T.C.

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ

MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ
MAKİNE VE İMALAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
MÜHENDİSLİKTE DENEYSEL METODLAR DERSİ

METALİK MALZEMELERİN BASMA DENEYİ

DENEYİN ADI

Metalik Malzemelerin Basma Deneyi

DENEYİN AMACI:

Basma deneyi, metalik ve metalik olmayan malzemelerin statik yükleme koşulları altında,
basma akma mukavemeti, basma mukavemeti, basma elastisite modülü, şekil değişimi, %
kesit değişimi gibi mekanik özelliklerini belirlemek amacıyla yapılır.

DENEYDE KULLANILAN MALZEMELER VE TEÇHİZATLAR:

Çekme deneyi numunesi, mekanik çekme cihazı, gres ve grafit gibi çeşitli tipte yağlayıcı ve
kumpas.

TEORİK BİLGİ:

Basma deneyi, yükün uygulanması ve bunun numune üzerindeki etkileri açısından

çekme deneyinin tam tersidir. Basma deneyi de universal cihazlarında yapılır ve iki basma
kafası arasına yerleştirilen numuneye sabit hızla artan bir basma yükü uygulanır. Bu basma
yükü neticesinde, numune boyu sürekli kısalırken, numunenin kesit alanı da sürekli artar.
Uygulamada, basma kuvvetlerinin uygulandığı yerlerde kullanılan malzemeler
genellikle gevrek malzemelerdir. Gri dökme demir, yatak alaşımları gibi metalik malzemeler
ile tuğla, beton gibi metaldışı malzemelerin basma mukavemetleri, çekme mukavemetlerinden
çok daha yüksek olduğundan bu tür malzemeler basma kuvvetlerinin uygulandığı yerlerde
kullanılırlar ve basma deneyi ile muayene edilirler.
Basma deneyi sonunda, cihaz tarafından basma yükü – kısalma eğrisi çizilir. Bu eğri
çekme deneyinde elde edilen yük – uzama eğrisiyle tamamen aynıdır. Ancak eksenler, basma
yükünü ve bu yük neticesinde numunenin boyunda meydana gelen kısalmayı gösterir. Basma
yük-kısalma eğrisi de, mühendislik hesaplamalarında doğrudan kullanılmayıp, çekme
deneyinde olduğu gibi, mühendislik basma gerilmesi () ve mühendislik birim şekil değişimi
(%e) değerlerine dönüştürülür (Şekil 1).
Basma gerilmesi (),
Pi
 (1)
A0

Basma birim şekil değişimi (e),

hi  h0 h
%e  100  100 (2)
h0 h0

eşitlikleri ile hesaplanır. Burada;

 : Basma gerilmesi,
PI : Basma yükü,
A0 : Numunenin orijinal kesit alanı,
%e : % Birim şekil değişimi,
h0 : Numunenin orijinal uzunluğu,
hi : Numunenin Pi yükü altındaki uzunluğu,
h : Numunenin Pi yükü etkisi altında boyundaki kısalma miktarı olarak tanımlanır.

Şekil 1:Mühendislik basma gerilmesi – mühendislik basma birim şekil değişimi eğrisi.

Gerilme ve birim şekil değişimi hesaplamalarında, numunenin orijinal kesit alanı ve

orijinal uzunluğu esas alınmakta ve bu şekilde hesaplanan gerilme ve birim şekil değişimi
değerleri, mühendislik gerilme ve mühendislik birim şekil değişimi değerleri olarak
tanımlanmaktadır. Basma deneyinde, deney ilerlerken numune boyu kısalarak, numunenin
kesit alanı sürekli olarak arttığı için, çekme deneyinde olduğu gibi gerçek gerilme ve gerçek
birim şekil değişimi değerleri de hesaplanır. Ancak gerçek gerilme değerleri hesaplanırken,
yük, numunenin orijinal kesit alanından daha büyük “o anki” kesit alanına (Ai) bölündüğü
için, basma gerçek gerilme-gerçek birim şekil değişimi eğrisi, basma mühendislik gerilme-
birim şekil değişimi eğrisinden daha düşük değerler verir. Şekil 2den görüldüğü gibi metalik
malzemelerin gerçek çekme ve basma eğrilerinde gerçek gerilme değerleri birbirine eşittir.
Ancak, mühendislik çekme ve basma eğrilerinde plastik bölgedeki mühendislik basma
gerilmesi değerleri, çekme gerilmesi değerlerinden daha fazladır.
 Basma deneyinde gerçek gerilmeler, çekme deneyinde olduğu gibi, herhangi bir
andaki yük değerinin o andaki kesit alanına bölünmesiyle,

Pi
g  (3)
Ai
şeklinde bulunur. Burada;

g : Gerçek basma gerilmesi,

Pi : Herhangi bir andaki basma yükü,
Ai : Pi yükünün uygulandığı anda numunenin kesit alanı olarak tanımlanmıştır.

