.
Trí nhớ phụ thuộc vào các yếu tố: nội dung, tính chất của tài
liệu cần nhớ, giới tính, lứa tuổi, sinh lý thần kinh, kiểu nhân cách,
sức khoẻ, phƣơng pháp nhớ.
3.2. Vai trò của trí nhớ
Trí nhớ đóng vai trò hết sức quan trọng trong mọi hoạt động
của con ngƣời. Con ngƣời không có trí nhớ thì không có kinh
nghiệm, không có kinh nghiệm thì sẽ không thể thích nghi với
môi trƣờng xung quanh, không thể thực hiện đƣợc bất cứ một
hoạt động nào và nhân cách cũng không thể hình thành. Vai trò
của trí nhớ đƣợc biểu hiện:
- Nhờ có trí nhớ mà con ngƣời tích luỹ đƣợc vốn kinh nghiệm.
- Nhờ có trí nhớ mà con ngƣời có thể đem những kinh nghiệm
vận dụng vào hoạt động thực tiễn.
- Trí nhớ là nền tảng của việc học tập, hay nói cách khác toàn
bộ việc học tập đƣợc xây dựng trên cơ sở trí nhớ.
125
- Trí nhớ giúp nhân cách phát triển và ổn định.
3.3. Các loại trí nhớ
Căn cứ vào nguồn gốc hình thành, nội dung đƣợc phản ánh
trong trí nhớ, tính mục đích của trí nhớ, thời gian củng cố và gìn
giữ tài liệu, giác quan chủ đạo trong trí nhớ, ngƣời ta chia trí nhớ
thành các loại: trí nhớ hình ảnh; trí nhớ vận động; trí nhớ từ ngữ -
logic; trí nhớ cảm xúc; trí nhớ không chủ định; trí nhớ có chủ
định; trí nhớ ngắn hạn; trí nhớ dài hạn.
2.3.1. Trí nhớ hình ảnh
Trí nhớ hình ảnh là loại trí nhớ đƣợc hình thành dựa trên
những biểu tƣợng về các sự vật, các đối tƣợng cụ thể nhƣ: một
con ngƣời, một phong cảnh thiên nhiên, một vật thể, bản vẽ, phim
ảnh và cả những âm thanh hay mùi vị v.v.. Tùy theo đối tƣợng
đƣợc ghi nhớ phụ thuộc vào giác quan phân tích nào (mắt, tai,
mũi, lƣỡi, da...) mà ngƣời ta phân biệt các loại trí nhớ hình ảnh
theo thể trạng việc ghi nhớ một đối tƣợng, con ngƣời phải sử
dụng cùng một lúc nhiều giác quan phân tích.
3.3.2. Trí nhớ vận động
Trí nhớ vận động là loại trí nhớ phản ánh những cử động và
những hệ không cử động. ý nghĩa to lớn của trí nhớ vận động
chính ở chỗ nó là cơ sở để hình thành các kỹ năng, kỹ xảo vận
động (lái xe, đánh đàn, đi đứng, viết lách...).
3.3.3. Trí nhớ từ ngữ - logic
Loại trí nhớ này phản ánh những ý nghĩ, quan điểm, tƣ tƣởng
của con ngƣời. ý nghĩ, tƣ tƣởng, quan điểm và tƣ tƣởng đều đƣợc diễn
đạt bằng ngôn ngữ. Nội dung này sẽ không tồn tại đƣợc nếu không
có ngôn ngữ để biểu hiện. Chúng ta nhớ nội dung đó cũng là qua
126
ngôn ngữ, vì vậy ngƣời ta gọi loại trí nhớ này là trí nhớ từ ngữ - logic.
Hệ thống tín hiệu thứ hai có vai trò chính trong loại trí nhớ
này. Đây là trí nhớ đặc trƣng cho con ngƣời, ở con vật không có.
Loại trí nhớ này trở thành loại trí nhớ chủ đạo vì nó thể hiện trong
tất cả các loại trí nhớ khác và giữ vai trò chủ yếu trong việc lĩnh
hội mọi tri thức và tích lũy mọi kinh nghiệm của con ngƣời.
3.3.4. Trí nhớ cảm xúc
Trí nhớ cảm xúc là trí nhớ về xúc cảm, tình cảm đã diễn ra
trong một hoạt động trƣớc đây. Những xúc cảm, tình cảm nảy
sinh và đƣợc giữ lại trong trí nhớ, tùy theo tính chất của nó, có thể
thúc đẩy những hành động tích cực của con ngƣời hoặc ngƣợc lại
làm cho con ngƣời trở nên tiêu cực. Khi ghi nhớ hay nhớ lại
những vấn đề có quan hệ đến tình cảm, hứng thú, nhu cầu, niềm
tin của mình thì ngƣời ta cũng thƣờng biểu thị những cảm xúc,
tình cảm tƣơng ứng (vui vẻ, bực tức, cảm động, đau xót, phấn khởi...).
3.3.5. Trí nhớ không chủ định
Trí nhớ không chủ định là trí nhớ không có mục đích ghi nhớ,
giữ gìn và tái hiện tài liệu. Trí nhớ này có trƣớc trong đời sống
của cá nhân.
3.3.6. Trí nhớ có chủ định
Trí nhớ có chủ định là trí nhớ có mục đích khi ghi nhớ, giữ
gìn và tái hiện cái gì đó. Trong loại trí nhớ này ngƣời ta thƣờng
dùng các biện pháp kỹ thuật để ghi nhớ. Trí nhớ này có sau trí
nhớ không chủ định ở trong đời sống cá thể.
3.3.7. Trí nhớ ngắn hạn
Trí nhớ ngắn hạn là trí nhớ diễn ra ngắn ngủi, chốc lát, nhất thời.
127
3.3.8. Trí nhớ dài hạn
Trí nhớ dài hạn là loại trí nhớ mà khả năng ghi nhớ, giữ gìn
thông tin lâu bền trên cơ sở thƣờng xuyên nhắc lại và tái hiện nó.
3.4. Các quá trình nhớ
Trí nhớ bao gồm nhiều quá trình: ghi nhớ (tạo vết), quá trình
giữ gìn (củng cố vết), tái hiện (từ những dấu vết làm sống lại
những hình ảnh) và quên (không tái hiện đƣợc).
3.4.1. Quá trình ghi nhớ
Ghi nhớ là quá trình đầu tiên của hoạt động nhớ. Đó là quá
trình tiếp nhận các hình ảnh, ấn tƣợng, xuất hiện trong ý thức
dƣới tác động của sự vật, hiện tƣợng trong quá trình cảm giác, tri
giác. Theo quan điểm sinh lý học, ghi nhớ là quá trình hình thành,
củng cố các dấu vết xuất hiện trong vỏ não.
Quá trình ghi nhớ phụ thuộc vào các yếu tố: nội dung, tính
chất của tài liệu nhớ, hành động nhớ, động cơ, mục đích, các
thuộc tính của nhân cách, các trạng thái tâm lý.
Căn cứ vào mục đích ghi nhớ, ngƣời ta chia ghi nhớ thành ghi
nhớ không chủ định và ghi nhớ có chủ định.
Ghi nhớ không chủ định là ghi nhớ không có mục đích
chuyên biệt cụ thể. Ghi nhớ dƣờng nhƣ mang tính chất ngẫu
nhiên, tự phát không cần có sự nỗ lực ý chí và hành động. Ghi
nhớ không chủ định phụ thuộc vào tầm quan trọng, ý nghĩa của
tài liệu, nhu cầu, hứng thú, động cơ.
Ghi nhớ có chủ định là quá trình ghi nhớ tuân theo mục đích
chuyên biệt, cụ thể, rõ ràng và bao giờ cũng có nỗ lực ý chí và sự
tham gia của các hành động nhất định. Chất lƣợng, hiệu quả của
128
ghi nhớ có chủ định phụ thuộc vào các yếu tố: mục đích ghi nhớ,
nhu cầu, động cơ tƣơng ứng, các biện pháp, thủ thuật nhớ.
Thông thƣờng ngƣời ta chia ghi nhớ có chủ định ra thành hai
cách ghi nhớ có chủ định: ghi nhớ máy móc và ghi nhớ ý nghĩa.
- Ghi nhớ máy móc là loại ghi nhớ dựa trên sự lặp đi lặp lại
nhiều lần một cách giản đơn, không cần hiểu sâu nội dung, ý
nghĩa của tài liệu. Ghi nhớ máy móc thƣờng dẫn đến sự ghi nhớ
một cách hình thức, tốn nhiều thời gian, dễ quên và khi quên khó
có thể hồi tƣởng đƣợc.
- Ghi nhớ ý nghĩa là loại ghi nhớ dựa trên sự thông hiểu nội
dung, ý nghĩa bản chất của vấn đề cần ghi nhớ. Ở đây quá trình ghi
nhớ gắn liền với quá trình tƣ duy và tƣởng tƣợng nhằm nắm đƣợc
logic nội tại của vấn đề cần ghi nhớ. Ghi nhớ có ý nghĩa tốn ít thời
gian hơn ghi nhớ máy móc và thƣờng vững chắc, lâu bền hơn.
Mỗi khi quên, có thể suy luận để lần ra nhanh chóng và nhớ lại.
3.4.2. Quá trình giữ gìn
Giữ gìn là quá trình duy trì, lƣu giữ các nội dung đã đƣợc ghi
nhớ trong đầu óc. Theo quan niệm sinh học, đó là quá trình giữ lại
những dấu vết trong vỏ não.
Việc lƣu giữ phụ thuộc vào các yếu tố nhƣ quá trình ghi nhớ,
nội dung, tính chất của tài liệu, nhu cầu, động cơ, hứng thú, tâm
thế và các trạng thái tâm lý, sức khoẻ của chủ thể.
3.4.3. Quá trình tái hiện
Tái hiện là một quá trình nhớ mà trong đó những nội dung đã
đƣợc ghi lại trƣớc đây đƣợc làm sống lại. Tái hiện thƣờng diễn ra
dƣới ba hình thức: nhận lại, nhớ lại và hồi tƣởng.
129
Nhận lại là hình thức tái hiện khi sự tri giác đối tƣợng đƣợc
lặp lại. Ví dụ: ta đã gặp một ngƣời nào đó ở đâu và bây giờ gặp lại
anh ta thì ta biết ngay là ngƣời quen.
Nhớ lại là hình thức tái hiện mà ngay lúc đó sự tri giác lại đối
tƣợng không diễn ra. Nhớ lại đƣợc kích thích bởi một đối tƣợng
nào đó đang đƣợc tri giác, hoặc bởi một hình ảnh của tƣởng tƣợng
hay của tƣ duy theo quy luật liên tƣởng. Ví dụ: nếu có dịp thăm lại
mái trƣờng xƣa, nơi đã để lại cho chúng ta biết bao nhiêu kỷ niệm
êm đềm của thời niên thiếu, bạn thấy mỗi đồ vật, mỗi hàng cây...
mà bạn đã gặp sẽ làm sống lại trong trí nhớ của bạn hình ảnh thân
thƣơng cùng tất cả những gì gắn bó với đời học sinh của bạn.
Hồi tưởng là một hành động trí tuệ phức tạp mà kết quả của
nó phụ thuộc vào chỗ nội dung của nhiệm vụ tái hiện đƣợc cá
nhân ý thức rõ ràng, chính xác đến mức nào.
3.4.4. Quá trình quên
Không phải mọi điều ghi nhớ đều đƣợc chúng ta tái hiện một
cách trọn vẹn. Nhớ và quên là hai mặt trái ngƣợc nhau của trí
nhớ. Quên là biểu hiện của sự không tái hiện đƣợc nội dung đã
ghi nhớ trƣớc đây vào thời điểm nhất định. Nhớ và quên là hai
mặt trái ngƣợc nhau của trí nhớ
Sự quên diễn ra theo những quy luật nhất định:
- Sự quên diễn ra theo một trình tự xác định: quên cái tiểu tiết,
vụn vặt trƣớc, quên cái đại thể, chỉnh yếu sau.
- Sự quên diễn ra với tốc độ không đồng đều: ở giai đoạn đầu tốc
độ quên khá lớn, về sau tốc độ quên càng giảm dần (quy luật Ebin-hao).
Quá trình quên thƣờng biểu hiện ở 2 mức độ: quên hoàn toàn
và quên tạm thời.
130
 Quên hoàn toàn là mức độ mà dù có những kích thích tƣơng
tự nhƣ cũ, dù sự vật, hiện tƣợng đã đƣợc tri giác trƣớc đây đang
trực tiếp tác động vào các giác quan, song vẫn không nhận lại hay
nhớ lại đƣợc.
Quên tạm thời là mức độ mà không thể nhận lại hoặc nhớ lại
sự vật, hiện tƣợng trong khoảng một thời gian nào đó, nhƣng sau
đó, trong những điều kiện nhất định vẫn có thể tái hiện đƣợc.
3.5. Các nguyên nhân dẫn đến sự quên
Trong hoạt động, con ngƣời thƣờng quên do những nguyên
nhân sau đây:
- Quên do chƣa hiểu kỹ. Thực tế cho thấy, đôi khi chúng ta
không nhớ đƣợc điều gì đó thƣờng do chƣa hiểu kỹ điều cần nhớ.
Muốn đƣợc lƣu trữ trong trí óc để sẵn sàng tái hiện, thì điều cần
nhớ phải đã từng đặt dấu ấn chính xác, rõ ràng và mạnh mẽ trên
trí óc con ngƣời ít nhất là một lần.
- Ngƣời ta thƣờng quên những cái gì không liên quan đến đời
sống hoặc ít liên quan, những cái gì không phù hợp với hứng thú,
sở thích, nhu cầu của cá nhân.
- Quên do ít sử dụng. Những cái gì không đƣợc nhắc đi nhắc
lại hoặc không đƣợc sử dụng thƣờng xuyên trong hoạt động hàng
ngày của cá nhân thì cũng dễ bị quên.
- Quên do bị phân tán suy nghĩ. Sự xao nhãng khi tập trung
chú ý, khi học tập và khi ghi nhớ có thể do sự thay đổi cảm xúc
hay do tác động của các hoạt động trí tuệ khác xen vào.
+ Trong một số trƣờng hợp cảm xúc mạnh lại là nguyên nhân
gây ra sự xao nhãng. Cảm xúc mãnh liệt trong tình yêu có thể gây
đình trệ mọi việc khác. Ví du: chúng ta không thể chú tâm vào
131
việc học bởi đang mải suy tƣ về chuyện riêng. Có những cảm xúc
khác không lãng mạn nhƣ tình cảm lứa đôi, nhƣng vẫn gây ra sự
xao nhãng. Ví dụ: ngƣời lái xe đang hƣng phấn hay bực bội
thƣờng dễ gây ra tai nạn giao thông. Khi ngƣời lái xe đang tức
giận thƣờng chỉ để ý nghĩ xoay quanh ký ức về trận cãi vã vừa
xảy ra với ngƣời nào đó mà không lƣu tâm chú ý tới đƣờng phố
và điều khiển tay lái cho chính xác. Cảm giác sợ hãi khi phải đối
diện với đám đông cũng gây ra sự xao nhãng.
+ Sự quá tập cao độ vào việc khác cũng gây ra hiện tƣợng
đãng trí.
+ Bên cạnh các nguyên nhân trên, việc học nhồi nhét kiến
thức quá nhiều cũng gây ra sự xao nhãng. Ví dụ: học liền nhiều
giờ cùng một môn hay với các môn có quan hệ gần với nhau thì
sẽ gây ra nhiều xao nhãng hơn khi thay đổi các môn học có tính
chất khác biệt kế tiếp nhau.
- Quên do tổn thƣơng não và do các nguyên nhân sinh lý
khác. Khi não bộ bị tổn thƣơng có ảnh hƣởng ít hoặc nhiều đến trí
nhớ. Ngoài ra, chứng quên (thƣờng là quên một phần) có thể do
nhiều căn bệnh khác gây ra nhƣ bệnh giang mai, bệnh động kinh
và chứng bệnh nghiện rƣợu, nghiện ma tuý.
- Quên do lão suy. Hiện tƣợng quên thƣờng xảy ra ở ngƣời lớn
tuổi, nhất là đối với những vấn đề không quan trọng lắm. Sự giảm
trí nhớ ở ngƣời có tuổi do hai nguyên nhân: sinh lý và tâm lý. Khi
ngƣời già muốn nhớ mà vẫn quên thì đó thuộc về nguyên nhân sinh
lý. Còn khi ngƣời già cố quên đi những điều không còn có ý nghĩa
đối với họ thì đó lại là quên thuộc về nguyên nhân tâm lý. Ngƣời có
tuổi thƣờng bị cả hai nguyên nhân này chi phối làm suy giảm đáng
132
kể khả năng trí nhớ của họ. Thực tế, ngƣời già thƣờng không còn
giữ đƣợc hứng thú với cuộc sống hiện tại, tƣơng lai mà họ thƣờng
tìm kiếm lại niềm vui từ quá khứ, do đó họ nhớ rất kỹ những điều
đã xảy ra trong thời thơ ấu lẫn thời trẻ trung của mình.
3.6. Các cách rèn luyện trí nhớ
Để có trí nhớ tốt, chúng ta phải thực hiện các cách sau đây:
- Tập trung chú ý cao độ khi ghi nhớ, có nghị lực, ý chí và tạo
niềm say mê trong công việc.
- Biết lựa chọn, phối hợp các loại ghi nhớ một cách hợp lý, phù
hợp với tính chất, nội dung của tài liệu và với mục đích ghi nhớ.
- Phối hợp nhiều giác quan để ghi nhớ, cần vận dụng sự hiểu
biết, vốn kinh nghiệm vào quá trình ghi nhớ.
- Sử dụng các nguyên tắc hình dung, liên tƣởng, làm nổi bật
sự việc, tƣởng tƣợng, màu sắc, âm điệu để tạo ra trong đầu óc
những hính ảnh sống động, nhiều màu sắc, tác động mạnh đến các
giác quan và nhờ vậy không thể quên đƣợc.
+ Trí nhớ của con ngƣời làm việc theo hình ảnh. Chúng ta có
khuynh hƣớng nhớ hình hơn nhớ từ. Hình ảnh trong tâm trí của
con ngƣời càng rõ ràng, sống động bao nhiêu thì chúng ta càng
nhớ về hình ảnh đó bấy nhiêu. Do đó, phải biết cách chuyển kiến
thức thành hình ảnh để lƣu vào bộ não một cách dễ dàng.
+ Biết tạo ra mối liên kết giữa những việc cần nhớ. Các liên
kết này sẽ tạo ra một mục lục dƣới dạng chuỗi liên kết trong đầu,
nó giúp chúng ta dễ dàng tìm lại thông tin.
+ Não bộ có khuynh hƣớng ghi nhớ những sự việc nổi bật. Do
đó, một trong những cách tốt nhất để làm nổi bật sự việc là sử
133
dụng các chi tiết hài hƣớc và các chi tiết vô lý.
+ Chúng ta thƣờng hay nhớ đƣợc những sự việc do tƣởng
tƣợng ra, đặc biệt là những sự việc tạo ra các cảm xúc mạnh mẽ
nhƣ lo sợ, hạnh phúc, giận giữ, yêu thƣơng, đau đớn... Do đó,
chúng ta nên dùng nhiều giác quan để tƣởng tƣợng có thể tạo ra
những cảm xúc mạnh mẽ này.
+ Màu sắc là một tác động mạnh mẽ đến trí nhớ. Màu sắc có
thể tăng cƣờng trí nhớ của con ngƣời lên 50%. Do đó, chúng ta
nên dùng nhiều màu sắc khi ghi chú.
+ Âm điệu cũng tăng khả năng nhớ lại thông tin vì âm điệu
kích hoạt bán cầu não phải, bán cầu mà thƣờng bị bỏ quên khi
chúng ta học tập. Chúng ta có thể sử dụng âm điệu trong học tập
bằng cách bật nhạc trong lúc học tạo ra những âm điệu riêng biệt
cho những thông tin cần nhớ.
- Thời gian học tập, làm việc và nghỉ ngơi hợp lý sẽ làm tăng
khả năng trí nhớ. Các nghiên cứu cho rằng trong bất kỳ một
khoảng thời gian học tập nào cũng có hai đỉnh điểm ghi nhớ thông
tin tốt nhất, đó là thời gian lúc bắt đầu và thời gian sắp kết thúc việc
học tập. Trong khi đó, khoảng thời gian giữa hai đỉnh điểm này
(khoảng thời gian giữa lúc học) thì trí nhớ của chúng ta bị giảm sút
một cách rõ rệt. Vì vậy, thời gian học tập lý tƣởng nhất trong mỗi
lần học không nên dài quá hai tiếng. Mỗi lần học này nên chia
thành bốn phần nhỏ , mỗi phần dài 25 phút. Giữa các phần chúng ta
nên nghỉ ngơi khoảng năm phút. Trong lúc nghỉ ngơi chúng ta nên
đứng dậy, làm một vài động tác thể dục đơn giản, nghe một vài bản
nhạc nhẹ… sẽ đem lại sức sống mới cho các tế bào não, qua đó
giúp chúng ta có thể đƣơng đầu với những căng thẳng tiếp theo.
134
Sau mỗi lần học dài hai tiếng chúng ta nên thƣ giãn ít nhất nửa 7. Trình bày các thao tác tƣ duy và ứng dụng chúng trong hoạt
tiếng trƣớc khi bắt tay vào khoảng thời gian học tập mới. động của con ngƣời.
- Việc ôn tập nên diễn ra trong một khoảng một thời gian cụ 8. Tƣởng tƣợng là gì? Phân tích những đặc điểm cơ bản của
thể sau mỗi lần học. Lần ôn tập đầu tiên nên bắt đầu sau khi học tƣởng tƣợng, trên cơ sở đó nêu những yêu cầu cơ bản trong hoạt
10 phút (đây là thời gian khả năng trí nhớ đạt đỉnh điểm). Những động học tập nhằm phát triển khả năng tƣơng tƣợng của ngƣời
lần ôn tiếp theo nên lần lƣợt diễn ra sau 24 giờ, một tuần, một học.
tháng, và sau ba đến sáu tháng. Đó là những mốc thời gian ôn tập 9. Trình bày các cách sáng tạo của tƣợng tƣợng, ứng dụng
giúp cho trí nhớ của chúng ta luôn ở đỉnh cao. chúng trong đời sống và hoạt động của con ngƣời.
- Phải ôn tập thƣờng xuyên, rải rác, phân tán thành nhiều đợt, không 10. So sánh tƣ duy với tƣởng tƣợng. Nêu mối quan hệ của tƣ
nên ôn tập trung liên tục một loại tài liệu trong một thời gian dài. duy với tƣởng tƣợng, ý nghĩa của nó trong cuộc sống và trong
- Cần ôn tập một cách tích cực. Khi ôn tập nên tích cực nhớ hoạt động của ngƣời học.
lại và tƣ duy, vận dụng nhiều giác quan vào ôn tập. 11. Trí nhớ là gì? Các loại trí nhớ và ý nghĩa của chúng đối
đời sống và hoạt động của con ngƣời.
CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP,
12. Nêu các quá trình cơ bản của trí nhớ và ứng dụng nó trong
ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
cuộc sống và trong học tập.
1. Cảm giác là gì? Các loại cảm giác và ý nghĩa của chúng đối
13. Nêu các cách thức để có trí nhớ tốt.
đời sống và hoạt động của con ngƣời.
14. Phân tích mối quan hệ giữa hoạt động nhận thức cảm tính
2. Trình bày các quy luật của cảm giác và ứng dụng chúng
với hoạt động nhận thức lý tính, ý nghĩa của nó trong cuộc sống
trong đời sống của con ngƣời.
và hoạt động học tập.
3. Tri giác là gì? Các loại tri giác và ý nghĩa của chúng đối đời
sống và hoạt động của con ngƣời.
4. Trình bày các quy luật của tri giác và ứng dụng chúng trong
đời sống của con ngƣời.
5. So sánh cảm giác với tri giác.
6. Tƣ duy là gì? Phân tích các đặc điểm của tƣ duy, trên cơ sở
đó nêu những yêu cầu cơ bản trong hoạt động học tập nhằm phát
triển khả năng tƣ duy của ngƣời học.

135 136

CHƢƠNG VI
XÚC CẢM VÀ TÌNH CẢM
Một trong những mặt quan trọng của đời sống tâm lý con
ngƣời là hệ thống thái độ của họ với thế giới khách quan và
bản thân.
Trong quá trình sống và hoạt động con ngƣời luôn có những
mối quan hệ nhất định với môi trƣờng xung quanh và chịu tác
động của trạng thái cơ thể. Những mối quan hệ đó có liên quan
đến việc thoả mãn hay không thoả mãn những nhu cầu vật chất,
tinh thần của bản thân. Qua đó, con ngƣời tỏ thái độ của mình:
yêu thƣơng, căm ghét, hờn giận, mừng rỡ… Ngoài ra, các tác
động của trạng thái cơ thể cũng tạo ra thái độ này hay thái độ
khác. Ví dụ: khi con ngƣời khoẻ mạnh thì bản thân sẽ vui vẻ, lạc
quan hơn và khi ốm yếu con ngƣời cảm thấy chán chƣờng.
Tất cả những hiện tƣợng trên: yêu thƣơng, căm ghét, hờn
giận, mừng rỡ, vui vẻ, chán chƣờng… trong tâm lý học gọi là xúc
cảm, tình cảm.
Xúc cảm, tình cảm là nét đặc trƣng của đời sống tâm lý cá
nhân, nên nó thuộc về một chủ thể nhất định. Tình cảm có một vị
trí quan trọng trong cuộc sống của con ngƣời. Nó tham gia vào
mọi hoạt động cá nhân và trở thành một trong những động lực
137
quan trọng thúc đẩy hoặc kìm hãm những hoạt động đó. Trong
bất kỳ lĩnh vực nào: lao động chân tay hay trí óc, khoa học xã hội
hay khoa học tự nhiên và dù ở các môi trƣờng khác nhau: ngoài
xã hội, trong gia đình, ở nhà trƣờng con ngƣời luôn chịu sự tác
động của xúc cảm, tình cảm.
1. KHÁI NIỆM XÚC CẢM, TÌNH CẢM
1.1 . Định nghĩa xúc cảm, tình cảm
Xúc cảm, tình cảm là thái độ riêng của cá nhân đối với hiện
thực khách quan có liên quan đến sự thoả mãn nhu cầu của họ.
1.2 . Đặc điểm chung của xúc cảm, tình cảm
Xúc cảm, tình cảm tuy là hai mức độ biểu hiện thái độ cảm
xúc khác nhau của con ngƣời, nhƣng giữa chúng có những điểm
tƣơng đồng sau đây:
- Xúc cảm, tình cảm là thái độ của cá nhân. Thực chất, đó là
những rung động bên trong trƣớc biến cố hoàn cảnh của con
ngƣời. Ví dụ: khi tổ quốc đƣợc thống nhất, mọi ngƣời dân Việt
Nam trên khắp đất nƣớc đều thấy vui mừng, phấn khởi.
- Xúc cảm, tình cảm có đƣợc là do hiện thực khách quan tác
động. Các hiện tƣợng trong hiện thực khách quan gồm có:
+ Hiện tƣợng trong tự nhiên: mƣa, nắng, cỏ cây, sông ngòi…
+ Hiện tƣợng trong xã hội: chế độ chính trị, kinh tế, phong tục
tập quán, tôn giáo và những quan hệ xã hội của con ngƣời…
+ Hiện tƣợng xảy ra trong bản thân: đói, no, dễ chịu, khó chịu…
- Chỉ những đối tƣợng nào liên quan đến việc thoả mãn hay
138
không thoả mãn nhu cầu con ngƣời mới tạo nên những xúc - Xúc cảm và tình cảm đều có cơ sở vật chất trên võ não và
cảm-tình cảm. đều có khuynh hƣớng truyền cảm. Ví dụ: trong gia đình khi một
1.3. Phân biệt giữa xúc cảm và tình cảm ngƣời gặp chuyện bất hạnh sẽ ảnh hƣởng đến các thành viên khác
và tạo nên một không khí u buồn, thƣơng nhớ…
1.3.1. Định nghĩa xúc cảm và tình cảm
1.3.3. Khác nhau
Xúc cảm là những rung động của con người trước một tình
Xúc cảm và tình cảm tuy có những điểm giống nhau, nhƣng
huống cụ thể, mang tính nhất thời, không ổn định.
giữa chúng vẫn có những điểm khác nhau rất cơ bản, không cho
Tình cảm là thái độ cảm xúc mang tính ổn định của con người
phép ta đồng nhất chúng với nhau. Xúc cảm và tình cảm có
đối với hiện thực khách quan, nó phản ánh ý nghĩa của chúng
những điểm khác nhau căn bản trên 3 mặt: tính ổn định, tính xã
trong mối liên quan đến nhu cầu và động cơ của họ. Tình cảm là
hội và cơ chế sinh lý-thần kinh. Sự khác biệt đó đƣợc thể hiện cụ
sản phẩm cao cấp của sự phát triển xúc cảm trong những điều thế nhƣ sau:
kiện xã hội nhất định.
1.3.2. Giống nhau Xúc cảm Tình cảm
- Xúc cảm và tình cảm đều do hiện thực khách quan tác động - Là một quá trình tâm lý - Là một thuộc tính tâm lý
vào mà có, biểu thị thái độ của cá nhân đối với môi trƣờng xung - Có tính chất nhất thời, phụ - Có tính ổn định xác định
quanh. Ví dụ: đất nƣớc đổi mới, đời sống đƣợc nâng cao làm cho thuộc vào tình huống đa dạng
mọi ngƣời trong xã hội vui vẻ và phấn khởi. - Luôn ở trạng thái hiện thực - Thƣờng ở trạng thái tiềm tàng
- Nội dung và hình thức biểu hiện của xúc cảm-tình cảm đều - Xuất hiện trƣớc - Xuất hiện sau
mang mầu sắc chủ quan. Ví dụ: A và B đƣợc thông báo kết quả - Thực hiện chức năng sinh - Thực hiện chức năng xã hội
thi của hai ngƣời đạt đƣợc điểm tốt. A tỏ ra vui vẻ, thích thú còn vật (giúp cơ thể định hƣớng (giúp con ngƣời định hƣớng
B thì biểu hiện bình thƣờng. và thích ứng với tƣ cách một và thích nghi với xã hội với
- Xúc cảm và tình cảm đều là nét nổi bật trên bộ mặt tâm lý cá thể) tƣ cách là một nhân cách)
của cá nhân, biểu thị thái độ tích cực của con ngƣời trƣớc tác - Gắn liền với phản xạ không - Gắn liền với phản xạ có điều
động của hoàn cảnh xung quanh. Ví dụ: khi con ngƣời đƣợc thoả điều kiện, với bản năng kiện, với hệ thống tín hiệu
mãn một nhu cầu nào đó thì thấy thoải mái và không đƣợc thoả thứ hai
mãn thì khó chịu. - Có cả ở ngƣời và động vật - Chỉ có ở con ngƣời
1.3.4. Mối quan hệ giữa xúc cảm và tình cảm

