Rozwój islamu i podboje arabskie.

Stosunek do
ludności

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Fragment 1, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze,

Warszawa 2012, s. 198.
Źródło: Fragment 3, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze,
Warszawa 2012, s. 78.
Źródło: Fragment 2, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze,
Warszawa 2012, s. 79.
Źródło: Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1974, s. 100.
Źródło: Ibn Ishak o narodzinach islamu, [w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów
źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B.
Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 17.
Źródło: Al-Gazali, Mukasza al-kulub (Osłonięcie serc). Cytat za: Wiek V–XV w źródłach.
Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów
i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997, s. 24.
 Rozwój islamu i podboje arabskie. Stosunek do ludności

Pielgrzymi w Świętym Meczecie w Mekce.

Źródło: Muhammad Mahdi Karim, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Każdego roku dziewiątego dnia dwunastego miesiąca wedle muzułmańskiego kalendarza

do Mekki przybywają miliony pielgrzymów. Przybywają z różnych stron świata. Niektórym
podróż ta zajmuje ledwie kilka godzin, innym tygodnie. W islamie każdy dorosły człowiek
ma obowiązek przynajmniej raz w życiu odbyć pielgrzymkę do Mekki, najświętszego miejsca
dla wyznawców Allaha. Przez pięć dni ubrani w tradycyjne zwiewne szaty muzułmanie
okrążają wielki czarny relikwiarz, zwany Al‐Kaba, w którym kryje się największa świętość –
Czarny Kamień. Kiedyś ponoć był biały, ale zmienił barwę, wchłaniając wszystkie ludzkie
grzechy. Po siedmiokrotnym okrążeniu Al‐Kaby pielgrzymi wyruszają dalej śladami
Abrahama. Na koniec swojego pobytu w Mekce składają ofiarę ze zwierząt. Dym z tysięcy
ofiarnych ognisk unosi się wysoko nad miastem i miesza z głośnymi nawoływaniami
kapłanów.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, dlaczego każdego roku w Mekce gromadzą się miliony muzułmanów.

Wskażesz, w jakiej części Europy i z jakich powodów można spotkać pozostałości
cywilizacji arabskiej.
Przeanalizujesz, dlaczego religię stworzoną przez Mahometa nazywa się islamem,
a wyznawców muzułmanami.
Przeczytaj

Ludzie pustyni
Islam narodził się na leżącym pomiędzy Europą a Azją Półwyspie Arabskim. Liczący ponad 2
mln km2 obszar zajmują w większej części pustynie. W czasach starożytnych przebiegały
tamtędy szlaki handlowe wiodące z północy na południe, krzyżowały się różne wpływy
i religie: chrześcijaństwo, judaizm, hinduizm. Zamieszkujący półwysep beduini prowadzili
koczowniczy tryb życia i zajmowali się głównie hodowlą i handlem. Arabowie byli
zorganizowani w plemiona i tworzyli szereg niewielkich rywalizujących ze sobą królestw.
W tym regionie wyraźne były wpływy Bizancjum i Persji - dwóch wielkich imperiów,
z którymi sąsiadowali Arabowie.

Europa i Bliski Wschód w V-VI w.

Źródło: Krys an Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.
 Półwysep Arabski przed pojawieniem się islamu. Wymień trzy państwa istniejące
współcześnie na obszarze płw. Arabskiego.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Like tears in rain, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA
3.0.

Beduin, fotografia współczesna. Beduini prowadzili koczowniczy tryb życia, polegający na

ciągłej zmianie miejsca zamieszkania. Zajmowali się głównie hodowlą wielbłądów, które
były środkiem transportu, zapewniały im skórę, mięso i wełnę. Opisz, jak wygląda ubiór
beduinów, i określ, jaką funkcję pełni, uwzględniając klimat panujący na obszarach
zamieszkałych przez te ludy.
Źródło: Adeeb Atwan, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Poddani Bogu
Mahomet (Muhammad), przyszły twórca islamu, urodził się ok. 570/571 r. w Mekce.
Wcześnie osierocony, wychowany został przez wuja i żył w niedostatku. Dzięki małżeństwu
z dużo starszą od siebie wdową po zamożnym kupcu osiągnął stabilizację finansową.

