Institute for Balkan Studies

Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου

ANCIENT MACEDONIA
EIGHTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM

ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ΟΓΔΟΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
 ANCIENT MACEDONIA
VIII
MACEDONIA
FROM THE DEATH OF PHILIP II
TO AUGUSTUS ’ RISE TO POWER

PAPERS READ
AT THE EIGHTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM
HELD IN THESSALONIKI, NOVEMBER 21-24, 2017

287 – INSTITUTE FOR BALKAN STUDIES – 287

THESSALONIKI 2021
 ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
VIII
Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ Βʹ
ΕΩΣ ΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΕΙΣ
ΚΑΤΑ ΤΟ ΟΓΔΟΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ,
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 21-24 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2017

287 – ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ – 287

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2021
 Ηʹ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
Ακαμάτης Ιωάννης, Ομότιμος Καθηγητής Αρχαιολογίας, Α.Π.Θ.
Μανωλεδάκης Μανόλης, Αναπληρωτής Καθηγητής Αρχαιολογίας, ΔΙ.ΠΑ.Ε
Νίγδελης Παντελής, Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας, Α.Π.Θ.
Ξυδόπουλος Ιωάννης, Αναπληρωτής Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας, Α.Π.Θ.
Τσεκούρας Γιάννης, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Πρόεδρος ΙΜΧΑ

VIII INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON ANCIENT MACEDONIA

ORGANISING COMMITTEE
Akamatis Ioannis, Emeritus Professor of Archaeology, Aristotle University of Thessaloniki
Manoledakis Manolis, Associate Professor of Archaeology, International Hellenic University
Nigdelis Pantelis, Professor of Ancient Greek History, Aristotle University of Thessaloniki
Tsekouras Yannis, Emeritus Professor, University of Macedonia
Xydopoulos Ioannis Associate Professor, Ancient of Greek History, Aristotle University of Thessaloniki

Γραμματεία: Έλενα Χαϊδιά • Secretariat: Elena Chaidia

ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ INSTITUTE FOR BALKAN STUDIES

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ BOARD OF DIRECTORS

Πρόεδρος: Γιάννης Τσεκούρας President: Yannis Tsekouras

Aντιπρόεδρος: Παρασκευή Νάσκου-Περράκη
Μέλη: Θεόδωρος Δαρδαβέσης
Δημήτρης Γκίνογλου
Ελευθερία Μαντά
Γεώργιος Νάκος
Κωνσταντίνος Πλαστήρας
Vice-President: Paroula Naskou-Perraki
Members: Theodoros Dardavesis
Dimitrios Ginoglou
Eleftheria Manta
Georgios Nakos
Konstantinos Plastiras

Επιμέλεια έκδοσης: Copy Editors:

Βασίλειος Παππάς, Δήμητρα Τερζοπούλου Vasileios Pappas, Dimitra Terzopoulou

ISBN: 978-960-7387-50-9

© Copyright 2021
by the Institute for Balkan Studies, Thessaloniki
All rights reserved

Προεκτυπωτική επεξεργασία, εκτύπωση και βιβλιοδεσία:

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΗ / Π. ΖHΤΗ & Σια ΙΚΕ, Θεσσαλονίκη | www.ziti.gr
 v

Περιεχόμενα - Contents

Πολυξένη Αδάμ-Βελένη
Ωνή από την Όλυνθο ................................................................................................. 1

Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή
Από την υστεροελληνιστική μικρογλυπτική της Βέροιας ............................ 11

Εμμανουήλ Βουτυράς
Η επιτύμβια στήλη του Αμύντα Μονουνίου από την Αμφίπολη ................ 33

Κωνσταντίνα Κοντογιάννη
Τα νομίσματα του Φιλίππου Εʹ στην ηπειρωτική Ελλάδα ............................. 45

Αγγελική Κοτταρίδη
Οι Αιγές στα Ελληνιστικά χρόνια ........................................................................ 61

Αγγελική Κουκουβού
Γραπτές επιτύμβιες στήλες από τη Βέροια ......................................................... 77

Θεόδωρος Κουρεμπανάς
Η νομισματοκοπία της Θεσσαλονίκης κατά την ελληνιστική
περίοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Ζωή Κωτίτσα
Ο ρόλος της κεραμικής στις ταφικές πρακτικές των Πυδναίων
κατά την υστεροκλασική και πρώιμη ελληνιστική εποχή (από
τον Φίλιππο Βʹ ως τον Αντίγονο Γονατά) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Μαρία Λιλιμπάκη - Ακαμάτη, Ιωάννης Ακαμάτης

Κοροπλαστική Πέλλας ......................................................................................... 139

Ζωή Λόλα, Κωνσταντούλα Χαβέλα

Ανάγλυφη «ανατολικο-ιωνική» κεραμική στον μυχό του Θερμαϊκού
Κόλπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Βασιλική Μισαηλίδου - Δεσποτίδου

Η φυσιογνωμία της αρχαίας Άφυτης μετά την ενσωμάτωσή της στο
Μακεδονικό βασίλειο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
vi Περιεχόμενα-Contents

Παντελής Μ. Νίγδελης
Ένας γραμματικός (;) από την Αλεξάνδρεια Τρωάδα στο γυμνάσιο
της Αμφίπολης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

Ελένη Παπαγιάννη
H μαρμάρινη οστοθήκη με γιρλάντες και όπλα στο Αρχαιολογικό
Μουσείο του Κιλκίς και η χρονολόγησή της . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Κατερίνα Περιστέρη
Ανασκαφή ταφικού συγκροτήματος Τύμβου Καστά Αμφίπολης
2012-2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

Βασιλική Γ. Σταματοπούλου
Οι θρόνοι των μακεδονικών τάφων. Ερμηνευτικά θέματα και
τεχνικές παρατηρήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

† Ευαγγελία Στεφανή
Η λατρεία της Μητέρας των Θεών στη Μακεδονία: επανεξέταση
των δεδομένων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Κατερίνα Τζαναβάρη
Κτιστός θολωτός κυψελοειδής τάφος, από το νεκροταφείο της
αρχαίας Λητής. Πρώτη προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Μαρία Τσιμπίδου - Αυλωνίτου

Ταφικά σύνολα ελληνιστικών και πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων από
τη Θεσσαλονίκη. Η μαρτυρία των ειδωλίων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

Κωνσταντίνα Τσονάκα
Η εξέλιξη της Μεγάλης Ζωγραφικής στη Μακεδονία από τον
θάνατο του Φιλίππου Βʹ και η επίδρασή της στην αγγειογραφία ............. 353

Κώστας Φίλης
Ζητήματα οργάνωσης και λειτουργίας των εργαστηρίων εμπορικών
αμφορέων: το παράδειγμα της Ακάνθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

Καλλιόπη Χατζηνικολάου
Προγονικές-δυναστικές λατρείες των Μακεδόνων έως τον 1ο
αιώνα π.Χ. – Ζεύς, Ηρακλής, και ο συνδυασμός τους(;) με τον
ήρωα ιππέα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
 Περιεχόμενα-Contents vii

Beryl Barr-Sharrar
Thoughts on the Artistic Legacy of Fourth-Century BC Macedonia
to the Roman Republic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413

Vera Bitrakova Grozdanova

The town of Lychnidos between the 3rd and 1st centuries BC.
New archaeological evidence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425

Elizabeth Carney
The end of the Argead Dynasty: Causes and Commemoration ............... 437

Perikles Christodoulou
The Isiac Sanctuary in Thessaloniki from its beginnings to the age
of Augustus: a brief overview . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451

Antonio Corso
Aetion, artist of the age of Alexander the Great ............................................ 473

Frank Daubner
Local Heroes and Ruler Cult in Augustan Kalindoia .................................... 489

Oleg L. Gabelko
Dion. Byz. 65: an unexpected link between the military history
of Macedonia and the Antigonid genealogy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497

William Greenwalt
Hermolaus,The Royal Argead Hunt and Royal Prerogative ...................... 513

Miltiades B. Hatzopoulos
Facts among rumours: the case of Alexander’s accession ............................ 519

Despina Ignatiadou
Arsinoe II in Macedonia ....................................................................................... 527

Μyrina Kalaitzi, Μaria Stamatopoulou

Bookrolls and Writing Tablets as Pictorial Gear: Images of Litera-
ti on Macedonian and Thessalian Tombstones of the Classical and
Hellenistic Periods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539

Sophia Kremydi
Macedonia and Histiaia: Political and economic relations ......................... 587
viii Περιεχόμενα-Contents

Yuri N. Kuzmin
Sparte and Stratonike: Notes on the two women from the “Tomb of
Lyson and Kallikles” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603

Robin Lane Fox

Aspects of Epirus and Macedon, 380-230 ........................................................ 613

Manolis Manoledakis
The districts of the southern Black Sea littoral in the era of
Alexander the Great . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629

Efi Oikonomou
The changing religious perceptions of the Macedonian society
through the funerary iconography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651

Olga Palagia
The coronation of the deceased in Hellenistic funerary painting in
Macedonia and Thrace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 667

Chrysoula Paliadeli
A Silver Panathenaic Amphora from the Agora of Aegae:
Pre-publication of a unique and precious object . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679

Paschalis Paschidis
The Macedonian Council(s) and the Macedonian Aristocracy ................ 699

Selene Psoma
Ius iurandum Macedonum and the Tauropolos .............................................. 713

Athanasios D. Rizakis, Ioannis Touratsoglou

From the Macedonian Kingdom to the Roman Imperium:
the chronicle of the transition (167-31 BC) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 727

Argyro B. Tataki
Ethnics, ethnic forms and geographical names occurring as
personal names in ancient Μacedonian onomasticon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 775

Ioannis Xydopoulos
“Adopted” by the city: hyios poleos and relevant honorary titles in
inscriptions from Roman Macedonia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785
 Πρόλογος

Τ ο Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ) ξεκίνησε το 1968, σε συ-

νεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τη Γενική Διεύθυν-
ση Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως και τα πανεπιστήμια Wisconsin και Columbia,
τη διοργάνωση του Αʹ Διεθνούς Συμποσίου για την αρχαία Μακεδονία.
Σκοπός του ΙΜΧΑ ήταν να μελετηθεί συστηματικά η ιστορία της αρχαίας Μα-
κεδονίας, η οποία εξαιτίας αρκετών παραγόντων δεν είχε μελετηθεί ανάλογα με
τη μεγάλη σημασία της. Έτσι, καθιερώθηκε η μόνιμη διεξαγωγή στη Θεσσαλονίκη
μιας επιστημονικής συνάντησης με σημαντική διεθνή ακτινοβολία, η οποία μετε-
ξελίχθηκε σε θεσμό πλήρως καταξιωμένο στην ευρύτερη ακαδημαϊκή και επιστη-
μονική κοινότητα.
Η μεγάλη πρόοδος της ανασκαφικής δραστηριότητας στη Μακεδονία από τα
μέσα της δεκαετίας του 1970 και τα εντυπωσιακά ευρήματα που ήρθαν στο φως
στη Βεργίνα, στο Δίον, στην Πέλλα, στην Αιανή, στην Αμφίπολη και άλλους χώ-
ρους, συνετέλεσαν στην αύξηση του ενδιαφέροντος για την αρχαία Μακεδονία
σε ολόκληρο τον κόσμο, στη μεγάλη διεύρυνση του κύκλου των ενδιαφερομένων
(αρχαιολόγων και ιστορικών) να συμμετάσχουν στα Συμπόσια που διοργάνωσε το
ΙΜΧΑ έως και το 2002 και στην τακτική συμμετοχή έγκριτων επιστημόνων.
Τα επόμενα Διεθνή Συμπόσια που διοργανώθηκαν, το Βʹ (1973), το Γʹ (1977),
το Δʹ (1983), το Εʹ (1989) και το ΣΤʹ (1996) ασχολήθηκαν γενικά με την Αρχαία
Μακεδονία. Το Ζʹ (2002) είχε την πιο συγκεκριμένη θεματική «Η Μακεδονία από
την Εποχή του Σιδήρου έως τον θάνατο του Φιλίππου Βʹ».
Το Ηʹ Συμπόσιο διεξήχθη τον Νοέμβριο του 2017 και απετέλεσε υπό μία έν-
νοια τη συνέχεια του προηγουμένου, όπως αποδεικνύεται και από τη θεματική
του («Η Μακεδονία από τον θάνατο του Φιλίππου Βʹ έως την άνοδο του Αυγού-
στου στην εξουσία). Πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και το Διεθνές Πανεπιστήμιο
της Ελλάδος. Δεκάδες συνάδελφοι από όλον τον κόσμο ανταποκρίθηκαν στην
πρόσκληση της Επιστημονικής Επιτροπής που ήταν υπεύθυνη για την διεξαγωγή
του. Οι εργασίες του Συμποσίου στέφθηκαν από επιτυχία και η επιστημονική κοι-
νότητα αναμένει την παρούσα έκδοση των Πρακτικών του Συμποσίου, τα οποία
θα αποτελέσουν βιβλίο αναφοράς για τους ειδικούς.
Η Οργανωτική Επιτροπή
 Foreward

T he Institute of Balkan Studies began in 1968, in collaboration with the Aristotle

University of Thessaloniki, the Department of Antiquities and Restoration,
and the Universities of Wisconsin and Columbia, to organize the First International
Symposium on Ancient Macedonia.
The purpose of the Institute of Balkan Studies was to systematically study the
history of ancient Macedonia, a task not undertaken until then, despite its great
importance. Thus, the permanent holding of a Symposium with international
impact in Thessaloniki was established and evolved into an institution fully
recognized in the wider academic and scientific community.
The great progress of the excavation activity in Macedonia since the mid-
1970s and the impressive findings that came to light in Vergina, Dion, Pella, Aiani,
Amphipolis and other places, contributed to the increase of interest in ancient
Macedonia all over the world, to the expansion of the circle of both archaeologists
and historians who were eager to participate in the Symposia organized by the
Institute of Balkan Studies until 2002 and to the regular participation of renowned
scholars.
The next International Symposia that were organized, namely the 2nd (1973),
the 3rd (1977), the 4th (1983), the 5th (1989) and the 6th (1996), dealt with Ancient
Macedonia in general. The 7th (2002) had a more specific thematic: “Macedonia
from the Iron Age to the death of Philip II”.
The 8th Symposium was held in November 2017 as a continuation of the
previous one, as evidenced by its thematic (“Macedonia from the death of Philip
II to Augustus’ rise to power”). It was held in collaboration with the Department
of History and Archeology of the School of Philosophy of the Aristotle University
of Thessaloniki and the International Hellenic University. Dozens of colleagues
from around the world responded to the invitation of the Scientific Committee
responsible for conducting it. The work of the Symposium was successful and
today we deliver the edited volume of its Proceedings to the scientific community.

The Organizing Committee

 Αγγελική Κοτταρίδη

Οι Αιγές στα Ελληνιστικά χρόνια

Α υτή τη χρονιά, 2017, συμπληρώνονται σαράντα χρόνια από την ανακάλυψη

των βασιλικών τάφων και δέκα από την έναρξη των μεγάλων έργων στο ανά-
κτορο και τη νεκρόπολη των Αιγών. Η απροσδόκητη ανακάλυψη και ταύτιση του
τάφου του Φιλίππου Βʹ από τον Μανόλη Ανδρόνικο το 1977 έδωσε το έναυσμα να
ενταθεί η συστηματική έρευνα σε ολόκληρη τη Μακεδονία, ενώ στις Αιγές η συ-
νέχεια της ανασκαφής από τον καθηγητή και την ομάδα του, αλλά και τα μεγάλα
έργα, που ξεκίνησε το Υπουργείο Πολιτισμού και η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων
από τη δεκαετία του 1990 και συνεχίζονται επαυξημένα κατά γεωμετρική πρόοδο,
έφεραν στο φως έναν τεράστιο όγκο ευρημάτων, στοιχείων και δεδομένων –εν-
δεικτικά αναφέρω τους περισσότερους από 1300 τάφους που ερευνήσαμε με την
ομάδα μου τα τελευταία 26 χρόνια– και οι Αιγές από αβέβαιη αναφορά σε ελάχι-
στες πηγές1 έγιναν ένας πραγματικός πολυδύναμος αρχαιολογικός χώρος με τόσο
πλούσια τεκμηρίωση, ώστε να εγγραφούν ήδη από το 1996 στον κατάλογο των
μνημείων της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
Αρκετά από τα ευρήματα παρουσιάστηκαν το 2011 στην έκθεση του Ασμόλεαν
και το βιβλίο που τη συνόδευσε,2 περισσότερα παρουσιάζονται στον τόμο του
Iδρύματος Λάτση,3 ενώ πολύ περισσότερα υπάρχουν στη μεγάλη έκθεση ‘Αιγών
Μνήμη’ που ετοιμάζεται στο νέο μουσείο και προβλέπεται να ανοίξει στο τέλος
του 2020, η οποία θα συνοδεύεται από εκτενείς συμβατικές και ηλεκτρονικές δη-
μοσιεύσεις και αναλυτικές παρουσιάσεις του υλικού.
Με την προϋπόθεση της νηφάλιας θεώρησης, νομίζω ότι αυτός ο πακτωλός
στοιχείων και δεδομένων μπορεί πια να μας απελευθερώσει από ιδεασμούς και
προκαταλήψεις που με τρόπο αταβιστικό εμφιλοχώρησαν και προσδιόρισαν την
έρευνα, κατοχυρώνοντας ως θέσφατα αναπόδεικτες υποθέσεις, και κατάργησαν

1. Αἰγεαί IG IV 617.15 ή Αἰγέαι Διόδωρος 16.92.1 ή Αἰγαίαι Δίυλλος FGrHist 73 fr. 1 ή Αἰγαιαί Διόδω-
ρος 19.52.5 ή Αἰγαί Διόδωρος 16.3.5 ή Αἰγαία Πτολεμαίος, Γεωγ. 3.12.36. Επίσης Πλούταρχος, Πύρ-
ρος 26.11, IG ΧΙΙ, 8 206.12 (Cil), Ευφορίων fr. 33, van Groningen (rC7), Διόδωρος 7.16, Στέφανος
Βυζάντιος 39.1, Ιουστίνος 7.1.10.
2. Kottaridi, Angeliki, και Susan Walker, επιμ. 2011. Heracles to Alexander the Great: Treasures from the
Royal Capital of Macedon, a Hellenic Kingdom in the Age of Democracy. Oxford: Ashmolean Museum,
153-166.
3. Κοτταρίδη, Aγγελική. 2013. Αιγές. Η βασιλική Μητρόπολη των Μακεδόνων. Αθήνα: Κοινωφελές
Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση, με χρονολόγιο των έργων και εκτενή πρωτογενή βιβλιογραφία.

– 61 –
62 αγγελικηκότταριδη

δια της λήψεως του ζητουμένου την τεκμηριωμένη ανάλυση και σύνθεση των δε-
δομένων.
Εδώ θα προσπαθήσω να συνδυάσω τα πρόσφατα κυρίως ευρήματα με τις πλη-
ροφορίες των πηγών και να ανασυνθέσω σε αδρές γραμμές την ιστορία της βα-
σιλικής μητρόπολης των Μακεδόνων στα χρόνια που ακολούθησαν τον χρυσό
αιώνα της, που δεν ήταν άλλος από τη βασιλεία του Φιλίππου Βʹ.
Η πληροφορία των πηγών4 ότι μετά τον θάνατο του Περδίκκα Γʹ οι Αθηναίοι
έφεραν τον ανταπαιτητή του θρόνου Αργαίο στις Αιγές για να ανακηρυχτεί εκεί
βασιλιάς, ενώ προφανώς το ίδιο ή ακόμη και πιο εύκολα θα μπορούσαν να τον
πάνε στην Πέλλα που ήταν και λιμάνι, θα έπρεπε κανονικά να μας βάλει σε σκέ-
ψεις για την πολιτική-διοικητική σημασία του πατροπαράδοτου κέντρου εξουσί-
ας ακόμη και στα μέσα του 4ου προχριστιανικού αιώνα. Η συνέχεια είναι γνωστή,
οι Αιγαιείς δεν δέχτηκαν τον Αργαίο, ο Φίλιππος κατίσχυσε και αντάμειψε την
πιστή του πόλη με ένα άνευ προηγουμένου οικοδομικό πρόγραμμα:5 καινούρια
τείχη,6 αναδιοργάνωση του πολεοδομικού ιστού, νέα ιερά, θέατρο και το αποκο-
ρύφωμα, το Φιλίππειο ‘βασίλειον’, το ανάκτορο ως αρχιτεκτονική διατύπωση του
κέντρου εξουσίας και της νέας πολιτικής ιδέας της κατά Πλάτωνα πεφωτισμένης
ηγεμονίας.7
Ο μοιραίος βασιλικός γάμος των Αιγών, το Φθινόπωρο του 336 π.Χ. έγινε στο
πλαίσιο του παραδοσιακού εορτασμού της αρχής του έτους τον μήνα Δίο.8 Η γα-
μήλια σύζευξη του βασιλικού οίκου των Μακεδόνων με εκείνον της ανερχόμενης
Ηπείρου έδωσε την ευκαιρία στον Τημενίδη να συστηθεί ως ισόθεος ηγεμόνας
και αρχιστράτηγος των Πανελλήνων. Η Πέλλα ως λιμάνι θα ήταν ίσως μια πιο ευ-
πρόσιτη επιλογή για τους πολυπληθείς καλεσμένους, ωστόσο ο βασιλιάς διάλεξε,
σίγουρα όχι τυχαία, τις Αιγές, μένοντας πιστός στα πατροπαράδοτα.

