Qra Flar

ԤԤ+VH\QRY0ø6H\LGRY
900ԥPPԥGRY

45$)/$51Ԥ=Ԥ5ø<<Ԥ6ø

'ԥUVYԥVDLWL

$]ԥUED\FDQ'|YOԥW1HIWYԥ6ԥQD\H
8QLYHUVLWHWLWԥVGLTHWPLúGLU
ԤPUʋ,
L\XQFLLO

%DNÕ

827
5HGDNWRU

$5ԤOL\HY $]ԥUED\FDQ'|YOԥW1HIWYԥ6ԥQD\H
8QLYHUVLWHWLQLQƎhPXPLYԥWԥWELTL
UL\D]L\\DWƎNDIHGUDVÕQÕQPGLUL
UL\D]L\\DW]UԥHOPOԥUGRNWRUXSURIHVVRU

5ԥ\oLOԥU
.%0ԥQVLPRY $0($øGDUԥHWPԥ6LVWHPOԥULøQVWLWXWXQXQ
ODERUDWRUL\DPGLUL
UL\D]L\\DW]UԥHOPOԥUGRNWRUXSURIHVVRU
90$EGXOOD\HY $]ԥUED\FDQ'|YOԥW1HIWYԥ6ԥQD\H
8QLYHUVLWHWLQLQƎhPXPLYԥWԥWELTL
UL\D]L\\DWƎNDIHGUDVÕQÕQSURIHVVRUX
UL\D]L\\DW]UԥHOPOԥUGRNWRUX
Ψ.Ψ.Hüseynov, M.ø.Seyidov, V.M.MΩmmΩdov

Qraflar nΩzΩriyyΩsi. DΩrs vΩsaiti
BakÕ 2018236 sΩh.
BakÕ, ùirnΩú2007
DΩrs vΩsaitindΩ qrafÕn Ωsas anlayÕúlarÕ, qraflarÕn izomorflu÷u,
homeomorf qraflar, qrafÕn hissΩlΩri, altqraflar, qismΩn qraflar,
qraflar üzΩrindΩ ΩmΩllΩr, marúrutlar, zΩncirlΩr, tsikllΩr, yollar,
konturlar, ΩlaqΩli qraflar, möhkΩm ΩlaqΩli qraflar, qraflarda mΩsafΩ
xarakteristikalarÕ, qraflarda ekstremal mΩsΩlΩlΩr vΩ onlarÕn hΩll
üsullarÕ, istiqamΩtlΩnmiú qrafÕn tΩpΩlΩrinin vΩ tillΩrinin nizam-
lanmasÕ, a÷ac qraflar, qraf üzΩrindΩ gΩzinti, vektor-tsikllΩr, bazis
tsikllΩr, tsikllΩrin fundamental sistemi, qrafÕn asÕlÕ olmayan vΩ
dominant tΩpΩlΩr çoxluqlarÕ, qraflarÕn rΩnglΩnmΩsi, qraflarÕn
diferensiallanmasÕ, müstΩvi qraflar, úΩbΩkΩdΩ ekstremal axÕn
mΩsΩlΩlΩri mövzularÕ úΩrh edilmiúdir.
VΩsait sKompüter elmlΩris ixtisasÕ üzrΩ tΩhsil alan tΩlΩbΩlΩr vΩ
bu sahΩdΩ çalÕúan müxtΩlif peúΩ sahiblΩri üçün nΩzΩrdΩ tutulmuúdur.

©7ԥKVLOª(ø0
ԤԤ+VH\QRY0ø6H\LGRY
900ԥPPԥGRY

Mündəricat
Giriş ........................................................................... 6
1. Qraf. Qrafın bir sıra ilkin anlayışları ............... 8
1.1. Qrafın verilməsi üsulları ................................. 13
Çalışmalar 1 .............................................................. 18
2. Qrafların izomorfluğu. Homeomorf qraflar .... 21
Çalışmalar 2 .............................................................. 25
3. Qrafın hissələri. Altqraflar. Qismən qraflar
(suqraflar). Qraflar üzərində əməllər ............... 28
3.1. Altqraflar. Qismən qraflar (suqraflar) ............. 28
3.2. Qraflar üzərində əməllər ................................. 29
Çalışmalar 3 .............................................................. 35
4. Marşrutlar. Zəncirlər. Tsikllər. Yollar.
Konturlar ......................................................... 38
4.1. Qraflarda müəyyən uzunluqlu marşrutların
(yolların) sayının aşkar edilməsi ..................... 40
Çalışmalar 4 .............................................................. 43
5. Əlaqəli qraflar. Möhkəm əlaqəli qraflar ......... 46
5.1. Qrafın maksimal möhkəm əlaqəli altqraflara
ayrılışı ............................................................. 48
5.2. Qrafı hissələrə ayıran təpələr və tillər. Blok
qraflar. Təpəyə və tilə görə əlaqəlilik ............. 63
Çalışmalar 5 .............................................................. 65
6. Qraflarda məsafə xarakteristikaları ................. 70
Çalışmalar 6 .............................................................. 73
7. Qraflarda ekstremal məsələlər və onların
həll üsulları ..................................................... 75
7.1. Qraflarda ekstremal yolların tapılması
üçün Şimbell üsulu ......................................... 75
3
7.2. Qraflarda ən qısa yolların Deykstra alqoritmi
ilə tapılması .................................................... 78
7.3. Qraflarda ən qısa yolların tapılması üçün
Bellman-Mur alqoritmi ................................... 84
Çalışmalar 7 .............................................................. 93
8. İstiqamətlənmiş qrafın təpələrinin və tillərinin
Falkerson alqoritmi ilə nizamlanması ............. 104
8.1. Maksimal yolun tapılması alqoritmi .............. 108
Çalışmalar 8 .............................................................. 111
9. Ağac (şəcərə) qraflar ...................................... 119
9.1. Çəkili qraflarda optimal ağac qrafların
axtarılması məsələləri. Prim və Kraskal
alqoritmləri ..................................................... 125
10. Qraf üzərində gəzinti ..................................... 131
10.1. Eyler qrafı. Eyler zənciri və tsikli ................... 131
10.2. Hamilton zənciri və tsikli ............................... 135
Çalışmalar 10 ............................................................ 138
11. Vektor-tsikllər. Bazis tsikllər. Tsikllərin
fundamental sistemi ........................................ 141
11.1. Vektor-tsikllər. Tsikllər matrisi. Bazis
tsikllər və onların tapılması alqoritmi .............141
11.2. Tsikllərin fundamental sistemi və
tsiklik ranq ...................................................... 147
Çalışmalar 11 ............................................................ 150
12. Qrafın asılı olmayan və dominant təpələr
çoxluqları ........................................................ 153
12.1. Qrafın asılı olmayan təpələr çoxluğu. Qrafın
daxili dayanıqlıq ədədi .................................. 153
4
12.2. Qrafın üstünlük təşkil edən (dominant) təpə-
lər çoxluğu. Qrafın xarici dayanıqlıq ədədi .... 158
12.3. Qrafın nüvəsi və onun xassələri ..................... 161
Çalışmalar 12 ............................................................ 164
13. Qrafların rənglənməsi. Qrafın xromatik
ədədi ............................................................... 170
13.1. Qrafın xromatik ədədinin Maqu üsulu ilə
tapılması ......................................................... 171
13.2. Qrafın ardıcıl rənglənməsi alqoritmi .............. 175
13.3. Qrafın ″qruplaşmış″ (bir-birindən ciddi asılı)
təpələr çoxluğu. Qrafın sıxlıq ədədi ............... 176
Çalışmalar 13 ............................................................ 182
14. Qrafların diferensiallanması ........................... 187
Çalışmalar 14 ............................................................ 197
15. Müstəvi (planar) qraflar .................................. 199
Çalışmalar 15 ............................................................ 203
16. Şəbəkədə ekstremal axın məsələləri ............... 206
16.1. Şəbəkə. Şəbəkənin kəsikləri. Şəbəkədə
axın ................................................................. 206
16.2. Şəbəkədə maksimal axını qurmaq üçün
Ford-Falkerson alqoritmi ............................... 213
16.3. Şəbəkədə minimal axının axtarılması ............. 223
Çalışmalar 16 ............................................................ 227
Ədəbiyyat ................................................................. 234
5
Giriş
Müasir elmin bir çox sahələrini, elmi-texniki tərəq-
qini, ümumiyyətlə, insan fəaliyyətinin və onun tətbiq
sahələrinin əsaslı tələbatını diskret riyaziyyatsız təsəvvür
etmək mümkün deyildir. Diskret riyaziyyat dedikdə
sonlu və ya hesabi sayda qiymətlər və ya vəziyyətlər ala
biləcək ixtiyari təbiətli obyektləri, belə obyektlərin
sistemlərini, onlar arasındakı müxtəlif mənalarda başa
düşülən əlaqələri, münasibətləri, informasiyaları və
onların ötürülməsi məsələlərini, modelləri öyrənən riyazi
elm başa düşülür. Geniş mənada diskret riyaziyyat bir
sıra fundamental və artıq qərarlaşmış riyazi elmlərin sin-
tezini özündə birləşdirən elmdir. Məsələn, belə elmlər −
Ədədlər nəzəriyyəsi, Müasir cəbr, Riyazi məntiq,
Kombinator analiz, Qraflar nəzəriyyəsi, Kodlaşdırma
nəzəriyyəsi, Tam ədədli proqramlaşdırma və s.-dir.
Qraflar nəzəriyyəsi diskret riyaziyyatın əsas bölmə-
lərindən biri olmaqla, o həm də bir çox elmlərin sadə
dilidir. O riyazi aparat, vasitə olmaqla bir çox elm
sahələrində geniş tətbiq olunur. Məsələn, müasir texni-
kanın bir çox sahələri ilə bağlı texnoloji mikrosxemlərin
qurulmasında, mürəkkəb sistemlərin fəaliyyətlərinin
təhlilində, dəmir yolları şəbəkəsinin, telefon və ya kom-
püter şəbəkələrinin, irriqasiya sistemlərinin, iqtisadi
şəbəkələrin və s. optimal (ən əlverişli) qurulması məsələ-
lərinin həllində qraflar nəzəriyyəsinin üsullarından geniş
istifadə olunur. Ona görə də qraflar nəzəriyyəsinin tədris
olunması vacib və zəruridir.
Dərs vəsaitində bakalavr pilləsində təhsil alan
6
tələbələrin tədris proqramına ayrılan saatların həcmini
nəzərə alaraq Qraflar nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edən
anlayışlar, bu anlayışlarla bağlı teorem − təkliflər isbat-
sız verilmişdir, lakin belə teorem − təkliflərin əsas
ideyaları, şərtləri konkret misallarda nümayiş etdirilmiş-
dir və dərin, mükəmməl bilik əldə etmək üçün hər
mövzuya dair məsələ − misallardan ibarət çalışmalar
verilmişdir. Belə çalışmalarda olan məsələ − misallardan
məşğələ dərslərində istifadə etmək olar.
Dərs vəsaiti 16 mövzudan və mövzulara dair 16
çalışmadan (hər çalışmada orta hesabla 20-yə yaxın
məsələ − misallar verilir) ibarətdir.
7
1. Qraf. Qrafın bir sıra ilkin anlayışları
Tutaq ki, ixtiyari təbiətli xi obyektlərinin

X = {x1 , x2 ,K, xn ) çoxluğu verilmişdir və xi obyektləri
arasında müəyyən əlaqələr (münasibətlər) mövcuddur.
Belə əlaqələri (münasibətləri) ( xi , x j ) − cütləri kimi işarə
edək. Bu o deməkdir ki, əslində biz X çoxluğunun özü-
özünə dekart hasilini təyin etmiş oluruq, yəni
X × X = X 2 çoxluğuna və ya onun müəyyən altçox-
luğuna baxırıq. Məsələn, X = {x1 , x2 , x3 ) olarsa, onda
X 2 = X × X = {( x1 , x1 ), ( x1 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x1 ), ( x2 , x2 ),
( x2 , x3 ), ( x3 , x1 ), ( x3 , x2 ), ( x3 , x3 )}
olar.
Tutaq ki, X = {x1 , x2 ,K, xn ) və U ⊆ X × X = X 2 .
Onda G = ( X , U ) cütünə qraf deyilir. Əlbəttə, bu qrafın
mücərrəd tərifidir. X obyektlər çoxluğu qrafın təpələr
çoxluğu adlanır, xi -lər onun təpələridir, təpələrin bir-biri
ilə əlaqə münasibətlərini bildirən uij = ( xi , x j ) − cütləri
qrafın tilləri adlanır.
Əgər uij = ( xi , x j ) tilində təpələrin hansının əvvəl,
hansının isə sonra gəlməsi təyin olunmayıbsa, yəni
( xi , x j ) = ( x j , xi ) şərti ödənilərsə, onda G = ( X , U ) qrafı
istiqamətlənməmiş qraf adlanır. Əgər uij = ( xi , x j ) cütü
nizamlanmışsa, yəni ( xi , x j ) ≠ ( x j , xi ) şərti ödənilərsə,
onda G = ( X , U ) qrafı istiqamətlənmiş qraf adlanır və til
üzərində istiqamət (ox) işarəsi qoyulur.
8
Əgər uii = ( xi , xi ) olarsa, yəni til eyni bir xi
təpəsinin özü ilə əlaqəlidirsə, onda belə til xi təpəsində
ilgək adlanır.
Əgər verilən G = ( X , U ) qrafında uij = ( xi , x j ) tili
varsa, onda deyirlər ki, uij = ( xi , x j ) tili xi və x j təpəsinə
insidentdir. Eyni bir tilə insident olan təpələrə qonşu
təpələr deyilir. Eyni bir təpəyə insident olan tillərə
qonşu tillər deyilir.
Məsələn,
x2 x1
u12 x3
x1 x2 x3
u21
x1 x2 x1 x4 x2
x1 və x 2 qonşu ( x1 , x2 ) , ( x1 , x3 ) , ( x 2 , x1 ) və ( x2 , x3 )
təpələrdir ( x1 , x4 ) qonşu qonşu tillərdir
tillərdir
Əgər G = ( X , U ) qrafında hər hansı xi və x j

təpələrinə insident olan bir neçə tillər olarsa, onda belə
tillər paralel tillər adlanır, qraf isə psevdoqraf adlanır.
Psevdoqrafda ilgək yoxdursa, onda belə qraf multiqraf
adlanır. Məsələn,
Psevdoqrafdır. Multiqrafdır.
9
Əgər G = ( X , U ) qrafında təpələr çoxluğu X − son-
ludursa, onda G qrafı sonlu qraf, əks halda, qraf sonsuz
adlanır. Gələcəkdə baxacağımız qraflar sonlu qraflardır.
X çoxluğunun gücünə G qrafının tərtibi deyilir.
G = ( X , U ) qrafında hər hansı xi təpəsinə insident
olan tillərin sayına bu təpənin dərəcəsi deyilir və
d = deg( xi ) kimi işarə olunur. Əgər G qrafı istiqa-
mətlənmiş qrafdırsa, onun təpələrinin yarımdərəcəsi
anlayışını vermək lazım gəlir, yəni bu təpəyə daxil olan
tillərin sayını d − ( xi ) , ondan çıxan tillərin sayını isə
d + ( xi ) kimi işarə edək.
d ( x1 ) = 3
d ( x2 ) = 2
d ( x3 ) = 3
d − ( x1 ) = 1 , d + ( x1 ) = 2
d − ( x2 ) = 2 , d + ( x2 ) = 2
d − ( x3 ) = 1 , d + ( x3 ) = 2
d − ( x4 ) = 2 , d + ( x4 ) = 0
Qeyd. İstiqamətlənmiş qrafda hər hansı xi təpəsin-

də ilgək varsa, onda ilgəyi təşkil edən istiqamətlənmiş til
həm daxil olan, həm də xi -dən çıxan til sayılır.
Əgər verilən qrafda hər hansı bir təpə heç bir til ilə
insident deyildirsə, onda belə təpə təcrid (izole) olunmuş
10
təpə adlanır.
Lemma 1.1. (Əl ilə sıx görüşmə haqqında).
İstənilən istiqamətlənməmiş psevdoqrafda onun
təpələrinin dərəcələri cəmi bu qrafın tilləri sayının iki
mislinə bərabərdir, yəni
∑ d ( xi ) = 2 m ,
xi ∈ X
burada m − qrafın tilləri sayıdır.

Qeyd. Əgər G qrafının bütün təpələrinin dərəcələri
eynidirsə, onda belə qraf bircins adlanır.
Lemma 1.2. İstənilən istiqamətlənmiş psevdoqraf-
da onun təpələrinin yarımdərəcələri cəmi bu qrafın tilləri
sayına bərabərdir, yəni
∑ d − ( xi ) = ∑ d + ( xi ) = m ,
xi ∈ X xi ∈ X
burada m − qrafın tilləri sayıdır.

Əgər G qrafında hər hansı xi təpəsinə yalnız bir til
insidentdirsə, onda bu təpə və bu til asılmış adlanır.
Tərif 1.1. Əgər G = ( X , U ) qrafında paralel tillər və
təpələrdə ilgək yoxdursa, onda G qrafı sadə qraf
adlanır. Sadə G qrafında onun ixtiyari iki təpəsi
qonşudursa, yəni bütün təpələr cüt-cüt qonşudurlarsa,
onda G qrafı tam qraf adlanır. Məsələn,
11
qrafları tam qraflardır.
İstiqamətlənməmiş və n təpəsi olan G tam qrafını
K n kimi işarə edirlər. Belə bir təklif doğrudur.
Lemma 1.3. K n tam qrafında tillərin sayı m üçün
n(n − 1)
C n2 = =m
2
doğrudur.
Tərif 1.2. Əgər G = ( X , U ) qrafı tam qraf deyilsə,
onda onu tam qrafadək tamamlayan G = ( X ,U1 ) qrafına
G qrafının tamamlayıcısı deyilir.
Məsələn,
Natamam G qrafı Tamamlayıcı G qrafı
Tam qraf
12
Tərif 1.3. Əgər G = ( X , U ) qrafında U = ∅ , yəni
G qrafı yalnız izole edilmiş təpələrdən ibarətdirsə, onda
bu qraf G0 kimi işarə olunur və sıfır qraf adlanır.
İkipaylı qraf. Tutaq ki, G = ( X ,U ) istiqamətlən-
məmiş qrafında təpələrin X çoxluğu elə X 1 və X 2
altçoxluqlarına ayrılır ki, U tillər çoxluğunun hər bir
tilinin ucları müxtəlif X 1 və X 2 altçoxluqlarına daxil
olsun. Onda belə G = ( X ,U ) qrafı ikipaylı (iki hissəli)
qraf adlanır və X 1 = p və X 2 = q olduqda ikipaylı qraf
K p ,q kimi işarə olunur.
Məsələn,
K1, 4 K 3, 2
X 1 = {x1} , p = 1 X 1 = {x1 , x2 , x3} , p = 3
X 2 = {x2 , x3 , x4 , x5 } , q = 4 X 2 = {x4 , x5 } , q = 2
ikipaylı qraflardır.
1.1. Qrafın verilməsi üsulları
Qrafı bir neçə üsulla vermək olar. Bu üsullardan
əsas olan bir neçə üsulu verək.
1. G = ( X ,U ) , burada X qrafın təpələr çoxluğu-
dur, U − isə onun tillər çoxluğudur. Hər iki çoxluq
13
konkret olaraq verilirsə, G qrafı verilmiş sayılır.
2. Qrafın həndəsi verilməsi və realizəsi. Əgər
G = ( X ,U ) qrafı verilirsə, onda müstəvidə (və ya
fəzada) onun təpələrini nöqtələr kimi qeyd edirik və
tillər çoxluğunun ( xi , x j ) cütlərini ixtiyari həndəsi
formaya malik kəsilməz əyrilər kimi xi ilə x j təpələri
arasında istiqamətli və ya istiqamətsiz (verilən şərtə
görə) çəkirik. Nəticədə müəyyən həndəsi konfiqurasiya
kimi G qrafının həndəsi təsviri alınır.
Misal 1.1. G = ( X ,U ) , burada X = {x1 , x2 , x3 , x4 } ,
U = {( x1 , x1 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x1 ), ( x3 , x3 )} istiqamətlənmiş qra-
fı verilir. Onun həndəsi təsviri aşağıdakı kimi olacaq.
x4 − təpəsi izole edilmiş təpədir.

