Elites in postsocialism or comprador

bourgeoisie in a completed restauration of

peripheral capitalism
The paper analyses the social historical circumstances and class interests underlying
tendencies of authors publishing in the sociological mainstream professional journals in the
world and in Serbia to use strikingly more often the term "elite" than the term "class"in their
research of the social structure transformation processes in the societies of former real
existing socialism since the last decades of the 20th century.
The starting hypothesis of the paper is that theoretical and practical disputes between
advocates of the prevalent use of different, often conflicting conceptual-theoretical and
methodological research framework of transition/transformation of the structure of social
relations, reflect class interests of large social groups to 1. conserve the existing social
relations of the class division of labor between the rulers and ruled, presenting these
historically created relationships of dominance as inevitable and eternal, 2. reform the
existing social relations within the limits of the existent system of relations of exploitation and
oppression in order to relatively improve their own position within these relationships, or 3.
fundamentally transform existent relations through the participation of all concerned in a self-
managing practice of overcoming class divisions of labour as a basis of exploitation and
oppression.

The hypothesis will be verified through a critical analysis of the content of the relevant works
of the first and by 2010 the only domestic author who has made an effort to explicitly
theoretically elaborate the supplementation of his systematic endeavor from the 1980s to
define, operationalize and apply in the research of the transformation of social relations the
term "class" within the framework of the Marxist paradigm, from the point of view of the
revolutionary interest of modern slave labor, to abolish the class division of labor as a source
of reproduction of exploitation and oppression in the production process, by introducing into
his research since the end of the 1990s the term "elite". The purpose of this analysis is to
determine which theoretical, methodological and practical political implications entails the
introduction of the notion of "elite" into research from a standpoint of the reformist interest of
the highly educated petty bourgeoisie to position itself better in the restaurated capitalist
social relations of life reproduction. The main finding of this analysis is that the introduction
of this terminological novelty from a changed class interest position results on the theoretical
methodological plane in bending towards the functionalist paradigm of the meritocratic
distinction between the active elite and the passive mass, as well as between the
interdependent status groups within the technical division of labor and the process of
exchange of timeless "forms of capital" on the market as the optimal allocator of rare
resources, and on the practical political plan, legitimizing and legalizing the strategy of world
rekolonization, carried out in the former societies of the really existing socialism and the
wider periphery of the system of the world capitalist economy, which carries out the locally
absent ruling class of transnational financial capital with the help of the local comprador
bourgeoisie.

Keywords: class, elite, world system of capitalist economy, comprador bourgeoisie, absent
ruling class, intellectual petty bourgeoisie
Elite u postsocijalizmu ili kompradorska
buržoazija u dovršenoj restauraciji
perifernog kapitalizma?
U radu se analiziraju društveno istorijske okolnosti i klasni interesi u osnovi sklonosti autora
koji objavljuju u stručnim sociološkim časopisima glavnog toka u svetu i kod nas da u svojim
istraživanjima procesa preobražavanja društvene strukture u bivšim društvima realno
postojećeg socijalizma počev od poslednje decenije dvadesetog veka upadljivo češće
upotrebljavaju izraz "elita" od izraza „klasa“.
Polazna hipoteza rada je da teorijski i praktički sporovi između zagovornika prevashodne
upotrebe različitih, često oprečnih pojmovno-teorijskih i metodoloških okvira istraživanja
procesa tranzicije/transformacije strukture društvenih odnosa, odražavaju klasni interes
velikih društvenih grupa da 1. konzerviraju zatečene društvene odnose klasne podele rada
između upravljača i izvršilaca predstavljajući ove istorijski nastale odnose dominacije kao
neizbežne i večne, 2. da zatečene odnose refomišu u granicama postojećeg sistema odnosa
izrabljivanja i tlačenja kako bi relativno popravile vlastiti položaj u okviru ovih odnosa, ili 3.
da zatečene odnose korenito preobraze kroz učešće svih zainteresovanih u samoupravnoj
praksi prevazilaženja klasne podele rada kao osnove izrabljivanja i tlačenja.
Hipoteza će biti proverena kroz kritičku analizu sadržaja relevantnih radova prvog i do 2010
jedinog domaćeg autora koji je uložio napor da izričito teorijski osmisli dopunjavanje svojeg
sistematskog nastojanja iz 1980tih da definiše, operacionalizuje i primeni u istraživanju
preobražaja društvenih odnosa pojam “klasa” u okviru marksističke paradigme sa stanovišta
revolucionarnog interesa modernog najamnog roblja da ukine klasnu podelu rada kao izvor
reprodukcije odnosa izrabljivanja i tlačenja u procesu proizvodnje, uvođenjem u istraživanje
od kraja 1990tih pojma “elite”. Namera ove analize je da utvrdi koje teorijsko metodološke i
praktičko političke posledice ima uvođenje pojma „elite“ u istraživanje sa stanovišta
reformističkog interesa visoko obrazovane intelektualne sitne buržoazije da se što bolje
pozicionira u zatečenim kapitalističkim društvenim odnosima reprodukcije života. Osnovni je
nalaz ove analize je da uvođenje ove terminološke novine sa promenjenog klasnog stanovišta
ima za posledicu na teorijsko metodološkom planu priklanjanje funkcionalističkoj paradigmi
meritokratskog razlikovanja aktivne elite i pasivne mase te međuzavisnih statusnih grupa u
okviru tehničke podele rada i procesa razmene vanvremenih “formi kapitala” na tržištu kao
optimalnom alokatoru retkih resursa, a na praktičko političkom planu legitimizaciju i
legalizaciju strategije rekolonizacije sveta koju u bivšim društvima realno postojećeg
socijalizma i širom periferije sistema svetske kapitalističke privrede, uz posredničku pomoć
lokalne kompradorske buržoazije, sprovodi lokalno odsutna vladajuća klasa transnacionalnog
finansijskog kapitala.

ključne reči: klasa, elita, svetski system kapitalističke privrede, kompradorska buržoazija,
odsutna vladajuća klasa, intelektualna sitna buržoazija

Uvod

Danas retko ko više dovodi u pitanje osnovni uvid sociologije saznanja da su kako svako
društveno delovanje tako i svaki pokušaj teorijskog objašnjenja društvenog delovanja
pojedinaca i grupa uvek ukotvljeni u neke konkretne prostorno vremenske koordinate
društvenih odnosa u kojima se rađaju, žive i umiru ljudi koji istovremeno delaju i misle,
nastojeći da svoj položaj u zatečenim društvenim odnosima očuvaju, poprave ili sasvim
ukinu. Nema ozbiljnih pokušaja opovrgavanja ovog uvida. Ipak začuđuje činjenica da se ovaj
uvid retko upotrebljava za uočavanje, objašnjenje, razumevanje i predviđanje pojave promena
u popularnosti raznih, najčešće oprečnih, teorijskih i metodoloških paradigmi istraživanja
društvenih procesa. U ovom radu se polazi upravo od ovog sociološko saznajnog uvida u
pokušaju objašnjenja pojave da je nakon prelomnog događaja simboličkog rušenja zida u
Berlinu 1989. godine, odnosno prelomnog događaja paljenja izborne dokumentacije smeštene
u zgradi Narodne skupštine 2000. godine u Srbiji, učestalost upotrebe izraza „klasa“ manja
od učestalosti upotrebe izraza "elita" kod autora koji objavljuju u domaćim i stranim stručnim
časopisima glavnog toka. Da je u ovim periodu doista veća učestalost upotrebe izraza „elita“
nego izraza „klasa“, potvrđuje već najgrublja kvantitativna uporedna analiza učestalosti
pojavljivanja ova dva izraza u naslovu, sažetku ili ključnim rečima članaka objavljenih u dva
glavna domaća časopisa društvenih nauka. Pretraživanje Srpskog citatnog indeksa od prvih
unosa podataka januara 1991. do poslednjih unosa podataka septembra 2010. , pokazuje da je
upotreba izraza “elita” duplo češća od upotrebe izraza “klasa” (u časopisu Sociologija odnos
je 12 : 6 a u časopisu Sociološki pregled 16: 8). Slična analiza podataka sakupljenih na ISI
web of knowledge od januara 1996 do septembra 2010. pokazuje da se u ovom periodu izraz
“class” pojavio 126 puta u temi (topic) članaka koji su objavljeni u najcitiranijem
sociološkom časopisu u svetu, Annual Review of Sociology , dok se izraz “elite” u istom
period u istom časopisu pojavio 38 puta, ili skoro četiri puta manje. Treba uzeti u obzir da je u
ovom stranom časopisu daleko češća upotreba izraza klasa u stratifikacijskom značenju tog
pojma, nego što je to slučaj u dva vodeća domaća sociološka časopisa, gde su u poslednje dve
decenije još uvek prisutni i pokušaji upotrebe izraza klasa u duhu novo materijalističke i
preokrenuto dijalektičke marksističke paradigm, a ne samo u duhu funkcionalističke
paradigme. Da bi se proverilo koliko je u Annual Review of Sociology bila prisutna
marksistička paradigma, umesto izraza “class” u pretraživač je unet izraz karakterističan za
ovu paradigmu: “ruling class”. Ovako izmenjeni kriterijum pretraživanja je pokazao nula
slučajeva u Annual Review of Sociology, 6 pojava u Sociologiji i 3 pojave u Sociološkom
pregledu.