“ Ibn Ishak o narodzinach islamu

Kiedy Mahomet miał lat czterdzieści, posłał go Bóg jako proroka […].
Jego dar proroczy zaczął się od tego, że miewał on prawdziwe
objawienia we śnie […] i że jął kochać ponad wszystko samotność.
 Prorok zwykł był jeden miesiąc corocznie przepędzać
w miejscowości Hira [na skraju Pustyni Libijskiej – przyp. K.S.-S.] […].
Skoro więc przyszedł rok jego posłannictwa, udał się jak zwyczajnie
z rodziną swą [tam]. W nocy […] przyniósł mu Gabriel rozkaz Boga.
Spałem, opowiada sam Mahomet, kiedy on przyniósł mi jedwabną,
zapisaną tkaninę i powiedział: „Czytaj!”. Odparłem: „Nie potrafię
czytać”. Wtedy spowił mię w tkaninę, tak iż czułem się bliski śmierci,
po czym wypuścił i powiedział powtórnie: „Czytaj!” [...]. Zapytałem
teraz, co mam czytać […], a wtedy rzekł: „Czytaj w imieniu Pana
twego, który stworzył człowieka z gruzła krwi; czytaj, twój Pan jest
tym najmiłosierniejszym, który za pośrednictwem pióra poucza
człowieka, czego tenże nie wiedział”. […]. Następnie obudziłem się
i […] wyszedłem z jaskini […]; wtem doszedł mię głos z niebios, który
mi mówił: „Mahomecie! Ty jesteś posłańcem Boga, a ja jestem
Gabriel”.

Omów, na czym polegała objawienie, którego Mahomet doznał, i w jakich okolicznościach

ono nastąpiło.
Źródło: Ibn Ishak o narodzinach islamu, [w:] Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami
metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 1997, s. 17.

Stworzona przez Mahometa nowa religia – islam („poddanie się”) – opierała się na wierze
w jednego Boga – Allaha. Nawiązywała ona do dwóch innych wielkich religii
monoteistycznych – judaizmu i chrześcijaństwa. Podobnie jak one islam wzywał do
posłuszeństwa jednemu Bogu oraz zapowiadał dzień Sądu Ostatecznego, a objawienie,
jakiego doznał Mahomet, stanowiło według wyznawców islamu, dopełnienie misji
proroków Starego Testamentu i Chrystusa. Nowa religia opierała się na tzw. pięciu filarach.
 Pięć filarów
jałmużna
„Nie ma …

post w miesiącu …

wyznanie wiary
raz w życiu …

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Mekka uznawana jest za najświętsze miejsce w islamie. Szczególnym kultem otacza się
Czarny Kamień (hadżar), czczony już w czasach przedmuzułmańskich. Znajduje się on
w ogromnym relikwiarzu, nakrytym jedwabną tkaniną, zwanym Al-Kaba.
Źródło: Al Jazeera English, Wikimedia Commons, domena publiczna.
 Pielgrzymka ma charakter zrytualizowany i składa się z kilku etapów:
1. wejście do Wielkiego Meczetu,
2. okrążenie Al-Kaby,
3. pokonanie siedmiokrotnie podróży między dwoma wzgórzami zwanymi Safa i Marwa,
4. spędzenie nocy w Minie,
5. pobyt na wzgórzu Arafat, gdzie według tradycji prorok Mahomet wygłosił swoją
ostatnią mowę podczas pielgrzymki, którą odbył pod koniec życia,

6. wyruszenie po zachodzie słońca do Muzdalify i spędzenie tam nocy,

7. powrót do Miny i rzucanie siedmioma kamieniami w filar, co symbolizuje kamienowanie
szatana,
8. przybycie do Al-Aqaby, złożenie ofiary ze zwierzęcia, ogolenie głowy (mężczyźni) lub
podcięcie końcówek włosów przez kobiety,
9. powrót do Al-Kaby.
Źródło: Mbenoist, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Objawienie i słowa Mahometa zostały zapisane w Koranie i przekazane w muzułmańskiej