3. Qrafın matris vasitəsilə verilməsi. G = ( X ,U )
qrafını onun: a) təpələrinin qonşuluq matrisi, b) təpələrin
tillərə insidentlik matrisi, c) çəki matrisi və s. vasitəsilə
vermək olar.
a) təpələrin qonşuluq matrisi. Tutaq ki, G = ( X ,U )
qrafında X = n , U = m -dir. Sətir və sütunlarının
adları G qrafının xi təpələri olan kvadrat A matrisi
götürək və onun aij − elementlərini belə təyin edək:
⎧1, яэяр ( xi , x j ) ∈U ,
aij = ⎨
⎩0, яэяр ( xi , x j ) ∉U .
14
Aydındır ki, əgər G qrafı istiqamətlənməmiş qraf-
dırsa, onda aij = ( xi , x j ) = ( x j , xi ) olar.
Qeyd. Əgər G = ( X ,U ) − psevdoqrafdırsa, və xi ilə
x j təpəsini birləşdirən (əlaqələndirən) ( xi , x j ) tillərinin
sayı kij -yə bərabərdirsə, onda
⎧kij , яэяр ( xi , x j ) ∈U
aij = ⎨
⎩0, яэяр ( xi , x j ) ∉U
olar.
Misal 1.2. G = ( X ,U ) , X = {x1 , x2 , x3 , x4 } və
U = {( x1 , x2 ), ( x2 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x4 ), ( x3 , x4 )} qrafının
qonşuluq matrisini yazaq:
Qeyd. İstiqamətlənməmiş qrafın təpələrinin qonşu-

luq matrisi simmetrik matrisdir.
b) təpələrin tillərə insidentlik matrisi. Tutaq ki,
G = ( X ,U ) qrafında X = n , U = m . Sətirlərinin adları
xi təpələri, sütunlarının adları ( xi , x j ) = uij tilləri olan
n × m -ölçülü düzbucaqlı matrisi qrafın təpələrlə tillərin
insidentlik matrisi adlanır onun rij elementləri belə təyin
olunur:
15
1) Əgər G istiqamətlənmiş qrafdırsa, onda
⎧ 1, яэяр uij tili xi tяпясиндян чыхырса,
⎪
rij = ⎨− 1, яэяр uij tili xi tяпясиня дахил олурса,
⎪
⎩ 0, яэяр uij tili xi tяпясиня инсидент дейился.
2) Əgər G istiqamətlənməmiş qrafdırsa, onda
⎧ 1, яэяр uij tili xi tяпясиня инсидентdirsя,
rij = ⎨
⎩ 0, яэяр uij tili xi tяпясиня инсидент дейился.
Misal 1.3.
burada r11 = 0 , ona görə ki, u1 tili x1 -ə həm daxil olur,

həm də ondan çıxır, deməli, r11 = −1 + 1 = 0 alınır.
Qrafın təpələrinin qonşuluq və təpələrin tillərə
insidentlik matrislərinin bir sıra xassələrini vermək olar.
Xassə 1. Multiqrafda qonşuluq matrisinin i -ci sət-
rində duran elementlərin cəmi ( i -ci sütununda duran
elementlərin cəmi) xi təpəsinin dərəcəsinə bərabərdir:
n n
∑ aij =∑ aij = d ( xi ) .
i =1 j =1
Xassə 2. Əgər G = ( X ,U ) qrafı isiqamətlənmiş

psevdoqrafdırsa, onda qonşuluq matrisinin i -ci sətir
16
elementlərinin cəmi
n
∑ aij = d + ( xi ) ,
i =1
i -ci sütun elementlərinin cəmi
n
∑ aij = d − ( xi ) .
j =1
Xassə 3. Əgər G = ( X ,U ) qrafı isiqamətlənmiş

multiqrafdırsa, onda insidentlik matrisinin sətirlərinin
elementləri cəmi sıfırdır və bu matrisin istənilən sətiri
yerdə qalan sətirlərin xətti kombinasiyasıdır. Əlavə,
onun ranqı n − 1 ədədini aşmır, burada X = n -dir.
4. Təpələrin uyğunluğu vasitəsilə qrafın veril-
məsi. Qeyd etdik ki, qrafın tilləri uyğun təpələrin
aralarında olan əlaqələri təsvir edir. Belə əlaqələr
birqiymətli olmayan uyğunluq (funksiya, inikas) F və
ya onun tərsi olan F −1 kimi də verilə bilər.
Misal 1.4.
F −1 x1 = {x2} , Fx1 = {x3 , x5} ,

F −1 x2 = {x5} , Fx2 = {x1} ,
F −1 x3 = {x1 , x5} , Fx3 = {x5} ,
F −1 x4 = {x5} , Fx4 = ∅,
F −1 x5 = {x1 , x3} , Fx5 = {x2 , x3 , x4 } .
17
Qeyd. Əgər G = ( X ,U ) qrafı istiqamətlənməmiş
qrafdırsa, onda F = F −1 , təpələrin qonşuluq matrisi A
üçün A = AT olur (burada AT − A -nın transponirə
olunmuş matrisidir). Müəyyən çoxluğun F və ya F −1
inikası onun elementlərinin inikasının birləşməsidir:
k k
F {xi1 , xi2 ,K, xik } = U Fxi j və F −1{xi1 , xi2 ,K, xik } = U F −1 xi j .
j =1 j =1
Çalışmalar 1
1.1. G = ( X ,U ) qrafını həndəsi, təpələrin qonşuluq mat-
risi, təpələrin tillərə insidentlik matrisi və təpələrin
bir-birinə F inikası üsulları ilə verin.
1) X = {x1 , x2 , x3 , x4 } ,
U = {( x1 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x2 ), ( x2 , x4 ), ( x3 , x4 )} ,
G = ( X ,U ) − istiqamətlənməmiş qrafdır.
2) X = {x1 , x2 , x3} ,
U = {( x1 , x2 ), ( x2 , x1 ), ( x1 , x1 ), ( x3 , x2 ), ( x3 , x3 ), ( x2 , x3 )} ,
G = ( X ,U ) − istiqamətlənmiş qrafdır.
3) X = {x1 , x2 , x3} , U = {( x1 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x3 ), ( x3 , x3 )} ,
4) X = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5} ,
U = {( x1 , x2 ), ( x2 , x3 ), ( x3 , x4 ), ( x4 , x5 ), ( x2 , x4 ), ( x3 , x5 )} ,
5) X = {x1 , x2 , x3} ,
U = {( x1 , x2 ), ( x2 , x2 ), ( x2 , x3 ), ( x3 , x2 ), ( x3 , x1 )} ,
18
6) X = {x1 , x2 , x3 , x4 } ,
U = {( x1 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x3 ), ( x2 , x4 ), ( x3 , x4 ),
( x3 , x2 ), ( x4 , x3 ), ( x4 , x4 )},
7) X = {x1 , x2 , x3 , x4 } ,
U = {( x1 , x3 ), ( x1 , x4 ), ( x2 , x3 ), ( x2 , x4 )} ,
8) X = {x1 , x2 , x3} ,
U = {( x1 , x2 ), ( x2 , x1 ), ( x2 , x3 ), ( x3 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x3 , x1 )} ,
9) X = {x1 , x2 , x3 , x4 } ,
U = {( x1 , x4 ), ( x2 , x4 ), ( x3 , x4 )} ,
10) X = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5} ,
U = {( x1 , x1 ), ( x1 , x2 ), ( x1 , x3 ), ( x2 , x5 ),
( x5 , x2 ), ( x4 , x5 ), ( x5 , x5 )},
1.2. Verilən qraflarda təpələrin dərəcələrini tapın və
onlar üçün Lemma 1.1 və Lemma 1.2 şərtlərini
yoxlayın.
1) 2)
19
3) 4)
5) 6)
7) 8)
9) 10)
20
2. Qrafların izomorfluğu. Homeomorf qraflar
Hansı qraflar bir-birindən fərqli sayıla bilər? Bu
sualın cavabını qrafların izomorfluğu anlayışı ilə vermək
olar. Əslində izomorf qraflar təpələrinin işarə olunan
simvolları ilə fərqlənirlər, yəni onlar eyni qraflardır,
izomorfizmin daha dəqiq tərifini verək.
Tutaq ki, G1 = ( X 1 ,U 1 ) və G2 = ( X 2 ,U 2 ) qrafları
verilib.
Tərif 2.1. Əgər G1 və G2 qraflarının X 1 , X 2 −
təpələr çoxluqlarının arasında uyğun qonşuluq münasi-
bətlərini saxlayan biyektiv (qarşılıqlı birqiymətli)
ϕ
X 1 ⎯⎯→ X 2
inikası varsa (qarşılıqlı birqiymətli uyğunluq varsa), yəni
( x1i , x1 j ) ∈ U 1 ⇔ (ϕ ( x1i ),ϕ ( x1 j ) )∈ U 2
olarsa, onda G1 və G2 qrafları izomorf qraflar adlanır.
Bu tərif istiqamətlənmiş qraflar üçun də doğrudur,
yəni
2 ⇔ ( x1i , x1 j ) ∈ U 1 ⇔ (ϕ ( x1i ), ϕ ( x1 j ) )∈ U 2
ϕ X
X 1 ⎯⎯→
olmalıdır.
Verilən G1 və G2 qraflarının izomorf olub-olmadıq-
larını bir neçə üsulla müəyyən etmək olar. Onlardan
bəzilərini verək.
1) Qrafların təpələrinin dərəcələrinə görə onların
izomorf olub-olmadığını müəyyən etmək olar. Bunu
əyani bir misalda göstərək (şəkil 2.1).
G1 və G2 qraflarının təpələrinin dərəcələrini
hesablayaq.
21
d ( x1 ) = 3 , d ( y1 ) = 3 ,
d ( x2 ) = 3 , d ( y2 ) = 3 ,
d ( x3 ) = 3 , d ( y3 ) = 2 ,
d ( x4 ) = 3 , d ( y4 ) = 3 ,
d ( x5 ) = 3 , d ( y5 ) = 3 ,
d ( x6 ) = 3 , d ( y6 ) = 2 .
G1 G2
Şəkil 2.1. Qrafların təpələrinin dərəcələrinə görə
onların izomorfluğunun yoxlanılması
Deməli, G1 qrafında dərəcələri 3 olan x3 və x2 −

iki təpə olduğu halda G2 qrafında dərəcələri 2 olan y3
və y6 təpələri var, yəni onlar fərqlidir. Bu isə o demək-
dir ki, qraflar izomorf deyildir, çünki izomorfluq şərti
pozulur.
Beləliklə, belə bir izomorfluq qaydasını vermək
olar.
Qayda. Əgər G1 qrafında təpələrinin dərəcəsi 1
olan a1 sayda təpə, təpələrinin dərəcəsi 2 olan a2 sayda
təpə, … , təpələrinin dərəcəsi k olan ak sayda təpə və s.
22
varsa, G2 qrafında uyğun olaraq dərəcələri 1,2,K, k ,K
olan b1 , b2 ,K, bk ,K sayda təpələr varsa və heç olmazsa
ai = bi (i = 1,2,K) bərabərliklərindən birisi pozularsa,
onda G1 və G2 qrafları izomorf deyildir.
2) Qrafların izomorfluğunu onların təpələrinin
uyğun qonşuluq matrisi və tillərlə insidentlik matrisləri
ilə vermək olar. Başqa sözlə, aşağıdakı təkliflər doğru-
dur.
Teorem 2.1. İki G1 və G2 qraflarının izomorf
olması üçün zəruri və kafi şərt onların təpələrinin
qonşuluq matrislərində sətir və sütunların yerini eyni
zamanda dəyişdikdə birinin matrisindən digərinin
matrisinin alınmasıdır.
Teorem 2.2. Əgər G1 və G2 istiqamətlənmiş qraf-
larının insidentlik B1 və B2 matrislərində sətir və
sütunların ixtiyari yerdəyişməsində biri digərindən
alınırsa, onda bu qraflar izomorfdurlar.
Bu təkliflərdən də alınır ki, əgər G1 və G2 qrafları
izomorfdursa, onda onların təpələr çoxluğu X 1 , X 2 və
tillər çoxluğu U1 , U 2 üçün
X 1 ⎯⎯→ X 2 ⇔ ( x1i , x1 j ) ∈U 1 ⇔ (ϕ ( x1i ),ϕ ( x1 j ) )∈ U 2
ϕ
şərti ödənilirsə, onda onların izomorfluğundan alınır ki,

a) ∀x1i ∈ X 1 üçün d ( x1i ) = d (ϕ ( x1i )) ,
b) U1 = U 2 , X 1 = X 2 olmalıdır,
istiqamətlənmiş qraflar üçün a) bəndini belə vermək
olar:
23
d + ( x1i ) = d + (ϕ ( x1i )) ,
d − ( x1i ) = d − (ϕ ( x1i )) .
Qeyd. Psevdoqrafların izomorfluq şərti sadə qrafla-
rın izomorfluq şərtindən fərqlənir, psevdoqraf
G1 = ( X 1 ,U 1 ) və G2 = ( X 2 ,U 2 ) izomorf olması üçün elə
biyektiv ϕ və ψ inikasları olmalıdır ki,
ϕ
X 1 ⎯⎯→ X 2 , U1 ⎯⎯→ ψ
U 2 ⇒ ∀xij = ( x1i , x1 j )
olduqda
ψ ( xij ) = (ψ ( x1i ),ψ ( x1 j ) )
olsun. Bu o deməkdir ki, belə ψ inikası tillərin misliliyi-
ni saxlayır.
Əlavə qeyd edək ki, qrafların izomorfluq münasibə-
ti ekvivalentlik münasibətidir, yəni refleksiv ( G1 ~ G2 ),
simmetrik ( G1 ~ G2 ⇔ G2 ~ G1 ) və tranzititivdir, yəni
G1 ~ G2 , G2 ~ G3 ⇒ G1 ~ G3 .
Homeomorf qraflar. Tutaq ki, G = ( X ,U ) istiqa-
mətlənmiş qrafdır və bu qrafın hər hansı ( xi , x j )∈U tili
üzərində yeni təpələr qeyd etdikdə alınan G1 = ( X 1 ,U1 )
qrafıdır. G1 qrafı G qrafının bölgüsü adlanır.
Tərif 2.2. G1 və G2 qraflarının bölgülərindən
alınan G1′ və G2′ qrafları izomorfdurlarsa, onda G1 və
G2 qrafları homeomorf qraflar adlanır.
24
Çalışmalar 2
Aşağıdakı qraflardan bir-biri ilə izomorf olan
qrafları təyin edin.
1)
2)
3)
4)
25
5)
6)
7)
8)
26
9)
10)
27
3. Qrafın hissələri. Altqraflar. Qismən qraflar
(suqraflar). Qraflar üzərində əməllər
3.1. Altqraflar. Qismən qraflar (suqraflar)

Tutaq ki, G1 = ( X 1 ,U 1 ) və G2 = ( X 2 ,U 2 ) qrafları
verilir.
Tərif 3.1. Əgər 1) X 2 ⊆ X 1 və 2) U 2 ⊆ U 1 olarsa,
onda G2 qrafı G1 qrafının altqrafı (hissəsi) adlanır.
Aydındır ki, hər bir qraf özünün altqrafıdır.
Tərif 3.2. Əgər G = ( X ,U ) və G1 = ( X 1 ,U1 ) qraf-
ları üçün 1) X 1 = X və 2) U 1 ⊆ U şərtləri ödənilərsə,
onda G1 = ( X 1 ,U1 ) qrafı G qrafının qismən qrafı və ya
suqrafı adlanır.
Misal 3.1.
G − verilən qraf G1 − altqraf G2 − qismən qraf

Aydındır ki, hər bir qismən qraf (suqraf) eyni
zamanda altqrafdır, çünki qismən qraflar müəyyən tilləri
atmaqla verilən qrafdan alınır, altqraflar isə verilən
qrafdan müəyyən təpələri və bu təpələrə insident olan
tilləri atmaqla alınır.
Teorem 3.1. G = ( X ,U ) qrafı n -tərtiblidirsə, yəni
X = n -dirsə, onda bu qrafda mümkün olan qismən
qrafların sayı, yəni G qrafından alınan qismən qraflar
28
çoxluğu B1{G} olarsa, onda bu çoxluğun gücü
2
B1{G} = 2n
qədərdir.
Teorem 3.2. G = ( X ,U ) qrafında X = n -dirsə və
bu qrafda mümkün olan altqraflar çoxluğu B2{G} olarsa,
onda bu çoxluğun gücü
n 2
B2{G} = ∑ Cnk ⋅2k
k =0
qədərdir.
Qeyd. Teorem 3.2 o deməkdir ki, n -elementli X
təpələp çoxluğunda altqrafların sayı X çoxluğunda
təyin olunan qismən qrafların cəmi və s. ilə təyin olunur,
nəhayət boş qraf alınır. Ona görə də alınır ki,
2 2 2
2 n + 2( n−1) + K + 2( n−1) +
{ 144 42444 3
Cnn − dяfя Cnn−1− dяfя
2 2 2
+ K + 2( n−( n−1)) + K + 2( n−( n−1)) + {
2n .
1444 424444 3
Cnn−1− dяfя Cnn − dяfя
3.2. Qraflar üzərində əməllər

Qraflar üzərində əməllər avtomatlar nəzəriyyəsində
geniş tətbiq olunur. Ona görə də bu əməllərin bir neçə-
sini verək.
1. Qrafların birləşməsi əməli. Tutaq ki,
G1 = ( X 1 ,U1 ) və G2 = ( X 2 ,U 2 ) qrafları verilir. Bu qrafla-
rın birləşməsi
G = G1 ∪ G2 = ( X 1 ∪ X 2 ,U1 ∪ U 2 )
29
qrafına deyilir.
Misal 3.2.
G1 G2
G = G1 ∪ G2
2. Qrafların kəsişməsi əməli. Tutaq ki,
G1 = ( X 1 ,U1 ) və G2 = ( X 2 ,U 2 ) qrafları verilir və
X 1 ∩ X 2 ≠ ∅ . Bu qrafların kəsişməsi
G = G1 ∩ G2 = ( X 1 ∩ X 2 ,U1 ∩ U 2 )
qrafına deyilir.
Misal 3.3.
G1 G2
G = G1 ∩ G2
30
3. Qrafların hasili əməli. Tutaq ki, G1 = ( X , F ) və
G2 = (Y , P) qrafları analitik üsulla verilir, burada F, P −
uyğun qrafların təpələrinin inikaslarıdır. G1 və G2 qraf-
larının hasili G = G1 × G2 kimi işarə olunur və belə təyin
edilir:
G = G1 × G2 = ( Z , R ) ,
burada Z = X × Y və ∀x ∈ X , ∀y ∈ Y üçün
R( x, y ) = Fx × Py .
Misal 3.4.
G1 G2
G1 : X = {x1 , x2 , x3 , x4 } G2 : Y = { y1 , y2 , y3}
Fx1 = {x1 , x2 } , Py1 = { y2 } ,
Fx2 = {x1 , x3} , Py2 = { y1 , y3} ,
Fx3 = {x2 , x4 } , Py3 = { y2 } .
Fx4 = {x3} .
z1 z2 z3 z4 z5 z6
67 8 67 8 67 8 67 8 67 8 67 8
Z = X × Y = {( x1 , y1 ), ( x1 , y2 ), ( x1 , y3 ), ( x2 , y1 ), ( x2 , y2 ), ( x2 , y3 ),
z7 z8 z9 z10 z11 z12
67 8 67 8 67 8 67 8 67 8 67 8
( x3 , y1 ), ( x3 , y2 ), ( x3 , y3 ), ( x4 , y1 ), ( x4 , y2 ), ( x4 , y3 )}.
Rz1 = R( x1 , y1 ) = Fx1 × Py1 = {x1 , x2 } × { y 2 } =
= {( x1 , y 2 ), ( x2 , y 2 )} = {z 2 , z5 } ,
31
Rz2 = R ( x1 , y2 ) = Fx1 × Py2 = {x1 , x2 } × { y1 , y3} =
= {( x1 , y1 ), ( x1 , y3 ), ( x2 , y1 ), ( x2 , y3 )} = {z1 , z3 , z4 , z6 },
Rz3 = R( x1 , y3 ) = Fx1 × Py3 = {x1 , x2 } × { y 2 } =
= {( x1 , y 2 ), ( x2 , y 2 )} = {z 2 , z5 } ,
Rz4 = R ( x2 , y1 ) = Fx2 × Py1 = {x1 , x3} × { y2 } =
= {( x1 , y2 ), ( x3 , y2 )} = {z2 , z8},
Rz5 = R ( x2 , y 2 ) = Fx2 × Py 2 = {x1 , x3 } × { y1 , y3 } =
= {( x1 , y1 ), ( x1 , y3 ), ( x3 , y1 ), ( x3 , y3 )} = {z1 , z3 , z 7 , z9 },
Rz6 = R( x2 , y3 ) = Fx2 × Py3 = {x1 , x3} × { y2 } =
= {( x1 , y2 ), ( x3 , y2 )} = {z2 , z8},
Rz7 = R ( x3 , y1 ) = Fx3 × Py1 = {x2 , x4 } × { y2 } =
= {( x2 , y2 ), ( x4 , y2 )} = {z5 , z11},
Rz8 = R ( x3 , y2 ) = Fx3 × Py2 = {x2 , x4 } × { y1 , y3} =
= {( x2 , y1 ), ( x2 , y3 ), ( x4 , y1 ), ( x4 , y3 )} = {z4 , z6 , z10 , z12},
Rz9 = R ( x3 , y3 ) = Fx3 × Py3 = {x2 , x4 } × { y2 } =
= {( x2 , y2 ), ( x4 , y2 )} = {z5 , z11},
Rz10 = R( x4 , y1 ) = Fx4 × Py1 = {x3} × { y2} =
= {( x3 , y2 )} = {z8},
Rz11 = R ( x4 , y2 ) = Fx4 × Py2 = {x3} × { y1 , y3} =
= {( x3 , y1 ), ( x3 , y3 )} = {z7 , z9 },
Rz12 = R ( x4 , y3 ) = Fx4 × Py3 = {x3} × { y2 } =
= {( x3 , y2 )} = {z8}.
32
Beləliklə, G = G1 × G2 = ( Z , R ) qrafını qura bilərik.
4. Qrafların həlqəvi cəmi (simmetrik fərqi).