Analiza sklonosti autora koji objavljuju u stručnim sociološkim časopisima glavnog toka kod
nas i u svetu da u svojim istraživanjima procesa preobražavanja društvene strukture u bivšim
društvima takozvanog realno postojećeg socijalizma počev od poslednje decenije dvadesetog
veka upadljivo češće upotrebljavaju izraz "elita" od izraza „vladajuća klasa“, u ovom radu će
se skoncentrisati na kritičku analizu sadržaja relevantnih radova jednog domaćeg autora.
Osnovni razlog za ovakvo ograničavanje analize nije ograničenost prostora, mada ovaj razlog
nije za zanemarivanje. Teorijski i metodološki je opravdano usredsređivanje na analizu
radova jednog autora, pošto se radi o autoru koji jeste jedinstven među brojnim istraživačima
društvenog procesa restrukturisanja u Srbiji i drugim zemljama tzv realnog socijalizma nakon
simboličkog rušenja zida u Berlinu. Ovog autora, Mladena Lazića, jedinstvenim čini ulaganje
misaonog napora da se u vlastitoj teorijskoj i istraživačkoj praksi ne prepusti pasivnom
preuzimanju terminoloških moda sadržanih u naslovima kako radova najcitiranijih inostranih
istraživača tako i domaćih i stranih naručioca ili finansijera istraživanja u kojima učestvuje.
Lazić je prvi i do trenutka pisanja ovog teksta jedini domaći autor koji je uložio napor da
izričito teorijski promisli dopunjavanje svojeg sistematskog nastojanja iz 1980tih da definiše,
operacionalizuje i primeni u istraživanju procesa preobražaja društvene strukture u društvima
realno postojećeg kapitalizma i socijalizma pojam “klasa” u okviru marksističke paradigme sa
stanovišta revolucionarnog interesa modernog najamnog roblja da ukine klasnu podelu rada
kao izvor reprodukcije odnosa izrabljivanja i tlačenja u procesu proizvodnje, uvođenjem u
istraživanje od kraja 1990tih pojma “elite”.
U centru pažnje će biti rad Mladena Lazića objavljen na samom kraju dvadesetog veka o
prilagođavajućoj rekonstrukciji elita u Srbiji (Lazić, 2000). U njemu Lazić koristi izraz
“vladajuća klasa (ruling class)” 32 puta a izraz “elita (elite)” 129 puta. U koautorskim
radovima objavljenim desetak godina kasnije Lazić izraz vladajuća klasa više ni jednom ne
koristi. Analiza sadržaja ovih radova treba da proveri hipotezu da je prestanak upotrebe
izraza “vladajuća klasa” izraz klasno zainteresovanog prigrljivanja na teorijskom planu
elitističke i funkcionalističke paradigme kvantitativnog razlikovanja međuzavisnih statusnih
grupa u neizbežnoj tehničkoj podeli rada prema stepenu kontrolisanja ekonomskog, političkog
i kulturnog “kapitala” i izvedenim nejednakim šansama u procesu razmene na tržištu kao
optimalnom alokatoru retkih resursa, a na praktičko političkom planu sa klasno
zainteresovanom apologijom “deblokiranja” restauracije kapitalističkih odnosa izrabljivanja i
tlačenja na rekolonizovanoj periferiji svetskog privrednog sistema, odnosno sa odustajanjem
od posebnog interesa modernog najamnog roblja koji se jedini može univerzalizovati da se
ukine klasna podela rada kao izvor obnavljanja u proširenim razmerama odnosa izrabljivanja i
tlačenja.

Analiza sadržaja paradigmatičnog primera reflektovanja odnosa

teorije klasa i teorije elita
Zbornik Elite posle državnog socijalizma (Higley, Lengyel, 2000) predstavlja rezultat jednog
od prvih međunarodnih uporednih istraživanja promena društvenih odnosa nakon simboličkog
rušenja berlinskog zida. Većina autora u svojim prilozima ovom zborniku upotrebljava izraz
elita praktično bez pokušaja da ga bliže teorijski osmisle, nastojeći da na osnovu empirijskih
podataka o profesionalnoj unutargeneracijskoj i medjugeneracijskoj mobilnosti rukovodioca u
sferi privrede i politike opišu njihovo socijalno poreklo i uzajamne odnose u post-
socijalističkom periodu. Za razliku od njih Mladen Lazić u svojem prilogu pod naslovom
“Serbia - The Adaptive Reconstruction of Elites (Srbija: Prilagođavajuća rekonstrukcija
elita” (Lazić, 2000), nastoji da reflektuje odnos teorije klasa i teorije elita u istraživanju
preobražaja društvene strukture u centralnim i istočno-evropskim zemljama. S obzirom da
Google pretraživač knjiga http://books.google.com/ ne omogućava uvid u celinu teksta ovog
poglavlja, u ovom radu ću umesto izostavljenih stranica na pretraživaču, koristiti tekst sličnog
naslova i strukture objavljen u časopisu Luča dve godine ranije (Lazić, 1998).

Klasno zainteresovani izbor teorijsko-metodološkog okvira istraživanja

transformacije dominantnih društvenih odnosa reprodukcije života?
Svoj prilog zborniku Lazić započinje konstatacijom da su nerešena teorijska pitanja koja se
tiču samog pojma elite, lociranja i uloge elita u procesu društvene strukturacije i odnosa
između elita i klasa, dovela do neplodnih diskusija poput debate o stepenu cirkulacije elita
nasuprot reprodukciji elita u postsocijalističkim zemljama (Lazić, 2000, 123). Skicirao je neke
odgovore na ova otvorena pitanja da bi učinio svoje istraživanje elita u Srbiji smislenijim.
Osnovni zaključak koji Lazić izvodi iz ovih skica jeste da je zajednička mana svih teorija
elita, kako klasičnih teorija elita koje psihologistički definišu elite prema individualnim
sposobnostima njihovih pojedinih pripadnika, tako i obe varijante pozicione teorije elita koje
identifikuju elitu ili preko empirijski utvrđenog zauzimanja vrhovnih institucionalnih
položaja, ili preko akumulirane moći i s njom povezanom spremnošću i sposobnošću njenih
pripadnika da deluju, tendencija njenih zagovornika da opisuju regrutovanje, ponašanje,
stavove i uzajamne odnose elita na vrhu društvene hijerarhije, svodeći ostatak društva na
nediferenciranu i pasivnu „masu“. Svođenje ostatka društva na puki objekat delovanja elite,
onemogućava zagovornike teorije elite da objasne poreklo društvene hijerarhije same,
institucionalizaciju i reprodukciju elitnih položaja kao proizvod sistemskih odnosa kroz
celokupnu društvenu hijerarhiju (Lazić, 2000, 124). Ove mane teorije elita i pokušaj njihovog
prevazilaženja u okviru kombinacije individualističkog i pozicionog pristupa istraživanju elita
Lazić Mladen ilustruje na primeru kritike eklektičkog pojma elite kod Eve Ecioni-Halevi (Eva
Etzioni-Halevy). Prema Ecioni-Halevi, naime, pripadnici elite su one osobe koje u okviru
svake društvene klase ili grupe koje se međusobno diferenciraju prema stepenu posedovanja i
kontrole određenih resursa (naročito materijalnih) (Etzioni-Halevy, 1993:13) imaju veći udeo
aktivne kontrole nad organizaciono/administrativnim, materijalno-ekonomskim, simboličkim
i psiho-ličnim resursima moći poput ambicije, harizme, motivacije i energije, na osnovu kojih
resursa ovi ljudi i žene iz gornjih slojeva društvenih klasa imaju sposobnost i volju da donesu
odluku i preduzmu određeno delovanje koje ima širi značaj i uticaj na društvo (Etzioni-
Halevy, 1993:44), za razliku od klasa koje za takvo odlučivanje i delovanje nisu sposobne
(Etzioni-Halevy, 1993:35). Mladen Lazić nastoji da prevaziđe ovaj deskriptivni gradacioni
institucionalno psihologistički eklekticizam u definisanju elite, koje prati analitičko-
eksplanatorna nesposobnost zahvatanja nastanka i strukturne promene načina reprodukcije
društvenog sistema na apstraktnom nivou analize, tako što unosi dve intervencije u
kritikovane formulacije Ecioni-Halevi. Prvo, Lazić „resurse“ tumači u smislu ekonomskog,
društvenog, političkog, kulturnog „kapitala“ Pjera Burdijea (Pierre Bourdieu) koji može da se
akumulira, reprodukuje, stekne, izgubi ili konvertuje (Bourdieu, 1986), pa elite definiše kao
„grupe koje poseduju koncentrisanu kontrolu nad akumulisanim resursima koji su neophodni
za reprodukciju osnovnih uslova na kojima dati (ili potencijalni) društveni način proizvodnje
počiva“. Drugo, Lazić veću spremnost i sposobnost za delovanje elita ne tumači prvenstveno
kao rezultat primene voljne odluke i drugih ličnih atributa pojedinačnih pripadnika elite, nego
kao nužno igranje „aktivne uloge“ u reprodukovanju osnovnih uslova datog načina
proizvodnje koje je nezavisno od ’volje’ oblikovano konfliktnim položajem pripadnika elite u
klasnoj hijerarhiji (Lazić, 1998:76).