tradycji – Sunnie.
Koran z XII w., egzemplarz przechowywany w Muzeum w Teheranie. Koran składa się ze 114 rozdziałów,
zwanych surami. Według tradycji Koran został objawiony Mahometowi przez Allaha za pośrednictwem anioła
Gabriela. Za życia Proroka powstało tylko kilka fragmentów, resztę spisano dopiero po jego śmierci. Z tego
powodu zaczęło krążyć kilka różnych wersji Koranu. W połowie VII w. uznano jedną z tych wersji za
obowiązującą. Koran w islamie jest nie tylko świętą księgą, ale także źródłem prawa i dziełem literackim.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Powrót Mahometa do Mekki, miniatura z tureckiego eposu z XIV w. pt. Doskonałe życie Proroka (Siyer-i Nebi).
Dzieło to składa się z sześciu tomów i zawiera 814 miniatur ukazujących życie Mahometa. Na miniaturach –
w związku z zakazem ukazywania Proroka – twarz Mahometa jest zamazana. Scharakteryzuj ubiór osób
przedstawionych na miniaturze.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Początkowo islam spotkał się z wrogością i Mahomet musiał z grupą swoich zwolenników
uciekać z Mekki do miejscowości Jasrib, zwanej odtąd Medyną. Ucieczka ta (hidżra) mająca
miejsce w 622 r. uznawana jest za początek ery muzułmańskiej. W Medynie większość
mieszkańców przeszła na islam i powstała tam pierwsza wspólnota wiernych. Wkrótce
islam wyparł wszystkie kulty pogańskie i stał się na Półwyspie Arabskim religią dominującą.

Z czasem wśród wyznawców islamu doszło do podziału na szyitów i sunnitów. Podział ten
dokonał się na tle konfliktu dynastycznego w państwie arabskim. Szyici uznają prawa do
władzy Alego, zięcia Mahometa i jego potomków. Sunnici zaś temu zaprzeczają. Nazwa tego
odłamu pochodzi od Sunny, czyli tradycji, którą uznaje się za drugie, obok Koranu, źródło
religii muzułmańskiej.
Kolorem jasnozielonym oznaczone są tereny, na których dominują sunnici, a ciemnozielonym – te, na których
przeważają szyici. Określ na podstawie mapy, w którym kraju żyje dziś najwięcej szyitów.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Zipola, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

„Zwalczajcie tych, którzy nie wierzą”

Mahomet zjednoczył Arabów i zmobilizował ich do ekspansji. W ciągu zaledwie kilkunastu
lat Arabowie zajęli tereny należące do Bizancjum: Egipt, Syrię, Palestynę, zadali też
ostateczną klęskę imperium perskiemu. W kolejnych dziesięcioleciach wojska
muzułmańskie zajęły całą Afrykę Północną oraz Hiszpanię wizygocką. W 732 r. ich ekspansja
na zachodzie została zahamowana dzięki zwycięstwu odniesionemu przez Franków
w bitwie pod Poitiers. Na wschodzie armia arabska dotarła aż do granic Chin. Arabowie
zagrozili nawet Konstantynopolowi, stolicy cesarstwa bizantyjskiego, zostali jednak stamtąd
odparci w 711 r. W ciągu niecałego stulecia następcom Proroka udało się stworzyć wielkie
imperium. Po śmierci Mahometa władza przechodziła kolejno na jego czterech towarzyszy
zwanych „kalifami sprawiedliwymi”. Ostatnim spośród nich był Ali, zięć Mahometa, mąż
jego córki Fatimy, zamordowany w 661 r. Po jego śmierci władzę w państwie arabskim
zaczęli sprawować przedstawiciele dynastii Umajjadów. Panowali oni do 750 r., gdy władzę
przejęli Abbasydzi. Ostatni z Umajjadów - Abd ar‐Rahman - uciekł do Hiszpanii i utworzył
tam odrębny emirat, który dwieście lat później przekształcił się w kalifat (929 r.). Od ok. VIII
w. ekspansja terytorialna została zahamowana, a świat islamu wszedł w okres rozkwitu
ekonomicznego i kulturowego (do X w.). Bagdad – po przeniesieniu stolicy z Damaszku –
stał się centrum życia politycznego, naukowego i artystycznego imperium arabskiego.
Ekspansja Arabów w VII–VIII w. Określ, na ilu kontynentach rozciągało się imperium arabskie w VII–VIII w., i je
nazwij.
Źródło: Contentplus.pl, Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wiele było przyczyn sukcesów Arabów. Przede wszystkim silną motywację stanowiła dla
nich religia, posługująca się hasłem świętej wojny – dżihadu. Kierowała nimi także chęć
zysku, a tereny przez nich podbijane były o wiele bogatsze i lepiej rozwinięte niż ich
rodzime obszary. Przewagę na polach bitew zapewniała Arabom dobrze wyszkolona armia
i taktyka opierająca się na szybkich marszach i manewrach.