139 140
 Xúc cảm và tình cảm tuy có sự khác biệt nhất định nhƣng
giữa chúng có quan hệ mật thiết với nhau:
- Xúc cảm là cơ sở của tình cảm vì xúc cảm đƣợc tổng hợp
hoá, động hình hoá và khái quát hoá để trở thành tình cảm. Do
vậy, nếu không có xúc cảm thì con ngƣời không thể có tình cảm.
- Xúc cảm là biểu hiện của tình cảm. Trong những điều kiện
bình thƣờng, tình cảm con ngƣời thƣờng ẩn náu bên trong và khi
gặp một hoàn cảnh cụ thể nào đó tình cảm đƣợc bộc lộ ra bên
ngoài thông qua những xúc cảm cụ thể. Ví dụ: tình bạn thân giữa
hai ngƣời đƣợc thể hiện khi một trong hai ngƣời đó gặp khó khăn
cần sự giúp đỡ của ngƣời kia…
- Tình cảm tác động lại xúc cảm, luôn chi phối xúc cảm về
cƣờng độ, tốc độ và nội dung.
- Xúc cảm và tình cảm không tách rời nhau mà luôn xen kẽ
nhau, hoà nhập vào nhau trong đời sống tâm lý của con ngƣời.
2. VAI TRÒ CỦA XÚC CẢM, TÌNH CẢM
2.1. Vai trò của xúc cảm, tình cảm đối với quá trình nhận
thức
Xúc cảm và tình cảm luôn là động lực mạnh mẽ thúc đẩy và
chi phối nhận thức, kích thích sự tìm tòi và sáng tạo của con
ngƣời. Tuy nhiên, nó có thể làm nhuộm màu, biến dạng, thậm chí
biến đổi cả sản phẩm của quá trình nhận thức. Xúc cảm-tình cảm
có thể làm cho kết quả của nhận thức không hoàn toàn đúng với
hiện thực khách quan.
2.2. Vai trò của xúc cảm, tình cảm đối với đời sống của
141
con người
Xúc cảm và tình cảm có vai trò to lớn trong đời sống của con
ngƣời cả về mặt sinh lý lẫn tâm lý. Con ngƣời không có cảm xúc
thì không thể tồn tại đƣợc. Khi con ngƣời bị “đói tình cảm” thì
toàn bộ hoạt động sống của con ngƣời không thể phát triển bình
thƣờng đƣợc.
Sự “đói tình cảm” cũng có ảnh hƣởng sâu sắc đến tâm lý và
cơ thể của con ngƣời nhƣ là sự “đói cảm giác”. Thực nghiệm cho
thấy rằng, do sự đơn điệu và lặp đi lặp lại của kích thích mà
những ngƣời sống trong phòng tiêu âm sẽ dần mất khả năng hoạt
động tâm lý và khả năng hoạt động nói chung. Lúc này, ở họ xuất
hiện chứng vô cảm, sự buồn chán, sự sợ hãi không gian khép kín,
tính kích thích bị nâng cao đôi khi xuất hiện ảo giác, và có thể
thấy có một sự ức chế chung. Khi đó không phải chỉ có những
cảm xúc dƣơng tính mà cả sự căng thẳng âm tính có cƣờng độ
nhỏ cũng gây ảnh hƣởng có lợi vì tác dụng “động viên” của nó.
2.3 . Vai trò của xúc cảm, tình cảm đối với hoạt động
Xúc cảm và tình cảm thúc đẩy con ngƣời hoạt động giúp
con ngƣời khắc phục những khó khăn trở ngại trong quá trình
hoạt động. Sự thành công của bất cứ một loại công việc nào
phần lớn cũng đều phụ thuộc vào thái độ của con ngƣời đối với
công việc đó. Xúc cảm, tình cảm có thể ảnh hƣởng tích cực hay
tiêu cực đến hoạt động của con ngƣời. Đối với những xúc cảm-
tình cảm tích cực thôi thúc con ngƣời hoạt động sáng tạo vƣợt
qua những khó khăn, trở ngại để đạt đƣợc mục đích đã đề ra và
với những xúc cảm, tình cảm tiêu cực sẽ làm cản trở hoạt động
để vƣơn tới mục đích…
142
 Tình cảm có một ý nghĩa đặc biệt trong công việc sáng tạo.
Trạng thái “ dâng trào cảm hứng” mà nhà thơ, nhà văn, ngƣời hoạ
sĩ, nhà phát minh… từng thể hiện trong quá trình làm việc của
mình đều có liên quan chặt chẽ với những tình cảm của họ. Một
con ngƣời khô khan, dửng dƣng thờ ơ với tất cả mọi việc thì
không thể đề ra và giải quyết những nhiệm vụ to lớn, có ý nghĩa
sống còn và không có khả năng đạt tới những kết quả tốt đẹp khi
tiến hành một hoạt động nào đó.
Xúc cảm và tình cảm đƣợc hình thành và phát triển khi cá
nhân tham gia vào hoạt động xã hội với những mối quan hệ xã
hội đa dạng, phức tạp. Nếu cá nhân không tham gia vào một công
việc, một lĩnh vực nào đó thì không thể có đƣợc những rung cảm
thực sự, cao hơn là không thể có những tình cảm sâu nặng, bền
chặt với công việc đó, lĩnh vực đó.
Con ngƣời càng thông qua hoạt động thực tiễn với các quan
hệ xã hội đa dạng thì những xúc cảm-tình cảm càng đƣợc nẩy nở.
Tuy nhiên, tuỳ thuộc vào từng loại hoạt động có ý nghĩa xã hội
hay không mà xúc cảm và tình cảm của con ngƣời sẽ lành mạnh
hay tiêu cực. Ví dụ: chúng ta muốn có tình cảm yêu lao động phải
thông qua hoạt động lao động.
3. BẢN CHẤT XÃ HỘI CỦA XÚC CẢM, TÌNH CẢM
Xúc cảm, tình cảm luôn xảy ra trong một con ngƣời cụ thể.
Nội dung của xúc cảm, tình cảm phải mang dấu ấn xã hội mà con
ngƣời đó sống, hoạt động. Nội dung của xúc cảm, tình cảm trong
từng con ngƣời ít nhiều mang theo dấu ấn của giai cấp, của thời
đại. Xúc cảm và tình cảm trong từng con ngƣời còn mang đậm
màu sắc dân tộc trong cả nội dung cách biểu đạt ra bên ngoài.
143
Ngoài ra, xúc cảm và tình cảm của con ngƣời chỉ đƣợc nảy sinh
và chịu tác động của hoàn cảnh xã hội thể hiện ở tính giai cấp,
tính dân tộc trong nội dung và cách biểu đạt.
Tình cảm con ngƣời đƣợc hình thành, phát triển và có một nội
dung hết sức phong phú vì nó bắt nguồn từ cuộc sống muôn màu
muôn vẻ. Trong lao động, học tập, quan hệ gia đình, quan hệ xã
hội, quan hệ với tự nhiên, xúc cảm và tình cảm của con ngƣời
đƣợc hình thành. Con ngƣời là một thực thể xã hội, nên mọi tình
cảm của con ngƣời đều có cơ sở xã hội và đều mang tính chất xã
hội. Mọi quan điểm và học thuyết cho rằng, tình cảm là những
hiện tƣợng đơn thuần sinh vật, hay bênh vực cho cái "tính chung
chung" của tình cảm đều là sai lầm và ngụy biện.
- Thuyết "thực chứng" của một số nhà khoa học phƣơng Tây
nhƣ Giêm (Mỹ), Lan-ghê (Đan Mạch) cho rằng, nguyên nhân gây
cảm xúc là do rối loạn sinh lý. Họ cho rằng, run, cƣời, khóc là
nguyên nhân, còn sợ, vui, buồn là kết quả. Có nghĩa là nguồn gốc,
nguyên nhân của cảm xúc là do những biến đổi sinh lý. Sự thật
thì hoàn toàn không phải vậy. Trong thực tế, ta thấy có thể run vì
rét chứ không phải run vì sợ hoặc có thể kích thích nhân tạo gây
nên nổi gai ốc, run rẩy bằng cách tiêm vào máu một lƣợng a-đrê-
na-lin nhất định song vẫn không xuất hiện phản ứng sợ.
- Khuynh hƣớng thứ hai thừa nhận tính chất phản ánh hiện
thực khách quan của tình cảm nhƣng lại nhấn mạnh "tính ngƣời
chung chung" của nó. Theo thuyết đó thì con ngƣời sinh ra ai
cũng có những tình cảm giống nhau nhƣ yêu cha mẹ, vợ chồng,
con cái, bạn bè; ai cũng yêu điều thiện, ghét điều ác... Nhƣ vậy,
tình cảm không có tính giai cấp, không có sự phân biệt giữa
144
tình cảm của những kẻ bóc lột và tình cảm của những ngƣời bị
bóc lột. Những ngƣời theo thuyết này kêu gọi "lòng nhân đạo",
"tình thƣơng", "ngƣời với ngƣời là bạn"... một cách chung
chung hòng lừa dối quần chúng lao động, bảo vệ lợi ích của
giai cấp thống trị.
Tình cảm là nét đặc trƣng của đời sống tâm lý con ngƣời.
Tình cảm mang màu sắc chủ quan của chủ thể, nhƣng đồng thời
còn mang tính chất xã hội, tính chất giai cấp nhất định. Con ngƣời
tách ra khỏi xã hội, sống hoàn toàn cô đơn thì chắc chắn cũng sẽ
không có tình cảm yêu thƣơng, hờn giận, ghen tuông, tự ái... Con
ngƣời còn sống trong xã hội và xã hội còn phân chia giai cấp thì
những tình cảm của con ngƣời nhất định phải mang tính chất xã
hội, tính chất giai cấp. Niềm vui sƣớng, phấn khởi, lòng căm thù,
tình yêu của những ngƣời có hoàn cảnh sinh sống khác nhau,
thuộc các địa vị xã hội khác nhau, các giai cấp khác nhau nhất
định sẽ không giống nhau.
Tình cảm còn phụ thuộc một phần vào điều kiện sinh tồn và
phát triển, vào phong tục tập quán của từng dân tộc. Những biểu
hiện của cảm xúc, tình cảm ở dân tộc này hay dân tộc khác cũng
có những điểm khác nhau nhƣ nồng nhiệt hay lãnh đạm, hời hợt
hay sâu lắng, kín đáo hay cởi mở...
Lịch sử đấu tranh lâu dài, gian khổ của dân tộc ta để dựng
nƣớc và giữ nƣớc đã tạo nên cho nhân dân ta một đời sống tình
cảm rất trong sáng và phong phú với những nét nổi bật nhƣ:
thiết tha yêu Tổ quốc, yêu độc lập, tự do; nhiệt tình say mê trong
lao động sản xuất, trong học tập, văn hoá nghệ thuật... Trong đó,
lòng yêu nƣớc là một tình cảm thiêng liêng nhất đã trở thành
145
động lực chính mạnh mẽ thúc đẩy nhân dân ta nhiệt tình trong
xây dựng đất nƣớc, thực hiện mục tiêu dân giàu, nƣớc mạnh, xã
hội công bằng, văn minh.
4. CÁC ĐẶC ĐIỂM ĐẶC TRƢNG CỦA TÌNH CẢM
4.1. Tính nhận thức
Đƣợc biểu hiện ở chỗ nguyên nhân gây nên tình cảm thƣờng
đƣợc chủ thể nhận thức rõ ràng. Yếu tố nhận thức, cũng giống nhƣ
sự rung động, phản ứng xúc cảm là yếu tố tất yếu để nảy sinh tình
cảm. Nó làm cho tình cảm bao giờ cũng có đối tƣợng xác định.
4.2. Tính xã hội
Tình cảm chỉ có ở con ngƣời, nó mang tính xã hội, thực hiện
chức năng xã hội và hình thành trong môi trƣờng xã hội. Phép
biện chứng sâu sắc bên trong của nhân cách đƣợc phản ánh
trong tình cảm. Khi nói bản chất con ngƣời là những mối quan
hệ xã hội đƣợc ghi đậm trong đó tức là nó đã hàm chứa những
tình cảm, đạo đức, tình cảm nghĩa vụ, tình đồng chí, tình bạn,
tình yêu tổ quốc quê hƣơng... đƣợc nảy sinh trong quá trình con
ngƣời tham gia vào cải tạo xã hội, vào các hoạt động giao lƣu
giữa con ngƣời với nhau.
4.3. Tính khái quát
Đây chính là một trong những chỉ số khiến cho tình cảm đƣợc
xếp ở mức độ cao hơn so với xúc cảm. Tính khái quát của tình
cảm biểu hiện ở chỗ, tình cảm là thái độ của con ngƣời đối với cả
một loại (hay một phạm trù) các sự vật hiện tƣợng chứ không
phải với từng sự vật hiện tƣợng (xúc cảm) hay với từng thuộc tính
của sự vật hiện tƣợng (màu sắc xúc cảm của cảm giác).
146
 4.4. Tính ổn định
Khác với xúc cảm, tình cảm là những thái độ ổn định của con
ngƣời đối với hiện thực xung quanh và với bản thân. Chính vì vậy
mà tình cảm là một thuộc tính tâm lý, là một trong những mặt
quan trọng nhất của nhân cách con ngƣời.
4.5. Tính chân thực
Tình cảm đƣợc biểu hiện ở chỗ phản ánh chân thực, chính xác
nội tâm thực của con ngƣời, cho dù ngƣời ấy có cố tình che dấu
bằng những "động tác giả" bên ngoài. Trong hoạt động nhận thức,
con ngƣời có thể che dấu suy nghĩ thực của mình với ngƣời khác
nhƣng trong tình cảm lại khó che đậy vì nó gắn với đời sống nội
tâm của con ngƣời.
4.6. Tính đối cực
Tình cảm dù ở mức độ nào cũng mang tính chất hai mặt, đối
lập nhau: vui-buồn, yêu-ghét, can đảm-sợ hãi, tích cực-tiêu cực...
Đời sống tình cảm của con ngƣời không thể chỉ bao gồm
những tình cảm thuộc cùng một phía. Thiếu sự rung động
tƣơng phản thì nó sẽ dẫn đến sự bão hoà và buồn tẻ. Thiếu
những tình cảm yêu thƣơng con ngƣời với nhau thì cá nhân sẽ
không thể làm tốt một công việc nào. Thiếu sự tức giận và căm
thù thì không thể có tính kiên định và vững vàng trong cuộc
đấu tranh chống cái ác.
5. CÁC QUY LUẬT CỦA XÚC CẢM, TÌNH CẢM
5.1. Quy luật lây lan
Xúc cảm và tình cảm của ngƣời này có thể lan truyền sang
ngƣời khác. Trong đời sống hàng ngày ta thƣờng gặp các hiện
147
tƣợng "vui lây", "buồn lây", "cảm thông". Cơ sở của quy luật này
là do tính xã hội trong tình cảm của con ngƣời chi phối. Chính
tình cảm của tập thể, tâm trạng của xã hội đƣợc hình thành trên
cơ sở của quy luật này.
5.2. Quy luật thích ứng
Xúc cảm và tình cảm nào đó đƣợc nhắc đi nhắc lại nhiều lần
một cách không đổi thì cuối cùng sẽ bị suy yếu, bị lắng xuống.
Đó là hiện tƣợng "nhàm quen" "chai dạn" của tình cảm. Trong
cuộc sống, hiện tƣợng "xa thƣơng, gần thƣờng" cũng chính là do
quy luật này tạo nên.
5.3. Quy luật tương phản
Xúc cảm và tình cảm tích cực hay tiêu cực thuộc cùng một
loại luôn có sự tác động qua lại lẫn nhau.
Cụ thể là: một trải nghiệm này có thể tăng cƣờng một trái
nghiệm khác đối cực với nó, xảy ra đồng thời hoặc nối tiếp với nó.
Ví dụ: khi chấm bài, sau một loạt các bài kém, gặp một bài khá thì
giáo viên thấy hài lòng hơn nhiều so với trƣờng hợp bài đó nằm
trong một loạt bài khá đã gặp trƣớc đó. Trong văn học, nghệ thuật
quy luật này đƣợc chú ý đến nhiều khi xây dựng các tình tiết, các
tính cách và hành động của nhân vật nhằm đánh "trúng" tâm lý
độc giả hay khán giả, làm thoả mãn nhu cầu thẩm mỹ, đạo đức
của họ. Trong giáo dục tƣ tƣởng, tình cảm ngƣời ta cũng sử dụng
quy luật này: biện pháp "ôn nghèo, nhớ khổ", "ôn cố tri tân"…
5.4. Quy luật di chuyển
Xúc cảm và tình cảm của con ngƣời có thể di chuyển từ đối
148
tƣợng này sang một đối tƣợng khác. Trong cuộc sống hàng ngày
ta thƣờng gặp hiện tƣợng "giận cá chém thớt" "vơ đũa cả nắm"...
Đó cũng là biểu hiện của quy luật này.
5.5. Quy luật pha trộn
Tính pha trộn cho phép hai cảm xúc, hai tình cảm đối lập
nhau có thể cùng tồn tại ở một con ngƣời, chúng không loại trừ
nhau mà quy định lẫn nhau... Ví dụ: Sự pha trộn của cảm xúc vui
buồn của đôi vợ chồng phải chia tay nhau để một trong hai ngƣời
đi nƣớc ngoài học.
5.6. Quy luật về sự hình thành tình cảm
Tình cảm đƣợc hình thành từ xúc cảm. Nó do các xúc cảm
cùng loại đƣợc tổng hợp hoá, động hình hoá khái quát hoá mà
thành. Ví dụ: tình cảm của con với mẹ đƣợc hình thành từ những
xúc cảm cùng loại do mẹ nó mang đến.
6. CÁC MỨC ĐỘ CỦA XÚC CẢM, TÌNH CẢM
6.1. Màu sắc xúc cảm của cảm giác
Đây là mức độ thấp nhất của phản ánh cảm xúc. Màu sắc xúc
cảm của cảm giác không đƣợc chủ thể nhận thức nhƣ là một hiện
tƣợng tâm lý độc lập, không có một đối tƣợng rõ ràng.Nó chỉ
thoáng qua mà không mạnh mẽ.
6.2. Xúc cảm
Đó là một mức độ phản ánh cảm xúc cao hơn, nó thƣờng là sự
thể nghiệm trực tiếp của một tình cảm nào đó. Nó do những sự
vật hiện tƣợng trong một tình huống cụ thể tác động gây nên. Xúc
cảm đƣợc chủ thể ý thức rõ nét hơn.
149
Căn cứ vào cƣờng độ, tính ổn định (thời gian tồn tại) và sự
tham gia của ý thức mà xúc cảm đƣợc chia ra làm hai loại: xúc
động và tâm trạng.
- Xúc động là một dạng của xúc cảm có cƣờng độ rất mạnh,
xảy ra trong một thời gian ngắn và khi xảy ra xúc động, con ngƣời
có thể không làm chủ đƣợc mình, không ý thức đƣợc hậu quả của
mình. Xúc động diễn ra dƣới hình thức những quá trình theo từng
"cơn".
- Tâm trạng là một dạng khác của xúc cảm, có cƣờng độ vừa
phải hoặc tƣơng đối yếu, tồn tại trong một thời gian tƣơng đối
dài, con ngƣời không ý thức đƣợc nguyên nhân gây ra nó. Tâm
trạng là một trạng thái xúc cảm của con ngƣời.
Tâm trạng biểu hiện ở nét mặt, điệu bộ, lời nói, cử chỉ hàng
ngày, ảnh hƣởng đến nhìn nhận đánh giá sự vật hiện tƣợng, ảnh
hƣởng đến thái độ xử lý, giải quyết mọi vấn đề. Độ bền vững của
tâm trạng phụ thuộc vào tình hình và nguyên nhân gây ra nó và
bản lĩnh tự chế ngự của con ngƣời. Tâm trạng thƣờng do những
sự kiện, biến cố xảy ra trong đời sống xã hội hay đời sống cá
nhân mỗi ngƣời gây nên. Ngoài ra, tình trạng sức khỏe cũng ảnh
hƣởng đến tâm trạng của con ngƣời.
6.3. Tình cảm
Đó là thái độ ổn định của con ngƣời đối với hiện thực xung
quanh đối với bản thân mình, nó là một thuộc tính của nhân cách.
Những đặc điểm cơ bản của tình cảm: ổn định, do một loạt sự
vật hiện tƣợng gây nên, đƣợc ý thức rõ ràng. Chủ thể biết đƣợc
mình có tình cảm với ai, với cái gì?
Trong tình cảm có một loại đặc biệt có cƣờng độ rất mạnh,
150
thời gian tồn tại khá lâu dài và ý thức rất rõ ràng. Đó là sự say
mê. Có những say mê tích cực (say mê nghiên cứu khoa học, say
mê học tập...).
Có những say mê tiêu cực, thƣờng đƣợc gọi là đam mê (đam
mê cờ bạc, rƣợu chè...).
Tình cảm tích cực làm tăng thêm nghị lực, lạc quan, tin tƣởng
trách nhiệm, góp phần xây dựng, củng cố ý chí, thôi thúc hành
động, nâng cao hiệu quả hoạt động. Tình cảm tích cực thúc đẩy
con ngƣời vƣơn lên phấn đấu theo lý tƣởng, huy động ý chí vào
sự nghiệp lớn, say mê hứng thú trong công việc, học tập, đẩy lùi
mọi thói hƣ tật xấu...
Tình cảm tiêu cực làm hạn chế, cản trở, tác hại đối với mọi
hoạt động, làm con ngƣời yếu đuối, bi quan, chán nản, mất niềm
tin, thiếu sáng suốt, hành động một cách thụ động, bất lực. Tình
cảm tiêu cực thƣờng biểu hiện ở chỗ đề cao hứng thú cá nhân ích
kỷ, hẹp hòi, yếu đuối, hạ thấp những tình cảm rộng hơn nhƣ tình
cảm dân tộc, quê hƣơng, đồng chí... dẫn đến chối từ đối với yêu
cầu của xã hội, không có ý chí, nghị lực khắc phục những khó
khăn, trở ngại trong cuộc sống, trong thực hiện nhiệm vụ.
Tình cảm tích cực và tiêu cực là hai mặt đối lập, thƣờng
xuyên đấu tranh gạt bỏ nhau trong từng con ngƣời cụ thể. Kết
quả cuộc đấu tranh đó phụ thuộc vào yếu tố chủ quan nhƣ thế
giới quan, nhân sinh quan của cá nhân và một mặt khác quan
trọng vào yếu tố khách quan nhƣ điều kiện, môi trƣờng xã hội,
tập thể, gia đình...
Ngƣời ta còn phân chia tình cảm cấp thấp và tình cảm cấp cao.
6.3.1. Tình cảm cấp thấp
151
Tình cảm cấp thấp là tình cảm có liên quan đến sự thoả mãn
hay không thoả mãn những nhu cầu sinh lý, nó có ý nghĩa sinh
học lớn.
6.3.2. Tình cảm cấp cao
Tình cảm cấp cao là những tình cảm có liên quan đến sự thoả
mãn hay không thoả mãn nhu cầu tinh thần, nó mang tính xã hội
sâu sắc. Tình cảm cấp cao bao gồm những loại sau:
- Tình cảm đạo đức là những tình cảm có liên quan đến sự
thoả mãn hay không thoả mãn những nhu cầu đạo đức của con
ngƣời. Nó biểu hiện thái độ của con ngƣời với ngƣời khác, với
tập thể, với bản thân và đối với xã hội.
Tình cảm đạo đức là nét nổi bật trong đời sống tâm lý cá
nhân. Nó là một mặt của phạm trù đạo đức nói chung.
Trong quá trình sống và hoạt động xã hội, con ngƣời luôn
luôn có quan hệ với nhau, từ quan hệ trong gia đình giữa cha mẹ,
con cái, vợ chồng, anh em và rộng hơn là quan hệ họ hàng, bà
con thân thiết, quan hẹ làng xóm quê hƣơng, rồi đến quan hệ
trong phạm vi cả nƣớc, cả xã hội. Trong quá trình con ngƣời giao
tiếp với nhau đã hình thành nên những yêu cầu, tiêu chuẩn, quy
tắc về đạo đức dựa vào những kinh nghiệm trong cuộc sống, vào
truyền thống, phong tục tập quán của xã hội, của dân tộc. Trong
khi hoạt động và quan hệ với nhau con ngƣời luôn luôn căn cứ
vào những quy tắc và tiêu chuẩn đạo đức do xã hội đề ra để kiểm
tra và điều chỉnh hành vi và tƣ cách của mình. Nhƣ vậy, tình cảm
đạo đức mang tính chất xã hội rõ rệt. Trong một xã hội nhất định,
một giai đoạn lịch sử nhất định thì có những quy tắc, tiêu chuẩn
đạo đức nhất định phù hợp với xã hội đó, giai cấp đó. Trong xã
152
hội có giai cấp và đấu tranh giai cấp thì những tình cảm đạo đức
nhƣ tình mẹ con, vợ chồng, anh em, thầy trò, bạn bè... và rộng
hơn là tình yêu nƣớc đều mang theo bản chất giai cấp.
Đối với con ngƣời Việt Nam và xã hội Việt Nam, tình cảm
đạo đức còn đƣợc thể hiện trong quan hệ cha con, vợ chồng,
trong tình yêu, tình bạn, tình thầy trò... Những tình cảm đó rất sâu
sắc, đậm đà, thủy chung, trọn tình, trọn nghĩa. Những tình cảm
đạo đức đó gắn bó với nhân cách và trở thành niềm tin, nhân sinh
quan, trở thành lƣơng tâm và danh dự của mỗi ngƣời.
- Tình cảm trí tuệ là tình cảm nảy sinh trong quá trình hoạt
động nhận thức và sáng tạo, liên quan đến những hoạt động nhận
thức và sáng tạo, liên quan đến sự thoả mãn hay không thoả mãn
những nhu cầu nhận thức của con ngƣời. Nó biểu hiện thái độ của
con ngƣời đối với các ý nghĩa, tƣ tƣởng... Nó bao gồm: Sự hiểu
biết, sự ngạc nhiên, sự hoài nghi...
Tình cảm trí tuệ biểu hiện ở sự khát khao hiểu biết, sáng tạo.
Vấn đề gì con ngƣời chƣa hiểu biết thì thắc mắc băn khoăn, chƣa
thoả mãn, cố gắng tìm tòi nghiên cứu và khi đã hiểu biết, nắm
vững đƣợc đối tƣợng nghiên cứu thì phấn khởi, tin tƣởng. Tình
cảm trí tuệ còn biểu hiện ở chỗ không bao giờ thoả mãn, dừng lại
mà luôn muốn hiểu biết thêm. Vì vậy, ngƣời có tình cảm trí tuệ
coi việc học tập, nghiên cứu, rèn luyện là một yêu cầu thƣờng
xuyên và bức thiết để không ngừng nâng cao trình độ nhận thức
của mình. Tình cảm trí tuệ là nguồn gốc của mọi phát minh sáng
tạo. Trong bất kỳ lĩnh vực nào nếu không có tình cảm trí tuệ thì
không thúc đẩy đƣợc sự suy nghĩ, nghiên cứu, sáng tạo và tìm tòi
chân lý. Tình cảm trí tuệ có đặc trƣng là tính lựa chọn biểu hiện ở
từng ngƣời khác nhau. Có ngƣời thích nghiên cứu văn học nghệ
153
thuật, có ngƣời lại ham đi sâu vào toán học, có ngƣời say mê các
môn khoa học xã hội, ngƣời khác lại tìm thấy hứng thú trong các
môn khoa học tự nhiên...
- Tình cảm thẩm mỹ là những tình cảm có liên quan tới nhu
cầu thẩm mỹ, nhu cầu về cái đẹp. Nó biểu hiện thái độ thẩm mỹ
của con ngƣời với hiện thực (tự nhiên, xã hội, lao động con
ngƣời...).
Tuy mức độ và biểu hiện có khác nhau, song ai cũng có tình
cảm thẩm mỹ. Đó là thái độ yêu cái đẹp, ghét cái xấu. nhƣng
nhận thức về cái đẹp và cái xấu ở mỗi ngƣời lại có những điểm
khác nhau tùy theo hoàn cảnh sinh hoạt, địa vị xã hội và quan
điểm tƣ tƣởng của mỗi ngƣời.
Tình cảm thẩm mỹ bắt đầu từ những rung cảm trƣớc cái đẹp
và hình thức bề ngoài và phát triển dần đến sự nhận thức cái đẹp
về nội dung, về bản chất. Trong thực tế, cái đẹp về hình thức bề
ngoài nhiều lúc thống nhất với cái đẹp về nội dung, bản chất
nhƣng cũng có lúc không thống nhất.
Tình cảm thẩm mỹ đƣợc bồi dƣỡng và phát triển đúng hƣớng
thì con ngƣời sẽ nhận thức và đánh giá đúng đắn cái đẹp, cái hay
về bản chất.
Tình cảm thẩm mỹ nếu phát triển đúng hƣớng sẽ có tác dụng
thúc đẩy tính tích cực, biểu dƣơng ca ngợi những hành vi đạo
đức, những hành động anh hùng, đồng thời phê phán những tƣ
tƣởng, hành động tiêu cực nhƣ: lƣời biếng, trụy lạc...
- Tình cảm hoạt động thể hiện thái độ của con ngƣời đối với
một loại hoạt động nhất định, liên quan đến sự thoả mãn hay
không thoả mãn nhu cầu thực hiện hoạt động đó.
154
 Tất cả những tình cảm cao cấp trên có ảnh hƣởng qua lại, hoà
quyện vào nhau.
7. TRÍ TUỆ CẢM XÚC
Trong đời sống tâm lý của con ngƣời không thể không quan
tâm đến các khía cạnh khác nhau của nhân cách nhƣ xu hƣớng,
năng lực, ý chí, sự say mê, sự chú ý và khí chất… Những năm
gần đây, nhiều công trình nghiên cứu của nhiều tác giả nhƣ
Daniel Goleman, G.Piagie, L.X.Vƣgotxki… đã quan tâm tới ảnh
hƣởng của cảm xúc đến hoạt động trí tuệ con ngƣời. Các tác giả
trên đã nghiên cứu khả năng thâm nhập của yếu tố trí tuệ vào
trong các lĩnh vực cảm xúc, tình cảm cá nhân; khả năng nhận
thức, kiểm soát và điều khiển chúng trong hoạt động và giao tiếp.
7.1. Khái niệm trí tuệ cảm xúc
Thuật ngữ “Trí tuệ cảm xúc” đƣợc hiểu theo nhiều góc độ
khác nhau. Hai nhà tâm lý học Mỹ là Peter Salovey và John
Mayer cho rằng trí tuệ cảm xúc là khả năng hiểu rõ cảm xúc bản
thân, thấu hiểu cảm xúc của ngƣời khác, phân biệt và sử dụng
chúng để hƣớng dẫn suy nghĩ và hành động của bản thân.(1) Theo
Daniel Goleman thì trí tuệ cảm xúc là khả năng giám sát các cảm
giác và cảm xúc của bản thân và ngƣời khác, khả năng phân biệt
chúng và sử dụng những thông tin nhằm định hƣớng suy nghĩ và
hành động của mình. Còn H. Steve lại cho rằng trí tuệ cảm xúc là
sự kết hợp giữa sự nhạy cảm về cảm xúc có tính tự nhiên với cá
kỹ năng quản lý cảm xúc. Theo Bar - On thì trí tuệ cảm xúc là
một tổ hợp các năng lực phi nhận thức và những kỹ năng chi phối
năng lực của cá nhân nhằm đƣơng đầu có hiệu quả với những đòi
(1). Phan Trọng Ngọ (Chủ biên), Sđd, tr. 175.
155
hỏi và sức ép của môi trƣờng.(1)
Từ những quan niệm khác nhau có thể đi đến định nghĩa: Trí
tuệ cảm xúc là khả năng thấu hiểu cảm xúc bản thân và người
khác dẫn tới định hướng hành động phù hợp.
7.2. Vai trò của trí tuệ cảm xúc
Vai trò của trí tuệ cảm xúc trong đời sống con ngƣời nói
chung và trong hoạt động nhận thức nói riêng đƣợc khẳng định
trên các khía cạnh cơ bản sau:
- Sự tác động qua lại giữa chủ thể với hoàn cảnh mà trong đó
cảm xúc là động lực của ứng xử còn tri giác, vận động và trí tuệ
là sự cấu trúc hoá của các ứng xử đó. G.Piagie quan niệm mỗi
ứng xử bao hàm hai mặt: mặt năng lƣợng (do cảm xúc tạo ra) và
mặt nhận thức (là kết quả của trí tuệ). Theo L.X.Vƣgotxki trong
tƣ duy ngôn ngữ, ý không phải điểm tận cùng của toàn bộ quá
trình mà đằng sau nó phải là xu hƣớng, cảm xúc, nhu cầu…
- Cảm xúc có vai trò thúc đẩy hoặc kìm hãm hoạt động nói
chung và trí tuệ nói riêng của con ngƣời. Theo Daniel Goleman
thì các cảm xúc chỉ đạo trí tuệ, thậm chí nó còn mạnh hơn cả khả
năng logic-toán. Trong thực tiễn, cảm xúc tham gia vào hoạt đông
trí tuệ trên hai phƣơng diện:
+ Là động lực thúc đẩy hoặc kìm hãm một hành động trí tuệ
nào đó.
+ Là ngƣời hƣớng đạo cho hành động đó. Vai trò hƣớng đạo
thể hiện nhƣ cảm xúc là yếu tố bên trong của hành động trí tuệ,
cảm xúc, là tâm thế theo suốt quá trình hành động và nó chi phối
(1). Trần Kiều (Chủ biên), Sđd, tr. 98.
156
các quyết định hành động.
- Vai trò của trí tuệ cảm xúc còn đƣợc thể hiện ở việc xây
dựng tốt các mối quan hệ con ngƣời (quan hệ gia đình, quan hệ
công việc, quan hệ bạn bè…) thông qua quá trình đồng cảm (hiểu
xúc cảm mình dẫn tới hiểu xúc cảm ngƣời khác); đảm bảo cho
hoạt động não bộ diễn ra bình thƣờng và tránh đƣợc những căn
bệnh tinh thần nhƣ sự lo sợ, sự trầm cảm, sự giận dữ, thái độ bi
quan chán nản…ảnh hƣởng tới cuộc sống con ngƣời.(1)
7.3. Cấu trúc của trí tuệ cảm xúc
Tìm hiểu cấu trúc của trí tuệ cảm xúc có nhiều quan niệm
khác nhau và cho tới nay vấn đề này vẫn đƣợc tiếp tục nghiên cứu.
Theo Bar-On cấu trúc của trí tuệ cảm xúc bao gồm bốn thành
phần:
- Năng lực nhận biết, hiểu và biết cách bộc lộ mình.
- Năng lực nhận biết, hiểu và cảm thông với ngƣời khác.
- Năng lực ứng phó với những xúc cảm mạnh, và kiếm soát,
làm chủ các xúc cảm của mình.
- Năng lực thích ứng với những thay đổi và giải quyết vấn đề
của cá nhân hay xã hội.
GoleMan lại đƣa ra cấu trúc trí tuệ cảm xúc gồm hai thành
phần cơ bản: năng lực cá nhân và năng lực xã hội nhằm nhận biết
và điều khiển xúc cảm ở mình và ở ngƣời khác. Hai dạng năng
lực này đƣợc thể hiện cụ thể:
- Năng lực cá nhân gồm:
+ Tự biết mình (nhận biết cảm xúc của mình, đánh giá mình
(1). Daniel Goleman, Trí tuệ cảm xúc, Nxb Lao động – xã hội, Hà Nội 2008.
157
chính xác, khả năng tự tin).
+ Tự kiểm soát, quản lý mình (kiểm soát xúc cảm của mình,
có lòng tin, tự ý thức, khả năng thích ứng…).
- Năng lực xã hội gồm:
+ Nhận biết các quan hệ xã hội (đồng cảm, định hƣớng sự
phục vụ, biết cách tổ chức).
+ Quản lý và điều khiển các quan hệ xã hội (tạo ảnh hƣởng,
giao tiếp xã hội, kiểm soát xung đột, xây dựng các mối quan
hệ…).(1)
Tuy nhiên, trong cấu trúc của trí tuệ cảm xúc có các thành
phần sau không thể thiếu đƣợc và đƣợc nhiều tác giả quan tâm.
Đó là:
- Khả năng nhận biết,đánh giá và thể hiện cảm xúc bản
thân.Khía cạnh này bao gồm:Các cá nhân nhận thức đƣợc cảm
xúc của mình,suy nghĩ về nó và cách thể hiện cảm xúc trong quan
hệ với ngƣời khác và trong khi tiến hành một công việc.
- Khả năng nhận biết và đánh giá cảm xúc của ngƣời khác.Nó
đƣợc thể hiện ở khẳ năng đánh giá chính xác cảm xúc của ngƣời
khác và thể hiện cảm xúc đó vào chính mình. Nhiều công trình đã
cho thấy: mối tƣơng quan chặt chẽ giữa khả năng đánh giá cảm
xúc của chính mình và của ngƣời khác.
Vì vậy, sự thấu cảm chính là khả năng cá nhân nhận biết cảm
xúc của ngƣời khác và sự đánh giá cảm xúc của chính mình.
- Khả năng điều chỉnh cảm xúc của bản thân và của ngƣời
khác. Khía cạnh này đề cập tới kinh nghiệm, cảm xúc của cá nhân
(1). Trần Kiều (Chủ biên), Sđd, tr. 103,104.
158
hay sự theo dõi, đánh giá và xử sự để thay đổi, điều hoà cảm xúc + Khả năng giải quyết xung đột.
của ngƣời khác. Điều chỉnh cảm xúc này bao gồm cả năng lực + Tự tin và khôn khéo trong giao tiếp.
thay đổi các phản ứng tƣơng ứng của ngƣời khác. + Gần gũi và cởi mở với mọi ngƣời.
- Sử dụng cảm xúc để định hƣớng hành động. Nó có vai trò là + Quan tâm tới mọi ngƣời.(1)
động lực thúc đẩy hoặc kìm hãm hành động, tạo ra sự định
hƣớng, sự chú ý của cá nhân đối với hành động nào đó. Vì vậy, CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP,
sử dụng cảm xúc để điều chỉnh hành vi là một trong những thành ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
phần quan trọng của trí tuệ cảm xúc. 1. So sánh xúc cảm với tình cảm.
7.4. Các biện pháp rèn luyện trí tuệ xúc cảm 2. So sánh giữa tình cảm và hoạt động nhận thức.
- Hiểu đƣợc xúc cảm của bản thân. Biện pháp này đƣợc thể 3. Phân tích vai trò của tình cảm trong đời sống và hoạt động
hiện ở các khía cạnh: của con ngƣời.
+ Tăng thêm năng lực nhận biết và gọi tên xúc cảm. 4. Trình bày các quy luật của tình cảm và ứng dụng chúng
+ Hiểu đƣợc nguyên nhân của những xúc cảm. trong đời sống và hoạt động của con ngƣời.
+ Nhận biết sự khác nhau giữa xúc cảm và hành động. 5. Trí tuệ cảm xúc là gì? Phân tích cấu trúc của trí tuệ cảm
- Chế ngự xúc cảm bản thân. Nó đòi hỏi cá nhân phải: xúc, ứng dụng chúng trong đời sống và hoạt động của con ngƣời.
+ Chế ngự đƣợc sự tức giận.
+ Ứng xử khoan dung.
+ Hoà đồng với mọi ngƣời.
+ Tăng khả năng làm chủ bản thân.
- Tăng cƣờng khả năng đồng cảm. Nó thể hiện ở các khả năng:
+ Tự đặt bản thân vào vị trí ngƣời khác để xem xét vấn đề.
+ Thấu hiểu tình cảm ngƣời khác.
+ Biết lắng nghe ngƣời khác
- Xây dựng tốt các quan hệ xã hội. Cần rèn luyện::
+ Năng lực phân tích và hiểu đƣợc quan hệ xã hội.
(1). Daniel Goleman, Sđd, tr. 364 - 365.