Nakon ovakvog preciziranja određenja elite kao gornjeg sloja društvene klase u okviru
vlastitog pokušaja fuzionisanja teorije elite i teorije klase, Mladen Lazić ipak zaključuje da
ove dve potencijalno komplementarne teorije treba držati odvojeno i selektivno koristiti u
skladu sa problemom koji se analizira u datom momentu. Lazić obrazlaže da protagonisti
teorije klase i teorije elite zapravo pokušavaju da analiziraju dva različita problema: dok se
prvi prvenstveno bave na najapstraktnijem analitičkom nivou opštom dinamikom i
zakonitostima nastanka, reprodukcije i nestanka društvenih sistema ili načina proizvodnje
društvenog života, drugi se prvenstveno bave analizom i opisom najaktivnijih učesnika i
konkretnih mehanizama društvene promene tokom uspostavljanja, reprodukovanja i
rastakanja dominantnih društvenih odnosa u konkretnim istorijskim okolnostima pojedinih
društvenih sistema (Lazić, 1998:76).

Da bismo utvrdili da li je Lazić Mladen uspeo da u svojem preciziranju ideje prisutne već kod Ecioni-
Halevi da su elite gornji slojevi (postojećih ili nastajućih) društvenih klasa prevaziđe ne samo glavne
mane trivijalne opisne neanalitičnosti teorije elita na apstraktnom nivou, nego i nedoslednosti i
priklanjanje funkcionalizmu u primeni klasne teorije na konkretnijem analitičkom nivou, potrebno je
da razmotrimo određenje pojma multiformnog i sveprisutnog kapitala Pjera Burdijea. Lazić naime
preuzima pojam kapitala od Burdijea da bi u svojem pokušaju preciziranja izraza „resursi moći“,
stekao pojmovno analitičko oruđe koje nedostaje teoretičarima elita i time ih onemogućava da se bave
sistemskim poreklom i imanentnim pravilnostima reprodukcije društvene hijerarhije. U tekstu pod
naslovom ’Forme kapitala’ Burdije poistovećuje kapital kao takav sa „akumulisanim radom (u
njegovoj materijalizovanoj formi ili ’inkorporisanoj’ formi) koji kada je prisvojen na privatnoj, tj.
isključujućoj osnovi od strane nekih delatnika, tim delatnicima omogućava da prisvajaju društvenu
energiju u formi postvarenog ili živog rada“ (Bourdieu, 1986:46). Iz ovakve definicije je očigledno da
Burdije poistovećuje kapital sa prometnom vrednošću već proizvedene robe, odnosno sa ekonomskim,
političkim i kulturnim „resursima“ ili „bogatstvom“ na nivou raspodele. Ovakva definicija kapitala
potpuno prenebregava da je kapital akumulisani višak vrednosti, istorijski specifičan odnos
izrabljivanja podčinjene klase od strane vladajuće klase koja u svim načinima proizvodnje monopoliše
upravljačke funkcije u klasnoj podeli rada. Specifično kapitalistički odnos eksploatacije je nastao
nasilnim odvajanjem neposrednih proizvođača od sredstava za proizvodnju i pretvaranjem njihove
radne snage u robu koja ima jedinstvenu upotrebnu vrednost da proizvede višak vrednosti neplaćenim
viškom radnog vremena preko vlastite prometne vrednosti predstavljene u nadnici. Burdije, a sa njime
i Lazić u meri u kojoj preuzima poistovećivanje kapitala sa prometnom vrednošću i ekonomskim,
političkim ili kulturnim „resursom“ ili bogatstvom na planu raspodele, zapostavljaju da akumulacija
ovog resursa počiva na imanentno protivrečnom procesu proširene reprodukcije klasne podele rada u
proizvodnji. Svođenje kapitala na stvar, svodi i klasnu podelu rada na tehničku podelu rada, koja po
poznatom iskazu Emila Dirkema zadovoljava potrebu društva da jedni misle a drugi da delaju, makar
to dovodi do zakržljavanja kod konretnih pojedinaca jedne ili druge potencijalne sposobnosti svih
ljudi tokom procesa heterogenizujućeg specijalističkog profesionalnog obrazovanja (Durkheim, bg).
Dalja posledica prethodnih svođenja jeste upravo ono što je Lazić nastojao da izbegne - priklanjanje
elitističkoj i funkcionalističkoj teoriji prilikom definisanja elita i klasa količinom akumulisanih resursa
koje odgovarajuće elite ili vrhunski slojevi odgovarajućih klasa monopolski kontrološu. Eventualno
zalaganje za pravedniju „raspodelu“ u okviru elitističke i funkcionalističke perspektive, ne dovodi u
pitanje izrabljivačke, otuđene i otuđujuće kapitalističke proizvodne odnose reprodukcije klasne podele
rada i izrabljivanja najamne radne snage.

Negativni učinci definisanja kapitala kao ekonomskog, političkog i kulturnog „resursa“ umesto kao
odnosa izrabljivanja i tlačenja, dolaze do izražaja i Lazićevom definisanju društvenog načina
proizvodnje uopšte, te kapitalističkog i državno socijalističkog načina proizvodnje posebno. Umesto
istorijski specifične kombinacije dostignutog stepena razvoja materijalnih i subjektivnih proizvodnih
snaga i antagonističkih proizvodnih odnosa, društveni način proizvodnje po Laziću predstavlja
akumulaciju ekonomskih, političkih i kulturnih resursa, a specifičan poredak determinacije između
njih oblikuje određeni tip društvenog sistema (Lazić, 1998:76). Izvedena definicija kapitalističkog
načina proizvodnje kao akumulacije ekonomskog kapitala prikriva suštinu akumulacije kapitala,
privatnog prisvajanja društveno proizvedenog viška vrednosti i reprodukciju klasne podele rada, pošto
je kapital prethodno definisan kao materijalizovani ili otelotvoreni resurs koji može da se nagomilava,
a ne kao društveni odnos.