G1 = ( X ,U1 ) və G2 = (Y ,U 2 ) qraflarının simmetrik fərqi
G = G1 ⊕ G2 kimi işarə olunur və belə təyin edilir:
G = G1 ⊕ G2 = ( Z , R) = ( X ∪ Y ,U1 ⊕ U 2 ) ,
burada
U1 ⊕ U 2 = (U1 − U 2 ) ∪ (U 2 − U1 ) = (U1 ∪ U 2 ) − (U1 ∩ U 2 ) .
Misal 3.5.
⊕ =
G1 G2
G = G1 ⊕ G2
33
5. Qrafların kompozisiyası. İki G1 = ( X , F ) və
G2 = ( X , P ) qraflarının kompozisiyası G = G1 (G2 ) və ya
G = G2 (G1 ) kimi işarə olunur və elə G qrafına deyirlər
ki, G = ( X , R ) olduqda hər bir xi ∈ X təpəsinə qonşu
olan təpələr çoxluğu ardıcıl iki til vasitəsi ilə alınır, yəni
birinci til G1 qrafına və ikinci til isə G2 qrafına və,
tərsinə, aid olur. Belə inikası R( X ) = F ( P ( X )) və ya
R( X ) = P( F ( X )) kimi işarə etmək olar.
Misal 3.6.
,
qraflarının kompozisiyasını tapın.
G1 = ( X , F ) , G2 = ( X , P ) olsun.
G1 -də:
X = {x1 , x2 , x3} , Fx1 = {x2 } , Fx2 = {x1} , Fx3 = ∅ ,
G2 -də:
X = {x1 , x2 , x3} , Px1 = {x2 , x3} , Px2 = {x1} , Px3 = {x1} .
Tərifə görə, məsələn, G = G1 (G2 ) olarsa, onda
G = ( X , R) olduqda
Rx1 = F ( Px1 ) = F {x2 , x3} = Fx2 ∪ Fx3 = {x1} ∪ ∅ = {x1} ,
Rx2 = F ( Px2 ) = F{x1} = {x2 } ,
Rx3 = F ( Px3 ) = F {x1} = {x2 } .
34
Deməli, G1 və G2 qraflarının kompozisiyası belə
bir qrafdır:
Çalışmalar 3
Aşağıda G1 və G2 qrafları verilir. G1 ∪ G2 , G1 ∩ G2 ,
G1 × G2 , G1 ⊕ G2 və G1 (G2 ) , G2 (G1 ) qraflarını qurun.
1)
G1 G2
2)
G1 G2
3)
G1 G2
35
4)
G1 G2
5)
G1 G2
6)
G1 G2
7)
G1 G2
8)
G1 G2
36
9)
G1 G2
10)
G1 G2
37
4. Marşrutlar. Zəncirlər. Tsikllər.
Yollar. Konturlar
Tutaq ki, G = ( X ,U ) qrafı verilir, burada

X = {x1 , x2 ,K, xn } , U = {u1 , u2 ,K, um } , ui = ( xi1 , xi2 ) ,
i = 1,2,K, n .
Verilən qrafda xi təpələrinin və ui tillərinin müəy-
yən
x1 , u1 , x2 , u2 ,K, xn−k , un−k , xn−( k +1)
ardıcıllığına marşrut deyilir, burada x1 təpəsi marşru-
tun başlanğıcı, xn−( k +1) təpəsi marşrutun sonu adlanır.
Hər hansı marşrutu təpələrin x1 , x2 ,K, xk və ya
tillərin u1 , u 2 ,K, u k ardıcıllığı kimi də vermək olar. Əgər
qraf istiqamətlənməmişdirsə, onda təpələrin belə ardıcıl-
lığı zəncir adlanır. Zənciri təşkil edən təpələr arasında
təkrar olan yoxdursa, onda belə zəncir sadə, əks halda
mürəkkəb (sadə olmayan) adlanır. Zəncirin başlanğıc və
son təpələri üst-üstə düşərsə, onda belə zəncir tsikl
adlanır.
Verilən qrafın bütün təpələrindən yalnız bir dəfə
keçən tsiklə Hamilton tsikli deyilir. Qrafın hər bir
tilindən yalnız bir dəfə keçən tsiklə Eyler tsikli deyilir.
Əgər verilən qraf istiqamətlənmiş qrafdırsa, onda
tillərin müəyyən ardıcıllığına yol deyilir. Əgər yolu
təşkil edən tillər arasında təkrarlanan tillər yoxdursa,
onda belə yol sadə yol adlanır. Başlanğıc və son təpələri
üst-üstə düşən yola qapalı yol və ya kontur deyilir.
Tsikli olmayan istiqamətlənməmiş qraf atsiklik
38
qraf adlanır.
Marşrutu (zənciri, yolu) təşkil edən tillərin sayına
bu marşrutun uzunluğu deyilir.
İstiqamətlənməmiş qrafda ən kiçik tsiklin
uzunluğuna bu qrafın çevrəsi (″qucaq dolağı″) deyilir.
Misal 4.1.
S1 = ( x1 , x2 ) , S 2 = ( x1 , x2 , x4 , x7 ) − sadə zəncirlərdir;
S3 = ( x1 , x2 , x4 , x7 , x8 , x4 ) − sadə zəncir deyildir;
μ1 = ( x1 , x2 , x4 , x7 , x8 , x4 , x2 ) − zəncir olmayan mar-
şrutdur;
t1 = ( x1 , x2 , x4 , x7 , x8 , x4 , x1 ) − sadə olmayan tsikldir;
t2 = ( x1 , x2 , x4 , x1 ) − sadə tsikldir.
Bu qrafın çevrəsi (″qucaq dolağı″) 3-ə bərabərdir,
yəni S = ( x1 , x2 , x4 , x1 ) və ya S = ( x4 , x8 , x7 , x4 ) uzunluğu
ən kiçik olan tsikllərdir.
Teorem 4.1. Psevdoqrafda (istiqamətlənmiş psev-
doqrafda) hər bir tsikldən (qapalı yoldan-konturdan)
sadə tsikl (sadə kontur) ayırmaq olar.
Qeyd 1. Sadə tsiklin uzunluğu an azı 3-dür (psev-
doqrafda, multiqrafda və qraflarda) uyğun olaraq,
1 (ilgək), 2 (paralel, bir-birinə əks yönələn) uzunluqlu
tsikl ola bilər.
39
Teorem 4.2. Qapalı olmayan hər bir marşrutdan
(yoldan) eyni başlanğıc və son təpələri olan zəncir
ayırmaq olar.
Qeyd 2. İki μ1 = xi1 , ui1 , xi2 , ui2 ,K, xik −1 , uik , xik və
μ 2 = xik +1 , uik +1 ,K, xik + m marşrutlarının (yollarının) hasili
(kompozisiyası) μ3 = μ1μ 2 , yəni μ 2 -nin μ1 -in davamı
kimi götürülməsinə deyilir. Məsələn,
μ1 = x1 , u1 , x2 , u2 , x3
və
μ 2 = x3 , u4 , x4 , u5 , x6 , u6 , x7
olarsa, onda
μ3 = μ1μ 2 = x1 , u1 , x2 , u2 , x3 , u4 , x4 , u5 , x6 , u6 , x7
alınır.
4.1. Qraflarda müəyyən uzunluqlu marşrutların
(yolların) sayının aşkar edilməsi
Tutaq ki, G = ( X , F ) qrafı verilir və F qrafın təpə-
lərinin və ya təpələr çoxluğunun birqiymətli olmayan
inikasıdır. Qrafın təpələri arasında müəyyən uzunluqlu
marşrutların (yolların) olub-olmamasını aşkar edən üsul-
lardan biri belə bir təklifdən alınır.
Teorem 4.3. G qrafının təpələrinin A qonşuluq
matrisinin Ak = 1 A4⋅A2L43A qüvvətlərindən alınan matrisin
k dяфя
(i, j ) -cu elementi onun xi -ci təpəsini x j -cu təpəsi ilə

birləşdirən k uzunluqlu marşrutların (yolların) sayıdır.
Nəticə 1. G qrafının n tərtibli qonşuluq matrisində
( xi , x j ) − marşrutlarının ( xi ≠ x j ) olması üçün zəruri və
40
kafi şərt
Bn−1 = A + A2 + K + An−1
matrisinin (i, j ) -cu elementinin sıfırdan fərqli olmasıdır.
Nəticə 2. n tərtibli G qrafında xi təpəsinin daxil
olduğu tsiklin olması üçün zəruri və kafi şərt
Bn = A + A2 + K + An
qonşuluq matrisinin (i, j ) -cu elementinin sıfır olmama-
sıdır.
Teorem 4.3-ü və onun nəticələrini konkret bir
misalda göstərək.
Təpələrin qonşuluq A matrisini yazaq:

B E D C
B ⎡0 1 1 1⎤
E ⎢1 0 1 1⎥
A= ⎢ ⎥
D ⎢1 1 0 1⎥
⎢ ⎥
C ⎣1 1 1 0⎦
⎡0 1 1 1 ⎤ ⎡0 1 1 1⎤ ⎡3 2 2 2⎤
⎢1 0 1 1⎥ ⎢1 0 1 1⎥ ⎢2 3 2 2⎥
A =⎢
2 ⎥⋅⎢ ⎥=⎢ ⎥,
⎢1 1 0 1⎥ ⎢1 1 0 1⎥ ⎢2 2 3 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣1 1 1 0⎦ ⎣1 1 1 0⎦ ⎣ 2 2 2 3⎦
41
⎡6 7 7 7⎤
⎢7 6 7 7⎥
A =⎢
3 ⎥
⎢7 7 6 7⎥
⎢ ⎥
⎣7 7 7 6⎦
A3 matrisinin, məsələn, (2,3) -cü elementi 7-dir. Bu
o deməkdir ki, E təpəsindən D təpəsinə uzunluğu 3
olan 7 marşrut var. Onlardan bir neçəsini göstərək:
E , u1 , B, u 2 , C , u6 , D ;
E , u 3 , C , u 2 , B, u 4 , D ;
E , u5 , D, u 4 , B, u 4 , D və s.
Qeyd. Verilən qrafda müəyyən uzunluqlu marşrut-
ları bilavasitə almaq üçün A qonşuluq matrisində (i, j ) -
cu element olaraq ( xi , x j ) tilini yazıb matrisi lazım olan
qüvvətə yüksəltmək lazımdır.
Məsələn, istiqamətlənmiş G qrafını götürək.
⎡0 u1 0 0⎤
⎢0 0 0 u3 ⎥
A=⎢ ⎥
⎢0 u2 0 u5 ⎥
⎢ ⎥
⎣u4 0 0 0⎦
42
⎡0 u1 0 0 ⎤ ⎡ 0 u1 0 0⎤
⎢0 0 0 u3 ⎥ ⎢ 0 0 0 u3 ⎥
A = A⋅ A = ⎢
2 ⎥⋅⎢ ⎥=
⎢0 u2 0 u5 ⎥ ⎢ 0 u2 0 u5 ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣u4 0 0 0 ⎦ ⎣u4 0 0 0⎦
⎡ 0 0 0 u1u3 ⎤
⎢u u 0 0 0 ⎥
=⎢ 3 4 ⎥
⎢u5u4 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
⎣ 0 u4u1 0 0 ⎦
Deməli, x2 təpəsindən x1 təpəsinə uzunluğu 2 olan

u3 ,u4 − yolu var, x1 təpəsindən x4 təpəsinə uzunluğu 2
olan u1 ,u3 − yolu var və s.
Çalışmalar 4
Aşağıdakı qraflarda təpələrin qonşuluq matrisinin
köməyi ilə uzunluğu 3 olan marşrutları və x1 təpəsindən
çıxan və uzunluğu 2 olan bütün marşrutları tapın.
1) 2)
43
3) 4)
5) 6)
7) 8)
9) 10)
11) 12)
44
13) 14)
15) 16)
17) 18)
19) 20)
45
5. Əlaqəli qraflar. Möhkəm əlaqəli qraflar
Qraflar nəzəriyyəsində əsas anlayışlardan biri də
qrafın əlaqəlilik münasibətidir.
Əgər hər hansı G qrafında ixtiyari iki xi ≠ x j
təpələrini birləşdirən ən azı bir marşrut (yol) varsa, onda
xi və x j təpələri əlaqəli təpələr, qraf isə əlaqəli qraf
adlanır.
Əgər G qrafında üst-üstə düşməyən ixtiyari iki xi
və x j təpələrini birləşdirən ( xi , x j ) − marşrutu (yolu) və
( x j , xi ) − marşrutu (yolu) varsa, onda G qrafı möhkəm
əlaqəli qraf adlanır.
Aydındır ki, əgər G qrafı istiqamətlənməmiş əla-
qəli qrafdırsa, onda həm də möhkəm əlaqəlidir, çünki bu
halda ( xi , x j ) − marşrutu ( x j , xi ) − marşrutu ilə üst-üstə
düşür.
Misal 5.1.
G1 G2
Qraf əlaqəli deyil. Qraf əlaqəlidir, lakin möhkəm
əlaqəli deyildir, məsələn, x3 və
x5 təpələri arasında əlaqə
yoxdur.
46
G2
Qraf möhkəm əlaqəlidir, cünki ixtiyari
iki xi və x j təpələrindən birindən
digərinə aparan yol var.
Teorem 5.1. İstənilən G qrafında ya qrafın özü, ya

da onun tamamlayıcısı əlaqəlidir.
Misal 5.2.
G G − tamamlayıcı qraf
Tərif 5.1. Hər hansı G qrafını təşkil edən altqraf-

lara onun əlaqəlilik komponentləri (təşkilediciləri)
deyilir.
Ola bilsin ki, qrafın altqrafları içərisində möhkəm
əlaqəli altqrafları olsun. Qraflar nəzəriyyəsində hər hansı
G qrafını onun möhkəm əlaqəli altqraflarına ayrılışı
məsələsi vacib məsələlərdən biridir.
47
5.1. Qrafın maksimal möhkəm əlaqəli
altqraflara ayrılışı
Tərif 5.2. Əgər G qrafının hər hansı möhkəm əla-
qəli G1 altqrafı başqa bir möhkəm əlaqəli G2 altqrafına
tamamilə daxil deyildirsə, onda G1 altqrafı G -nin
maksimal möhkəm əlaqəli altqrafı adlanır.
Hər hansı G qrafını onun maksimal möhkəm əla-
qəli altqraflara (əgər belə altqraflar varsa) ayrılışını bir
neçə üsulla vermək olar. Onlardan bir neçəsi ilə tanış
olaq.
1. Çatdırma və əksçatdırma matrislər üsulu
Tutaq ki, G = ( X ,U ) qrafı verilir və A matrisi bu
qrafın təpələrinin qonşuluq matrisidir. Belə bir B matrisi
düzəldək:
B = E + A + A 2 + K + An ,
burada E − vahid matrisdir.
B matrisinin köməyilə n - tərtibli C matrisinin cij
elementlərini belə təyin edək:
⎧1, bij ≠ 0 olarsa,
cij = ⎨
⎩0 bij = 0 olarsa.
Tərif 5.3. Əgər G = ( X ,U ) qrafı istiqamətlənmə-
miş qrafdırsa, onda C matrisi əlaqəlik matrisi adlanır.
Əgər G qrafı istiqamətlənmiş qrafdırsa, onda C matrisi
çatdırma matrisi adlanır, yəni onun cij elementi sıfır
deyildirsə, onda bu o deməkdir ki, xi təpəsindən x j
təpəsinə çatdıran (aparan) marşrut var.
48
ksçatdırma L matrisinin l ij − elementləri belə
təyin olunur:
⎧1, яэяр x j tяпясиндян xi tяпясиня
⎪
⎪ маршрут (йол) варса,
l ij = ⎨
⎪0, яэяр x j tяпясиндян xi tяпясиня
⎪ маршрут (йол) йохдурса.
⎩
Asanlıqla göstərmək olar ki, L = C T -dir.
Tutaq ki, belə bir S = C * L matrisi düzəldirik,
burada * əməli çatdırma C və əksçatdırma L matris-
lərinin uyğun elementlərinin hasili deməkdir, yəni
sij = cij * l ij .
Əgər xi və x j təpələri qarşılıqlı çatdırıla bilən təpə-
lərdirsə, onda yalnız və yalnız bu halda sij = 1, əks halda,
sij = 0 . Bu dediklərimizi konkret bir misalda nümayiş
etdirək.
Misal 5.3.
G = ( X ,U ) ,
burada X = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 } ,
U = {( x1 , x2 ), ( x2 , x4 ), ( x4 , x5 ), ( x2 , x3 ), ( x3 , x1 )}
qrafını möhkəm əlaqəli altqraflara ayırın.
G
49
A − qonşuluq matrisi belə olacaq:
⎡0 1 0 0 0 ⎤
⎢0 0 1 1 0 ⎥
⎢ ⎥
A = ⎢1 0 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 0 1 ⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
A − qonşuluq matrisinin A2 , A3 , A4 , A5 qüvvətlə-
rini hesablayaq.
⎡0 1 0 0 0 ⎤ ⎡0 1 0 0 0⎤
⎢0 0 1 1 0 ⎥ ⎢0 0 1 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A 2 = A ⋅ A = ⎢1 0 0 0 0 ⎥ ⋅ ⎢ 1 0 0 0 0⎥ =
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ 0 0 0 0 1 ⎥ ⎢0 0 0 0 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡0 0 1 1 0⎤
⎢1 0 0 0 1⎥
⎢ ⎥
= ⎢0 1 0 0 0⎥ ;
⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡0 0 1 1 0 ⎤ ⎡0 1 0 0 0⎤
⎢1 0 0 0 1 ⎥ ⎢0 0 1 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = A ⋅ A = ⎢0
3 2
1 0 0 0⎥ ⋅ ⎢1 0 0 0 0⎥ =
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 0 0 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
50
⎡1 0 0 0 1⎤
⎢0 1 0 0 0⎥
⎢ ⎥
= ⎢0 0 1 1 0⎥ ;
⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡1 0 0 0 1 ⎤ ⎡0 1 0 0 0⎤
⎢0 1 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 1 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A = A ⋅ A = ⎢0
4 3
0 1 1 0⎥ ⋅ ⎢1 0 0 0 0⎥ =
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 0 0 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡0 1 0 0 0⎤
⎢0 0 1 1 0⎥
⎢ ⎥
= ⎢1 0 0 0 1⎥ ;
⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡0 1 0 0 0 ⎤ ⎡0 1 0 0 0⎤
⎢0 0 1 1 0 ⎥ ⎢0 0 1 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
A 5 = A 4 ⋅ A = ⎢1 0 0 0 1⎥ ⋅ ⎢1 0 0 0 0⎥ =
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 0 0 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
51
⎡0 0 0⎤
1 1
⎢1 0 1⎥
0 0
⎢ ⎥
= ⎢0 1 0⎥ .
0 0
⎢ ⎥
⎢0 0 0
0⎥ 0
⎢⎣0 0 0⎥⎦
0 0
İndi isə B matrisini təyin edək:
B = E + A + A 2 + A3 + A 4 + A5 =
⎡1 0 0 0 0 ⎤ ⎡0 1 0 0 0⎤
⎢0 1 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 1 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
= ⎢0 0 1 0 0⎥ + ⎢1 0 0 0 0⎥ +
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 1 0 ⎥ ⎢0 0 0 0 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 1⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡0 0 1 1 0 ⎤ ⎡1 0 0 0 1⎤
⎢1 0 0 0 1 ⎥ ⎢0 1 0 0 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
+ ⎢0 1 0 0 0 ⎥ + ⎢0 0 1 1 0⎥ +
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 0 0 0⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
⎡0 1 0 0 0 ⎤ ⎡0 0 1 1 0⎤
⎢0 0 1 1 0 ⎥ ⎢1 0 0 0 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
+ ⎢1 0 0 0 1 ⎥ + ⎢0 1 0 0 0⎥ =
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0 ⎥ ⎢0 0 0 0 0⎥
⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦ ⎢⎣0 0 0 0 0⎥⎦
52
⎡2 2 2 2 1⎤
⎢2 2 2 2 2⎥
⎢ ⎥
= ⎢2 2 2 1 1⎥ .
⎢ ⎥
⎢0 0 0 1 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 1⎥⎦
Buradan alırıq ki,
⎡1 1 1 1 1⎤
⎢1 1 1 1 1⎥
⎢ ⎥
C = ⎢1 1 1 1 1⎥ .
⎢ ⎥
⎢0 0 0 1 1⎥
⎢⎣0 0 0 0 1⎥⎦
⎡1 1 1 0 0⎤
⎢1 1 1 0 0⎥
⎢ ⎥
Əksçatdırma matrisi L = C = ⎢1
T
1 1 0 0⎥ və
⎢ ⎥
⎢1 1 1 1 0⎥
⎢⎣1 1 1 1 1⎥⎦
S = C*L = ,
deməli, üç maksimal möhkəm əlaqəli altqraf vardır:

53
G1 = ( X 1 ,U1 ) , G2 = ( X 2 ,U 2 ) , G3 = ( X 3 ,U 3 ) ,
X 1 = {x1 , x2 , x3 } , X 2 = { x4 } , X 3 = {x5 } ,
U 1 = {( x1 , x2 ), ( x2 , x3 ), U2 = ∅ , U3 = ∅ ,
( x3 , x1 )} ,
Beləliklə, S matrisində baş diaqonal üzrə vahidlər-

dən ibarət kvadrat matrislər (onlar qırıq-qırıq xətlərlə
göstərilmişdir) alınmış maksimal möhkəm əlaqəli alt-
qrafların uyğun matrisləridir.
Misal 5.3-də verilmiş qrafa uyğun çatdırma və
əksçatdırma matrislərinin, möhkəm əlaqəlilik kompo-
nentləri matrisinin Mathcad mühitində hesablanmasının
listinqi aşağıda verilmişdir.
⎛0 1 0 0 0⎞
⎜0 0 1 1 0
⎟
⎜ ⎟
A := ⎜ 1 0 0 0 0⎟
⎜0 0 0 0 1⎟
⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 0⎠
⎛0 0 1 1 0⎞ ⎛1 0 0 0 1⎞
⎜1 0 0 0 1
⎟ ⎜0 1 0 0 0
⎟
2
⎜ ⎟ 3
⎜ ⎟
A =⎜0 1 0 0 0⎟ A =⎜0 0 1 1 0⎟
⎜0 0 0 0 0⎟ ⎜0 0 0 0 0⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 0⎠ ⎝0 0 0 0 0⎠
54
⎛0 1 0 0 0⎞ ⎛0 0 1 1 0⎞
⎜0 0 1 1 0
⎟ ⎜1 0 0 0 1
⎟
4
⎜ ⎟ 5
⎜ ⎟
A =⎜1 0 0 0 1⎟ A =⎜0 1 0 0 0⎟
⎜0 0 0 0 0⎟ ⎜0 0 0 0 0⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 0⎠ ⎝0 0 0 0 0⎠
n := rows ( A ) n
∑
i
E := identity ( n) B := E + A
ORIGIN := 1 i=1
⎛1 0 0 0 0⎞ ⎛2 2 2 2 1⎞
⎜0 1 0 0 0
⎟ ⎜2 2 2 2 2
⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
E =⎜0 0 1 0 0⎟ B=⎜2 2 2 1 1⎟
⎜0 0 0 1 0⎟ ⎜0 0 0 1 1⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 1⎠ ⎝0 0 0 0 1⎠
i := 1 .. n j := 1 .. n
C i , j := if ( Bi , j > 0 , 1 , 0)
⎛1 1 1 1 1⎞ ⎛1 1 1 0 0⎞
⎜1 1 1 1 1
⎟ ⎜1 1 1 0 0
⎟
⎜ ⎟ T
⎜ ⎟
C =⎜1 1 1 1 1⎟ L := C = ⎜ 1 1 1 0 0⎟
⎜0 0 0 1 1⎟ ⎜1 1 1 1 0⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 1⎠ ⎝1 1 1 1 1⎠
55
S i , j := C i , j ⋅Li , j ⎛1 1 1 0 0⎞
⎜1 1 1 0 0
⎟
⎜ ⎟
S =⎜1 1 1 0 0⎟
⎜0 0 0 1 0⎟
⎜ ⎟
⎝0 0 0 0 1⎠
2. Qrafın maksimal möhkəm əlaqəli altqraflara

ayrılışının Malqranj üsulu
Malqranj üsulu qrafın təpələrinin tranzitiv qapan-
ması anlayışına əsaslanır.
Tutaq ki, G = ( X , F ) = ( X , F −1 ) qrafı verilir, burada
F və onun tərsi F −1 təpələrin birqiymətli olmayan ini-
kaslarıdır, yəni Fxi çoxluğu xi təpəsindən çıxan və x j
təpəsinə daxil olan tillərin son təpələr çoxluğudur, F −1 xi
isə çoxluğu xi təpəsinə daxil olan ( xi , x j ) tillərinin son
təpələr çoxluğudur.
∧
∀xi ∈ X təpəsinin tranzitiv qapanması Ftr xi və ya
∧
−1
F xi kimi işarə olunur və
tr
∧
Ftr xi = {xi } ∪ Fxi ∪ F 2 xi ∪ K ∪ F k xi ∪ K
∧
F xi = {xi } ∪ F −1 xi ∪ F −2 xi ∪ K ∪ F −k xi ∪ K
−1
tr
birləşmələrindən ibarətdir, burada F k xi = F ( F k −1 xi ) və

ya F − k xi = F −1 ( F − ( k −1) xi ) kimi başa düşülür.
56
∧
Misal 5.4. Verilən qrafın x1 təpəsinin Ftr x1 və
∧
−1
F x1 tranzitiv qapanmalarını təyin edin.
tr
X = {x1 , x2 , x3 , x4 } .
Fx1 = {x2 } , F −1 x1 = {x3} ,

Fx2 = {x2 , x3} , F −1 x2 = {x1 , x2} ,
Fx3 = {x1 , x4 } , F −1 x3 = {x2 } ,
Fx4 = ∅ , F −1 x4 = {x3} .
F 2 x1 = F ( Fx1 ) = F{x2 } = Fx2 = {x2 , x3} ,
F 3 x1 = F ( F 2 x1 ) = F{x2 , x3} = Fx2 ∪ Fx3 =
= {x2 , x3} ∪ {x1 , x4 } = {x1 , x2 , x3 , x4 },
F 4 x1 = F ( F 3 x1 ) = F{x1 , x2 , x3 , x4 } =
= Fx1 ∪ Fx2 ∪ Fx3 ∪ Fx4 = {x1 , x2 , x3 , x4 }.
Deməli,
∧
Ftr x1 = {x1} ∪ Fx1 ∪ F 2 x1 ∪ F 3 x1 ∪ F 4 x1 =
= {x1} ∪ {x2 } ∪ {x2 , x3} ∪ {x1 , x2 , x3 , x4 } ∪
∪ {x1 , x2 , x3 , x4 } = {x1 , x2 , x3 , x4 }.
57
∧
Analoji olaraq, Ftr−1 x1 -i hesablayaq:
F −1 x1 = {x3} ,
F −2 x1 = F −1 ( F −1 x1 ) = F −1{x3} = F −1 x3 = {x2 } ,
F −3 x1 = F −1 ( F −2 x1 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1 , x2 } ,
F −4 x1 = F −1 ( F −3 x1 ) = F −1{x1 , x2 } =
= F −1 x1 ∪ F −1 x2 = {x3} ∪ {x1 , x2 } = {x1 , x2 , x3}.
Deməli,
∧
F x = {x1} ∪ F −1 x1 ∪ F −2 x1 ∪ F −3 x1 ∪ F −4 x1 =
−1
tr 1
= {x1} ∪ {x3} ∪ {x2 } ∪ {x1 , x2} ∪ {x1 , x2 , x3} =

= {x1 , x2 , x3}.
Indi isə Malqranj üsulu ilə verilən
G = ( X , F ) = ( X , F −1 )
qrafını onun maksimal möhkəm əlaqəli altqraflara ayrı-
lışını verək.
Tutaq ki, G qrafında X = {x1 , x2 ,K, xn } təpələp
∧
çoxluğudur. Bu təpələp çoxluğunu onların Ftr xi və
∧
−1
F xi tranzitiv qapanmalarının vasitəsilə kəsişməyən
tr
altçoxlulara (siniflərə) bölmək üçün belə addımlar atılır:
∧ ∧
−1
Addım 1. ∀x ∈ X üçün Ftr xi və F xi tapılır və tr
∧ ∧
K1 ( xi ) = Ftr xi ∩ Ftr−1 xi
təyin olunur.
Addım 2. x j ∉ K1 ( xi ) təpəsi götürülür və
58
∧ ∧
K 2 ( x j ) = Ftr x j ∩ Ftr−1 x j
təyin olunur.
Addım 3. xk ∉ K 2 ( x j ) təpəsi götürülür və
∧ ∧
K 3 ( xk ) = Ftr xk ∩ Ftr−1 xk
təyin olunur və s. Proses qalan təpələr qurtarana qədər
davam etdirilir. Nəticədə G qrafının kəsişməyən K1 ( xi ) ,
K 2 ( x j ) , K , K m ( xs ) altçoxluqlarını alırıq. Bu altçoxluqlar
axtarılan maksimal möhkəm əlaqəli altqrafların uyğun
altçoxluqlarıdır.
Malqranj üsulunu yuxarıda baxdığımız Misal 5.3-
dəki qraf üçün nümayiş etdirək.
Misal 5.5. Verilən qrafı Malqranj üsulu ilə maksi-
mal möhkəm əlaqəli altqraflara ayırın.
Fx1 = {x2 } , F −1 x1 = {x3} ,

Fx2 = {x4 , x3 } , F −1 x2 = {x1} ,
Fx3 = {x1} , F −1 x3 = {x2 } ,
Fx4 = {x5 } , F − 1 x4 = { x2 }
Fx5 = ∅ , F −1 x5 = {x4 } .
59
∧
1) Ftr x1 = {x1} ∪ Fx1 ∪ F 2 x1 ∪ F 3 x1 ∪ K
F 2 x1 = F ( Fx1 ) = F{x2 } = Fx2 = {x3 , x4 } ,
F 3 x1 = F ( F 2 x1 ) = F {x3 , x4 } = Fx3 ∪ Fx4 =
= {x1} ∪ {x5 } = {x1 , x5 },
F 4 x1 = F ( F 3 x1 ) = F{x1 , x5 } =
= Fx1 ∪ Fx5 = {x2 } ∪ ∅ = {x2 },
F 5 x1 = F ( F 4 x1 ) = F{x2 } = Fx2 = {x3 , x4 } ,
F 6 x1 = F ( F 5 x1 ) = F {x3 , x4 } = Fx3 ∪ Fx4 =
= {x1} ∪ {x5 } = {x1 , x5 }.
∧
Ftr x1 = {x1} ∪ Fx1 ∪ F 2 x1 ∪ F 3 x1 ∪ F 4 x1 ∪
∪ F 5 x1 ∪ F 6 x1 = {x1} ∪ {x2 } ∪ {x3 , x4 } ∪
∪ {x1 , x5 } ∪ {x2 } ∪ {x3 , x4 } ∪ {x1 , x5 } =
= {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 }.
∧
Ftr−1 x1 = {x1} ∪ F −1 x1 ∪ F −2 x1 ∪ F −3 x1 ∪ K
F −1 x1 = {x3} ,
F −2 x1 = F −1 ( F −1 x1 ) = F −1{x3} = F −1 x3 = {x2 } ,
F −3 x1 = F −1 ( F −2 x1 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1} ,
F −4 x1 = F −1 ( F −3 x1 ) = F −1{x1} = F −1 x1 = {x3} .
F −5 x1 = F −1 ( F −4 x1 ) = F −1{x3} = F −1 x3 = {x2 } .
F −6 x1 = F −1 ( F −5 x1 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1} .
60
∧
Ftr−1 x1 = {x1} ∪ {x3 } ∪ {x2 } ∪ {x1} ∪ {x3 } ∪
∪ {x2 } ∪ {x1} = {x1 , x2 , x3}.
Beləliklə, aldıq ki,
∧ ∧
Ftr x1 = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5} , Ftr−1 x1 = {x1 , x2 , x3} ,
∧ ∧
−1
K1 ( x1 ) = Ftr x1 ∩ F x1 =tr
= {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 } ∩ {x1 , x2 , x3} = {x1 , x2 , x3}.

∧ ∧
2) x4 ∉ K1 ( x1 ) və Ftr x4 , Ftr−1 x4 tranzitiv qapanmala-
rını təyin edək.
Fx4 = {x5 } ,
F 2 x4 = F ( Fx4 ) = F {x5 } = Fx5 = ∅ .
∧
Ftr x4 = {x4 } ∪ Fx4 ∪ F 2 x4 ∪ F 3 x4 =
= {x4 } ∪ {x5} ∪ ∅ = {x4 , x5 } .
F − 1 x4 = { x2 } .
F −2 x4 = F −1 ( F −1 x4 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1} ,
F −3 x4 = F −1 ( F −2 x4 ) = F −1{x1} = F −1 x1 = {x3} ,
F −4 x4 = F −1 ( F −3 x4 ) = F −1{x3} = F −1 x3 = {x2 } .
F −5 x4 = F −1 ( F −4 x4 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1} .
F −6 x4 = F −1 ( F −5 x4 ) = F −1{x1} = F −1 x1 = {x3} .
Deməli,
∧
F x4 = {x4 } ∪ F −1 x4 ∪ F −2 x4 ∪ F −3 x4 ∪ K =
−1
tr
61
= {x4 } ∪ {x2 } ∪ {x1} ∪ {x3} ∪ {x2 } ∪
∪ {x1} ∪ {x3} = {x1 , x2 , x3 , x4 }.
∧ ∧
−1
K 2 ( x4 ) = Ftr x4 ∩ F x4 =
tr
= {x4 , x5 } ∩ {x1 , x2 , x3 , x4 } = {x4 }.

∧ ∧
3) x5 ∉ K 2 ( x4 ) və Ftr x5 , Ftr−1 x5 tranzitiv qapanma-
larını təyin edək.
Fx5 = ∅ ,
F 2 x5 = F ( Fx5 ) = F∅ = ∅ .
∧
Ftr x5 = {x5 } ∪ Fx5 ∪ F 2 x5 = {x5} ∪ ∅ = {x5 } .
F −1 x5 = {x4 } .
F −2 x5 = F −1 ( F −1 x5 ) = F −1{x4 } = F −1 x4 = {x2 } ,
F −3 x5 = F −1 ( F −2 x5 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1} ,
F −4 x5 = F −1 ( F −3 x5 ) = F −1{x1} = F −1 x1 = {x3} .
F −5 x5 = F −1 ( F −4 x5 ) = F −1{x3} = F −1 x3 = {x2 } .
F −6 x5 = F −1 ( F −5 x5 ) = F −1{x2 } = F −1 x2 = {x1} .
∧
Ftr−1 x5 = {x5 } ∪ F −1 x5 ∪ F −2 x5 ∪ F −3 x5 ∪ K =
= {x5 } ∪ {x4 } ∪ {x2 } ∪ {x1} ∪ {x3} ∪
∪ {x2 } ∪ {x1} = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 }.
∧ ∧
−1
K 3 ( x5 ) = Ftr x5 ∩ F x5 =tr
= {x5} ∩ {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 } = {x5 }.

Beləliklə, Malqranj usulu da əvvəl aldığımız üç
62
möhkəm əlaqəli altqrafların uyğun təpələr çoxluğunu
verdi, yəni
K1 ( x1 ) = {x1 , x2 , x3 } , K 2 ( x4 ) = {x4 } və K 3 ( x5 ) = {x5 } ,
burada K1 ( x1 ) − x1 təpəsinin, K 2 ( x4 ) − x4 təpəsinin və
K 3 ( x5 ) − x5 təpəsinin daxil olduqları möhkəm əlaqəli
altqrafların təpələr çoxluqlarıdır.
5.2. Qrafı hissələrə ayıran təpələr və tillər. Blok
qraflar. Təpəyə və tilə görə əlaqəlilik
Tutaq ki, G = ( X ,U ) qrafı verilir. Əgər bu qrafın
hər hansı xi ∈ X təpəsini atdıqda qrafın əlaqəlilik
komponentlərinin (təşkiledicilərinin) sayı artarsa, onda
xi təpəsinə qrafı hissələrə ayıran təpə və ya sadəcə
olaraq ayırıcı təpə deyilir.
Əgər G qrafinda onun hər hansı ( xi , x j ) ∈U tilini
atdıqda qrafın əlaqəlilik komponentlərinin sayı artarsa,
onda belə ( xi , x j ) tilinə körpücük deyilir.
Ayırıcı təpələri (nöqtələri) olmayan əlaqəli qrafa
blok deyilir.
Məsələn, aşağıdakı qrafda
1) d, e − təpələri ayırıcı təpələrdir və başqa belə

təpələr yoxdur;
2) (d , e) − tili körpücükdür və başqa belə tillər
yoxdur;
63
3) Təpələr çoxluğu uyğun olaraq {a, b, c, d } ,
{k , m, e} , {e, l, t} olan alqraflar − blokdurlar və başqa
belə bloklar yoxdur.
Qrafdan göründüyü kimi, ayırıcı təpələr körpücük
olan tilə insidentdirlər, amma belə olmaya da bilər.
Teorem 5.2. Əgər hər hansı x təpəsi qrafda kör-
pücüyə insidentdirsə və asılmış təpə deyildirsə, onda bu
x təpəsi ayırıcıdır.
Tərif 5.4. Aradan qaldırılması G qrafını əlaqəsiz
və ya yalnız təpələrdən ibarət olan G0 qrafına gətirən
təpələrin ən kiçik sayına G qrafının təpəyə görə əlaqə-
liliyi deyilir və χ (G ) kimi işarə olunur.
Məsələn,
1) əgər χ (G ) = 0 olarsa, onda G qrafı əlaqəsizdir;
2) əgər χ (G ) = 1 olarsa, onda G qrafında bir ayırıcı
təpə var;
3) əgər χ ( K n ) = n − 1 olarsa, onda G qrafı tam
qrafdır, burada n − təpələrin sayıdır.
Tərif 5.5. G qrafında aradan qaldırılması ilə bu
qrafı əlaqəsiz və ya yalnız təpələrdən ibarət olan G0
qrafına gətirən tillərin ən kiçik sayına G qrafının tilə
görə əlaqəliliyi deyilir və λ (G ) kimi işarə olunur.
Məsələn,
1) əgər λ (G ) = 0 olarsa, onda G qrafı əlaqəsiz
qrafdır;
2) əgər λ (G ) = 1 olarsa, onda G qrafında körpüсük
var;
64
3) əgər λ (G ) = m − 1 olarsa, onda G qrafı tam
qrafdır, burada m − tillərin sayıdır.
Teorem 5.3. Əgər δ (G ) − qrafın təpələrin dərəcə-
lərindən ən kiçiyidirsə, onda
χ (G ) ≤ λ (G ) ≤ δ (G )
münasibəti doğrudur.
Teorem 5.4. Əgər n − qrafın təpələrinin sayı,
m − tillərinin sayı, k − əlaqəlilik komponentlərinin sayı-
dırsa, onda
(n − k )(n − (k − 1))
n−k ≤m≤
2
Çalışmalar 5
5.1. Çatdırma və əksçatdırma matrisləri vasitəsilə G
qrafını maksimal möhkəm əlaqəli altqraflara ayırın.
1) 2)
3) 4)
65
5) 6)
7) 8)
9) 10)
11) 12)
66
5.2. G qrafında F 3 x1 , F −3 x1 , F 3 x2 , F −3 x2 , F 3 x3 , F −3 x3 ,
F 3 x4 , F −3 x4 inikasları olan təpələr çoxluqlarını tapın.
1) 2)
3) 4)
5) 6)
7) 8)
67
9) 10)
5.3. Malqranj usulu ilə G qrafını maksimal möhkəm