Mühendislik gerilme ve birim şekil değişimi değerlerinden,

g = m (1+e) (4)

eşitliğiyle hesaplanır. Burada;

g : Gerçek basma gerilmesi,
m : Gerçek basma gerilmesi,
e : Basma mühendislik birim şekil değişimi değeri olarak tanımlanmıştır.

Ancak, basma mühendislik birim şekil değişimi değerinin negatif olduğu göz önünde
tutulmalıdır. Basma mühendislik birim şekil değişimi değerinin mutlak değeri alındığında
gerçek basma gerilmesi,

g = m (1-e) (5)

eşitliğiyle hesaplanır.

Basmada gerçek birim şekil değişimi de yine çekmedekine benzer şekilde,

 = ln (1+e) (6)

eşitliğiyle tanımlanır. Ancak, burada mühendislik birim şekil değişiminin negatif değerlerde
olduğu göz önüne alınarak ve “e” değerinin mutlak değeri alınarak,

 = ln (1-e) (7)

eşitliğiyle hesaplanır. Burada;

 : Gerçek birim şekil değişimi,
e : Mühendislik birim şekil değişimi olarak tanımlanmıştır.
 Şekil 2:Metalik bir malzemenin mühendislik ve gerçek çekme ve basma eğrilerinin
şematik gösterilişi.

Basma Deneyiyle Belirlenen Mekanik Özellikler

1. Akma Mukavemeti: Basma da akma yükünün, numunenin orijinal kesit alanına

bölünmesiyle basmada akma mukavemeti hesaplanır:

Pakma
a  (8)
A0
Burada;
a : Basmada akma mukavemeti,
Pakma : Basmada akma yükü ve
A0: : Numunenin orijinal kesit alanı olarak tanımlanmıştır.

Sürekli akma göstermeyen malzemelerin akma mukavemeti, çekme deneyinde olduğu

gibi hesaplanır. Buna göre, basma gerilme-birim şekil değişimi eğrisi üzerindeki % 0.2 birim
şekil değişimi değerinden elastik deformasyon bölgesine çizilen paralel eğrinin, basma
gerilme-birim şekil değişimi eğrisini kestiği noktadaki gerilme değeri akma mukavemeti
olarak alınır.

Metalik malzemelerin çekme ve basma deneyiyle hesaplanan akma mukavemeti

değerleri birbirine eşittir.

2. Basma Mukavemeti: Basma deneyindeki maksimum yük değerinin, numunenin orijinal

kesit alanına bölünmesiyle,

Pmaks.i
b  (9)
A0
eşitliğiyle hesaplanır. Burada;
a : basma mukavemeti,
Pakma : basmada maksimum yük ve
A0: : numunenin orijinal kesit alanı olarak tanımlanmıştır.

3. Elastisite Modülü:Elastisite modülü (E), çekme deneyinde olduğu gibi, gerilme-birim

şekil değişimi eğrisinin başlangıçtaki elastik deformasyon bölgesinin eğimi olarak
tanımlanır. Buna göre basma da elastisite modülü (E),


E (10)
e

eşitliğiyle hesaplanır. Burada;

E : Elastisite modülü,
 : Elastik bölge içerisinde herhangi bir gerilme değeri,
e : Söz konusu gerilme değerine karşılık gelen birim şekil değişimi değeri olarak
tanımlanır.

Elastik bölge içerisinde ise çekme ve basma değerleri eşit olduğundan, bir malzemenin
çekme ve basma da elastisite modülü eşittir.

4. % Birim şekil Değişimi (% Yığılma): Basma deneyinde % birim şekil değişimi,

numunenin boyundaki kısalmanın, orijinal boyuna oranının % olarak ifadesidir. Basma
deneyinde numunenin yüksekliği azaldığından, % birim şekil değişimi negatif bir
değerdedir ve % birim şekil değişimi % yığılma olarak da tanımlanır.

h f  h0 h
%e   100   100 (11)
h0 h0
Burada;
%e : % birim şekil değişimi (% yığılma),
h0 : Numunenin deney öncesindeki orijinal uzunluğu,
hf : Numunenin kırılmadan sonraki uzunluğu olarak tanımlanmaktadır.

