1

2
 Pol Stratern
90 Dəqiqədə Şopenhauer
Bakı Fəlsəfə Akademiyası
“Hər kəs üçün fəlsəfə”
Pol Stratern

90 Dəqiqədə Şopenhauer

Tərcüməçi: Araz Əliyev

Redaktor: Qoşqar Abbas

Korrektor: Aqşin Aşırov

Dizayn və tərtibat: QR

59 səhifə

© Paul Strathern, 1999

© Bakı Fəlsəfə Akademiyası, 2022

www.bakuphilosophy.com

bakuphilosophy@gmail.com
 Pol Stratern
Şotland-İrland əsilli yazıçı Pol Stratern 1940-cı ildə Londonda
doğulub. Dublin Trinity kollecində fəlsəfə təhsili alıb. 1972-ci ildə
“Həbəşistanda bir fəsil” adlı əsəri ilə Somerset Moem mükafatına
laiq görülüb. Beş romanı ilə yanaşı səfər təəssüratları, elm, fəlsəfə,
tarix, ədəbiyyat, tibb və iqtisadiyyat mövzulu çoxsaylı kitabların
da müəllifidir. Kimya tarixi ilə bağlı “Mendeleyevin arzusu” (2000)
əsərinə görə Aventis mükafatına laiq görülüb.

İqtisadiyyat tarixi ilə bağlı araşdırmalarının yer aldığı “Dr.

Strenclovun oyunu”(2001) ilin “Google business” kitabı seçilib.
“90 dəqiqədə filosoflar”, “Böyük düşüncə: Dünyanı dəyişdirən elm
adamları” kimi qısa kitab seriyalarının müəllifidir. Yetəri qədər ağır
mövzular haqqında şotland açıqlığı və irland yumoru ilə olduqca
aydın şəkildə yazan müəllif Kinqston Universitetində riyaziyyat,
elm və fəlsəfə üzrə mühazirələr oxumuş, əsərləri iyirmidən çox dilə
tərcümə edilmişdir.

Məşhur əsərləri arasında “Mediçi: Renessansın xaç atası”(2003),

”Napoleon Misirdə”(2007), “Rəssam, filosof və döyüşçü: Leonardo,
Makiavelli və Borcia - qaçınılmaz gizli müqavilə”(2009) “Venesiya
ruhu: Marko Polodan Kazanovaya”(2012), “Periodik cədvəl”(2015)
yer alır. Ən sonuncu kitabları arasında “Borcialar”(2019), “Yüksəlmə
və çöküş: On imperiyada dünya tarixi”(2019) kimi maraq doğuran
əsərlər var. Pol Stratern hazırda Londonda yaşayır.
 Akademiyadan
“90 dəqiqədə Şopenhauer” Bakı Fəlsəfə Akademiyasının sayca
üçüncü kitabıdır. “Hər kəs üçün fəlsəfə” ideyasına sadiq qalaraq
daha çox oxucunu fəlsəfə ilə tanış etmək, dilimizdəki mənbə
məhdudiyyətini aradan qaldırmaq məqsədi ilə kitabı oxucularımıza
təmənnasız elektron formada təqdim edirik.

Kitab Bakı Dövlət Universitetini fəlsəfə tarixi ixtisası üzrə

doktorantı Araz Əliyev tərəfindən heç bir qarşılıq güdülmədən,
təmənnasız olaraq tərcümə edilmişdir. Kitabın tərcümə prosesi
ilk öncə rus və türk dillərindəki nəşrləri üzərində başlanılmışdır.
Lakin daha sonra bu nəşrlərdəki çatışmazlıq və xətalar nəzərə
alınaraq kitabın orjinal ingilis dilli nəşri əldə olunmuş, kitab orjinal
formaya uyğun yenidən tərcümə və korrektə edilmişdir.

Bakı Fəlsəfə Akademiyası olaraq türk dilindən Azərbaycan

dilinə tərcümə edilən kitabların böyük əksəriyyətini, həmçinin
digər dillərdən qarşılıqsız tərcümə edilən kitabları təmənnasız və
ya elektron formada yayımlayacağıq.

Hörmətlə,
Bakı Fəlsəfə Akademiyası Bakı,
2022
Mündəricat

Giriş | 9

Şopenhauerin həyatı və əsərləri | 11

Son söz | 45

Şopenhauerin əsərlərindən seçmələr | 48

Əhəmiyyətli fəlsəfi hadisələrin xronologiyası | 54

Şopenhauerin həyatının xronologiyası| 57

Tövsiyə olunun ədəbiyyat | 59

 Giriş

Müasir dövrün fəlsəfəsi “hər şeyi şübhə altına alan” və bütün

biliklərimizi yeganə güvənə biləcəyimiz məlumatla sərhədləyən
Dekartla başlamışdı: “Cogito ergo sum” (“Düşünürəmsə, deməli,
varam”). Təəssüflər olsun ki, Dekart daha sonra heç bir şey olmamış
kimi dünya haqqındakı biliklərimizi yenidən formalaşdırmağa
davam etdi. Bir qədər sonra ingilis empirist filosofları Lokk,
Berkli və Yum oxşar dağıdıcı proses başladaraq biliyin ancaq
təcrübəyə əsaslana biləcəyini və ona görə də özlərindən əvvəlki
mütəfəkkirlərin çoxlu dəyərsiz spekulyativ sistemlər quraraq
əbəs yerə vaxt itirdiklərini qeyd edirdilər. Yum meydana çıxanda
insanların bu vaxtadək inşa etdikləri bilik sistemləri artıq
xarabalığa çevrilmişdi.

Yum təcrübədə bizə verilən hər şeyin hisslərin qeyri-müəyyən

işarələri olduğunu və bunlardan heç bir fəlsəfi nəticə çıxarmağın
mümkün olmadığını deyirdi. Başqa sözlə, biz dünyanı bilə
bilməzdik.

Bir filosof fəlsəfəni öz təməllərindən məhrum buraxmışdı.

Məhz bu absurd vəziyyət Kantı “doqmatik yuxusundan” oyatmışdı.
Kant empirizmə qarşı onun təsirinə düşmədən mübarizə aparmış
və öz böyük sistemini yaratmağa müvəffəq olmuşdu. Kantın
sistemi ilə müqayisə olunanda Hegelin sistemi ali olandan
gülünc olana doğru atılan addımı xatırladırdı. Elə bu səbəblə

9
də Şopenhauer Hegelin sisteminə elə onun özünə layiq şəkildə,
ironiya ilə yanaşdı. Şopenhauer qneseoloji baxımından Kantçı idi
və bu onun fəlsəfəsinin sadəcə bir hissəsini təşkil edirdi. Kant eyni
zamanda gözəllik və ülviliklə zəngin əxlaq sistemi də yaratmışdı.
Onun fikrincə, dünya əxlaqi bir təməl üzərində inşa edilmişdi.
Deyilənə görə, onun son sözləri də məhz “Es ist gut” (bu yaxşıdır)
olmuşdu. Kant dünyanın mənasını araşdırdığı və son böyük əsəri
olan kitabını bu cümlələrlə bitirmişdi: “Haqqında düşünəndə iki şey
ruhumu daima və get-gedə artan heyranlıq və hörmət ilə doldurur.
Üzərimdəki ulduzlu səma və daxilimdəki əxlaq qanunları”.

İrəlidə də görəcəyimiz kimi, Şopenhauer bu barədə tamamilə

fərqli fikirdə idi.

10
 Şopenhauerin həyatı və əsərləri

Şopenhauer ilə birgə yenidən planetimizə qayıdırıq və iki

ayağımız üzərinə basırıq. Şopenhauer bir insan olaraq öz növünün
yola getmək mümkün olmayan ağır və inadkar nümunələrindən
biri idi, ancaq yazıları fövqəladə dərəcədə gözəl idi. O, Platondan
bəri ən gözəl üsluba malik olan şəxs hesab olunurdu. Düşüncələrini
ehtiraslı və canlı şəkildə qələmə almağı bacarırdı. Sokratdan
dövrümüzə qədər heç bir fəlsəfə öz yaradıcısının izlərini onun kimi
daşımamışdı.

Ancaq unutmamalı olduğumuz bir şey var: Kağız üzərində

çox ağıllı görünən, hadisələrə dərin baxış bucağı gətirən və bütün
mənasızlıqlara son verən düşüncələr gerçək həyatda müdafiə
olunduqlarında çox vaxt ironik, eqoist və aqressiv olduqları
təəssüratı yaradırlar. Komediyaçıların çox azı eyni zamanda “yaxşı
insan” olaraq da tanınmışdı və komik fəlsəfəçi də az olduğu üçün
onları istisna hesab edə bilərik. (Sokrat həyat yoldaşı Ksantippanın
onun haqqındakı fikirlərinin bu günədək gəlib çatmadığı üçün çox
şanslı olmalıdır).

Ancaq Şopenhaueri maraqlı edən onun tamamilə fərqli

və orijinal olmasıdır. Onun “pessimizmin filosofu” olaraq
adlandırılması heç də təsadüfi deyil. Biz çox vaxt böyük filosofların
ən yaxşı davranışlarını sərgilədikləri və bizdən də eyni şəkildə
davranmağımızı gözlədikləri hissinə qapılırıq. Onların hər hərəkəti

11
ciddi və əxlaqidir (Yum belə fəlsəfənin təməllərini dağıtdığı
halda onu ciddi qəbul edirdi). Şopenhauer isə dünyanı və onun
içərisindəki həyatımızı pis zarafat olaraq qəbul etdiyini gizlətmək
ehtiyacı hiss etmirdi.

Bu mövqedən yanaşdığımızda içərisində yaşadığımız dünyanın

vəziyyətini ona optimist və ya teoloji baxımından yanaşanlara
nəzərən çox daha real şəkildə izah etdiyi şübhəsizdir. Şopenhauerin
pessimizmi əsrlər boyu davam edən xristianlığın və rasionalizmin
pedaqoji müdrikliyindən sonra insanı olduqca rahatladırdı. Ancaq
Şopenhauerin pessimizmi “dünya bizim taleyimizə biganədir”
iddiası ilə sərhədlidir. O, dünyanın məqsədli şəkildə bizim işlərimizə
qarışmaq və planlarımızı pozmaq niyyətinin olmadığını deyirdi.

Stoiklər bu qorxunc dünyanın bütün əzablarınına qarşı insanın

özünü sarsılmaz daxili sükünət halına gətirməsini məsləhət
bildiklərindən bəri bu cür şeyləri heç kim dilə gətirməmişdi.
Şopenhauer isə eyni yaranın üzərinə yenidən basırdı, ancaq bu dəfə
daha dünyəvi və mübarizə əzmini qoruyaraq edirdi. Eyni zamanda
o, insan bədənini və fiziki həzzləri birdəfəlik inkar etməyəcək
qədər də eqoist idi (buna baxmayaraq özünü həm də əzabkeşlik
nümunəsi olaraq görürdü). Şopenhauerin məşhurluğu bu cür
ziddiyyətlərdən qaynaqlanırdı. Bu ziddiyyət bütün həyatı boyu onu
müşayiət edən xarakterinin dərin xüsusiyyəti idi.

Artur Şopenhauer 22 fevral 1788-ci ildə Baltik dənizinin

sahilində yerləşən və bu gün adı Qdansk olan Danziq şəhərində
anadan olmuşdu. Körfəzin digər tərəfində özünə örnək hesab
etdiyi Kant yaşayırdı. Şopenhauerin atası tacir idi və köklü patrisi1
nəslinə mənsub idi. Anası isə daxilindəki incəsənət eşqini ərinin
1. Partisi – Qədim Romada yerli əhali, nəsli aristokratiyanı bildirmək üçün istifa-
də olunan adı. Burada zadəgan ailələrini bildirmək üçün işlədilir.
12
ölümünədək gizləməyə məcbur olan həyat eşqi yüksək qadın idi.
Şopenhauerlər ailəsi özlərini kosmopolit hesab edirdilər və bu
səbəblə də övladları üçün alman, ingilis və fransız dillərində eyni cür
yazılan “Artur” adını seçmişdilər. Yadlara qarşı o qədər də xoş hislər
bəsləməyən prussiyalılar 1793-cü ildə Qdanskı işğal etdiklərində
Şopenhauerin atası şəhəri tərk edərək ailəsi ilə birlikdə azad ticarət
mərkəzi hesab olunan Hamburqa köçmüşdü. Şopenhauerlər ailəsi
burada şəhərin gözəl və qədim tacir evlərindən biri olan Neuer
Vandrahm 92 ünvanında yaşamağa başlamışdı. Bu ev Hamburqun
simvolu hesab olunan Müqəddəs Yekaterina kilsəsinin qarşısında
yerləşirdi. Yeni ev geniş idi. Hətta suvaqlı tavanı olan bir rəqs
zalı belə var idi. Evin arxasında böyük anbarlar yerləşirdi. Bunlar
su kanalınadək uzanır və yük dolu qayıqlar burada boşaldılırdı.
Şəhərdə varlı insanların yaşadığı bunun kimi bir çox ev var idi.
Bu evlər onlara ləyaqətli və hörmətli həyat tərzlərini göstərmək
imkanı təmin edirdi. Uzun sözün qısası Şopenhuerlərin evi rahat
bir yuva olmaqdan çox uzaq idi və balaca Artur az qayğı görən, çox
bilmiş və özündən razı uşağa çevrilmişdi.

On yaşında ikən Artur ailəsi tərəfindən 2 illik Fransaya

göndərildi. Burada o, Le Harve şəhərində yaşayan, atasının iş
yoldaşının evində qalırdı. Evdə onun yaşlarında olan Anfim ilə
dostluq münasibəti qurmuşdu və onu özünə mənəvi qardaş olaraq
qəbullanmışdı.