əlaqəli altqraflara ayırın.
1) 2)
3) 4)
5) 6)
68
7) 8)
9) 10)
11) 12)
69
6. Qraflarda məsafə xarakteristikaları
Yuxarıda qeyd etdik ki, marşrutu (yolu) təşkil edən
tillərin sayına onun uzunluğu deyilir.
İstiqamətlənməmiş G əlaqəli qrafında ən qısa
uzunluqlu ( xi , x j ) − marşruta xi və x j təpələri arasında
məsafə deyilir və ρ ( xi , x j ) kimi işarə olunur, burada
i = j olduqda ρ ( xi , x j ) = 0 .
Aydındır ki, belə təyin olunan məsafə anlayışı
metrikanın aşağıdakı aksiomlarını ödəyir:
Aksiom 1. ∀xi , x j ∈ X üçün ρ ( xi , x j ) ≥ 0 ;
Aksiom 2. ρ ( xi , x j ) = 0 ⇒ xi = x j ;
Aksiom 3. ρ ( xi , x j ) = ρ ( x j , xi ) − simmetriklik;
Aksiom 4. ρ ( xi , x j ) ≤ ρ ( xi , xk ) + ρ ( xk , x j ) (üçbu-
caq bərabərsizliyi).
Əgər G qrafında X = {x1 , x2 ,K, xn } olarsa, onda
P = ( pij ) matrisinə G qrafının məsafələr matrisi deyilir,
burada pij = ρ ( xi , x j ) .
Aydındır ki, P = PT , yəni P − simmetrik matrisdir.
Tərif 6.1. Qeyd olunmuş istənilən x ∈ X təpəsi
üçün
e( x) = max{ρ ( x, x j ) | x j ∈ X }
ədədinə x təpəsinin eksentrisiteti deyilir.
Deməli, hər hansı x təpəsinin eksentrisiteti bu təpə-
dən qrafın ən uzaqlaşmış təpəsinə qədər olan məsafəsinə
bərabərdir. Əgər P matrisi məsafələr matrisidirsə, onda
70
e( xi ) eksentrisiteti matrisin i-ci sətrində duran ədəd-
lərdən ən böyüyünə bərabərdir.
Tərif 6.2. G qrafının təpələrinin eksentrisitetlərin-
dən ən böyüyünə onun diametri deyilir və d (G ) kimi
işarə olunur:
d (G ) = max e( xi ) = max max ρ ( xi , x j ) .
xi ∈X xi ∈X x j ∈X
Tərif 6.3. Əgər hər hansı x təpəsi üçün

e( x) = d (G ) olarsa, onda x təpəsi G qrafının onun
ən ucqar təpəsi adlanır.
Tərif 6.4. G qrafının təpələrinin eksentrisitetlərin-
dən ən kiçiyinə onun radiusu deyilir və r (G ) kimi işarə
olunur:
r (G ) = min e( xi ) = min max ρ ( xi , x j ) .
xi ∈ X xi ∈ X x j ∈X
Tərif 6.5. Əgər hər hansı x təpəsi üçün

e( x) = r (G ) olarsa, onda x təpəsi onun mərkəzi adlanır
(minimal eksentristetə malik olan təpələr).
Qrafın bir neçə mərkəzi ola bilər.
Misal. G qrafı özünün məsafələr P matrisi ilə
verilir:
x1 x2 x3 x4 x5
x1 ⎡0 2 3 1 4⎤
x2 ⎢ 2 0 1 2 3⎥
⎢ ⎥
x ⎢
P = 3 3 1 0 1 2⎥
x4 ⎢1 2 1 0 5⎥
⎢ ⎥
x5 ⎢⎣4 3 2 5 0⎥⎦
71
G
P matrisindən göründüyü kimi,

e( x1 ) = 4 ,
e( x 2 ) = 3 ,
e ( x3 ) = 3 ,
e( x 4 ) = 5 ,
e ( x5 ) = 5 .
Deməli, bunlardan ən böyüyü e( x4 ) = e( x5 ) = 5 -dir,
qrafın diametri d (G ) = 5 -dir və x4 , x5 təpələri ən ucqar
təpələrdir. e( xi ) -lərdən ən kiçiyi e( x2 ) = e( x3 ) = 3 -dür,
qrafın radiusu r (G ) = 3 -dür və x2 , x3 təpələri mərkəz-
lərdir.
Qeyd. Əgər G qrafının təpələrinə və ya tillərinə
qarşı bir ədəd qoyulursa, onda belə qraf yüklü və çəkili
qraf adlanır. Aydındır ki, hər hansı μ ( xi , x j ) marşrutu-
nun yükü (çəkisi) onu təşkil edən təpələrin və ya tillərin
yükləri (çəkiləri) cəminə bərabərdir. Belə olduqda qraf-
lar (yüklü) üzərində ekstremal məsələlər qoymaq olar.
72
Çalışmalar 6
Çəki matrisləri ilə verilmiş qraflarda e( xi ) , d (G )

və r (G ) məsafə xarakteristikalarını tapın.
1) ⎡0 3 2 1⎤ 2) ⎡0 5 4 7 6⎤
⎢3 0 4 2⎥ ⎢5 0 3 5 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢2 4 0 3⎥ ⎢4 3 0 6 8⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣1 2 3 0⎦ ⎢7 5 6 0 2⎥
⎢⎣6 1 8 2 0⎥⎦
3) ⎡0 1 4 3⎤ 4) ⎡0 7 3 8⎤
⎢1 0 5 2⎥ ⎢7 0 4 5⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢4 5 0 6⎥ ⎢3 4 0 6⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣3 2 6 0⎦ ⎣8 5 6 0⎦
5) ⎡0 4 3 2 5⎤ 6) ⎡0 8 4 3 2⎤
⎢4 0 6 7 9⎥ ⎢8 0 3 6 7⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 6 0 8 4⎥ ⎢4 3 0 9 10⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢2 7 8 0 7⎥ ⎢3 6 9 0 6⎥
⎢⎣5 9 4 7 0⎥⎦ ⎢⎣2 7 10 6 0 ⎥⎦
73
7) ⎡ 0 8 10 9 6 7 ⎤ 8) ⎡0 2 1 3 4⎤
⎢8 0 7 3 4 5⎥ ⎢2 0 4 5 6⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢10 7 0 5 3 1⎥ ⎢1 4 0 3 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢9 3 5 0 2 3⎥ ⎢3 5 3 0 7⎥
⎢6 4 3 2 0 9⎥ ⎢⎣4 6 2 7 0⎥⎦
⎢ ⎥
⎣7 5 1 3 9 0⎦
9) ⎡0 3 3 2⎤ 10) ⎡0 6 4 2⎤
⎢3 0 4 5⎥ ⎢6 0 4 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 4 0 6⎥ ⎢4 4 0 5⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣2 5 6 0⎦ ⎣2 3 5 0⎦
74
7. Qraflarda ekstremal məsələlər və onların
həll üsulları
Tutaq ki, istiqamətlənmiş G = ( X ,U ) qrafı verilir

və bu qrafda hər hansı bir qeyd olunmuş xi təpəsindən
(adətən belə təpə mənbə elan edilir) olan ən qısa (ən
uzun) marşrutu (yolu) tapmaq məsələsi qoyulur. Belə
qraflar çəkili və ya yüklü qraflardır, yəni təpələrinə və ya
tillərinə qarşı müəyyən ədədlər (yüklər) qarşı qoyulur.
Belə ekstremal məsələlərin həlli üçün müəyyən alqorim-
lər vardır. Onlardan bəziləri ilə tanış olaq.
7.1. Qraflarda ekstremal yolların tapılması üçün

Şimbell üsulu
Tutaq ki, G = ( X ,U ) istiqamətlənmiş yüklü (çəkili)
qrafı verilir və tillərin yükləri (çəkiləri) onların üzərində
kiçik mötərizələr içərisində yazılır. Çəkilər matrisini
W = ( wij ) ilə işarə edək. Qrafın hər hansı iki xi və x j
təpələri arasında ən qısa (minimal) və ya ən uzun
(maksimal) yolların tapılması məsələsinin həllinə keç-
məzdən əvvəl G qrafının təpələrinin qonşuluq A matrisi
üzərində aşağıdakı iki əməli təyin edək.
1-ci əməl. Qrafının təpələrinin qonşuluq A matri-
sini qüvvətə yüksəldərkən onun i-ci sətir elementləri
aik -ların hər hansı j -cu sütun elementləri a js -lərə
hasillərini onların cəmi kimi yazaq:
aik ⋅ a js = a js ⋅ aik ⇒ aik + a js = a js + aik ,
aik ⋅ 0 = 0 ⋅ aik = 0 ⇒ aik + 0 = 0 + aik = 0 ,
75
yəni toplananlardan biri sıfırdırsa, onda cəm də sıfıra
bərabərdir.
2-ci əməl. İki aik və a js elementlərinin cəmi on-
lardan ən kiçiyinə (ən böyüyünə) bərabərdir:
aik + a js = min{aik , a js } (və ya max{aik , a js } ),
burada sıfır inkar olunur. Minimal (və ya maksimal) ele-
ment sıfır olmayan elementlər içərisindən seçilir. Əgər
elementlərin hamısı sıfırdırsa, onda seçilən element də
sıfır olur.
Təyin olunmuş 1-ci və 2-ci əməllərdən istifadə
edərək G qrafının çəki W matrisini qüvvətə yüksəlt-
məklə onun hər hansı iki təpəsi arasında ən qısa
(minimal) və ya ən uzun (maksimal) yolları tapmaq olar.
Məsələn, W 2 matrisinin elementləri (1-ci və 2-ci əməl-
lərə görə) belə hesablanır:
a) minimal (ən qısa) yollar hesablanarkən:
wij( 2 ) = min{( wi(11) + w1(1j) ), ( wi(21) + w2(1j) ),K, ( wi(1n) + wn(1j) )} ;
b) maksimal (ən uzun) yollar hesablanarkən isə:
wij( 2) = max{( wi(11) + w1(1j) ), ( wi(21) + w2(1j) ),K, ( wi(1n) + wn(1j) )} .
Analoji olaraq W k matrisinin də wij(k ) elementləri də
belə hesablana bilər.
Aydındır ki, çəki matrisinin W k qüvvəti tillərinin
sayı k olan (minimal və ya maksimal) marşrutların
(yolların) uzunluqlarıdır.
Misal 7.1. Şimbell üsulu ilə aşağıda verilmiş qrafda
üç tildən ibarət ən qısa yolları tapın.
76
⎛0 1 3 2⎞
⎜ ⎟
⎜2 0 2 0⎟
W =⎜
0 0 0 0⎟
⎜⎜ ⎟
⎝0 2 1 0 ⎟⎠
Həlli. W 2 matrisinin elementlərini təyin edərkən

1-ci və 2-ci əməllərdən istifadə edək.
⎛ 0 1 3 2⎞ ⎛ 0 1 3 2⎞ ⎛ 3 4 3 0⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎜ 2 0 2 0 ⎟ ⎜ 2 0 2 0 ⎟ ⎜ 0 3 5 4 ⎟
W2 =⎜ ⎟ ⋅⎜ ⎟ =⎜ ,
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0⎟
⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 0 2 1 0 ⎠ ⎝ 0 2 1 0 ⎠ ⎝ 4 0 4 0 ⎠
(2 )
burada, məsələn, w23 elementi belə hesablandı:
(2 ) (1)
w23 = min{( w21 + w13(1) ), ( w22
(1) (1)
+ w23 (1)
), ( w23 (1)
+ w33 (1)
), ( w24 (1)
+ w43 )} =
= min{(2 + 3), (0 + 2), (2 + 0), (0 + 1)} = min{5,0,0,0} = 5 ,
burada sıfırlar inkar olunur, yəni sıfırdan fərqli ədədlər-
dən ən kiçiyi götürülür.
W 2 matrisinin elementləri uzunluğu ən qısa olan 2
tildən ibarət ρ w ( xi , x j ) = wij − marşrutlardır (yollardır).
⎛3 4 3 0⎞ ⎛ 0 1 3 2⎞ ⎛6 3 6 5⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
0 3 5 4⎟ ⎜ 2 0 2 0⎟ ⎜5 6 5 0⎟
W = W ⋅W = ⎜
3 2
⋅ =
⎜0 0 0 0⎟ ⎜ 0 0 0 0⎟ ⎜0 0 0 0⎟
⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝4 0 4 0⎠ ⎝ 0 2 1 0⎠ ⎝0 5 7 0⎠
Beləliklə, məsələn, aldıq ki, A təpəsindən D təpəsi-
77
nə üç tildən ibarət ABAD yolunun uzunluğu 5-dir, B
təpəsindən B təpəsinə üç tildən ibarət BADB ən qısa
yolun uzunluğu 6-dır, D təpəsindən C təpəsinə üç tildən
ibarət DBAC yolunun uzunluğu 7-dir və s.
7.2. Qraflarda ən qısa yolların Deykstra

alqoritmi ilə tapılması
Belə fərz edək ki, istiqamətlənmiş G qrafında ən
azı bir x0 təpəsi var ki, bu təpəyə heç bir til daxil olmur
(əgər belə bir təpə yoxdursa, onda süni olaraq təpələr
çoxluğu X -ə belə bir təpə daxil etmək olar və bu
təpədən çıxan tilin yükünü (çəkisini) sıfır götürmək
lazımdır). Eləcə də mənsəb olan, yəni ondan heç bir til
çıxmayan xt son təpəni təyin etmək olar. x0 təpəsini
mənbə (başlanğıc), xt -ni isə mənsəb (son) təpə adlandı-
raq. x0 təpəsi ilə xt təpəsi arasında ən qısa və ya ən uzun
yolların tapılması üçün müxtəlif alqoritmlər var. Belə
alqoritmlərdən biri Deykstra alqoritmidir. Deykstra alqo-
ritminin şərti belədir ki, qrafın yükləri (çəkiləri) mənfi
olmayan ədədlərdir. Deykstra alqoritmini bəzən qrafın
təpələrini işarələmə alqoritmi də adlandırırlar, yəni bu
alqoritmin iş prosesində qrafın xi ∈ X təpəsinə d ( xi )
işarələri verilir. Bu ədədlər başlanğıc x0 təpəsindən xi
təpəsinə olan ən qısa yolun uzunluğu ola bilər. Belə
işarələr iki vəziyyətdə, yəni müvəqqəti və ya daimi ola
bilər. İşarələrin müvəqqəti vəziyyətdən daimi vəziyyətə
çevrilməsi o deməkdir ki, başlanğıc x0 təpəsindən uyğun
nəzərdə tutulan təpəyə ən qısa məsafə tapılıb.
78
Deykstra alqoritmi iki mərhələdən ibarətdir: birinci
mərhələdə ən qısa yolun uzunluğu tapılır, ikinci mərhə-
lədə isə bu yolun özü qurulur.
Mərhələ 1. n qısa uzıınluqlu yolun tapılması.
Addım 1. Təpələrə başlanğıc işarələrin verilməsi.
Başlanğıc x0 təpəsinə d ( x0 ) = 0 * işarəsi verilir,
burada * simvolu işarənin daimi olduğu deməkdir.
Qalan təpələrə isə d ( xi ) = ∞ , xi ≠ x0 , işarəsi verilir və
bu işarələr müvəqqəti elan edilir, yəni onlar iş prosesin-
də dəyişən işarələrdir. Cari, yəni növbəti baxılan təpəni
~
x kimi işarə edək və tutaq ki, ~ x = x0 .
Addım 2. İşarələrin dəyişdirilməsi.
Cari ~ x təpəsindən bilavasitə sonra gələn müvəqqəti
işarəli hər bir xi təpəsinin işarəsi belə bir qaydada
dəyişir:
d yeni ( xi ) = min{d kющня ( xi ), d( ~ x ) + w( ~
x , xi )} , (1)
burada w( ~ x , xi ) − ( ~
x , xi ) tilinin çəkisidir (məsafəsidir).
Addım 3. İşarələrin müvəqqətilikdən daimiliyə
çevrilməsi.
Müvəqqəti işarələri olan bütün təpələr içərisindən
ən kiçik işarə qiyməti olan x *j təpəsini seçək:
d ( x*j ) = min{d ( x j ) | x j ∈ X , d ( x j )− mцvяqqяtidir} (2)
Bu işarəni daimi elan edib ~ x = x* yazaq.
j
Addım 4. Birinci mərhələnin başa çatmasının

yoxlanması.
Əgər x = xt alınmışsa, onda d (x~ ) ədədi axtarılan
~
79
x0 təpəsindən son xt təpəsinə olan ən qısa yolun uzun-
luğudur. Əks halda, Addım 2-yə qayıtmaq lazımdır.
Mərhələ 2. n qısa yolun qurulması.
Addım 5. n qısa yolu təşkil edən tillərin son xt
təpəsindən x0 təpəsi isiqamətində ardıcıl
axtarılması.
~
x təpəsindən bilavasitə əvvəl gələn daimi işarəli
təpələr arasında işarəsi
d (~
x ) = d ( xi ) + w( xi , ~
x) (3)
şərtini ödəyən xi təpəsini tapırıq və ( xi , ~ x ) tilini axtarı-
lan yolun tili hesab edirik və sonra isə ~ x = xi götürürük.
Addım 6. Mərhələ 2-nin başa çatmasının
yoxlanması.
~
Əgər x = x0 alınmışsa, onda ən qısa yol qurulmuş
sayılır. Əks halda, Addım 5-ə qayıdılır.
Misal 7.2. Verilən qrafda Deykstra alqoritmi ilə x1
təpəsindən x6 təpəsinə ən qısa yolu tapın.
x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 9 ∞ 6 11 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − 8 ∞ ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ 6 9⎥
W= x ⎢ ⎥
4
⎢∞ 5 7 − 6 ∞⎥
x5 ⎢∞ 6 ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
80
G
Həlli.
Mərhələ 1.
Addım 1. d ( x1 ) = 0 * , ~ x = x1 olsun. Hələlik
d ( x 2 ) = d ( x3 ) = d ( x 4 ) = d ( x5 ) = d ( x 6 ) = ∞ .
1-ci iterasiya.
Addım 2. ~ x = x1 təpəsindən çıxan tillərin bilavasitə
~
daxil olduğu təpələr çoxluğunu X = {x2 , x4 , x5 } götürək
və bu təpələrin müvəqqəti işarələrini (1) münasibəti ilə
dəyişək:
d yeni ( x2 ) = min{d kющня ( x2 ), d ( x1 ) + w( x1 , x2 )} =
= min{∞,0 * +9} = 9 ,
= min{∞,0 * +6} = 6 ,
= min{∞,0 * +11} = 11,
Addım 3. (2) münasibətinə görə müvəqqəti işarə-
lərdən biri daimi işarəyə çevrilməlidir:
min{9, ∞,6,11, ∞} = 6 , deməli, d ( x4 ) = 6 * və ~
x = x4
götürək.
81
Addım 4. ~ x = x 4 ≠ x6 olduğundan Addım 2-yə
qayıdaq.
2-ci iterasiya.
~
Addım 2. X = {x2 , x3 , x5 } . Bu təpələrin işarələrini
(1) münasibəti ilə dəyişək:
= min{9,6 * +5} = 9 ,
= min{∞,6 * +7} = 13,
= min{11,6 * +6} = 11.
Addım 3. x2 , x3 , x5 təpələrinin müvəqqəti işarələri
içərisindən (2)-yə əsasən ən kiçiyini seçək:
min{d ( x2 ), d ( x3 ), d ( x5 ), d ( x6 )} =
= min{9,13,11, ∞} = 9* = d ( x2 )
və ~
x = x2 götürək.
Addım 4. ~ x = x2 ≠ x6 olduğundan Addım 2-yə
qayıdaq.
3-cü iterasiya.
~
Addım 2. X = {x3} . x3 təpəsinin işarəsini (1) mü-
nasibətinə görə dəyişək:
= min{13,9 * + 8} = min{13,17} = 13.
82
Addım 3. min{d ( x3 ), d ( x5 ), d ( x6 )} =
= min{13,11, ∞} = 11* = d ( x5 ) və ~ x = x5 götürək.
~
Addım 4. x = x5 ≠ x6 olduğundan Addım 2-yə
qayıdaq.
4-cü iterasiya.
~
Addım 2. X = {x6 } , ~ x = x6 .
= min{∞,11* +4} = 15.
Addım 3. min{d ( x3 ), d ( x6 )} =
= min{13,15} = 13* = d ( x3 ) və ~ x = x3 götürək.
Addım 4. ~ x = x3 ≠ x6 olduğundan Addım 2-yə
qayıdaq.
5-ci iterasiya.
~
Addım 2. X = {x6 } ,
d yeni ( x6 ) = min{d kющня ( x6 ), d( x3 ) + w( x3 , x6 )} =
= min{15,13 * +9} = 15 .
Addım 3.
min{d ( x6 )} = min{15} = 15 * = d ( x6 ) , ~
x = x6 .
Addım 4. ~x = x6 = xt . Mərhələ 1-in sonu.
Mərhələ 2.
Addım 5. Daimi işarələri olan və x6 təpəsindən bir
~
til əvvəl gələn təpələrin X = {x3 , x5 } çoxluğu üçün (3)
bərabərliyini yoxlayaq və ~ x = x6 olsun.
15 = d ( x6 ) = d ( ~
x ) = d ( x5 ) + w( x5 , x6 ) = 11 * +4 = 15 ,
15 = d ( x6 ) = d ( ~
x ) ≠ d ( x3 ) + w( x3 , x6 ) = 13 * +9 = 22 .
83
Deməli, qurulan yolun tili olaraq ( x5 , x6 ) tilini bu yola
daxil etmək olar və ~ x = x5 olsun.
~
Addım 6. x = x5 ≠ x1 olduğundan Addım 5-ə
qayıdaq.
Addım 5. ~ x = x5 təpəsindən bir til əvvəl ona daxil
~
olan tillərin başlanğıc X = {x1 , x4 } təpələr çoxluğudur
və bunun üçün (3) bərabərliyini yoxlayaq.
d (~x ) = d ( x5 ) = 11 = d ( x1 ) + w( x1 , x5 ) = 0 * + 11 = 11 .
~
d ( x ) = d ( x5 ) = 11 ≠ d ( x4 ) + w( x4 , x5 ) = 6 * + 6 = 12 .
( x1 , x5 ) tilini qurulan ən qısa yolun tili kimi qəbul
edək və ~ x = x1 olsun.
Addım 6. ~ x = x . Mərhələ 2 sona çatdı.
1
Beləliklə, x1 təpəsindən x6 təpəsinədək ən qısa yol

μ = [ x1 , x5 , x6 ] alındı və bu yolun çəkisi 15-dir:
11 4
x1 x5 x6
Qeyd. Əgər istiqamətlənmiş G qrafının n təpəsi

varsa, onda bu qrafda Deykstra üsulu ilə ən qısa yolun
(marşrutun) tapılması üçün n 2 sayda əməl yerinə yeti-
rilir.
7.3. Qraflarda ən qısa yolların tapılması üçün