Bitwa pod Poi ers (fragment obrazu Charles’a de Steuben), gdzie wojska arabskie pod wodzą Abd ar-Rahmana
zostały pokonane przez wojska Karola Młota, majordoma królestwa frankijskiego. Bitwa ta uważana jest za
jedną z najważniejszych w historii, ponieważ dzięki niej została zatrzymana ekspansja Arabów w Europie. Opinia
ta zdaje się przesadzona, jeśli zważyć, że wyprawa Arabów miała charakter łupieżczy.
Źródło: Charles de Steuben, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Zarówno Bizancjum, jak i imperium

Arabski wojownik w VII w. Armia arabska walczyła
przeważnie konno, wojownicy uzbrojeni byli głównie
w łuki i miecze. Ich taktyka polegała na tym, że
pozorowali ucieczkę, a następnie przechodzili do ataku
na zaskoczonego przeciwnika. Omów uzbrojenie
wojownika.
Źródło: Mohammad adil, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-
SA 3.0.
przechodzenia na islam (islamizacja).
perskie, ciężko doświadczone przez
kryzysy gospodarcze oraz wyniszczone
długimi wojnami między sobą, znajdowały
się w VII w. w stanie ogólnego osłabienia.
Ułatwiło to Arabom podbój należących do
tych państw obszarów. Arabowie na
podbitych terenach cieszyli się
przychylnością mieszkańców. Nie stosowali
ucisku i prześladowań, lecz starali się
pozyskać do współpracy administrację
perską i bizantyjską. Szczególnie istotne
znaczenie miała tolerancyjna polityka
Arabów w przypadku podboju Egiptu
i Syrii, gdzie w ludność w większości
wyznania monofizyckiego poddawana była
represjom ze strony cesarzy bizantyjskich.
Ani żydów, ani chrześcijan nie zmuszano
do przejścia na islam; jako niewierni byli
obciążani tylko dodatkową daniną (dżizja).
Z czasem następował proces przejmowania
przez ludy podbite kultury, języka
i obyczajów arabskich (arabizacja) oraz

Zarządzanie tak ogromnym obszarem, jakim było imperium arabskie, okazało się niezwykle
trudne. Od ok. IX zaczęła postępować dezintegracja poszczególnych prowincji imperium:
usamodzielniły się Maghreb, Egipt oraz kraje w Azji Centralnej. Do tego w późniejszym
okresie dochodziły bunty poddanych, kryzys gospodarczy i wzrost potęgi sąsiadów, wśród
nich głównie Turków seldżuckich. Ostatecznie kalifat bagdadzki upadł w połowie XI w.,
a w świecie islamu rozpoczął się okres dominacji Turków.

Słownik
islam

(arab., poddanie się [Bogu]) religia monoteistyczna, zapoczątkowana przez Mahometa

i zakładająca wiarę w jedynego Boga – Allaha; to druga po chrześcijaństwie religia na
świecie; obecnie w islamie dominują trzy główne nurty: sunnizm, szyizm i charydżyzm
muzułmanin
(z arab. muslim – poddany Bogu) wyznawca islamu; wśród muzułmanów terminem
częściej używanym jest mahometanin
Koran

(z arab. kur’an – czytanie, recytacja) święta księga islamu, zawierająca słowa objawione
Mahometowi przez archanioła Gabriela, spisana w latach 610–632. Według tradycji jej
twórcą był sam Allah; Koran został spisany w języku staroarabskim i początkowo był
przeznaczony do recytacji
szyityzm

(z arab. szi'a – stronnictwo [Alego]) jeden z trzech wielkich odłamów islamu, który
powstał w wyniku konfliktu związanego z sukcesją po śmierci Mahometa; szyici wierzyli,
że prawa do władzy mają tylko potomkowie Mahometa, czyli jego córki Fatimy i jej męża
Alego
sunnizm

(z arab. sunna – zwyczaj, tradycja) jeden z trzech wielkich odłamów współczesnego

islamu; sunnici po śmierci Mahometa uważali, że władzę po nim powinien przejąć
najszlachetniejszy z jego towarzyszów; uznają tradycję muzułmańską (Sunnę) jak źródło
wiary; obecnie stanowią większość w islamie (ok. 90 proc.)
ramadan

(arab. ramadan – palący) dziewiąty miesiąc w kalendarzu muzułmańskim, podczas

którego wedle tradycji doszło do objawienia Mahometa; w tym miesiącu obowiązuje post
uznawany za jeden z filarów islamu
filary islamu

(arkan ad‐din, arkan‐al‐Islam) pięć zasad islamu, do przestrzegania których jest

zobowiązany każdy muzułmanin: wyznanie wiary, modlitwa pięć razy dziennie, post,
pielgrzymka przynajmniej raz w życiu do Mekki oraz jałmużna
kalifat