159 160

CHƢƠNG VII
Ý CHÍ
Con ngƣời có khả năng tác động cải biến thế giới nhằm phục
vụ cho lợi ích của mình. Đó là nhờ sự phát triển tâm lý ở con
ngƣời đạt đến mức cao với những hình thức phản ánh, những
chức năng tâm lý đặc biệt. Một trong số đó là ý chí - một hiện
tƣợng tâm lý gắn liền với hành động, với chức năng giúp con
ngƣời vƣợt qua khó khăn để đạt mục đích đề ra.
1. KHÁI NIỆM Ý CHÍ
1.1. Định nghĩa ý chí
Năm 1880, lúc mới chào đời, n o đ tr Helen
Keller là một tr sơ sinh bình t ờng: em có t ể nhìn t ấy, nghe
t ấy và khi đ ợ ơn một năm tuổi thì ập ẹ ọ nói. N ng một
trận ốm đã iến em thành một đ tr mù và điế . Khi đó em mới
19 tháng tuổi. Sau bi ị này, t ởng n uộ đời ủ Helen
Keller là uộ đời ỏ đi. N ng không, n ờ tình yêu t ơng, sự
ăm sóc và dạy dỗ ủ cô giáo mù Ane Sullivan, n ờ n ững nỗ
lự phi t ờng ủ ản thân, Helen ọ đ ợ cách làm ký iệu
ằng tay, ọ đọ ữ nổi. Với tất ả n ững điều đó, Helen thu
n ận đ ợ một l ợng iến t ơn n iều ng ời bình t ờng, t i
đậu vào tr ờng o đ ng Radcliffe College, trở thành ng ời mù
161
và điế đầu tiên trên t ế giới tốt ng iệp một tr ờng o đ ng.
Tuy là một ng ời mù, n ng Helen đã đọ một số l ợng sách
n iều ơn ng ời bình t ờng, ơn nữ còn ọ đ ợ cách đ n
máy ữ và viết đ ợ m ời i uốn sách.
Trƣờng hợp trên của cô gái ngƣời Mỹ Helen Keller là một ví dụ
sinh động về sức mạnh to lớn của con ngƣời. Ở đây, chúng ta gặp
một hiện tƣợng tâm lý mới, chỉ có ở con ngƣời, đó là ý chí. Chính
nó đã giúp Helen Keller vƣợt qua những khó khăn tƣởng chừng
không thể khắc phục nổi để trở thành "con ngƣời của kỳ tích".
chí là mặt năng động ủ ý t , iểu iện ở năng lự t ự
iện n ững hành động có mụ đí , đòi ỏi p ải có sự nỗ lự
ắ p ụ khó ăn.
1.2. Đặc điểm của ý chí
Ý chí xuất hiện trong hành động, nhƣng không phải trong mọi
hành động mà chỉ trong những hành động có khó khăn trở ngại,
nghĩa là nếu chủ thể hành động không cố gắng thì sẽ không đạt
mục đích, không hoàn thành nhiệm vụ, do đó họ phải nỗ lực, phải
huy động sức mạnh của mình để vƣợt qua khó khăn. Những khó
khăn này có thể là khó khăn bên ngoài, nhƣ thiếu phƣơng tiện làm
việc, thời tiết không thuận lợi, dƣ luận không đồng tình; có thể là
khó khăn bên trong, nhƣ những xúc cảm trái ngƣợc với nhận
thức, những mâu thuẫn nội tâm. Khi những khó khăn này xuất
hiện và chủ thể hành động ý thức đƣợc chúng, nghĩa là biết đƣợc
sự tồn tại của những khó khăn đó và hiểu rằng, nếu không cố
gắng, không nỗ lực thì sẽ không hoàn thành nhiệm vụ, không đạt
mục tiêu đề ra, lúc đó họ mới huy động sức mạnh của mình để
162
khắc phục. Chính vì vậy ý chí là một biểu hiện của ý thức có tính
manh tính cơ động, năng động.
Ý chí là một thuộc tính tâm lý cá nhân. Ý chí không đƣợc sinh
ra mà đƣợc hình thành, tôi luyện trong quá trình con ngƣời đấu
tranh với khó khăn và thiếu thốn trong cuộc sống. Do vậy mà
không phải ai cũng là ngƣời có ý chí. Những ngƣời không sợ
nguy hiểm, không chùn bƣớc trƣớc khó khăn, kiên trì theo đuổi
mục đích, dồn mọi nỗ lực khắc phục khó khăn để đạt đƣợc mục
đích đề ra - đó là những ngƣời có ý chí. Ngƣợc lại, những ngƣời
sợ tr ch nhiệm sợ nguy hiểm, ngại khó, gặp nguy hiểm thì run sợ,
gặp khó khăn thì chùn buớc - đó là những ngƣời thiếu ý chí. Nói
chung, những ngƣời ngay từ nhỏ đã phải “thử sức” “đƣơng đầu”
với khó khăn, tự mình giải quyết lấy công việc của mình thì khi
trƣởng thành, họ thƣờng là những ngƣời có ý chí cao, có bản lĩnh
v gi u nghị lực.
1.3. Quan hệ giữa ý chí với nhận thức và xúc cảm - tình cảm
Ý chí có quan hệ chặt chẽ với nhận thức. Con đƣờng nhận
thức, khám phá thế giới ẩn chứa không ít khó khăn, ý chí giúp con
ngƣời huy động sức mạnh khắc phục khó khăn để vƣơn đến
những đỉnh cao trong nghiên cứu khoa học. Ngay nhƣ bạn, một
sinh viên, nếu không đủ ý chí thì bạn cũng khó đạt kết quả mong
muốn trong học tập.
Nhận thức cũng có tác động trở lại đối với ý chí, làm cho ý
chí hƣớng đ ng đối tƣợng, giúp con ngƣời biết nỗ lực ý chí đ ng
lúc, đ ng chỗ.
Tuy nhiên, giữa ý chí và nhận thức không phải bao giờ cũng
163
có sự thống nhất. Trong cuộc sống có những ngƣời có nhận thức
đ ng, có quyết định sáng suốt nhƣng lại không đủ ý chí để thực
hiện. Ngƣợc lại, cũng có những ngƣời có có ý chí cao nhƣng lại
hƣớng ý chí đó vào những mục đích tầm thƣờng, nhỏ mọn và do
đó không đạt đƣợc những thành công xứng tầm.
Ý chí cũng có mối quan hệ chặt chẽ với xúc cảm - tình cảm.
Ý chí và xúc cảm - tình cảm đều là động lực của hành động, thúc
đẩy hoặc kìm hãm hành động. Khi xúc cảm – tình cảm cùng chiều
với ý chí thì nó làm tăng sức mạnh của ý chí. Khi xúc cảm - tình
cảm trái ngƣợc với ý chí và cản trở hành động thì chủ thể phải
dùng ý chí để kìm chế xúc cảm – tình cảm, hạn chế ảnh hƣởng
tiêu cực của nó đối với hành động.
2. CÁC PHẨM CHẤT Ý CHÍ
Ý chí đƣợc biểu hiện trong hành động, thông qua những phẩm
chất cơ bản là tính mục đích, tính độc lập, tính quyết đo n, tính
độc lập, tính kiên trì, tính dũng cảm và tính tự chủ.
2.1. Tính mục đích
Tính mục đích là phẩm chất của những con ngƣời biết đề ra
cho mình những mục đích trƣớc mắt, những mục đích lâu dài,
đồng thời biết bắt hành vi của mình phục tùng các mục đích đó.
Tính mục đích là phẩm chất quan trọng của những con ngƣời
thành đạt, bởi vì chỉ có những ngƣời sống có mục đích mới có thể
phát huy đầy đủ sức mạnh của mình và, quan trọng hơn, hƣớng
sức mạnh đó vào đ ng mục tiêu đã đƣợc lựa chọn.
2.2. Tính độc lập
Tính độc lập là phẩm chất của những con ngƣời biết tự mình
164
quyết định và tự mình thực hiện những công việc của mình,
không phụ thuộc, không trông chờ, không ỷ vào ngƣời khác.
Tính độc lập không loại trừ việc cá nhân biết tiếp nhận những
ý kiến đ ng, hợp lý của ngƣời khác. Tính độc lập cũng không
đồng nhất với tính bƣớng bỉnh và tính bảo thủ.
Độc lập cũng là một trong những nguyên tắc của hoạt động
xét xử. Theo đó, khi xét xử, thẩm phán và hội thẩm nhân dân phải
vô tƣ, khách quan, chỉ tuân theo pháp luật, không khuất phục
trƣớc bất kỳ một tác động, một sức ép nào.
2.3. Tính quyết đoán
Tính quyết đo n là phẩm chất của những con ngƣời có khả
năng đƣa ra những quyết định kịp thời, cứng rắn mà không có
những dao động không cần thiết.
Tính quyết đo n thể hiện ở những hành động có cân nhắc, có
tính toán. Ngƣời quyết đo n là ngƣời sau khi cân nhắc, thấy cần
phải hành động là quyết định ngay và sau khi quyết định thì
thƣờng bắt tay ngay vào việc thực hiện, ít khi họ chần chừ, do dự,
chờ đợi. Chính vì vậy, ngƣời quyết đo n thƣờng là ngƣời tận
dụng đƣợc những cơ hội đến với mình.
Tính quyết đo n là một phẩm chất quan trọng, đặc biệt đối với
ngƣời lãnh đạo. Chúng ta cũng cần rèn luyện để trở thành ngƣời
quyết đo n nếu không muốn bỏ lỡ những cơ hội vốn không phải
lúc nào cũng đến với chúng ta trong cuộc sống.
2.4. Tính kiên trì
Tính kiên trì là phẩm chất của con ngƣời biết chịu đựng nhằm
khắc phục khó khăn để đạt mục đích, cho dù khó khăn kéo dài.
165
Kiên trì là một phẩm chất quan trọng để có thành công. Ngƣời
xƣa có câu: "Có công mài sắt có ngày nên kim". Trong trƣờng
hợp của Helen Keller, cô phải mất nhiều năm trời mới học đƣợc
cách đọc chữ nổi, cách đ nh máy chữ. Trong hoạt động điều tra
tội phạm cũng vậy, không hiếm khi cảnh sát điều tra phải kiên trì
theo dõi, mật phục mới bắt giữ đƣợc đối tƣợng gây án.
2.5. Tính tự chủ
Tính tự chủ là khả năng làm chủ, kiểm soát bản thân, không
để xảy ra những hành động, những lời nói bột phát không phù
hợp, có hại cho việc đạt mục đích đã đề ra.
Ngƣời có tính tự chủ cao không phải là con ngƣời lạnh lùng,
không biết đến vui buồn hay tức giận, mà là ngƣời biết bộc lộ
cảm xúc của mình đ ng lúc, đ ng chỗ, hành động có cân nhắc.
Tính tự chủ là một trong những phẩm chất ý chí quan trọng đối
với những ngƣời hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ pháp luật, chẳng
hạn nhƣ điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán, luật sƣ. Nó cho
phép họ hành động một cách thận trọng và hợp lý ngay cả trong
những tình huống xung đột phức tạp vốn thƣờng xuất hiện trong
thực tiễn công tác bảo vệ pháp luật.
2.6. Tính dũng cảm
Tính dũng cảm là phẩm chất của những con ngƣời dám làm,
dám chịu trách nhiệm, sẵn sàng đƣơng đầu với nguy hiểm nếu
điều đó là cần thiết.
Tính dũng cảm, cũng nhƣ tính quyết đo n và nhiều phẩm chất
ý chí khác, đòi hỏi quyết định hay hành động của chủ thể phải có
sự cân nhắc. Trong trƣờng hợp ngƣợc lại, đó có thể không phải là
166
sự dũng cảm hay quyết đo n nữa, mà là sự liều lĩnh, manh động.
Tính dũng cảm là một phẩm chất cần thiết của điều tra viên và
cảnh sát hình sự.
Các phẩm chất ý chí nêu trên nảy sinh từ những tình huống,
hoàn cảnh khác nhau trong đời sống và hoạt động của cá nhân. Vì
vậy không phải ai, trong tình huống nào cũng hội tụ đầy đủ những
phẩm chất đó. Có ngƣời kiên trì nhƣng lại thiếu quyết đo n, có
ngƣời quyết đo n, dũng cảm song khả năng tự chủ không cao...
3. HÀNH ĐỘNG Ý CHÍ
3.1. Khái niệm hành động ý chí
Ý chí biểu hiện trong hành động, nhƣng không phải trong mọi
hành động mà chỉ trong những hành động có khó khăn, đòi hỏi
chủ thể hành động phải có sự nỗ lực để khắc phục. Đó là những
hành động ý chí.
Hành động ý chí có 4 đặc trƣng cơ bản:
- T nhất, là hành động có mục đích. Ở đây, trƣớc khi hành
động, chủ thể luôn có sự cân nhắc và xác định mục đích của mình.
- T hai, là hành động có ý thức, nghĩa là chủ thể có nhận
thức về ý nghĩa của nó và trên cơ sở đó đi đến quyết định hành
động hay không hành động.
- T ba, là hành động có sự lựa chọn công cụ, phƣơng tiện
và phƣơng pháp thực hiện hành động. Khi xác định mục đích và
ra quyết định hành động, chủ thể cũng cân nhắc, lựa chọn công
cụ, phƣơng tiện và phƣơng pháp hành động.
- T t , là hành động có sự nỗ lực khắc phục khó khăn.
167
Trong hành động ý chí, luôn tồn tại khó khăn và chủ thể phải huy
động sức mạnh để khắc phục mới có thể đạt mục đích. Đây là đặc
trƣng cơ bản nhất của hành động ý chí.
Nhƣ vậy, hành động ý chí là hành động có ý t , có mụ đí
và có sự nỗ lự ắ p ụ khó ăn trong quá trình hành động.
3.2. Các loại hành động ý chí
Theo mức độ biểu hiện các đặc trƣng của ý chí, ngƣời ta chia
hành động ý chí ra thành ba loại: hành động ý chí đơn giản, hành
động ý chí cấp bách và hành động ý chí phức tạp.
- Hành động ý chí đơn giản là những hành động trong đó có
khó khăn tồn tại nhƣng không đ ng kể, chủ thể có thể vƣợt qua
mà không đòi hỏi những nỗ lực lớn và lâu dài. Vì vậy mà ở những
hành động này, ý chí thể hiện không thật rõ nét. Ví dụ, chúng ta
đắn đo trong chốc lát rồi từ chối lời mời đi uống càphê của một
ngƣời bạn vì không sắp xếp đƣợc thời gian.
- Hành động ý chí ấp bách là những hành động diễn ra
trong một thời gian rất ngắn, thƣờng là trong tình huống bất
ngờ, đòi hỏi chủ thể phải đƣa ra quyết định hành động và thực
hiện nó một cách nhanh chóng. Ví dụ: đang đi trên đƣờng, bất
ngờ nhìn thấy một ngƣời bị tai nạn giao thông, chúng ta vội
dừng lại cứu giúp ngƣời đó.
Do diễn ra nhanh, bất ngờ, nên ở những hành động ý chí
thuộc loại này, các phẩm chất, đặc điểm ý chí cũng không đƣợc
thể hiện rõ và đầy đủ.
- Hành động ý chí p tạp là những hành động mà trƣớc
khi thực hiện, chủ thể cân nhắc, xác định mục đích, lựa chọn
168
phƣơng tiện, phƣơng pháp hành động; trong quá trình thực hiện
thì có sự theo dõi, kiểm tra và điều khiển những nỗ lực khắc
phục khó khăn. Ví dụ, hành động hỏi cung bị can trong điều tra
vụ án hình sự: thƣờng thì trƣớc khi hỏi cung một bị can, điều tra
viên phải nghiên cứu kỹ vụ án, tìm hiểu tâm lý của bị can, trên
cơ sở đó xác định mục đích, phƣơng pháp và chiến thuật xét hỏi;
khi tiến hành hỏi cung, điều tra viên vừa hỏi vừa chú ý theo dõi
mọi biểu hiện của bị can để điều chỉnh tốc độ, chiến thuật,
phƣơng pháp hỏi, đồng thời sẵn sàng ứng phó trƣớc những tình
huống bất ngờ có thể xuất hiện; trong trƣờng hợp bị can gan lì
không chịu khai báo hoặc quanh co chối tội, điều tra viên lại
phải tìm cách tác động nhằm thay đổi thái độ khai báo của bị
can... Nhƣ vậy, hành động ý chí phức tạp là loại hành động thể
hiện rõ nhất ý chí của con ngƣời.
3.3. Các giai đoạn của hành động ý chí
Hành động ý chí có ba giai đoạn: chuẩn bị, thực hiện và đ nh
giá kết quả.
3.3.1. Giai đoạn uẩn ị
Giai đoạn chuẩn bị thƣờng đƣợc bắt đầu từ việc cân nhắc,
xác định mục đích, lập kế hoạch, lựa chọn phƣơng tiện, công cụ
hành động và kết thúc bằng việc đƣa ra quyết định thực hiện hành
động. Do mỗi ngƣời thƣờng có nhiều nhu cầu, nhiều mong muốn
khác nhau, thậm chí mâu thuẫn nhau, song mỗi hành động lại
thƣờng chỉ đạt một mục đích, nghĩa là chỉ thoả mãn một nhu cầu
nào đó, cho nên họ phải đấu tranh động cơ, hay còn gọi là đấu
tranh tƣ tƣởng, để xác định mục đích cụ thể của hành động. Bên
169
cạnh đó, một mục đích lại có thể đạt đƣợc bằng nhiều phƣơng
pháp, phƣơng tiện khác nhau, do đó họ cũng phải đấu tranh tƣ
tƣởng khi lập kế hoạch, lựa chọn phƣơng tiện và quyết định hành
động. Đấu tranh tƣ tƣởng dẫn đến sự căng thẳng tâm lý và trong
nhiều trƣờng hợp nó không kết thúc nhanh chóng mà kéo dài cả
trong quá trình thực hiện hành động. Thực tiễn công tác đấu tranh
phòng chống tội phạm cho thấy cũng có những trƣờng hợp do
lƣơng tâm day dứt hoặc do những mâu thuẫn nội tâm khác mà
ngƣời đang chuẩn bị phạm tội từ bỏ ý đồ phạm tội, hay đang thực
hiện thì tự ý nửa chừng chấm dứt việc phạm tội. Đây là một đặc
điểm rất đ ng lƣu ý đối với những ngƣời mà công việc là phân
tích hoặc có liên quan đến việc phân tích hành vi, nhƣ điều tra
viên, thẩm phán, kiểm sát viên, luật sƣ...
Quyết định thực hiện hành động đƣợc đƣa ra nhanh hay chậm,
có cơ sở hay không - điều này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong
đó phải kể đến đặc điểm tâm lý, mục đích đƣợc đề ra và kinh
nghiệm của cá nhân. Ngoài ra, hoàn cảnh khách quan, dƣ luận xã
hội cũng ảnh hƣởng đến quá trình đƣa ra quyết định và tính đ ng
đắn của nó. Một quyết định sẽ dễ đƣợc đƣa ra hơn khi điều kiện
khách quan thuận lợi và đƣợc dƣ luận đồng tình. Trong trƣờng
hợp ngƣợc lại, cá nhân sẽ chịu những áp lực tâm lý lớn cản trở và
khi đó phẩm chất ý chí, bản lĩnh của cá nhân đóng vai trò quan
trọng. Ngƣời có tính quyết đo n, độc lập, tự chủ thì thận trọng
trong quyết định nhƣng ít do dự, hoài nghi; ngƣời thiếu những
phẩm chất này thì sẽ chần chừ, không dám quyết định, hoặc quyết
định nhƣng không tin tƣởng vào quyết định của mình.
170
 3.3.2. Giai đoạn t ự iện
Thực hiện quyết định là giai đoạn cơ bản nhất của hành
động ý chí, bởi vì quyết định rồi mà không thực hiện thì đó chƣa
phải là hành động ý chí mà chỉ là dự kiến, dự định. Hơn nữa, chỉ
có bắt tay vào thực hiện thì mục đích, mục tiêu mới có thể trở
thành hiện thực.
Thực hiện quyết định là hành động theo kế hoạch đã lập ra để
đạt mục đích trong một khoảng thời gian, không gian xác định.
Đây là giai đoạn trong đó ý chí của con ngƣời biểu hiện rõ nhất,
vì khó khăn, trở ngại thƣờng tập trung ở giai đoạn này, chúng đòi
hỏi con ngƣời phải có những nỗ lực lớn để khắc phục. Tuy vậy,
con ngƣời có nỗ lực hay không, nỗ lực và quyết tâm đến đâu, điều
này phụ thuộc vào nhiều yếu tố.
T n ất là ý nghĩa của hành động. Ý nghĩa của hành động
bao gồm ý nghĩa đối với cá nhân - đ p ứng lợi ích của cá nhân, và
ý nghĩa đối với xã hội - đ p ứng lợi ích xã hội. Khi hành động
vừa có ý nghĩa đối với cá nhân vừa có ý nghĩa đối với xã hội thì
con ngƣời càng quyết tâm và cố gắng. Khi hành động chỉ có ý
nghĩa hoặc đối với xã hội hoặc đối với cá nhân thì vấn đề trở nên
phức tạp hơn. Thực tế cho thấy, khi cần thiết, con ngƣời có thể hy
sinh lợi ích riêng và hành động vì lợi ích chung, nhƣng việc này
không thể kéo dài, nhất là khi chỉ một vài ngƣời làm thế còn số
đông thì không. Điều này giải thích tại sao ở những tổ chức chỉ
nhấn mạnh tinh thần tập thể, lợi ích tập thể, không coi trọng thoả
đ ng lợi ích cá nhân thì không phát huy đƣợc tính tích cực, tính
171
sáng tạo của quần chúng; còn ở những tổ chức mà chỉ một số ít
thành viên có tinh thần vì lợi ích chung thì tinh thần này của họ
cũng sớm mai một, nhất là khi lãnh đạo tổ chức cũng không
đứng về phía họ. Ngƣợc lại, khi hành động chỉ có ý nghĩa đối
với cá nhân mà không có ý nghĩa xã hội hoặc gây hại cho xã
hội, thì ở chủ thể hành động thƣờng xuất hiện mâu thuẫn nội
tâm và cho dù họ có nỗ lực thực hiện hành động để đạt mục
đích, họ cũng không hoàn toàn thoả mãn. Tội phạm, nói chung,
là hành vi thuộc loại này: sau khi phạm tội, ngƣời phạm tội
thƣờng day dứt lƣơng tâm, cảm giác không thoả mãn... Tuy
nhiên, khi một ngƣời nhiều lần phạm tội thì do tác động của quy
luật tích ứng, tâm lý này có thể bị suy yếu.
T hai là niềm tin của cá nhân. Niềm tin đƣợc các nhà tâm
lý học Mỹ xem là bí quyết đầu tiên của thành công, là thuốc giải
của tâm lý "không thể". Helen Keller ngày đêm miệt mài tập
luyện không chỉ vì tình yêu thƣơng vô bờ bến mà cô giáo Ani
Sullivan giành cho em, mà còn bởi vì em có niềm tin sắt đ rằng
em sẽ thành công, một ngày nào đó em sẽ đạt đƣợc điều em mong
muốn. Chính niềm tin là sức mạnh đƣa em đến thành công, đƣa
em trở thành con ngƣời của "kỳ tích".
T ba là ý chí của cá nhân. Nếu cá nhân là ngƣời có ý chí
cao thì điều đó có nghĩa là nỗ lực, quyết tâm của cá nhân càng lớn
và cá nhân càng dễ dàng vƣợt qua khó khăn. Ngƣợc lại, một mục
đích dù đ ng đắn, một kế hoạch dù hoàn chỉnh nhƣng đƣợc giao
cho một ngƣời thiếu ý chí thì kết quả cuối cùng khó đƣợc đảm
bảo khi khó khăn xuất hiện.
172
 T t là thái độ của những ngƣời xung quanh. Khi hành
động của cá nhân đƣợc lãnh đạo khích lệ, tập thể và những ngƣời
xung quanh đồng tình ủng hộ thì con ngƣời càng cố gắng và quyết
tâm. Trong trƣờng hợp của Helen Keller, năm 10 tuổi, khi em có
những thành tích đầu tiên, khắp nƣớc Mỹ đã truyền tên em; năm
13 tuổi, em chính là ngƣời vinh dự đƣợc mời đặt viên gạch đầu
tiên trong lễ khởi công công trình "Trụ sở Quỹ giáo dục ngƣời
điếc quốc tế" tại Niu óc; năm 20 tuổi, em đƣợc nhận vào một
trƣờng thuộc đại học Harvard... Sự quan tâm đặc biệt này của xã
hội Mỹ là một trong những yếu tố góp phần tạo nên "kỳ tích
Helen Keller".
Hành động ý chí luôn đƣợc chủ thể theo dõi, kiểm tra. Trong
khi so sánh, đối chiếu mục đích, kế hoạch, phƣơng pháp đƣợc
lựa chọn với diễn tiến thực tế của hành động, nếu cá nhân vội
vàng chùn bƣớc trƣớc khó khăn thì đó là biểu hiện của ý chí
thấp; nếu thấy mục đích, kế hoạch, phƣơng pháp đề ra không
phù hợp mà cá nhân vẫn không chịu thay đổi thì đó là biểu hiện
của tính cứng nhắc, kém linh hoạt, kém sáng tạo, bảo thủ.
Ngƣợc lại, nếu biết phân tích, đ nh giá điều kiện khách quan và
chủ quan, kịp thời điều chỉnh mục đích, kế hoạch, phƣơng pháp
hành động cho phù hợp thì đó là biểu hiện của ý chí cao, tính
quyết đo n, tính sáng tạo, tính dũng cảm và tính mục đích. Cho
nên, biết thay đổi quyết định khi cần thiết cũng là một vấn đề
quan trọng trong hành động ý chí.
3.3.3. Giai đoạn đ n giá ết quả hành động
Trong hành động ý chí, sau khi thực hiện, con ngƣời thƣờng
nhìn nhận, đ nh giá quá trình hành động và kết quả đạt đƣợc. Sự
173
đ nh giá này dựa trên mục đích đã đề ra, động cơ và nhu cầu của
con ngƣời. Kết quả đ nh giá có thể làm xuất hiện những rung cảm
nhƣ hối hận, lấy làm tiếc về hành động đã thực hiện hoặc thoả
mãn, hài lòng, phấn khởi.
Sự đ nh giá kết quả hành động cũng phụ thuộc vào đặc điểm
tâm lý trong đó có phẩm chất ý chí của cá nhân. Ngƣời nghiêm
khắc, đòi hỏi cao, cầu tiến, trung thực, dũng cảm thì thƣờng
khiêm tốn khi nhìn nhận thành tích, dám nhìn thẳng vào sự thật,
dám nhận trách nhiệm, nhận khuyết điểm về mình và trong
trƣờng hợp nào họ cũng rút ra những bài học cho bản thân, vì vậy
họ thƣờng tiến bộ nhanh chóng. Ngƣợc lại, ngƣời thiếu trung
thực, hãnh tiến thì dễ thổi phồng thành tích, che dấu khuyết điểm,
không dám nhận khuyết điểm, thƣờng tìm cách đổ lỗi cho ngƣời
khác hoặc cho hoàn cảnh.
CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP
ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN
1. Ý chí l gì? Nêu c c phẩm chất cơ bản của ý chí.
2. Tại sao nói ý chí l mặt năng động của ý thức?
3. H nh động ý chí l gì? Cấu tr c của h nh động ý chí?
174