Şopenhauer on beş yaşında ikən anası və atası ilə birgə Avropanı

əhatə edən mədəni və təhsil səyahətinə çıxmışdı. Londonda
yerləşən Pikadili sirki və teatrların əzəmətinə heyran qalmışdı.
Əlvan küçə işıqları və daş döşənmiş küçələri ilə London qaranlıq
və kirli küçələri ilə seçilən Qitə Avropası insanları üçün olduqca
möhtəşəm görünürdü. Ancaq daha sonra bir neçə ay Artur üçün

13
öz deyimi ilə “Misir qaranlığının” içərisində keçdi. Ailəsi Şotlandiya
səyahətinə çıxdığı zaman o, Uimbildonda ingilis dilini öyrənmişdi.
İngilisdilli özəl məktəbdə keçirdiyi günlər Prussiyada heç məktəbə
getmədiyi üçün qaçırdığı hər şeyi yenidən yaşamaq fürsəti vermişdi:
Qəlyanaltıdan əvvəl əl-üzünü yumağa məcbur edilir, müəllimləri
tərəfindən döyülür, ingilis yeməkləri və bitmək bilməyən kilsə
ayinlərinə dözməyə məcbur olurdu. Məktəbdə keçirdiyi vaxt onu
gözləyən tarixi və eqzotik yerlər üçün hazırlıq idi. Bordo şəhərində
alman şair Hölderlinin iki il əvvəl demensiya2 tutmaları yaşadığı
evdə iki ay yaşamışdı. Tulonda isə altı min məhkumun ən pis və
iyrənc şərtlər altında zəncirə vurulduğu anbarları görmüşdü.
Şopenhauer uzun illər sonra yaşamaq arzusunun bəlalı tərəfinə
zəncirlənmiş insanların səfalətini, bəşəriyyətin əhəmiyyətsizliyini
ifadə etmək məqsədilə o anbarlarda gördüyü tükürpədici
mənzərəni yenidən nəzərdən keçirəcəkdi. Raisengebörq dağlarına
qalxdığı Şenekopp zirvəsindəki balaca daxmada qeyd dəftərçəsinə
bu sözlərin yazmışdı:

“Kim həm yuxarı qalxarkən,

Həm də səssiz qala bilər ki?

Ancaq hər şeyə rəğmən bu illər gənc Artur üçün olduqca

sarsıdıcı və acınacaqlı keçmişdi. Ailəsi ilə birgə Avropanın harasında
olursa olsun Napoleon müharibələrinin səbəb olduğu səfalət
hər yerdə özünü göstərirdi. Əlil dilənçilər şəhərlərin küçələrini
doldurmuş, bir çox kənd demək olar ki, xarabaya çevrilmişdi.
Napoleon isə böyümək istəyini hələ də reallaşdıra bilməmişdi.
Fransız inqilabının fırtınasından doğan böyük ümidlərlə başlayan
əsr bütün Avropada hiss olunan ümidsizliklə başa çatmışdı. Bu əsr

2. Demensiya - əqli qabiliyyətin pisləşməsi ilə müşahidə olunan xəstəlik simpto-

mu.
14
Bayronun3 üsyankarlığı və böyük İtalyan şairi Leopardinin4 həzin
və melanxolik şeirlərini yaratmışdı. Höte “sonu gəlmiş dünya”dan
bəhs edirdi və Bethoven Napoleona həsr etdiyi “Eroica”sını cırıb
atmışdı.

Şopenahauer təbii ki, bütün bunların fərqində idi və mədəni

dünyada özünəməxsus bir rol oynamağı çox arzulayırdı. Ancaq
onun bu arzusu heç vaxt reallaşmadı. Artur atasının istəyinə
boyun əyərək tacir oldu. Böyük təhsil və mədəniyyət səyahətinin
sona çatması ilə Artur üçün mədəni tədris illəri də sona çatmış
oldu. Hamburqdakı bir ofisdə ticarət karyerasına başlamaq
məcburiyyətində qaldı. Bu Şopenhauer üçün dərin şəxsi istirab
dövrü idi və o, öz hislərini qəlbinin dərinliklərində basdırmalı
olmuşdu (eyni daxili zidiyyətlər oxşar dərəcədə çətin vəziyyətdə
olan Yumda ciddi əsəb sarsıntılarına səbəb olmuşdu).

Ancaq Şopenhauerin vəziyyəti bir anda dəyişəcəkdi. 20 aprel

1805-ci il səhər saatlarında atası anbarların yerləşdiyi evlərinin
arxa tərəfindəki binanın damına çıxaraq özünü kanala atmışdı.
İntiharının dəqiq səbəbləri bilinməsə də evliliyinin olduqca əzab
əziyyətli keçdiyi məlum idi. Avropadakı həyat şərtləri də insanı
ümidsizliyə sövq edirdi və bu səbəblə də ticari gözləntiləri özünü
doğrultmamışdı. Bəlkə də melanxoliyaya olan meyli (oğlu da
sonralar bu meyldən əziyyət çəkəcəkdi) və ailəsində əzəldən var
olan ruhi xəstəlik intiharının arxasındakı səbəblər idi (nənəsi
də erkən yaşda demensiyaya məruz qalmışdı). Şopenhauerin
sağlamlığı və əqli qabiliyyətləri bu amillərdən o qədər də
təsirlənməmişdi. Çünki ondan daha ağılı başında ikinci bir filosof
yox idi. Yuxarı siniflərdə adətə çevrildiyi kimi bu intihar da digər
fövqəladə hadisələr kimi ört-basdır edildi (çox güman ki, başqaları

3. Corc Qordon Bayron – (1788-1824) İngilis romantik şairi

4. Giakomo Leopardi – (1798-1837) İtalyan şair
15
bunu örnək almasın deyə). Arturun anası ailənin bütün mal-
mülkünü sataraq ciddi sərvət təmin etmişdi. Joanna Şopenhauer
Arturun balaca bacısı Adeli də götürüb Hamburqu tərk edərək
mədəniyyətin və incəsənətin paytaxtı hesab olunan Veymarda
yeni bir həyata başlamağa qərar vermişdi. 18 yaşlı Şopenhauer isə
Hamburqda tək-tənha qalmış və özünü məsuliyyət hissindən dolayı
sevmədiyi işinə həsr etməli olmuşdu. Ölümündən qısa müddət əvvəl
atası ona Matias Klaudiusun5 “Oğluma” əsərini hədiyyə etmişdi. Bu
kitabda Şopenhuerin hislərinə xitab edən stoikcəsinə və məsafəli
səmimiyyət var idi. Buna baxmayaraq, o, bütün vaxtını daxilə
yönəlik sorğulamalarla keçirmək niyyətində deyildi. Şopenhauer
hələ o zamanlarda belə daxili dərinliklərindən gələn duyğularını
önəmsəməyən həyatın illuziyasına qapılmamışdı.

Dostu və mənəvi qardaşı Anfim ticarət sahəsindəki bilik

və bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün Hamburqa gəlmişdi.
Cavanların əyləncəyə ayıra biləcəkləri yetəri qədər pulları var idi
və həftə sonları teatrların qarşısında ovsunladıqları aktrisaları və
xor musiqiçiləri ilə vaxt keçirirdilər. Bu işdə uğurlu ola bilmədikləri
zamanlarda isə özlərini “hansısa çalışqan fahişələrin qucağına”
atırdılar.

1807-ci ildə Şopenhauer nəhayət atası tərəfindən müəyyən

edilmiş yoldan ayrılmaq cəsarətini göstərə bildi. Hamburqdan
Qotaya köçərək orada universitetə daxil olmaq məsədilə məktəbə
başladı. Ancaq məktəb sıralarında oturmaq üçün yaşı çox böyük idi.
Qısa bir müddət sonra sərxoş məktəb müəllimi haqqında xüsusilə
gülməli və ya hətta təhqiramiz dərəcədə ədəbsiz şeir yazdığına
görə məktəbdən qovuldu. Daha sonra isə Veymara köçməyə qərar
verdi.

5. Matias Klaudius – (1740-1815) Alman şair və jurnalisti.

16
 Bu arada anası Joanna ədəbiyyat məclislərinin parlayan
ulduzuna çevrilmişdi. Özü də yazmağa başlamışdı və Alman
ədəbiyyatının canlı siması Höte, ictimai qaydalara uymayan və
Volter tərzi yumor hissinə rəğmən mehriban insan olan Kristof
Viland6 (Alman Volter) ilə dost olmuşdu. Madam Şopenhauer çox
arzuedilən bir qadın idi. Lakin müstəqil olmağı seçdiyi üçün ictimai
təzyiqlərə meydan oxuyaraq bir çox evlilik təklifini rədd etmişdi.

Artur anasının həyatdan zövq aldığını görəndə dəhşətə

düşmüşdü. Elə anasının da onun həyat tərzini qəbul etməyən
oğlu ilə bir evdə yaşamaqdan xoşu gəlmirdi. Hər ikisi də həyatdan
nə istədiklərini bilən, aqressiv insanlar idi və bu xüsusiyyətləri
qısa zaman ərzində evdə qapıların bərk-bərk çırpıldığı dava
səhnələrinin yaşanmasına səbəb olurdu. Şopenhauerin anasının
davranışlarından həqiqətən dəhşətə düşdüyünü desək, yanılmarıq
(Konqo hələ öz kəşfini gözlədiyi kimi, “şovinist kişi ikiüzlülüyü”
də o vaxt geniş yayılmış anlayış deyildi. Amma cəmiyyət deyilən
meşəliyin qorxusuz fatehləri bu cür ikiüzlülüyün var olduğundan
əmin idilər). Şübhəsiz ki, Artur anasının ən hörmətli ədəbi
mühitlərdə əldə etdiyi uğurları qısqanırdı. Bəlkə də özünün də
oxşar cəhdləri olduğu üçün anasının dahilik səylərini xor görürdü.
Çox güman ki, anasındakı bu dəyişiklik, onda var olan, amma hələ
üzə çıxmamış Edip kompleksinin7 göstəricisi idi.

Gənc Artur Götteingendə ali təhsil almaq məqsədilə 1809-

cu ildə Veymarı tərk edəndə hər kəs rahat nəfəs almışdı. O, tibb
üzrə təhsil almaq üçün müraciət etsə də, qısa müddət sonra fəlsəfə
dərslərini izləməyə başlamışdı. Yaşlı Vilanda bu cür “praktiki

6. Kristof Martin Viland – (1733-1813) Alman şairi, tərcüməçi və naşiri. Höte,

Şiller və Herderlə birlikdə Alman klassisizminin 4 mütəfəkkirindən biri.
7. Edip kompleksi – oğlan uşaqlarının analarına qarşı duyduqları şüursuz yaxınlı-
ğa görə atasını qısnaması və bununla əlaqədar ruhi pozuqluqlar
17
olmayan” fakültəyə keçməsinin səbəbini bu qısa, ancaq mənalı
cümlə ilə izah edirdi: “Həyat naxoş bir şeydir və mən həyatımı bu
naxoş həyatı düşünərək keçirməyə qərar verdim”. Burada Şopenhauer
Platonu kəşf edir və öz fəlsəfəsi üzərində ciddi təsirlərə malik olan
Kantı oxumuşdu. Kant fəlsəfəsinin dahiliyini kəşf edən Şopenhauer
Alman fəlsəfəsinin parlayan ulduzu Hegelin əsərlərini oxuyanda
olduqca təəccüblənmişdi. O dövrdə kağız üzərinə həkk etdiyi
düşüncələri intellektual iməkləmə dövründə olduğunu göstərirdi.

Yazılarından Şopenhauerin o dövrdə diqqət cəlb edən fəsləfi

zəkası ilə dərinlərdə kök salmış burjua təkəbbürü arasında
ziddiyyətin olduğu görünür. Şopenhauerin Göttingen fəlsəfi
mühitində balacaların arasında div olduğunu başa düşməsi
uzun çəkməmişdi. Zəmanəsinin tanınmış filosofu Fixtenin8
mühazirələrinə qatılmaq üçün 1811-ci ildə Berlinə getmişdi.
(Hegel bundan dörd il əvvəl “Ruhun fenomenologiyası” adlı əsərini
yayımlamışdı, ancaq hələ keç kim bu əsəri anladığını iddia edəcək
vəziyyətdə deyildi)

Fixtenin “mən” fəlsəfəsi Şopenhauerdə çox keçmədən

ciddi ümidsizlik yaratmışdı. İlk vaxtlar Fixtenin təliminə qarşı
yadlaşmaqla kifayətlənsə də, daha sonralar bu duyğu ciddi şəkildə
nifrətə çevrilmişdi. Qeyd etdiyi bir təsəvvüründə müəllimin
başına tapanca dirəyərək ona belə deyirdi: “Heç çarəsi yoxdur,
öləcəksən, lakin zavallı ruhunun xətrinə, de mənə, o qarma-qarışıq
sözləri danışarkən ağlında həqiqətən nəsə vardımı, yoxsa bizimlə
əylənirdinmi?”. Nəhayət Şopenhauer Fixtenin düşüncələrini “dəli
mənasızlığı” və “sayaqlamalar” olaraq dəyərləndirməyi seçdi.
Arturun axtardığı şey təbiət elmləri qədər şəffaf və ən az onlar
qədər inandırıcı olmalı idi. Buna rəğmən Şopenhauer Fixtenin
siyasi heyranlığından təsirlənərək az qala Napoleona qarşı aparılan
8. İohan Qotlib Fixte – (1762-1814) Alman idealist filosofu.
18
Alman azadlıq müharibəsinə qatılacaqdı. Lakin bu məsələni
yenidən düşünmüş və bu addımdan çəkinmişdi. 1812-ci ildə öz
dissertasiyasını yazmağa başlamışdı (O, dissertasiyasını 1813-cü
ildə Rudolştadtda bir pivəxanada tamamlayacaqdı).

Dissertasiya “Yetərli səbəb prisinpinin dörd kökü” adlanırdı

və həqiqətən bu adın haqqını verirdi. Dissertasiya ümumi olaraq
səbəb və nəticənin dörd növü haqqında Kantçı araşdırma idi.
(məntiqi, fiziki, riyazi və əxlaqi)

Fransız ordularının Berlini təhdid etdiyi və şəhərin tanınmış

şair və fəlsəfə professorlarının əllərində piyadaların daşıdığı uzun
nizələrlə (pike) gəzdiyi günlərdə tamamilə vətənpərvərlikdən uzaq
olan Şopenhauer Veymara qaçmışdı. Bu arada anası Joanna gizli
arxivin müdiri olan Fridrix Müller ilə birgə yaşayırdı (bu adam
özünü əmisinin aristokrat adı olan “von Gerstenbergk” olaraq
çağırılmasını tələb edirdi).

Joannadan on iki yaş kiçik və şeir yazmağa marağının olması

onun üçün bədbəxtlik idi. Qısa müddət sonra Şopenhauer ortaya
çıxmış və Hamlet tamaşası sərgiləməyə başlamışdı. Müller heç
də Romalı əsgər vücuduna malik deyildi. Artur söhbət əsnasında
ona üstüörtülü iynələyici sözlər dediyində Müller incik bir şəkidlə
masadan qalxmağı seçirdi. Şahzadə Hamlet və anası kraliça Gertrude
isə bir-birilərinə zəhərli baxışlarla baxaraq hadisə yerində qalırdı.