4. Διόδωρος 16.3.5-6.
5. Kottaridi, Angeliki. 2011. “Aegae: The Macedonian Metropolis.” Στο Kottaridi και Walker, Heracles
to Alexander the Great, 153-166 και Κοτταρίδη, Αιγές, 211 κ.ε.
6. Κοτταρίδη, Αγγελική. 2004. “Η ανασκαφή της ΙΖʹ ΕΠΚΑ στην πόλη και τη νεκρόπολη των Αιγών το
2003-2004: νέα στοιχεία για τη βασιλική ταφική συστάδα της Ευρυδίκης και το τείχος της αρχαίας
πόλης.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 18: 527-541.
7. Μια πρώτη αρκετά αναλυτική παρουσίαση όλων αυτών στον σχετικό με το έργο τόμο Κοτταρίδη,
Αγγελική. 2009. Το ανάκτορο των Αιγών. 2007-2009, η αρχή ενός μεγάλου έργου. Θεσσαλονίκη:
Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, ΙΖʹ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και
στο Kottaridi, Angeliki. 2011. “The Palace of Aegae.” Στο Brill’s Companion to Ancient Macedon:
Studies in the Archaeology and History of Macedon, 650 BC-300 AD, επιμέλεια Robin Lane Fox.
Leiden – Boston: Brill και Κοτταρίδη, Αγγελική. 2016. “Φιλοσοφία και Αρχιτεκτονική.” Στο
Απόστολος Παύλος και Φιλόσοφοι, Δύο χιλιάδες τετρακόσια έτη από τη γέννηση του Αριστοτέλη, ΚΒʹ
Παύλεια, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Βέροια 2-4 Ιουνίου 2016. Βέροια, 345-359.
8. Hatzopoulos, Miltiades B. 1996. Macedonian Institutions under the Kings: A Historical and Epigraphic
Study I-II. Μελετήματα 22. Athens: Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού
Ιδρύματος Ερευνών, 100.
 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 63

Ο Διόδωρος9 περιγράφει το τραγικό τέλος. Ο Αρριανός10 αυτό που αποδείχτη-

κε η αρχή του νέου Κόσμου: Αμέσως μετά τη δολοφονία του Φιλίππου οι φίλοι
του Αλέξανδρου έσπευσαν να ντυθούν την πολεμική εξάρτυση και να τον συνο-
δέψουν στο ανάκτορο, ώστε οι εν όπλοις Μακεδόνες να ανακηρύξουν τον νόμιμο
βασιλιά τους. Με μια συνωμοσία άγνωστων διαστάσεων σε εξέλιξη και υπαρκτό
ανταπαιτητή του θρόνου τον Αμύντα, γιο του Περδίκκα Γʹ και γαμπρό του Φι-
λίππου Βʹ, λίγο μεγαλύτερο σε ηλικία από τον Αλέξανδρο, η διαδικασία αυτή σί-
γουρα δεν ήταν καθόλου τυπική και επουσιώδης, το αντίθετο μάλιστα. Ίσως για
αυτό ήταν τόσο σημαντική η ταχύτητα των φίλων, και προφανώς αυτός ήταν ο
λόγος της εύνοιας που έδειξε ο νέος βασιλιάς προς τον Αλέξανδρο του Αέροπου ο
οποίος έσπευσε από τους πρώτους να συμμετάσχει σε αυτή την απολύτως κρίσιμη
διαδικασία και μάλιστα παρά την παρασπονδία της οικογένειας του, τα υπόλοιπα
μέλη της οποίας τιμωρήθηκαν κατά τα πατροπαράδοτα.
Για τον αρχαιολόγο όμως ιδιαίτερη σημασία έχει ο τόπος. Με εμβαδόν τέσσερα
στρέμματα το περιστύλιο του ανακτόρου χωράει άνετα καθισμένους οκτώ χιλιά-
δες ανθρώπους. Οι Μακεδόνες ιππείς ήταν τότε περίπου τρεις χιλιάδες, όλοι οι
ενήλικοι άρρενες πολίτες των Αιγών που ήταν μια μικρή πόλη –το άστυ δεν ξεπερ-
νούσε τα οχτακόσια στρέμματα– δεν θα ήταν πολύ περισσότεροι. Με άλλα λόγια,
το μνημειώδες, πρωτόφαντο στην εποχή του Μέγα Περιστύλιο του ‘Βασιλείου’
καθιδρύματος λειτουργούσε ως πολιτική αγορά των Αιγών και προφανώς δεν εί-
ναι καθόλου τυχαίο που ακριβώς αυτήν τη μορφή επαναλαμβάνουν οι πολιτικές-
ιερές αγορές σε πολλές μικρές και μεγάλες πόλεις της ελληνιστικής οικουμένης.
Ως παραδοσιακός Οίκος των Τημενιδών οι Αιγές είναι αναγκαστικά και ο τό-
πος ταφής τους.11 Η κηδεία του Φιλίππου θα γίνει με πρωτοφανή πολυτέλεια12

9. Διόδωρος 16. 91.3-94.4.

10. Αρριανός, Ἀλεξάνδρου Ἀνάβασις 1.25.1-2: Ἔτι δὲ αὐτῷ περὶ τὴν Φασηλίδα ὄντι ἐξαγγέλλεται
Ἀλέξανδρον τὸν Ἀερόπου ἐπιβουλεύειν, τά τε ἄλλα τῶν ἑταίρων ὄντα καὶ ἐν τῷ τότε Θεσσαλῶν
τῆς ἵππου ἄρχοντα. ἦν μὲν δὴ ὁ Ἀλέξανδρος οὗτος ἀδελφὸς Ἡρομένους τε καὶ Ἀῤῥαβαίου τῶν
ξυνεπιλαβόντων τῆς σφαγῆς τῆς Φιλίππου. καὶ τότε αἰτίαν σχόντα αὐτὸν Ἀλέξανδρος ἀφῆκεν, ὅτι
ἐν πρώτοις τε ἀφίκετο τῶν φίλων παρ’ αὐτόν, ἐπειδὴ Φίλιππος ἐτελεύτησε, καὶ τὸν θώρακα συνενδὺς
συνηκολούθησεν αὐτῷ εἰς τὰ βασίλεια. ὕστερον δὲ καὶ ἐν τιμῇ ἀμφ’ αὑτὸν εἶχε, στρατηγόν τε ἐπὶ
Θρᾴκης στείλας καὶ ἐπειδὴ Κάλας ὁ τῶν Θετταλῶν ἵππαρχος ἐπὶ σατραπείᾳ ἐξεπέμφθη, αὐτὸν
ἀπέδειξεν ἄρχειν τῆς Θεσσαλικῆς ἵππου.
11. Livius 45.30.6. «… ubi caprarium pecus resedisse adverterat urbem condidit quam dixit Aegas, in
qua sepeliri reges mos erat…». Στη νεκρόπολη των Αιγών έχουν ερευνηθεί συστηματικά τρεις βα-
σιλικές ταφικές Συστάδες, η Συστάδα της Μ. Τούμπας ή του Φιλίππου Βʹ (Συστάδα Α), η Συστάδα
των Τημενιδών (Συστάδα Γ) και η συστάδα των Βασιλισσών (Συστάδα Β). Βλ. σχετικά Κοτταρίδη,
Αγγελική. 2009. “Η νεκρόπολη των Αιγών στα αρχαϊκά χρόνια και οι βασιλικές ταφικές συστάδες.”
Στο Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη. 20 χρόνια, επετειακός τόμος, επιμέλεια
Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, και Κατερίνα Τζαναβάρη. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη, 143-153.
12. Διόδωρος 17.2.1 Βλ. και Ανδρόνικος, Μανόλης. 1984. Βεργίνα. Οι βασιλικοί τάφοι και άλλες αρ-
χαιότητες. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών και Κοττταρίδη, Αγγελική. 2010. Μακεδονικοί Θησαυροί: Μια
περιήγηση στο Μουσείο των Βασιλικών Τάφων των Αιγών. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν.
64 αγγελικηκότταριδη