(z arab. chilafa) termin używany na określenie ustroju politycznego w świecie islamu,

w którym głową państwa jest kalif z ogromną władzą; odpowiednik europejskiego
cesarstwa
beduini

(z arab. bedewin, od badw – pustynia) koczownicze lub półkoczownicze plemiona

zamieszkujące tereny Półwyspu Arabskiego, dziś także obszary Bliskiego Wschodu oraz
Afryki Północnej, trudniące się głównie hodowlą
Arabowie

(arab. Arab – w pierwotnym znaczeniu: koczownik) społeczności zamieszkujące tereny

Półwyspu Arabskiego w czasach Mahometa; dzięki podbojom zasiedliły tereny dawnego
 imperium perskiego, Afrykę Północną i Bliski Wschód
dżihad

(arab., zmaganie, walka) termin istniejący przed pojawieniem się islamu i przez niego
zaadoptowany; oznacza „świętą wojnę”, czyli podejmowanie działań – także o charakterze
militarnym – mających na celu wzmocnienie muzułmanów kosztem wyznawców innych
religii
hidżra

(arab., wywędrowanie, ucieczka, inaczej: hegira) termin używany na określenie ucieczki

Mahometa z Mekki do Jasribu (późniejszej Medyny) w 622 r.; wydarzenie to wyznacza
początek tzw. ery muzułmańskiej
bitwa pod Poi ers

bitwa stoczona w 732 r. pomiędzy wojskami arabskimi a armią majordoma Karola Młota,
zakończona zwycięstwem Franków i wycofaniem się muzułmanów; uznaje się, że dzięki
temu zwycięstwu Europa została uratowana przed inwazją Arabów
Umajjadzi

dynastia arabska rządząca nad światem islamu od 661 do 750 r., a następnie do 1031
w Al‐Andalus (państwo muzułmańskie w Hiszpanii)
Abbasydzi

dynastia arabska z ośrodkiem władzy w Bagdadzie, panująca nad światem islamu od 750
r.; przez następne dwa stulecia przeżywała rozkwit, potem została zdominowana przez
Turków seldżuckich, w końcu zaś obalona po zdobyciu Bagdadu przez Mongołów w 1258
r.
Al-Kaba

największa świątynia i sanktuarium w Mekce; jest to ogromny relikwiarz, nakryty

jedwabną tkaniną haftowaną wersetami z Koranu, w który wmurowany jest tzw. Czarny
Kamień, czyli hadżar

Słowa kluczowe
islam, muzułmanin, podboje Arabów, Mahomet, kalif, Bizancjum i świat islamu

Bibliografia
Koran, PIW, Warszawa 1986, tłum. J. Bielawski.

Michałowski R., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1974.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla
nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN,
Warszawa 1997.
Mapa interaktywna

Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą interaktywną i wykonaj dalsze polecenia.

Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Podaj, które współczesne państwa znajdują się na obszarach opanowanych przez Arabów

w VII–VIII w. Wskaż obszary dawnego imperium arabskiego, które obecnie nie należą do
świata islamu.

Polecenie 3

Określ, z jakimi trudnościami może się wiązać zarządzanie tak rozległym państwem.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Do podanych niżej opisów dopasuj odpowiednie pojęcia.

Termin określający muzułmanów, którzy uznają pierwszych czterech kalifów, jako

prawowiernych następców proroka Muhammada, a swoją wiarę opierają na słowach Proroka
przekazanych w Koranie i za pośrednictwem tradycji –
Pielgrzymka do Mekki, do której odbycia zobowiązany był przynajmniej raz w życiu każdy
dorosły muzułmanin –
Ucieczka proroka Mahometa z Mekki do Medyny w 622 r. n.e., od tej daty rozpoczyna się
kalendarz muzułmański –
Muzułmanie, którzy nie uznają czterech pierwszych kalifów, wierząc, że władzę powinni

sprawować członkowie rodziny Proroka, potomkowie jego córki Fa my i jej męża Alego –

hidżra dżizja Umajjadzi sunnita szyici hadżdż

Ćwiczenie 2 醙

Zapoznaj się z mapą oraz z tekstem i wykonaj polecenia.