Joannanın öz oğluna yazdığı məktublardan biri tərəflər

arasındakı toqquşmanın miqyasını göstərir: “İnandığım tanrının
hüzurunda bunu iddia edirəm ki, səni məndən qoparan Müller deyil,
yenə sən özün oldun. Mənə qarşı duyduğun güvənsizlik, həyatımı və
dost seçimlərimi tənqid etməyin, mənə qarşı göstərdiyin təhqiredici
davranışlar, cinsiyyətimi xor görmən.. acgözlülüyün və xasiyyətlərin..”

19
 Joanna bu müddət ərzində yazdığı romantik romanlarla get-
gedə şöhrət qazanır və oğlu, anasının şişirdilmiş hesab etdiyi
səviyyələrə yüksəlişi həzm edə bilmirdi. Bəzilərinin bizi əksinə
inandırmağa çalışmasına baxmayaraq anasından intellektual
baxımdan üstün olduğunu bilirdi. Lakin özünün anasının ədəbi
fəaliyyətlərini ciddiyə almadığını gizlədə bilmirdi. Aralarındakı
zidiyyət həll edilə bilməyən psixoloji problemlər səbəbilə
qaçınılmaz görünürdü.

Veymar Şopenhauer üçün sadəcə evdən qaçışlarla yadda qalan

sabun operasından başqa bir şey deyildi. O, burada Höte ilə də tanış
olmaq fürsəti əldə etmişdi. Gənc filosof və yetkin dahi saatlarla
söhbət edirdi. Daha sonralar Şopenhauer bu söhbətlərin özü üçün
olduqca yararlı olduğunu və özünün də Höteyə “rəng təlimi”ni
yaradarkən köməklik göstərdiyini deyəcəkdi. Onun sözlərinə görə,
bu gözlənilmədən baş vermişdi. Şopenhauer tibb təhsili almışdı
və inkişaf etmiş elmi təfəkkürə malik idi. Əslində, Hötenin inkişaf
etdirdiyi rəng nəzəriyyəsi dahi şıltaqlıqdan başqa bir şey deyildi. Bu
nəzəriyyə həvəskar alimin “zəifliyi” idi və əsasən onun heyranlarını
incitmək üçün istifadə edilirdi.

Yüz il əvvəl Nyuton artıq ağ işığın göy qurşağının bütün

rənglərini özündə ehtiva etdiyini izah etmişdi. Höte isə inadla
ağ işığı göy qurşağının rənglərinə bölünməsi ilə nəticələnən
prizmadan keçmə prosesinə baxan hər kəs üçün aydın olan şeylərə
inanmaqdan imtina edirdi. Höteyə görə, ağ özlüyündə bir rəng idi.
Onun təlimində bütün rənglərin, əslində, işığın və kölgənin qarışığı
olduğu iddia olunurdu.

Bu cəfəngiyat Hötenin sırf başqa sahələrdəki dahiliyinə görə

dinlənilirdi. Lakin daha sonra bu fikirlər yalnız filoloqların, yalançı
elm xadimlərinin və onlar kimi başqalarının rəhminə möhtac qaldı.

20
 Şopenhauerin yüksək inkişaf etmiş ədəbi üslubu var idi, lakin
o, heç də sonuncu kateqoriyalara aid deyildi. Maraqlıdır, görəsən
o niyə belə bir ideyanı öz üzərinə götürmüşdü? Deyəsən, onun
təkəbbürü ilk dəfə bizi ruhdan salır. Ola bilsin ki, Şopenhauer öz
düşüncələrinin dahiliyini etiraf etmək istədiyi bir digər şəxsin
təsirinə məruz qalmasına icazə verib. Bunun nəticəsində o, əbədi
olaraq və istənilən vaxt öz instinktlərinə əməl etmək üçün kifayət
qədər özünə inam sahibi olacaqdı. Bu, çox vaxt onun müasir ictimai
rəydə hökmranlıq etmək cəhdlərində də aydın şəkildə görünür.
Xoşbəxtlikdən, Şopenhauer sırf ziyalılara xas istedada malik idi.
Bu, ona təkcə orijinal deyil, həm də intellektual sahədə gələcək
dəyişiklikləri özündə ehtiva edən fəlsəfi nəzəriyyə yaratmağa
kömək etmişdi. Bu Hötenin rəng haqqındakı təliminin fəlsəfi
ekvivalentindən də artıq idi.

Gənc Şopenhauerin qoca Höteyə heyranlığı onun gələcək

fəaliyyətində də dərin izlər buraxmışdı. Dostluqları qısa olsa
da, Şopenhauerin həyatı boyu heç kimlə belə isti münasibəti
olmamışdı. Heç də təsadüfi deyil ki, Höte əgər Arturun atası intihar
etməmiş olsaydı, onunla eyni yaşda olacaqdı. Bəlkə də möhtəşəm
Hötenin xeyirxahlığı mərhum ata Şopenhauerin sərt, güclü kölgəsi
üçün yeganə ziddiyyətli fon idi. Ancaq bütün bunlar Arturun anası
ilə münasibətləri yaxşılaşdırması üçün kifayət etmədi. Hötenin
Joannanın oğlunun bir gün dahi olacağı ilə bağlı verdiyi öncəgörmələr
Artur və anası arasındakı ziddiyyətləri azalda bilmədi. Artıq Joanna
da evlərinin iki dahi üçün yetərincə dar olduğunu düşünürdü. Bu
əsnada Şopenhauer Platon və Kantla yanaşı düşüncələrində dərin
izlər buraxan Hind fəlsəfəsi ilə də tanış olmuşdu. Bu fəlsəfə ona
pessimist dünya görüşünü intellektual baxımdan doğruluğunu
göstərirdi. Əslində isə bu “özünü haqlı çıxarmaq” fəaliyyətindən
başqa bir şey deyildi. Şopenhauer Oupnekhat adlı bir kitab

21
oxumuşdu. Kitab öz ağıllarını rasionalizmin zəncirlərindən xilas
etməyi vəd edən hər şeyə dörd əllə sarılan romantiklər arasında
məşhur idi.

Bir fransız orjinalı sanskritcə olan kitabı fars dilindən latin

dilinə tərcümə etmişdi. Tərcüməçinin orjinal mətnə sadiq qalması
əsərin adını olduğu kimi saxlamasından da görünürdü. Hazırda
isə bu kitabın adı “Upanişadlar”dır.9 Şopenhauerin bu mübahisəli
mətni müasir fəlsəfi bədbinliyə haqq qazandırmaq üçün istifadə
etməsi və bu sayədə mətnin hələ də müasir fəlsəfi pessimizmin
təməl daşlarından biri olaraq qalması taleyin qəribə oyunlarından
biridir.

Nəyahət Fırtınına və Təzyiq10 Şopenhauerlərin evində ən

yüksək səviyyəsinə qalxdı. Artur anasının evinin qapılarını sonuncu
dəfə hirsə çırpdı və 1814-cü ilin mayında Veymarı tərk edərək bir
daha geri dönmədi. Artur bundan sonra heç vaxt anasını görmədi.
Anası isə oğluna vaxtaşırı qısa məktublar yazırdı (“Səninlə yola
getmək mümkün deyil, dözülməzsən..”).

Daha sonrakı illərdə Şopenhauer Drezdendə yaşadı. Min

səhifəni keçən və böyük “Dünya iradə və təsəvvür kimi” adlı əsərini də
elə burada qələmə aldı. O, bu əsəri “dünyanın sirri”nə cavab olaraq
görürdü. Fəlsəfə ortaya çıxdığından bəri şəxsin öz fəlsəfi sistemini
üzərində inşa edəcəyi sarsılmaz təməl axtarışı olduqca təqdirə
layiq idi. Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, (məntiqi olaraq)
Şopenhauerin ilkin başlanğıc nöqtəsi o qədər də əhəmiyyətli,
qaçılmaz və dəyişməz deyil. Onsuz da “sirr” deyilən anlayış nədir?
Əgər dünyaya tapmaca kimi yanaşırsansa, onu həll edilməli olan

9. Upanişadlar - Vedalarda qeyd olunan və insanın xilasından bəhs edən fəlsəfi və

dini mətnlər.
10. Fırtına və Təzyiq - XVIII əsrdə Avropada yayılmış ədəbi cərəyan
22
tapmaca, açılmalı olan sirlər və s. kimi qəbul edirsənsə, deməli bir
cavab da olmalıdır. Sual (və ya tapmaca) hər zaman cavabı nəzərdə
tutur. Bununla belə, əslində Şopenhauer kimi dünyanı şübhə altına
almağa çalışmağımızın heç bir məntiqi səbəbi yoxdur. İstifadə edə
biləcəyimiz bir çox başqa yanaşma var: qəzəbləmək, baş verənləri
qəbul etmək, çarəsizlik və s. Şopenhauerə ən böyük təsir edən
Platonun məşhur ifadəsi “fəlsəfə heyrətdən başlayır” idi. Bu “heyrət”
iki mənada başa düşülə bilər: birincisi baş verənlər qarşısında
adi heyrətlənmək, ikincisi isə baş verənlərin səbəbini axtararaq
heyrətlənmək. Görünür, Platon birincini nəzərdə tuturdu, lakin
ondan əvvəl və sonrakı fəlsəfə məhz sonuncunu vurğulayırdı.

XX əsrə qədər bu yanaşma şübhə altına alınmamışdı və yalnız

bundan sonra fəlsəfə “həqiqət” axtarışından daha çox fəaliyyət
kimi görünməyə başlamışdı. Şopenhauer, əlbəttə ki, öz fəlsəfəsini
“səbəb” axtarışı və ya ən azı “səbəb”ə aparan yolda mühüm
bir addım kimi görürdü. O, yazırdı: bu mülahizələr “gələcəkdə
təkmilləşəcək, daha diqqətli və zərif şəkildə tamamlanacaq, daha
oxunaqlı formaya salınacaq, sadələşdiriləcək, lakin bu fikirlər heç
vaxt təkzib edilməyəcək. Fəlsəfə mövcud olacaq, fəlsəfə tarixi isə
bitəcək”. Mütəfəkkirlər ən sonunda həqiqəti tapacaqlar və tapmaca
həll olunacaq.

Qəribədir ki, Şopenhauerin özü hamıdan çox belə bir inamı

sarsıdırdı. Onun dünyaya baxış tərzi fərqli bir istiqamətə aparan
yolun ilk addımı idi (baxmayaraq ki, o özü bunu dərk etmirdi).
Şopenhauer dünyanı heyrətlə düşünmək əvəzinə, dünyaya nifrətlə
baxırdı. Orta əsr filosofları üçün dünya çox vaxt axmaqlıq və şər
teatrı idi. Halbuki, şər üçün tövbə etmək, bağışlanmaq ehtimalı
hər zaman mövcud olub. Dünyanın özü həqiqətən də bədbəxt bir
yer ola bilərdi, lakin onun ümumi planı Tanrının diqqətli nəzərləri
altında yaradılıb. Əslində Şopenhauer dünyanı şər hesab edərkən
23
demək istəyirdi ki, dünya nizamının özü şərdir, nəticəsizdir və şərin
bağışlanması mümkün deyildir. Şopenhauer dünyanı xeyirdən çox
şər hesab edən yanaşmanı mənimsəməklə, öz baxış bucağına olan
ehtiyacı da istəmədən məhv edirdi. Sonrakı filosoflar (xüsusilə
Nitsşe və Vitgenştayn) bunu başa düşəcəkdilər. Şopenhauerin
dünyaya yanaşması məntiqi baxımdan gərəkli deyildi. Dünyaya
saysız-hesabsız fəlsəfi yanaşmalar ola bilərdi. Dünyanı sirr hesab
etmək bir çox sirrdən yalnızca biri idi.

Qəribədir ki, onun kitabının əvvəlində Jan-Jak Russodan bir

istinad yer alırdı: “Sors de ienfance, ami, reveille-toi!” (Uşaqlığını
arxada qoy, dostum, oyan artıq!). Şopenhauerin əsərinin əsas fikri
mükəmməl şəkildə elə ilk cümlədə ifadə olunmuşdu. Şopenhauerin
fikrincə, qavradığımız dünya təsəvvürlərdən və Kantın da qeyd
etdiyi kimi saf fenomenlərdən ibarətdir. Lakin bu təsəvvürlər
Kantda olduğu kimi noumenə11 yox, daha çox universal iradəyə
əsaslanır. İradə kordur, bütün əngəlləri aşır və daima mənasızdır.
İradə Kantın noumeni kimi zamanın və məkanın ötəsindədir və bir
səbəbi yoxdur. Məhz bu səbəblə də dünyada ancaq insanın ölümü
ilə sona çatan səfalət və əzab meydana gəlir. İnsanın tək ümidi
iradənin kölələri olan fərdiyyətçilikdən və eqoizmdən əl çəkmək,
özünü iradənin hegemoniyasından xilas etməkdir. Bu isə ancaq
insanın fədakarlığı ilə mümkündür. Bu fədakarlıq özünü başqa
insanlara mərhəmət duymaqda, incəsənət əsərlərinin estetik baxış
bucağı ilə seyr edilməsində, bütün irqlərin və dinlərin müqəddəs
insanları və əzabkeşləri tərəfindən tətbiq edildiyi kimi iradənin
ram edilməsində (basdırılmasında) göstərirdi.

11. Noumen – yunanca “düşünülən şey”, fəlsəfi olaraq gözlə görülə bilən şeylərin
əksini, ancaq ruh ilə fərqinə varıla bilərn şeyləri (Platon) ifadə edir. Kanta görə
sırf düşünülən şey, maddiliyi olmayan anlayışı ifadə edir.
24
 Şopenhauer yetkin əsərlərinin birincisi olan “Yetərli səbəb
prisinsipinin dörd kökü”ndə iddia edir ki, bizim qavrayışımız
dünyanı dörd növ səbəb və nəticə əsasında yaradır: məntiqi, fiziki,
riyazi, əxlaqi və bunların hamısı yetərli səbəb prinsipinə uyğundur.
Şopenhauer yetərli səbəb prinsipini XVIII əsr rasionalisti Qottfrid
Leibnizdən alaraq tam şəkildə qəbul edirdi. Leybniz bu prinsipi
belə müəyyənləşdirirdi: “Hər bir hadisə, doğru və ya mövcud olan
olan hər prinsip öz mövcudluğu üçün yetərli səbəbə bağlıdır: biz heç
vaxt bu səbəbləri bilməsək belə, heç bir şeyin bir səbəbi olmadan baş
vermədiyini bilirik”. Başqa sözlə, hər şeyin var olmasının bir səbəbi
var və məhz buna görə də, hər şey tam şəkildə olduğu kimi baş
verir, başqa cür deyil.