στη δυτική άκρη της νεκρόπολης στη νεότερη από τις τρεις βασιλικές συστάδες.
Έναν χρόνο μετά την κηδεία, το φθινόπωρο του 335 π.Χ. και λίγο αργότερα,
την Άνοιξη του 334 π.Χ., οι Αιγές θα ζήσουν και πάλι κοσμοϊστορικές στιγμές:
Γράφει ο Αρριανός 1.11.1-3: «Ταῦτα δὲ διαπραξάμενος ἐπανῆλθεν εἰς Μακεδονίαν.
καὶ τῷ τε Διὶ τῷ Ὀλυμπίῳ τὴν θυσίαν τὴν ἀπ’ Ἀρχελάου ἔτι καθεστῶσαν ἔθυσε καὶ
τὸν ἀγῶνα ἐν Αἰγαῖς διέθηκε τὰ Ὀλύμπια. … Ἅμα δὲ τῷ ἦρι ἀρχομένῳ ἐξελαύνει ἐφ’
Ἑλλησπόντου, τὰ μὲν κατὰ Μακεδονίαν τε καὶ τοὺς Ἕλληνας Ἀντιπάτρῳ ἐπιτρέψας,
αὐτὸς δὲ ἄγων πεζοὺς μὲν σὺν ψιλοῖς τε καὶ τοξόταις οὐ πολλῷ πλείους τῶν τρισμυ-
ρίων, ἱππέας δὲ ὑπὲρ τοὺς πεντακισχιλίους.»
Κάποιοι θεώρησαν ότι πρόκειται για λάθος του συγγραφέα13 και ότι οι Αιγές
δεν ήταν τόπος εορτασμού αγώνων προς τιμήν του Διός, ωστόσο είναι πολύ πιθα-
νό να πρόκειται για τον εορτασμό του νέου έτους που ήταν στην αρχή του μηνός
Δίου, δηλαδή ουσιαστικά την ίδια γιορτή που είχε γιορτάσει και πάλι στις Αιγές ο
Φίλιππος πριν από έναν μόλις χρόνο με τη γνωστή μοιραία κατάληξη και ο Αλέ-
ξανδρος δεν έκανε τίποτε άλλο από το να τιμά και να ακολουθεί την παράδοση.
Αντίθετα λοιπόν με το νεωτερικό εφεύρημα που θέλει τις Αιγές να εξαφανίζονται
ουσιαστικά από το προσκήνιο από την εποχή της υποτιθέμενης «μεταφοράς της
πρωτεύουσας στην Πέλλα από τον Αρχέλαο», μια επινόηση του 20ου αιώνα που
στην πραγματικότητα δεν στηρίζεται ούτε από αρχαίες μαρτυρίες ούτε από τα ευ-
ρήματα, οι πηγές επιμένουν να τοποθετούν τη βασιλική μητρόπολη στο επίκεντρο
των δρωμένων.
Ας δούμε και τα αρχαιολογικά δεδομένα: Το 2008-9 στο πλαίσιο της εκπόνη-
σης της μελέτης «Ενοποίηση, προστασία και ανάδειξη του συνόλου του αρχαιολο-
γικού χώρου των Αιγών» (Master plan) και κυρίως από το 2011 μέχρι και το 2015
στο πλαίσιο του έργου προστασίας και ανάδειξης του νεκροταφείου των τύμβων
είχαμε την ευκαιρία να τεκμηριώσουμε συστηματικά και να μελετήσουμε τη δομή
και την εξέλιξη της αχανούς νεκρόπολης των Αιγών, να ανασκάψουμε τη βασιλι-
κή ταφική συστάδα «των Τημενιδών» και ενδεικτικά μερικούς χαρακτηριστικούς
τύμβους, αλλά και να καταγράψουμε και να τοπογραφήσουμε επακριβώς όλους
τους σωζόμενους 500 και πλέον τύμβους.
Από την εκτεταμένη αυτή έρευνα προκύπτουν ενδιαφέροντα συμπεράσματα
που μεταξύ άλλων αφορούν και στη δομή, την οργάνωση και τις λειτουργίες του
χώρου:14 Η νεκρόπολη ξεκινά από τα βόρεια λίγο πριν το τέλος της 2ης προχρι-
στιανικής χιλιετίας, επεκτείνεται και προχωρεί σταδιακά προς τα νότια μέχρι το τέ-
λος του έβδομου προχριστιανικού αιώνα, στο τελευταίο τέταρτο του οποίου εμφα-

13. Bosworth, Albert Brian. 1976. “Errors in Arrian.” The Classical Quarterly, n.s., 26, no. 1: 117-139.
14. Κοτταρίδη, Αγγελική. 2016. “Βασιλική Νεκρόπολη των Αιγών: περπατώντας ανάμεσα στους αιώνες.”
Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 29: Υπό έκδοση, και πολύ πιο αναλυτικά Κοτ-
ταρίδη, Αγγελική. 2015. Η νεκρόπολη των Αιγών από την πρώιμη εποχή του σιδήρου στα αυτοκρατο-
ρικά χρόνια. Μια συνολική θεώρηση. Θεσσαλονίκη, με βιβλιογραφία.
 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 65

νίζονται καύσεις και πληθαίνουν στοιχεία που παραπέμπουν στη νότια Ελλάδα.15
Στις αρχές του 6ου προχριστιανικού αιώνα η κατάσταση αλλάζει: η νεκρόπο-
λη μετατοπίζεται περίπου μισό χιλιόμετρο νοτιότερα, πλησιάζοντας το άστυ, και
εμφανίζονται δύο βασιλικές ταφικές συστάδες, φαινόμενο που πιθανότατα σχε-
τίζεται με την εγκαθίδρυση των Τημενιδών και την αναδιοργάνωση/ίδρυση του
άστεως. Στα αρχαϊκά και στα κλασικά χρόνια η νεκρόπολη επεκτείνεται προς τα
νοτιοδυτικά, δυτικά, βορειοδυτικά και βόρεια της κεντρικής βασιλικής συστάδας,
ενώ στα μέσα του τέταρτου αιώνα εμφανίζεται στο δυτικό άκρο μια νέα βασιλική
ταφική συστάδα, αυτή που θα δεχτεί και τον Φίλιππο Βʹ.
Ωστόσο, μολονότι οι ταφές είναι πολύ πυκνές και ο διαθέσιμος χώρος γεμίζει
ασφυκτικά, η περιοχή στα ανατολικά και βορειοανατολικά της κεντρικής βασιλικής
συστάδας, της λεγόμενης «Συστάδας των Τημενιδών», αν και βρίσκεται στο πιο
προνομιούχο σημείο, δίπλα στον δρόμο που κατεβαίνει από το άστυ, παραμένει συ-
στηματικά κενή ταφών και μάλιστα πριν το τέλος του 4ου προχριστιανικού αιώνα
κατασκευάζεται εκεί ένας μεγάλος, χαμηλός τετράγωνος περίβολος που, όπως φαί-
νεται, η μόνη του σκοπιμότητα είναι να ορίζει ένα ελεύθερο αναπεπταμένο πεδίο
που φτάνει τα πενήντα στρέμματα και να εμποδίζει να επεκταθούν εκεί οι ταφές.16
Αυτό σίγουρα δεν είναι τυχαίο. Με δεδομένο ότι η σχεδόν επίπεδη έκταση ξε-
περνά το μήκος ενός σταδίου προς τα ανατολικά της κεντρικής βασιλικής ταφικής
συστάδας, φαίνεται ότι εδώ ήταν ο τόπος για τους αγώνες προς τιμή των νεκρών
βασιλέων που εξακολουθούσαν να τελούνται ακόμη και στα χρόνια του Κασσάν-
δρου.17 Ωστόσο ο περιορισμένος χώρος είναι πολύ μεγαλύτερος από εκείνον ενός
σταδίου. Για όποιον γνωρίζει καλά το γεωγραφικό ανάγλυφο της περιοχής, είναι
προφανές ότι αυτό το αναπεπταμένο πεδίο είναι ο πιο κοντινός προς το άστυ
χώρος, όπου θα μπορούσαν να αναπτυχθούν και να ελιχθούν μεγάλες ομάδες.
Σκέφτομαι τα Ξανδικά18 και νομίζω ότι δεν υπάρχει καταλληλότερος χώρος από
αυτόν για τους στρατιωτικούς χορούς των Μακεδόνων που σημάδευαν την αρχή
της Άνοιξης και των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι καθαρτήριες γιορτές με τη
χαρακτηριστική θυσία σκύλου έχουν σωστά συσχετιστεί με περιβάλλον ταφικό,19

15. Βλ. Bräuning, Andrea, και Imma Kilian-Dirlmeier. 2013. Die eisenzeitlichen Grabhügel von Vergina:
Die Ausgrabungen von Photis Petsas 1960-1961. Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentral-
museums, 66 κ.ε.
16. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα όρια του περιβόλου και κυρίως προς τα βόρεια συνωστίζονται κυριο-
λεκτικά πλήθος ταφικών τύμβων, αλλά ο χώρος μέσα σε αυτόν παραμένει ελεύθερος μέχρι το τέλος
και οι ελάχιστοι μικροί τύμβοι που εμφανίζονται εδώ, όπως δείχνει η μορφολογία τους, αλλά και η
ανασκαφική διερεύνηση, κατασκευάζονται μετά τον 2ο αι. π.Χ. οπότε δεν υπάρχει πια το μακεδονικό
βασίλειο και η παλιά ιεραρχία έχει απολύτως καταρρεύσει. Βλ. και σημ. 13.
17. Διόδωρος 19.52.5.
18. Polybius 23.10, βλ. και Hatzopoulos, Macedonian Institutions, 276, 290, 318-320, 326, 348. Επίσης
σχετικά με τον μήνα Ξανδικό ibid., 163-164.
19. Χρυσοστόμου, Παύλος. 1993-1994. “Οι Θεσσαλομακεδονικοί θεοί των καθαρμών και η μακεδονική
γιορτή Ξανδικά.” Μακεδονικά 29: 175-208.
66 αγγελικηκότταριδη

πού λοιπόν μπορεί κανείς να βρει πιο κατάλληλο τόπο, τουλάχιστον για την αιμα-
τηρή κάθαρση του βασιλιά, των γιων, των συγγενών και των πολεμιστών του, όσο
τουλάχιστον βρίσκεται στην εξουσία ο οίκος των Τημενιδών, ίσως όμως ακόμη και
κάποιες φορές20 στα χρόνια των Αντιγονιδών, παρά δίπλα στην αρχαία βασιλική
ταφική συστάδα, ‘υπό τη σκέπη’ των ένδοξων βασιλικών προγόνων;
Φαίνεται πολύ πιθανό, εδώ, δίπλα στους ιερούς τάφους των βασιλέων, στο τε-
ράστιο αναπεπταμένο πεδίο των πενήντα χιλιάδων τετραγωνικών μέτρων, όπου
πολύ άνετα μπορούν να αναπτυχθούν 30-35.000 άνθρωποι, όσοι οι πολεμιστές
του Αλέξανδρου δηλαδή, να είναι ο τόπος όπου γιορτάστηκαν τα Ξανδικά του
334 π.Χ. και ξεκίνησε η μεγάλη εκστρατεία που θα άλλαζε για πάντα τον Κόσμο.
Ωστόσο φαίνεται ότι ακόμη και μετά την αναχώρηση του Αλέξανδρου οι Αιγές
εξακολουθούν να παραμένουν σημείο αναφοράς και, μολονότι η έρευνα στην πόλη
είναι περιορισμένη, υπάρχουν ενδείξεις ότι η οικοδομική δραστηριότητα συνεχί-
ζεται σε ικανοποιητική κλίμακα και στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια. Σαφέστερη
είναι η εικόνα στη νεκρόπολη: οι ευρύχωροι, κτισμένοι με πλίνθους πωρολίθου
–υλικό ακριβό που μεταφέρεται εδώ από το Βέρμιο– κιβωτιόσχημοι τάφοι πλη-
θαίνουν και οι ταφές επεκτείνονται σε μεγάλη έκταση προς τα βόρεια και ανατο-
λικά γεμίζοντας τον χώρο ανάμεσα στον μεγάλο περίβολο και στους τύμβους της
Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, πολλοί από τους οποίους, ως φαίνεται δεν είναι πια
αναγνωρίσιμοι και διαταράσσονται από τις νέες ταφές.21
Οι πολύτιμες χάλκινες σκευές συμποσίων από τους ασύλητους τάφους του ιε-
ρέα22 και τη θήκη της συστάδας Heuzey23 δίνουν μια εικόνα της ευμάρειας των
πολιτών των Αιγών που οφείλεται προφανώς στις αποζημιώσεις που φέρνουν μαζί