CHƢƠNG VIII
NHÂN CÁCH
1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM
Trong khi nghiên cứu con ngƣời, tâm lý học gọi con ngƣời
bằng những từ khác nhau và tất nhiên là những từ đó chứa đựng
những nội dung khác nhau tùy theo mục đích và phƣơng diện
nghiên cứu của mình.
1.1. Khái niệm con người
Con ngƣời là một khái niệm rất rộng. Tuy nhiên, trong khoa
học xã hội, một khái niệm con ngƣời đƣợc thừa nhận rộng rãi là:
Con người là một thực thể sinh học - xã hội.
Con ngƣời vừa thuộc tự nhiên, vừa thuộc xã hội. Dƣới góc độ
con ngƣời thuộc tự nhiên, con ngƣời là một tồn tại sinh vật ở bậc
thang cao nhất của sự tiến hoá vật chất. Những đặc điểm cơ thể
của nó là tiền đề vững chắc, quan trọng trong sự phát triển các
chức năng tâm lý ở tƣ thế đứng thẳng nhƣ mở rộng tầm nhìn,
năng lực định hƣớng trong môi trƣờng. Hai bàn tay vừa để lao
động, vừa để nhận thức thế giới. Con ngƣời có cơ chế của hoạt
động ngôn ngữ, não một tổ chức vật chất cao nhất. Con ngƣời có
khả năng phản ánh thế giới khách quan. Không chỉ bằng những
hình thức cảm tính mà cả hình thức lý tính, có khả năng nắm và
truyền đạt kinh nghiệm lịch sử xã hội cho ngƣời khác.
175
Con ngƣời là một tồn tại xã hội. Tai ngƣời có khả năng tri
giác các âm thanh, ngôn ngữ khi có môi trƣờng ngôn ngữ và nhu
cầu giao tiếp bằng ngôn ngữ. Nhờ có đời sống xã hội lao động và
ngôn ngữ, con ngƣời có khả năng ý thức và tự ý thức đó là hình
thức phát triển cao nhất của sự phản ánh hiện thực. Mặt sinh vật
trong con ngƣời không thể tách rời khỏi mặt xã hội và ngƣợc lại,
song bản thân cái tính đặc thù ở trong con ngƣời không phải do
bẩm sinh, không phải do bản chất sinh vật của mình mà là ở trong
quá trình sống, trong quá trình hoạt động, lao động, học tập đã
đƣợc cải tạo bởi nhiều thế hệ.
1.2. Khái niệm cá nhân
Thuật ngữ cá nhân đƣợc dùng để chỉ một con ngƣời cụ thể
của một thành viên của xã hội.
Cá nhân cũng là một thực thể sinh vật - xã hội, nhƣng đƣợc
xem xét cụ thể riêng từng ngƣời, với các đặc điểm về sinh lý, tâm lý
và xã hội để phân biệt cá nhân này với cá nhân khác với cộng đồng.
Nếu chúng ta xem xét con ngƣời chỉ đơn giản nhƣ là một
đại diện của loài ngƣời thì ta dùng thuật ngữ cá nhân (cá thể
ngƣời). Bất cứ ngƣời nào, dù là đứa trẻ sơ sinh hay ngƣời
trƣởng thành, ngƣời khỏe mạnh hay ngƣời tật bệnh, không phụ
thuộc vào các phẩm chất và đặc điểm của họ, đều là một cá
nhân (hay cá thể ngƣời).
1.3. Khái niệm chủ thể
Thuật ngữ chủ thể đƣợc sử dụng khi cá nhân thực hiện một
hoạt động nhất định một cách có ý thức và có mục đích (hoạt
động trí óc hay hoạt động chân tay, hoạt động lý luận hay thực
hành), nhận thức và cải tạo thế giới xung quanh trong quá trình
hoạt động đó.
176
 1.4. Khái niệm cá tính của con người
Mỗi cá thể ngƣời có những đặc điểm thể chất và tâm lý (thể
tạng, kiểu thần kinh, tính cách, khí chất, nhu cầu, năng lực v.v.)
độc đáo, có một không hai. Sự độc đáo đó đƣợc gọi là cá tính của
từng ngƣời cụ thể.
Cá tính của con ngƣời đƣợc hình thành trên cơ sở của những
tố chất di chuyền, bằng hoạt động xã hội và giáo dục, dƣới ảnh
hƣởng của những điều kiện xã hội và của môi trƣờng xã hội mà
trong đó con ngƣời sống đƣợc giáo dục và làm việc, cũng nhƣ
bằng hoạt động tự giáo dục của bản thân họ.
1.5. Khái niệm nhân cách
1.5.1. Các quan điểm khác nhau về nhân cách
Có nhiều định nghĩa và quan niệm khác nhau về nhân cách.
Ngay từ năm 1949, G.Allport đã dẫn ra trên 50 định nghĩa khác
nhau của các nhà tâm lí học về nhân cách.
Hiện nay có rất nhiều lý thuyết khác nhau về nhân cách trong
khoa học tâm lý. Có thể nêu lên một số quan điểm chính sau:
1.1.5.1. Quan điểm của một số nhà tâm lý học phương Tây
- Trƣờng phái phân tâm học, đại diện là Sigmud Freud cho
rằng, bản chất của nhân cách phát sinh từ các quá trình tâm lý nội
tại. Sự xung đột này xảy ra giữa sự thúc đẩy của cái nó (“id“), cái
tôi (“ego”) và cái siêu tôi (“super ego“). Động lực của sự phát
triển nhân cách nằm trong vô thức, mặc dù nó không dễ bị ảnh
hƣởng trực tiếp đến cá nhân trừ những hoàn cảnh đặc biệt, nhƣ
những hoàn cảnh nảy sinh trong khi chữa bệnh. Về sự phát triển
nhân cách, các nhà phân tâm học khẳng định hầu hết các đặc
trƣng cơ bản của nhân cách đƣợc hình thành khi con ngƣời ở độ
177
tuổi lên năm, lên sáu. Sự phát triển nhân cách ở lứa tuổi này
diễn ra mạnh hơn ở độ tuổi lớn. Với quan điểm này những ngƣời
theo trƣờng phái phân tâm học đã coi nhân cách nhƣ một yếu tố
bẩm sinh di truyền.
- Quan điểm của chủ nghĩa nhân văn, đại diện là Abraham
Maslow, xem xét con ngƣời trong sự mâu thuẫn. Theo ông nhân
cách đƣợc phát sinh từ sự mâu thuẫn giữa cái tôi nội tâm và sự ép
buộc của xã hội.
- Một số nhà tâm lý học hiện đại ở Mỹ xem xét nhân cách
trong mối quan hệ tác động qua lại giữa bốn yếu tố:
+ Yếu tố sinh học: giống nòi, vóc dáng, sức khỏe, giới tính…
+ Yếu tố môi trƣờng: Tự nhiên (điều kiện địa lý, khí hậu,
địa chất...) và môi trƣờng xã hội (văn hoá, lối sống, phong tục
tập quán...).
+ Quá trình tâm lý xã hội nhƣ: thái độ, sự giao tiếp, sự
đồng nhất...
+ Thuộc tính tâm lý cá nhân.
Nhƣ vậy, theo họ, nhân cách là sự tổng hoà của các yếu tố
trên. Không thể xem xét nhân cách một cách riêng rẽ mà phải
xem xét chúng trong sự tác động qua lại giữa các yếu tố đó.
Trong đó nhân cách phải là yếu tố trung tâm của sự tác động này.
1.1.5.2. Quan điểm của các nhà tâm lý học Liên xô cũ
- A.N.Lêonchev coi nhân cách nhƣ một cấu tạo tâm lý mới
hình thành trong các quan hệ sống của ngƣời đó. Theo ông nhân
cách là sản phẩm của quá trình tiến hoá. Nhân cách đƣợc hình
thành theo một quá trình từ nhỏ đến lớn. Các giai đoạn hình
thành nhân cách đƣợc thay đổi một cách tuần tự. Nó làm biến
178
đổi quá trình phát triển tâm lý. Đặc biệt ông nhấn mạnh rằng
hoạt động là cơ sở của nhân cách. Muốn hiểu đƣợc nhân cách
phải dựa vào hoạt động.
- B.G.Ananhev coi nhân cách là một cá thể mang tính xã
hội lịch sử. Nhân cách tồn tại trong một xã hội nhất định. Vì
vậy, phải nghiên cứu nhân cách cùng với tính chất lịch sử xã
hội của nó.
- K.K.Platonov coi nhân cách là con ngƣời có ý thức. ý thức
là hình thức phản ánh cao nhất chỉ có ở ngƣời.
1.5.2. Định nghĩa nhân cách
Nhân cách là tổ hợp những thuộc tính tâm lý của một cá nhân
biểu hiện ở bản sắc và giá trị xã hội của người ấy.
Nói thuộc tính tâm lý là nói hiện tƣợng tâm lý tƣơng đối ổn
định - kể cả phần sống động và phần tiềm tàng (nét, thói, tính
tình...) có tính quy luật chứ không phải xuất hiện một cách
ngẫu nhiên.
Dùng chữ "tổ hợp" có nghĩa là những thuộc tính tâm lý hợp
thành nhân cách có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động lẫn
nhau làm thành một hệ thống, một cấu trúc nhất định. Cũng một
thuộc tính đó, nằm trong cấu trúc khác cũng trở nên khác đi. Ví
dụ: thuộc tính "có tinh thần trách nhiệm" nếu đi kèm với khí
chất nóng sẽ đƣa tới hành động nôn nóng, vội vàng và kết quả
không cao. Trái lại nếu cùng thuộc tính đó đi kèm với khi chất
điềm tĩnh sẽ đƣa tới hành động bình thản, chắc chắn dẫn đến kết
quả tốt hơn.
Nói "bản sắc" là muốn nói trong số những thuộc tính đó,
trong hệ thống đó có cái chung từ xã hội, từ giai cấp, tập thể gia
đình vào con ngƣời nhƣng cái chung này (gọi tắt là kinh nghiệm -
179
xã hội - lịch sử) đã trở thành cái riêng, cái khác biệt của từng
ngƣời có đặc điểm về nội dung và cả về hình thức, không giống
với các tổ hợp khác của bất cứ một ngƣời nào khác.
Dùng chữ "giá trị xã hội" là muốn nói những thuộc tính đó thể
hiện ra ở những việc làm, những cách ứng xử, hành vi, hành
động, hoạt động phổ biến của ngƣời ấy và đƣợc xã hội đánh giá.
2. ĐẶC ĐIỂM CỦA NHÂN CÁCH
2.1. Tính ổn định của nhân cách
Mặc dù, từng nét nhân cách (thuộc tính và phẩm chất) trong
hoạt động sống của con ngƣời đƣợc biến đổi, đƣợc chuyển hoá,
nhƣng trong tổng thể thì chúng tạo thành một cấu trúc trọn vẹn
của nhân cách, cấu trúc này tƣơng đối ổn định, ít nhất là trong
một quãng đời nào đó của con ngƣời. Chính nhờ có tính ổn định
này của nhân cách, chúng ta mới có thể dự kiến trƣớc đƣợc hành
vi của một nhân cách nào đó trong tình huống này hay tình huống
nọ, trong hoàn cảnh này hay hoàn cảnh kia.
2.2. Tính thống nhất của nhân cách
Nhân cách là một thể thống nhất của mọi nét nhân cách, nghĩa
là nó không phải là một dấu cộng đơn giản của nhiều thuộc tính,
phẩm chất riêng lẻ mà là một hệ thống thống nhất, trong đó mỗi
nét nhân cách đều liên quan không tách rời với những nét nhân
cách khác và do đó nó có một ý nghĩa hoàn toàn khác nhau, đôi
khi đối lập nhau là tùy thuộc vào sự kết hợp đã đƣợc hình thành ở
nhân cách đó của những nét nhân cách khác nhau. Vì vậy, khi nói
về một nét nhân cách (thuộc tính, phẩm chất) nào đó thì chúng ta
không nên đánh giá tự bản thân nó là tốt hay xấu.
Chẳng hạn, tính kiên trì - là một phẩm chất ý chí, trong khi
khắc phục những khó khăn trở ngại để đạt mục đích - chỉ có ý
180
nghĩa tích cực khi nó kết hợp với những tình cảm đạo đức cao
quý, tình cảm tập thể lành mạnh. Nét nhân cách này sẽ có nội
dung hoàn toàn khác nếu nó gắn liền với ý đồ mƣu cầu hạnh phúc
cá nhân, xem thƣờng quyền lợi của tập thể của ngƣời khác, gắn
liền với những nhu cầu ích kỷ.
Nhân cách luôn đƣợc hình thành nhƣ một thể thống nhất.
Vì vậy, không giáo dục nhân cách theo "từng phần", lúc đầu
hình thành một nét nhân cách này, rồi tiếp theo là một nét nhân
cách khác v.v. cần phải giáo dục con ngƣời nhƣ là một nhân
cách hoàn chỉnh.
2.3. Tính tích cực của nhân cách
Nhân cách là chủ thể của hoạt động và giao tiếp là sản phẩm
của xã hội. Nhân cách không chỉ là khách thể mà còn là chủ thể
của các mối quan hệ xã hội, nghĩa là nó có tính tích cực của mình.
Một cá nhân đƣợc thừa nhận là một nhân cách khi nó tích cực
hoạt động trong những hình thức đa dạng, nhờ và việc nhận thức,
cải tạo, sáng tạo ra thế giới và đồng thời, cải tạo chính bản thân
mình. Giá trị đích thực của nhân cách, chức năng xã hội và cốt
cách làm ngƣời của cá nhân thẻ hiện rõ nét ở tính tích cực của
nhân cách. Tính tích cực của nhân cách biểu hiện trong quá trình
thoả mãn các nhu cầu của nó. Con ngƣời không thoả mãn bằng
các đối tƣợng có sẵn mà nhờ có công cụ, nhờ lao động con ngƣời
đã biến đổi, đã sáng tạo ra các đối tƣợng làm cho nó phù hợp với
nhu cầu của bản thân.
Mặt khác, con ngƣời tích cực tìm kiếm những cách thức, các
phƣơng thức thoả mãn các nhu cầu là một quá trình tích cực có
mục đích, trong đó con ngƣời làm chủ đƣợc những hình thức hoạt
động do sự pt của xã hội quy định nên.
181
2.4. Tính giao tiếp của nhân cách
Nhân cách chỉ có thể hình thành, tồn tại, phát triển và thể hiện
trong hoạt động và trong mối quan hệ với những nhân cách khác.
Nhu cầu giao tiếp đƣợc coi là nhu cầu xã hội đầu tiên và cơ
bản nhất của con ngƣời. Thông qua giao tiếp, con ngƣời tham gia
vào các mối quan hệ xã hội, lĩnh hội các chuẩn mực đạo đức và
hệ thống giá trị xã hội. Đồng thời, cũng qua giao tiếp mà con
ngƣời đƣợc đánh giá, đƣợc nhìn nhận trong các mối quan hệ xã
hội. Qua giao tiếp, con ngƣời đóng góp các giá trị phẩm chất nhân
cách của mình cho ngƣời khác, cho xã hội.
3. CẤU TRÚC CỦA NHÂN CÁCH
3.1. Một số thuyết về cấu trúc của nhân cách
3.1.1. Một số thuyết của các nhà tâm lý học phương Tây về
cấu trúc nhân cách
Tâm lí học phƣơng tây có một số thuyết sau về cấu trúc
nhân cách:
- Thuyết phân tâm học của S. Freud. Theo Freud, cấu tạo
nhân cách gồm 3 thành phần: phần vô thức (nguyên ngã hay cái
nó); phần ý thức (thức ngã hay cái tôi); (phần siêu thức (thiện ngã
hay cái siêu tôi).
Nguyên ngã ví nhƣ một kho chứa các động cơ và những phản
ứng bản năng, đó là “chảo sôi sục khát vọng bản năng”. Nguyên
tắc hoạt động của nó là nguyên tắc thoả mãn những dục vọng, bất
chấp hoàn cảnh thực tế của đời sống nhƣ thế nào.
Thức ngã bao gồm những suy nghĩ, ý thức của con ngƣời về
các quy định, các quy luật của cuộc sống và các mối quan hệ
thƣờng ngày, các cách ứng xử đã đƣợc tập luyện trong cuộc sống
182
hàng ngày. Nó luôn kìm hãm các động cơ của nguyên ngã hoặc
hƣớng dẫn các động cơ đó biểu hiện ở những hình thức đƣợc xã
hội chấp nhận, giúp con ngƣời thích nghi với hoàn cảnh thực tế của
đời sống xung quanh. Thức ngã tồn tại theo nguyên tắc thực tiễn.
Thiện ngã gần giống với “lƣơng tâm” nó bao gồm những
chuẩn mực, quy ƣớc, luật lệ quy định hành vi con ngƣời. Nó hoạt
động theo nguyên tắc “kiểm duyệt và phê phán”. Nó kiểm duyệt,
ngăn cấm không để “cái tôi” làm những điều sai trái để thoả mãn
động cơ nguyên ngã. Hơn thế nữa, “cái siêu tôi” thúc đẩy cá nhân
tiến tới lý tƣởng.
Để lý giải mối tƣơng quan giữa ba phần này, S. Freud đã đƣa
ra khái niệm “Libido” (dục ngã): nguồn gốc năng lƣợng sinh vật
của tính tích cực hoạt động. Libido luôn bị ngăn chặn bởi thức
ngã và thiện ngã. Khi bị ngăn chặn, dục ngã thƣờng tìm cách biểu
lộ sang hƣớng khác đƣợc thức ngã và thiện ngã chấp nhận. Do đó,
giữa các thành phần của nhân cách luôn tồn tại những cơ chế đặc
biệt (dồn ép, kiểm duyệt, tƣợng trƣng, siêu thăng). Ba thành phần
này thƣờng hoạt động trong trạng thái “cân bằng tƣơng đối” thì
nhân cách bình thƣờng, nhƣng khi ba thành phần này xung đột
nhau, mâu thuẫn nhau, tạo ra sự mất cân bằng là cơ chế hoạt động
của những ngƣời bị bệnh tâm thần.
- Thuyết đặc trƣng của G. Allport. Ông cho rằng các đặc điểm
là các đơn vị cơ bản của nhân cách. Các đặc điểm thực sự tồn tại
và dựa trên hệ thần kinh. Chúng đại diện cho những thiên hƣớng
khái quát của nhân cách và chịu trách nhiệm về tính ổn định trong
vận hành của con ngƣời trong suốt các tình huống và thời gian.
Theo G.Allport các nét nhân cách là các đơn vị cơ bản của
nhân cách. Ông cùng với đồng nghiệp đã tìm kiếm trong từ điển
183
thấy trên 18000 tính từ trong ngôn ngữ tiếng Anh mô tả các nét
đặc trƣng của cá nhân. Ông cho rằng mỗi con ngƣời có một nét
đặc trƣng độc nhất vô nhị, cũng nhƣ một số nét đặc trƣng cùng
nhau tạo thành một tổ hợp độc nhất vô nhị về các nét nhân cách.
Allport nhìn các nét nhân cách nhƣ là các thành phần tạo nên
nhân cách và là cội nguồn của cá tính. Ông đã nhận diện ba loại
nét nhân cách.
+ Nét chủ yếu là một nét nhân cách nhƣ một trục chung
quanh đó một cá nhân tổ chức ra cuộc sống của mình, phần lớn
ngƣời ta có hơn một nét căn bản. Đây là nét nhân cách chính ảnh
hƣởng toả khắp đến mức bất cứ cái gì ngƣời đó làm nó đều để lại
dấu ấn. Hầu hết mọi ngƣời không có một nét nhân cách duy nhất
ảnh hƣởng lớn đến nhƣ vậy.
+ Nét nhân cách trung tâm đƣợc xem là một nét đặc trƣng
chính của cá nhân. Những mô tả nhân cách đời thƣờng, hàng
ngày và mô tả kiểu tóm tắt lịch sử nói chung xảy ra ở mức những
nét nhân cách trung tâm.
+ Nét nhân cách thứ yếu cũng đƣợc cho là những cách kiểm
định trong ứng xử nhƣng khó nhận ra và có tính khái quát hạn
chế. Theo Allport, những nét này tạo ra cấu trúc của nhân cách -
đến lƣợt mình cấu trúc đó quyết định ứng xử của một con ngƣời.
Tuy nhiên ông không tính đến hệ thống các mối quan hệ xã
hội là điều kiện quy định sự xuất hiện các động cơ trong quá
trình hình thành nhân cách của con ngƣời và ông coi cơ chế hình
thành động cơ mới là cơ chế duy nhất, chủ yếu hình thành nhân
cách con ngƣời.
- Thuyết cái tôi của C. Rogers. Theo C. Rogers, nhân cách
bao gồm 3 mặt tƣơng tác với nhau đó là: Nội dung đích thực của
184
nhân cách, các hiện tƣợng của con ngƣời về mình, về “cái tôi”
của họ; các biểu tƣợng của con ngƣời về “cái tôi lí tƣởng” và kiểu
nhân cách mà cá nhân muốn trở thành.
Sự bất đồng sâu sắc giữa 3 mặt này của nhân cách là
nguyên nhân chính của bệnh tâm căn. Carl Rogers cho rằng,
khi nào có sự mâu thuẫn giữa các biểu tƣợng về mình và kinh
nghiệm của các cá nhân thì sẽ làm cho con ngƣời lo lắng, bất
an. Do vậy, ông đề ra một thể thức trị liệu tâm thần đƣợc gọi là
“Liệu pháp tập trung vào bệnh nhân”. Mục đích của liệu pháp
này là: Hình thành ở ngƣời bệnh một hình ảnh mới phù hợp
hơn về bản thân mình, làm cho cái tôi lí tƣởng hiện thực hơn,
phù hợp hơn với khả năng bản thân.
Những đóng góp của C.Rogers trong tâm lý học là đƣa ra
vấn đề phức tạp của nhân cách bệnh tâm căn có nguyên nhân là
do mâu thuẫn căng thẳng giữa “cái tôi” hiện thực và “cái tôi”
lý tƣởng, và đƣa ra phƣơng pháp trị liệu tâm lý. Hạn chế của
ông là không thấy đƣợc yếu tố điều khiển, giáo dục của thầy
thuốc đối với bệnh nhân cũng nhƣ quyết định xã hội đối với sự
phát triển nhân cách.
- Thuyết phân tích yếu tố của R.B.Catell. ông cho rằng yếu tố
cơ bản về mặt cấu trúc là các nét nhân cách- đƣợc định nghĩa nhƣ
là một thiên hƣớng…
Theo Catell khái niệm nét nhân cách bao hàm một số khuôn
mẫu và sự lặp lại của hành vi theo thời gian và tình huống. Các
nét nhân cách không đồng nhất với nhau, chúng khác nhau về quá
trình hình thành, về khả năng thay đổi, về vai trò trong cấu trúc
nhân cách. Ông đã tìm cách để phân biệt các loại nét nhân cách
khác nhau và chia chúng thành 2 cấp độ.
185
Catell sử dụng phƣơng pháp phân tích nhân tố để nhận diện
đƣợc 36 nét nhân cách ở bề mặt và 15 nét nhân cách ở cấp độ
nguồn. Mặc dù ở 2 cấp độ ông đều xem là các nét nhân cách
nhƣng theo ông những nét nhân cách ở cấp độ nguồn là những
đơn vị cơ bản hơn để tạo ra các cấu trúc mô tả nhân cách. Các nét
nhân cách nguồn phản ánh tính đa dạng nhìn thấy ở các nhân
cách của những ngƣời xung quanh chúng ta: Nó là nguyên nhân
của hành vi chúng xây dựng nên phần quan trọng nhất của một
cấu trúc nhân cách con ngƣời và chịu trách nhiệm về tính nhất
quán của hành vi con ngƣời. Những nét nhân cách này đƣợc coi
là cơ sở của nhân cách và những gì con ngƣời làm đều chịu ảnh
hƣởng của những nét nhân cách này.
Một số nét nhân cách nguồn đƣợc xác định bởi gen và có
nguồn gốc sinh học hay còn gọi là đặc điểm thể chất. Một số nét
nguồn khác lại là kết quả của kinh nghiệm, là những nét nhân
cách mang nguồn gốc môi trƣờng, chúng đƣợc văn hoá xác định.
Các nét nhân cách bề mặt là những bằng chứng dễ nhìn thấy
nhất về một nét nhân cách và là cái chúng ta có thể quan sát đƣợc,
nó có mối tƣơng quan với nhau.
Từng nguồn số liệu thu thập theo những cách khác nhau,
Catell đã phát triển trắc nghiệm 16 nhân tố (16PF) đánh giá nhân
cách để phát hiện sự khác nhau giữa các cá nhân trên những nét
nhân cách đã phát hiện.
Những điều đóng góp của Catell trong nghiên cứu về nhân
cách là rất to lớn, các nghiên cứu của ông đề cập tới phần lớn các
khía cạnh thích ứng với lý thuyết nhân cách: cấu trúc, các quá
trình tâm lý, sự trƣởng thành và phát triển, tâm bệnh học và sự
thay đổi…Ông đã cho ra đời nhiều công cụ để đo các nét nhân
186
cách và đƣợc ứng dụng trong nhiều lĩnh vực: chẩn đoán lâm sàng,
các lĩnh vực tƣ vấn, lựa chọn nhân sự… Test 16 nhân tố của
Catell đƣợc thích nghi với hơn 40 ngôn ngữ khác nhau và đƣợc
sử dụng trong rất nhiều các nghiên cứu hiện nay.
Tuy nhiên, lý thuyết của Catell phụ thuộc nhiều vào phƣơng
pháp phân tích yếu tố và kỹ thuật thống kê. Vấn đề của phƣơng
pháp này là ở chỗ: số các yếu tố (các nét nhân cách) không đƣợc
nhất quán giữa các tác giả mặc dù theo ông nó là những thành
phần trong cấu trúc nhân cách. Và chính những tồn tại này là
động lực khiến cho các nhà tâm lý học đi theo lý thuyết của ông
tìm cách khắc phục và phát triển một lý thuyết khác ổn định và
thống nhất hơn về những yếu tố cấu trúc nên nhân cách.
- Thuyết cấu trúc thứ bậc của H.Eysenck. Ông cũng sử dụng
phƣơng pháp phân tích yếu tố để tiến hành đo đạc và phát triển
cách phân loại các nét nhân cách. Ông cho rằng nhân cách nên
đƣợc mô tả theo 2 mặt chính: hƣớng nội - hƣớng ngoại và bất ổn
định tâm thần – ổn định tâm thần. Cũng nhƣ Catell, Eysenck cho
rằng nhân cách nên đƣợc mô tả theo cấu trúc thứ bậc.
Cấp độ đơn giản nhất của hành vi là những đáp ứng cụ thể,
chúng đƣợc quan sát thấy ở những tình huống cụ thể. Tiếp đến là
các đáp ứng theo thói quen. Đây là những đáp ứng cụ thể đƣợc
lặp đi lặp lại qua một số tình huống tạo nên thói quen.
Sau đó một nhóm các thói quen kết hợp với nhau tạo thành
các nét nhân cách. Chúng giống nhƣ các nét nguồn của nhân cách
trong lý thuyết của Catell. Các nét nhân cách này đƣợc tổng hợp
để tạo nên yếu tố bậc cao nhất là các kiểu nhân cách; hoặc các
mối tƣơng quan trong của nhiều nét nhân cách đã tạo ra một kiểu
ứng xử hoặc kiểu đáp ứng. Các kiểu này là các mặt khái quát
187
chung mà nhân cách đƣợc tổ chức, hay nói khác đi cấu trúc khái
quát của nhân cách dựa theo các mặt này.
Eysenck xác định các chiều cạnh cơ bản của nhân cách nằm
sau các yếu tố hoặc các nét nhân cách đã tìm đƣợc. Các chiều
cạnh cơ bản này ông gọi là các loại hình hay kiểu loại nhân cách.
Đầu tiên ông đƣa ra 2 mặt chính của nhân cách là hƣớng nội -
hƣớng ngoại và bất ổn định về tâm thần - ổn định về tâm thần.
Các mặt này có quan hệ với 4 loại khí chất mà Hipôcrat và Galen
đƣa ra. Sau này ông bổ sung kiểu thứ ba vào 2 kiểu đầu tiên đƣợc
đặt tên là tâm thần/ loạn tâm. Kiểu này liên quan chủ yếu đến
khuynh hƣớng chống đối xã hội. Ngƣời có điểm cao ở kiểu này
có xu hƣớng sống một mình, vô cảm, không quan tâm đến ngƣời
khác, phản đối việc chấp nhận các phong tục xã hội. Ông cho
rằng những khác biệt nhân cách dựa trên 3 chiều kích căn bản là
do những khác biệt gen học và sinh học giữa những con ngƣời
gây ra. Eysenk cho rằng các nét nhân cách có cơ sở sinh học và
luôn tìm cách chứng minh cho luận điểm của mình trong nhiều
nghiên cứu khác nhau.
Tâm lý học Xô viết nói riêng và Tâm lý học Macxit nói
chung cho rằng nhân cách có bản chất xã hội. Mà theo Eysenk
thì cơ sở duy nhất của nhân cách là yếu tố sinh học, nói cách
khác ông phủ nhận vai trò của yếu tố xã hội trong sự hình thành
các nét nhân cách. Ngoài ra ngay trong cách chứng minh cho
các luận điểm của mình, ông đã lái hƣớng chứng minh theo cách
rất chủ quan của mình.
- Mô hình 5 yếu tố lớn của nhân cách. Theo các nhà nghiên
cứu, mô hình 5 mặt lớn của nhân cách giải thích tốt nhất độ rộng
của các nét nhân cách mà ngƣời lớn dùng để mô tả nhân cách.
188
 Costa và McCrae (1992) đã phát triển NEOPI gồm 300 items,
kiểu 5 mức độ (từ rất đồng ý đến rất không đồng ý) các items này
đƣợc phân vào 5 thang đo (dựa vào kết quả phân tích nhân tố)
mỗi thang đo gồm 6 tiểu thang đo. Phiên bản mới đây là phiên
bản đƣợc chỉnh sửa gọi là NEOPI_R chỉ gồm 240 items. Theo các
ông cấu trúc nhân cách bao gồm 5 mặt đó là nhiễu tâm, hƣớng
ngoại, cầu thị, ham hiểu biết, dễ chấp nhận và tự kiểm soát làm
chủ bản thân. Theo các nhà nghiên cứu, điểm lợi quan trọng của
cấu trúc này là nó có khả năng đồng hoá các cấu trúc nhân cách
đã đƣợc các nhà nghiên cứu khác công bố trƣớc đó đã chỉ ra ở
góc độ thực nghiệm rằng mô hình 3 nhân tố của Eysenk có thể
hoà nhập vào mô hình 5 nhân tố này.
Costa và McCrae đƣa ra mô hình 5 nhân tố dựa trên các
nguồn số liệu khác nhau nhƣ từ các phiếu hỏi, thang tự đánh giá
và những báo cáo của ngƣời quan sát về nhân cách. Test NEOPI
đƣợc sử dụng nhằm nghiên cứu tính ổn định và sự thay đổi nhân
cách xuyên qua quãng đời cũng nhƣ mối liên quan giữa các đặc
trƣng nhân cách với sức khoẻ thể chất và đủ loại các sự kiện cuộc
sống, chẳng hạn nhƣ thành công trong nghề nghiệp. Test NEOPI
có thể giúp ích trong tƣ vấn nghề nghiệp – giúp chọn việc làm
đúng với cá nhân.
3.1.2. Một số thuyết của các nhà tâm lý học Liên Xô về cấu
trúc nhân cách
Các nhà tâm lí học Liên Xô cho rằng cấu trúc nhân cách là
một tổ hợp các thuộc tính tâm lí chứ không phải là sự cộng lại
đơn giản máy móc các thuộc tính tâm lí. Nhân cách có cấu trúc
trọn vẹn, thống nhất của các thuộc tính tâm lí.
- B.G.Ananhiev trên cơ sở 2 nguyên tắc, nguyên tắc thứ bậc
189
và nguyên tắc phối thuộc đã đƣa ra cấu trúc nhân cách 4 thành
phần nhƣ quá trình tâm lí, trạng thái tâm lí, thuộc tính tâm lí và
quá trình chung của sự hình thành động cơ.
- K.K.Platonov cho rằng cấu trúc hệ thống của nhân cách gồm
4 thành phần cơ bản:
+ Tiểu cấu trúc xu hƣớng nhân cách: nhu cầu, hứng thú, lí
tƣởng, thế giới quan.
+ Tiểu cấu trúc vốn tri thức, kỹ năng, kỹ xảo.
+ Tiểu cấu trúc về các quá trình tâm lí cá nhân nhƣ cảm giác,
tri giác, trí nhớ, tƣ duy.
+ Tiểu cấu trúc có nguồn gốc sinh học bao gồm khí chất, giới
tính, lứa tuổi…
3.1.1. Một số quan điểm của các nhà tâm lý học Việt Nam về
cấu trúc nhân cách
Khi bàn đến cấu trúc nhân cách ở Việt nam xem nhân cách
bao gồm hai mặt cơ bản “Phẩm chất” và “Năng lực”.
Các tác giả nhƣ Phạm Minh Hạc, Phạm Hoàng Gia, Trần
Trọng Thuỷ, Nguyễn Quang Uẩn cho rằng cấu trúc nhân cách bao
gồm các yếu tố nhƣ: Phẩm chất xã hội (đạo đức – chính trị),
phẩm chất cá nhân (đạo đức- tƣ cách), phẩm chất ý chí, cung cách
ứng xử, năng lực tổ chức, năng lực giao lƣu cá nhân, năng lực
chung, năng lực chuyên biệt.
Việt Nam trƣớc những yêu cầu đặt ra trong những năm sắp
tới giáo dục cần đào tạo những con ngƣời: có lý tƣởng độc lập
dân tộc và Chủ nghĩa xã hội, có đạo đức trong sáng, lối sống
lành mạnh, có năng lực trí tuệ cao, có óc sáng tạo độc lập, có kỹ
năng thực hành, tay nghề cao, có tác phong công nghiệp, năng
190
động thích ứng nhanh, có sức khoẻ, có khả năng tự hoàn thiện
không ngừng, có ý thức tổ chức kỷ luật, tinh thần trách nhiệm
cao, khả năng hợp tác và hội nhập, lao động với năng suất, hiệu
quả… Gần đây chƣơng trình khoa học cấp nhà nƣớc KHXH 04-
04, nhánh “Nhân cách” nghiên cứu “Mô hình nhân cách con
ngƣời Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất
nƣớc” đã phác thảo mô hình nhân cách con ngƣời Việt Nam thế
kỷ XXI nhƣ sau:
- Đó là một nhân cách đƣợc phát triển toàn diện.
- Một nhân cách gắn bó nhịp nhàng, hài hoà giữa ba mặt: nội
tâm thống nhất, lành mạnh, ổn định, tích cực; quan hệ với ngƣời
khác một cách nhân ái, hữu nghị, hợp tác; quan hệ với công việc
và sự nghiệp một cách say mê và nhiệt tình, thích ứng và sáng
tạo, hiệu quả và thành đạt.
Nhƣ vậy, quan điểm của các nhà tâm lý học Việt Nam về cấu
trúc nhân cách tuy có những điểm khác nhau nhƣng đều chƣa đƣa
ra đƣợc bộ công cụ để đánh giá các thành phần trong cấu trúc đó.
Điều đó cho thấy những quan điểm này còn cần một quá trình
kiểm chứng và nghiên cứu tiếp theo để hình thành nên những lý
thuyết hoàn chỉnh.
3.2. Mô hình bốn thành phần trong cấu trúc nhân cách
Cấu trúc của nhân cách bao gồm bốn thuộc tính: xu hƣớng,
năng lực, tính cách, khí chất.
3.2.1. Xu hướng
Hoạt động của cá nhân trong cộng đồng, trong xã hội bao giờ
cũng hƣớng về một mục tiêu nào đó. Không có hoạt động mà
không có phƣơng hƣớng (hay không có mục tiêu, không có đối
tƣợng). Sự hƣớng tới này đƣợc phản ánh trong tâm lý mỗi ngƣời
191
nhƣ là xu hƣớng của nhân cách. Xu hƣớng nói lên chiều hƣớng
phát triển của nhân cách. Nhân cách phát triển từ đâu, theo chiều
hƣớng nào là do xu hƣớng quy định.
3.2.1.1. Khái niệm
Xu hướng cá nhân là một hệ thống động cơ và mục đích định
hướng và thúc đẩy con người tích cực hoạt động nhằm thoả mãn
nhu cầu, hứng thú, hoặc vươn tới mục tiêu mà cá nhân lấy làm lẽ
sống của mình.
3.2.1.2. Những biểu hiện của xu hướng
Trong cuộc sống hàng ngày của con ngƣời, xu hƣớng đƣợc
biểu hiện ra bên ngoài ở nhu cầu, hứng thú, lý tƣởng, thế giới
quan, niềm tin.
* Nhu cầu
Để tồn tại và và phát triển cá nhân đòi hỏi ở môi trƣờng
xung quanh thoả mãn những cái cần thiết (không thể thiếu) cho
mình. Nói đến nhu cầu là nói đến sự đòi hỏi của cá nhân về một
cái gì đó ở ngoài nó (nhƣ một sự vật, một hiện tƣợng, hoặc
những ngƣời khác). Trong ý nghĩa đó nhu cầu biểu lộ sự gắn bó
của cá nhân với thế giới xung quanh, sự phụ thuộc của cá nhân
vào thế giới đó.
Nhu cầu là những đòi hỏi khách quan của con người trong
những điều kiện nhất định, bảo đảm sự tồn tại và phát triển
của họ.
Nhu cầu bao giờ cũng là đòi hỏi về một cái gì đó, đƣợc cá
nhân nhận thức ngày càng đầy đủ và sâu sắc hơn ý nghĩa của nó
đối với sự tồn tại và phát triển của mình. Lúc đó nhu cầu trở
thành động lực thúc đẩy cá nhân hoạt động nhằm mục đích thoả
mãn chính nhu cầu này.
192
 Nội dung của nhu cầu do những điều kiện và phƣơng thức
thoả mãn nó quy định.
Nhu cầu thƣờng có tính chất chu kỳ.
Nhu cầu ở con ngƣời khác với nhu cầu ở động vật ở chỗ, nó
mang bản chất xã hội. Sự khác biệt thể hiện nhƣ sau:
- Khác về đối tƣợng và phƣơng thức thoả mãn nhu cầu.
- Con ngƣời có nhu cầu về tinh thần mà ở con vật không bao
giờ có.
- Con ngƣời còn có ý thức trong việc thoả mãn nhu cầu của mình.
Nhu cầu gồm ba loại: nhu cầu vật chất, nhu cầu tinh thần, nhu
cầu gắn liền với các chức năng xã hội.
- Nhu cầu vật chất là những nhu cầu có liên quan trực tiếp
đến sự tồn tại của cơ thể con ngƣời, có cội nguồn sâu xa từ bên
trong cơ thể. Ví dụ: nhu cầu về thức ăn, phòng ở, quần áo mặc.
- Nhu cầu tinh thần là những nhu cầu có liên quan trực tiếp
với những đồi hỏi về các lĩnh vực chính trị- đạo đức, nhận thức
và thẩm mỹ. Nó có cội nguồn từ trong xã hội loài ngƣời.
- Nhu cầu gắn liền với các chức năng xã hội là những nhu cầu
lao động, nhu cầu giao tiếp và nhu cầu hoạt động xã hội.
* Tâm thế
Tâm thế là trạng thái cơ thể xuất hiện ở cá nhân do sự tác
động đồng thời của nhu cầu nhất định và hoàn cảnh phù hợp
với chúng.(1)
Để có thể tồn tại và phát triển con ngƣời tham gia hoạt
(1). Dẫn theo Nguyễn Ngọc Bích, Tâm lý học nhân cách, Nxb. Giáo dục, Hà
Nội , 1998, tr. 142.
193
động tác động vào môi trƣờng để thỏa mãn nhu cầu của mình.
Quá trình thỏa mãn nhu cầu của con ngƣời thể hiện tính tích
cực của họ - thể hiện bằng những hành vi nhất định. Có thể nói
hành vi của cá nhân xuất hiện và diễn ra trên cơ sở tâm thế của
nó. Nói cách khác, tâm thế là trạng thái tâm lý nào đó xuất hiện
trong chỗ nối của nhu cầu cá nhân và tác động của đối tƣợng
phù hợp.
Mối quan hệ của tâm thế với tính tích cực hoạt động cá nhân
Tâm thế với tƣ cách là một trạng thái tâm lý cụ thể của cá
nhân thể hiện mối quan hệ phản ánh của mình đối với hiện thực.
Cơ thể và môi trƣờng là một hệ thống thống nhất và trọn vẹn,
quan hệ giữa chúng không phải là điều kiện ngẫu nhiên bên ngoài
mà là có tổ chức bên trong. Mối quan hệ này là cơ sở xuất hiện
của quá trình sống và bất kỳ tính tích cực tâm lý cá nhân. Theo
quan điểm này, tính tích cực tâm lý cá nhân đƣợc sinh ra và bắt
đầu phát triển bằng các điều kiện và chuyên biệt hoá những quá
trình sống.
Tâm thế là hình thức phản ánh mối quan hệ cá nhân với hoàn
cảnh. Điều đó đƣợc thể hiện trong sơ đồ hành vi cá nhân (S – R).
Kích thích - phản ứng thành kích thích – tâm thế (cá nhân) - phản
ứng (S – O – R). Tính hiện thực đƣợc phản ánh trong tâm thế ở vị
trí của nhu cầu cá nhân.
Theo quan điểm này, mối quan hệ phản ánh tâm thế đối với
hiện thực là tính tích cực tâm lý của cá nhân. Theo Sôta
Nađirasvili (trƣờng phái Uzơnatze), tính tích cực tâm lý cá nhân
có thể biểu diễn theo sơ đồ sau:(1)
(1). Dẫn theo Nguyễn Ngọc Bích, Sđd, tr. 144.
194