Ola bilsin ki, Şopenhauer bu prinsipi Leybnizdən götürüb, lakin

bu addım Leibnizin guya prinsipi səhv başa düşdüyü üçün prinsipin
yaradıcısını şəxsən tənqid etməsinə mane olmayıb. Şopenhauer
qeyd edir ki, Leybniz bütün mümkün səbəblər və nəticələr
arasında aydın fərq qoymayıb. Şopenhauer özü isə bu səbəb və
nəticələri dörd növə ayırmışdı. Məntiqi səbəblər a priori nəticələr
yaradır. Bu o deməkdir ki, nəticələr heç bir halda təcrübədən asılı
deyil. Məsələn: “Bir kalmarın səkkiz ayağı var”. Digər tərəfdən, fiziki
səbəblər fiziki dünyada baş verən dəyişiklikləri izah edir: Məsələn:
“Kömürləşmiş və qaralmış dovşanı ildırım vurub”. Riyazi səbəblər
həndəsi sübutlara səbəb olur. Riyazi fəzanın 10 ölçüsü ola biləcəyini
sübut etmək üçün 2+2=4-ə güvənməyə qərar verdiyimizdə bu, bizə
daha aydın olur. Əxlaqi səbəblər isə hərəkətlərimizin motivlərini
müəyyən edir. Fəaliyyət: evdə oğlunun ehtiyatsız davranışı. Motiv:
ananın ədəbi uğurlarına paxıllıq, ananın güya əxlaqsız davranışını
ikiüzlü şəkildə qınamaq, ananın oğlunun yuxarıda qeyd olunan
fəlsəfi dühasına kifayət qədər heyran qalmaması və s.

25
 Şopenhauer vurğulayır ki, bütün bu səbəb və nəticələr
hadisələr dünyasına aiddir və yalnız bu dünya çərçivəsində təzahür
edir. Hadisələr dünyasının arxasında dayanan özündə şeyin12 Kantçı
forması olan noumenlərə dünyası bu səbəb-nəticə zəncirində
iştirak etməyən Şopenhauerin iradəsi ilə əvəz olunur. Səbəbiyyət
yalnız bizim dərk etdiyimiz dünyada mövcud ola bilər. İradə səbəb
kimi çıxış edə bilməz.

Şopenhauer bu heyrətamiz iddianın lehinə güclü dəlil gətirir.

O, bəyan edir ki, bizim hamımızın hadisələr dünyasından kənara,
İradənin fəaliyyət göstərdiyi yerə getmək imkanımız var. Bu
özümüzü tanımağa çalışdığımız zaman baş verir. Adətən biz
özümüzü tam olaraq xarici aləmin hadisələrini qavradığımız kimi
dərk edirik. Bu, xarici qavrayışdır. Bununla belə, biz öz daxilimizdən
də xəbərdarıq. Belə hallarda biz İradənin hərəkətində iştirak
etdiyimizin fərqində oluruq. Digər tərəfdən, biz özümüzü səbəb və
nəticənin fiziki dünyasında hərəkət edən biri kimi qəbul edə bilərik,
lakin biz həm də təxəyyüllə hərəkət edirik və içimizdəki İradənin
fərqindəyik. Biz bunu yaşamaq iradəsi kimi görə bilərik, onun
varlığı ruh kimi bütün hərəkətlərimizə rəhbərlik edir. Şopenhauer
İradənin bizim hərəkətlərimizin bilavasitə səbəbi olmadığı, sadəcə
olaraq onların əsasında dayandığını iddia edirdi.

Rasional fəlsəfi arqument olaraq, bu heç də inandırıcı

görünmür. Bununla belə, bu yanaşma, vaxtından əvvəl insan
davranışlarının olduqca dərin izahı idi. Bu izah şüursuzluğu təsvir
etmək cəhdi kimi baxıldığında daha inandırıcı görünürdü. Bu iki
səviyyədəki davranışlarımızdan xəbərdar olsaq da, bu səviyyələri
bir-birindən ayırmaq elə də asan deyil. Şopenhauer İradəni bütün

12. Özündə şey – alm. “Ding an sich”, hiss üzvlərimiz vasitəsilə qavranıla bilməyən
gerçəklik. Hər hansı varlığın, bizim qavrayışımızdan müstəqil şəkildə özlüyündə var
olması.
26
təzahürlərin arxasındakı şəxsi olmayan qüvvə kimi görürdü. Fərd
olaraq biz bu hər şeyi əhatə edən kor İradənin ancaq bir hissəsi
idik. Və burada Şopenhauerin arqumenti açıq etirazla qarşılaşırdı.
Biz daxilimizdə fəaliyyət göstərən iradənin fərqinə varmaq
iqtidarındayıq. Lakin buna baxmayaraq çoxumuz iradəni hansısa
universal gücə daxil olmaqdan daha çox, fərdin iradə gücü kimi
təsvir etməyi üstün tuturuq. Beləliklə, biz iradəni reallaşdırmış
oluruq. Hətta iradəni kollektiv şüursuzluğun bir hissəsi hesab
edənlər belə, Şopenhauerin transsendental iradə anlayışını bütün
Kainata nüfuz edən, bizi əhatə edən hər şeyə doğru genişləndirən
çalışmasını mənasız bir iş hesab edəcəklər.

Lakin fəlsəfənin inkişafı heç də demokratik yolla irəliləmir və

bu baxımdan da elmə çox bənzəyir. Sadəcə çoxumuz bir vaxtlar
Yerin kainatın mərkəzi olduğuna inandığımız üçün o bu formaya
gəlməyib. Eynilə çoxumuzun daxilimizdəki iradəni universal
İradədən daha çox şəxsi keyfiyyət kimi qeyri-müəyyən şəkildə başa
düşməyimiz də Şopenhauerin arqumentini təkzib etmir. Qeyri-
müəyyən şəxsi qavrayışları yalnız fasiləsiz Kopernik hərəkəti
üzərində düşünməyin gücü ilə yox etmək olar.

Məsələn: Şopenhauerin ölümündən cəmi bir il əvvəl dünyanı

alt-üst edə biləcək elmi məlumatlar ortaya çıxmışdı. 1859-cu ildə
Çarlz Darvin “Növlərin Mənşəyi” adlı kitabını nəşr etdirərək bütün
növlərin “ən uyğun olanın sağ qalması” prinsipinə görə necə inkişaf
etdiyini göstərmişdi. Bir çox dərin tarixi-fəlsəfi mülahizələr bu
ideyaya tərəfindən basıdırılmışdı. Din, fəlsəfə, mədəniyyət, hətta
sivilizasiya - hər şey bəşəriyyətin o vaxta qədər təsəvvür edə
bilmədiyi tamamilə yeni bir kainatın izlərini daşıyırdı.

Tanrının sevimlisi, bütün yaradılışın məqsədi olan nəcib

Homo sapiens irqi təkamül prosesində birdən-birə xüsusi yerini

27
itirmişdi. Bu “göydən düşmə” ideya qarşısında çox az şey sağ
qala və toxunulmaz qala bilərdi. Nəticədə elm də öz əsaslarını
dərindən nəzərdən keçirməyə məcbur oldu. Darvinin fikirləri hətta
riyaziyyata da təsir etdi.

Riyaziyyatın, bəlkə də, poetik cəhətdən ən dərin və ən

qənaətbəxş fəlsəfi konsepsiyası VIII əsrdə ərəblər tərəfindən
yaradılmışdı. Onların nöqteyi-nəzərindən riyaziyyatı dərk etmək
Allahın Əqlini dərk etməyə bərabər idi (Təxminən min il sonra
Nyuton da bu fikri bölüşəcəkdi). Dünyanın təkamülünü Allah
anlayışı olmadan da izah etmək mümkündür, eynilə riyaziyyatı da.
Bəs əgər belədirsə, o zaman riyaziyyat əslində harada mövcuddur?
Bu cürdür, yoxsa yalnız riyaziyyatçıların beynində mövcuddur?
Yoxsa başa düşəcək heç kim olmadığı təqdirdə də iki üstəgəl iki
dördə bərabərdidimi? Rəqəmlər olmadığı halda riyaziyyat hansı
mənada doğru ola bilərdi? Riyazi həqiqətlər hansısa şəkildə
“xarici”dirmi, kəşf olunmağı, izah olunmağımı gözləyir, yoxsa
biz onları özümüzün tərtib etdiyimiz fundamental aksioma və
təriflərdən yaratmışıq? Riyaziyyat fəlsəfəsində hələ də bununla
bağlı mübahisələr var.

Riyaziyyatın bu qeyri-müəyyən vəziyyəti təkamül ideyasının

meydana çıxdığı dövrdə bütün biliklərimizin inkişafına mane
olurdu. Axı indi heç bir şeyin xarici istinadı, hətta Allahın belə
mövcudluğunun zəmanəti yox idi. Yeni elm dünyasında sabit
həqiqətlər yoxdur. Darvinizmdən əvvəlki düşüncə tərzi məhv
edilmişdi: Şopenhauerin fəlsəfəsi isə Darvinin təlimləri sayəsində
daha da dərinləşən yeganə fəlsəfə ola bilərdi.

İçimdəki fərdi iradənin, yaşamaq istəyinin, hərəkətlərimə çox

vaxt fərqində olmadığım şəkildə nüfuz etdiyini təsəvvür edə bilərəm.
Halbuki, bütün canlıları Darvinin “ən güclünün sağ qalması” ifadəsi

28
fonunda nəzərdən keçirdikdə, fərdi iradəni hansısa universal
İradənin kiçik bir təzahürü kimi başa düşmək olardı. Burada artıq
kollektiv şüursuzluq yoxdur: Şopenhauerin iradəsi bütün Kainatda
dördnala çaparaq qaçır. Bu baxımdan Şopenhauerin bəzi tələbələri
Darvinin fikirlərini Şopenhauerin İradə fəlsəfəsinin təsdiqi hesab
edirdilər.

Ancaq bu arqument Darvinin (və Şopenhauerlə birlikdə) yanlış

anlaşılmasına əsaslanırdı. “Ən güclünün sağ qalması” mütləq heç
bir iradəni ehtiva etmirdi. Darvinin məşhur ifadəsi sadəcə olaraq
baş verənləri təsvir edirdi, bunun reallaşdığı güc haqqında heç nə
demirdi. Həqiqətən də, təkamülün necə baş verdiyi özündə heç
bir iradəni ehtiva etmir. Darvin adaptasiyanı həyatda sağ qalma
vasitəsi kimi görürdü. Tədricən təkamülün ən təsirli üsulları
fərqlilikləri aradan qaldırmaq, şəraitə uyğunlaşmaq, ən güclüyə yol
vermək, çeviklik, sürüklənmədir - iddiadan daha çox hakimiyyətdir.
Əgər kainatın “işlədiyini” izah edən hər hansı əsas prinsipi varsa,
Şopenhauerin İradəsi bütün proqramı həyata keçirmək üçün
əlbəttə ki, kifayət etməyəcək. Bəlkə də həyati dərəcədə əhəmiyyətli
bir məsələ istisna olmaqla: bu, Kainat tərəfindən bəşəriyyətə qarşı
laqeydlik demək idi.

Bu məsələdə Darvin həqiqətən Şopenhaueri təsdiqləyirdi.

Şopenhauer laqeydliyi şər hesab edirdi, çünki laqeydlik insan
əxlaqını nəzərə almadan hərəkət edərək, insan yaxşılığını məhv
edirdi. Onun İradə anlayışı soyuq, həssas, qeyri-insani və s.-dir,
lakin dərinlərdə mənəvi cəhətdən neytral qüvvədir. Şopenhauer
qeyd edir ki, xeyir və şər (motiv və hərəkət) fiziki dünyaya aiddir.
Onun İradəni tez-tez şər kimi tərif etməsi, əslində, öz mövqeyi ilə
ziddiyyət təşkil edir. Şopenhauer bu uyğunsuzluğun fərqindədir və
aydınlaşdırır: İradə yalnız bizə bu cür göründüyü ölçüdə şərdir.

29
 Şopenhauerin vurğuladığı kimi, İradəni tanımağın yeganə
yolu onun həyatımızdakı rolunu qiymətləndirməkdən ibarətdir.
Lakin biz İradəni yalnız özümüzə qulaq asmaqla dərk edə bilsək,
o zaman İradənin hadisələr aləmindəki rolunu bildiyimizi iddia
edə bilmərik. Biz hər şeyi əhatə edən fenomenlər dünyasının
ortasında İradənin yalnız bir tərəfinin fərqindəyik. Bu, mahiyyət
etibarı ilə solipsizmdir (yalnız mənim «mən»-imin mövcud
olduğuna inam). İradənin daxili fərqindəliyindən və bu fenomeni
hiss etmək təcrübəsindən başqa, əslində heç nə yoxdur. Bütün
fəlsəfələr solipsizmin13 çıxılmaz çətinlikləri ilə qarşılaşıblar. Sərt
mənada bundan çıxış yolu yoxdur. Şopenhauerin təlimi də burada
acizdir, lakin Şopenhauerin kifayət qədər inandırıcı arqumenti var.
Mən başqalarının mövcud olduğunu (və iradəsinin olduğunu) və
ya dünyanı mənim kimi qəbul etdiyini sübut edə bilmərəm, lakin
mən bu nəticəyə gələ bilərəm. Təcrübəm və varlığıma verilən
reaksiyalar kimi görünən hadisələrin ardıcıllığı məni mənim kimi
başqa varlıqlarla ünsiyyət qurduğuma inandırır.

İnadkarlıqla eynilə Bekketin obrazı kimi, biz solipsizm

vəziyyətində qala bilərik. Bu fəlsəfi baxımdan da məhsuldar
ola bilər. Biz dünya və oradakı həyatımız haqqında nə qədər az
bilirik! Bununla belə, sağlam düşüncə vərdişləri tezliklə bizi
həmcinslərimizin sözdə sağlam dünyasına qaytarır.