20. Στα χρόνια των Αντιγονιδών φαίνεται ότι τα Ξανδικά τελούνται σε διαφορετικές περιοχές κάθε χρό-
νο. Βλ. Hatzopoulos, Macedonian Institutions, 290 και σημ. 1. «Cf. the Xàndika of 182, which took
place probably at Pella (Livy 40.6.1-7) and those of 171, which took place in Elemia, perhaps at Aiane
(Livy 43.21.5)». Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι ο συσχετισμός της περιγραφής του Πολύβιου που
διέσωσε ο Τίτος Λίβιος για τα Ξανδικά του 182 π.Χ. με την Πέλλα στηρίζεται στην παραδοχή ότι
μόνον εκεί και όχι στις Αιγές υπήρχαν επίσημα διώροφα κτήρια, ωστόσο ακόμη και αυτό πια ανα-
θεωρείται μετά την ανάταξη του δευτέρου ορόφου του ανακτόρου των Αιγών πρβ. Ibid., 320 «The
place is not explicitly stated, but the mention of the separate domus of Perseus and Demetrios and
of the regia of Philip leaves no doubt that it must have been one of the royal capitals, either Aigeai
or Pella, probably the latter, if we judge from the mention of imposing two-storey mansions, the like
of which have been uncovered only there. In fact the plain west of the city would have provided an
excellent terrain for the meeting itself and for the review and the manoeuvres. It is also interesting to
note that the purification and the exercises were followed by πότοι και εύωχίαι, κώμοι (convivium,
cena), as in the autumn panegyrìs».
21. Κοτταρίδη, Αγγελική. 2016. “Η νεκρόπολη των Αιγών.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και
στη Θράκη 30: Υπό έκδοση.
22. Κοτταρίδη, Αγγελική. 2015. “Η ανατομία ενός τύμβου.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και
στη Θράκη 28: Υπό έκδοση.
23. Drougou, Stella. 2015. “The Bronze Calyx-krater from the ‘Heuzey Bʹ Tomb at Vergina (Ancient
Aigai).” Studies in Ancient Art and Civilization 19: 139-168.
 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 67

τους οι βετεράνοι της μεγάλης εκστρατείας, τον απόηχο των μαχών της οποίας
αναγνωρίζουμε στα πήλινα σπαράγματα της διακόσμησης μιας ξύλινης νεκρικής
κλίνης.24
Ο Κάσσανδρος που όφειλε τη νομιμοποίηση του στον θρόνο στον γάμο του
με τη Θεσσαλονίκη, μολονότι είναι ο εξολοθρευτής της οικογένειας του Μεγαλέ-
ξανδρου, συμπεριφέρεται τυπικά τουλάχιστον ως μέλος της δυναστείας των Τη-
μενιδών και φροντίζει για τον ενταφιασμό των συγγενών του στην πάτρια πόλη.
Ανακομίζει τα λείψανα του Φιλίππου Αριδαίου, της συζύγου του και εγγονής του
Φιλίππου Βʹ, Ευρυδίκης που είχαν εκτελεστεί από την Ολυμπιάδα το 317 π.Χ.,
μάλλον στην Πύδνα, και της μητέρας της Ευρυδίκης Κύννας, θυγατέρας του Φι-
λίππου Βʹ και συζύγου του γιου του Περδίκκα Γʹ Αμύντα, που είχε δολοφονηθεί
μερικά χρόνια πριν στις Σάρδεις από τον Αλκέτα, και τα θάβει στη βασιλική νε-
κρόπολη.25
Γνωρίζοντας τα ταφικά έθιμα των αρχαίων26 και ιδιαίτερα των Μακεδόνων της
εποχής, είναι προφανές ότι πρόκειται για την ανακομιδή των καμένων οστών των
τριών και τον ενταφιασμό τους με τις πατροπαράδοτες τιμές στη βασιλική νε-
κρόπολη των Αιγών, πράγμα που αποκλείει την εκδοχή ο Φίλιππος Γʹ Αρριδαίος
και η Ευρυδίκη να βρίσκονται θαμμένοι στον μακεδονικό τάφο ΙΙ της Μεγάλης
Τούμπας, εφόσον εδώ βρέθηκαν τα εξαιρετικά πλούσια σε προσφορές κατάλοι-
πα της ταφικής πυράς, στην οποία δαπανήθηκε το σώμα του νεκρού, τα λείψανα
του οποίου φυλάχθηκαν στη μεγάλη χρυσή λάρνακα. Άλλωστε στον διπλανό του
μακεδονικό τάφο δεν βρέθηκε η ταφή μιας ώριμης γυναίκας που να μπορεί να
σχετιστεί με την Κύννα, αλλά ενός νεαρού αγοριού.
Υπάρχει όμως μια άλλη πολύ ελκυστική πιθανότητα: Στο ανατολικό τμήμα της
κεντρικής βασιλικής ταφικής συστάδας27 («συστάδα των Τημενιδών» ή Συστάδα
Γ), ανάμεσα στις σειρές των δεκαοχτώ τάφων (μνημειώδεις κιβωτιόσχημοι και δύο
εντυπωσιακών διαστάσεων υπόστυλοι με λίθινες κλίμακες) που χρονολογούνται
στον 6ο, 5ο και στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., και στο αναπεπταμένο πεδίο των ταφι-
κών αγώνων, βρέθηκαν τρεις μεγάλοι μακεδονικοί τάφοι. Οι τύμβοι ήταν σχεδόν

24. Κοτταρίδη, “Η ανατομία ενός τύμβου.”

25. Διόδωρος 19.52.1-5.
26. Έτσι και Hatzopoulos, Miltiades B. 2008. “The Burial of the Dead (at Vergina) or the Unending
Controversy on the Identity of the Occupants of Tomb II.” Τεκμήρια 9: 91-118, όπου όλη η σχετική
συζήτηση και ειδικότερα σ. 116. Όσον αφορά την ταύτιση του νεκρού του τάφου ΙΙ της Μ. Τούμπας
με τον Φίλιππο Βʹ η ανασκαφικά τεκμηριωμένη παρουσία των καταλοίπων της ταφικής πυράς του
νεκρού του θαλάμου (και της νεκρής του προθαλάμου) είναι η απόλυτη και στην πραγματικότητα
μη επιδεχόμενη αμφισβήτηση απόδειξη. Όσον αφορά τη νεκρή του προθαλάμου υπάρχουν ισχυρές
ενδείξεις για την ταύτισή της με την Θράκισσα πριγκίπισσα Μήδα, την κόρη του βασιλιά των Γετών
Κοθήλα. Βλ. σχετ. Κοτταρίδη, Μακεδονικοί Θησαυροί.
27. Κοτταρίδη, Αγγελική. 2014. “Ανασκαφή στη Συστάδα των Τημενιδών 2012-13. Νέοι βασιλικοί τάφοι
στις Αιγές.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 27: Υπό έκδοση. Κοτταρίδη, Η
νεκρόπολη των Αιγών από την πρώιμη εποχή του σιδήρου, 56 κ.ε.
68 αγγελικηκότταριδη

εντελώς ισοπεδωμένοι, ωστόσο ο προσανατολισμός, η διαμόρφωση των σκαμ-

μάτων και των δρόμων και η γενικότερη στρωματογραφία δείχνουν ότι οι δύο
βορειότεροι που είναι χτισμένοι δίπλα-δίπλα στο ίδιο επίπεδο και βλέπουν προς
την ανατολή θα πρέπει να καλύπτονταν από έναν ενιαίο τύμβο, ενώ ο τρίτος που
βρίσκεται προς τα νότια και προσανατολίζεται προς αυτήν την κατεύθυνση μάλ-
λον είχε δικό του ξεχωριστό τύμβο. Και οι τρεις τάφοι είναι όχι μόνον συλημένοι,
αλλά και βαρύτατα λιθολογημένοι και σώζονται πολύ αποσπασματικά, ωστόσο
προσθέτουν καινούρια στοιχεία στην ιστορία της ταφικής αρχιτεκτονικής, αλλά
ενδεχομένως και στην προσωπογραφία της βασιλικής οικογένειας.
Μολονότι εξαιτίας της εκτεταμένης λιθαρπαγής η κατάσταση είναι πολύ συ-
γκεχυμένη η λιγοστή κεραμική που συσχετίζεται με εναγισμούς, αλλά κυρίως
σωζόμενες αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες χρονολογούν την ομάδα των δύο βορει-
ότερων τάφων (Μ1/1987 και Μ3/2013) στα τελευταία χρόνια του 4ου αι. π.Χ. Ο
νότιος,28 από τον οποίο σώζεται ουσιαστικά μόνον τμήμα της ανατολικής πλευ-
ράς, το δάπεδο και οι θεμελιώσεις των τοίχων, είχε πρόσοψη ιωνική με αέτωμα και
ανθεμωτά ακρωτήρια και, όπως ο τάφος του Φιλίππου Βʹ, παρουσιάζει την εξαι-
ρετική ιδιαιτερότητα ο προθάλαμος να είναι σχεδόν το ίδιο βαθύς με τον θάλαμο,
πράγμα που σημαίνει διπλή ταφή, πιθανότατα ενός ζευγαριού.
Ο βόρειος τάφος, από τον οποίο το νότιο και νοτιοανατολικό τμήμα σώζεται
μέχρι το ύψος του κοσμήτη της καμάρας και μάλιστα υπάρχει ακόμη στη θέση της
η μαρμάρινη επένδυση της παραστάδας της θύρας του θαλάμου, ενώ το βόρειο
και βορειοδυτικό τμήμα του έχει λιθολογηθεί μέχρι την ευθυντηρία, έχει πρόσοψη
με τέσσερις δωρικούς ημικίονες που επιστέφονταν από γραπτή ιωνικού τύπου ζω-
φόρο, έναν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό τύπο που επαναλαμβάνει εκείνον του τάφου
του Φιλίππου Βʹ και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στις Αιγές. Με τετράγωνο ευρύ-
χωρο θάλαμο και τον χαρακτηριστικά αβαθή προθάλαμο, δίνει την εντύπωση ότι
ακολουθεί τον γενικό κανόνα και προορίζεται για μία μόνον ταφή. Αξιοσημείωτο
στοιχείο εδώ είναι οι σχηματοποιημένοι σύμφυτοι καλυπτήρες κορινθιακού τύπου
οι οποίοι διακοσμούν το γείσο που επέστεφε τη γραπτή ζωφόρο, ένα πολύ ιδιαίτε-
ρο και ασυνήθιστο χαρακτηριστικό που εμφανίζεται και στον μακεδονικό τάφο ΙΙΙ
της Μεγάλης Τούμπας.
Στην περίπτωση αυτών των δύο μακεδονικών τάφων ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα
είναι η έλλειψη των χαρακτηριστικών επιχώσεων με υπολείμματα ταφικών πυρών,
η παρουσία των οποίων αποτελεί κοινό τόπο σε όλες τις άλλες ταφές της συστά-
δας. Οι πυρές29 που σχετίζονται κυρίως με τον Μ1/1987, είναι μικρές σε έκταση