Na isti način Lazićeva definicija državno socijalističkog načina proizvodnje kao monopolističkog
spajanja (merger) kontrole nad akumulisanim političkim, ekonomskim i kulturnim resursima u rukama
vladajuće klase (Lazić, 2000: 126) prikriva da opstanak klasne podele rada u državnom socijalizmu
dovodi u pitanje opravdanost njegovog predstavljanja kao kvalitativno novog načina proizvodnje.
Lazić se ovde i dalje drži svojeg tumačenja državnog socijalizma iz osamdesetih godina (Lazić, 1987)
kao novog klasnog načina proizvodnje koji su prvi temeljito razradili Feher i grupa mađarskih autora
u prvoj polovini osamdesetih godina dvadesetog veka (Feher et al., 1984). Glavna vrlina ovog
tumačenja jeste njegova sposobnost da objasni osobenost ekonomske ciljne funkcije i mehanizama
samoreprodukcije klase kolektivnih vlasnika osnovnih sredstava za proizvodnju u okolnostima
odsustva svojinskog prava abususa. Glavna mana ovog tumačenja, međutim, jeste što ne može da
objasni progresivnu heterogenizaciju samo prividno monolitne vladajuće klase duž teritorijalnih i
funkcionalnih linija podele, kao i ekspanziju grupacije strukturalno zainteresovanih za restauraciju
privatno-vlasničkih kapital-odnosa kako u okviru vladajuće klase, naročito u okviru njene tzv
tehnokratske frakcije (Vratuša, 1993a), tako i među pripadnicima delom istorijski nasleđene a delom
novoformirane klase kapitalističkih preduzetnika, uprkos sprovedene nacionalizacije ili
podruštvljavanja glavnine osnovnih sredstava za proizvodnju , te jedno vreme preovlađujućeg
centralno-planskog ili komandnog oblika regulacije reprodukcije u svim sferama života
(Vratuša,1993b). Novinu predstavlja jedino nastojanje Mladena Lazića da u poslednjoj deceniji
dvadesetog veka u analizu uvede pojam elite, sugerišući time da pojam „(vladajuće)klase“ nije
dovoljan za istraživanje sloma državnog socijalizma i procesa društvene transformacije koji je usledio
i dalje traje. Uvođenje pojma elite u analizu Lazić nastoji da opravda tvrdeći da vladajuća klasa u
državnom socijalizmu, zato što monopolizuje kontrolu nad svim društvenim podsistemima
(ekonomskim, političkim i kulturnim), predstavlja „jedinog aktivnog društvenog subjekta“, a ovo po
Laziću znači da u državnom socijalizmu „postoji preklapanje (concurrence) između vrhovnog sloja
vladajuće klase i – jedne jedine!- elite; niži slojevi ove klase, i pojedinci – većinom intelektualci –
koji su organizovali disidentske pokrete, mogu da budu nazvani pod-elitama, sledeći terminologiju
Ecioni-Halevi. Druge grupe – službenici, radnici, seljaci, sitni preduzetnici – nisu imali mogućnost da
se ekonomski i politički organizuju, da razvijaju svoje vlastite ideologije, da kolektivno deluju“
(Lazić, 1998:77).

Sam Mladen Lazić otkriva neubedljivost ovakve argumentacije u prilog uvođenja pojma elita u
analizu podsećajući na pojavu i delatnost sindikata „Solidarnost“ u Poljskoj pred pad komunističke
partije sa vlasti. Svođenjem ostatka društva izvan vrhovnog i srednjeg sloja vladajuće klase odnosno
monolitne elite i pod-elite u klasno nediferenciranu i pasivnu masu, propušta da ukaže na klasni
karakter sukoba već od 1921 godine u SSSRu ili od prvog štrajka radnika u FNRJ već 1950tih godina.
Činjenica nižeg stepena samoorganizacije i samoosvešćenja društvenih grupacija na dnu društvene
hijerarhije i klasne podele rada ne samo u državnom socijalizmu nego i u kapitalizmu, nije dovoljan
razlog da u njima ne prepoznamo klase po sebi koje se u kriznim trenucima manifestovanja
inherentnih protivrečnosti konkretnih klasnih načina proizvodnje često preobražavaju u klasu za sebe
ili klasu stricto sensu sa razvijenom organizacijom, definisanim interesima, samosvešću i sposobnošću
i spremnošću na delotvornu intervenciju u zatečene društvene odnose.

Iz tvrdnje da komandna privreda državnog socijalizma nije dozvoljavala da se klasno formiraju ne

samo niže društvene grupacije nego i „potencijalni društveni nosioci nastajućeg sistema“ , Lazić
zaključuje da „akteri transformacije socijalističkog sistema nisu mogle da budu klase; njihov nukleus
su (nove, nastajuće) elite“ (Lazić, 1998, 77). Autor nije naveo ni jedan argumenat u prilog tvdnje da
ove navodno nove elite ne mogu da se na precizniji način identifikuju putem njihovog jasnog klasnog
situiranja u odnosu na različite slojeve ili frakcije vladajuće klase kolektivnih vlasnika krupnih
sredstava za proizvodnju, razmenu i potrošnju u zemlji, s jedne strane, te u odnosu na nikada potpuno
eliminisane ostatke i nove pridošlice u niže posredujuće ili kompradorske slojeve svetski dominantne
klase krupnog finansijskog kapitala. Kapitalistička klasa je u svetskim razmerama, naime, ostala
dominantna klasa sve vreme od Oktobarske revolucije zahvaljujući gotovo monopolskoj koncentraciji
u svojim rukama ne samo ekonomskih, nego i političkih i kulturnih resursa kroz proces akumulacije
viška neplaćenog rada u globalnim razmerama. Autor, istina, započinje klasno situiranje navodno
novih elita, nezadovoljan nesposobnošću teorije elita usredsređene na cirkulaciju i reprodukciju elita
da objasni ključnu sistemsku promenu mehanizama na osnovu kojih društvene klase/elite zauzimaju
svoje položaje, akumuliraju i upravljaju resursima i dolaze u sukob sa drugim elitama odnosno
slojevima unutar iste klase i sa drugim klasama (Lazić, 1998:77-78). Autor na žalost ne dovršava
klasnu analizu promene mehanizama regrutacije i reprodukcije vrha i donjih slojeva kako vladajuće
klase u opadanju i tako i vladajuće klase u usponu . Zadržava se na konstataciji o nedovoljno jasnom
međusobnom razlikovanju između ekonomskih, političkih i kulturnih elita u državnom socijalimu čija
je navodna osobenost da dominantna upravljačka politička pozicija implicira dominantnu upravljačku
ekonomsku poziciju i obratno. Pri tome autor kao da zaboravlja da koncentracija ekonomskih,
političkih i kulturnih resursa u rukama vrha vladajuće klase u kapitalističkim društvima takođe
omogućava i stimuliše prelazak visokih funkcionera državne administracije u upravne odbore
najkrupnijih korporacija i obratno. Teorijski izvor ovog zaborava je prenaglašavanje razdvajanja i
relativne autonomije političkog i ekonomskog podsistema u kapitalističkom načinu proizvodnje i
tokom procesa transformacije društvenih odnosa u društvima bivšeg državnog socijalizma. Autor ovaj
proces transformacije nakon 1989. godine naziva „konverzijom različitih formi kapitala“: „individue
sa akumuliranim političkim kapitalom – bivši članovi „nomenklature“ – postaju preduzetnici;
intelektualci su vođe političkih partija; novi bogataši imaju direktan politički uticaj“ (Lazić, 2000:
176). Autorovo prenaglašavanje razlika između procesa nastanka, reprodukcije i transformacije
dominantnih odnosa u realnom kapitalizmu i realnom socijalizmu i u ovom citatu ima za posledicu
„zaborav“ istorijske činjenice da se buržoazija u svim društvima u kojima nije došlo do političke
revolucije, kao u Francuskoj 1789 ili političke (kontra) revolucije kao u Nemačkoj Demokratskoj
Republici 1989, značajnim delom regrutovala iz redova zemljišne aristokratije odnosno
„nomenklature“ koja se postepeno „poburžoazila“ . Ovo „poburžoaženje“ svojevremeno delova
zemljišne aristokratije a danas nižih slojeva bivše klase kolektivnih vlasnika, pogrešno je nazvati
„konverzijom formi kapitala“ pošto sam kapital u značenju ekonomskog „resursa“ nastaje tek kao
posledica nastanka kapitala u značenju dominantnog oblika odnosa izrabljivanja dvostruko
„slobodnih“ najamnih radnika kroz proces (prvobitnog ili ponovnog) pretvaranja svih „faktora
proizvodnje“, od zemlje do radne snage, u robu. Uvođenje pojma elite i konverzije formi kapitala još
manje doprinosi inovaciji objašnjenja sveprisutne pojave intenziviranja procesa prestrukturisanja klasa
u poslednjim decenijama kako apsolutističke monarhije tako i državnog socijalizma, u okviru kojeg
procesa su neki intelektualci, odnosno visoko obrazovani pripadnici sitne buržoazije, postali vođe
političkih partija , ili su novi bogataši, to jest sve krupniji kapitalistički preduzetnici potekli kako iz
redova uspešnih zanatlija tako i finansijskih špekulanata i ratnih profitera, stekli veliki politički uticaj.