5. % Kesit Değişimi : Çekme deneyinde hesaplanan % kesit daralması, basma deneyinde %

kesit değişimi olarak,

A f  A0
% Kesit değişimi   100 (12)
A0

eşitliğiyle hesaplanır. Burada;

Af : Numunenin kırılmadan sonraki kesit alanı,
A0 : Numunenin orijinal kesit alanı olarak tanımlanmıştır.
Düzlem Şekil Değişimli Basma Deneyi
Kalınlığı çok az olan metalik malzemelerden dairesel kesitli basma deneyi numunesi
hazırlamak imkansızdır. Bu nedenle ince levha ya da sac gibi malzemelerin basma deneyi,
düzlem şekil değişimli basma deneyi ile yapılır. Bu deneyde, örneğin sacdan kesilmiş bir
şerit, genişliği boyunca iki basma plakası arasında basılır (Şekil 3). Basma plakalarının
basma yüzeylerinin genişliği dar olup, boyu ise basılan şerit şeklindeki malzemenin
genişliğinden daha fazladır.

Şekil 3: Düzlem şekil değişimli basma deneyi.

Basma plakaları arasında basılan malzemenin enine bir genişleme olmadan kalınlığı
azaltılır (Şekil 4).

Şekil 4: Düzlem şekil değişimli basma deneyinde deney numunesinin deformasyonu.

Basma işlemi genellikle kademeli yapılır. Her basma kademesinde uygulanan yük ve
deformasyon sonrası malzemenin kalınlığı ölçülür. Sonra basma plakalarının basma yüzeyleri
daha sonraki kademede uygulanacak daha yüksek yük için tekrar yağlanır.
Düzlem şekil değişimli basma deneyinde, uygulanan yükün basma yüzeyine
bölünmesiyle hesaplanan basma gerilmeleri, basma yüzeyinin alanı sabit olduğundan gerçek
basma gerilmeleri olup,

P
 db, g  (13)
wb
eşitliğiyle hesaplanır. Burada,
b,g : Düzlem şekil değişimli basma deneyinde gerçek gerilme,
P : Uygulanan yük,
w : Basılan malzemenin genişliği,
b : Basma plakalarının genişliği olarak tanımlanmıştır.

Yukarıdaki bağıntı yardımıyla hesaplanan basma gerilmeleri, t, malzemenin

deformasyon sonrası kalınlığı, b, basma plakalarının genişliği olmak üzere, ancak (t/b) oranı
¼ ile ½ arasında olduğu durumlarda doğru değerlerdedir. Düzlem şekil değişimli basma
deneyinde, (t/b) oranını ¼ ile ½ arasında tutmak amacıyla basma plakaları değiştirilerek
maksimum % 90 oranında deformasyon sağlanabilir. Düzlem şekil değişimini sağlamak için
aynı zamanda (w/b) > 5 olmalıdır.
Düzlem şekil değişimli basma deneyinde % şekil değişimi, kalınlık değişiminden
hesaplanır. Mühendislik düzlem basma % şekil değişimi,

t1  t 0 t
%edb   100  ( 1  1)  100 (14)
t0 t0
eşitliği ile hesaplanır. Burada;
t1 : Malzemenin deney sonrası kalınlığı,
t0 : Malzemenin orijinal kalınlığıdır.

Gerçek şekil değişimi oranı (db) ise,

t1 t
 db  ln   ln 0 (15)
t0 t1
eşitliğiyle hesaplanır.

Normal basma deneyinden elde edilen gerçek basma eğrisi, düzlem şekil değişimli
basma deneyinden aşağıdaki eşitlikler yardımıyla elde edilebilir:

 db, g  db, g
 b, g   (16)
2 1.155
3
2
 b, g   db  1.155 db (17)
3
Burada;
b,g : Basma deneyindeki gerçek gerilme,
db : Düzlem şekil değişmeli basma deneyindeki gerçek gerilme,
b,g : Basmada gerçek şekil değiştirme oranı,
db : düzlem şekil değişimli basmadaki gerçek şekil değiştirme oranı olarak
tanımlanmıştır.
Düzlem şekil değişimli basma deneyi, haddeleme işlemindeki deformasyona benzer
bir deformasyonla yapıldığından, haddeleme sırasında malzemede meydana gelen gerilme
durumu hakkında en iyi bilgiyi veren deneydir. Ayrıca düzlem şekil değişimli basma
deneyinde, normal basma deneyinde görülen şişme problemi yoktur. Aynı zamanda basma
plakaları arasında bastırılan yüzey bütün deney boyunca sabit olduğundan, normal basma
deneyinde basma yüzeyinin devamlı artması nedeniyle deformasyon için gerekli kuvvette
meydana gelen ani yükselme, düzlem şekil değişimli basma deneyinde olmaz.