Bellman-Mur alqoritmi
Əgər istiqamətlənmiş G qrafında mənfi yüklü
istiqamətlənmiş tsikl yoxdusa, onda bu qrafda ən qısa
84
yol Bellman-Mur alqoritmi ilə tapıla bilər. Bu alqoritmi
bəzən təpələrin işarələrini korrektə etmə alqoritmi də
adlandırırlar. Deykstra alqoritmində olduğu kimi,
təpələrin işarələri daimi və müvəqqəti olan iki hissəyə
ayrılmır. İşarələrin düzəlişi (korrekturası) belə bir qayda
ilə aparılır:
d ( x ) = min{d
yeni i ( x ), d( ~
kющня x ) + w( ~
i x , x )} , (*)
i
ancaq
d ( x*j ) = min{d ( x j ) | x j ∈ X , d kющня ( x j )} (**)
təminat vermir ki, tapılan yol ən qısadır, çünki G qrafın-
da mənfi yüklər ola bilsin ki, bu işarəni sonrakı addım-
larda azaltsın. Ona görə də Bellman-Mur alqoritmində
müvəqqəti işarənin daimi işarəyə çevrilməsi prosedurası
təpələrin növbəsini formalaşdırır və bu təpələrdə (*)
qaydasına görə növbədə olmayan, lakin bu növbədən bir
addım sonra lazım gələn yerə çatacaq təpələrin işarələ-
rinin azalması imkanı təhlil olunur. İş prosesində eyni
bir təpə bir neçə dəfə növbəyə düşə bilər və ya onu tərk
edə bilər.
Bellman-Mur alqoritmi iki mərhələdən ibarətdir.
Birinci mərhələdə başlanğıc x0 təpəsindən bütün
təpələrə aparan ən qısa yollar tapılır. Bu mərhələ növbə-
yə düşəcək təpələr olmadıqda başa çatır.
İikinci mərhələdə giriş adlanan təpə ilə çıxış adla-
nan təpələr arasındakı ən qısa yol qurulur.
Alqoritmi təşkil edən addımları verək:
85
Mərhələ 1. x0 girişi ilə qrafın qalan təpələri ara-
sında ən qısa yolların uzunluqlarının
tapılması.
Addım 1. Başlanğıc qiymətlərin mənimsədilməsi.
d ( x0 ) = 0 , d ( xi ) = ∞ , ∀xi ∈ X , ~ x = x0 . Q = {x~} −
növbədə olan təpələr çoxluğu.
Addım 2. İşarələrin və növbənin korrekturası.
İşarələrin korrektə olunması. Növbənin başlanğı-
cında olan təpəni Q növbəsindən çıxarırıq. ~ x təpəsindən
bilavasitə xi təpəsinə düşmək mümkündürsə, onda xi
təpəsinin işarəsini (*) düsturu ilə korrektə edirik. Əgər
d yeni ( xi ) < d kющня ( xi )
alınarsa, onda təpələrin növbəsini korrektə edirik, əks
halda təpələrin seçilməsini və köhnə işarələrin korrektə
olunmasını davam etdiririk.
Növbənin korrektə olunması. Əgər xi təpəsi
əvvəldə növbədə olmayıbsa və baxılan anda növbədə
deyilsə, onda onu növbənin axırına qoyuruq. Əgər xi
əvvəllər nə vaxtsa növbədə olubsa və ya baxılan anda
növbədədirsə, onda onu növbənin əvvəlinə keçiririk.
Addım 3. Birinci mərhələnin başa çatmasının
yoxlanılması.
Əgər Q ≠ ∅ olarsa, onda Addım 2-nin başlanğıcına
qayıdırıq. Əgər Q = ∅ olarsa, onda 1-ci mərhələ
qurtarmış hesab olunur, yəni başlanğıc x0 təpəsindən
qrafın yerdə qalan bütün təpələrinə qədər olan ən qısa
məsafələr tapılmış hesab olunur.
Bellman-Mur alqoritmini misalda nümayiş etdirək.
86
Misal 7.3. G qrafı çəki matrisi ilə verilir.
Başlanğıc x1 təpəsindən x6 təpəsinədək ən qısa yolun
uzunluğunu tapın.
x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 4 ∞ 6 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 7 −8 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ − 7 5⎥
W= x ⎢ ⎥
4
⎢∞ ∞ 8 − 9 ∞⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
G
Həlli.
Mərhələ 1.
Addım 1.
~
x = x1 , d ( x1 ) = 0 ,
d ( x2 ) = d ( x3 ) = d ( x4 ) = d ( x5 ) = d ( x6 ) = ∞ ,
Q = {x1} .
1-ci iterasiya.
Addım 2. ~ x = x1 , Q − {x1} = ∅ .
87
~
S − çoxluğu x1 ilə bilavasitə qonşu təpələr çoxluğu
~
olsun: S = {x2 , x4 } , onda (*) münasibətinə görə
d ( x ) = min{d
yeni 2 ( x ), d( ~
kющня 2x ) + w( ~
x , x )} = 2
= min{∞,0 + 4} = 4 .
d yeni ( x2 ) < d kющня ( x2 ) şərti ödənilir, yəni 4 < ∞ .
Q = {x2 } olduğundan x2 təpəsini növbənin sonuna
qoymaq lazım idi, lakin Q başlanğıcda boş çoxluq idi,
ona görə də növbənin sonu onun başlanğıcı ilə üst-üstə
düşdü.
d yeni ( x4 ) = min{d kющня ( x4 ), d( ~
x ) + w( ~
x , x4 )} =
= min{∞,0 + 6} = 6 .
6 < ∞ şərti ödənilir və Q = {x2 , x4 } .
Addım 3.
Q − çoxluğu boş deyildir. Ona görə də Q ≠ ∅.
Addım 2-nin başlanğıcına keçməli.
2-ci iterasiya.
Addım 2.
~ ~
x = x2 , Q − {~ x } = Q − {x2 } = {x4 } , S = {x3 , x4 , x5 } .
x ) + w( ~
x , x3 )} =
= min{∞,4 + 7} = 11.
d yeni ( x3 ) < d kющня ( x3 ) ⇒ 11 < ∞ şərti ödənilir və
Q = {x4 , x3 } .
x ) + w( ~
x , x4 )} =
= min{6,4 − 8} = −4 .
88
− 4 < ∞ şərti ödənilir və Q = {x4 , x3 } . x4 təpəsini
növbənin başlanğıcına qoymaq lazım idi, lakin o artıq
oradadır.
x ) + w( ~
x , x5 )} =
= min{∞,4 + 6} = 10 .
10 < ∞ şərti ödənilir və Q = {x4 , x3 , x5 } .
Addım 3.
Q çoxluğu boş deyildir. Addım 2-nin başlanğıcına
keçməli.
3-cü iterasiya.
Addım 2.
~ ~
x = x , Q − {~
4 x } = Q − {x } = {x , x } , S = {x , x } .
4 3 5 3 5

x ) + w( x3 , x4 )} =
= min{11,−4 + 8} = 4 .
d yeni ( x3 ) = 4 < 11 = d kющня ( x3 ) şərti ödənilir və
Q = {x3 , x5 } . x3 təpəsini növbənin başlanğıcına qoymaq
lazım idi, lakin o artıq oradadır.
x ) + w( x4 , x5 )} =
= min{10,−4 + 9} = 5.
d yeni ( x5 ) = 5 < 10 = d kющня ( x5 ) şərti ödənilir və
Q = {x5 , x3 } . x5 təpəsini növbənin əvvəlinə köçürürük.
Addım 3. Q ≠ ∅ . Addım 2-nin 4-cü iterasiyasına
keçməli.
89
4-cü iterasiya.
Addım 2.
~
x = x5 , Q − {~
~ x } = {x5 , x3 } − {x5 } = {x3 } , S = {x6 } .
x ) + w( x5 , x6 )} =
= min{∞,5 + 3} = 8 .
d yeni ( x6 ) = 8 < ∞ = d kющня ( x5 ) şərti ödənilir və
Q = {x3 , x6 } .
Addım 3. Q ≠ ∅ . Addım 2-nin 5-ci iterasiyasına
keçməli.
5-ci iterasiya.
Addım 2.
~ ~
x = x 3 , Q − {~ x } = {x3 , x6 } − {x3 } = {x6 } , S = {x5 , x6 } .
d ( x ) = min{d
yeni 5 ( x ), d( ~
kющня 5 x ) + w( x , x )} =
3 5
= min{5,4 − 7} = −3.
d yeni ( x5 ) = −3 < 5 = d kющня ( x5 ) şərti ödənilir və
Q = {x5 , x6 } .
x ) + w( x3 , x6 )} =
= min{8,4 + 5} = 8 .
d yeni ( x6 ) = 8 < 8 = d kющня ( x5 ) şərti ödənilmir.
Addım 3. Q ≠ ∅ . Addım 2-nin 6-cı iterasiyasına
keçməli.
6-cı iterasiya.
Addım 2.
~ ~
x = x5 , Q − {~ x } = {x5 , x6 } − {x5 } = {x6 } , S = {x6 } .
90
d yeni ( x6 ) = min{d kющня ( x6 ), d( x5 ) + w( x5 , x6 )} =
= min{8,−3 + 3} = 0 .
d yeni ( x6 ) = 0 < 8 = d kющня ( x6 ) şərti ödənilir. Q ={x6 } .
Q çoxluğu yalnız x6 təpəsindən ibarətdir və o növbənin
başlanğıcında durur.
Addım 3. Q ≠ ∅ . Addım 2-nin 7-ci iterasiyasına
keçməli.
7-ci iterasiya.
~
Addım 2. ~ x = x6 , Q − {~x } = Q − Q = ∅ . S = {∅} .
Addım 3. Q = ∅ . Mərhələ 1-in sonu. x1 təpəsindən
qrafın yerdə qalan təpələrinədək ən qısa məsafələr
tapıldı. Bu məsafələr bunlardır: d ( x2 ) = 4 , d ( x3 ) = 4 ,
d ( x 4 ) = −4 , d ( x 5 ) = −3 , d ( x 6 ) = 0 .
Mərhələ 2.
~
Addım 4. ~ x = x6 olsun. S çoxluğu isə x6 təpəsin-
dən bir til əvvəl gələn təpələr çoxluğu olsun.
~
S = {x3 , x5 } .
1-ci iterasiya.
d (~x ) = d ( x6 ) = 0 ≠ 4 + 5 = d ( x3 ) + w( x3 , x6 )
və ya
d (~x ) = d ( x6 ) = 0 = −3 + 3 = d ( x5 ) + w( x5 , x6 ) .
( x5 , x6 ) tilini ən qısa yolun tili götürmək olar.
Addım 4-ə qayıdaq.
2-ci iterasiya.
~
Addım 4. ~ x = x ≠ x , S = {x , x , x } .
5 1 2 3 4
91
d (~
x ) = d ( x5 ) = −3 = 4 − 7 = d ( x3 ) + w( x3 , x5 ) ,
d (~
x ) = d ( x ) = −3 ≠ 4 + 6 = d ( x ) + w( x , x ) ,
5 2 2 5
d (~x ) = d ( x5 ) = −3 ≠ 4 + 9 = d ( x4 ) + w( x4 , x5 ) .
( x3 , x5 ) tilini ən qısa yolun tili götürmək olar.
~
x = x3 . Addım 4-ə qayıdaq.
3-cü iterasiya.
Addım 4. ~ x = x3 ≠ x1 . x3 təpəsindən bir til əvvəl
~
gələn təpələr çoxluğu S = {x2 , x4} .
d (~x ) = d ( x ) = 4 ≠ 4 + 7 = d ( x ) + w( x , x )
3 2 2 3
d (~ x ) = d ( x3 ) = 4 = −4 + 8 = d ( x4 ) + w( x3 , x4 )
( x3 , x4 ) tilini ən qısa yola daxil edirik. ~ x = x4 .
Addım 4-ün 4-cü iterasiyasına keçməli.
4-cü iterasiya.
~
Addım 4. ~ x = x 4 ≠ x1 . S = {x1 , x 2 } .
d (~x ) = d ( x ) = −4 ≠ 0 + 6 = d ( x ) + w( x , x )
4 1 1 4
d (~ x ) = d ( x4 ) = −4 = 4 − 8 = d ( x2 ) + w( x2 , x4 )
( x2 , x 4 ) tilini ən qısa yola daxil edirik. ~ x = x2 .
Addım 4-ün 5-ci iterasiyasına keçməli.
5-ci iterasiya.
~
Addım 4. ~ x = x 2 ≠ x1 , S = {x1} , yəni x1 təpəsi x 2
təpəsindən bir til əvvəl gəlir.
d (~ x ) = d ( x2 ) = 4 = 0 + 4 = d ( x1 ) + w( x1 , x2 )
( x1 , x 2 ) tilini qurulan ən qısa yolun tili qəbul etmək
olar. ~
x = x1 . Addım 4-ün 6-cı iterasiyasına keçməli.
92
6-cı iterasiya.
Addım 4. ~ x = x1 . Mərhələ 2-nin sonu.
Beləliklə, x1 təpəsindən x6 təpəsinə ən qısa yol
belədir:
μ min [ x1 , x6 ] = ( x1 , x2 , x4 , x3 , x5 , x6 ) ,
yəni
4 −8 8 −7 3
x1 x2 x4 x3 x5 x6
Bu yolun uzunluğunun yükü (çəkisi):
4 + (−8) + 8 + (−7) + 3 = 0 .
Çalışmalar 7
7.1. Çəki matrisi ilə verilmiş G qrafında üç tildən ibarət
təpələr arasındakı ən qısa və ən uzun yolları Şimbell
üsulu ilə tapın.
1) ⎡0 1 3 2⎤ 2) ⎡0 4 2 3 0⎤
⎢3 0 1 0⎥ ⎢3 0 1 0 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 2 0 0⎥ ⎢2 5 0 3 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣0 0 4 0⎦ ⎢0 4 1 0 0⎥
⎢⎣ 3 2 0 1 0⎥⎦
93
3) ⎡0 2 3 4 4⎤ 4) ⎡0 6 3 2⎤
⎢3 0 1 2 3⎥ ⎢3 0 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 0 0 1 2⎥ ⎢4 0 0 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 0⎥ ⎣0 0 4 0⎦
⎢⎣ 1 2 4 3 0⎥⎦
5) ⎡0 4 2 3 1⎤ 6) ⎡0 1 1 1 0⎤
⎢2 0 2 1 0⎥ ⎢2 0 3 3 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢2 5 0 3 2⎥ ⎢3 0 0 2 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 4 1 0 0⎥ ⎢2 2 3 0 2⎥
⎢⎣ 3 2 0 1 0⎥⎦ ⎢⎣2 0 3 2 0⎥⎦
7) ⎡0 2 3 1 0⎤ 8) ⎡0 3 5 2⎤
⎢4 0 2 2 1⎥ ⎢6 0 7 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢0 1 0 3 0⎥ ⎢4 0 0 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 0 2 0 2⎥ ⎣3 2 1 0⎦
⎢⎣2 3 0 1 0⎥⎦
9) ⎡0 3 3 2 1⎤ 10) ⎡0 3 2 5 4⎤
⎢3 0 4 2 2⎥ ⎢6 0 7 0 5⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢2 3 0 1 1⎥ ⎢4 0 0 2 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 4 0 0 3⎥ ⎢1 3 2 0 2⎥
⎢⎣ 5 3 2 1 0⎥⎦ ⎢⎣ 3 1 2 4 0⎥⎦
94
11) ⎡0 5 4 6⎤ 12) ⎡0 7 3 2 1⎤
⎢3 0 2 1⎥ ⎢2 0 3 2 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢4 6 0 3⎥ ⎢3 0 0 1 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣1 2 1 0⎦ ⎢4 2 1 0 6⎥
⎢⎣0 3 5 4 0⎥⎦
13) ⎡0 2 1 4 3⎤ 14) ⎡0 3 4 6⎤
⎢2 0 3 2 1⎥ ⎢7 0 6 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 2 0 1 3⎥ ⎢5 0 0 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢4 0 2 0 5⎥ ⎣3 4 2 0⎦
⎢⎣ 5 1 3 0 0⎥⎦
15) ⎡0 2 3 1 1⎤ 16) ⎡0 1 5 7⎤
⎢2 0 2 3 2⎥ ⎢2 0 4 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 1 0 2 4⎥ ⎢3 1 0 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢4 2 1 0 3⎥ ⎣4 3 2 0⎦
⎢⎣2 0 3 2 0⎥⎦
17) ⎡0 1 4 6⎤ 18) ⎡0 3 2 1⎤
⎢7 0 2 3⎥ ⎢4 0 1 2⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 0 0 1⎥ ⎢3 6 0 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣1 2 0 0⎦ ⎣2 3 3 0⎦
95
19) ⎡0 3 2 1 4⎤ 20) ⎡0 7 3 2 2⎤
⎢2 0 1 0 2⎥ ⎢3 0 4 4 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 2 0 1 2⎥ ⎢0 0 0 2 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢4 1 2 0 3⎥ ⎢2 1 0 0 4⎥
⎢⎣ 5 2 3 4 0⎥⎦ ⎢⎣ 3 2 1 1 0⎥⎦
21) ⎡0 4 4 3⎤ 22) ⎡0 3 3 2⎤
⎢5 0 2 2⎥ ⎢4 0 4 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 1 0 1⎥ ⎢5 2 0 3⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣4 2 1 0⎦ ⎣4 3 2 0⎦
23) ⎡0 2 1 1 4⎤ 24) ⎡0 7 1 2 3⎤
⎢3 0 2 4 1⎥ ⎢6 0 2 3 1⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢2 4 0 1 3⎥ ⎢3 0 0 0 4⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢3 2 1 0 2⎥ ⎢4 1 2 0 2⎥
⎢⎣0 2 3 4 0⎥⎦ ⎢⎣ 1 3 4 1 0⎥⎦
25) ⎡0 3 4 5⎤
⎢6 0 3 3⎥
⎢ ⎥
⎢3 2 0 2⎥
⎢ ⎥
⎣4 1 2 0⎦
7.2. Çəki matrisi ilə verilmiş istiqamətlənmiş G qrafında

x1 təpəsindən x6 təpəsinə olan ən qısa yolu və onun
96
yükünü Deykstra alqoritmi ilə tapın.
1) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 3 6 7 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 4 5 13 ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 2 3 6⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 6 7⎥
x5 ⎢∞ 6 ∞ ∞ − 8⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
2) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 2 3 5 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 2 1 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 5 4 3⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 2 1⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
3) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 2 3 1 4 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 2 3 1 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 3 2 2⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 1 6⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
97
4) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 6 3 2 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 2 3 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 2 1 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 2⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
5) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 2 3 6 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 2 1 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 4 2 1⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 2 3⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
6) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 2 3 6 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 2 5 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 4 2 9⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 2 3⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 9⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
98
7) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 3 2 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 4 4 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 3 2 1⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 2⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
8) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 4 4 4 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 2 2 3 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 1 4 3⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 1 3⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 2⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
9) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 9 4 7 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 5 3 4 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 2 1 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 6 3⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 8⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
99
10) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡ − 2 4 5 3 ∞ ⎤
x 2 ⎢∞ − 3 2 1 ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 3 4 1 ⎥
x4 ⎢∞ ∞ ∞ − 2 2 ⎥
⎢ ⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 5 ⎥
x6 ⎢⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ − ⎥⎦
7.3. Çəki matrisi ilə verilmiş istiqamətlənmiş G qrafında
x1 təpəsindən x6 təpəsinədək ən qısa yolu və onun
yükünü Bellman-Mur alqoritmi ilə tapın.
1) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡ − 3 ∞ 2 ∞ ∞⎤
⎢
x2 ∞ − 7 − 6 8 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ − 2 5⎥
x4 ⎢∞ ∞ ∞ − 6 ∞
⎥
⎢ ⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
⎢
x6 ⎣∞ ∞ ∞ ⎥
∞ ∞ −⎦
2) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 2 3 ∞ ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 4 − 3 2 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 4 3 5⎥
x4 ⎢∞ ∞ ∞ − 2 1⎥
⎢ ⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ − ⎥⎦
100
3) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 4 3 2 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 −3 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 1 2 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 4⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 5⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
4) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 2 1 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 1 3 − 2 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 3 5 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 6⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 1⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
5) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 2 3 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 4 −7 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 5 −4 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 4 − 2⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 5⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
101
6) x1 x2 x3
x4 x5 x6
x1 ⎡− 8 3 ∞ ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 4 3 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 2 1 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 5 ∞⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
7) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− ∞ 3 −5 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 2 − 8 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 8 4 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 2⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 1⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
8) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 7 6 3 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 2 4 − 3 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 5 5 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 5⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
102
9) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 6 7 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 − 7 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 8 9 5⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 6 5⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
10) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 4 −3 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 6 − 7 3 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 10 2 ∞ ⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 2⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
103
8. İstiqamətlənmiş qrafın təpələrinin və
tillərinin Falkerson alqoritmi ilə
nizamlanması
Qraflar nəzəriyyəsinin bir çox tətbiq sahələrində
hesablamalar apararkən qrafın təpələrinin və tillərinin
nizamlı olması işi asanlaşdırır. Ona görə də istiqamət-
lənmiş qraflarda tsikllər (konturlar) yoxdursa, onda onun
təpələrini və tillərini nizamlamaq mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Təpələr çoxluğunu elə altçoxluqlara (səviy-
yələrə) ayırmaq olar ki, onlar üçün aşağıdakı şərtlər
ödənilir:
1. Birinci səviyyəyə (altçoxluğa) daxil olan təpələrə
heç bir til daxil olmasın və sonuncu səviyyədən (altçox-
luqdan) tillər çıxmasın.
2. Aralıq səviyyələrdə (altçoxluqlarda) həm daxil
olan və həm də onlardan çıxan tillər olsun.
3. Eyni səviyyədə (altçoxluqda) olan təpələr bir-biri
ilə tillərlə əlaqəli deyildirlər.
Təpələrin belə qruplara (səviyyələrə) bölgüsündən
alınan qraf əvvəlki qrafa izomorfdur.
Qrafın təpələrinin və tillərinin nizamlanması
Falkerson alqoritmi ilə belə ararıla bilər.
Addım 1. Qrafda heç bir tilin daxil olmadığı təpə-
ləri tapmalı və onları 1-ci qrup elan etməklə nömrə-
ləməli.
Addım 2. Nömrələnmiş təpələrdən çıxan tilləri
qrafdan silməli. Yerdə qalan (nömrələnməmiş) təpələr-
dən heç olmazsa biri var ki, ona heç bir til daxil olmasın.
Belə təpələr çoxluğunu növbəti qrup elan etməli.
104
Addım 2-ni bütün təpələr nizamlanana qədər davam
etdirməli.
Analoji qayda ilə qrafın tillərini nizamlamaq olar.
Misal 8.1. Verilən qrafın təpələr çoxluğunu nizam-
layın.
1-ci addım 2-ci addım
3-cü addım 4-cü addım
Beləliklə, verilən G qrafının təpələrinin nizamlan-

ması nəticəsində G1 qrafını aldıq.
G G1
Göründüyü kimi B təpəsi 1-ci, D təpəsi 2-ci,