Pojava potiskivanje teorijsko-metodološkog pristupa analizi procesa preobražavanja društvene

strukture u zemljama centralne i istočne Evrope koji ima veću sposobnost objašnjenja i razumevanja
(klasni pristup kritičke orijentacije) teorijsko metodološkim pristupom manjih eksplanatornih
potencijala (elitistički pristup funkcionalističke orijentacije) pisac ovih redova može sebi i drugima da
pokuša da razjasni samo kao posledicu praktičko-političke preorijentacije značajnog dela visoko
obrazovane intelektualne sitne buržoazije. Umesto pokušaja da svoje stručne sposobnosti stavi u
službu doprinošenja ostvarivanju jedinog posebnog klasnog interesa koji se može univerzalizovati,
interesa modernih najamnih robova da preko ukidanja klasne podele rada ukinu odnose izrabljivanja i
tlačenja između vladajuće i potčinjene klase odnosno aktivne elite i pasivne mase, u okolnostima
stabilizacije kapitalističkog načina proizvodnje dobar deo intelektualne sitne buržoazije se odlučuje da
optimalno popravi svoj položaj u okvirima zatečenih odnosa proizvodnje, prikazujući ih u skladu sa
klasnim inreresom krupnog transnacionalnog finansijskog kapitala kao da su ti odnosi oduvek imali i
da će zauvek imati formu razmene između privatnih vlasnika raznih formi kapitala na tržištu kao
nezamenljivom regulatoru procesa reprodukcije života , privatnih vlasnika koji prema stepenu
stručnosti stečene vlastitom zaslugom zauzimaju nužno nejednaka mesta u tehničkoj podeli rada i
društvenoj hijerarhiji.

Klasno zainteresovani izbor praktično-političke strategije

transformacije dominantnih društvenih odnosa reprodukcije života?

Koje su praktično političke posledice svođenja kapitala na prometnu vrednost robe u skladu sa
Bourdijeom (Bourdieu, 1986:46) i zaključka da ne treba spajati klasnu i elitnu teoriju (Lazić,
1998:76) ? U prilog pomenutog zaključka Lazić navodi primer da “političke i kulturne elite u
radničkom pokretu mogu da ne pripadaju radničkoj klasi” (Lazić, 1998, 76). Ovakav izbor
primera u prilog razdvajanja elitne i klasne teorije na praktično političkom planu ima za
posledicu implicitnu apologiju kapitalističkog načina proizvodnje i ovekovečenje klasne
podele rada preimenovane u tehničku podelu rada. Činjenica da političke i kulturne elite u
radničkom pokretu mogu da ne pripadaju radničkoj klasi govori samo o tome da su u ovom
slučaju klasna i elitna teorija nedosledno fuzionisane kroz manevar naizmenične upotrebe
izraza “radnički pokret” i “radnička klasa. U ovako formulisanom primeru se jasno
prepoznaju tragovi elitističke teze dela visoko obrazovanih stručnjaka sitno buržoaskog
klasnog porekla ili stečenog sitno buržoaskog klasnog položaja da je radnička klasa, svedena
na rutinske izvršilačke funkcije u klasnoj podeli rada, sposobna jedino da razvije
sindikalističku svest u okvirima kapitalističkih odnosa reprodukcije, a da je revolucionarnu
svest koja cilja preko ovih odnosa neophodno uneti u radničku klasu spolja. Samoimenovanje
za avangardu ili elitu radničkog pokreta koje sprovodi deo visokoobrazovane inteligencije, po
objektivnom klasnom položaju donjeg ili sitno buržoaskog sloja buržoazije specijalizovanog
za upravne i planske funkcije u klasnoj podeli rada, reprodukuje klasnu podelu rada u okviru
samog radničkog pokreta. Još Marks je izlaz iz ovog začaranog kruga reprodukcije klasne
podele rada u okviru radničkog pokreta formulisao u obliku slogana da oslobođenje radničke
klase može da bude samo delo same radničke klase, a Gramši u obliku ideje o razvoju
organske inteligencije proletarijata. U oba slučaja se implicitno insistira na neophodnosti
ukidanja klasne podele rada kao temelja podele na vladajuću elitu i podređenu masu, odnosno
izrabljivačku i izrabljivanu klasu.

Svoju „prilagođavajuću konverziju“ klasne analize u pomodnu analizu kruženja i reprodukcije elita,
Mladen Lazić je rezimirao u sledećem aforizmu: „u socijalizmu, cirkulacija elita je bila deo
reprodukcije vladajuće klase; u post-socijalizmu, reprodukcija članova elite predstavlja deo stvaranja
nove vladajuće klase“ (Lazić, 2000: 129). Šta je latentna funkcija ovakvog preimenovanje procesa
klasne borbe kroz koju je nastao i sedam decenija se reprodukovao (u nekim društvima se i dalje
reprodukuje) takozvani realno postojeći socijalizam u „cirkulaciju elita“ , kao i preimenovanje
procesa klasne borbe kroz koju se od sredine šezdesetih godina dvadesetog veka započeo, a od početka
osamdesetih godina ubrzao proces restauracije realnog kapitalizma u društvima realnog socijalizma
kroz slabljenje elemenata državne regulacije i jačanje elemenata tržišne regulacije privrednih tokova, u
„reprodukciju“ ili „prilagođavajuću rekonstrukciju“ elita? Praktičko-politička uloga ove teorijsko-
ideološke prilagođavajuće konverzije klasnog u elititički pristup istraživanju procesa društvene
strukturacije i restrukturaacije je dvostruka. Prva latentna fuinkcija priklanjanja teoriji elita jeste
legalizacija i legitimizacija monopola „elite (odabranih)“ na upravljačke radne funkcije u klasnoj
podeli rada i pljačkaške prinudne privatizacije državne i društvene svojine. Istraživanja stavova prema
do sada sprovedenom procesu privastizacije , koja je u Srbiji bila protivustavna sve do 2006. godine,
pokazuju da je do trenutka pisanja ovih redova ostala nelegitimna u očima relativne ili apsolutne
većine ispitanika (Vratuša, 2008). Druga važna funkcija napuštanja klasne analize procesa
transformacije u društvima bivšeg realnog socijalizma jeste zamagljivanje stvarnog klasnog identiteta
vladajuće klase ne samo u društvima bivšeg državnog socijalizma nego i u društvima aktualnog
realnog kapitalizma širom sveta.

1) Sklonost dela sitnoburžoaske inteligencije prema elitizmu koji posredno i neposredno ovekovečuje i
legitimizuje klasnu podelu rada prikazujući je kao neizbežnu i društveno korisnu tehničku podelu rada
koja implicira vladavinu stručnih elita, u Lazićevom tekstu „Adaptivna rekonstrukcija elita“ dolazi do
izražaja u načinu tumačenja empirijskih podataka o regrutovanju političke elite u „post-socijalističkoj“
Srbiji. Nakon saopštavanja nalaza empirijskih istraživanja da je za razliku od otvorenog obrasca
regrutovanja u gornji i srednji sloj vladajuće klase proporcionalno iz svih društvenih profesionalnih
slojeva u starom socijalističkom sistemu, postsocijalistički obrazac ograničio mogučnost za ljude iz
nižih društvenih slojeva sa nižim stepenom stručnosti da uđu u redove političke elite (rukovodstva
političkih partija), Lazić je iskazao svoje nadanje da će to „doprineti povećanoj ulozi stručnosti u sferi
politike“. U tekstu na engleskom jeziku namenjenom stranoj čitalačkoj publici koja živi u
kapitalističkim zemljama u kojima po Lazićevoj pretpostavci važi isključivo meritokratski princip
regrutovanja najstručnijih na upravljačke položaje u raznim sferama društvenih delatnosti, Lazić nudi i
svoje iskustvo življenja u socijalističkoj zemlji gde je „potreba za stručnošću u političkoj eliti samo-
očigledna - osobama koje sukcesivno vode državne ustanove na polju kulture, industrije, odbrane i
drugde, očigledno vapijuće nedostaje neophodna stručnost „ (Lazić, 2000, 134-5) Bilo bi zanimljivo
da nakon decenijskog iskustva življenja u „postsocijalizmu“ , deindustrijalizovanom, kolonijalno
zavisnom, parazitsko pljačkaški zelenaškom i špekulantskom kapitalizmu, doznamo od Lazića da li
su se ostvarila njegova nadanja i elitističko zalaganje za vladavinu stručnjaka.