Basma Deneyi Numuneleri

Basma deneyi numunelerinde, homojen bir gerilme durumu elde etmek amacıyla
dairesel kesitli numuneler tercih edilir. Fakat kare ya da dikdörtgen kesitli numuneler de
kullanılabilir.
Basma deneyi numunelerinde önemli olan bir özellik, numunenin çapı (d0) ile
yüksekliği (h0) arasındaki orandır. Bu oranın h0/d0 çok büyük olması, numunenin deney
sırasında bükülmesine ve gerilmenin numune üzerinde homojen olarak dağılmamasına neden
olur, dolayısıyla yanlış sonuçlar elde edilir. Bu nedenle, pratikte üst limit olarak h0/d0  10
oranı önerilir. Basma numunesinde yüksekliğin çapa oranının çok kısa olması da istenmez,
alt limit olarak da h0/d0  1.5 oranı önerilir. Numune boyutlarının h0/d0 < 1.5 olması
durumunda, numune ile numunenin basıldığı plakalar arasında meydana gelen sürtünme
deney sonuçlarını etkileyecek kadar yükselir. Genel olarak, basma numunelerinde h0/d0  2
oranı en fazla kullanılan orandır. Bununla beraber, farklı malzemeler için farklı h0/d0 oranları
kullanılmaktadır. Metalik malzemeler için basma numunelerinde genellikle h0/d0=2 oranı
kullanılır.
Metalik malzemelerin basma deneyi için ASTM E9 standardı tarafından önerilen
numune boyutları Tablo 1’de görülmektedir. Bu tabloda verilen kısa numuneler yatak
alaşımları için, orta boydaki numuneler diğer bütün metalik malzemeler için, uzun numuneler
de elastisite modülünün belirlenmesi için önerilmektedir.

Tablo 1: ASTM E9 standardı tarafından önerilen basma numunesi boyutları.

Numune şekli Çap (d0), cm Yükseklik (h0), cm
Kısa 2.86 2.54
1.27 3.81
Orta boy 2.03 6.03
2.54 7.62
2.86 8.57
Uzun 2.03 16.19
3.17 31.75

Basma deneyi, basma plakaları birbirine paralel olan bir makine ile yapıldığından
numunelerin hassas olarak hazırlanması gerekir. Basma numunelerinde yükün uygulandığı alt
ve üst yüzeyler, numunelerin düşey eksenine dik ve birbirine paralel olmalıdır.

Basmada Kırılma Şekilleri

Basma deneyinde parçaların deformasyonu ve kırılması çeşitli şekillerde olabilir
(Şekil 5). Sübek malzemeler (örneğin düşük karbonlu çelik) genellikle deney sırasında
kırılmadan deforme olurlar ve şişme göstererek yığılırlar (Şekil 5a). Gri dökme demir gibi
gevrek malzemelerde kırılma, genellikle kayma ile numunenin iki parçaya ayrılması şeklinde
olur (Şekil 5b). Pirinç gibi yarı gevrek malzemelerin kırılması ise Şekil 4b’de görüldüğü gibi
koni şeklinde olur.
 Şekil 4: Çeşitli malzemelerin basmada deformasyon ve kırılma şekilleri.
a) Sübek bir malzemenin (düşük karbonlu çelik gibi) deformasyonu,
b) Gevrek bir malzemenin (gri dökme demir gibi) kırılma şekli,,
c) Yarı gevrek bir malzemenin (pirinç gibi) kırılma şekli.

Basma deneyinde, deney yükü artarken numunenin kesit alanı da sürekli olarak
genişleme eğilimindedir. Ancak basma numunesinin yüzeyleri ile basma plakaları arasındaki
sürtünme, bu genişleme eğilimine karşı engelleyici bir etki yapar. Yüzeyler arasındaki bu
sürtünme kuvveti, hem numunenin kırılma şeklini hem de numunenin basma gerilme-birim
şekil değişimi eğrisini büyük ölçüde etkiler ve çok farklı değerler elde edilmesine neden olur.
Bu nedenle sürtünmenin etkili olduğu, numune-basma plakası ara yüzeyleri herhangi bir
yağlayıcı ile yağlandığında bu etki azalır ve numuneye ait doğru değerler elde edilir. Şekil
5’de bir beton parçasının basma deneyi sonrası kırılma şekilleri görülmektedir. Şekil 5a’da
yağlayıcı uygulanmadığı halde, meydana gelen kırılmanın, sürtünmenin kesit genişlemesini
engelleyici etkisinden dolayı konik tipte olduğu, Şekil 5b’de ise aynı malzemenin yağlayıcı
kullanıldıktan sonra, sürtünmenin etkisinin kaybolmasıyla dikey bir şekilde kırıldığı
görülmektedir. Yağlayıcı kullanılmadığı zaman numunenin yük taşıma kapasitesi yarı yarıya
azalarak doğru değerlerine ulaşmıştır.