Nhu cầu
Tâm thế Hành vi
Hoàn cảnh
Theo sơ đồ trên tâm thế xuất hiện ở cá nhân bằng cách thống
nhất nhu cầu với hoàn cảnh phù hợp với cá nhân. Con ngƣời luôn
có sự tác động qua lại với môi trƣờng, hoàn cảnh sống xung
quanh – qua đó thể hiện tính tích cực tâm lý của mình. Hiện thực
tác động đến cá nhân với tƣ cách nhƣ là hệ thống trọn vẹn và cá
nhân đáp ứng lại những tác động đó với tƣ cách là một chủ thể
tích cực. Bởi vì trong vô vàn những tác động của môi trƣờng, của
hiện thực cá nhân chỉ lựa chọn một số đối tƣợng phù hợp với nhu
cầu của mình từ đó tạo ra tâm thế - thể hiện trong hành vi, trong
sự phản ứng lại môi trƣờng, hoàn cảnh mà thôi.
Tâm thế là sự biến đổi toàn bộ lực lƣợng tâm sinh lý của con
ngƣời, là kết quả của khuynh hƣớng hành động nhất định của cá
nhân. Mỗi cá nhân đều thể hiện tính tích cực tâm lý của mình,
hành vi tâm lý của cá nhân đƣợc quy định không chỉ ở tác động
của hoàn cảnh, ở sự tác động của những kích thích nhu cầu, mà
còn ở trạng thái có mục đích của cá nhân - tức là tâm thế xuất
hiện do kết quả của tác động đồng thời của hoàn cảnh và kích
thích của nhu cầu.
Trong quá trình tác động qua lại với hiện thực diễn ra sự khác
biệt cá nhân trong hiện thực- vì vậy tính tích cực tâm lý của con
ngƣời có tính chất chuyên biệt hơn. ở mức độ cao của tính tích
195
cực tâm lý, mối tác động qua lại của con ngƣời với hiện thực
đƣợc tìm thấy dƣới hình thức quan hệ chủ thể - khách thể, trong
đó hiện thực đã biến thành khách thể đối với cá nhân và cá nhân
đã trở thành chủ thể.
Con ngƣời với tƣ cách là chủ thể trong mối quan hệ với hiện
thực khách quan đã tách mình ra khỏi hoàn cảnh, đối lập với hoàn
cảnh. Nói cách khác con ngƣời thể hiện tính tích cực tâm lý của
mình ra một cách rõ nét, chủ thể bắt đầu xem xét, nhận thức hiện
thực khách qua với tƣ cách là một chủ thể. Con ngƣời đối tƣợng
hoá (khách thể hoá) suy nghĩ, nhận thức, năng lực… của mình
vào trong quá trình làm ra sản phẩm của hoạt động. Đồng thời
cũng trong quá trình đó con ngƣời tiếp thu, lĩnh hội thông tin,
ngôn ngữ, kinh nghiệm xã hội - lịch sử và biến nó thành vốn kinh
nghiệm riêng của bản thân.
* Hứng thú
Khi chúng ta hứng thú về một cái gì đó, thì bao giờ cũng
đƣợc chúng ta ý thức, hiểu rõ ý nghĩa của nó đối với cuộc sống
và xuất hiện một cảm tình đặc biệt đối với nó. Do đó, hứng thú
lôi cuốn, hấp dẫn, tạo ra tâm lý khát khao, tiếp cận của chủ thể
về phía đối tƣợng.
Hứng thú là thái độ đặc thù của cá nhân đối với đối tượng
nào đó mà đối tượng đó vừa có ý nghĩa trong đời sống, vừa hấp
dẫn về mặt tình cảm đối với cá nhân đó.
Để đối tƣợng gây ra hứng thú, nó phải thoả mãn hai điều kiện:
- Đối tƣợng đó phải đƣợc cá nhân ý thức, hiểu rõ ý nghĩa của
nó đối với đời sống riêng của mình.
- Đối tƣợng đó phải làm xuất hiện ở cá nhân một cảm tình
đặc biệt.
196
 Hứng thú tạo nên ở cá nhân khát vọng tiếp cận và đi sâu vào
đối tƣợng. Khát vọng này biểu hiện ở chỗ cá nhân tập trung chú ý
cao độ vào cái làm mình hứng thú, điều chỉnh các quá trình tâm
lý (tri giác, tƣ duy, tƣởng tƣợng) theo một hƣớng xác định. Do đó
hoạt động của con ngƣời đƣợc tích cực hoá theo hƣớng phù hợp
với hứng thú.
Hứng thú biểu hiện ở hai mức độ khác nhau:
- Hứng thú thụ động là mức độ hứng thú mà cá nhân chỉ dừng
lại ở chỗ tích cực tìm hiểu nó, thƣởng thức vẻ đẹp của nó, chứ
không muốn hoạt động trong lĩnh vực đó nhƣ một nghề. Ví dụ:
nhiều ngƣời hứng thú đến mức "nghiện" xem đá bóng nhƣng
không muốn trở thành một cầu thủ chuyên nghiệp.
- Hứng thú tích cực là mức độ hứng thú trực tiếp dẫn đến một
hoạt động tƣơng ứng với nó. Nhƣ gƣơng các nhà bác học thế giới,
hứng thú với môn toán đi đến say mê học, nghiên cứu toán học để
trở thành nhà toán học.
* Lý tưởng
Mỗi ngƣời đều sống vì một mục tiêu nào đó, ở những ngƣời
khác nhau mục tiêu đó có thể giống nhau đến một mức độ nhất
định về nội dung và tính chất, cũng có thể hoàn toàn khác nhau,
song nó đều đƣợc phản ánh trong tâm lý con ngƣời nhƣ một hình
ảnh hoàn chỉnh, mẫu mực và có sức hấp dẫn lạ thƣờng đối với
ngƣời đó. Chúng ta gọi hình ảnh tâm lý ấy là lý tƣởng.
Lý tưởng là mục tiêu được phản ánh vào đầu óc con người
dưới hình thức một hình ảnh mẫu mực và hoàn chỉnh, có tác dụng
lôi cuốn mạnh mẽ toàn bộ cuộc sống của cá nhân trong một thời
gian tương đối lâu dài vào hoạt động để vươn tới mục tiêu đó.
Lý tƣởng bao gồm ba mặt: nhận thức, tình cảm và hành động.
197
- Mặt nhận thức. Đối tƣợng tạo ra lý tƣởng bao giờ cũng đƣợc
cá nhân nhận thức, thấy rõ ý nghĩa và tầm quan trọng của nó đối
với đời sống riêng của mình.
- Mặt tình cảm. Đối tƣợng tạo ra lý tƣởng có sức hấp dẫn, lôi
cuốn mọi hoạt động của cá nhân về phía nó.
- Mặt hành động. Lý tƣởng có tác động lôi cuốn toàn bộ cuộc
sống vào hành động.
Trong lý tƣởng có sự thống nhất hài hoà giữa nhận thức sâu,
tình cảm mạnh và ý chí kiên cƣờng. Đặc điểm đó khiến lý tƣởng
có tác dụng nhƣ một động cơ thúc đẩy cá nhân hành động vƣợt
qua mọi khó khăn trên con đƣờng đi tới đích.
* Thế giới quan
Thế giới quan là hệ thống các quan điểm về tự nhiên, xã hội
và bản thân được hình thành ở mỗi người và xác định phương
châm hành động cho người đó.
Thế giới quan là nền tảng của toàn bộ đời sống tâm lý cá
nhân, chi phối mọi phẩm chất tâm lý khác của con ngƣời. Thế
giới quan là cơ sở để định hƣớng thái độ, hành động của cá nhân.
Nó thể hiện trong lời nói, cử chỉ, hành vi, trong mọi hành động và
hoạt động của con ngƣời. Xu hƣớng đặc thù của mỗi cá nhân, các
khía cạnh độc đáo trong tính cách của mỗi ngƣời phụ thuộc vào
đặc điểm trong thế giới quan của họ. Thế giới quan không chỉ xác
định xu hƣớng, động cơ, mục đích mà còn làm cho tính cách bộc
lộ rõ trong cuộc sống và hoạt động.
* Niềm tin
Niềm tin là bộ phận cao nhất và phức tạp nhất của thế
giới quan, là sự hoà quyện giữa nhận thức, tình cảm và ý chí
của cá nhân.
198
 Nói cách khác, niềm tin là hệ thống những quan niệm vững
chắc quyện chặt với tình cảm sâu sắc và ý chí mãnh liệt của
con ngƣời.
Trong niềm tin có yếu tố tâm lý cảm xúc của chủ thể đối với
hoạt động, lòng tin vào chính nghĩa, vào tầm quan trọng của sự
nghiệp mà mình cống hiến toàn bộ sức lực vào đó.
Niềm tin quan trọng nhất là lòng tin sâu sắc và có cơ sở vào
lý tƣởng mà con ngƣời theo đuổi trong cuộc sống. Có niềm tin
sâu sắc sẽ định hƣớng đúng trƣớc mọi biến cố của xã hội, trƣớc
mọi tình hình diễn biến phức tạp của cuộc sống, thấm nhuần sâu
sắc mục đích cao cả của xã hội, xác lập những quan hệ đúng đắn
giữa bản thân với xã hội, với tập thể, với ngƣời khác.
3.2.2. Năng lực
3.2.2.1. Khái niệm
Năng lực của mỗi ngƣời bao giờ cũng gắn liền với hoạt động
của chính ngƣời đó và các sản phẩm của chính hoạt động ấy.
Năng lực chỉ hình thành và phát triển trong hoạt động. Đến lƣợt
nó, kết quả của hoạt động lại tùy thuộc vào trình độ phát triển
của năng lực đƣợc hình thành trong hoạt động này. Vì thế khi
nói đến năng lực bao giờ ngƣời ta cũng nói đến năng lực về một
hoạt động nào đó. Chẳng hạn, năng lực về hoạt động chính trị -
xã hội, năng lực về hoạt động khoa học - kỹ thuật, năng lực về
hoạt động nghệ thuật.
Năng lực là tổng hợp những thuộc tính tâm lý độc đáo của cá
nhân phù hợp với những yêu cầu đặc trưng của một hoạt động
nhất định, đảm bảo cho hoạt động đó diễn ra có kết quả.
Năng lực là tổng hợp những thuộc tính phù hợp với hoạt động
đó. Tổng hợp không có nghĩa là sự tập hợp song song, bên cạnh
199
nhau của nhiều thuộc tính mà là sự liên hệ, sự tác động qua lại
biện chứng trong một hệ thống những thuộc tính ấy.
Nói thuộc tính độc đáo vì năng lực thể hiện ở từng ngƣời khác
nhau. Cùng một loại năng lực ở những ngƣời khác nhau có thể có
cấu trúc không hoàn toàn giống nhau. Chẳng hạn, cùng có năng
lực tổ chức, nhƣng năng lực ở ngƣời thứ nhất đƣợc tạo bởi tính
nhạy cảm trƣớc những vấn đề của ngƣời khác, luôn quan tâm đến
đời sống vật chất và tinh thần của những ngƣời xung quanh, có
tinh thần trách nhiệm cao trƣớc tập thể... còn ở ngƣời thứ hai
năng lực này đƣợc tạo bởi sự kết hợp hài hoà giữa lý và tình trong
quan hệ với mọi ngƣời, tận tâm trong công việc, biết tận dụng chỗ
mạnh và ngăn ngừa chỗ yếu của từng ngƣời dƣới quyền mình.
Năng lực là một tổ hợp phức tạp những thuộc tính tâm lý mỗi
ngƣời, phù hợp với yêu cầu của một hoạt động nhất định, đảm
bảo cho hoạt động đó diễn ra có kết quả. Chẳng hạn, để đáp ứng
với yêu cầu đặc trƣng của hoạt động xét xử là: xét xử đúng ngƣời,
đúng việc, đúng pháp luật; đảm bảo sự công bằng, vô tƣ, khách
quan; thẩm phán phải có tinh thần trách nhiệm cao và tiến hành
hoạt động xét xử theo một trình tự pháp lý chặt chẽ đƣợc quy
định trong pháp luật tố tụng. Đòi hỏi ở ngƣời thẩm phán hình
thành mặt năng lực chuyên môn bao gồm: năng lực xét xử, năng
lực giải quyết vấn đề, năng lực giao tiếp tố tụng, năng lực giáo
dục pháp luật và năng lực tự học.
3.2.2.2. Cấu trúc năng lực
Năng lực là sự tổng hợp các thuộc tính; cái có ý nghĩa không
phải là bản thân từng thuộc tính riêng lẻ mà là sự kết hợp chúng
theo một cấu trúc nhất định. Trong số những thuộc tính tâm lý
của nhân cách cấu tạo nên một năng lực về một hoạt động bao giờ
200
cũng có những thuộc tính có tầm quan trọng hàng đầu, còn những
thuộc tính khác có vai trò bổ sung hỗ trợ.
Nhƣ vậy, cấu trúc năng lực gồm ba thành phần: những thuộc
tính chủ đạo; những thuộc tính làm chỗ dựa; những thuộc tính
làm nền.
Chẳng hạn cấu trúc năng lực một nhà thơ thì những thuộc tính
chủ đạo đó là óc tƣởng tƣợng sáng tạo nghệ thuật gắn chặt với
xúc cảm; những thuộc tính làm chỗ dựa là vốn ngôn ngữ giàu
hình tƣợng, giàu nhạc điệu; những thuộc tính làm nền là trạng
thái xúc cảm đối với hiện thực khách quan khi phản ánh.
3.2.2.3. Phân loại năng lực
Có nhiều cách phân loại năng lực khác nhau.
- Theo xu hƣớng chuyên môn hoá ngƣời ta chia thành hai loại
năng lực:
+ Năng lực chung là những phẩm chất tâm lý cá nhân đảm
bảo cho mọi lĩnh vực hoạt động nhanh chóng, thành thạo và đạt
hiệu quả cao. Đó là năng lực cần thiết cho nhiều ngành hoạt động
khác nhau chẳng hạn nhƣ trí nhớ tốt, tƣ duy linh hoạt, sâu sắc, óc
tƣởng tƣợng sáng tạo...
Trong năng lực chung còn phân chia thành năng lực chung sơ
đẳng và năng lực chung phức tạp. Năng lực chung sơ đẳng vốn có
ở tất cả mọi ngƣời, mức độ biểu hiện có khác nhau. Là một hình
thức cơ sở của sự phản ánh tâm lý (ví dụ: năng lực cảm giác, tri
giác). Năng lực chung phức tạp: vốn có ở tất cả mọi ngƣời và tuỳ
từng ngƣời mà có biểu hiện khác nhau. Là năng lực chung cho tất
cả mọi ngƣời trong các lĩnh vực hoạt động (vui chơi, lao động,
học tập, giao tiếp…). Mỗi năng lực này nằm trong một nhóm của
một cấu trúc nhân cách phức tạp.
201
+ Năng lực riêng là hệ thống các thuộc tính đảm bảo cho con
ngƣời hoạt động có kết quả cao trong nhận thức sáng tạo về các
lĩnh vực hoạt động chuyên môn.
Năng lực riêng lại chia thành hai loại: năng lực cơ sở riêng và
năng lực phức tạp riêng.
Năng lực cơ sở riêng, không phải tất cả mọi ngƣời đều có mà
đó là những thuộc tính phức tạp hơn của nhân cách, nhƣ khả năng
ƣớc lƣợng bằng mắt, tai âm nhạc, óc phê phán, tính kiên quyết, trí
nhớ có ý nghĩa.
Năng lực phức tạp riêng, đƣợc phát triển trong lịch sử xã hội
loài ngƣời, lúc đầu là năng lực về các nghề thủ công, sau đó là
các nghề chuyên sâu nhƣ năng lực quân sự, năng lực tổ chức,
năng lực sƣ phạm, năng lực âm nhạc, năng lực toán học.
Nhƣ vậy, năng lực chung và năng lực riêng có quan hệ chặt
chẽ với nhau, tạo điều kiện cho nhau phát triển. Năng lực chung
càng phát triển thì càng tạo điều kiện thuận lợi cho năng lực riêng
phát triển nhanh chóng. Ngƣợc lại sự phát triển mạnh mẽ năng
lực riêng trong những điều kiện nhất định lại có ảnh hƣởng tích
cực đến sự phát triển năng lực chung. Hơn nữa, trong thực tế cuộc
sống mọi hoạt động đều có những yêu cầu nhất định đối với cá
nhân cả về năng lực chung cũng nhƣ năng lực riêng. Vì vậy,
muốn đạt đƣợc hiệu suất, chất lƣợng cao trong công tác thì chúng
ta phải có trình độ phát triển cao về năng lực chung và có độ sâu
về năng lực chuyên môn.
- Theo nguồn gốc phát sinh, ngƣời ta phân chia thành hai loại
năng lực sau
+ Năng lực tự nhiên là năng lực có nguồn gốc sinh vật, có
mối liên hệ trực tiếp với các yếu tố bẩm sinh di truyền, tƣ chất.
202
 + Năng lực xã hội đƣợc hình thành và phát triển trong quá
trình sinh hoạt xã hội và chỉ có con ngƣời mới có. Nhƣ năng lực
lao động, năng lực ngôn ngữ, năng lực học tập.
3.2.2.4. Các mức độ biểu hiện của năng lực
Năng lực đƣợc biểu hiện ở các mức độ sau:
- Tư chất là mầm mống đầu tiên của năng lực cá nhân. Đó là
những đặc điểm giải phẫu - sinh lý của con ngƣời, quan trọng là
những đặc điểm của hệ thần kinh, nó mang tính chất bẩm sinh - di
truyền và là cơ sở tự nhiên, tiền đề vật chất của năng lực. Nó là
một trong những điều kiện bên trong không thể thiếu đƣợc cho sự
xuất hiện năng lực.
- Thiên hướng là những phẩm chất đầu tiên của năng lực đƣợc
bộc lộ trong hoạt động trên cơ sở của những tố chất nhất định. Tƣ
chất gặp những điều kiện hoạt động phù hợp sẽ phát triển thành
thiên hƣớng.
- Năng khiếu là toàn bộ những phẩm chất làm cho hoạt động
của con ngƣời trong một hoặc vài lĩnh vực đạt đƣợc kết quả đặc
biệt, làm cho họ nổi bật lên so với những ngƣời khác cùng học
tập, cùng hoạt động trong điều kiện nhƣ nhau. Phân công xã hội
phù hợp với thiên hƣớng sẽ phát triển thành năng khiếu. Năng
khiếu đƣợc bộc lộ trong hoạt động mang tính chất nghề nghiệp.
- Tài năng là toàn bộ những phẩm chất cho phép con ngƣời
hoạt động đạt đƣợc kết quả độc đáo và mới mẻ, có sự hoàn thiện
cao và có ý nghĩa xã hội lớn. Đặc điểm của tài năng là ở trình độ
sáng tạo cao khi thực hiện một hoạt động nào đó.
- Thiên tài là trình độ phát triển cao nhất của tài năng, cho
phép con ngƣời tạo ra một cái gì mới mẻ về nguyên tắc trong một
lĩnh vực hoạt động mang ý nghĩa lịch sử toàn xã hội và mở ra một
thời đại mới trong lĩnh vực hoạt động đó.
203
3.2.3. Tính cách
3.2.3.1. Khái niệm
Từ "tính cách" đƣợc sử dụng khá rộng rãi, phổ biến. Vậy khi
nào ta dùng từ này? Trước hết là khi chúng ta muốn đánh giá
hành vi của con ngƣời. Thứ hai, khi chúng ta muốn nói về những
đặc điểm hành vi không phải ngẫu nhiên, mà là những phƣơng
thức hành vi ổn định, quen thuộc của một ngƣời nào đó. Thứ ba,
khi chúng ta muốn nói đến những phƣơng thức hành vi biểu thị
nhân cách của con ngƣời, biểu thị thái độ của họ với thế giới.
Tính cách là sự kết hợp độc đáo các đặc điểm tâm lý ổn định
của con người, những đặc điểm này quy định phương thức hành
vi điển hình của người đó trong những điều kiện và hoàn cảnh
sống nhất định thể hiện thái độ của họ đối với thế giới xung
quanh và bản thân.
3.2.3.2. Cấu trúc của tính cách
Tính cách có cấu trúc bao gồm hệ thống thái độ và hành vi,
cử chỉ, cách nói năng tƣơng ứng; đây là hai mặt của một vấn đề
có quan hệ chặt chẽ, ràng buộc nhau. Trong đó hệ thống thái
độ chi phối hệ thống hành vi, cử chỉ, cách nói năng. Ngƣợc lại
hệ thống hành vi, cử chỉ, cách nói năng phải bộc lộ những thái
độ nhất định.
Hệ thống thái độ của cá nhân bao gồm 4 mặt sau:
- Thái độ đối với xã hội, tập thể thể hiện qua những nét tính
cách nhƣ lòng yêu nƣớc, tự hào dân tộc; thái độ đối với các vấn
đề chính trị, thời sự; hiểu biết, tôn trọng, sống và làm việc theo
hiến pháp và pháp luật…
- Thái độ đối với lao động thể hiện ở những nét tính cách nhƣ
204
lòng yêu lao động; lao động có tổ chức, kỷ luật, biết quý trọng
thời gian; có ý thức vƣơn lên, có sự sáng tạo trong lao động…
- Thái độ đối với mọi ngƣời thể hiện ở những nét tính cách
nhƣ có sự tôn trọng và hợp tác với những ngƣời khác; có tinh
thần đoàn kết và tƣơng trợ lẫn nhau giữa đồng chí, đồng nghiệp…
- Thái độ đối với bản thân, thể hiện ở những nét tính cách
nhƣ: có sự yêu cầu cao đối với bản thân; tính khiêm tốn lòng tự
trọng, tinh thần tự phê bình; ham học hỏi, tiếp thu công nghệ mới;
có ý thức sâu sắc về công bằng, dân chủ, tự do, về quyền con ngƣời…
Hệ thống hành vi, cử chỉ, cách nói năng của cá nhân: đây là
sự thể hiện cụ thể ra bên ngoài của hệ thống thái độ nói trên.
Hệ thống hành vi, cử chỉ, cách nói năng rất đa dạng, chịu sự
chi phối của hệ thống thái độ. Ngƣời có tính cách tốt, nhất
quán thì hệ thống thái độ sẽ tƣơng ứng với hệ thống hành vi, cử
chỉ, cách nói năng.
Cả hai hệ thống trên đều có quan hệ chặt chẽ với các thuộc
tính khác của nhân cách nhƣ: xu hƣớng, tình cảm, ý chí, khí chất,
kỹ xảo, thói quen và vốn kinh nghiệm của cá nhân.
3.2.3.3. Những đặc điểm cơ bản của tính cách
Tính cách là một thuộc tính tâm lý hết sức phong phú, đa
dạng, có nhiều đặc điểm khác nhau.
- Tính đa dạng
Biểu hiện mức độ phát triển của thái độ, hành vi cá nhân phù
hợp với các nhu cầu nhiều mặt của đời sống xã hội. Tính đa dạng
của tính cách tùy thuộc vào hoàn cảnh sống và hoạt động cá nhân.
Tính cách đa dạng sẽ giúp cá nhân phát huy đƣợc vai trò của
bản thân trong hoạt động nghề nghiệp, thích ứng dễ dàng với
205
mọi hoàn cảnh, điều kiện khác nhau của cuộc sống, có khả năng
quan hệ rộng rãi và phù hợp với nhiều ngƣời xung quanh.
Ngƣợc lại một tính cách phiến diện, với thế giới tâm hồn nghèo
nàn, chật hẹp chỉ đóng khung trong một vài hoạt động nhất định
không thể phát huy đƣợc tác dụng nhiều mặt của chủ thể trong
đời sống xã hội, không thể có khả năng tham gia và thích ứng
với nhiều lĩnh vực hoạt động.
- Tính thống nhất và mâu thuẫn
Nói lên sự thống nhất giữa các thái độ, hành vi; giữa ý thức
và hành động, giữa lời nói và việc làm của cá nhân trong mọi
hoàn cảnh. Nó đƣợc hình thành trên cơ sở của một nền đạo đức
nhất định.
Con ngƣời có đặc điểm thống nhất trong tính cách thì toàn bộ
thái độ, hành vi, cử chỉ luôn nhất quán; nhận thức, tình cảm và ý
chí, tƣ tƣởng và hành động, lời nói và việc làm luôn thống nhất.
Con ngƣời nhƣ vậy luôn có thái độ, hành vi dứt khoát, rõ ràng
trong cuộc sống, trong giải quyết mọi công việc, trong quan hệ
với ngƣời xung quanh.
- Tính điển hình và tính cá biệt
Tính cách của con ngƣời đƣợc hình thành và phát triển dƣới
ảnh hƣởng của môi trƣờng, của kinh nghiệm sống, của giáo dục
và tự giáo dục. Các ảnh hƣởng này gồm hai loại.
Thứ nhất, những ảnh hƣởng của điều kiện xã hội - lịch sử.
Mỗi ngƣời đều sống trong những điều kiện của một chế độ xã hội
nhất định, trong một thời đại nhất định nên họ sẽ chịu sự ảnh
hƣởng của những điều kiện đó đến sự hình thành và phát triển
nhân cách nói chung, những nét tính cách nói riêng.
206
 Thứ hai, những ảnh hƣởng cá thể độc đáo, vì những điều kiện
sống và hoạt động của mỗi ngƣời khác nhau, con đƣờng sống của
họ đều rất độc đáo và không lặp lại. Nhƣ vậy, tính độc đáo nói lên
sự khác biệt về thái độ, hành vi của cá nhân trong đời sống, làm
rõ tính cá biệt của mỗi ngƣời đối với hiện thực xung quanh và đối
với bản thân mình. Sự độc đáo của tính cách làm phong phú đa
dạng thêm các nhân cách trong xã hội.
Một tính cách độc đáo thì những nét đặc thù trong thái độ,
hành vi càng nổi bật, cái riêng của nhân cách càng bộc lộ rõ, bản
tính của nhân cách càng dễ xác định.
Bởi vậy, tính cách của mỗi ngƣời đƣợc quy định bởi hoàn
cảnh xã hội của họ, vừa đƣợc quy định bởi cả đời sống cá nhân
của họ nữa. Nói cách khác, tính cách của mỗi ngƣời đều là sự
thống nhất của cái điển hình và cái cá biệt.
3.2.4. Khí chất
3.2.4.1. Khái niệm
Khi quan sát ngƣời ta thấy một số ngƣời này thì linh hoạt, dễ
hứng cảm, điềm đạm; cởi mở, dễ dàng tiếp xúc với những ngƣời
xung quanh, lạc quan, yêu đời. Một số ngƣời khác lại kín đáo,
không cởi mở, khép kín.
Khí chất là một thuộc tính tâm lý gắn liền với kiểu hoạt động
thần kinh tương đối bền vững của cá nhân, đặc trưng cho hoạt
động tâm lý về cường độ, tốc độ, nhịp độ, thể hiện sắc thái riêng
về hành vi và cử chỉ của người đó.
3.2.4.2. Cơ sở sinh lý của các kiểu khí chất
Có rất nhiều quan điểm khác nhau về cơ sở sinh lý của
khí chất:
207
Hipocrat(1) (Hy Lạp) cho rằng, trong cơ thể con ngƣời có bốn
chất nƣớc với những đặc tính khác nhau: máu ở tim có đặc tính
nóng; nƣớc nhờn ở bộ não có thuộc tính lạnh lẽo; nƣớc mật vàng
ở trong gan thì khô ráo; nƣớc mật đen trong dạ dày thì ẩm ƣớt.
Tuỳ theo mức độ chất nƣớc nào chiếm ƣu thế mà cá nhân có
loại khí chất tƣơng ứng.
Chất nước ưu thế Loại khí chất tương ứng
- Máu - “Hăng hái” (sanguin)
- Nƣớc nhờn - “Bình thản” (flêmatique)
- Mật vàng - “Nóng nảy” (cholerique)
- Mật đen - “Ƣu tƣ” (mélanconlique)
Nhà thần kinh học ngƣời Đức E..Kretschmer(2) cho rằng:
Ngƣời mảnh mai, dáng mảnh khảnh - Nhạy cảm, hƣớng nội,
căng thẳng giữa cái tôi với môi trƣờng, tự kỷ, kỷ luật, kín đáo.
Ngƣời béo, mập mạp - Hồ hởi, hƣớng ngoại, sẵn sàng vị tha,
vui tính, hào phóng, thích kết bạn, thích nghi với hiện thực.
Ngƣời lực lƣỡng - Chậm chạp, tập trung, chung thuỷ, dễ nổi
giận, ít nói, cứng nhắc.
I. P. Pavlov cho rằng, những đặc điểm cá thể của hành vi,
động thái của hoạt động tâm lý đều phụ thuộc vào những khác
biệt cá thể trong hoạt động của hệ thần kinh. Cơ sở của những
(1). Dẫn theo Nguyễn Quang Uẩn (Chủ biên), Tâm lý học đại cương, Nxb. Đại
học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội 1996, tr. 192.
(2). Dẫn theo Phạm Minh Hạc - Lê Đức Phúc (Chủ biên), Một số vấn đề
nghiên cứu nhân cách, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2004, tr. 42, 43.
208
khác biệt cá thể trong hoạt động của hệ thần kinh là những thể Sự phân loại trên đƣợc tiến hành theo sơ đồ sau:
hiện khác nhau mối liên hệ và sự tƣơng quan của các quá trình
thần kinh hƣng phấn và ức chế.
Kiểu hệ thần kinh
I.P. Pavlov đã đƣa ra ba thuộc tính của các quá trình hƣng
phấn và ức chế là: cƣờng độ của các quá trình hƣng phấn và ức
chế; tính cân bằng và tính linh hoạt của các quá trình hƣng phấn Mạnh Yếu
và ức chế.
Sự kết hợp giữa các thuộc tính trên đây của các quá trình thần
kinh tạo nên cơ sở để xác định kiểu hoạt động thần kinh cấp cao. Không cân bằng Cân bằng
Tùy thuộc vào sự kết hợp giữa cƣờng độ, tính cân bằng và tính
linh hoạt của các quá trình hƣng phấn và ức chế Páp-lốp chia hoạt
động thần kinh cấp cao thành bốn kiểu cơ bản nhƣ sau: Linh hoạt Không linh hoạt
Căn cứ vào cƣờng độ của các quá trình thần kinh thì chia
thành: hệ thần kinh mạnh và hệ thần kinh yếu.
Căn cứ vào tính cân bằng của quá trình thần kinh thì hệ thần
kinh mạnh chia thành: hệ thần kinh mạnh cân bằng; hệ thần kinh Kiểu thần kinh Kiểu khí chất
không cân bằng (trong đó hƣng phấn trội hơn ức chế).
- Mạnh, cân bằng, linh hoạt, - Linh hoạt
Căn cứ theo tính linh hoạt thì hệ thần kinh mạnh - cân bằng
- Mạnh, cân bằng, không linh hoạt, - Bình thản
lại chia thành: hệ thần kinh mạnh - cân bằng - linh hoạt và hệ thần
kinh mạnh - cân bằng - không linh hoạt. - Mạnh, không cân bằng - Nóng
Về thuộc tính cƣờng độ yếu của kiểu thần kinh yếu là thuộc - Yếu - ƣu tƣ
tính bao trùm lên các thuộc tính khác nên ông không phân chia
tiếp tục theo các thuộc tính khác. Kiểu khí chất là những sự kết hợp khác nhau những thuộc
Đối chiếu các kiểu thần kinh với các kiểu khí chất Pavlov tính khí chất có quan hệ qua lại với nhau một cách có quy luật.
thấy có sự trùng hợp hoàn toàn. Nhƣ vậy khí chất là sự thể hiện Các thuộc tính của khí chất: là những thuộc tính tự nhiên, vốn
của kiểu thần kinh trong hoạt động và hành vi của con ngƣời... sẵn có ở mỗi ngƣời, nó xác định mặt diễn biến tâm lý con ngƣời
tƣơng ứng với mỗi kiểu thần kinh cơ bản, cho ta một kiểu khí (cƣờng độ, tốc độ, nhịp độ, hƣớng tâm lý).
chất cơ bản. Có một số thuộc tính của khí chất nhƣ sau:

209 210
 - Tính nhạy cảm nói lên khả năng có thể xảy ra một phản ứng
tâm lý khi có những tác động rất nhỏ - tính nhạy cảm tỉ lệ nghịch
với ngƣỡng cảm giác phía dƣới, ở con ngƣời có độ tinh nhạy cao
thì ngƣỡng cảm giác phía dƣới càng thấp.
- Tính phản ứng nói lên khả năng muốn có một phản ứng tâm lý
thì phải có một tác động tâm lý tƣơng ứng (hay kích thích tƣơng
ứng). Tính phản ứng tỉ lệ thuận với cƣờng độ các kích thích, kích
thích càng mạnh thì phản ứng tâm lý càng mạnh và ngƣợc lại.
- Tính tích cực là thể hiện mức độ tích cực ở con ngƣời khi
tác động vào thế giới bên ngoài và thế giới nội tâm nhằm khắc
phục những trở ngại nào đó để đạt đƣợc mục đích.
- Nhịp độ phản ứng là tốc độ diễn biến của phản ứng tâm lý
nhanh hay chậm, mạnh hay yếu, mau hay thƣa, bình thƣờng hay
thất thƣờng... nhịp độ tâm lý thể hiện ở sự nhanh trí, tháo vát, sự
khéo léo hoặc sự chậm chạp...
- Tính mềm dẻo và tính cứng nhắc là hai thuộc tính tự nhiên
mà ai cũng có, nhƣng mức độ biểu hiện của hai thuộc tính đó
khác nhau. Tính mềm dẻo thƣờng bộc lộ khi con ngƣời linh hoạt,
dễ dàng thích ứng với sự thay đổi của những tác động mới. Tính
cứng nhắc thƣờng thể hiện khi con ngƣời khó thích nghi với
những hoàn cảnh thay đổi, thiếu linh hoạt, trong hành vi thƣờng
bộc lộ sự bảo thủ, tính ỳ...
- Tính hướng nội và tính hướng ngoại. Tính hƣớng nội là diễn
biến tâm lý thƣờng diễn ra phụ thuộc vào các tƣ tƣởng, những ý
nghĩa, những biểu tƣợng của quá khứ và tƣơng lai. Tính hƣớng
ngoại là diễn biến tâm lý phụ thuộc vào những ấn tƣợng đang
diễn ra.
- Tính dễ xúc cảm thể hiện ở con ngƣời là dễ dàng xảy ra một
211
phản ứng xúc cảm và phản ứng đó bộc lộ sự giàu tình cảm.
Mỗi kiểu khí chất trên có những mặt mạnh, mặt yếu khác
nhau. Trên thực tế ở mỗi con ngƣời cụ thể có kiểu khí chất trung
gian bao gồm nhiều đặc điểm của các kiểu khí chất nói trên. Tuy
nhiên, trong đó ở con ngƣời sẽ có đặc điểm nổi trội chiếm ƣu thế
của một kiểu khí chất cơ bản.
Mặc dù khí chất là thuộc tính tâm lý có liên quan trực tiếp đến
đặc điểm mang tính bẩm sinh - di truyền; khí chất của cá nhân có
cơ sở sinh lý là các kiểu thần kinh cơ bản, nhƣng khí chất là một
hiện tƣợng tâm lý nên nó mang bản chất xã hội - lịch sử, có thể
thay đổi do rèn luyện, giáo dục và tự giáo dục. Vấn đề đặt ra cho
mỗi cá nhân là nắm đƣợc đặc điểm của kiểu khí chất của mình để
phát huy ƣu điểm, hạn chế nhƣợc điểm.
3.2. 4.3. Các kiểu khí chất
* Kiểu khí chất linh hoạt
Cấu trúc các thuộc tính nhƣ sau: tính nhạy cảm thấp, tính
phản ứng và tính tích cực cao, mối quan hệ giữa phản ứng và tích
cực cân bằng, có tính mềm dẻo, nhịp độ phản ứng nhanh, có tính
hƣớng ngoại, tính dễ xúc cảm.
Do cấu trúc của các thuộc tính của khí chất linh hoạt nhƣ trên
nên những ngƣời mang kiểu khí chất này thƣờng bộc lộ sự sôi
nổi, nhiệt tình, hăng hái, nhanh nhẹn. Ngƣời mang kiểu khí chất
này rất dễ ghép mình vào hoàn cảnh, dễ thích nghi với hoàn cảnh
mới, dễ kìm hãm những phản ứng có tính chất bột phát cá nhân,
dễ bỏ thói quen xấu, nhanh chóng làm quen với công việc.
Song, ở những ngƣời này tâm tính hay thay đổi thất thƣờng,
suy nghĩ thƣờng nông nổi, hời hợt, chóng chán không chịu đƣợc
hoạt động đơn điệu; kéo dài; giao thiệp rộng nhƣng không sâu.
212
 * Kiểu khí chất bình thản
Cấu trúc các thuộc tính nhƣ sau: tính nhạy cảm thấp, phản
ứng kém, tính tích cực cao và hơn hẳn tính phản ứng; có tính
cứng nhắc và tính hƣớng nội; nhịp độ phản ứng chậm.
Những ngƣời mang kiểu khí chất này biểu hiện diễn biến tâm
lý rất điềm đạm, nó bao trùm lên toàn bộ hoạt động của ngƣời đó;
thƣờng chậm chạp, ít nói, trạng thái tâm hồn khó bộc lộ ra ngoài.
Do tính nhạy cảm và tính xúc động thấp nên ít bị xúc động, vui
buồn ít thể hiện, làm thinh với các sự việc xung quanh, nét mặt
thể hiện sự phẳng lặng, bình thản.
Thông thƣờng ngƣời có khí chất bình thản tiến hành công
việc đến cùng, mọi quá trình tâm lý ở họ đều diễn ra chậm chạp,
sự chậm chạp này có thể cản trở họ trong công việc học tập...
Những ngƣời có khí chất bình thản đôi khi quá đề cao tính tự chủ
của bản thân nên thƣờng rất cứng nhắc, khó tiếp thu ý kiến xung
quanh, ít lắng nghe dƣ luận nên có những trƣờng hợp họ độc
đoán, chuyên quyền, máy móc, họ làm cho những ngƣời khác khó
hiểu thế giới nội tâm của họ.
* Kiểu khí chất nóng
Cấu trúc các thuộc tính nhƣ sau: tính nhạy cảm thấp, tính
phản ứng cao, tính tích cực cao, tính phản ứng trội hơn hẳn tính
tích cực, có tính cứng nhắc và tính hƣớng ngoại, nhịp độ phản
ứng nhanh, tính dễ xúc cảm cao.
Những ngƣời thuộc kiểu khí chất nóng thƣờng phản ứng rất
nhanh với tác động bên ngoài cũng nhƣ bên trong cơ thể, dễ xúc
cảm, dễ có ấn tƣợng, nhịp độ tâm lý nhanh, thƣờng quả quyết dứt
khoát trong hành động, dễ chủ động sáng tạo, đánh giá nhanh tình
huống, giải quyết nhanh công việc, song không phải lúc nào cũng
213
chính xác, dễ thích nghi với môi trƣờng xung quanh.
Những ngƣời mang kiểu khí chất này giao thiệp rộng, bộc
trực, thẳng thắn, cởi mở song dễ bị kích động, hay phản ứng, dễ
hấp tấp vội vàng dễ mất bình tĩnh, khó tự kiềm chế, thiếu kiên trì
nhẫn nại, hay bảo thủ, tâm tình thay đổi đột ngột thất thƣờng,
quan hệ thƣờng vấp váp.
* Kiểu khí chất ưu tư
Cấu trúc các thuộc tính nhƣ sau: tính nhạy cảm cao, tính phản
ứng thấp, tính tích cực thấp, tính phản ứng thấp hơn tính tích cực,
có tính cứng nhắc, tính hƣớng nội, nhịp độ phản ứng chậm, tính
dễ xúc cảm cao.
Ngƣời thuộc kiểu khí chất ƣu tƣ thƣờng sâu sắc, tế nhị, chín
chắn, thận trọng chu đáo. Trong công việc họ không hấp tấp, vội
vàng, dễ kiềm chế, nhẫn nại, chịu đựng đƣợc căng thẳng kéo dài.
Trong cuộc sống họ thể hiện tình cảm kín đáo, sâu sắc, bền vững,
đa cảm, song phản ứng không mạnh, dễ yếu đuối, ủy mị, chậm
chạp, lo lắng, ít cởi mở, khó hiểu, dễ cô độc, khó thích nghi với
điều kiện thay đổi với hoàn cảnh mới.
Qua xem xét bốn kiểu khí chất điển hình ở trên chúng ta thấy
kiểu khí chất nào cũng có ƣu điểm và nhƣợc điểm, không có loại
nào là tốt hoặc xấu hoàn toàn... khí chất con ngƣời có thể biến đổi
dƣới tác động của hoàn cảnh sống, của rèn luyện và giáo dục, đặc
biệt là tự giáo dục. Điều đó nói lên bản chất xã hội của khí chất.
4. MỐI QUAN HỆ GIỮA CÁC THUỘC TÍNH TÂM LÝ
NHÂN CÁCH
4.1. Mối quan hệ giữa xu hướng với năng lực
Nhƣ chúng ta đã biết xu hƣớng cá nhân đƣợc biểu hiện nhƣ
214
nguyện vọng của một ngƣời về một cái gì đó (mục tiêu), nhƣng
nguyện vọng ấy đƣợc biến thành hiện thực nhƣ thế nào là tùy
thuộc vào trình độ phát triển của năng lực ngƣời đó. Trong ý
nghĩa này năng lực nhƣ phƣơng tiện để thực hiện mục tiêu của
xu hƣớng.
Quá trình thực hiện mục tiêu của xu hƣớng chính là quá trình
hình thành và phát triển năng lực. Đến lƣợt mình trình độ phát
triển năng lực lại quyết định quá trình hiện thực hoá nguyện vọng
(xu hƣớng) của cá nhân.
4.2. Khí chất với tính cách
Khí chất và tính cách có mối quan hệ qua lại với nhau. Mối
quan hệ này khá phức tạp và từ lâu đã đƣợc các nhà tâm lý học
quan tâm tới. Có rất nhiều quan niệm khác nhau nhƣ: đồng nhất
khí chất với tính cách; đối lập khí chất với tính cách; xem khí
chất là một yếu tố của tính cách và coi khí chất là nền tảng tự
nhiên của tính cách.
Đa số các nhà tâm lý học tán thành quan điểm coi khí chất
là nền tảng tự nhiên của tính cách. Khí chất và tính cách là hai
hiện tƣợng tâm lý khác nhau nhƣng chúng có quan hệ mật thiết
với nhau.
Khí chất bộc lộ sắc thái riêng biệt của tính cách, giúp ta
thấy đƣợc nét riêng biệt trong cả hệ thống thái độ và hành vi
của từng ngƣời.
Khí chất trong cấu trúc tính cách quy định cƣờng độ, tốc độ,
nhịp độ của thái độ, hành vi cá nhân. Nó chi phối mặt biểu hiện
bề ngoài của tất cả các nét tính cách cụ thể. Đặc điểm tâm lý của
từng loại khí chất đƣợc bộc lộ rõ trong thái độ, hành vi hàng ngày
của mỗi ngƣời. Cùng một nét tính cách nhƣng bộc lộ ra ngoài
215
khác nhau ở những ngƣời có khí chất khác nhau. Chẳng hạn, cùng
là tinh thần trách nhiệm đối với công việc nhƣng biểu hiện ra bên
ngoài khác nhau ở những ngƣời có khí chất khác nhau. Do đó khí
chất tạo nên phong độ bề ngoài của tính cách, làm đậm nét thêm
đặc thù của cá nhân.
Khí chất và tính cách mặc dù đều cùng thể hiện ở hành vi, cử
chỉ, cách nói năng của cá nhân nhƣng chính là hai thuộc tính tâm
lý khác nhau. Tính cách thể hiện ở hành vi, cử chỉ, cách nói năng.
Hệ thống thái độ của nhân cách nói lên nội dung đạo đức của
hành vi. Còn khí chất thể hiện ở hành vi về mặt hình thức diễn
biến nhanh hay chậm, mạnh hay yếu, bình thƣờng hay thất
thƣờng. Nó tạo nên sắc thái riêng biệt của những hành vi.
Trong một mức độ đáng kể thì khí chất quy định hình thức thể
hiện của tính cách. Chẳng hạn, sự thể hiện của tính tự phê bình
nhƣ là một nét tính cách sẽ khác nhau ở ngƣời có khí chất bình
thản và ngƣời có khí chất nóng.
Khí chất ảnh hƣởng đến sự dễ dàng, khó khăn trong việc hình
thành và phát triển các nét tính cách. Chẳng hạn: ở những ngƣời
có khí chất linh hoạt thì dễ giáo dục tính cởi mở, quảng giao, óc
sáng kiến... nhƣng lại khó giáo dục tính kiên trì, nhẫn nại, kỹ
năng tiến hành công việc đến cùng.
4.3. Khí chất với năng lực
Các dạng năng lực khác nhau đều đƣợc bộc lộ ra bên ngoài
qua hành vi khi con ngƣời tham gia hoạt động.
Một năng lực nhất định có ảnh hƣởng đến những đặc điểm
của khí chất, chi phối tới các hoạt động của khí chất.
Ngƣợc lại khí chất có thể làm cho năng lực đó thể hiện
nhanh hay chậm, mờ nhạt hay rõ nét. Chẳng hạn, khí chất nóng
216
và khí chất ƣu tƣ có ảnh hƣởng khác nhau đến sự thể hiện năng
lực hoạt động xã hội của những ngƣời mang đặc điểm của các
loại khí chất này.
5. NHỮNG NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ HÌNH
THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH
5.1. Di truyền
Theo sinh vật học hiện đại, di truyền là mối liên hệ kế thừa
của cơ thể sống đảm bảo sự tái tạo ở thế hệ mới những nét
giống nhau về mặt sinh vật đối với thế hệ trƣớc và đảm bảo
năng lực đáp ứng những đòi hỏi của hoàn cảnh theo một cơ chế
đã định sẵn.
Trong khi đó, những đặc điểm giải phẫu sinh lý của cá thể
ngoài những yếu tố do di truyền tạo nên, còn có những yếu tố
riêng tự tạo do sự vân động và phát triển của cá thể. Những yếu tố
nhƣ thế đối với con ngƣời có ngay từ trong môi trƣờng bào thai
của mẹ. Chính vì vậy, một cá thể vừa mang một số đặc điểm giải
phẫu sinh lý của cha mẹ vừa có những cái gì đó của riêng nó.
Bẩm sinh – di truyền là những đặc điểm giải phẫu sinh lý của
hệ thần kinh và các cơ quan cảm giác, vận động. Đối với mỗi cá
thể khi ra đời đã nhận đƣợc một số đặc điểm về cấu tạo và chức
năng của cơ thể từ các thế hệ trƣớc theo con đƣờng di truyền,
trong đó có những đặc điểm về cấu tạo và các chức năng của các
giác quan và não. Những đặc điểm của hoạt động thần kinh cấp
cao (cƣờng độ, tính cân bằng và linh hoạt của các quá trình thần
kinh) đƣợc biểu hiện ngay từ những ngày đầu của cá thể. Tuy
nhiên, không thể kết luận về vai trò quyết định của di truyền
trong sự hình thành và phát triển tâm lý nhân cách.
Những quan sát khoa học về quá trình phát triển của trẻ sinh
217
đôi cùng trứng đã chỉ ra rằng, sự tƣơng đồng rất cao của trí nhớ
hình ảnh và âm thanh ở chúng đã mất dần cùng với sự phát triển
của lứa tuổi do tác động của hoàn cảnh và tính tích cực riêng
của mỗi cá thể.
Bất cứ một chức năng tâm lý nào mang bản chất con ngƣời
của nhân cách chỉ có thể đƣợc phát triển trong hoạt động của
bản thân cá nhân đó và trong điều kiện của xã hội loài ngƣời.
Tai âm nhạc của MoZa, mắt hội hoạ của Raphaen sẽ không tự
phát triển những khả năng tiềm tàng của nó một khi thiếu môi
trƣờng, nhu cầu và sự rèn luyện. Cùng một kiểu hệ thần kinh
nhiều loại năng lực, nhiều loại tính cách khác nhau có thể đƣợc
hình thành và ngƣợc lại.
Để nhận thức đúng vai trò của bẩm sinh- di truyền trong sự
phát triển tâm lý nhân cách ta cần phải thừa nhận một thực tế là
mọi cơ thể bình thƣờng đều có thể phát triển tốt đẹp đời sống
tinh thần của mình. Hơn thế, hoạt động tâm - sinh lý của con
ngƣời lại có khả năng bù trừ (sự thiếu hụt của một giác quan này
có thể làm tăng tính nhạy cảm của một giác quan khác, một
chức năng tâm lý bị huỷ hoại có thể đƣợc khôi phục bằng cách
luyện tập để thiết lập một hệ thống chức năng mới trên vỏ não
ứng với chức năng tâm lý đó. Ngoài ra, sự tác động của yếu tố
di truyền đối với từng giai đoạn phát triển lứa tuổi và đối với
từng hoạt động cụ thể là khác nhau. Chẳng hạn, khả năng tiềm
tàng của bộ máy phân tích âm thanh cần phải đƣợc phát triển và
bồi dƣỡng từ tuổi thơ ấu. Nó là đặc điểm di truyền, khác với
những đặc điểm phát triển khác của cơ thể.
Ngày nay, các nhà khoa học đã chứng minh đƣợc rằng bẩm
sinh – di truyền là yếu tố cơ sở, nền tảng và không thể thiếu
218
đƣợc trong quá trình hình thành nhân cách. Yếu tố bẩm sinh di
truyền cùng những đặc điểm về thể chất sẽ tạo điều kiện thuận
lợi hoặc gây những khó khăn nào đó trong quá trình hoạt động.
Chẳng hạn, một ngƣời có thính giác nhanh nhạy sẽ tạo điều kiện
thuận lợi cho việc hình thành năng lực chơi âm nhạc hoặc hƣởng
thụ âm nhạc. Tuy nhiên cũng cần khẳng định vai trò không thể
thiếu của yếu tố sinh học đối với sự hình thành phát triển nhân
cách. Thiếu đi một bộ phận cơ thể, khiếm khuyết một phần nào
đó của hệ thần kinh cũng làm cho nhân cách không phát triển
hoặc kém phát triển.
Tóm lại, bẩm sinh - di truyền đóng vai trò đáng kể trong sự
hình thành phát triển tâm lý nhân cách. Chính nó tham gia vào sự
tạo thành cơ sở vật chất của các hiện tƣợng tâm lý - những đặc
điểm giải phẫu và sinh lý của cơ thể, trong đó có hệ thần kinh. Từ
đó có thể khẳng định vai trò tiền đề vật chất của yếu tố di truyền
đối với sự hình thành và phát triển nhân cách.
5.2. Hoàn cảnh sống
5.2.1. Hoàn cảnh tự nhiên
Nhƣ ta đã biết, mỗi dân tộc sống trên một lãnh thổ nhất định,
có cái độc đáo của hoàn cảnh địa lý: ruộng đồng và khoáng sản,
núi và sông, trời và biển, mƣa và gió, hoa cỏ và âm thanh...
Những điều kiện ấy quy định đặc điểm của các dạng, các ngành
sản xuất, đặc tính của nghề nghiệp (tức những phƣơng thức hoạt
động của con ngƣời trong tự nhiên)và một số nét riêng trong
phạm vi sáng tạo nghệ thuật. Qua đó, quy định các giá trị vật chất
và tinh thần ở một mức độ nhất định. Cho nên có thể nói rằng,
tâm lý dân tộc mang dấu ấn của hoàn cảnh tự nhiên thông qua
khâu trung gian là phƣơng thức sống.
219
Xét cho cùng, nhiều phong tục tập quán đều có nguồn gốc từ
điều kiện và hoàn cảnh sống tự nhiên. Một số nét tâm lý nào đó
của bản địa, của nghề nghiệp cũng có thể đƣợc hiểu theo lôgic ấy.
Nhân cách nhƣ là một thành viên xã hội, chịu ảnh hƣởng của điều
kiện tự nhiên thông qua những giá trị vật chất và tinh thần, qua
phong tục tập quán của dân tộc, của địa phƣơng, của nghề nghiệp
- những cái vốn có liên hệ với điều kiện tự nhiên ấy và qua
phƣơng thức sống của chính bản thân nó.
Một số nhà tâm lý học hiện đại cho rằng, hoàn cảnh tự nhiên
không giữ vai trò quan trọng và quyết định trong sự phát triển
tâm lý nhân cách.
Khác với quan điểm trên, một số tác giả của tâm lý học phƣơng
Tây lại đề cao vai trò của điều kiện hoàn cảnh sống tự nhiên. Họ đã
giải thích nguyên nhân một số thói xấu hay đức tính cao quý của
dân tộc này hay dân tộc khác băng hoàn cảnh địa lý: cá tính của
ngƣời phƣơng bắc thì mạnh mẽ nhƣng lạnh nhạt, của ngƣời
phƣơng nam thì yếu ớt nhƣng xởi lởi dể gần. Thậm chí, nguyên
nhân của hành động chiến tranh xâm lƣợc của một số nƣớc Tây âu
cũng đƣợc giải thích bằng hoàn cảnh địa lý mang tính kích thích.
Đó là một quan điểm sai lầm và thiếu tính khoa học.
5.2.2. Hoàn cảnh xã hội
Trƣớc hết ta cần nhận thức về ảnh hƣởng nói chung của xã hội
đối với sự phát triển tâm lý nhân cách. Rõ ràng là không có sự tiếp
xúc với con ngƣời thì cá thể lớn lên và phát triển trong trạng thái
động vật, nó không thể trở thành một con ngƣời, một nhân cách.
Nhân cách đó là một sản phẩm của xã hội. Nhƣ thế có nghĩa là đứa
trẻ muốn trở thành nhân cách phải có sự tiếp xúc với ngƣời lớn để
nắm vững tri thức, kinh nghiệm lịch sử xã hội, để đƣợc chuẩn bị
bƣớc vào cuộc sống và lao động trong văn hoá của thời đại.
220
 Điều kiện kinh tế - xã hôi có ảnh hƣởng trực tiếp đến sự hình
thành và phát triển nhân cách của con ngƣời. Điều kiện kinh tế -
xã hôi.tác động trực tiếp đến mục tiêu và định hƣớng giá trị cho
sự hình thành và phát triển nhân cách của con ngƣời.Khi kinh tế
phát triển, xã hội thay đổi thì nhân cách muốn tồn tại , phát triển
thì không thể là những ngƣời mà năng lực và sự sáng tạo còn yếu
kém đƣợc. Xu hƣớng kinh tế ngày càng phát triển, xã hội ngày
càng đòi hỏi những ngƣời có năng lực thực sự; nền công nghiệp
hóa, hiện đại hóa ngày càng đòi hỏi con ngƣời phải là những
ngƣời có đức, có tài; dám nghĩ, dám làm,dám chị trách nhiệm.Họ
phải là những ngƣời tiên phong trong tiếp thu và ứng dụng cái
mới để làm cho năng suất lao động cao hơn, ngày càng tiến kịp
với những nƣớc phát triển trên thế giới. Đặc biệt là nền kinh tế và
xã hội thay đổi tác động trực tiếp và tạo điều kiện tối đa cho sự
phát triển nhân cách của con ngƣời.
Tâm lý nhân cách phụ thuộc vào quan hệ chính trị và pháp
luật. Vị trí giai cấp của cá nhân sẽ kích thích tính tích cực của nó
ở mức độ này mức độ khác trong vai trò xã hội. Nhu cầu, hứng
thú, lý tƣởng phụ thuộc không ít vào vai trò ấy. Sự phát triển
nhân cách của con ngƣời không bó hẹp chỉ trong môi trƣờng sinh
hoạt, học tập lao động của họ mà môi trƣờng lớn xã hội ( bên
ngoài ) cũng ảnh hƣởng trực tiếp đến sự phát triển nhân cách của
họ. Điều này đƣợc thể hiện rất rõ ở con ngƣời khi họ quan tâm
đến tình hình chính trị, xã hội, kinh tế trong nƣớc và trên thế giới.
Họ rất nhạy bén với những thông tin này bởi theo họ thì đấy là
những vấn đề liên quan trực tiếp đến thể chế, chính sách và nghề
nghiệp khi nhân cách trƣởng thành sống, học tập và hoạt động.
Đặc tính của quan hệ sản xuất, quan hệ chính trị pháp luật
biểu hiện qua hệ tƣ tƣởng đạo đức và ở những mức độ khác nhau
qua phong tục và tập quán.
221
Trong tất cả những mối quan hệ xã hội đƣợc nêu ở trên, nhân
cách không chỉ là một khách thể mà còn là một chủ thể. Cá nhân
là một tồn tại có ý thức, nó có thể lƣa chọn phƣơng thức sống của
mình và do đó nó lựa chọn những phản ứng khác nhau trƣớc tác
động của hoàn cảnh xã hội.
Trong môi trƣờng xã hội ta còn thấy những hiện tƣợng tâm lý
xã hội quần chúng khác ảnh hƣởng đến sự phát triển tâm lý nhân
cách. Dƣ luận và tâm trạng chung, đó là sự phán xét đánh giá của
sự đông ngƣời về sự kiện đời sống xã hội của hoạt động tập thể
của hành vi cá nhân. Dƣ luận đƣợc hình thành thầm lặng hoặc có
ý thức. Có thể đóng vai trò tích cực hay tiêu cực trong đời sống
đƣợc bắt nguồn từ sự kiện thực hay bịa đặt. Nó nảy sinh, phát
triển trên tâm trạng xã hội và có ảnh hƣởng trở lại tâm trạng đó.
Tâm trạng chung bao trùm bầu không khí lạc quan hay bi
quan - sức phấn đầu chung của nhóm hay cá nhân đều chịu ảnh
hƣởng của tâm trạng chung đó. Ví dụ: lời nói, cử chỉ, việc làm,
cách nhìn, nếp nghĩ của một thành viên đều có muôn màu muôn
vẻ của tâm trạng chung đó, tình cảm của nhân cách đƣợc kết tinh
dần dần từ đó. Ta có thể thấy tâm trạng chung của một gia đình,
một nhóm bạn, một thế hệ, một dân tộc, một thời đại v.v..
Thi đua là phƣơng thức tác động qua lại giữa các cá nhân,
nhóm và tập thể làm tăng cho kết quả hoạt động của nhau nhiều
phẩm chất nhân cách, tập thể đƣợc phát triển qua thi đua.
Bắt chước thể hiện ra trong mọi lĩnh vực của đời sống (vui
chơi, học tập, lao động, giao tiếp) bắt chƣớc diễn ra một cách có ý
thức hay không có ý thức, bắt chƣớc trong cách giao tiếp, ngôn
ngữ, trong ăn mặc v.v..
5.3. Nhân tố giáo dục
Theo quan điểm của tâm lý học và giáo dục học hiện đại thì
giáo dục giữ vai trò chủ đạo trong sự phát triển nhân cách.
222
 Giáo dục là một hoạt động chuyên môn của xã hội nhằm hình
thành và phát triển nhân cách con ngƣời theo những yêu cầu của
xã hội trong những giai đoạn lịch sử nhất định.
Trong tâm lý học, giáo dục thƣờng đƣợc hiểu nhƣ là quá trình
tác động có ý thức, có mục đích và có kế hoạch về mặt tư tưởng,
đạo đức và hành vi trong tập thể trẻ em và học sinh, trong gia
đình và cơ quan giáo dục ngoài nhà trường. Nhƣng thực ra giáo
dục còn có nghĩa rộng hơn giáo dục bao gồm cả việc dạy học
cùng với hệ thống các tác động sƣ phạm khác, trực tiếp hoặc gián
tiếp trong lớp và ngoài lớp, trong trƣờng và ngoài trƣờng, trong
gia đình và ngoài xã hội. Vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự
hình thành và phát triển nhân cách của thế hệ trẻ đƣợc thể hiện ở
những điểm sau đây:
- Giáo dục vạch ra chiều hƣớng cho sự hình thành và phát
triển nhân cách của học sinh và dẫn dắt sự hình thành và phát
triển nhân cách của học sinh theo chiều hƣớng đó.
- Giáo dục có thể mang lại những cái mà các yếu tố bẩm sinh
- di truyền hay môi trƣờng tự nhiên không thể đem lại đƣợc.
Chẳng hạn, nếu đứa trẻ sinh ra không bị khuyết tật thì theo sự
tăng trƣởng và phát triển của cơ thể, đến một giai đoạn nhất định
đứa trẻ sẽ biết nói. Nhƣng muốn biết đọc đƣợc sách báo thì nhất
thiết đứa trẻ phải học.
- Giáo dục có thể bù đắp những thiếu hụt do bệnh tật đem lại
cho con ngƣời. Ví dụ: Bằng những phƣơng pháp giáo dục đặc
biệt trẻ em và ngƣời lớn bị khuyết tật (câm, mù, điếc...) có thể
đƣợc phục hồi những chức năng đã mất, hoặc có thể phát triển tài
năng và trí tuệ một cách bình thƣờng. Chẳng hạn, nhạc sỹ ghi ta
Văn Vƣợng bị mù từ bé, nhƣng nhờ có giáo dục mà trở thành tài
năng âm nhạc.
223
- Giáo dục có thể uốn nắn những phẩm chất tâm lý xấu, do tác
động tự phát của môi trƣờng xã hội gây nên và làm cho nó phát triển
theo chiều hƣớng mong muốn của xã hội. Chẳng hạn, công tác giáo
dục trẻ em hƣ hoặc cải tạo lao động đối với ngƣời phạm pháp.
- Giáo dục có thể đi trƣớc hiện thực, trong khi tác động tự phát
của xã hội chỉ ảnh hƣởng đến cá nhân ở mức độ hiện có của nó.
Chẳng hạn, mục tiêu giáo dục của chúng ta là xây dựng con ngƣời
mới xã hội chủ nghĩa. Đây chính là tính chất tiên tiến của giáo dục.
- Những công trình nghiên cứu về tâm lý học và giáo dục học
hiện đại đã chứng minh rằng, sự phát triển tâm lý của trẻ em chỉ
có thể diễn ra một cách tốt đẹp trong những điều kiện của sự dạy
học và giáo dục.
Tuy nhiên, giáo dục chỉ vạch ra đƣờng hƣớng cho sự hình
thành và phát triển nhân cách của học sinh và thúc đẩy quá trình
hình thành và phát triển theo hƣớng đó. Còn cá nhân học sinh có
phát triển theo hƣớng đó hay không, phát triển đến mức độ nào -
điều này giáo dục không quyết định trực tiếp đƣợc. Cần phê phán
quan điểm cho rằng giáo dục là "vạn năng", xem đứa trẻ nhƣ tờ
giấy trắng mà trên đó nhà giáo dục muốn vẽ sao thì vẽ.
Nhƣ vậy, giáo dục một mặt cung cấp cho con ngƣời những tri
thức, kỹ năng, kỹ xảo, mặt khác, hình thành trong nhân cách họ
những phẩm chất tâm lý cần thiết theo yêu cầu của sự phát triển
xã hội. Sản phẩm văn hoá của loài ngƣời có thể biến thành tài sản
tinh thần của nhân cách nhờ hoạt động dạy học và giáo dục.
Trong xã hội hiện nay, gia đình, nhà trƣờng và xã hội có thể đạt
tới một sự thống nhất cao hơn trong việc giáo dục thế hệ trẻ.
5.4. Nhân tố hoạt động
Những nghiên cứu về trẻ sinh đôi cùng trứng và sinh đôi khác
trứng đƣợc tiến hành ở Anh và Mỹ trong nhiều năm qua đã chứng
224
minh một điều rằng: Sự phát triển nhân cách phụ thuộc rất nhiều
vào hoạt động bản thân mỗi cá nhân.
Với phƣơng pháp nghiên cứu trẻ em sinh đôi, các nhà tâm lý
học và sinh lý học nhƣ T. Gacne, H Niumen, I. I. Caraep…, đã
chỉ ra rằng những trẻ em sinh đôi cùng trứng có đặc điểm di
truyền giống nhau, môi trƣờng sống giống nhau nhƣng chiều
hƣớng phát triển nhân cách ở mỗi em lại hoàn toàn khác nhau.
Điều đó chỉ có thể giải thích rằng hoạt động ở mỗi cá nhân khác
nhau quy định chiều hƣớng phát triển nhân cách khác nhau của
các cá nhân đó.
Theo quan điểm của tâm lý học hiện đại, hoạt động cá nhân
đóng vai trò quyết định trực tiếp đến sự hình thành và phát triển
nhân cách
Con đƣờng tác động có mục đích, tự giác của xã hội bằng
giáo dục đến thệ hệ trẻ sẽ không có hiệu quả nếu nhƣ bản thân cá
nhân học sinh không tiếp nhận, không hƣởng ứng những tác động
đó, không trực tiếp tham gia vào các hoạt động nhằm phát triển
tâm lý, hình thành nhân cách. Bởi vậy, hoạt động mới là nhân tố
tác động quyết định trực tiếp đối với sự hình thành và phát triển
nhân cách của cá nhân. Điều này hoàn toàn phù hợp với quy luật
về sự tự thân vận động, về động lực bên trong của sự phát triển
nói chung. Hoạt động của cá nhân nhằm để thoả mãn những nhu
cầu tự nhiên hay nhu cầu xã hội, vật chất hay tinh thần của đời
sống riêng hay đời sống xã hội là những biểu hiện phong phú về
tính tích cực của nhân cách.
Hoạt động là phƣơng thức tồn tại của con ngƣời, là nhân tố
quyết định trực tiếp sự hình thành và phát triển nhân cách. Hoạt
động của con ngƣời là hoạt động có mục đích, mang tính xã hội,
cộng đồng, đƣợc thực hiện bằng những thao tác nhất định, với
225
những công cụ nhất định. Thông qua hai quá trình đối tƣợng hoá
và chủ thể hoá trong hoạt động mà nhân cách đƣợc bộc lộ và hình
thành. Con ngƣời lĩnh hội kinh nghiệm xã hội lịch sử bằng hoạt
động của bản thân để hình thành nhân cách. Mặt khác, cũng
thông qua hoạt động, con ngƣời đóng góp lực lƣợng bản chất của
mình vào việc cải tạo thế giới khách quan.
Sự hình thành và phát triển nhân cách của mỗi ngƣời phụ
thuộc vào hoạt động chủ đạo ở mỗi thời kỳ nhất định. Việc lựa
chọn hình thức hoạt động nào cho phù hợp cần phải tính đến hoạt
động chủ đạo. Ví dụ, đối với trẻ em trƣớc tuổi đến trƣờng,thihoatj
động chủ đạo là trò chơi đống vai, còn đối với học sinh phổ thông
lại là hoạt động học tập. Muốn hình thành nhân cách con ngƣời
phải tham gia vào các dạng hoạt động khác, nhất là vai trò của
hoạt động chủ đạo.
Nhƣ vậy, khác với động vật, hoạt động của con ngƣời là hoạt
động có mục đích, có ý thức. Hoạt động của con ngƣời đƣợc hình
thành và phát triển cùng với sự hình thành và phát triển ý thức, là
nguồn gốc và nội dung của ý thức. Hoạt động của con ngƣời đƣợc
thực hiện không chỉ trong mối quan hệ của con ngƣời với sự vật
mà cả trong mối quan hệ với ngƣời khác.
5.5. Yếu tố giao tiếp
Khác với hoạt động, đối tƣợng của giao tiếp là những chỉnh
thể tâm lý sống động, những nhân cách hoàn chỉnh. ở đây diễn ra
mối quan hệ giữa chủ thể và chủ thể.
Giao tiếp là quá trình thiết lập và phát triển sự tiếp xúc giữa
các cá nhân xuất phát từ nhu cầu phối hợp hành động.
Giao tiếp bao giờ cũng mang tính xã hội. Giao tiếp là hiện
tƣợng xã hội. Hoạt động này xác lập và vận hành các quan hệ
ngƣời – ngƣời . Giao tiếp làm nảy sinh quan hệ liên nhân cách và
226
chỉ đƣợc thực hiện qua các quan hệ liên nhân cách
Giao tiếp là điều kiện tồn tại của cá nhân và xã hội loài
ngƣời. Nhu cầu giao tiếp là một trong những nhu cầu xã hội cơ
bản, xuất hiện sớm nhất ở con ngƣời. Sự phát triển cả một cá
nhân đƣợc quy định bởi sự phát triển của tất cả các cá nhân khác
mà nó giao tiếp trực tiếp hoặc gián tiếp với họ. Chính con ngƣời
làm xuất hiện, duy trì, phát triển giao tiếp và trở thành sản phẩm
của giao tiếp.
Nhờ giao tiếp, con ngƣời tham gia vào các mối quan hệ xã
hội, lĩnh hội nền văn hoá xã hội, chuẩn mực xã hội, đồng thời
thông qua giao tiếp, con ngƣời đóng góp năng lực của mình vào
kho tàng chung của nhân loại.
Trong giao tiếp, con ngƣời không chỉ nhận thức ngƣời khác,
nhận thức các quan hệ xã hội, mà còn nhận thức đƣợc chính bản
thân mình, tự đối chiếu so sánh mình với ngƣời khác, với chuẩn
mực xã hội, tự đánh giá bản thân mình nhƣ là một nhân cách.
Giao tiếp không chỉ làm thay đổi nhận thức, tình cảm của con
ngƣời mà nó còn làm thay đổi hành vi của các chủ thể tham gia
giao tiếp. Việc thay đổi hành vi đƣợc xem xét ở hai khía cạnh:
Thứ nhất, thông qua giao tiếp, cá nhân có khả năng điều chỉnh
hành vi của chính mình. Qua giao tiếp cá nhân biết và hiểu đƣợc
từ nhận thức đến hành vi của đối tƣợng giao tiếp. Do vậy, cá nhân
phải lựa chọn, điều chỉnh hành vi của bản thân (cử chỉ,điệu bộ,
hành động ) để cho phù hợp với đối tƣợng giao tiếp, hoàn cảnh
giao tiếp, môi trƣờng giao tiếp.
Thứ hai, thông qua giao tiếp, cá nhân có thể điều chỉnh hành
vi của ngƣời khác. Giao tiếp có thể tác động đến động cơ, mục
đích, chƣơng trình và việc ra quyết định của hoạt động con ngƣời
– quá trình kích thích điều chỉnh lẫn nhau. Giao tiếp có thể
227
6. CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ NHÂN CÁCH
6.1. Sự phát triển tâm lý nhân cách của trẻ em từ 0 đến
6 tuổi
Nhiều công trình nghiên cứu tâm lý học hiện đại khẳng định ở
lứa tuổi mẫu giáo, nhân cách đứa trẻ đã thực sự hình thành, thể
hiện chủ yếu ở các mặt: tự khẳng định, tự ý thức, ở xúc cảm, ý chí
ở hệ thống động cơ.
Từ 3 tuổi biểu hiện về "cái tôi" của trẻ đã hình thành. Trong
suốt tuổi mẫu giáo, "cái tôi" phát triển mạnh và dần trở thành ý
thức về bản thân.
Đặc điểm nổi bật về sự hình thành nhân cách ở lứa tuổi này là
những hệ thống thứ bậc trong động cơ hành vi ở trẻ em. Đầu tiên
ở trẻ xuất hiện những động cơ hành vi có liên quan đến ý thức
bản ngã, đến sự hình thành "cái tôi" với tƣ cách là một thành viên
xã hội. Dần dần những động cơ này chuyển thành động cơ tự
khẳng định, tự ý thức... Tiếp đến là những động cơ gắn liền với
thành công hay thất bại đối với hoạt động nào đó, gắn liền với
tinh thần thi đua...Trò chơi đóng vai theo chủ đề là hoạt động chủ
đạo, đối với lứa tuổi này. Nhờ trò chơi đóng vai, đứa trẻ mô
phỏng trong trò chơi những mối quan hệ giữa con ngƣời với con
ngƣời trong cuộc sống. Nhờ đó nó dần dần phát triển nhân cách
của mình với tƣ cách là một thành viên của xã hội.
Tóm lại những đặc điểm trí tuệ, những đặc điểm về nhân cách
ở giai đoạn này cho phép đứa trẻ trở thành một thành viên độc lập
trong cộng đồng, trong xã hội. Với những điều kiện sống và giáo
dục phù hợp, lứa tuổi mẫu giáo đã có những yếu tố của sự sẵn
sàng đi học, bƣớc sang một cấp độ hoạt động mới để phát triển ở
múc độ cao hơn.
228
 6.2. Sự phát triển tâm lý nhân cách của trẻ em ở độ tuổi từ
7 đến 12 tuổi
Sự phát triển nhân cách của học sinh tiểu học chủ yếu diễn ra
và bị chi phối bởi hoạt động chủ đạo là hoạt động học tập nhằm
chiếm lĩnh hệ thống tri thức, những phƣơng thức hoạt động. Ngoài
hoạt động học tập là chủ đạo, ở học sinh tiểu học còn có hai hoạt
động khác ảnh hƣớng đến sự phát triển nhân cách là hoạt động lao
động và hoạt động đội thiếu niên tiền phong.. Nổi bật nhất là tính
có chủ định trong sự phát triển tâm lý của trẻ em tiểu học: thái độ,
hành vi, quy tắc đạo đức... đƣợc trẻ lĩnh hội và thực hiện khá đầy
đủ, tự nguyện. Các mối quan hệ trong học tập giữa giáo viên và
học sinh, giữa học sinh với nhau, giữa cá nhân học sinh với các tổ
chức: nhóm, tổ, lớp, trƣờng họp đƣợc thiết lập khá nhanh chóng.
Trong đó ảnh hƣởng của giáo viên đến học sinh là lớn nhất, học
sinh tiểu học thừa nhận uy tín tuyệt đối của giáo viên. Lúc này,
những lời đánh giá của bạn bè, cô giáo bắt đầu có ý nghĩa lớn trong
việc nhìn nhận, đánh giá bản thân. Đó là cơ sở quan trọng của tính
tự đánh giá - một phẩm chất nhân cách quan trọng.
Đời sống xúc cảm tình cảm của học sinh tiểu học khá phong
phú và rất trong sáng, chủ yếu là mang tính tích cực. ý chí của các
em phát triển mạnh hơn so với tuổi mẫu giáo. Các em đã biết tự
kiềm chế hơn, cân bằng hơn, biết ghép mình vào khuôn khổ, nội
quy để thực hiện những điều cần thiết.
6.3. Những đặc điểm phát triển tâm lý nhân cách của trẻ
em từ 12 đến 16 tuổi
Ở giai đoạn này xuất hiện và phát triển hoạt động giao tiếp
với bạn bè nhằm thiết lập các mối quan hệ giữa những trẻ em
thiếu niên với nhau, dựa trên sự tin cậy, trên những sở thích, hứng
229
thú, tình cảm bạn bè với nhau. Quan hệ giữa cá nhân với nhóm,
với tập thể đƣợc hình thành. Hoạt động giao tiếp nhằm thiết lập
và vận hành các mối quan hệ cá nhân – thân tình chiếm vị trí chủ
đạo trong giai đoạn này
Sự phát triển của tự ý thức là một trong những phẩm chất
nhân cách nổi bật ở tuổi thiếu niên: coi mình là một nhân cách
phải đƣợc tôn trọng, đƣợc tin cậy, đƣợc độc lập nhƣ ngƣời lớn
khác. Khả năng đánh giá và tự đánh giá phát triển của thiếu niên
khi đánh giá những ngƣời xung quanh khá chính xác, sắc sảo cả
về tâm hồn và thể xác, thƣờng có nhiều nhận xét lý thú về những
ngƣời xung quanh bằng những ngôn từ rất độc đáo. Thiếu niên
thƣờng tự đánh giá về minh một cách khá toàn diện - sự đánh giá
và tự đánh giá này có lúc thì khắt khe, có lúc lại quá rộng lƣợng,
nhìn chung chính xác nhƣng do tâm lý muốn làm những việc
vƣợt khả năng mình. Ngoài ra, thái độ đối với nghề nghiệp tƣơng
lai cũng là một biểu hiện mới mẻ trong nhân cách tuổi thiếu niên
từ đó dẫn đến việc thay đổi xu hƣớng học tập, tăng cƣờng tinh
thần trách nhiệm với chính mình. Trong giai đoạn này còn hình
thành những phẩm chất quan trọng nhƣ: tự giáo dục, tự phê phán
bản thân, tìm chỗ mạnh chỗ yếu, vạch kế hoạch phấn đấu trong
học tập cũng nhƣ các việc khác nhằm đạt đƣợc mục đích. ở đây
thƣờng diễn ra quá trình đấu tranh động cơ, "cái tôi" có ý nghĩa
xã hội đang hình thành và phát triển mạnh ở tuổi thiếu niên.
6.4. Những đặc điểm phát triển nhân cách của người chưa
thành niên ở độ tuổi từ 16 đến 18 tuổi
Hoạt động học tập có định hƣớng nghề nghiệp để chuẩn bị
bƣớc vào đời, là hoạt động chủ đạo ở lứa tuổi này.
Tuy nhiên một điều cần khẳng định khi nói tới vị trí của hoạt
230
động chủ đạo quyết định sự phát triển lứa tuổi không có nghĩa là
trong giai đoạn đó, lứa tuổi đó chỉ có hoạt động chủ đạo vạn hành
một cách đơn lẻ, còn những hoạt động khác nằm im.Thực chất là,
những hoạt động chủ đạo đã đƣợc hình thành ở giai đoạn trƣớc
chính là cơ sở, điều kiện của những hoạt động chủ đạo đƣợc hình
thành sau này
Do sự phát triển về thể lực, sự hoàn thiện về trí tuệ cũng nhƣ
tính xã hội hoá ngày càng cao, nhân cách của ngƣời ở độ tuổi này
có những nét phát triển mới khác về chất so với trƣớc. Những đặc
điểm nhân cách nổi bật của lứa tuổi này đƣợc biểu hiện:
- Sự phát triển của tự ý thức đạt đến mức cao, họ có khả năng
tự đánh giá về mình khá toàn diện: thể chất, hình thức, năng lực,
tính cách. Có sự đánh giá về những phẩm chất giới tính của minh
- trở thành ngƣời đàn ông, đàn bà thực sự theo tiêu chuẩn của
phái mạnh, phái đẹp;
- Tính tự trọng của phát triển cao. Điều này thể hiện rất rõ rệt
trong các mối quan hệ giáo tiếp giữa những ngƣời này với bố mẹ,
thầy cô giáo và bạn bè của mình;
- Đời sống tình cảm phong phú. Tình bạn chiếm vị trí đặc biệt
và có những sắc thái mới so với tuổi thiếu niên: có tính khách
quan hơn, tính mầu sắc xúc cảm, thƣờng có cơ sở bền vững hơn.
Xuất hiện những say mê thực sự đầu tiên ở những em trai, em
gái; xuất hiện tình yêu nam nữ mang đặc điểm mới;
- Những định hƣớng giá trị và tính tích cực là một trong
những đặc điểm nhân cách quan trọng của lứa tuổi này;
- Kế hoạch đƣờng đời và sự lựa chọn nghề nghiệp là yếu tố
tác động tích cực đến việc hình thành nhân cách;
- Việc hình thành thế giới quan là một đặc điểm nổi bật. Họ
231
bắt đầu tổng hợp, khái quát những tri thức tích luỹ đƣợc để có
cách nhìn nhận về thế giới con ngƣời, chuẩn bị cho những "luận
điệu" có vẻ triết học về tự nhiên, xã hội, con ngƣời sau này.
6.5. Những đặc điểm phát triển tâm lý nhân cách của
thanh niên từ 19 đến 25 tuổi
Nét đặc trƣng của lứa tuổi thanh niên là hình thành con đƣờng
sống, hình thành nhân cách nghề nghiệp cho bản thân. Lớp thanh
niên có độ tuổi từ 19 đến 25, là giai đoạn chuyenr từ sự chín muồi
về thể lực sang trƣởng thành về phƣơng diện tâm lý – xã hội. Lứa
tuổi này đƣợc đánh giá là thời kì phát triển tích cực nhất về tình
cảm, đạo đức và thẩm mỹ; là giai đoạn hình thành và ổn định tính
cách; đặc biệt là họ đã có vai trò “ ngƣời lớn ” thực sự ( họ có
quyền công dân, quyền xây dựng gia đình, quyền lao động kiếm
sống….). Họ có kế hoạch riêng cho hoạt động của mình, chịu
trách nhiệm về hành vi và độc lập trong phán đoán. Đây là thời kì
có nhiều biến động mạnh mẽ về động cơ, về thang giá trị xã
hội.Thanh niên ở lứa tuổi này đã biets xác định con đƣờng sống
tƣơng lai, tích cực nắm vững nghề nghiệp và bắt đầu dấn thân, thể
nghiệm mình trong mọi lĩnh vực của cuộc sống.
Nhân cách của ngƣời ở độ tuổi này phát triển khá toàn diện và
phong phú. Những đặc điểm nổi bất nhất đƣợc biểu hiện là:
- Sự tự đánh giá mang tính chất toàn diện và sâu sắc. Lòng tự
trọng tự tin, sự tứ ý thức đều phát triển mạnh mẽ;
- Định hƣớng giá trị là một trong lĩnh vực cơ bản, quan trọng
đối với đời sống tâm lý của thanh niên. Định hƣớng giá trị của
thanh niên có liên quan mật thiết với xu hƣớng nhân cách và kế
hoạch đƣờng đời của họ. Với thanh niên những ƣớc mơ hoài bão,
những lý tƣởng của tuổi thanh xuân dần dần đƣợc hiện thực, đƣợc
điều chỉnh trong quá trình học tập, lao động.
232
 6.6. Những nét tâm lý nhân cách đặc trưng của người
trưởng thành từ 25 đến trước 60 tuổi
Ngƣời trƣởng thành là một khái niệm tổng hợp đƣợc xem xét
cả trên bình diện sinh học, tâm lý học, xã hội học. Thƣờng thì ở
đây các nhà khoa học xem xét ở ba giai đoạn của đời ngƣời.
- Ngƣời trƣởng thành trẻ tuổi (từ 20 đến 40 tuổi). Đây là giai
đoạn nhân cách biểu lộ những bản sắc riêng của mình trong tình
yêu nam nữ. Họ bộc lộ nhận thức thái độ quan điểm riêng của cá
nhân mình trong chọn bạn đời. Một nét nổi bật là họ có khả năng
trao tặng, dâng hiến cho ngƣời mình yêu quý nhƣng vẫn không
đánh mất bản sắc của mình. Song song với việc xây dựng hạnh
phúc gia đình quãng đời từ 20- 40 tuổi cũng là giai đoạn con
ngƣời tập trung cho sự lập nghiệp. Lao động nghề nghiệp của
những ngƣời trƣởng thành trẻ tuổi có ý nghĩa to lớn đối với gia
đình và xã hội.
- Một vài đặc điểm tâm lý nhân cách ở độ tuổi trung niên (từ
40- 60 tuổi).
Đây là giai đoạn chín của tài năng con ngƣời do một quá trình
học tập, lao động lâu dài đƣợc tích luỹ. Bên cạnh thành công
trong sự nghiệp, trong giai đoạn này cũng tiềm tàng một mâu
thuẫn có thể khủng hoảng tâm lý. Đó là sự trì trệ, bi quan bởi cảm
giác rằng mình chẳng đi đến đâu cả, chẳng làm đƣợc cái gì quan
trọng cả. Một đặc điểm đáng lƣu ý ở lứa tuổi này, con ngƣời thích
thú với các cuộc họp: cựu sinh viên, cựu chiến binh... giúp họ tìm
thấy mình trong quá khứ động viên họ vui tƣơi.
6.7. Những nét tâm lý nhân cách đặc trưng của người cao
tuổi từ 60 tuổi trở lên
Đặc điểm nổi bật là "hội chứng về hƣu" là buồn chán, trống
trải, thiếu tập trung, dễ cáu gắt, dễ nổi giận. Ngoài ra, khi đã cao
233
tuổi, con ngƣời thƣờng gắn bó hơn với đời sống tâm linh, với
dòng họ, gia đình con cháu. Bên cạnh tâm lý hƣớng về cội nguồn,
tổ tiên, những ngƣời cao tuổi còn có mối quan tâm đặc biết đối
với con cháu - những ngƣời sẽ tiếp tục nối họ trong tƣơng lai.
Một đặc điểm đặc trƣng nữa là trong giai đoạn này con ngƣời
thƣờng hồi tƣởng, thƣờng tự xem xét, đánh giá về quãng đời đã
qua của mình. Khi những ngƣời già tự thấy rằng họ đã sống và
làm đƣợc những điều tốt đẹp trong hoàn cảnh của mình, họ sẽ tự
tin yên tâm vui sống với con cháu.
Nhƣ vậy, qua xem xét các giai đoạn phát triển tâm lý nhân
cách ta thấy sự phát triển tâm lý của mỗi nhân cách bao giờ cũng
diễn ra trong một quá trình: sự phát sinh hình thành phát triển từ
mức độ này đến mức độ khác. Đó là quá trình vận động, biến đổi
một số thực thể. Nó bao hàm hàng loạt sự thay đổi có sự ràng
buộc bên trong với nhau, có lúc từ từ, tiệm tiến, có lúc lại nhảy
vọt, nhƣng cũng có lúc dậm chân tại chỗ, thậm chí thụt lùi tạm
thời. Đó là cả một quá trình phức tạp nhƣ phép duy vật biện
chứng đã khẳng định.
7. RÈN LUYỆN NHÂN CÁCH
“Mỗi con ngƣời đều có cái thện và cái ác ở trong lòng. Ta
phải biết làm cho phần tốt ở trong mỗi con ngƣời nẩy nở nhƣ
hoa mùa xuân và phần xấu bị mất dần đi, đó là thái độ của ngƣời
cách mạng”.(1)
Cá nhân hoạt động và giao tiếp trong các mối quan hệ xã hội,
dƣới tác động chủ đạo của giáo dục sẽ đƣa tới hình thành một cấu
trúc nhân cách tƣơng đối ổn định và đạt tới một trình độ phát triển
nhất định. Trong cuộc sống nhân cách tiếp tục biến đổi và hoàn
(1). Hồ Chí Minh toàn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002, tr. 558.
234
thiện dần thông qua việc cá nhân tự ý thức, tự rèn luyện, tự giáo
dục, tự hoàn thiện nhân cách của mình ở trình độ phát triển cao
hơn, đáp ứng những yêu cầu ngày càng cao của cuộc sống,của xã
hội. Quá trình rèn luyện nhân cách của mỗi con ngƣời đƣợc thể
hiện thông qua các con đƣờng sau:
7.1. Giáo dục, đào tạo, bồi dưỡng
Giáo dục, đào tạo, bồi dƣỡng có vai trò chủ đạo trong việc
hình thành và phát triển nhân cách.
Việc giáo dục nhân cách con ngƣời là đòi hỏi thƣờng xuyên,
cấp bách, khách quan và tự thân mỗi ngƣời. Ngoài việc cung cấp
cho họ những kiến thức khoa học phổ thông và cơ bản về chuyên
môn, những tri thức, đạo đức mới … cần phải chú ý việc giáo dục
chủ ngĩa Mác- Lênin và tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, đƣờng lối quan
điểm của Đảng Cộng sản Việt nam, những tri thức nghiệp vụ có
liên quan đến việc nâng cao chất lƣợng hiệu quả công việc.
Nhà nƣớc cần có chế độ chính sách, kinh phí đào tạo thỏa
đáng cho việc giáo dục đào tạo bồi dƣỡng nhân cách con ngƣời
7.2. Hoạt động thực tiễn của cá nhân
Nhân cách không phải tự nhiên bẩm sinh ra đã có. Để có đƣợc
nhân cách đúng nghĩa, con ngƣời phải tích cực hoạt động. Thƣờng
ở mỗi lứa tuổi, trong vui chơi, học tập và lao động, con ngƣời có
nhu cầu nảy sinh và kích thích hoạt động. Trong hoạt động làm nảy
sinh các phẩm chất nhân cách nhƣ kiên định, chịu đựng, hy sinh,
tận tụy, bình tĩnh… Hiểu biết nhiều, hiểu biết sâu lĩnh vực hoạt
động của mình thực sự đã giúp con ngƣời thành công. Không có
bài học lý luận nào có thể thay thế bởi hoạt động thực tiễn vì hoạt
động thực tiễn bộc lộ bản chất đích thực của nhân cách và đƣợc
mọi ngƣời đánh giá. Không thể không hoạt động mà có đƣợc các
phẩm chất tinh thần, vật chất cho mọi ngƣời và cho chính mình.
235
Hoạt động thực tiễn là thƣớc đo các mức độ hình thành và
phát triển nhân cách. “Hãy nhìn họ hành động” là phƣơng châm
đánh giá nhân cách hiệu quả nhất. Hoạt động thực tiễn vừa là
nguyên nhân vừa là kết quả xây dựng một nhân cách mẫu mực.
7.3. Mở rộng quan hệ thông tin và giao tiếp
Giao tiếp giữa con ngƣời và con ngƣời là hoạt động sinh ra “
con ngƣời xã hội ”. Bản chất xã hội của con ngƣời cũng đƣợc
sinh ra trong quá trình tiếp xúc giữa con ngƣời với con ngƣời.
Những đặc trƣng xã hội của con ngƣời nhƣ ngôn ngữ, ý thức, tƣ
duy trừu tƣợng…đều đƣợc hình thành trong quá trình giao tiếp
với những ngƣời xung quanh. Không giao tiếp với mẹ đứa trẻ
không thể học nói, tập đi, có ý thức đƣợc. Không giao tiếp với
thầy cô giáo, học sinh sẽ không có tri thức, không đƣợc đào tạo ở
các trƣờng, thanh niên sẽ không có nghề nghiệp phù hợp…Giao
tiếp sinh ra con ngƣời, xây dựng nhân cách con ngƣời với đầy đủ
ý nghĩa của nó. Giao tieeps là điều kiện tồn tại và phát triển cho
mỗi ngƣời và cả cộng đồng.
Nhân cách con ngƣời - có bản chất xã hội, nó đƣợc hình thành
trong giao tiếp với những ngƣời xung quanh. C.Mác đã chỉ ra “Sự
phát triển của mỗi cá nhân đƣợc quy định bởi sự phát triển của tất
cả các cá nhân khác mà nógiao tiếp một cách trực tiếp và gián tiếp”.
Nhờ có giao tiếp với những ngƣời xung quanh con ngƣời mới
nhận thức rõ đƣợc mình, hiểu rõ về ngƣời khác, lĩnh hội đƣợc các
chuẩn mực văn hoá hành vi của con ngƣời, xây dựng cho mình
một nhân cách toàn diện
7.4. Xây dựng tập thể, cộng đồng và gia đình
Nhân cách con ngƣời luôn luôn tiếp cận với các quan hệ xã
hội, trong tập thể, môi trƣờng xã hội, bầu không khí cơ quan, đơn
236
vị, nhà trƣờng… Đó là môi trƣờng xã hội tốt nhất để nhân cách
mỗi ngƣời phát triển.
Tập thể theo nghĩa rộng là các nhóm xã hội, gia đình, nhà
trƣờng- nơi con ngƣời lao động, học tập gắn bó mình ở đó. Tập
thể tốt sẽ là điều kiện rèn luyện nhân cách tốt. Trong môi trƣờng DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
đó nhân cách con ngƣời không ngừng phát triển.
Ngƣợc lại trong môi trƣờng không thuận lợi, đố kỵ nhau, bè
1. Nguyễn Ngọc Bích, Tâm lý học nhân cách, Nxb. Giáo dục,
phái, ganh tỵ, xích mích… tạo ra bầu không khí tâm lý căng
Hà Nội, 1998.
thẳng. Nhân cách ở môi trƣờng này khó phát triển toàn diện đƣợc.
2. Lê Thị Bừng, Nguyễn Thị Vân Hương, Những điều kỳ diệu
Tóm lại, nhân cách con ngƣời chỉ đƣợc hình thành phát triển
về tâm lý con người, Nxb. Đại học sư phạm, Hà Nội, 2005.
trong hoạt động thực tiễn tích cực năng động trong các quan hệ
3. Lê Thị Bừng (Chủ biên), Các thuộc tính tâm lý điển hình của
xã hội, trong môi trƣờng tập thể lành mạnh.
nhân cách, Nxb. Đại học sư phạm, Hà Nội, 2007.
CÂU HỎI HƢỚNG DẪN ÔN TẬP, 4. Bùi Kim Chi, Phan Công Luận, Tâm lý học đại cương -
ĐỊNH HƢỚNG THẢO LUẬN Hướng dẫn trả lời lý thuyết, bài tập tình huống và trắc
1. Nhân cách là gì? Nêu các đặc điểm cơ bản của nhân cách. nghiệm, Nxb. Chính trị - hành chính, Hà Nội, 2013.