E təpəsi 3-cü, A təpəsi 4-cü və C təpəsi 5-ci qrupa
aiddir. Qruplarda təpələrin sayı çox ola bilər.
İndi isə qrafın təpələrinin nizamlanmasını matris
105
üsulu ilə aparaq. Bunun üçün verilən qrafın təpələrinin
qonşuluq P matrisindən istifadə edək. Əgər P matrisin-
də hər hansı sütun elementləri yalnız 0-lardan ibarət-
dirsə, onda bu o deməkdir ki, həmin sütunun adı olan xi
təpəsinə heç bir til daxil olmur. Bu təpəni 1-ci qrup
təpələr çoxluğuna daxil edirik və xi təpəsi şərti qonşuluq
P matrisindən silinir. Alınan matrisdə heç olmazsa bir
sütun elementləri yalnız sıfırlar olar. Bu sütunun adı olan
x j təpəsini 2-ci qrupa daxil edirik və matrisdən onun
sətirini silirik və s. Bu prosesi təpələrin yarımdərəcələri
d − ( xi ) ( xi təpəsinə daxil olan tillərin sayıdır) vasitəsilə
də aparmaq olar, yəni xi təpəsinə heç bir til daxil
olmursa, d − ( xi ) = 0 olar.
Yuxarıdakı misalda verilən qrafın təpələrini matris
üsulu ilə nizamlayaq.
A B C D E
A ⎡0 0 1 0 0 ⎤
B ⎢1 0 1 1 1⎥
⎢ ⎥
P= C ⎢ 0 0 0 0 0 ⎥
⎢ ⎥
D ⎢0 0 1 0 1 ⎥
E ⎢⎣1 0 1 0 0⎥⎦
Təpələrin yarımdərəcələrini hesablayaq:
d ( A) = 2 , d − ( B ) = 0 , d − (C ) = 4 , d − ( D) = 1 , d − ( E ) = 2 .
−
d + ( A) =1 , d + ( B) = 4 , d + (C ) = 0 , d + ( D ) = 2 , d + ( E ) = 2 .
B təpəsinə daxil olan til yoxdur, deməli, d − ( B) = 0
106
və B təpəsini 1-ci qrupa daxil edirik və onun sətirini P
matrisindən silirik. Nəticədə P1 matrisi alınır:
A C D E
A ⎡0 1 0 0⎤
C ⎢0 0 0 0⎥
P1 = ⎢ ⎥
D ⎢0 1 0 1⎥
⎢ ⎥
E ⎣1 1 0 0⎦
d − ( A) =1 , d − (C ) = 3 , d − ( D) = 0 , d − ( E ) =1
olduğundan D təpəsini 2-ci qrupa daxil edirik və P1
matrisindən onun sətirini sildikdə P2 matrisi alınır:
A C E
A ⎡0 1 0⎤
P2 = C ⎢0 0 0⎥
⎢ ⎥
E ⎢⎣1 1 0⎥⎦
d − ( A) =1 , d − (C ) = 2 , d − ( E ) = 0
olduğundan E təpəsini 3-cü qrupa daxil edirik və P2
matrisindən onun sətirini sildikdə P3 matrisi alınır:
A C
A ⎡0 1 ⎤
P3 =
C ⎢⎣0 0⎥⎦
d − ( A) = 0 , d − (C ) =1 olduğundan A təpəsi 4-cü

qrupa daxil edilir və P3 matrisindən onun sətiri silinir.
Nəhayət, qalan C təpəsi 5-ci qrupa daxil edilir.
107
8.1. Maksimal yolun tapılması alqoritmi
G qrafında maksimal (ən uzun) yolun olması üçün
bu qrafda tsikl olmamalıdır, əks halda, müəyyən yolların
uzunluğu yuxarıdan məhdud olmaya bilər. Əgər G qra-
fında tsikl yoxdursa, onda onun ixtiyari iki xi ≠ x j
təpələri üçün aşağıdakı üç şərtdən biri ödənilir:
1. xi ∈ F −1 x j , yəni xi təpəsi x j təpəsindən əvvəl
gəlir;
2. xi ∈ Fx j , yəni xi təpəsi x j təpəsindən sonra
gəlir;
3. xi v ə x j təpələrini əlaqələndirən yol yoxdur,
burada F və onun tərsi F −1 təpələrin birinin-digərinə və
əksinə, inikasıdır.
Tsikli olmayan G = ( X , F ) = ( X , F −1 ) qrafında mak-
simal (ən uzun) yolu tapmaq üçün əvvəlcə bu qrafın
təpələrini Falkerson alqoritmi ilə nizamlamaq lazımdır.
Tutaq ki, d j − ən uzun yolun ( x1 təpəsindən x j tə-
pəsinə qədər) uzunluğudur. Onda d j aşağıdakı rekurrent
münasibəti ödəməlidir:
⎧d1 = 0 ,
⎪
⎪d 2 = max{d1 + w( x1 , x2 )},
⎪
⎨d j = max{d j −2 + w( x j −2 , x j −1 ), d j −1 + w( x j −1 , x j )},
⎪
⎪ j = 3,4,K, k + 1 ,
⎪⎩d j = ∞, j = k + 2, k + 3,K, n
Bu münasibətin köməyilə x1 təpəsindən lazım
108
gələn təpəyə qədər maksimal olan yolu hesablamaq olar.
Yolun özünün qurulması isə Deykstra alqoritmində
Mərhələ 2 ilə aparıla bilər.
Misal 8.2. Çəki matrisi W ilə verilən qrafda x1
təpəsindəıı x6 təpəsinə qədər olan ən uzun yolu hesab-
layın və bu yolu qurun:
x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡ − 8 10 ∞ ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 10 12 ∞ ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 10 12 7 ⎥
W= x ⎢ ⎥
4
⎢∞ ∞ ∞ − 9 13⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 11⎥
x6 ⎢⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ − ⎥⎦
G
Həlli. G qrafının təpələrini Falkerson alqoritmi ilə
nizamlasaq belə bir qraf alınır:
109
x1 təpəsi 1-ci qrup, x2 təpəsi 2-ci qrup, x3 təpəsi
3-cü qrup, x4 təpəsi 4-cü qrup, x5 təpəsi 5-ci qrup,
x6 təpəsi 6-cı qrupdur.
Mərhələ 1.
Maksimal yolu rekurrent
⎧d1 = 0 ,
⎪
⎪d 2 = max{d1 + w( x1 , x2 )},
⎪
⎨d j = max{d j −2 + w( x j −2 , x j −1 ), d j −1 + w( x j −1 , x j )},
⎪
⎪ j = 3,4,K, k + 1 ,
⎪⎩d j = ∞, j = k + 2, k + 3,K, n
münasibəti ilə təyin edək.

d1 = 0 .
d 2 = max{d1 + w( x1 , x2 )} = max{0 + 8} = 8 .
d 3 = max{d1 + w( x1 , x2 ), d 2 + w( x2 , x3 )} =
= max{0 + 8, 8 + 10} = 18.
d 4 = max{d 2 + w( x2 , x3 ), d 3 + w( x3 , x4 )} =
= max{8 + 10,18 + 10} = 28.
d 5 = max{d 3 + w( x3 , x4 ), d 4 + w( x4 , x5 )} =
= max{18 + 10, 28 + 9} = 37 .
d 6 = max{d 4 + w( x4 , x5 ), d 5 + w( x5 , x6 )} =
= max{28 + 9, 37 + 11} = 48.
Beləliklə, x1 təpəsindəıı x6 təpəsinədək maksimal
110
yolun 48 vahid olduğunu tapdıq: μ max [ x1 , x6 ] = 48 .
İndi isə bu yolun özünü quraq.
Mərhələ 2.
x6 təpəsi üçün d 6 = d 5 + 11 = 37 + 11 = 48 . Deməli,
( x5 , x6 ) tilini maksimal yola daxil edirik.
x 2 təpəsi üçün d 2 = d1 + 8 = 8 . Deməli, ( x1 , x 2 )
tilini maksimal yola daxil edirik.
Nəticədə maksimal yolu qurmuş oluruq.
μ max [ x1 , x6 ] = ( x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 ) ⇒
⇒
Çalışmalar 8
Çəki matrisi ilə verilən G qrafının təpələrini
Falkerson alqoritmi ilə nizamlayın və x1 təpəsindən x6
təpəsinədək maksimal yolun uzunluğunu və bu yolun
111
özünü təyin edin.
1) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 11 ∞ 14 15 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − 13 ∞ ∞ ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ ∞ 13⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ 7 11 − 9 ∞ ⎥
x5 ⎢∞ 11 10 ∞ − 14⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
2) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 8 11 10 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − ∞ 9 7 15⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 8 − 7 4 11⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 6 7⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 9⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
3) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 6 9 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − ∞ 3 ∞ 14⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 3 − 3 4 16⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 4⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ 3 − 8⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
112
4) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 15 ∞ 14 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − 7 10 ∞ ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 19 ∞ 21⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 17⎥
x5 ⎢∞ 13 14 15 − 18⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
5) x1 x2 x3 x4
x5 x6
x1 ⎡− 10 12 ∞∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 11 9 ∞ 19⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ 10 ∞ ⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ 13 − 11 10⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 6⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
6) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 7 2 ∞ 13 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − ∞ ∞ 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 2 − 1 3 11⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 5⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ 3 − 5⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
113
7) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 10 11 6 ∞ ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − 13 8 11 17⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 5 6 15⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 7 ∞⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 9⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
8) x1 x2 x3 x4x5 x6
x1 ⎡− 4 8 ∞ ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − ∞ 3 ∞ 10⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 3 − 4 3 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 4⎥
x5 ⎢∞ 2 ∞ 5 − 7⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
9) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 4 ∞ 10 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − ∞ 8 ∞ 13⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 6 − 5 8 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 8⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ 4 − 10⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
114
10) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 12 10 ∞ 11 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − ∞ 10 7 ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 8 − 7 10 ∞ ⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 11⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ 6 − 13⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
11) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 8 ∞ 5 10 ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − 7 ∞ ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ ∞ 8⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ 4 6 − 5 11⎥
x5 ⎢∞ 5 5 ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
12) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− ∞ 3 ∞ ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − ∞ 4 6 8⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 8 − 5 6 12⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 5 7⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ 3 − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
115
13) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 7 8 13 ∞ ∞ ⎤
x2 ⎢∞ − 9 7 12 ∞ ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 6 7 8⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 9 17⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 10⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
14) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 4 9 8 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 ∞ ∞ 2⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − ∞ ∞ 3⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ 2 4 − 6 ∞⎥
x5 ⎢∞ 3 ∞ ∞ − 4⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
15) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 ∞ 7 6 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 7 ∞ 5 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ 8 − 3 2 1⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − ∞ 4⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 5⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
116
16) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 3 ∞ 4 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 5 6 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 2 1 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 3 4⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 2⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
17) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 5 3 ∞ 2 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 1 ∞ 3 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 4 5 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 2 3⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 2⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
18) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 3 ∞ 4 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 4 5 6 ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 3 5 4⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 2 ∞⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
117
19) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 ∞ 4 ∞ ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 2 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 4 2 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 1 6⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
20) x1 x2 x3 x4 x5 x6
x1 ⎡− 6 ∞ ∞ 4 ∞⎤
x2 ⎢∞ − 3 2 ∞ ∞⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢∞ ∞ − 5 6 ∞⎥
x4 ⎢ ⎥
⎢∞ ∞ ∞ − 4 2⎥
x5 ⎢∞ ∞ ∞ ∞ − 3⎥
x6 ⎢ ⎥
⎣∞ ∞ ∞ ∞ ∞ −⎦
118
9. Ağac (şəcərə) qraflar
1. Qraflar içərisində sadə mühüm qraf növü ağac
qrafdır. Ağac qrafın eynigüclü bir neçə tərifini vermək
olar. Məlumdur ki, əgər G = ( X ,U ) qrafının bir-birin-
dən fərqli ixtiyari iki xi və x j təpələrinin arasında zəncir
(yol) varsa, onda belə qraf əlaqəli qrafdır. Belə fərz
edək ki, X = n , U = m , yəni G qrafının n sayda təpəsi
və m sayda tili var, G istiqamətlənməmiş tsikli olmayan
qrafdırsa, onda G − ağac qrafdır. Başqa sözlə,
1) əgər G − əlaqəlidirsə və tillərinin sayı m = n − 1
qədərdirsə, onda G − ağac qrafdır;
2) əgər G − əlaqəlidirsə, bu qrafda tsikl yoxdursa
və tillərinin sayı m = n − 1 qədərdirsə, onda G − ağac
qrafdır;
3) əgər G əlaqəli qrafdırsa, lakin onun istənilən bir
tilini atdıqda əlaqəsiz qrafa çevrilirsə, onda G − ağac
qrafdır;
4) əgər G qrafında tsikl yoxdursa, lakin onun ixti-
yari iki təpəsini birləşdirən bir til əlavə etdikdə yalnız bir
tsikl əmələ gəlirsə, onda G − ağac qrafdır;
5) əgər G qrafının üst-üstə düşməyən istənilən iki
təpəsini yeganə bir sadə zəncir birləşdirircə, onda G −
ağac qrafdır.
Bu şərtlər eynigüclüdür, yəni
1) ⇒ 2) ⇒ 3) ⇒ 4) ⇒ 5) ⇒ 1) .
119
Misal 9.1.
G1 G2
G3
ağac graflardır.
Əgər G qrafının əlaqəlilik komponentlərindən hər
biri ağac grafdırsa, onda G − meşə adlanır.
Misal 9.2.
altqrafları G qrafının əlaqəlilik komponentləridirsə,

onda G − meşədir, çünki onlardan hər biri ağac grafdır.
2. Tutaq ki, G = ( X ,U ) = ( X , F ) , burada F − təpələ-
rin bir-birinə inikasıdır, istiqamətlənmiş əlaqəli qrafdır.
120
Tərif 9.1. Əgər istiqamətlənmiş əlaqəli G qrafında
1) yeganə elə bir x0 təpəsi varsa ki, bu təpəyə heç
bir til daxil olmur, yəni F −1 x0 = ∅ (bu halda x0 təpəsi
kök adlanır),
2) hər bir xi ≠ x0 təpəsinə yalnız və yalnız bir til
daxil olursa, yəni F −1 x0 = 1,
3) G qrafında kontur (qapalı yol) yoxdursa,
onda G qrafı istiqamətlənmiş ağac qrafdır.
Misal 9.3.
Tərif 9.2. Əgər G = ( X ,U ) və G1 = ( X 1 ,U1 ) qraf-

larında a) X = X 1 , b) U1 ⊂ U , c) G1 qrafının istənilən
əlaqəlilik komponenti ağac grafdırsa, onda G1 qrafı G
qrafının karkası (skeleti) adlanır
Misal 9.4.
G G1 G2
burada G1 və G2 qrafları G qrafının karkaslarıdır.
121
Analoji qaydada istiqamətlənmiş qrafın karkasları
anlayışını vermək olar.
Belə bir sual meydana çıxır. Verilən əlaqəli G
qrafından onun təpələri köklər olmaqla nə qədər ağac
qraf düzəltmək olar? Bu sualın cavabını belə bir təklif-
dən almaq olar.
Teorem 9.1 (Keyli). n təpəsi olan əlaqəli
qrafdan tn = n n−2 qədər ağac qraf düzəltmək olar.
Qeyd edək ki, tn = n n−2 sayda düzəldilən ağac
qraflar arasında izomorf qraflar da ola bilər. Ona görə də
n təpəsi olan hər hansı əlaqəli qrafdan izomorf
olmayan nə qədər ağac qraf düzəltmək olar sualına
Amerika riyaziyyatçısı Poyanın uyğun teoremlərindən
cavab almaq olar.
Verilən qrafdan düzəldilə bilən karkas qrafların
sayını tapmaq üsullarından biri Kirxhof matrisində baş
diaqonal elementlərinin minorudur.
Tərif 9.3. Tutaq ki, G = ( X ,U ) = ( X , F ) qrafı verilir
və X = n . Belə bir Kirxhof matrisi adlanan B matrisini
təyin edək:
⎧− 1, яэяр xi вя x j тяпяляри гоншуdursa,
⎪
⎪ 0, яэяр xi вя x j , i ≠ j , гоншу дейился,
bij = ⎨
⎪ Fxi , яэяр i = j - dirsя, бурада Fxi ядяди
⎪ xi тяпясиндян чыхан тиллярин сайыдыр.
⎩
Bu tərifdən alınır ki, Kirxhof matrisində hər bir
sətir (sütun) elementlərinin cəmi sıfıra bərabərdir. Bu isə
122
o deməkdir ki, Kirxhof matrisində bütün elementlərin
cəbri tamamlayıcıları bir-birinə bərabərdir.
Misal 9.5. G qrafının Kirxhof matrisini qurun.
x1 x2 x3 x4 x5
x1 ⎡ 2 − 1 − 1 0 0 ⎤
x2 ⎢ − 1 2 − 1 0 0 ⎥
⎢ ⎥
B = 3 ⎢− 1 − 1 4 − 1 − 1⎥
x
x4 ⎢ 0 0 − 1 2 − 1⎥
⎢ ⎥
G x5 ⎢⎣ 0 0 − 1 − 1 2⎥⎦
Teorem 9.2 (Kirxhof). Tərtibi n ≥ 2 olan əlaqəli,

ilgəyi olmayan G qrafında karkas qrafların sayı G
qrafının Kirxhof matrisinin istənilən bii elementinin
minoruna bərabərdir.
Misal 9.6. Verilən G qrafında mümkün olan
karkasların sayını tapın və onları göstərin.
x1 x2 x3 x4
x1 ⎡ 3 − 1 − 1 − 1⎤
x2 ⎢− 1 3 − 1 − 1⎥
B= x ⎢ ⎥
3 ⎢− 1 − 1 3 − 1⎥
x4 ⎣− 1 − 1 − 1 3⎥⎦
⎢
G
Məsələn b11 -in minoru:
3 −1 −1
Δ x1 = − 1 3 − 1 = 27 − 1 − 1 − 3 − 3 − 3 = 16 .
−1 −1 3
123
Deməli, verilən qrafdan 16 karkas qraf düzəltmək olar.
Onlardan bir neçəsini göstərək.
və s.
Bu misaldan göründüyü kimi, verilən G qrafının
karkas qraf olması üçün ondan tsikl əmələ gətirən tillər
atılmalıdır. Belə atılan tillərin sayını aşağıdakı təklif
verir.
Teorem 9.3. Əgər G qrafının n qədər təpəsi, m
qədər tili, k qədər əlaqəlilik komponentləri varsa, onda
G qrafının karkasa çevrilməsi üçün atılması zəruri olan
tillərin sayı v(G ) = m − n + k qədərdir.
Tərif 9.4. v(G ) = m − n + k ədədinə G qrafının
tsikl ədədi deyilir və ya G -nin tsikl ranqı deyilir.
v * (G ) = n − k ədədinə G qrafının ko-tsikl ranqı
deyilir. v * (G ) ədədi G qrafının istənilən karkasına
daxil olan tillərin sayıdır. Başqa sözlə, G qrafının ağac
124
qraf olması üçün zəruri və kafi şərt v(G ) = 0 olmasıdır.
Bu isə o deməkdir ki, v(G ) = m − n + k = 0 olmasıdır.
Alınır ki, m = v * (G ) = n − k .
9.1. Çəkili qraflarda optimal ağac qrafların

axtarılması məsələləri.
Prim və Kraskal alqoritmləri
Tutaq ki, G = ( X ,U ) əlaqəli qrafının tilləri
yüklüdür və bu qrafda ən az yüklü karkasları tapmaq
lazımdır. Bu məsələnin bir sıra həll alqoritmləri var.
Onlardan Prim və Kraskal alqoritmləri ilə tanış olaq.
1. Prim alqoritmi (ən yaxın qonşu alqoritmi)