(a) (b)

Şekil 5: Sürtünmenin gevrek bir malzemenin kırılma şekline etkisi.

a)Yağlayıcı kullanılmadığı durum (kırılma konik, yük taşıma kapasitesi yüksek)
b)Yağlayıcı kullanıldığı durum (kırılma boylamasına, yük taşıma kapasitesi düşük)
 Yüzeyler arasında meydana gelen sürtünmeye bir diğer örnek Şekil 6’da verilmiştir.
Burada, yağlamasız ve farklı yağlayıcılar kullanılarak basma deneyi yapılan bir kauçuk
malzemeye ait gerilme-birim şekil değişimi eğrileri görülmektedir. Söz konusu koşullar
aşağıda verilmiştir.

Şekil 6:Farklı yağlama durumlarıyla basma deneyine tabi tutulan kauçuk bir
malzemenin gerilme –birim şekil değişimi eğrisi.
A: yağlayıcı kullanılmamıştır,
B: yüzeyler arasına zımpara kağıdı koyulmuştur,
C: yüzeyler arasına vazelin uygulanmıştır.

Sürtünmenin etkisi, aynı zamanda numunenin boyutları arasındaki orana da (dairesel

numuneler için yükseklik/çap; dörtgen numuneler için yükseklik/genişlik) bağlıdır. Şekil
7a’da yine kauçuk bir malzemenin farklı yağlama koşulları ve farklı boyutlarda basma
deneyine tabi tutulmasıyla, % 20 oranında bir şekil değişimine karşılık gelen basma
gerilmesindeki değişim görülmektedir. Yüzeylerinin arası vazelin ile yağlanan bir numunenin
basma gerilmesi değeri, boyutlardaki değişime bağlı olmazken, yüzeyleri arasına zımpara
konulan numunenin basma gerilmesi, genişlik/yükseklik oranı arttıkça artmaktadır. Şekil
7b’de dairesel kesitli gevrek bir malzemenin basma mukavemetin yükseklik/çap oranına bağlı
olarak değişimi görülmektedir. Yükseklik /çap oranı azaldıkça, sürtünmenin etkisi artmakta
ve sonuçta malzeme daha yüksek bir mukavemet değerine ulaşmaktadır.
 (a) (b)

Şekil 7: a) Farklı genişlik/uzunluk oranlarına sahip numunelerde sürtünmenin basma

gerilmesine etkisi.
b) Farklı uzunluk/çap oranlarına sahip bir numunenin basma mukavemetine
sürtünmenin etkisi.

BASMA DENEYİ UYGULAMALARI RAPORDA İSTENİLENLER

Yapılan deney sonucunda;

a) Mühendislik gerilme-mühendislik birim şekil değişimi eğrisini çiziniz,
b) Gerçek gerilme-gerçek birim şekil değişimi eğrisini çiziniz,
c) Akma mukavemeti, çekme mukavemeti, elastisite modülü, değerlerini hesaplayınız.

REFERANSLAR

1. Kayalı, E. S., Ensari, C., Dikeç, F., “Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri”, İTÜ
Kimya Metalurji Fakültesi Ofset Atölyesi, İstanbul, 1996.
2. ASM Handbook, “Mechanical Testing” Tenth Ed., American Society of Metals, Ohio,
1998.
3. Kayalı, E. S., “Malzemelerin Yapısı ve Mekanik Davranışları”, İTÜ Kimya-Metalurji
Fakültesi Ofset Atölyesi, İstanbul, 1986.
4. Jastrzebski, Z. D., “The Nature and Properties of Engineering Materials”, John Wiley &
Sons, Singapur, 1987.
5. Bernstein, M. L., Zaimovski, V. A., “Mechanical Properties of Metals”, MIR Publishers,
Moskova, 1983.
6. Davis, H. E., Troxell, G. E., Wiskocil, C. T., “The Testing and Inspection of Engineering
Materials”, Third Edition, McGraw-Hill Book Company, Tokyo, 1964.
7. Liddicoat, R. T., Potts, P. O., “Laboratory Manual of Materials Testing”, The Macmillan
Company, New York, 1958.
8. ASTM E 9-89a (1995), “Test Methods for Compression Testing of Metallic Materials at
Room Temperature”, Annual Book of ASTM Standards, Vol. 03.01, American Society for
Testing and Materials, 1995.