28. Drougou, Stella. 2016. “Vergina-Agai: The Macedonian Tomb with Ionic Façade. Observation on the
Form and Function of Macedonian Tombs.” Στο “Φιλέλλην”: Essays presented to Stephen G. Miller,
επιμέλεια Dora Katsonopoulou, και Elena Partida. Athens: The Helike Society, 335-349, 337.
29. Στην επίχωση μεταξύ των δύο τάφων διατηρούνται ίχνη πυράς που φαίνεται ωστόσο μεταγενέστερη
των κτηρίων και σχετίζεται με τις δραστηριότητες των λιθορύχων.
 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 69

και δίνουν περισσότερο την εντύπωση εναγιστικών προσφορών παρά ταφικών

πυρών.30 Στον Μ3/2013 δεν αναγνωρίστηκαν ευρήματα που να μπορούν να σχε-
τισθούν με την κτέρισή του, αλλά στον Μ1/1987 βρέθηκε τμήμα ενός σιδερένιου
κράνους και φολίδες από χάλκινο επίχρυσο θώρακα. Τα ευρήματα αυτά δεν είναι
καθόλου τυχαία και συνηθισμένα όπλα κάποιου απλού πολεμιστή.31 Το σιδερένιο
κράνος, υψηλό επίτευγμα προηγμένης τεχνολογίας για την εποχή εκείνη, βρίσκει
παράλληλα στη χρυσοποίκιλτη πανοπλία του Φιλίππου Βʹ και στο διάσημο σιδε-
ρένιο κράνος «έργον Θεοφίλου» που έλαμπε σαν ασήμι και φόρεσε ο Αλέξανδρος
στη μάχη των Γαυγαμήλων και ο επίχρυσος φολιδωτός θώρακας ανακαλεί τις επί-
χρυσες περικνημίδες του Αλέξανδρου Δʹ, αλλά και του ίδιου του Φιλίππου Βʹ.
Χτισμένοι και οι δύο την ίδια εποχή κάτω από τον ίδιο τύμβο, δίπλα-δίπλα και
με τον ίδιο προσανατολισμό ο ιωνικός και ο δωρικός τάφος δίνουν την εικόνα
ενός δίδυμου με ιδιαίτερη συνάφεια. Η ανασκαφική εικόνα παρουσιάζει αναλογίες
με την περιγραφή του Διοδώρου για την τριπλή ανακομιδή/νέα ταφή και νομί-
ζω ότι δεν είναι καθόλου απίθανο να πρόκειται για τα μνημεία που φιλοξένησαν
την Κύννα και το ζεύγος Αρριδαίου-Ευρυδίκης. Κληρονόμος του Αλέξανδρου και
νόμιμος βασιλιάς στα μάτια των Μακεδόνων που υποστήριζαν τον Κάσσανδρο,
ο Φίλιππος Γʹ Αρριδαίος (323-317 π.Χ.) είχε προφανώς δικαίωμα να ταφεί στην
παλιά βασιλική συστάδα και ο ιωνικός τάφος με τον ασυνήθιστα βαθύ προθάλαμο
που προφανώς προοριζόταν για την ταφή και ενός δεύτερου νεκρού, προσφέρε-
ται ιδανικά για την ταφή αυτού του βασιλικού ζευγαριού, μια υπόθεση που την
ενισχύει αποφασιστικά η παρουσία του διδύμου τάφου, όπου θα μπορούσαν να
έχουν αποτεθεί τα οστά της Κύννας, πεθεράς και συγχρόνως ετεροθαλούς αδελ-
φής του Φιλίππου Αρριδαίου!
Το βέβαιο είναι ότι ο Μ3/2013 παρουσιάζει εντυπωσιακές αναλογίες και όχι
μόνον μορφολογικές με τον μακεδονικό τάφο ΙΙΙ της Μεγάλης Τούμπας που χρο-
νολογείται επίσης στα τελευταία χρόνια του 4ου αι. π.Χ. και χτίσθηκε δίπλα στον
τάφο του Φιλίππου Βʹ. Σε ασημένια υδρία με ένα χρυσό στεφάνι βελανιδιάς περα-
σμένο στον λαιμό της, βρέθηκαν εδώ τα καμένα οστά του αγοριού που ήταν ο κύ-
ριος του τάφου. Ωστόσο μολονότι καμένος, επάνω ή γύρω από τον τάφο του δεν
υπήρχαν λείψανα της ταφικής πυράς παρά μόνον ένας μικρός εναγισμός. Αυτό
δείχνει ότι η καύση έγινε σε άλλον τόπο και τα οστά μεταφέρθηκαν για να ταφούν
εδώ. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την ηλικία του νεκρού, την εποχή της

30. Μάλιστα η ανασκαφέας κ. Δρούγου συσχετίζει το σχετικό εύρημα με τη μικρή εναγιστική πυρά που
αποκαλύφθηκε στον τάφο ΙΙΙ της Μ. Τούμπας όπου επίσης δεν υπήρχαν υπολείμματα ταφικής πυράς
μολονότι ο νεκρός ήταν καμένος. Βλ. Drougou, “Vergina-Agai,” 335-349, 339.
31. Η Σ. Δρούγου, ibid., 337 κ.ε. δείχνει να αντιλαμβάνεται την ιδιαιτερότητα του βαθιού προθαλάμου
και μάλιστα παραπέμπει για σύγκριση στον τάφο του Φιλίππου Βʹ, καταλήγει ωστόσο ότι πρόκειται
για την ταφή κάποιου στρατιωτικού μην λαμβάνοντας υπ’ όψιν ούτε την ιδιαιτερότητα της ευρύτε-
ρης ταφικής συστάδας που ποικιλοτρόπως εξαίρεται στην εικόνα της νεκρόπολης των Αιγών και όχι
μόνον.
70 αγγελικηκότταριδη

ταφής και την άμεση σύνδεση με τον τάφο του Φιλίππου Βʹ κάνει σχεδόν βέβαιη
την ταύτιση32 του νεκρού παιδιού με τον Αλέξανδρο Δʹ (323-310 π.Χ.) τον γιο
του Μεγαλέξανδρου και της Ρωξάνης που γεννήθηκε για να ενώσει τους δύο κό-
σμους, αλλά συνάντησε τον δολοφόνο πριν εκπληρώσει τον προορισμό του. Για
να μην συμπληρώσει τα δεκατέσσερα και γίνει επικίνδυνος για τους Διαδόχους, ο
Αλέξανδρος που μαζί με τη μητέρα του ήταν φυλακισμένος στην Αμφίπολη, δολο-
φονήθηκε από τον Κάσσανδρο ελευθερώνοντας τον δρόμο του σφετεριστή προς
την εξουσία. Νεκρός ήταν ακίνδυνος και έτσι η υδρία με τα οστά του μπορούσε να
ταξιδέψει στις Αιγές για να αποδοθούν στον απόγονο του μέγιστου των Τημενι-
δών οι τιμές που όριζε η παράδοση για τη γενιά του.
Οι αρματοδρομίες στον προθάλαμο του τάφου αυτού αποτυπώνουν ίσως τους
νεκρικούς αγώνες προς τιμή του παιδιού που γεννήθηκε βασιλεύς των βασιλέων,
το σίγουρο είναι ότι επαναλαμβάνουν τα ανάγλυφα μιας μαρμάρινης ζωφόρου που
στόλιζε ταφικό μνημείο των Αιγών. Οι δύο πλάκες που μας σώθηκαν θυμίζουν τις
αρματοδρομίες του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού και δίνουν μια αμυδρή εντύ-
πωση της εικόνας της βασιλικής νεκρόπολης στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια.
Αρκετά διαφορετικός φαίνεται ότι ήταν ο μεγάλος μακεδονικός τάφος Μ3/2013
της ανατολικής ομάδας της βασιλικής ταφικής Συστάδας «των Τημενιδών» (Συ-
στάδα Γ) που χρονολογείται γύρω στο 300 π.Χ. Το μνημείο αυτό έχει λιθολογηθεί
σε τρομακτικό βαθμό και η πρόσοψή του καταστράφηκε εντελώς, ωστόσο, το μέ-
γεθός του, τα μεγάλα μαρμάρινα θυρόφυλλα και η μοναδική, μνημειώδης λίθινη
κλίμακα που ανηφορίζει προς τα νότια, όπου βρισκόταν ο κεντρικός δρόμος που
συνέδεε το άστυ των Αιγών με τις άλλες πόλεις του βασιλείου, δεν αφήνουν αμ-
φιβολία για τη σημασία του. Φολίδες χάλκινου θώρακα και χρυσά ελάσματα από
διακόσμηση λαβής χρυσοποίκιλτου ξίφους φαίνονται να σχετίζονται με τα κτερί-
σματα του τάφου και δηλώνουν το φύλο του νεκρού που βρίσκεται θαμμένος στο
μέτωπο της σεβάσμιας αρχαίας συστάδας των βασιλέων των Μακεδόνων. Μπορεί
να είναι αυτός ο τάφος του Κασσάνδρου που η σύζυγός του έθαψε ως μέλος της
οικογένειας των Τημενιδών, για να εδραιώσει έτσι το αίτημα των γιων της για
πρωτοκαθεδρία στην ευμετάβολη πολιτική σκηνή των επιγόνων;
Όπως δείχνουν ευρήματα από τα κατάλοιπα της ταφικής πυράς την ίδια εποχή
κατασκευάσθηκε και ο τάφος με τους ελεύθερους κίονες στην ταφική συστάδα
του Φιλίππου Βʹ, η αβαθής στοά, περισσότερο σκηνικό παρά λειτουργικό στοιχείο,
υπογραμμίζει την ιδιαιτερότητα του κτηρίου, αλλά και εδώ βρίσκουμε την τυπική
για τις Αιγές επιλογή της γραπτής ζωφόρου που αντί αετώματος επιστέφει τη δω-
ρική πρόσοψη. Ο τάφος είναι μονόχωρος, χωρίς προθάλαμο, ωστόσο τα θραύσμα-
τα της χρυσελεφάντινης κλίνης με τα εκπληκτικά κεφαλάκια που προοιωνίζονται
τη μεγαλοπρεπέστερη εκδοχή του ελληνιστικού μπαρόκ δεν αφήνουν καμιά αμφι-

32. Κοτταρίδη, Μακεδονικοί Θησαυροί, 114 κ.ε.