Nə qədər uzaq bir o qədər yaxşı. Bununla belə, Şopenhauer

nəzərdə tutulan nəticəni daha da genişləndirir: biz öz iradəmizi
müşahidə etməklə Dünya İradəsinin varlığını nəzərdə tuturuq.
Gördüyümüz kimi, “şüursuz” və “təkamül seçimi” kimi anlayışlar
bu mülahizələrə bir qədər ağırlıq verir. Lakin Şopenhauer öz fəlsəfi

13. Solipsizm - subyektiv idealist təlim. Təlimə görə ancaq insan və onun şüuru
mövcuddur, obyektiv aləm isə, o cümlədən insanlar yalnız fərdin şüurunda mövcud-
durlar.
30
təlimini yaradanda hələ belə anlayışlar yox idi, ona görə də onun
məhdud, sırf fəlsəfi arqumenti o qədər də inandırıcı görünmür.
Görünür bu halda müstəsna intuisiyası onun doğru görünənləri
izah etmək qabiliyyətini üstələyib. İntuisiya təhlildən öncə gəlir.
Oxucu fəlsəfi deyil, poetik müstəvidə inandırılır. Bu əlbəttə ki,
Şopenhauerin təlimləri ilə tanış olan müasirlərinə münasibətdə
doğrudur. Şopenhauer poetik həqiqəti kəşf etmişdi, o, həm də
yanaşmasının psixoloji təsdiqini əldə etmişdi, lakin onun ağlabatan
sübutu növbəti əsrlərə qalmışdı.

Nə olursa olsun, Şopenhauer öz təlimini Kainata nüfuz edən bu

İradə anlayışı üzərində qururdu. İradə şər və ya insanlığa laqeydlik
kimi başa düşülür və elə bu səbəblə də dünyadakı iztirabın əsas
mənbəyi hesab olunurdu. Beləliklə, dünya mahiyyətcə insana
düşmən və ya laqeyddir: ümidsizlik alovları ilə işıqlanan ümidsiz
yoxsulluq vadisidir. Burada Şopenhauer öz sevimli skeytində oturur
- mizantropiya14. Təəccüblü deyil ki, o məhz fəlsəfi bədbinliyi ilə
məşhurlaşıb. Onun dünyagörüşü bu dünyaya ikrah hissi ilə doludur
(çox vaxt bu hazırcavab şəkildə ifadə olunur). O, bütün parçaları
insan davranışının axmaqlığına həsr edir, insan fəaliyyətinin
əsasında duran ikiüzlülüyü və eqosentrizmi diqqətəlayiq psixoloji
dərrakə ilə üzə çıxarır. Bütün bu cür şeylər (yəni sadəcə olaraq hər
şey) iradənin təzahürləridir. O, dünyanı idarə edəndir.

Pislikdən (şərdən) çəkinməyin yeganə yolu nəfs və istəkləri,

cismani ehtirasları və batinilikləri hərəkətə gətirən İradənin öz
daxilindəki təzahürlərini zəiflətməkdir. Özünü inkar etmək və ölüm
yeganə çıxış yoludur. Əgər yaşayırsansa, deməli stoik əzabkeşliyini
etiraf edirsən. Burada Şopenhauerin fəlsəfəsində Şərq dini
təliminin təsirini aydın şəkildə görmək olar. Buddizmin “dini” bir
çox cəhətdən belə bir mesajın daşıyıcısıdır. Oxşar düşüncə Hind
14. Mizantropiya - ümumiyyətlə insan növünün rədd edilməsi və hörmətsizliyi ilə
müəyyənləşdirilən psixoloji bir meyil
31
müdriklərinin fikirlərini də əhatə edir. Bununla belə, Şopenhauerin
məsləhəti ilə belə bir Şərq dininin məqsədi arasında incə bir fərq
var.

Şopenhauerin səslədiyi əzabkeşliyə geri dönüş fikri Şərq

müdriklərinin ağlına gələndən başqa bir şey deyildi (onsuz da
sənət əsərlərinə yönəlmiş zəif iradəli düşünməyə çağırış lotus15
mövqeyindəki meditasiya ilə eyni şey deyildi). Onun təlimini
Şərq müdrikliyindən fərqləndirən İradəyə qalib gəlmək üçün
Şopenhauerin təklif etdiyi üsuldur. Şopenhauer özünü həmişə
özünəməxsus şəkildə ifadə edir. Onun üslubu özünəməxsusdur.
Onun yazıları dünyəvi hikmətlə dolu, incə və hazırcavabdır. Onlar
sadəcə Şərqin mənəviyyatından məhrumdur. Şopenhauerin
stoisizmi öz başlanğıc nöqtəsinə – psixi mənada yüksək inkişaf
etmiş, Roma İmperiyasının yüksək cəmiyyəti arasında geniş
yayılmış qədimlərin stoikliyinə, hökmdar Avqustun utancverici qan
tökmələri, şəhvətli pozğunluq və degenerasiya dövrünə qayıdır.
Şopenhauer üçün dünya yorğunluğu və ikrah hissi dəri geyimdən
daha çox toqadır16. O, eyni davranışın çoxluğunu müdafiə edir,
əgər bir nəfər bu dərsi alarsa, mənəvi maariflənmə ruhumuzun
xilasını gətirməyəcək. Bir sənət əsəri üzərində iradəsiz düşünmək
bizə estetik həzz verə bilər, lakin bunun nirvanaya çatmaqla heç
bir əlaqəsi yoxdur. Biz özümüzü qorumaq naminə İradənin çirkin
təzahüründən uzaqlaşmalıyıq (bu həm də özünü məhv etmək
deməkdir). Yeganə mükafatımız İradənin şər olduğunu və bütün
bu dünyanın pis bir zarafat olduğunu başa düşməkdən ibarətdir.
Şopenhauerin beyni arıq və skelet kimi aciz ezoterik mistik deyil,
incə bir centlmen, sənət qalereyalarının mütəmadi ziyarətçisidir.

15. Lotus mövqeyi - Ayaqların və gövdənin xüsusi mövqeyi, əsasən nəfəs alma, bir
çox digər yoga məşqləri üçün əsas kimi istifadə olunur.
16. Toqa – Romalıların qədim geyimi
32
 Bu fəlsəfi nəsihətin bizi təəccübləndirməsi Şopenhauerin
bütün həyatını burjua dəbdəbəsi içərisində keçirmiş olmasından
qaynaqlanır. Çünki bir an belə olsun sərvətini xanım xidmətçilərinin
olmadığı həyatla dəyişdirməyi düşünməmişdi. Qadınlarla
macəralar yaşayır və eşqbazlıqla məşğul olurdu (bir dəfə birlikdə
yemək yediyi şəxsə sizdən üç dəfə çox yemək yeyirəm, çünki
sizdən 3 dəfə ağıllıyam demişdi). Şopenhauer ara-sıra bəzi mədəni
fəaliyyətlərə də maraq göstərirdi. Oxumağı sevirdi, konsertləri
və sərgiləyi izləyir və tez-tez də teatra gedirdi (üstəlik sadəcə xor
musiqiçilərinə girişmək üçün yox).

Şopenhauerin incəsənət haqqında baxışları olduqca qayğıkeş

idi. Bəzən bu baxışlarını qələmə alırdı. Onun fikrincə, musiqi ən ali
incəsənət növü idi. Musiqidən sonra isə şeir və memarlıq gəlirdi.
(Anasının məşğul olduğu bayağı və adi romantik ədəbiyyatın onun
incəsənət anlayışı çərçivəsində yeri yox idi).

Şopenhauer “Dünya İradə və Təsəvvür kimi” adlı əsərini

tamamladığında onu özünəməxsus üslubla naşirinə yollamışdı:
“Gün gələcək bu kitab yüz başqa kitab üçün qaynaq və səbəb təşkil
edəcək”. Naşirinə yazdığı bu sətirlər - səhv başa düşülməsin - öz
fikrincə, təvazökarlığının sərhədləri daxilində yer alırdı. Lakin bu
əsər gələcəkdə Şopenhauerin dediyindən daha çox əsər üçün ilham
qaynağı olacaqdı. Yenə də bu kitablar çapdan çıxanadək bir qədər
gözləmək lazım gələcəkdi. Şopenhauerin əsəri uzun illər, hətta on
illər boyunca təəccüblü dərəcədə uğursuz oldu. Nəşr olunmasından
16 il sonra naşiri Şopenhauerə əsərinin ilk nüsxələrinin çoxusunu
xəmirə çevirməyə məcbur olduğunu bildirmişdi. Şopenhauerin
çağdaşları tərəfindən ondan əsirgənilən alqışa qarşı münasibəti də
yenə özünəməxsus idi. Naşirinə belə sual vermişdi: “Bir musiqiçinin
əkəsriyyətinin kar olduğunu bildiyi izləyicilərin alqışlarına ehtiyacı
varmı? Bu alqışlar onun üçün uğurdurmu?”
33
 Hələlik Şopenhauerin keyfi yerində idi. Şah əsərini bitirmişdi
və artıq şöhrətin ondan çox da uzaqda olmadığından əmin idi.
Beləliklə, Şopenhauer uzun İtaliya səfərinə çıxmağa qərar verdi.
Səyahətə çıxmazdan əvvəl Hötəyə baş çəkdi və ustadının Bayrona
çatdırmaq üçün ona verdiyi tövsiyyə məktubunu da aldı. Səhayəti
çox sevən Britaniyalı şair Bayron da o vaxtlarda Şopenhauerin yolu
üstündə yerləşən Venesiyada yaşayırdı. Lakin qəribə bir hadisə
baş verir. Şopenhauer başdan çıxardığı xanımla Lido-da gəzərkən
Bayron at üstündə onların yanından keçir. Şopenhauerin qolundakı
xanım bir anda sevincdən qışqırır və o böyük romantik qəhrəmanın
heybəti qarşısında həyəcanını gizlədə bilmir. Şopenhauer baş
verənlərə şahid olduqdan sonra ciddi şəkildə qısqanclıq yaşayır və
Hötenin ona verdiyi tövsiyə məktubunu istifadə etməməyə qərar
verir (Daha sonralar Şopenhauer bu hadisəni qadınların kişilərin
yüksəlişinə necə mane ola bildiklərini izah edərkən örnək olaraq
istifadə edəcəkdi). Şopenhauer bütün il boyu İtaliyanı şimaldan
cənuba gəzmişdi. Roma şəhərinə Caffe greco-da öz təxribatçı
fikirləri ilə bütün incəsənət ictimaiyyətinin nifrətini qazanmışdı.
O, çoxtanrıçılığı öymüş, on iki həvarini isə Qüdsün kiçik burjuaları
olaraq adlandırmışdı. Evlərinə yazdığı məktubunda İtaliyada
sadəcə gözəl olandan yox, gözəllərdən də həzz aldığını bildirirdi.

1819-cu ildə “Dünya iradə və təsəvvür kimi” əsəri nəhayət ki,

yayımlandı. Bu əsər Şopenhauerin bütün fəlsəfi sistemini əhatə
etməklə yanaşı, eyni zamanda onun düşüncələrinin də zirvəsini
təşkil edirdi. Davam edən qırx il ərzində göstərdiyi inkişaf artıq
o qədər də müəyyənedici deyildi. 1820-ci ildə Şopenhauer dünya
miqyasında əldə etməyi düşündüyü şöhrətin gəlmədiyini görərək
bir qədər nigaran olmağa başlamışdı. Hadisələrin gedişində
müdaxilə etməyə qərar verən Şopenhauer Hegelin də dərs dediyi
Berlində dosent olaraq dərs verməyə başaldı. O zamanlarda Hegelin

34
fəlsəfəsi Alman fəlsəfəsinin yaşıl tarlaları və meşələri üzərinə qalın
qar örtüyü kimi yerləşmişdi. Bu rəngsiz və hər cür səsi boğan örtük
səbəbilə həqiqi dünyanı görmək mümkün deyildi.

Filosofların edə bildiyi tək şey mücərrədliyin donmuş gölləri

üzərində fiqurlu konki sürmək və bir-birinə dialektik qar topları
ataraq kiçik və sevimli qardan adamlar düzəltmək idi. Bütün dünya
isə dərslərini davam etdirən Şaxta babanı dinləməyə axın edirdi.

Şopenhauerin rəqibi Hegelin Alman fəlsəfəsindəki liderlik

yarışında özü ilə müqayisədə çəlimsiz qaldığını anlaması çox
çəkmədi. Bu səbəblə də dərs saatlarını Hegelin dərs dediyi saatlara
uyğunlaşdıraraq bunu hər kəsə elan etmiş oldu: Şopenhauer Hegelə
meydan oxuyurdu. Lakin dərslərinə bir tələbə belə qatılmadığı
üçün olduqca təəccüblənmişdi. Maraqsız şəkildə dediyi dərslərin
yaratdığı sıxıntı onu Karoline Medon adlı 19 yaşlı aktrisada
təsəlli axtarmağa vadar etdi. Medon Şopenhauerin axtardığı kimi
cazibədar xanım idi. Onunla evlənməyi düşünürdü, ancaq bu fikrini
ona bildirməyi nə üçünsə yaddan çıxarmışdı. Xanımın birdən çox
sevgilisi olduğunu öyrəndiyində isə dəliyə dönmüş və sevgililərini
tərk etməsi qarşılığında ona pul verməyi belə təklif etmişdi. Daha
sonra o, hisslərini müəyyənləşdirmək və götürqoy etmək məqsədilə
İtaliyaya növbəti uzun səfərə çıxmağa qərar verir. Şopenhauer
Karolinanı özü ilə birlikdə səfərə dəvət etməmişdi, ancaq ona qəlbi
və ruhu ilə yanında olacağını bildirmişdi. Bir neçə həftə sonra
isə Karolina hamilə olduğunu bildirdi. Buna rəğmən Şopenhauer
nəzakətli şəkildə yenə də qəlbi və ruhu ilə yanında olduğunu qeyd
edərək İtaliya səfərinə davam etdi. Berlinə geri döndüyündə isə
Karolinanın oğlan övlad dünyaya gətirdiyi xəbərini eşitdi.

Çox güman ki, bu ərəflərdə nəticələrini təxmin edə bilmədiyi

başqa hadisəyə də qarışmışdı. Bir gün evində səbrsizcə görüşmək

35
üçün dəvət etdiyi Karolinanı gözləyirdi. Deyilənlərə görə qulağını
qapıya dayayaraq onun ayaq səslərini etməyi gözləyirdi, ancaq
Şopenhauer dərzi olan qırx beş yaşındakı qonşusu qadının
eyvanda öz dostları ilə dediqodusunu dinləməli olmuşdu. Heç
bitməyəcək kimi davam edən balkondakı dediqodu Şopenhaueri
narahat edirdi (çox güman ki, özü də bu dediqoduların mövzusu
olmaqdan qorxurdu). Qapısını açaraq qonşusuna qısaca rədd
olmasını demişdi. Bunu eşidən xanım Marqe bu kiçik və qaba
adam tərəfindən sözü kəsildiyi üçün durduğu yerdən bir addım
belə atmayacağını deyir. Elə bu vaxt da Şopenhauer xanım Marqeni
belindən tutaraq çırpınmasına və qışqırmasına baxmayaraq ordan
uzaqlaşdırır.