“
Źródło: Contentplus.pl, Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.
Tadeusz Manteuffel

Historia powszechna. Średniowiecze

Na okres rządów Karola Młota przypadła inwazja Arabów, którzy – po

opanowaniu wizygockiej Septymanii – zaatakowali z kolei Akwitanię.
Dzielnica ta, broniąca się dotychczas przed uznaniem zwierzchnictwa
Karolowego, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa zdecydowała się
zaapelować do jego pomocy. Napadniętym udzielono jej natychmiast.
I oto […] doszło do decydującej bitwy między armiami – arabską,
spieszącą ku Loarze, i frankijską, usiłującą zatrzymać najeźdźców w tym
marszu. […] Zwycięstwo […] zostało przez historiografię zachodnią
uznane za punkt zwrotny w ekspansji arabskiej na terenie Galii.

Źródło: Tadeusz Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1974, s. 100.

Rozstrzygnij, czy zamieszczony powyżej opis odnosi się do bitwy zaznaczonej na mapie
numerem 1, 2, 3, 4, czy 5.
  1

 2

 3

 4

 5

Uzasadnij swój wybór, podając trzy argumenty.

Określ, jakie były konsekwencje tej bitwy.

Ćwiczenie 3 輸

Zapoznaj się z fragmentami Historii powszechnej Romana Michałowskiego i wykonaj

polecenie.

“ Fragment 1

Nie dało się odległymi prowincjami rządzić bezpośrednio z Bagdadu,

dlatego też kalif zmuszony był udzielać gubernatorom bardzo szerokich
kompetencji. Mieli oni w swoich rękach wojsko i kontrolowali całość
wpływów podatkowych. O uniezależnienie się było w tej sytuacji łatwo,
zwłaszcza w odległych krajach, dokąd wojskowa ekspedycja karna
kierowana przez Bagdad mogła dotrzeć tylko z największym trudem. […]
wiele kłopotów sprawiały ciągle powtarzające się bunty w centralnych
prowincjach imperium, w Iraku, Syrii i Arabii […]. Wszystkie owe bunty
nie tylko uniemożliwiały na wiele lat dopływ podatków, lecz także
zmuszały kalifat do wydawania pokaźnych kwot pieniężnych na
pokrycie kosztów wojennych.

“
Źródło: Fragment 1, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012, s. 198.

Fragment 2

Z pewnością poważną rolę odegrała wielka wola walki, jaką wykazywali

Arabowie, motywowani podwójnie: religijnym nakazem prowadzenia
świętej wojny oraz chęcią materialnego zysku. Do tego należy dodać
sposób prowadzenia działań wojennych, polegających na szybkich
marszach i manewrach, w którym muzułmanie celowali. Duże znaczenie
miały wewnętrzne trudności pokonanych państw. Przede wszystkim
oba były wyczerpane ciężkimi i długimi wojnami, jakie prowadziły
przeciwko sobie. Niewątpliwym faktem był kryzys gospodarczy, jaki
przeżywały w VI–VII w.

Źródło: Fragment 2, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012, s. 79.
“ Fragment 3

[Ogromne] konsekwencje miała głęboko przeżywana konstatacja, że

objawienie zostało przekazane przez Boga po arabsku. Okoliczność ta
napełniała ludy Półwyspu dumą i poczuciem wyższości […]. Po drugie
nowa religia podbudowała pozycje Mahometa jako przywódcy
politycznego. Czerpał on bowiem swój autorytet z objawienia niebios
[…]. Po trzecie wreszcie uniwersalizm islamski wyrażający się
w przekonaniu, że każdy człowiek ma obowiązek służenia Bogu
Jedynemu, połączony z postulatem świętej wojny, dostarczał bodźca
[…].

Źródło: Fragment 3, [w:] Roman Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012, s. 78.
Do przytoczonych fragmentów dopasuj odpowiednie tytuły.

fragment 3 Kryzys i rozpad imperium arabskiego

Przyczyny zwycięstw i podbojów

fragment 1
Arabów

fragment 2 Przyczyny ekspansji

Ćwiczenie 4 醙
Dopasuj tytuły do miniatur pochodzących z XIV-wiecznego tureckiego eposu Doskonałe życie
Proroka.

Mahomet na wzgórzu Hira w Mekce

Mahomet przy Al-Kabie

Mahomet w drodze do Mekki razem z archaniołami Gabrielem,
Michałem, Izrafelem i Azraelem

Śmierć Mahometa

M h i ż j i h i ikó M kki bi i d
 Mahomet zwyciężający swoich przeciwników z Mekki w bitwie pod
Badrem

Narodziny Mahometa

Ułóż miniatury w porządku chronologicznym.

Źródło ilustracji: wikipedia.com, Bilkent University, domena publiczna.