 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 71

βολία για τον πλούτο και τη σπουδαιότητα του νεκρού που βρίσκεται σε μια τόσο
σημαίνουσα θέση. Η σκηνή κυνηγιού της ζωφόρου με τις πήλινες μορφές από τα
κατάλοιπα της πυράς είναι μια ένδειξη ότι ο νεκρός ήταν άνδρας. Μήπως εδώ θα
πρέπει να αναζητήσουμε τον νεαρό βασιλιά που κυβέρνησε μόνον έξι μήνες, τον
Φίλιππο Δʹ, γιο του Κάσσανδρου και της Θεσσαλονίκης, εγγόνι από τη μάνα του
μεγάλου βασιλιά που στοίχειωνε τον τόπο και τη μνήμη;
Σύγχρονος με αυτόν είναι ο ιωνικός τάφος με τον θρόνο33 δίπλα στον τάφο
της βασίλισσας Ευρυδίκης που δέχθηκε την τελευταία νεκρή της επίλεκτης ομά-
δας της συστάδας των βασιλισσών. Στον θάλαμο αυτού του τάφου υπάρχει χτιστή
σαρκοφάγος, επάνω από την οποία θα πρέπει σύμφωνα με το έθιμο της εποχής να
φανταστούμε τοποθετημένη την ξύλινη κλίνη, ενώ στη βορειοανατολική γωνία
του είναι στημένος ένας εντυπωσιακός μαρμάρινος θρόνος με υποπόδιο που ανα-
καλεί τον ταφικό θρόνο της Ευρυδίκης, χωρίς ωστόσο να τον φτάνει σε λαμπρό-
τητα. Το έπιπλο αυτό που στην εικονογραφία των νεκροδείπνων συσχετίζεται με
το θηλυκό στοιχείο δείχνει ότι ο κάτοχος και αυτού του τάφου, όπως και όλων
των υπόλοιπων της συστάδας, πρέπει να ήταν μια γυναίκα, τη στενή σχέση της
οποίας με την Ευρυδίκη προδίδει η γειτνίαση των ταφικών μνημείων τους. Το 298
π.Χ. πέθανε, δολοφονημένη από τον ίδιο της τον γιο, η βασίλισσα Θεσσαλονίκη,
η γυναίκα που με το γάμο της νομιμοποίησε την παρουσία του Κάσσανδρου στον
θρόνο της Μακεδονίας. Κόρη του Φιλίππου Βʹ και της Νικησίπολης, ήταν η τελευ-
ταία απόγονος του οίκου των Τημενιδών. Ποιά άλλη εκτός από αυτήν, την αδερφή
του Μεγαλέξανδρου, θα ήταν αντάξια της τιμής να ταφεί στην αρχαία συστάδα
των βασιλισσών δίπλα στον τάφο της γιαγιάς της, μπροστά στην πύλη των Αιγών,
του λίκνου της αρχαίας δυναστείας;
Μία ασημένια υδρία, ένας ασημένιος «παναθηναϊκός» αμφορέας και ένας ολό-
χρυσος, απολύτως λιτός λέβητας με ένα χρυσό στεφάνι βελανιδιάς, τυλιγμένος
σε ύφασμα και κρυμμένος μέσα σε έναν μεγαλύτερο χάλκινο λέβητα ήταν οι τε-
φροδόχοι μιας ομάδας άλλων σημαντικών προσώπων που φαίνεται πως πέθαναν
τα ταραγμένα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατο του Μεγαλέξανδρου και
καταχώθηκαν μέσα στο άστυ των Αιγών στο ιερό της Εύκλειας.34 Μοναδικό και

33. Ρωμαίος, Κωνσταντίνος Α. 1951. Ο μακεδονικός τάφος της Βεργίνας. Αθήνα: Εταιρεία Μακεδονικών
Σπουδών. Τα ελάχιστα κινητά ευρήματα που αναφέρεται, ibid., 48, ότι βρέθηκαν στο εσωτερικό του
συλημένου τάφου δεν βοηθούν να ταυτιστεί το φύλο του νεκρού, ενώ ο αυλός σιδερένιας αιχμής,
όπως και τα όστρακα των αρχαϊκών κορινθιακών αγγείων πιθανότατα έπεσαν μέσα στο μνημείο μαζί
με τα χώματα των επιχώσεων μετά τη σύλησή του.
34. Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Χρυσούλα, Αθανασία Κυριάκου, Ελένη Μητσοπούλου, και Αθανάσιος
Τούρτας. 2009. “Πολύτιμα ταφικά σύνολα από την Αγορά των Αιγών Ι: η αρχαιολογική εικόνα και
η ιστορική ερμηνεία της.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 23: 117-122 και
Σαατσόγλου-Παλιαδέλη, Χρυσούλα, Παρασκευή Παπαγεωργίου, Γιάννης Μανιάτης, Σεβαστή Τρι-
ανταφύλλου, Αθανασία Κυριάκου, και Αλέξανδρος Τούρτας, 2009. “Πολύτιμα ταφικά σύνολα από
την Αγορά των Αιγών. ΙΙ: Η διερεύνηση στο εργαστήριο.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και
στη Θράκη 23: 124-130.
72 αγγελικηκότταριδη

εξαιρετικά δυσερμήνευτο το εύρημα αυτό προϋποθέτει την ολοκλήρωση και δη-

μοσιοποίηση των ευρημάτων της ανθρωπολογικής εξέτασης των οστών, αλλά και
την αναλυτική παρουσίαση των ανασκαφικών, στρωματογραφικών δεδομένων
από τους ανασκαφείς για να μπορέσει να αρχίσει επί της ουσίας η επιστημονική
συζήτηση για την πιθανή ταυτότητα των προσώπων.
Σε πρώτη ματιά πάντως έχει κανείς την εντύπωση ότι πρόκειται για μια «δευ-
τερογενή» απόκρυψη των τριών τεφροδόχων στον χώρο του ιερού και όχι για κα-
νονική ταφή, εφόσον δεν υπάρχουν κτερίσματα, αλλά ούτε και ταφική θήκη. Μή-
πως λοιπόν κάποιοι ευλαβείς Μακεδόνες, την ώρα της μεγάλης καταστροφής της
νεκρόπολης προσέτρεξαν να διασώσουν από την ατίμωση τα σκηνώματα όποιου
μπόρεσαν από τους νεκρούς της βασιλικής νεκρόπολης; Οπωσδήποτε το μυστηρι-
ώδες εύρημα του ιερού της Εύκλειας πλουτίζει με εντυπωσιακό τρόπο την εικόνα
των ταφικών μνημείων των Αιγών υπογραμμίζοντας μαζί με όλα τα υπόλοιπα την
πραγματική και συμβολική σημασία της αρχαίας βασιλικής μητρόπολης που εξα-
κολουθεί να είναι ακόμη σημείο ιδεολογικής αναφοράς.
Το 276 π.Χ. οι Γαλάτες του Πύρρου καταλαμβάνουν τις Αιγές και η πόλη δοκι-
μάζεται σκληρά, οι βασιλικές συστάδες καταλεηλατούνται, μαζί τους και ολόκλη-
ρη η νεκρόπολη. Δεκάδες σπασμένες επιτύμβιες στήλες, εκατοντάδες αναμοχλευ-
μένοι τάφοι, σχεδόν το 80% του συνόλου, μαρτυρούν το άγος, την ταπείνωση και
την τεράστια προσβολή που υπέστη η μητρόπολη των Μακεδόνων.35
Στον τάφο της Ευρυδίκης και σε έναν ακόμη τάφο της συστάδας των βασιλισ-
σών, στον τάφο Ι της Μεγάλης Τούμπας, στον τάφο με την τοιχογραφία στη συ-
στάδα των Τημενιδών βρέθηκαν σκελετοί εύρωστων ανδρών ριγμένοι επάνω στις
τρύπες σύλησης και μέσα στις επιχώσεις, αντίποινα, πιστεύω, των Μακεδόνων στο
φιλοχρηματότατον γένος των Γαλατών μετά την τελική νίκη.
Αναζητώντας νομιμοποίηση από τη σκιά του μεγάλου Τημενίδη ο Αντίγονος
Γονατάς κατασκευάζει τον τεράστιο τύμβο που θα προστατεύσει στους αιώνες τον
τάφο του πατέρα και του γιου του Μεγαλέξανδρου, μέσα στον οποίο συγκεντρώ-
νονται και τα κατάλοιπα της λεηλασίας.36
H ανασκαφική έρευνα έδειξε ότι η Μεγάλη Τούμπα δεν ήταν απλά ένας τερά-
στιος σωρός χώμα, αλλά ένα μνημειώδες έργο με πολύπλοκη δομή που προέκυψε
ύστερα από μελέτη και προϋπόθετε καλή γνώση των νόμων της στατικής. Τα χώ-
ματα είχαν συσσωρευτεί περιμετρικά, σχηματίζοντας μια τεράστια στεφάνη, στην
οποία ενσωματωνόταν και ο προϋπάρχων δίδυμος τύμβος των δύο μακεδονικών
τάφων (τάφοι ΙΙ και ΙΙΙ) και ο παρακείμενος τύμβος του μακεδονικού τάφου ΙV.
Τον πυρήνα της κατασκευής αποτελούσε ένας τεράστιος ανεστραμμένος κώνος
από μεγάλες πέτρες που γέμιζε το κενό στο κέντρο της χωμάτινης στεφάνης. Ορι-

35. Πλούταρχος, Πύρρος 26.11-26.13.