Xanım Marqenin məhkməyə şikayəti Şopenhauerin 20 taler

kimi az miqdarda pul cəzası alması ilə nəticələnir. Lakin xanım
Marqenin Şopenhauerin zəngin biri olduğunu anlaması və qərara
yenidən baxılması üçün məhkəməyə müraciət etməsi çox çəkmir.
O. Şopenhauerin səbəb olduğu hadisədən sonra sağ ətrafının
işləmədiyini və qolunu çətinliklə hərəkət etdiyini iddia edirdi. Hər
zaman olduğu kimi məhkəmə prosesi çox uzanmış və nəticədə
vəkillər zəngin olmuşdu. Yalnız altı il sonra məhkəmə başa çatdı.
Şopenhauerin iynələyici və ironik davranışları ona çox da dost
qazandırmamışdı. Şopenhauer xanım Marqenin narahatlığı davam
etdiyi müddətcə hər ay 15 taler pul ödəməyə məhkum edildi.
Xanım Marqe də bu qərarı çox gözəl fürsət olaraq qəbul etdi, çünki
hər necə bacardısa narahatlığı 20 il boyunca davam etdi. Sonralar
Şopenhauer yaşlı qadının öldüyünü və təzminat yüküdən xilas
olduğunu öyrəndiyində gündəliyinə latınca bu sözləri yazmışdı:
“Obit anus, abit onus” (bu sözlər hər nə qədər ədəbsiz səslənsə də
bu mənanı ifadə edir: “Yaşlı qadın ölür, yükü qalxır”)

36
 “Dünya iradə və təsəvvür kimi” əsərinin yayımlanmasından iki
il sonra belə Şopenhauer hələ də məşhurluq qazana bilməmişdi.
Hegelin dərs keçdiyi auditoriya dolub daşırdı, ancaq qonşu
auditoriya cəlbedici dərəcədə boş görünürdü. Böyük rəqibinə
qaşrı təxribat fəaliyyətləri uğursuzluğa dücar olduqdan sonra
Şopenhauer daha mədəni bir yol sınamağa qərar verdi. Hegeli
“iyrənc və ruhsuz şarlatan, bənzərsiz mənasızlıqlar yazan adam”
adlandırdı. Buna rəğmən heç kim yenə də onu ciddiyə almadı.

Şopenhauer bu ərəfədə kəskin zəkasını tərcümə fəaliyyətlərinə

yönəltmək qərarına gəldi. Yumu alman dilinə və Kantı isə ingilis
dilinə tərcümə etməyi planlaşdırırdı, amma bu layihəsi təəssüf ki,
uğursuzluqla nəticələndi. Şübhəsiz ki, bu tərcümələr reallaşsa idi,
kanalın17 hər iki tərəfi üçün də ciddi qazanc olacaqdı. Bu arada evlilik
planları uzandıqca uzandı. Çox güman ki, Şopenhauer Karolina
Medonu həqiqətən sevirdi, ancaq ictimai mövqeyi və sahib olduğu
evlilikdən kənar uşağının dünya miqyasında tanınmış filosofa
uyğun olub olmadığı barədə qərarsız idi. Daha sonra Karolinanın
vərəm olduğundan şübhələndi.(bu sadəcə şübhə idi, amma vərəm
o dövrdə günümüzdəki GİCS-ə yoluxmanın oyandırdığı mərhəmət
duyğusunu oyadırdı). Yaxşı psixiatr hərhalda onun üçün möcüzəvi
nəticələr verə bilərdi, ancaq Freydin səhnəyə çıxması üçün hələ 30
il var idi. Freyd Şopenhauerin fəlsəfəsindən o qədər təsirlənmişdi
ki, nəticədə bu fəlsəfənin də yardımı ilə yaratdığı metodla onun
yaradıcısına kömək ola bilərdi.

Şopenhauer daxilindəki bu düyümü həll edə bilmədiyi

üçün sevən mənliyi ilə atasından miras aldığı mühafizəkar üst
mənliyi arasında get-gəl yaşayırdı. Karolina ilə olan münasibəti
qısa fasilələrlə də olsa uzun illər davam etmişdi. Birdəfəlik

17. İngilis kanalı – Qitə Avropası və Britaniyanı ayıran coğrafi obyekt nəzərdə
tutulur
37
ayrılmaqlarından sonra belə Şopenhauer onu vəsiyyətində
xatırlamağı unutmamışdı. Lakin buna baxmayaraq Karl Lüdviq
Medon adındakı gənci mirasından məhrum etmişdi. Dünyanı və
dünyanın bütün problemlərini anladığını iddia edən filosof heç
vaxt öz problemlərini anlaya bilməmişdi.

1831-ci ildə Berlində vəba epidemiyası yayılmağa başladı və

Şopenhauer şəhəri tərk etməli oldu (Bu epidemiyaya daha sonra
onun ən böyük rəqibi Hegel məğlub olacaqdı). İki il sonra 45 yaşlı
Şopenhauer Frankfurtda yaşamağa başladı.

O, burada 28 il yaşadı, həddindən artıq sistemli və bekar

həyatını Kantı örnək alaraq keçirirdi. Şopenhaueri bu gün belə bu
şəkildə görürük və onu bu şəkildə qınayırıq (təbii ki, əgər fəlsəfi
izahın Şopenhauerçi tərzinə uyğun ifadə etsək): “Frankfurtlu
qaraqabaq qoca”. Şopenhauerin geyimi yaşlı insanların geyinəcəyi
tərzdə idi və hər zaman səliqəli idi. Həmçinin o, hər cür gurultudan
nifrət edirdi. ”Hər kəsin narahat olmadan dözə biləcəyi gurultunun,
ruhi vəziyyəti ilə tərs mütənasib olduğunu düşünürəm”, -deyirdi.

Şopenhauer səhərlər adətən gec oyanır və bir fincan qəhvə

içdikdən sonra üç saat ərzində kitab oxuyardı. Daha sonra isə
fleytada Rossininin “Con amore”sini ifa edirdi. Sona günorta
yeməyini at bazarı Rossmarkdakı dəbdəbəli “Englisher Hof”
restoranında yeyirdi. Londondan gələn “The Times” jurnalının ən
son sayını oxumaq üçün “Casiono- Gesellschaft”ın kitab və jurnal
hissəsinə baş çəkirdi. Bütün bunları pudeli (it cinsi) ilə uzun
gəzintisi izləyirdi. Bu gəzintilərdə onu həmişə Atman adlandırdığı
pudeli müşayiət edirdi. Hind dilində bu ad “Dünyanın ruhu” demək
idi. Belə bir nəcib adın sahibinə yaraşdığı kimi pudel də adətən
sakit şəkildə öz ustadının yanında mırıldanırdı. Beləliklə, hər
ikisi mütəfəkkir və onun tapmacasını təsvir etməli olan ibrətamiz

38
mənzərənin canlı təcəssümü idi. Evə qayıdandan sonra Şopenhauer
gecə gec saatlara qədər oxuyurdu “dünyanın ruhu” isə dinc yatırdı
(sonuncunun ayağının yanında). Axşamları isə gecə yarısınadək
fəlsəfi və ədəbi mətnlər oxuyaraq keçirirdi. Heç cür reallaşmayan
məşhurluğunu gözləyərək keçirdiyi 19 ilin ardından ikinci əsərini
nəşr etdirdi: “Təbiət iradəsi haqqında”. Kitabın ön sözündə Hegelə
qarşı fəlsəfə ilə çox da əlaqəli olmayan möhtəşəm hücum yer
alırdı. Kitabın özü isə əvvəlki əsərindəki bəzi düşüncələrin inkişaf
etdirilmiş formasından ibarət idi. Burada onun siyasi fəlsəfə və
dövlətin rolu ilə bağlı fikirlərinin ətraflı variantını tapa bilərik. Bu
fikirlərə onun insan təbiətinə bədbin baxışı dərindən təsir etmişdi.
Siyasi fəlsəfəsində Şopenhauer XVII əsr ingilis siyasi filosofunun
“Leviafan” əsərinin müəllifi Tomas Hobbsun davamçısı idi. Hobbsa
görə, dövlət olmadan “insan həyatı tənha, yoxsul, rəzil, heyvani və
qısa” idi. Şopenhauer bu fikirlə ürəkdən razılaşırdı. Hobbs dövlətin
mənşəyini insanların bu ibtidai vəziyyətə qalib gəlmək üçün təbii
istək nümayiş etdirməsində görürdü. Beləliklə, istənilən idarəetmə
forması idarəetmənin olmadığı istənilən formadan daha yaxşı
idi. Bu fikirlərdən yola çıxan Hobbs nəhəng bir sıçrayış edir və
belə nəticəyə gəlir ki, bu səbəblərə görə insanlar hansı dövlətin
hakimiyyəti altında yaşasalar, onu da qəbul etməlidirlər. İstənilən
dövlətdə həyat, nə qədər pis olsa da, həmişə “əclaf, heyvani və
qısa” həyatdan yaxşıdır - burada heç bir yaradıcılıq əldə edilə
bilməz. “Dünya İradə və Təsəvvür kimi” adlı əsərinin isə yeni nəşrini
çıxarmışdı. Ancaq növbəti nəşr də “kor dünyanın müqavimətini”
qırmağı bacarmamışdı.

Şopenhauer bu fikirlə razılaşır, baxmayaraq ki, bütün yol

boyu özünəməxsus zəka və mizantropiya komponentini təqdim
edir. O, hesab edir ki, bəşəriyyət mahiyyət etibarilə yalnız “yırtıcı
heyvanlardan” ibarətdir. Dövlət bu vəhşi heyvanlar üçün “ağız”

39
rolunu oynayır, onları “zərərsiz ot yeyən heyvanlara” çevirir.
Bəşəriyyət Xeyirlə Şər arasında seçim etmir. Bunun əvəzinə,
gördüyümüz kimi, Dünya İradəsi tərəfindən hərəkətə gətirilir.
Belə varlıqların heç bir həqiqi ədalət anlayışı ola bilməz; bildikləri
tək şey idealın əsasən mənfi variantıdır. İradələri pozulduqda,
ədalətsiz hesab etdikləri ağrı və inciklik yaşayırlar. Bununla
belə, bu alçaq məxluqlar daima başqalarının iradəsinə maneçilik
törədərək, onlara haqsızlıq edərək, onlara ağrı və əziyyət vermək
üçün fürsət axtarırlar. Ona görə də, dövlətin əsas məqsədi bunun
qarşısını almaq olmalıdır. Vətəndaşın nəyin bahasına olursa olsun,
öz iradəsini başqa insanlara zərərli şəkildə tətbiq etməsinin qarşısı
alınmalıdır.

Kantdan etibarən romantiklərə qədər Maarifçilik dövrünün

mütəfəkkirləri əvvəllər dövlətin roluna dair fərqli baxışları
müdafiə etmişdilər. Bu vaxtadək dövlətin əsas məqsədinin
vətəndaşların mənəviyyatının yüksəldilməsi hesab olunurdu.
Dövlət onları yumşaq şəkildə insanpərvər olmağa təşviq etməli idi.
Dövlətə yaxşılıq etmək, vətəndaşlarının həyatını yaxşılaşdırmaq,
sadəcə olaraq “zəruri şər” olmaq yox, onların ən alçaq instinktlərini
izləmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Şopenhauer daha xeyirxah görünən
bu dövlətin varlığının nəticəsinin nə ola biləcəyini qabaqcadan
başa düşürdü. Vətəndaşların təkmilləşməyə bu cür “sövq edilməsi”
kollektiv iradənin tətbiqinə, dövlətin yaxşı hesab etdiyi vahid
davranış növünün yetişdirilməsinə gətirib çıxaracaqdı. Bu isə
vətəndaşın istədiyi kimi inkişaf edə biləcəyi fərdin orijinallığına
yer qoymayacaqdı.

Dövlətə romantik baxış, eləcə də maarifçilərin baxışları

Şopenhauerin tutqun bədbinliyindən daha cəlbedici görünsə
də, praktikada vətəndaşların dövlət tərəfindən bu cür
“yaxşılaşdırılması” ən pis ifrat nəticələrə gətirib çıxara bilərdi.

40
Şopenhauer həm solçu inqilabçılardan, həm də sağçı Prussiya
dövlətindən (Hegel tərəfindən çox sevilirdi) nifrət edirdi. Çünki
onların hər ikisi xalqın vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün öz üsullarını
tətbiq etməyə çalışırdı: birinci variant tədricən bərabərliyi, ikincisi
isə güclü mühafizəkar avtoritar hökuməti tətbiq etmək idi. Dəyərlər
anlayışı - istər yeni yaranmış olsun, istərsə də köhnə dəyərlərə
əsaslansın - istənilən halda tətbiq edilməli idi. Şopenhauer aşkar
qarşıdurmaların oxşar nəticələrini qiymətləndirməkdə haqlı idi.
Növbəti, XX əsrdə isə dövlətin “inkişafında” ən pis ifrat məqamlar,
kommunizm və faşizm şəklində ortaya çıxacaqdı.

Varlı və sabit həyat tərzinə baxmayaraq, Şopenhauer siyasətə

qarşı kifayət qədər həssas olduğuna inanırdı. 1848-ci il inqilabları
başladığında Şopenhauer olduqca təəccüblənmişdi. Tikiş
fabrikinin işçilərinin pis həyat şərtlərinə üsyan edərək başlatdığı
bu inqilab dalğası Şopenhauerin stabil həyatı və sərvəti üçün
təhlükə demək idi. Xoşbəxtlikdən Frankfurtdakı iğtişaşlar yatırıldı
və tezliklə müstəqil vəsait hesabına yaşayan tərbiyəli və ləyaqətli
bir insanın küçələrdə pudellə gəzməsi mümkün oldu. Üsyankar
vətəndaşlar Şopenhauerin onların xarakterinə verdiyi qiymətin
düzgün olduğunu çox açıq şəkildə göstərdilər. “Dünyanın ruhu”nun
müşaiəti ilə qanuna tabe bir filosof üçün təhqiramiz ifadələrlə
qışqıran bu cür canlıları həvəsləndirmək yox, cilovlamaq lazım idi.
Ancaq ləyaqətinə yönəlik bir digər alçaldılma ilə həyatı o qədər
də asan deyildi. Müvəffəqiyyətsizlikdən yaranan dərin daxili ağrı,
bunu göstərməmək üçün əlindən gələni etməsinə baxmayaraq
davam edirdi. Bu vaxtadək məşhur olmaq üçün uzun gözləntilər
bir neçə onilliklər çəkmişdi və mənəvi enerjisinə, insanların
qarşısında çıxmaq qabiliyyətinə baxmayaraq, həyatının uzun
sürən bir uğursuzluq olduğu fikrinə getdikcə daha çox təslim
olurdu. Rəqiblərinə qarşı sərgilədiyi kəskin dilli hazırcavablığına

41
baxmayaraq bütün həyatının yanlış atılmış bir addımdan ibarət
olduğu düşüncəsini qəbul etməyə başlamışdı.