Ćwiczenie 5 醙

Zapoznaj się z poniższym tekstem źródłowym, a następnie wykonaj polecenia.

“ Al-Gazali, Mukaszaft al-kulub (Osłonięcie serc)

Abu Hurajra podaje: „Jeden z towarzyszy proroka mijał wąwóz,

w którym biło źródełko wody słodkiej, i pomyślał: „A gdyby się tak
odsunąć od ludzi i osiąść w tym wąwozie! – Ale nie zrobię tego, póki nie
poproszę proroka o pozwolenie”. Kiedy o tym napomknął
Mohammedowi, ten powiedział: „Nie czyń tego, bo zaiste jeden postój
na wojnie świętej wart więcej niż siedemdziesiąt lat modlitwy w domu.
Czy nie chcecie, by bóg wam przebaczył i wprowadził was do raju?
Podejmujcie wyprawy na drodze bożej! Kto walczy na drodze bożej,
choćby przez taki czas, jaki upływa między dwoma podojami
wielbłądzicy, należy mu się raj.” (…) Prorok powiedział: „Kto walczy na
drodze bożej – a bóg najlepiej wie, kto walczy na jego drodze – jest jak
ten, co pości, stoi, korzy się, bije pokłony i upada na twarz”. Powiedział
też prorok: „Kto godzi się na Allaha jako pana i na Islam jako religię, i na
Mohammeda jako proroka, temu się należy raj”. (…)

Źródło: Al-Gazali, Mukasza al-kulub (Osłonięcie serc). Cytat za: Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z
propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard,
Warszawa 1997, s. 24.

Al-Gazali (1059-1111) — słynny muzułmański teolog i filozof

Abu Hurajra – jeden z najbardziej znanych sunnitów, na którego słowach opiera się tradycja religijna, tzw. hadit

Wskaż właściwe dokończenie zdania. Zasada religii muzułmańskiej, do której autor odwołuje
się w cytowanym fragmencie, określana jest mianem…

 dżihadu.

 mihrabu.
  szariatu.

 hidżry.

Wyjaśnij, w oparciu o powyższy tekst oraz inne źródła informacji (np. Internet), czy zasadę
dzihadu w pierwotnym islamie rozumiano wyłącznie jako „świętą wojnę” z niewiernymi.
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z mapami i wykonaj polecenie.

Mapa A

Źródło: ContentPlus.sp.z o.o. na podstawie Javierfv1212, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapa B

Źródło: ContentPlus.sp.z o.o. na podstawie Tyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Mapa C

Kolorem zielonym oznaczono teren Cesarstwa Bizantyńskiego

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Mix321, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Przeanalizuj mapy Półwyspu Iberyjskiego w okresie wczesnego średniowiecza i rozstrzygnij,
która z nich przedstawia sytuację najwcześniejszą.

 mapa A

 mapa B

 mapa C

Uzasadnij odpowiedź.
Ćwiczenie 7 難

Przeanalizuj drzewo genealogiczne dynas i Karolingów oraz mapę przedstawiającą podboje

arabskie w VII-IX w., a następnie wykonaj polecenie.

Drzewo genealogiczne dynas i Karolingów (fragment).

Źródło: Contentplus.pl na podstawie drzewa genealogicznego dynas i Karolingów, Wikimedia Commons, domena publiczna,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Podboje Arabów.
Źródło: Contentplus.pl, Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.
Określ, czy podane stwierdzenia są prawdziwe, czy fałszywe.
 Stwierdzenie Prawda Fałsz
Ekspansja arabska dotarła do Europy, gdy na tronie
 
państwa Franków zasiadał Pepin Krótki.
Do końca VII w. ekspansja arabska koncentrowała się
wyłącznie na obszarach należących w starożytności do  
imperium rzymskiego.
W bitwie pod Poi ers pokonał Arabów dziad Karola
 
Wielkiego.