Legitimizacijska i legalizacijska funkcija priklanjanja teoriji elita u Lazićevom radu iz 1997 i 2000. se
jasno uočava u zauzimanju isključivo negativnog vrednosnog stava prema periodu tzv „blokirane
transformacije“ u Srbiji tokom poslednje decenije dvadesetog veka. U ovom periodu Lazić prepoznaje
isključivo interes pripadnika bivše vladajuće klase reorganizovane u Socijalističku partiju iz Saveza
komunista koji se raspao, da „odloži razvoj tržišne ekonomije i političkog takmičenja“ (Lazić,2000,
131) , valjda da bi imale što više vremena za konverziju formi kapitala i prilagođavajuće
prestruktiriranje. Antisocijalistički naboj kritike „blokirane tranzicije“ prisutan je već i u nazivanju
društava u kojima se istražuje prilagođavajuće prestrukturiranje elita „post-socijalističkim“. Prefiks
„post“ naime u ovoj složenici umesto pozitivnog društvenog sadržaja istraživanog procesa sugeriše
samo da je socijalizma bilo i da ga više ne samo nema nego i da ga u budućnosti neće biti. Pojava da je
nomenklatura preorganizovana u socijalističku partiju ostala na vlasti u Srbiji nakon prvih
višepartijskih izbora objašnjava se kao „čista istorijska slučajnost da je na ovom prostoru vladajuća
klasa uspešno mobilisala stanovništrvo na osnovu etničkog (nacionalnog) programa upravo u trenutku
kada je socijalistički režim u centralnoj i istočnoj Evropi iznenada počeo da se ruši“ (Lazić, 1998, 80).
Ovakvo objašnjenje zapostavlja dve istorijske činjenice. Prva činjenica se odnosi na dugotrajnost
procesa zamene socijalističke legitimizacijske ideologije nacionalističkom i u drugim bivšim
jugoslovenskim republikama, pod izgovorom decentralizacije i reforme socijalizma. Ovaj proces su
započeli pripadnici vladajuće klase dok su još bili organizovani u republičke i pokrajinske saveze
komunista (na Kosovu i Metohiji naglašeno od 1968, a u Hrvatskoj i Sloveniji i Bosni i Hercegovini
od 1971 godine kada su usvojeni Amandmani na Ustav. U to vreme su u okviru SK Srbije i izvan
njega žigosani kao nacionalisti svi koji su se protivili konfederalizaciji jugoslavije po nacionalnoj
osnovi).

Druga istorijska činjenica koju previđa Lazićeva kritika „blokirane tranzicije“ jeste klasno
strukturisana zainteresovanost velikog dela stanovništva da ne prihvata „ono što je postalo
zdravorazumska ideja ... da je širenje privatnog vlasništva poželjno“ (Lazić, 2000: 137) odnosno da
„blokira“ proces transformacije koji vodi u restauraciju kapitalizma. Lazić naime tvrdi suprotno, da
je „veliki deo stanovništva“ u ekstremno nepovoljnim okolnostima ekonomske krize, građanskog rata,
međunarodne izolacije i pobune srednjih slojeva, okolnostima koje se međutim nisu međusobno
nadopunjavale nego su slabile jedna drugu, bio „neuobičajeno spreman da podrži vladu koja
sistematski deluje protiv njegovog interesa“ (Lazić, 1998: 80). Ovu navodnu nesposobnost mase
stanovništva da razazna šta je njegov vlastiti interes Lazić tumači poput brojnih bivših pripadnika
sitnoburžoaske ineligencije koji su zagovarali socijalizma sa ljudskim likom da bi se zatim
preobrazili u zagovornike civilnog društva, tržišne privrede i parlamentarne demokratije, „raširenim
autoritarizmom - koji prihvata i podržava postojeći poredak kakav se on sam deklariše i koji je
povezan sa tradicionalnim vredenosnim orijentacijama, čiji je ključni elemenat otpor prema
promenama“ (Lazić, 1998, 81). Važno je uočiti da istraživači autoritarnosti stanovništva u Srbiji kao
važan pokazatelj njegove socio-kulturne sklonosti ka „autoritarnosti“ uključuju „egalitaristički
sindrom“. Ne pada im na pamet da zalaganje stanovništva u Srbiji za vrednost jednakosti, njegovu
bogatu socijalističku tradiciju i neučestvovanje u demonstracijama gradskih srednjih sitno-buržoaskih
slojeva protiv vlasti socijalista u zimu 1996/1997 (Babović et al, 1997), dovedu u vezu sa klasnim
interesom neposrednih proizvođača, pre svega radnika u gradovima i sitnih poljoprivrednika na selu da
se eliminiše ili barem smanji nejednakost i siromaštvo koje sistemski izaziva kapitalistička tržišna
regulacija proizvodnje usmerene na privatni profit nekolicine umesto na zadovoljenje egzistencijalnih
potreba ogromne većine. Nagli porast otvorene nezaposlenosti i socijalne diferencijacije između vrha i
dna društvene hijerarhije nakon dolaska demokratske opozicije na vlast, empirijski su potvrdili
ispravnost predosećanja onih koji nisu učestvovali u demonstracijama u organizaciji demokratske
opozicije da će na vlasti sprovoditi politiku koja će biti u još većem stepenu protivna interesima
gupacija na dnu klasne podele rada nego što je to bila vlast socijalista. U međuvremenu su se i mnogi
učesnici demonstracija razočarali monetarističkom politikom državne deregulacije, liberalizacije
tržišta i privatizacije prema diktatu Međunarodnog monetarnog fonda i Svetske banke, koju je po
dolasku na vlast počela ubrzano da sprovodi nekadašnja demokratska opozicija. Tako je čak i redak
radnički simbol petooktobarske (kontra)revolucije, Džo Bagerista, simbolički odeven u robijaško
odelo sa brojem 05.10.2000. zbog izneverenih obećanja, prema pisanju Kurira od šestog oktobra 2009.
razočarano zaključio: „Vlast je prodala sve, jedino čekaju da dođu stranci i proglase protektorat“. Ovo
rasprostranjeno razočaranje i gubitak vere u poželjnost privatizacije nije pokolebalo Lazića i koautore
da i u kasnijim radovima nastave da zauzimaju izrazito pozitivan vrednosni stav prema „deblokiranoj
tranziciji“ i da kritikuju nedovoljnu konzistentnost vrednosti političke i privredne elite koja bi trebalo
još doslednije da sprovodi proces transformacije institucionalno normativnog konteksta u pravcu
političkog i tržišnog liberalizma potiskujući autoritarni kolektivizam i etatistički distributivizam kroz
ubrzanu i široku privatizaciju, restrukturaciju državnih preduzeća u cilju povećavanja efikasnosti
proizvodnje i profitabilnosti ( Lazić,Cvejić, 2007, 70-71) Na sličan način propuštajući da sami pažljivo
istraže da li je prisutna i koliko je izražena u raznim grupacijama stanovništva izvan „elita“ skepsa
prema poželjnosti uključivanju u Evropsku Uniju, pošto to nije bilo predviđeno elitističkim pristupom
istraživanju IntUne projekta koji je finansirao Šesti okvirni program Evropske unije, Lazić i
istomišljenici predstavljaju stavove ili propagandu tri četvrtine pripadnika „političke i ekonomske
elite“ (u terminologiji autora ovih redova kao što ćemo uskoro videti „kompradorske buržoazije“) kao
„temeljne zajedničke tačke“ relevantne za odnos prema EU ne samo ovog dela elite kao „motora i
pogonskog goriva“ procesa ubrzane integracije u EU (Vuletič, 2008: 39), nego i većine stanovništva u
istraživanim bivšim socijalističkim zemljama . U sferi ekonomije to je uverenje/uveravanje da će
integracija u evopsku kapitalističku tržišnu privredu garantovati sistemsku promenu, više stope rasta i
konkurentnosti, obilne donacije i investicije iz EU, u sferi politike , da će što skorije priključenje
garantovati nepovratni raskid sa „opasnošću sa Istoka“ i doneti političku stabilnost demokratske
izborne procedure, a u sferi kulture, da će uzajamno prožimanje sa Zapadnim vrednosnim sistemom
potvrditi da su ove zemlje „oduvek pripadale“ Zapadnoj civilizaciji“ (Lazić, M, Vuletić, V. 2009:
988)