2. Trình bày các quan điểm về cấu trúc nhân cách. 5. Daniel Goleman, Trí tuệ xúc cảm, Nxb. Lao động xã hội, Hà
Nội, 2008.
3. Xu hƣớng là gì? Phân tích các mặt biểu hiện của xu hƣớng.
6. Phạm Minh Hạc, Tâm lý học, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 1992.
4. Tính cách là gì? Nêu các thành phần cấu trúc của tính cách.
7. Phạm Minh Hạc, Lê Khanh, Trần Trọng Thuỷ, Tâm lý học,
5. Khí chất là gì? Nêu các kiểu khí chất và cơ sở sinh lý của chúng.
Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 1998.
6. Hãy phân tích đặc điểm hành vi của từng kiểu khí chất. Tìm
8. Phạm Minh Hạc, Tuyển tập tâm lý học, Nxb. Giáo dục, Hà
ra nhƣợc điểm của từng kiểu khí chất và cách khắc phục chúng.
Nội, 2002.
7. Hãy phân tích mối quan hệ của khí chất với tính cách và
9. Phạm Minh Hạc, Lê Đức Phúc (Chủ biên), Một số vấn đề
năng lực.
nghiên cứu nhân cách, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004.
8. Phân tích các yếu tố chi phối đến sự hình thành và phát
10. Phạm Minh Hạc (Chủ biên), Từ điển Bách khoa Tâm lý học
triển nhân cách.
giáo dục Việt Nam, Nxb. Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, 2013.