Altmış üç yaşına gəldiyində düşüncələrini və fikirlərini

yayımlamağa qərar vermişdi. Lakin yenə də heç kimdə özünə qarşı
maraq oyada bilməmişdi. Nəhayət, Berklinli kiçik naşiri məhdud
sayda da olsa əsərini çap etməyə razı sala bildi. Şopenhauer
kitabın nəşr xərclərini öz üzərinə götürmək istəyirdi. O, bu əsərə
“Əlavələr və kənarda qalan yazılar” mənasını verən “Parerga və
Paralipomena”18 adlandırdı. Kitabdakı aforizmlər fərqli mövzulara
toxunurdu və bəziləri həqiqətən çox yumoristik xarakterə malik idi.
Bu gün belə hələ də yazıldıqları dövrdə olduğu kimi canlı, aktual və
insanı özündən çıxarmağa yetəcək səviyyədədirlər.

Şopenhauer daxilində anarxist ruh daşıyan və yaradıcı eqoizm

ilə zənginləşdirilmiş aqressiv mühafizəkarlığı təmsil edirdi.
Xüsusilə də qadınlara baxış tərzi olduqca gözlənilməz idi. “Qısa
boylu, dar çiyinli, geniş budlu və qısa ayaqlı bir cinsə “gözəl” demək,
ancaq cinsi tələbatları tərəfindən idarə olunan kişi beyninin uğuru
ola bilər”,- deyirdi (Bu sözləri bütün şöhrəti ilə ifadə müəllifinin
xarakterini əks etdirən güzgü hesab edə bilərik. Bu güzgü demək
olar ki, onun intellektinin nə dərəcədə sağlam olduğundan danışmır
və ya qadın mühitini pozitiv şəkildə təqdim etmək iqtidarında
deyil). Buna baxmayaraq monoqamiya, intihar, kölə ticarətində
kilsənin rolu, əxlaq və müstəqil düşüncə fəaliyyəti mövzularında
maraqlı və cəmiyyətin mövcud qaydalarına uyğun olmayan fikirlər
ifadə etmişdi. “Parerga və paralipomena” Platondan bəri yazılmış
ən yaxşı fəlsəfi əsər idi və bəzən çox asan şəkildə görülə bilər
şişirtmələrə rəğmən müasir insanın duyğularına təccüblü dərəcədə
18. Parerga və Paralipomena – yun. Parerga “əlavə” mənasını verən “parer-
gon”-un cəm forması, “əlavələr”, Paralipomena hərfi mənada “kənarda qalan
şeylər” mənasını verir.
42
yaxındır. Lakin bu əsəri fəlsəfi olaraq adlandırmaq Şopenhauerin
fəlsəfi mövqeyini qeyd etməsinə rəğmən mümkün görünmür. Əsər
ümumi mənada fəlsəfi özünəməxsusluğun sərhədləri daxilindədir.
Baxmayaraq ki, bu əsər Leibnizin Hannoveri su altında qoymaq,
Berklinin qətran suyu haqqındakı təklifləri və ya Vittgenştaynın
mədəniyyət haqqındakı düşüncələri ilə eyni kateqoriyaya daxil
etmək olmaz, lakin yenə də kitab yumoristik məqamlarla doludur.

1853-cü ilin aprelində “Parerga və Paralipomena” əsəri

Londonda “Vensminster Revyu”da olduqca müsbət qarşılandı.
Qəzetin baş redaktoru hələ də Corc Eliot idi (ancaq o dövrdə
şərh olunması üçün paylaşılan kitabların çox da ciddi şəkildə
oxunmadığı düşüncəsi mövcuddur). O dövrdə təhsilli almanların
İngilis düşüncəsinə qarşı (çox da yerində olmayan) hörməti var
idi. Bu səbəblə də bir çox alman jurnalları Şopenhauerin əsərləri
ilə maraqlanmağa başladı və o, bir anda tanınmağa başladı. Ancaq
cəhdlərinin nağıllarda təsvir edildiyi kimi öz nəticəsinə çatması
və sonunda mükafatlandırılmaq Şopenhaueri sevincdən dəliyə
çevirmədi. Gündəlik həyatında eynilə davam edərək hər zamankı
kimi iynələyici fikirlərə sahib oldu. Lakin yenə də gizli-gizli də olsa
uğurları üçün sevinirdi. Məsələn, az saylı tanışlarına qəlyanaltı
zamanı oxuyabilməsi üçün özü haqqında qəzetlərdə çap olunan
yazıları kəsib saxlamalarını xahiş edirdi.

Fəlsəfənin bu yeni ulduzuna heyranlıq duyan gənc insanlar

“Englisher Hof”a axın edir Şopenhauerlə eyni masaya oturmaq
üçün xidmətçilərə böyük miqdarda bəxşişlər verirdi. Bu masada
gənc heyranlarının coşğusu Şopenhauerin iynələyici zarafatlarına
davam gətirmək məcburiyyətində idi. Heyranları masadan yağışda
batmış pudellər kimi ayrıldıqlarında yenə də Avropanın ən böyük
düşüncə xadimi tərəfindən alcaldıldıqlarını düşünür və xoşbəxt
olurdular. Şopenhauer 35 illik gözləmədən sonra özünün ifadəsi

43
ilə “Nil çayı Qahirəyə çatdığında”, altmış beş yaşında idi. Həqiqətən
də haqqı olan şan-şöhrəti yaşadı. Yeddi il sonra 21 sentyabr 1860-
cı ildə öldü. Şopenhauerin mübahisəli pessimist yazıları onu
izləyən nəsillər (Vaqner, Freyd, Tolstoy, Nitsşe və Yakob Burxard)
üzərində ciddi təsirlərə malik olacaqdı. Bir çox adam sadəcə onun
məqalələrini oxumuşdu, ancaq buna rəğmən metafizikanın buz
kimi kəskin mesajını anlamağı bacarmışdı. Şopenhauer illuziyalar
dünyasının arxasında soyuq, qaranlıq, əzabverici və ağılsız iradənin
yatdığını necə iddia edə bilirdi? Şopenhauerə görə, hamımıza
illuziyalar dünyasının arxasına baxmaq fürsəti verilməkdədir: öz
daxilimizə baxaraq.

44
 Son söz

Kifayət qədər tələbəsinin olmasına baxamayaraq, Şopenhauerin

davamçıları yox idi. Onun XIX əsrin ortalarında Almaniya şəraitində
dərin innovativ yanaşması və nəzəri müstəvidə köklü fikirləri
ilə başqa təsir göstərməsi də düşünülə bilməzdi. Bununla belə,
onun tələbələrinin heç də hamısı adi müdriklik bataqlığında ilişib
qalmamışdı. Onların arasında gələcək nəslin ən incə düşüncə
sahibləri də var idi.

Şopenhauerin gecikmiş şöhrətindən çox əvvəl onun əsəri gənc

Riçard Vaqner tərəfindən kəşf edilmişdi. Filosofun əsərlərindəki
təməlləri yıxmaq pafosu musiqiçini heyrətə gətirir və 1848-ci ilin
inqilabi impulsunda Vaqner (anarxist Mixail Bakuninlə birlikdə)
Leypsiqdəki barrikadalara gedirdi. Şopenhauer, gördüyümüz kimi,
bütün bunlardan dəhşətə gəlmişdi: axı o, öz gəlirini itirə bilərdi
(və o, həqiqətən də başqalarına təkidlə tövsiyə etdiyi asketizm
yolunu seçməli olacaqdı). Vaqner isə filosofun fikirlərini ehtiyatsız
bir şəkildə qəbul etdi və daxilini Şopenhauerin pessimizmi ilə
doldurdu. Gəncliyin şövqü ilə Vaqner bu uyğunsuz fikirlərin
birləşməsini yenidən anarxik nihilizmə - özünün yaradıcılığına
çevirdi. Sonrakı illər ərzində o, filosofun yaradıcılığına dair
anlayışının Şopenhauerin etmək niyyətində olduğu şeyə az
bənzəməsinə baxmayaraq (Ziqfrid heç bir halda şərq təvazökarlığı
ilə tanınmırdı) Şopenhauerin yazılarından bədii ilham almağa
davam etdi.
45
 Şopenhauerin yaradıcılıq pafosu bu günə qədər davam edir və
çox müxtəlif insanların müxtəlif reaksiyalarına səbəb olur. Tomas
Mann, Ceyms Coys, Samuel Bekkett və Tomas Bernard kimi misilsiz
şəxsiyyətlər pessimist dünyagörüşü ilə Şopenhauerin fəlsəfəsində
istəklərinə uyğun cavab tapdılar.

Bununla belə, Şopenhauerin özündən sonrakı nəsillərin

mütəfəkkirlərinə təsirinin daha da radikal və çox fərqli olduğu
ortaya çıxdı. Filip Maynlander Şopenhauerin dünya haqqında
bədbin baxışını fərd və cəmiyyətin problemləri ilə bağlı ifrat həddə
çatdırmışdı. O, hesab edirdi ki, yoxsulların mövcudluğu məsələsini
həll etməyin yeganə yolu onlara istədikləri hər şeyi verməkdir:
bu, onları dərhal belə şeylərin mənasızlığına və həyatın zəifliyinə
inandıracaqdı. Daha sonra onlar Maynlanderin intihar etməklə həll
etdiyi fərdi mövcudluq probleminə müraciət edəcəkdilər.

Nitsşe isə fərqli yanaşma təklif edəcəkdi. Şopenhauerin

fikirlərindən də təsirlənən parlaq və dərin mütəfəkkirə yaraşdığı
kimi Nitsşe sadəcə olaraq Şopenhauerin İradə ideyasını tərsinə
çevirmişdi. Dünyanın kor bir iradə vasitəsilə hərəkətə gətirildiyi
və yalnız asketizmə çəkilməklə mübarizə aparmağın mümkünlüyü
ideyası əvəzinə, Nitsşe “Hakimiyyət əzmi” ideyasını müdafiə edirdi.
Onun fikrincə, insan təbiətinin hərəkətverici qüvvəsi məhz burada
idi. Onun ən parlaq təzahürü isə böyük tarixi şəxsiyyətlər idi.

Freyd isə ustaca hər iki mütəfəkkirdən - həm Şopenhauerdən,

həm də Nitsşedən - iradə anlayışlarının qarışığını alaraq, şüursuzluq
konsepsiyasını irəli sürəcəkdi. Sonralar Şopenhauerin fikirləri
ənənəvi filosofların sonuncusuna da təsir edəcəkdi. Freydin tələbəsi
Lüdviq Vitgenştayn Şopenhauerin pessimizminin və ona xas mistik
dünyagörüşün dərin təsiri altına düşmüşdü. Vitgenştaynın məşhur
sözü hamıya məlumdur: “Haqqında danışıla bilməyən barəsində,
46
susmaq lazımdır” (“Məntiqi-Fəlsəfi Traktat”, 7). Açıq formada biz
dil və onun mənaları haqqında danışırıq, lakin Vitgenştayn dolayı
yolla Şopenhauerin tezisinə bənzər ideyasını irəli sürür: tutqun
anlaşılmaz dünya əbədi olaraq bizim anlayışımızdan kənarda
qalacaqdır.

47
 Şopenhauerin əsərlərindən seçmələr

“Əgər biz hər hansı bir təbii varlığı, məsələn, bir heyvanın həyatı
və fəaliyyəti ilə maraqlanmağa və onu müşahidə etməyə başlasaq,
zoologiya və zootimiyanın onun haqqında söylədiklərinin əksinə
olaraq, o bizim qarşımızda anlaşılmaz sirr kimi görünəcəkdir. Bəs
təbiətin bu inadkar marğımız qarşısında əbədi olaraq lal qalması
mümkündürmü? Yoxsa bütün böyük şeylər kimi o da səmimi,
ünsiyyətcil və hətta sadəlövhdürmü? Belə olan halda, sualın özü
uğursuz və səhv qoyulduğuna, yanlış müddəalardan yola çıxdığına
görə susmurmu? Sonsuza qədər, həmişəlik və öz mahiyyətində gizli
qalmalı olan bir yerdə səbəb-nəticə əlaqələrinin mümkün olduğunu
düşünmək olarmı? Aydındır ki, bu, belə deyil.

Anlaşılmazlıq ona görə yaranır ki, biz bu formanın yad olduğu

sahədə səbəb və nəticələr axtarırıq və beləliklə, səbəb və nəticə
zəncirini tamamən yanlış yolda izləmiş oluruq.

Biz ağılın qanunlarına əməl edərək hər bir hadisədə qarşımıza

çıxan təbiətin daxili mahiyyətini dərk etməyə çalışırıq. Biz fenomenin
hüdudlarından kənara çıxmaq üçün ikincidən istifadə etmək istəyirik.
Çünki zehnin fenomeni şeylərin səhini qavramaqdan başqa bir şey
deyil.

İkincinin hüdudları daxilində yetərli səbəb qanunu kifayət

qədər “uyğun və yetərlidir”. Beləliklə, bir heyvanın doğulduğu
andan etibarən var olduğu faktını özünüzə izah edə bilərsiniz. Nə
48
də olsa ikinci hər şeyin, hətta ən sadə nəticənin belə öz səbəbindən
qaynaqlanması faktından daha sirli deyil. Çünki hətta sonuncu halda
belə izahat nəticədə anlaşılmaz bir şeyə çevrilir.

Doğumumuzda, əlaqə zəncirindəki aralıq halqaların olmaması

da məsələnin mahiyyətini dəyişmir: sanki onlar olsaydı, biz hələ də
anlaşılmazlığa düşəcəkdik. Bütün bunlar ona görədir ki, fenomen
fenomen olaraq qalır və heç vaxt özündə şeyə çevrilmir.

Şeylərin daxili mahiyyəti ağılın qanununlarına yaddır. O,

öz-özündə şeydir, özündə şey təmiz iradədir. İkinci istədiyi üçün
mövcuddur və mövcud olduğu üçün istəyir. O, hər bir varlıqda qeyd-
şərtsiz realdır”.