2) Druga latentna funkcija pribegavanja apologetskom i eufemističkom vokabularu teorije elita je

potisakivanje kritičke analize stvarnog klasnog sadržaja pozitivno vrednovane i otvoreno
promovisane “deblokirane transformacije ” društvenih odnosa u planetarnom kontekstu preobražaja
dominantnog oblika regulacije privrednih tokova počev od sredine šezdesetih godina ne samo u
društvima realno postojećeg socijalizma nego i u društvima globalno dominantnog realno postojećeg
kapitalizma.
Iz perspektive sve brojnijih istraživanja cirkulacije i reprodukcije elita u pojedinačnim društvima
centralne i istočne Evrope nakon 1989 (Theory and Society, 1995), nije mogla da bude uočena
činjenica da u ovim društvima najviši sloj vladajuće klase, vlasnici kontrolnih paketa transnacionalnih
korporacija i finansijskih institucija, lokalno nije prisutan, odnosno da je odsutan. Iz perspektive
kritičke klasne analize koju su obnovili učesnici radikalnih oružanih antikolonijalnih pokreta poput
Franca Fanona (Fanon, 1961) i Amilkara Karabrala (Cabral, 1975 ), ova činjenica lokalno odsutne
vladajuće klase je vrlo jasno identifikovana u kolonijama i polukolonijama. Ovo obnavljanje kritičke
klasne analize kao teorijskog oružja u revolucionarnoj borbi za nacionalno i socijalno oslobođenje
(Vratuša, 1979), podstaklo je autore poput Andre Gunder- Franka ( Gunder-Frank, 1967) i Volerstina
(Wallerstin, 1974) da za jedinicu klasne analize procesa transformacije društvenih odnosa odaberu
kao jedino primerenu, celokupni sistem jedinstvene svetske kapitalističke privrede. Dalje su pokazali
da je ovaj svetski privredni sistem istovremeno antagonistički podeljen, posredstvom lokalnog
teritorijalno političkog organizovanja nacionalnih buržoazija u okviru konkurentskih nacionalnih
država i njihovih saveze nejednake snage, na imperijalistički centar, posredujuću poluperiferiju i
(polu)kolonijalno zavisnu periferiju sistema. Teorija razvoja nerazvoja na periferiji sistema svetske
kapitalističke privrede sa svoje strane je podstakla između ostalih pristalica kritičke klasne analize i
autora ovih redova da uoči pojavu odsutne vladajuće klase u bivšim društvima realno postojećeg
socijalizma kao ključnu za analizu procesa transformacije društvenih odnosa naročito na prostoru
bivše Jugoslavije. Na ovom prostoru je naime došlo ne samo do negativnog razvoja u smeru
deindustrijalizacije i neokolonijalne zavisnosti, nego i do uspostavljanja klasičnog kolonijalnog
protektorata u Bosni i Hercegovini i na Kosovu i Metohiji (Vratuša, 1999).

Interes globalno dominirajuće a lokalno često odsutne vladajuće klase krupnog transnacionalnog
finansijskog kapitala privredno organizovanog u okviru Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske
Banke i Svetske trgovinske organizacije a vojno u okviru Severno-atlantskog saveza društava realno
postojećeg kapitalizma SAD i zapadne Evrope od aprila 1949, jeste izlazak iz sistemske krize
hiperakumulacije kapitala kroz osvajanje novih tržišta, prisvajanje izvora jeftinih sirovina i radne
snage te kontrola glavnih izvora i koridora za transport i trgovinu strateškim mineralima. Svi ovi
resursi su transnacionalnom oligopolskom kapitalu bili samo indirektno dostupni preko nejednake
trgovinske razmene dok je još uvek funkcionisala privredno vojna organizacija društava „realno
postojećeg socijalizma“ centralne i istočne Evrope, uspostavljena na osnovu Sporazuma o
prijateljstvu, saradnji i uzajamnoj pomoći u Varšavi 1955, kao reakcija na uključivanje ponovo
naoružane Zapadne Nemačke u suparnički vojni blok NATO. Zvanično raspuštanje Varšavskog pakta
jula 1991, krupni transnacionalni finansijski kapital je iskoristio za pretvaranje svoje vojne
organizacije iz odbrambenog saveza u instrument vojne agresije tamo gde ne može da sprovede svoje
imperijalističke strateške interese „miroljubivim“ sredstvima tržišne konkurencije u okolnostima
monopola ekonomske produktivnosti. Imperijalistički interes lokalno odsutne vladajuće klase u
bivšim članicama Varšavskog pakta i u bivšim republikama svojevremeno nesvrstane Jugoslavije,
sprovodi, kao i u svim kolonijama i neokolonijama Afrike, Azije i Latinske Amerike do tada, lokalna
kompradorska buržoazija (Vratuša, 20079. Kompradorska buržoazija posreduje u sprovođenju
pljačkaške privatizacije državnog i društvenog vlasništva za korumpirajuću proviziju na privatnom
računu u inostranim bankama. Pošto je kompradorska buržoazija u bivšim društvima državnog
socijalizma orijentisana na brzu dobit i spekulativno-trgovinske neproizvodne aktivnosti, ni u
doglednoj budućnosti ne treba očekivati ostvarivanje proklamovanog cilja privatizacije -
restrukturisanje privrede i povećanje efikasnosti poslovanja. Kako trenutno stvari stoje, čini se da ni u
jednom društvu bivšeg državnog socijalizma se nije formirala autentična nacionalna buržoazija
socijal-demokratske orijentacije (Mitrović, Lj, 2009) zainteresovana za investiranje u domaću
industriju zamene uvoza, za odbranu nacionalnog tržišta i njegovo širenje kroz prodor na strana tržišta
(Vratuša, V, 1995;1997; 2005; 2010; Dušanić 2008; Antonić, 2010 ) U okolnostima sistemske krize
akumulacije kapitala koja razotkriva unutrašnje protivrečnosti kapitalističkog načina proizvodnje koji
proizvodi katastrofe gladi, nezaposlenosti i ratova za rekolonizaciju sveta, ni nacionalne buržoazije da
i postoje ne bi mogle u svojem svojstvu personifikacije odnosa kapitalističkog izrabljivanja da ponude
izlaz iz samog kapitalističkog načina proizvodnje kao generatora krize.

Zaključak
Prethodna analiza sadržaja paradigmatičnih radova jedinog domaćeg autora koji je izričito
dopunio svoje sistematsko nastojanje iz 1980tih da reflektuje, definiše, operacionalizuje i
primeni u istraživanju procesa strukturalnih promena u društvima realno postojećeg
kapitalizma i socijalizma, pojam “klase” u tradiciji paradigme kritičke teorije, podjednako
sistematski reflektovanim nastojanjem da to isto učini sa pojmom “elite” nakon simboličkog
rušenja zida u Berlinu 1989, potvrdila je hipotezu o uticaju klasno strukturisanih interesa na
izbor teorijsko-metodološkog okvira istraživanja i praktičko-političke strategije
preobražavanja dominantnih društvenih odnosa reprodukcije života.