237 238
11. B.R. Hergenhahn, Nhập môn lịch sử tâm lý học, Nxb. Thống 24. J. Piaget-Barbel, Inhelder (người dịch: Vĩnh Bang Lê Văn
kê, Hà Nội, 2003. Hồng, Nguyễn Ánh Tuyết, Phạm Trọng Chân, Lê Khánh
12. Vũ Gia Hiền, Tâm lý học và chuẩn hành vi, Nxb. Lao động, Bằng), Tâm lý học trẻ em và ứng dụng tâm lý học Piaget vào
Hà Nội, 2005. trường học, Nxb. Đại học quốc gia, Hà Nội, 2002.
13. Ngô Công Hoàn (Chủ biên), Những trắc nghiệm tâm lý, Tập 25. J. Piaget, Tâm lý học trí khôn, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 1998.
1, Nxb. Đại học quốc gia Hà Nội, 1997. 26. Nguyễn Xuân Thức (Chủ biên), Tâm lý học đại cương, Nxb.
14. Bùi Văn Huệ, Giáo trình tâm lý học, Nxb. Đại học quốc gia, Đại học sư phạm, Hà Nội, 2008.
Hà Nội, 2000. 27. Trần Trọng Thuỷ, Nguyễn Quang Uẩn, Tâm lý học đại
15. Lưu hồng Khanh, Tâm lý học chuyên sâu, Nxb. Trẻ, Thành cương, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2002.
phố Hồ Chí Minh, 2005. 28. Trần Trọng Thuỷ, Khoa học chẩn đoán tâm lý, Nxb. Giáo
16. Trần Kiều (Chủ biên), Trí tuệ và đo lường trí tuệ, Nxb. dục, Hà Nội, 1992.
Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2005. 29. Nguyễn Quang Uẩn (Chủ biên), Tâm lý học đại cương, Nxb.
Đại học sư phạm, Hà Nội, 2005.
17. S. Freud (người dịch Nguyễn Xuân Hiển), Nhập môn phân
tâm học, Nxb. Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2001.
18. James D. Weiniland, Trí nhớ chìa khoá để thành công, Nxb.
Lao động, Hà Nội, 1992.
19. Joyce Brother, Ed. Eagan, Luyện trí nhớ trong 10 ngày, Nxb.
Trẻ, 1994.
20. Nicky Hayes (người dịch Nguyễn Kiên Trường), Nền tảng
tâm lý học, Nxb. Lao động, Hà Nội, 2005.
21. Phạm Trọng Ngọ (chủ biên), Tâm lý học trí tuệ, Nxb. Đại
học quốc gia, Hà Nội, 2001.
22. Phan Trọng Ngọ, Nguyễn Đức Hưởng, Các lý thuyết phát
triển tâm lý người, Nxb. Đại học sư phạm, Hà Nội, 2003.
23. Roberts Feldman (người dịch Minh Đức và Hồ Kim Chung),
Tâm lý học căn bản, Nxb. Văn hoá - Thông tin, Thành phố.
Hồ Chí Minh, 2004.

239 240
 Chƣơng IV
HOẠT ĐỘNG 71
1 Một số khái niệm 71
2 Đặc điểm của hoạt động 82
MỤC LỤC 3 Cấu trúc của hoạt động 84
4 Quá trình động cơ hoá 87
Trang 5 Sự sai lệch hành vi cá nhân và hành vi xã hội của 93
nhân cách
Chƣơng I
Chƣơng V
TÂM LÝ HỌC LÀ MỘT NGÀNH KHOA HỌC 5 HOẠT ĐỘNG NHẬN THỨC 99
1 Sơ lƣợc lịch sử tâm lý học 5 1 Hoạt động nhận thức cảm tính 99
2 Bản chất của hiện tƣợng tâm lý 15 2 Hoạt động nhận thức lý tính 112
3 Chức năng của tâm lý 21 3 Trí nhớ 124
4 Phân loại hiện tƣợng tâm lý 22 Chƣơng VI
5 Đối tƣợng và nhiệm vụ nghiên cứu của tâm lý học 24 XÚC CẢM VÀ TÌNH CẢM 137
6 Các nguyên tắc và phƣơng pháp nghiên cứu tâm lý học 25 1 Khái niệm xúc cảm, tình cảm 138
7 Vị trí của tâm lý học và các lĩnh vực của tâm lý học 30 2 Vai trò của xúc cảm, tình cảm 141
3 Bản chất xã hội của xúc cảm, tình cảm 143
Chƣơng II
Ý THỨC VÀ VÔ THỨC 33 4 Các đặc điểm đặc trƣng của tình cảm 146
1 Ý thức 33 5 Các quy luật của xúc cảm, tình cảm 148
6 Các mức độ của xúc cảm, tình cảm 149
2 Vô thức 45
7 Trí tuệ cảm xúc 155
Chƣơng III Chƣơng VII
CHÚ Ý 55 Ý CHÍ 161
1 Khái niệm chung về chú ý 55 1 Khái niệm ý chí 161
2 Các thuộc tính của chú ý 58 2 Các phẩm chất ý chí 164
3 Phân loại chú ý 64 3 Hành động ý chí 167

241 242
 Chƣơng VIII Giáo trình
NHÂN CÁCH 175
1 Một số khái niệm 175
2 Đặc điểm của nhân cách 180
3 Cấu trúc của nhân cách 182
4 Mối quan hệ giữa các thuộc tính tâm lý nhân cách 214
5 Những nhân tố ảnh hƣởng đến sự hình thành và 217 Chịu trách nhiệm xuất bản và nội dung
phát triển nhân cách Giám đốc, Tổng biên tập
6 Các giai đoạn phát triển tâm lý nhân cách 228 Đại tá, Thạc sĩ MÃ DUY QUÂN
7 Rèn luyện nhân cách 234
Biên tập
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 238
ĐỖ HƢƠNG CÚC

Thiết kế bìa
ĐẶNG VINH QUANG

Trình bày và chế bản

PHÒNG QUẢN LÍ KHOA HỌC VÀ TRỊ SỰ TẠP CHÍ
TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI

In 1.000 cuốn khổ 14,5 x 20,5cm tại Xí nghiệp in Lao động xã hội - Công ty TNHH
một thành viên Nhà xuất bản Lao động xã hội (số 36, ngõ Hoà Bình 4, Minh Khai,
Hai Bà Trƣng, Hà Nội). Số xác nhận đăng kí xuất bản: 1254-2019/CXBIPH/10-
12/CAND. Quyết định xuất bản số 35/2019/QĐXB-NXBCAND(LK) ngày
19/4/2019 của Giám đốc Nhà xuất bản Công an nhân dân. In xong, nộp lƣu
chiểu quý II năm 2019.
ISBN: 978-604-72-3837-8

243 244