Parerga və Paralipomena, §65

“Özündə şey bizim qavrayışımızdan asılı olmayaraq var olan,

sözün həqiqi mənasında var olan deməkdir. Demokrit üçün formaya
salınmış materiya var olandır, əslində Lokk üçün də nəticə eynidir -
iradə”.

Parerga ve Paralipomena, §61

“Yalnız bir halda mən təsəvvür dünyasından fərqli bir dünyaya

çıxış əldə edə bilirəm. O mənim daxilimdədir. Bədənimi hiss
etdiyimdə bu, təsəvvürdür. ...Lakin mən təsəvvürü hərəkətə gətirən o
impulslardan da xəbərdaram: bu İradədir. İradə və təsəvvürə dair bu
ikili biliyə yalnız öz daxilimdə sahibəm.”

Dünya İradə və Təsəvvür kimi

49
 “Bədənizimin təbiəti və fəaliyyəti ilə bağlı ikili bilik bizə iki
tamamilə fərqli şəkildə verilir. Buna görə də biz bundan təbiətdəki
hər bir hadisənin əsas xarakterini izah etməyə çalışarkən açar kimi
istifadə edəcəyik.

Öz bədənimiz olmayan, buna görə də ikili qaydada (yalnız

təsəvvür olaraq) biliyimizə verilməyən hər şeyi öz bədənimizə oxşar
hesab edəcəyik Onların birinci şəkildə bədənimizə bənzədiyini
bildiyimiz üçün ikinci şəkildə oxşar olduqlarını fərz edəcəyik.

Beləliklə, biz onların varlığını təsəvvürlər kimi aradan qaldırırıq

və qalan yalnız öz bədənimizdə olduğu kimi İradə dediyimiz şey olur.
Yerdə qalan maddi dünyaya başqa hansı varlığı və ya reallığı aid edə
bilərik?

Belə bir dünyanı başqa necə dərk edə bilərik? Çünki iradə və
təsəvvürdən başqa heç bir şey bizə məlum deyil və hətta dərk belə
olunmur.

Dünya İradə və Təsəvvür kimi, İkinci Kitab

Biz ömrümüzü içərisində keçirdiyimiz qaranlıqdan şikayətlənirik,

varlığın bütöv olanla əlaqəsini, xüsusən də öz “mən”imizin kainatla
əlaqəsini başa düşə bilmərik; deməli, ömrümüz qısadır, biliklərimiz
isə tamamilə onun sərhədləri ilə məhdudlaşıb, çünki biz nə doğumun
kənarına baxa bilirik, nə də ölümün kənarına baxa bilirik və şüurumuz
bir anlıq gecənin qaranlığını işıqlandıran şimşək kimidir; həqiqətən
elə görünür ki, hansısa iblis bizim çaşqınlığımızla əylənmək üçün
hiyləgərliklə bütün biliklərə gedən yolumuzu kəsib.

Lakin bu fəryad mahiyyətcə əsassızdır, çünki şeylərin

məcmusunun reallığa çevrilməmişdən əvvəl əvvəllər sadə təsəvvür
50
formasında mövcud olması və deməli, biliyin məhsulu olması kimi
yanlış prinsipə əsaslanan illüziyadan irəli gəlir və buna görə də biliyin
məhsulu olmaqla, bilik üçün tamamilə əlçatan, ona başa düşülən və
onda tükənmiş olmalıdır.

Həqiqətə uyğun olaraq, vəziyyət elədir ki, bizim bilmədiyimiz

üçün şikayət etdiyimiz şeylər əslində heç kimə məlum deyil, mahiyyəti
etibarilə biliyə tabe deyil, təqdim oluna bilmir...”

Parerga və Paralipomena, §67

“...Ölümün bizi içərisinə aldığı vəziyyət bizim əslimizdir, varlığın

anadangəlmə halıdır, onun ilkin gücü indi sona çatan həyatın
yaradılmasında və dəstəklənməsində təzahür edir.

Fenomenlər dünyasından fərqli olaraq bu, özündə şeyin

vəziyyətidir. Bu ilkin vəziyyətdə (...) hadisələrə dair intellektual (...)
biliklərimiz tamamilə gərəksizdir; elə buna görə də onu itiririk. Biliyin
itirilməsi bizim üçün hadisələr dünyasının məhvinə bərabərdir. Çünki
hadisələr dünyasının yeganə mühiti başqa heç nəyə yaramayan bu
bilikdir. Hətta ilkin vəziyyətimizdə bizə bu heyvani şüuru saxlamağı
təklif etsələr belə, qoltuq dəyənəklərini atmış və sağalmış xəstə kimi
ondan imtina edərdik. Beləliklə, (rasional) şüurunu itirdiyinə görə
peşman olan, yalnız fenomenlərə uyğun davranan şəxs, suitilərin
olmadığını öyrənərək cənnətə getmək istəməyən Qrenlandiya
xristianlarına bənzəyir.

Parerga və Paralipomena, §139

51
 “Bütün bunlara əsasən insan həyatını bir yuxu, ölümü isə oyanış
hesab etmək olar. Lakin insan, fərd anlayışları bu halda oyanıq olan
şüuru yox, yuxu görən insanı nəzərdə tutur. Buna görə də ölüm ona
məhv olmaq kimi görünür. Hər halda buna (...) ən əvvəldən etibarən
daxilimizdə olana qayıdış kimi baxmaq lazımdır. Bu ilkin vəziyyətdə
həyat bizim üçün yalnız qısa bir epizod idi.”

Parerga və Paralipomena, §139

“Dövlətin mənəvi azadlığının əsas şərti və bu mənada

mənəviyyatın əsas şərti olması nəzəriyyəsi absurddur. Bu fenomenin
arxasında və əslində bütün insan təlaşının arxasında məhz azadlıq
dayanır. Gördüyümüz kimi, dövlət demək olar ki, eqoizmə qarşı
yönəlməyib. Əksinə, eqoizm vasitəsilə böyümüşdür və yalnız onu
inkişaf etdirmək üçün mövcuddur. Bu eqoizm özünün ən yüksək
inkişaf ehtimalının harada olduğunu çox yaxşı bilir. O, dar fərdi
baxış bucağını universal baxış bucağına qurban verərək metodiki
şəkildə irəliləyir və universal eqoizmə çevrilir. Bu səbəblə dövlət
vətəndaşların əxlaqi davranış göstərmədiyi ideyası üzərində qurulur,
bu isə əxlaqi səbəblərə görə (məsələn, cəmiyyətin mənafeyi üçün)
düzgün hərəkət etmək deməkdir. Çünki belə olmasaydı, ilk növbədə
dövlətə ehtiyac qalmazdı. Ona görə də öz vətəndaşının rifahına nail
olmaq niyyətində olan dövlət heç bir halda eqoizmə yönələ bilməz.
O yalnız çox saylı şəxsi eqoizmə və onların ümumi rifahı arzulayan
kollektiv eqoizmə göstərdikləri zərərli təsirlərinə qarşı yönələ bilər.”

Dünya İradə və Təsəvvür kimi, Dördüncü Kitab

52
 “Pul mücərrəd şəkildə insanın rifahını təmsil edir, buna görə də
konkret şəkildə ondan həzz ala bilməyən şəxslər bütün qəlbi ilə pula
bağlanır”.

Parerga və Paralipomena, §320

“Bütün inadkarlıq iradənin bilik sahəsini işğal etməsindən

qaynaqlanır.”

Parerga və Paralipomena, § 321

“Kim başqa birinin ona qarşı həqiqi münasibətini sezmək

istəyirsə, həmin adamdan gözlənilmədən alınan məktubun ilk
baxışda onda yaratdığı təəssüratlara diqqət yetirsin.”

Parerga və Paralipomena, §326

53
 Əhəmiyyətli fəlsəfi hadisələrin xronologiyası

E.ə. VI əsr – Miletli Fales ilə Qərb fəlsəfəsinin başlayır.

E.ə. VI əsrin sonu – Pifaqor vəfat edir.

E.ə. 399 – Sokrat Afinada ölümə məhkum edilir.

E.ə. 387 – Platon Afinada ilk universitet olan Akademiyanı

qurur.

E.ə. 335 – Aristotel Afinada Akademiyaya rəqib məktəb olan

Likeyumu qurur.

324 – Konstantin Roma imperiyasının paytaxtını Bizantiona

(Bizansa) köçürür.

400 – Müqəddəs Avqustin “Etiraflar” əsərini yazır. Fəlsəfə

xristian teologiyasına daxil olur.

410 – Vestqotlar tərəfindən Romanın yağmalanması qaranlıq

çağların xəbərçisidir.

529 – Afinada Akademiyanın imperator Yustinian tərəfindən

bağlanmağı Ellin düşüncəsinin sonuna işarə edir.

XIII əsrin ortaları – Akvinalı Foma Aristotel haqqında şərhlər

yazır. Sxolastisizm dövrü.

1453 – Bizansın türklər tərəfindən ələ keçirilir. Bizans

imperiyasının süqut edir.

54
 1492 – Kolumb Amerikaya çatır. Florensiyada Renessansın və
yunan dilini öyrənməyə marağın canlanır.

1543 – Kopernik Yerin Günəş ətrafında fırlandığını riyazi

olaraq sübut edən “Göy kürələrinin hərəkətləri haqqında” əsərini
nəşr etdirir.

1633 – Qalileo Qaliley kilsə tərəfindən Günəş mərkəzli kainat

nəzəriyyəsindən əl çəkməyə məcbur edilir.

1641 – Rene Dekart müasir fəlsəfəsinin başlanğıcı olan

“Düşüncələr” əsərini nəşr etdirir.

1677 – Spinozanın ölümü onun “Etika” əsərinin nəşrinə imkan

verir.

1687 – İsaak Nyuton cazibə anlayışını təqdim etdiyi “Principia”

əsərini nəşr etdirir.

1689 – Con Lokkun “İnsanın anlaması haqqında esse” əsəri

nəşr edilir. Empirizmin başlanması.

1710 – Corc Berkli “İnsani biliyin prinsipləri haqqında traktat”

əsərini nəşr edilir və empirizmi yeni istiqamətlərdə inkişaf etdirir.

1716 – Leibnits vəfat edir.

1739-1740 – Devid Yum “İnsan təbiəti haqqında traktat” adlı

əsərini nəşr etdirir və empirizmi onun məntiqi hüdudlarına aparır.

1781 – Yumun “doqmatik yuxularından” oyanan Kant “Saf

ağlın tənqidi” əsərini nəşr etdirir. Alman metafizikasının böyük
dövrü başlayır.

1807 – Hegel Alman metafizikasının ən yüksək nöqtəsi olan

“Ruhun fenomenologiyası” əsərini nəşr etdirir.
55
 1818 – Şopenhauer “Dünya İradə və İstək kimi” əsərini nəşr
etdirir və Alman metafizikasını Hind fəlsəfəsi ilə tanış edir.

1889 – Nitsşe “Tanrı öldü!” deyə elan edir və Turində dəliliyə

məğlub olur.

1921 – Lüdviq Vitgenştayn “Məntiqi Fəlsəfi Traktat” əsərini

nəşr etdirir və fəlsəfi problemlərə “yekun həll” tapdığını iddia edir.

1920-ci illər – Vyana çevrəsi Məntiqi Pozitivizmi önə sürür.

1927 – Martin Haydeqqer kontinental və analitik fəlsəfə

arasındakı ayrılığın carçısı olan “Varlıq və Zaman” əsərini nəşr
etdirir.

1943 – Jan-Pol Sartr “Varlıq və Heçlik” əsərini nəşr

etdirir, Haydeqqerin düşüncələrini daha da inkişaf etdirir və
ekzistensializmi təşviq edir.

1953 – Lüdviq Vitgneştaynın ölümündən sonra “Fəlsəfi

tədqiqatlar” əsəri nəşr edilir. Linqvistik analizin yüksəliş dövrü.

56
 Şopenhauerin həyatının xronologiyası

1788 – Artur Şopenhauer Danziqdə doğulur.

1793 – Danziqin prusslar tərəfindən işğalından əvvəl

Şopenhauer ailəsi Hamburqa yola düşür.

1803 – Ailəi ilə Avropaya səyahət edir.

1805 – Atası intihar edir.

1807 – Veymara köçür.

1811-1813 – Berlində təhsil alır.

1814 – Şopenhauer anası ilə əlaqəsi sona çatır.

1819 – “Dünya İradə və Təsəvvür kimi” kitabı ilk dəfə nəşr

olunur.

1820 – Berlindəki mühazirələri uğursuzluqla başa çatır.

1821 – Şopenhauer xanım Marqueti pilləkənlərdən aşağı

itələyir və məhkəmədə işi uduzur. Ona zərərçəkmişin xeyrinə
ödəniş etmək tapşırılır.

1833 – Şopenhauer Frankfurtda məskunlaşır.

1844 – “Dünya İradə və Təsəvvür kimi” əsəri ikinci dəfə nəşr

olunur.

57
1851 – “Parerga und Papalipomena” əsəri çap olunur.

1853 – Nəhayət Şopenhauer məşhurluq qazanır.

1860 – Şopenhauerin Frankfurtda vəfat edir.

58
 Tövsiyyə olunan ədəbiyyat

Patrick Gardiner, Schopenhauer, (Thoemmes Press, 1997).

Şopenhauerin düşüncəsinə nüfuz edən təhlillər vasitəsilə onun
əsas ideyalarına bələd olmaq.

Fridrix Nitsşe, Vaxtsız mülahizələr, (tərc. R.J.Hollingdale,

Cambridge University Press, 1984). Ən məşhur şagirdinin
“Şopenhauer pedaqoq kimi” klassik essesini ehtiva edir.

Rudiger Safranski, Şopenhauer və fəlsəfənin vəhşi illəri

(Harvard University Press, 1994). Şopenhauerin həyatı və fəlsəfəsi
haqqında elə ustadın özü kimi asan oxunan, lətifələr və dərin
müşahidələrlə dolu klassik kitab.

Artur Şopenhauer, Esse və Aforizmlər (tərc. və tərt.

R.J.Hollingdale, Penguin, 1973). Parerqa və Paralipomena əsərindən
seçilmiş çox oxunaqlı və maraqlı hissələr.

Artur Şopenhauer, Dünya İradə və Təsəvvür kimi (tərc. E.F.

Paine, Dover, 1966). Şopenhauerin uzun müddət qəbul edilməyən
şahəsəri. Maraqlı fəlsəfə və erudisiya ilə dolu əsər.

59