Izraz sitnoburžoaska inteligencija koji često upotrebljavam u ovom radu ne treba da se shvati
kao puka pamfletska ideološka etiketa, već kao objektivno određenje klasno protivrečnog
položaja i uloge društvene grupacije koja se kroz proces univerzitetskog obrazovanja
priprema za zauzimanje upravljačkih i posredničkih funkcija u klasnoj podeli rada. Upravo
klasno protivrečan habitus omogućava pripadnicima ove grupacije veći stepen slobode nego
vladajućoj klasi da pokuša da pređe teorijski i praktično na stanovište klase svedene na
rutinske i izvršilačke funkcije u klasnoj podeli rada. Veći deo pripadnika ove grupacije koja
nikada nije imala ili je izgubila „sluh“ za objektivni interes svih modernih najamnih robova za
ukidanjem klasne podele rada na upravljače i upravljane na svim nivoima i oblicima
društvenosti, bez obzira na stepen njihove empirijske subjektivne samosvesnosti i
samoorganizovanosti da se izbore za taj jedini posebni interes koji se može univerzalizovati,
preuzima klasni položaj i ulogu za koji se i pripremao tokom procesa obrazovanja u okviru
kapitalističkih odnosa reprodukcije života. U ovde analiziranim radovima, kolega Lazić se
uprkos kritike empirističke opisne ograničenosti elitističkog istraživačkog pristupa, na
teorijskom planu na kraju njemu priklonio zalažući se za definiciju kapitala kao prometne
vrednosti i retkog resursa i za razdvajanje teorije elita i teorije klasa u analizi
“postsocijalističke prilagođavajuće rekonstrukcije elita”. Ovaj pristup ukoliko uopšte pominje
društvene klase, njih svodi na neizbežne stratifikacijeske statusne i profesionalne uzajamno
nadopunjujuće grupe u okviru tehničke podele rada sa kvantitativno različitim stepenom
kontrole materijalnih, političkih i kulturnih „formi kapitala“ i različitim izgledima i rentama
njihovih pojedinačnih pripadnika na tržištu kao večnom i optimalnom alokatoru retkih
„resursa“. Polazeći od klasno zainteresovanog stanovišta intelektualne sitne buržoazije da
optimalizuje svoj položaj u okviru zatečene klasne podele rada, naš autor je na praktično
političkom planu stavio svoje stručno znanje u funkciju legitimizacije i legalizacije
“deblokiranja transformacije” odnosno strategije planetarne vladajuće klase transnacionalne
oligopolističke finansijske buržoazije da uz pomoć podmićene lokalne kompradorske
buržoazije potraži izlaz iz sistemske krize akumulacije kapitala kroz ekonomsku i vojnu
rekolonizaciju društava bivšeg realno postojećeg socijalizma te (re)privatizaciju svih oblika
kolektivne svojine nad zajedničkim prirodnim, ekonomskim, društvenim, političkim i
kulturnim nasleđem i proizvodom čovečanstva širom sveta. Ovo zajedničko nasleđe i
proizvod čovečanstva Lazić i koautori, po ugledu na Burdijea (1986) nazivaju “formama
kapitala” koje se mogu akumulirati i uzajamno pretvarati. Pri tome ostaju izvan vidokruga
masovne nesreće imperijalističkih ratova rekolonizacije, nezaposlenosti, gladi, zagađenja,
otopljavanja i iscrpljivanja neobnovivih izvora koje izazivaju unutrašnje protivrečnosti
kapitalističkog načina proizvodnje za privatni profit nekolicine umesto za zadovoljavanje
potreba i razvoj ljudskih sposobnosti sviju.

Reference.
Antonić.S. (2010) „Kompradori“, http://www.nspm.rs/politicki-zivot/kompradori.html 09.04.
2010
Babović, M. i drugi (1997) Ajmo, ajde svi u šetnju. Beograd: Medija centar
Bourdieu, P. (1986) „The forms of capital“ u Richardson, J. ed., Handbook of Theory and
Research for the Sociology of Education. New York: Greenwood Press
Cabral, A. (1975) Unité et lutte, I,II. Paris: François Maspero.
Durkheim, E. (b.g.) Sociologija i obrazovanje. Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika.
Etzioni-Halevy, E. (1993) The Elite Connection. Cambridge: Polity press.
Dušanić, J. (2008) Bećarska ekonomija-tranzicija u Srbiji, Beograd: Beogradska poslovna
škola.
Fanon, F. (1961) Les damnés de la terrre. Paris: François Maspero.
Feher et all (1984) Dictatorship over needs. Oxford: Blackwell.
Gunder-Frank, A. (1967) Capitalism and Underdevelopment in Latin America. New York:
Monthly Review Press.
Higley, J., Lengyel, G., eds. Elites after state socialism: theories and analysis. Lanham:
Rowman & Littlefield
Lazić, M. (1987) U susret zatvorenom društvu. Zagreb: Naprijed
Lazić M. (1998) “Adaptive Reconstruction of Elites in Post-socialist Yugoslavia”, Luča,
XV/1-2, 74-87
Lazić, M. (2000) “Serbia - The Adaptive Reconstruction of Elites” u Higley, John, Lengyel,
György, eds. Elites after state socialism: theories and analysis. Lanham: Rowman &
Littlefield, 123-138
Lazić, M., Cvejić, S., 2007: „Class and Values in Postsocialist Transformation in Serbia“, u
Guest Editor Albert Simkus: Determinants of Social Attitudes in the Western Balkans,
Inernational Journal of Sociology, Fall, Vol.39, No.3, 54-74
Lazić, M. Vuletić, V. (2009) “The Nation State and the EU in the Perceptions of Political and
Economic Elites: The Case of Serbia in Comparative Perspective”, Europe-Asia Studies, Vol
61, no.3, 987-1001
Mitrović, Lj. (2009) Tranzicija u periferni kapitalizam. Beograd: Institut za političke studije.
Theory and Society (1995) Special issue on circulation vs reproduction of elites during the
post-communist transformation of eastern Europe , ed. by Szelenyi, E. Wnuk-Lipinski and D.
Treiman, vol 24 no 5.Dodrecht
Vratuša, V. (1979) Dekolonizacija i revolucija u Africi: Uporedna analiza shvatanja
revolucije u delima Frantza Fanona i Amilcara Cabrala, neobjavljena magistarska teza
odbranjena na Univerzitetu u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeljenje za sociologiju
Vratuša, V. (1993a) "Protagonisti svojinske transformacije u društvenim sistemima istočne,
centralne i jugoistočne Evrope s posebnim osvrtom na slučaj Jugoslavije”, Sociologija, vol.
35, no. 1, 53-68
Vratuša. V. (1993b) “Teorijski sporovi o genezi, strukturi i perspektivama ‘realnog
socijalizma’, Zbornik Filozofskog fakulteta - Spomenica Vojina Milića Beograd, XVI, 381-
411
Vratuša, V. (1995) “Evropa bez granica i nacionalna država”, u Kako misliti budućnost
Evrope, Filozofsko društvo Srbije - Krovovi, Sremski Karlovci , 113-133
Vratuša, V (1997) “Balkan in Transition - Social Actors and Strategies”, Transition in Central
and Eastern Europe, t.II, Belgrade: Yasf, 183-200
Vratusa, V. (1999) “Opposite theoretical interpretations of NATO bombardment of
Yugoslavia in the light of the critique of ideology”, Socioloski pregled,vol. XXXIII, no. 1-2
Vratuša, V. (2005) “‘Transition' or Reproduction of Recolonization Complex Disaster”, The
7th European Sociological Association's Conference “Rethinking Inequalities”, Torun,
Poland, 9-12 September 2005, Abstract
http://veravratusaesociology.wikispaces.com/file/view/ESA%202005%20Torun%20Poland%
20abstract.doc
Vratuša, V. (2007) „Kompradorska buržoazija“, odrednica u: Sociološki rečnik, Mimica, A,
Bogdanović, M., 248-9. Beograd: Zavod za udžbenike.
Vratuša, V. (2008) "Raskorak izmedju želja i stvarnosti u procesu i projektu privatizacije i
participacije u Srbiji početkom XX veka u uporednoj i longitudinalnoj perspektivi“, u S.
Vujović, ur, Društvo rizika: promene, nejednakosti i socijalni problemi, Beograd: ISI FF,
135-180, 527-528,
Vratuša, V. (2010) "Tržišni fundamentalisti su zla kob srpske ekonomije” Pečat, Beograd,
http://www.pecat.co.rs/2010/02/trzisni-fundamentalisti-su-zla-kob-srpske-ekonomije, No.
100, 36-43, 05.02.2010
Vuletić, V. (2008) „Evropski identitet srpske političke i ekonomske elite“, u S. Vujovic', ur.,
Društvo rizika : promene, nejednakosti i socijalni problemi Beograd: ISI FF, 33-50
Wallerstin, I. (1974) The Modern World System: Capitalist Agriculture and the Origins of the
European World Economy in the Sixteenth Century. New York: Academic Press.