36. Ανδρόνικος, Βασιλικοί τάφοι, 43 κ.ε.
 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 73

ζόντιες στρώσεις με μεγαλύτερες και μικρότερες πέτρες και συστήματα τεμνόμε-

νων αναληματικών αργολιθοδομικών τοίχων που σχημάτιζαν εσχάρες σε διάφορα
επίπεδα εξασφάλιζαν τη συνεκτικότητα και τη στερεότητα του υπερμεγέθους τύμ-
βου, εμποδίζοντας τις κατολισθήσεις των χωμάτων και διατηρώντας τον επιβλητι-
κό όγκο του σχεδόν αμετάβλητο στους αιώνες.
Με δεδομένη την έλλειψη μηχανικών μέσων, είναι φανερό ότι η μετακίνηση και
η συσσώρευση των τεράστιων ποσοτήτων χώματος και λίθων απαιτούσε τη συ-
ντονισμένη προσπάθεια πολύ μεγάλου αριθμού εργαζόμενων για μεγάλο χρονικό
διάστημα, προϋποθέσεις που μόνον μια ισχυρή εξουσία μπορούσε να εξασφαλίσει.
Η Μεγάλη Τούμπα δεν είναι μόνον σύμβολο πλούτου, αλλά πολύ περισσότερο
ένα σύμβολο εξουσίας και δύναμης. Όμως πέρα από το τεράστιο κόστος του έρ-
γου, ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι το μνημείο αυτό κατασκευάστη-
κε για να τιμηθούν νεκροί που είχαν πεθάνει πριν από δύο γενιές τουλάχιστον,
φαινόμενο σπάνιο, αν όχι μοναδικό, που αποδεικνύει ότι η μνήμη των προσώπων
που βρίσκονταν θαμμένα εδώ ήταν ακόμη ζωντανή και σεβαστή, και ο ιστορικός
τους ρόλος ακόμη τόσο καίριος που άξιζε η παρουσία τους με κάθε τρόπο να υπο-
γραμμιστεί και η μνήμη τους υπέρμετρα να τιμηθεί.
Ακόμη και αν οι τάφοι είχαν συληθεί και αν δεν είχαν βρεθεί οι θησαυροί, και
μόνη η παρουσία της Μεγάλης Τούμπας θα έφτανε για να αποδείξει ότι οι νεκροί
που σκέπαζε ήταν πρόσωπα εξαιρετικά που η παρουσία τους σημάδεψε τη μοίρα
του τόπου για γενιές. Στα χρόνια που οι γιοι και τα εγγόνια των παλιών Μακεδό-
νων εταίρων πάλευαν ανελέητα να κρατήσουν και να αυξήσουν το κομμάτι της
κληρονομιάς τους από την Κοσμοκρατορία, ποιοι νεκροί «ήρωες» θα μπορούσαν
να είναι σημαντικότεροι για τους νέους ηγεμόνες της Μακεδονίας, από τον πατέ-
ρα και τον γιο του Μεγαλέξανδρου, τη βασιλική ρίζα των Τημενιδών που η πα-
ρουσία της στα χώματα των Αιγών νομιμοποιούσε την αξίωση του βασιλείου των
Αντιγονιδών για την πρωτοκαθεδρία στον Νέο Κόσμο;
Ωστόσο είναι προφανές ότι στα χρόνια των Αντιγονιδών οι Αιγές έχουν πάψει
οριστικά να βρίσκονται στο κέντρο της εξουσίας. Οι βασιλικές ταφές σταματούν,
η οικοδομική δραστηριότητα για τα δεδομένα της εποχής είναι περιορισμένη, οι
μορφές κατασκευαστικά και μορφολογικά ευτελέστερες. Στο ανάκτορο προστίθε-
ται ο νότιος διάδρομος και αναμορφώνεται το δυτικό περιστύλιο που λειτουργεί
και ως παλαίστρα με την προσθήκη και ενός κυκλικού λουτρού. Στο ιερό της Ευ-
κλείας κτίζεται ακόμη ένας μικρός ναός, επιδιορθώσεις γίνονται και στο ιερό της
Κυβέλης, ενώ η νεκρόπολη συνεχίζει να εξαπλώνεται προς τα ανατολικά, αλλά οι
ταφές είναι γενικά φτωχότερα κτερισμένες από τις παλιότερες.
Εξαίρεση σε αυτό αποτελεί η ταφική συστάδα37 μιας οικογένειας εταίρων με
τρεις Μακεδονικούς και έναν κιβωτιόσχημο τάφο όπου βρέθηκε χρυσό στεφάνι.

37. Ibid., 33 κ.ε.

74 αγγελικηκότταριδη

Στην πρόσοψη του παλιότερου από τους Μακεδονικούς ο αποθεωμένος πια Αλέ-
ξανδρος με τη χαρακτηριστική αναστολή, καθισμένος στον τύπο του Άρη, παρα-
κολουθεί την απονομή τιμής στον επιφανή πολεμιστή της γενιάς των επιγόνων,
για την αρχόντισσα του οίκου του οποίου στον θάλαμο υπάρχει λίθινος θρόνος.
Νεότερος είναι ο κομψός τάφος με το αιγυπτιάζον cavetto και τη δωρική πρό-
σοψη, στην οποία εμφανίζονται παραπέτα που παραπέμπουν όπως και το cavetto
στην αρχιτεκτονική του βασιλείου των Πτολεμαίων, ενώ ο λιθόκτιστος δρόμος του
και η προσθήκη δεύτερης ταφικής θήκης δίπλα στην κλινόσχημη σαρκοφάγο τεκ-
μηριώνουν το καινοφανές για τις Αιγές έθιμο των επαναλαμβανόμενων ταφών.
Από την περιοχή των Αιγών προέρχεται ένα κομψό υστεροελληνιστικό αγαλ-
ματίδιο μιας βασίλισσας με κέρας Αμάλθειας που είναι πιθανότατα η Λαοδίκη η
σύζυγος του Περσέα που μετά την ήττα του Μακεδόνα θα επιστρέψει στην πατρί-
δα της για να γίνει βασίλισσα εκεί ως Λαοδίκη Εʹ. Η πόλη ωστόσο θα έχει τύχη
πολύ χειρότερη από τη βασίλισσά της. Στα μέσα του 2ου αιώνα, μετά την ήττα του
Περσέα από τους Ρωμαίους, μετά την αποτυχία της προσπάθειας του Ανδρίσκου
να παλινορθώσει το βασίλειο των Μακεδόνων, οι Αιγές –το άστυ, αλλά και οι
γύρω οικισμοί– πυρπολούνται και καταστρέφονται. Τα τείχη κατεδαφίζονται, το
ανάκτορο λεηλατείται και καίγεται, το θέατρο παύει να λειτουργεί. Στη ζώνη των
τειχών κατασκευάζονται πρόχειρα σπίτια. Στο ανάκτορο εγκαθίστανται εργαστή-
ρια κεραμεικής. Τα δημόσια κτήρια αποδομούνται και τα υλικά τους χρησιμοποι-
ούνται για ιδιωτικές κατασκευές.
Πριν το τέλος του 2ου προχριστιανικού αιώνα, κοντά στη Μεγάλη Τούμπα
χτίζεται ένας από τους τελευταίους μακεδονικούς τάφους. Μονοθάλαμος, χωρίς
διαμορφωμένη πρόσοψη και χωρίς λίθινη θύρα είναι κατασκευασμένος από προ-
σεκτικά επεξεργασμένους και καλοαρμοσμένους σπονδύλους δωρικών κιόνων
που σύμφωνα με τις διαστάσεις τους φαίνονται να προέρχονται από τα ανώτερα
τμήματα των κιονοστοιχιών των στοών της πρόσοψης του ανακτόρου από τους
21 κίονες της οποίας δεν έχουν βρεθεί παρά ελάχιστα σπαράγματα. Σε τοίχο που
κατασκευάσθηκε την ίδια εποχή βρέθηκαν το εντυπωσιακό ανάγλυφο με το φυτι-
κό κόσμημα, αλλά και το τραπεζοφόρο με τους γρύπες και τα ελάφια που σίγουρα
προέρχονται από γειτονικό ιερό.
Βασιλικοί τάφοι που ήταν περισσότερο εκτεθειμένοι λιθολογούνται συστημα-
τικά, ενώ ο εντυπωσιακός υπόστυλος τάφος που χρονολογείται στα μέσα του 5ου
αιώνα π.Χ. και μάλλον ανήκε στον Αλέξανδρο Αʹ, μολονότι ακόμη δεν έχει ολο-
κληρωθεί η συστηματική μελέτη του υλικού, όπως δείχνουν περισσότεροι από 200
σκελετοί νεογνών ή εμβρύων, φαίνεται ότι στο βʹ μισό του 2ου αιώνα απόκτησε
μια απολύτως ανοίκεια και μακάβρια χρήση ως αποθετήριο άωρων, αντίστοιχη με
αυτή του πηγαδιού στην Αγορά της Αθήνας.
Για τα σημαντικότερα ταφικά μνημεία της εποχής που αναπαράγουν πιο επαρ-
χιώτικά το στυλ της σχολής της γειτονικής Βέροιας χρησιμοποιούνται τμήματα
 όιαιγεΣΣταελληνιΣτικαχρόνια 75

παλιότερων μνημείων σε δεύτερη χρήση, ενώ πραγματικά μεγάλα αυτόνομα έργα

είναι απολύτως σπάνια. Είναι προφανές ότι η πόλη συνεχίζει να κατοικείται, μολο-
νότι υποβαθμισμένη πια σε σχέση με τη γειτονική Βέροια, όπως δείχνουν οι δομές
των αρχιτεκτονημάτων και τα ταπεινά κτερίσματα των τάφων, ωστόσο εξίσου εί-
ναι προφανές ότι η ιεραρχία έχει καταλυθεί συστηματικά και θα έλεγα στοχευμέ-
να, ώστε να χαθεί οριστικά η μνήμη της βασιλικής μητρόπολης των Τημενιδών…
Ακόμη και οι ταφές διασπείρονται παντού, πολύ συχνά διαταράσσοντας πα-
λιότερες, γεγονός που στις προηγούμενες φάσεις της νεκρόπολης δεν συνέβαινε
σχεδόν ποτέ, σαν να έχει χαθεί η πληθυσμιακή συνέχεια. Και τώρα που δεν υπάρ-
χει πια μακεδονικός στρατός να γιορτάζει τα Ξανδικά, ταφικοί τύμβοι, μικροί και
κωνικοί, προορισμένοι για έναν μόνον τάφο, καλύπτουν μια ολόκληρη ζώνη στο
ελεύθερο αναπεπταμένο πεδίο στα ανατολικά της συστάδας των Τημενιδών.
Η αλλαγή είναι τόσο ριζική που θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ακόμη και
μετακίνηση πληθυσμών. Όμως οι χωμάτινοι τύμβοι, οι αργολιθοδομικοί περίβολοι
που περιβάλουν και ορίζουν ταπεινούς τάφους και ταφικές πυρές, οι ίδιες οι ταφι-
κές πυρές με τις πλούσιες για τα δεδομένα της εποχής προσφορές, οι ταφικές θή-
κες και οι χύτρες τεφροδόχοι μοιάζουν να συνεχίζουν την αρχαϊκή παράδοση που
ανακαλεί ομηρικές περιγραφές και επιμένει μέχρι τον 1ο μεταχριστιανικό αιώνα,38
όταν η μοιραία κατολίσθηση θα σημάνει το οριστικό τέλος και την εγκατάλειψη
του άστεως των Αιγών.

38. Κοτταρίδη, Αγγελική. 1998. “Το αρχαιολογικό έργο στη Βεργίνα το 1998. Νέα ευρήματα από τη
νεκρόπολη των Αιγών.” Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 12: 405-412.