Ćwiczenie 8 難
Wyobraź sobie, że jesteś kronikarzem na dworze króla Wizygotów Roderyka i opisujesz
ostatnie lata istnienia królestwa. Od południa zbliżają się Arabowie pod wodzą Tarika Ibn

Zijada, których sprowadził niezadowolony z wyboru Roderyka na króla Agila, syn zmarłego
władcy Wi za. Podczas krwawej bitwy pod Guadalete twój chlebodawca zginął lub zaginął
bez wieści, a całe państwo znalazło się pod panowaniem arabskim.
Dla nauczyciela

Autor: Dorota Czarny

Przedmiot: Historia

Temat: Rozwój islamu i podboje arabskie

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

V. Bizancjum i świat islamu.

Uczeń:

3) przedstawia główne kierunki ekspansji arabskiej.

zakres rozszerzony

V. Bizancjum i świat islamu.

Uczeń:

2) charakteryzuje etapy ekspansji Arabów i ocenia ich politykę wobec ludności podbitej.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia, dlaczego każdego roku w Mekce gromadzą się miliony muzułmanów;

opisuje zasięg podbojów arabskich;
wskazuje, w jakiej części Europy i z jakich powodów można spotkać pozostałości
cywilizacji arabskiej;
wyjaśnia, dlaczego religię stworzoną przez Mahometa nazywa się islamem,
a wyznawców muzułmanami.
Strategie nauczania:

lekcja odwrócona,
konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

prezentacja,
mapa mentalna,
dyskusja,
rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych.

Formy zajęć:

praca indywidualna,
praca w grupach,
praca w parach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki,

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Przed lekcją

Uczniowie mają za zadanie zapoznać się z tekstem zawartym w e‐materiale. Chętni lub
wybrani (cztery grupy trzy-, czteroosobowe) przygotowują krótką prezentację na temat
powstania religii islamskiej:

grupa 1 – narodziny islamu,

grupa 2 – Mahomet – twórca religii islamskiej,
grupa 3 – nowa religia – muzułmanie,
grupa 4 – podział wyznawców islamu i zwalczanie niewierzących.

Każda z grup otrzymuje szczegółowe wytyczne co do prezentacji, aby treści w nich zawarte
nie powtarzały się i zachowały ciągłość chronologiczną. Uczniowie mogą wykorzystać do
ich przygotowania zasoby e‐materiału oraz inne dostępne źródła informacji. Sposób
prezentacji jest dowolny: multimedialny, w formie plakatu, mapy mentalnej itp.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

 2. Nauczyciel poleca uczniom, aby przygotowali się do prezentacji. Uczniowie, którzy nie
biorą w nich udziału, otrzymują pytania, na które będą musieli odpowiedzieć po
wysłuchaniu wszystkich grup:

Dlaczego religię stworzoną przez Mahometa nazywa się islamem, a wyznawców

muzułmanami?
Jakie były przyczyny oraz zasięg podbojów islamskich?
Jakie były przyczyny sukcesów Arabów?
W jakiej części Europy można spotkać pozostałości cywilizacji arabskiej? Jakie są to
pozostałości?

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie prezentują przygotowane przez siebie zagadnienia z zachowaniem

kolejności chronologicznej omawianych wydarzeń. Nauczyciel daje każdej z grup 5–6
minut na prezentację.
2. Po wysłuchaniu wszystkich prezentacji nauczyciel wyznacza czas trzem osobom, które
nie brały w nich udziału, na udzielenie odpowiedzi na jedno z zadanych pytań.
3. W tym czasie nauczyciel rysuje schemat mapy mentalnej, na której uczniowie będą
zapisywać swoje odpowiedzi i spostrzeżenia.
4. Uczniowie odpowiadają na pytania, uzasadniają i uzupełniają nawzajem swoje
wypowiedzi, w razie konieczności nauczyciel koryguje odpowiedzi uczniów.
5. Nauczyciel poleca uczniom, aby w parach lub indywidualnie wykonali ćwiczenia 2, 6
i 8. Uczniowie wspólnie z nauczycielem omawiają odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. W ramach podsumowania nauczyciel prosi uczniów, aby zapoznali się z mapą

interaktywną i wspólnie wykonali dołączone do niej polecenie 2: „Określ, z jakimi
trudnościami może się wiązać zarządzanie tak rozległym państwem”. Uczniowie
proponują swoje odpowiedzi i krótko dyskutują.
2. Nauczyciel ocenia pracę grup, które przygotowały prezentację oraz dokonuje oceny
słownej pracy klasy.

Praca domowa:

1. Wykonaj pozostałe ćwiczenia, niezrealizowane podczas lekcji.

2. Na podstawie poznanego materiału ułóż pięć pytań, które mogłyby się znaleźć na
kartkówce.

Materiały pomocnicze:

Koran, PIW, Warszawa 1986, tłum. J. Bielawski.

Michałowski R., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2012.

Manteuffel T., Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 1974.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla

nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‐Bondaruk, S.B. Lenard, PWN,
Warszawa 1997.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać mapę interaktywną jako wprowadzenie do lekcji.