Tutaq ki, G = ( X ,U ) qrafı verilir və W − onun çəki
matrisidir. Bu qrafda çəkisi (yükü) ən az olan karkası
təyin etmək lazımdır.
Prim alqoritmi (ən yaxın qonşu alqoritmi) iki ad-
dımdan ibarətdir və G qrafının n təpəsi varsa, n − 1
dəfə yerinə yetiriləcək iterasiya prosedurasıdır. Bu
alqoritmin köməyilə qiyməti (yükü) ən böyük olan ağac
qrafı (karkası) da təyin etmək olar.
Tutaq ki, G qrafının X təpələr çoxluğu iki
kəsişməyən X 1 ⊂ X və X 2 ⊂ X altçoxluqlarına bölü-
nür: X = X 1 ∪ X 2 , X 1 ∩ X 2 = ∅ . X 1 və X 2 çoxluqları
arasındakı ρ ( X 1 , X 2 ) məsafəsini ardıcıl addımlarla belə
təyin edirik:
ρ ( X 1 , X 2 ) = min{wij = ρ ( xi , x j ) | xi ∈ X 1 , x j ∈ X 2 } .
125
Altağaclarda təpələrin və tillərin sayı hər
iterasiyada bir vahid artır. Prim alqoritminin addımları
aşağıdakılardır:
Addım 1. Başlanğıc qiymətlərin mənimsədilməsi.
X 1 = {x1} , x1 − ixtiyari təpədir, X 2 = X − X 1 , U1 = ∅ .
Addım 2. Verilənlərin təzələnməsi.
Elə ( xi , x j ) tili tapılır ki, xi ∈ X 1 , x j ∈ X 2 olsun və
ρ ( X 1 , X 2 ) = min{wij ( xi , x j ) | xi ∈ X 1 , x j ∈ X 2 } .
X ′ = X 1 ∪ {x j } , X 2 = X − X ′ , U ′ = U1 ∪ {xi , x j } .
Addım 3. İterasiyanın başa çatmasının yoxlanma-
sı. Əgər X 1 = X olarsa, onda G1 = ( X 1 ,U1 ) − axtarılan
minimal çəkili (yüklü) karkasdır. Əks halda, Addım 2-
yə keçməli.
Misal 9.7. Çəki matrisi ilə verilmiş istiqamətlənmə-
miş qrafda minimal çəkisi olan karkası təyin edin.
x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7
x1 ⎡− 10 ∞ 5 ∞ ∞ 14⎤
⎢ − 6 2 4 8 ∞⎥
x2 ⎢ ⎥
x3 ⎢ − 3 1 1 ∞⎥
⎢ ⎥
W = x4 ⎢ − 6 ∞ 3⎥
x5 ⎢ − 5 ∞⎥
⎢ ⎥
x6 ⎢ − 2⎥
x7 ⎢⎣ − ⎥⎦
126
G
G qrafı istiqamətlənməmiş qraf olduğundan onun

çəki matrisi simmetrikdir və ona görə də onu üçbucaq
şəklində yazmaqla kifayətlənilmişdir.
Ən az cəkisi olan karkası Prim alqoritmi ilə tapaq.
Addım 1.
X 1 = {x1} , X 2 = {x2 , x3 , x4 , x5 , x6 , x7 } , U1 = ∅ olsun.
1-ci iterasiya.
Addım 2.
ρ ( X 1 , X 2 ) = w( x1 , x4 ) = 5 ,
X 1 = {x1 , x4 } , X 2 = {x2 , x3 , x5 , x6 , x7 } , U1 = {( x1 , x4 )} .
Addım 3.
X 1 ≠ X . Addım 2-nin başlanğıcına keçid.
2-ci iterasiya.
Addım 2.
ρ ( X 1 , X 2 ) = w( x4 , x2 ) = 2 , X 1 = {x1 , x2 , x4 } ,
X 2 = {x3 , x5 , x6 , x7 } , U1 = {( x1 , x4 ), ( x4 , x2 )} .
Addım 3.
127
3-cü iterasiya.
Addım 2.
ρ ( X 1 , X 2 ) = w( x4 , x3 ) = 3 , X 1 = {x1 , x2 , x3 , x4 } ,
X 2 = {x5 , x6 , x7 } , U1 = {( x1 , x4 ), ( x4 , x2 ), ( x4 , x3 )} .
Addım 3.
4-cü iterasiya.
Addım 2.
ρ ( X 1 , X 2 ) = w( x3 , x5 ) = 1 ,
X 1 = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5} , X 2 = {x6 , x7 } ,
U1 = {( x1 , x4 ), ( x4 , x2 ), ( x4 , x3 ), ( x3 , x5 )} .
Addım 3.
5-ci iterasiya.
Addım 2.
ρ ( X 1 , X 2 ) = w( x3 , x6 ) = 1 ,
X 1 = {x1 , x 2 , x3 , x4 , x5 , x6 } , X 2 = {x7 } ,
U1 = {( x1 , x4 ), ( x4 , x2 ), ( x4 , x3 ), ( x3 , x5 ), ( x3 , x6 )} .
Addım 3.
6-cı iterasiya.
Addım 2.
ρ ( X 1 , X 2 ) = w( x6 , x7 ) = 2 ,
X 1 = {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 , x7 } , X 2 = ∅,
U1 = {( x1 , x4 ), ( x4 , x2 ), ( x4 , x3 ), ( x3 , x5 ), ( x3 , x6 ), ( x6 , x7 )} .
128
Addım 3.
X 1 = X . Deməli, axtarılan ən kiçik yüklü (qiymətli)
karkası aldıq. Bu karkasın qiyməti w(G1 ) = 14 və özü
aşağıdakı qrafdır.
w(G1 ) = 5 + 2 + 3 + 1 + 1 + 2 = 14 .
2. Qrafda optimal karkas − ağac qrafın
tapılması üçün Kraskal alqoritmi
Verilən istiqamətlənməmiş çəkili (yüklü) olan
G = ( X ,U ) qrafında minimal (maksimal) çəkisi olan
karkası − ağac qrafı təyin etmək alqoritmlərindən ən
sadəsi Kraskal alqoritmidir. Bu alqoritm təpələrinin sayı
çox olmayan qraflarda daha effeklidir.
G = ( X ,U ) qrafı özünün çəki matrisi ilə verilir.
Minimal (maksimal) çəkili karkası qurarkən mərhələ-
mərhələ hərəkət edilir, yəni tillər içərisindən ən az (ən
çox) yükü olan til götürülür və hər sonra götürülən til elə
olmalıdır ki, onun yükü (çəkisi) yerdə qalan tillərin
çəkilərindən az (çox) olmaqla əvvəlki tillərə əlavə
etdikdə tsikl əmələ gəlməsin. Bu qayda ilə proses bütün
tillər nəzərdən keçənədək davam etdirilir.
Kraskal alqoritmini əyani təsvir etmək məqsədilə
129
tillərin qiymətlərini W çəki matrisində rum rəqəmi ilə
artan sırada nömrələyək və bu nömrələri addımlar ardı-
cıllığı kimi qəbul edib tələb olunan karkası onun tillə-
rinin qiymətlərinə görə quraq.
Misal 9.8. G qrafı çəki matrisi ilə verilir, istiqa-
mətlənməmiş qraf olduğundan W − simmetrik matrisdir
və üçbucaq şəklində yaza bilərik.
x1 x2 x3 x4 x5 x6 x7
− 3I 8VI ∞ 3I 6IV ∞ x1
− 7 V 6IV ∞ ∞ 4II x2
− 4II 6IV ∞ 10VIII x3
− 5III 7 V ∞ x4
− 8VI 9VII x5
− ∞ x6
− x7
Minimal çəki: 3 + 3 + 4 + 4 + 5 + 6 = 25 .
Maksimal (ən çox)

çəkili karkas qraf da
analoji qayda ilə tapılır.
Maksimal çəki: 8 + 7 + 6 + 8 + 9 + 10 = 48 .
130
10. Qraf üzərində gəzinti
10.1. Eyler qrafı. Eyler zənciri və tsikli

Qraflar nəzəriyyəsinin bir riyazi elm kimi yaranma
tarixi Eylerin 1736-cı ildə Köniqsberq (indiki Kalinin-
qrad) şəhər sakinlərinə əyləncə şəklində qoyduğu ″Yeddi
körpü″ məsələsindən başlanır. ″Yeddi körpü″ məsələsi
belədir: hər hansı şəhər sakini evindən çıxıb Pregel çayı
üzərindəki yeddi körpünün hər birindən yalnız bir dəfə
keçməklə öz evinə qayıda bilərmi?
Əgər quru hissələri qrafın təpələri, körpüləri isə
qrafın tilləri qəbul etsək, onda ″Yeddi körpü″ məsələsini
riyazi şəkildə belə vermək olar: qrafın hər hansı təpə-
sindən çıxıb onun hər bir tilindən yalnız bir dəfə keç-
məklə çıxılan təpəyə qayıtmaq olarmı? Bu sualın cava-
bını Eyler özü elmi şəkildə isbat etdiyi aşağıdakı təklifdə
vermişdir. ″Yeddi körpü″ məsələsini sadə şəkildə belə də
vermək olar: Karandaşı vərəqdən
götürmədən G qrafını bir dəfəyə, yəni
hər bir tildən yalnız bir dəfə keçməklə
onu çəkmək olarmı?
Qeyd edək ki, Hz. Məhəmməd
(S.Ə.S.) peyğəmbərimizin də adı ilə
bağlı ″Məhəmməd qılıncı″ adlanan qraf
var. O, boş vaxtlarında
əsasının ucu ilə qum
üzərində əsasını qumdan
ayırmadan bu qrafı çə-
kərmiş.
131
Tərif 10.1. Əgər istiqamətlənməmiş G qrafında
onun hər hansı bir xi təpəsindən çıxaraq hər tildən
yalnız bir dəfə keçməklə yenə xi təpəsinə qayıtmaq
mümkün olarsa, belə tsiklə Eyler tsikli deyilir. Eyler
tsikli olan qrafa Eyler qrafı deyilir.
Teorem 10.1 (Eyler). İstiqamətlənməmiş multiqra-
fın Eyler qrafı olması üçün zəruri və kafi şərt onun bütün
təpələrinin cüt dərəcəli olmasıdır.
Məsələn, ″Yeddi körpü″ məsələsinin G1 qrafı Eyler
qrafı deyil, ona görə də bu məsələdə qoyulan sualın
cavabı: yox olar. Lakin ″Məhəmməd qılıncı″ olan qraf
Eyler qrafıdır, çünki d ( A) = d ( B) = d ( D ) = d ( E ) = 2 ,
d (C ) = 4 , yəni təpələr cüt dərəcəlidir. Ona görə də onu
birbaşa cəkmək olur.
Multiqraflarda Eyler tsiklini aşkar edən alqoritm
Flöri alqoritmi adlanır.
Flöri alqoritmi
Flöri alqoritmi aşağıdakı qaydalardan ibarətdir.
1. Hər hansı bir x1 təpəsi seçilir.
2. x1 təpəsinə insident olan hər hansı u1 tili seçilir
və bu tilə 1 nömrəsi verilir (bu til keçilmiş hesab
olunur). u1 tili silinir və u1 = ( x1 , x2 ) tili üzrə x2 təpəsinə
keçilir.
3. Hər bir keçilən til silinir və bu tilə ondan əvvəl
gələn tilin nömrəsindən bir vahid çox nömrə verilir.
4. ~
x təpəsinə çatdıqda, başqa imkan varsa, onu x1
təpəsi ilə birləşdirən tili seçməməli.
5. ~
x təpəsinə çatdıqda körpü olan (atılması verilən
132
qrafı əlaqəsiz altqraflara ayıran til) tili seçməməli.
6. Qrafda bütün tillər nömrələnmişsə, deməli, Eyler
tsikli alınmışdır.
Misal 10.1. G qrafı Eyler qrafıdırmı? Eyler tsiklini
qurun.
Təpələrin dərəcələri cütdür,
deməli, bu qrafda Eyler tsikli var.
d ( x1 ) = d ( x2 ) = d ( x4 ) = d ( x5 ) = 2 ,
d ( x3 ) = d ( x6 ) = 4 .
1. x6 təpəsini seçək və ( x6 , x1 ) tilinə 1 nömrəsini
verək.
2. x1 təpəsinə ( x1 , x3 ) tili insidentdir, bu tilə 2
nömrəsini verək.
3. x3 təpəsi dörd tilə − ( x1 , x3 ) , ( x2 , x3 ) , ( x4 , x3 ) və
( x5 , x3 ) tillərinə insidentdir. Bu tillərdən ( x1 , x3 )
nömrələnib, qalan tillər körpü deyil, yəni onlardan hər
hansı birinin atılması verilən qrafı əlaqəsiz altqraflara
ayırmır. ( x2 , x3 ) tilinə 3 nömrəsini verək.
4. x2 təpəsinə insident olan
( x2 , x6 ) tilinə 4 nömrəsini verək.
5. x2 təpəsinə insident ( x6 , x2 )
tili artıq nömrələnib, ( x6 , x4 ) , ( x6 , x5 ) tilləri də insident-
dirlər. Onlardan hər hansı birinin atılması verilən qrafı
əlaqəsiz altqraflara ayırmır, yəni bu tillər körpü deyil.
( x6 , x4 ) tilinə 5 nömrəsini verək.
nömrəsini verək.
133
7. x2 təpəsinə insident olan ( x3 , x2 ) , ( x3 , x1 ) , ( x3 , x4 )
tilləri nömrələnib (silinmiş hesab olunurlar), lakin
( x3 , x5 ) tili qalır. Bu tilə 7 nömrəsini verək.
nömrəsini verək.
Beləliklə, qrafın bütün tilləri nömrələnib, deməli,
Eyler tsikli S = ( x6 , x1 , x3 , x2 , x6 , x4 , x3 , x5 , x6 )
qurulmuşdur.
Teorem 10.2. Əlaqəli G multiqrafında Eyler
zəncirinin olması üçün zəruri və kafi şərt bu qrafda iki
tək dərəcəli təpələrin olmasıdır.
Qeyd. Bu teoremdən alınır ki, istənilən Eyler
zənciri tək dərəcəli təpələri birləşdirir. Beləliklə, asan
yoxlanıla bilən kriteri alınır:
1) Əgər G psevdoqrafının bütün təpələri cüt dərə-
cəlidirsə, onda bu qrafda Eyler tsikli var və bu tsikldə
qrafın hər bir tili yalnız bir dəfə iştirak edir.
2) Əgər multiqraf G-də düz iki tək dərəcəli təpələr
varsa, onda bu qrafda Eyler zənciri var və bu zəncir tək
dərəcəli təpələri birləşdirir və yerdə qalan təpələrdən
yalnız bir dəfə keçir.
Psevdoqrafda Eyler zəncirini almaq üçün tək
dərəcəli xi və x j təpələri yeni bir ( xi , x j ) tili ilə birləş-
dirilir və yeni alınan qrafın bütün təpələrinin dərəcələri
cüt olduğundan bu qrafda Eyler tsikli qurulur. Sonra isə
bu tsikldən ( xi , x j ) tili atılır, nəticədə Eyler zənciri
alınır.
Tərif 10.2. Əgər istiqamətlənməmiş G qrafının hər
134
bir tili müəyyən bir zəncirə daxildirsə və belə zəncirlərin
ortaq tilləri yoxdursa, yəni zəncirlər tilə görə kəsişmir-
lərsə, onda deyirlər ki, tillər üzrə kəsişməyən zəncirlər
çoxluğu G qrafını örtür.
Teorem 10.3. Əgər G qrafında k sayda tək dərəcəli
təpələr varsa (onların sayı k Eylerin sıx əltutma Lemma-
sına görə cüt ədəddir), onda G qrafını örtən tillərə görə
k
kəsişməyən zəncirlərin sayı qədərdir.
2
Nəticə. k = 2 olduqda G qrafını örtən və qrafın hər
bir tilinin bir dəfə iştirak etdiyi zəncir Eyler zənciridir.
10.2. Hamilton zənciri və tsikli
1859-cu ildə İrlandiya riyaziyyatçısı ser U.R.Ha-
milton belə bir məsələ (əyləncə məsələsi) − ″Səyyar
tacir″ məsələsi (″Kommivoyajer″ məsələsi) qoydu: n
şəhər var və belə şəhərlərin cüt-cüt aralarındakı
məsafələr məlumdur. Tacir bu şəhərlərdən hər birində
bir dəfə olmaqla, bu şərtlə ki, onun getdiyi yolun
uzunluğu minimal olsun, olduğu şəhərə qayıda bilərmi?
Bu məsələ ilk baxışdan Eylerin ″Yeddi körpü″ məsə-
ləsinə oxşayır. Lakin onlar tamamilə fərqli məsələlərdir.
Riyazi məsələ kimi ″Səyyar tacir″ məsələsini belə
qoymaq olar: verilən qrafın hər hansı bir xi təpəsindən
gəzintiyə çıxan tacir bu qrafın hər bir təpəsindən yalnız
bir dəfə keçməklə xi təpəsinə qayıda bilərmi? Daha
ümumi şəkildə məsələni belə də qoymaq olar: müəyyən
qrafın hər cüt təpəsində müəyyən funksiyanın qiyməti
verilir və bu qrafda onun hər təpəsindən yalnız bir dəfə
135
keçən elə tsikl tapmaq lazımdır ki, bu tsikl üzrə
funksiyanın qiyməti minimum və ya maksimum olsun.
″Səyyar tacir″ məsələsinin analitik həlli indiyədək
tapılmayıb (baxmayaraq ki, Köniq üsulu ilə onun kifayət
qədər yaxşı həlli var).
Eylerin ″Yeddi körpü″, Hamiltonun ″Səyyar tacir″
məsələlərinə yaxın olan daha bir məsələ var. Bu məsələ
″Yolların minimal şəbəkəsi haqqında″ məsələdir. Bu
məsələnin həlli sadədir və minimal qiymətli ağac qrafın
qurulmasına gətirilir.
Tərif 10.3. Əgər hər hansı zəncir (tsikl) G qrafının
hər bir təpəsindən yalnız bir dəfə keçərsə, onda belə
zəncir (tsikl) Hamilton zənciri (tsikli) adlanır.
Yuxarıda qeyd etdik ki, əgər G qrafının bütün
təpələrini bir-biri ilə əlaqələndirən zəncir (yol) varsa,
onda belə qraf tam qraf adlanır. Deməli, G qrafında
Hamilton zənciri və Hamilton tsikli olması üçün kafi şərt
G qrafının tam olmasıdır. Zəruri şərt isə bu qrafın
əlaqəli olmasıdır. Daha incə zəruri şərt belə bir təklifdən
alınır.
Teorem 10.4. Əgər G qrafında Hamilton tsikli
varsa, onda bu qrafda ayırıcı təpələr yoxdur.
Kafi şərt verəcək bir sıra təkliflər var. Onlardan biri
Norveç alimi O.Oreyə məzsusdur.
Teorem 10.5 (O.Ore). Əgər ilgəyi olmayan əlaqəli
istiqamətlənməmiş G qrafının istənilən iki qonşu
olmayan müxtəlif xi və x j , i ≠ j , təpələrinin dərəcələri
d ( xi ) + d ( x j ) ≥ n , n ≥ 3 , şərtini ödəyirsə, onda G qrafın-
da Hamilton tsikli var.
136
Nəticə. Əgər X = n ≥ 3 və G = ( X ,U ) qrafının
n
istənilən xi təpəsinin dərəcəsi d ( xi ) ≥ şərtini
2
ödəyirsə, onda G qrafında Hamilton tsikli var.
Qeyd. Eyler tsiklindən fərqli olaraq, G qrafında
Hamilton tsikli varsa, onda ona qrafın bütün tilləri daxil
olmaya da bilər, lakin Hamilton qrafı hökmən əlaqəli
olmalıdır.
Əlavə onu da qeyd edək ki, G qrafı n təpəsi olan
psevdoqrafdırsa, onda bu qrafda istənilən Hamilton
zəncirinin uzunluğu n − 1 olar, Hamilton tsiklinin isə
uzunluğu n olar.
Əgər G qrafı istiqamətlənmiş qrafdırsa, onda bu
qrafın Eyler və Hamilton qrafı olması yuxarıda verilən
təkliflərə uyğun aşağıdakı təklifləri vermək olar.
Teorem 10.6. İstiqamətlənmiş G = ( X ,U ) qrafının
Eyler qrafı olması üçün zəruri və kafi şərt onun istənilən
xi ∈ X təpəsinin daxilolma d + ( xi ) və çıxma d − ( xi )
yarımdəcələrinin bərabər olmasıdır: d + ( xi ) = d − ( xi ) .
Nəticə. Əgər G istiqamətlənmiş Eyler qrafıdırsa,
onda G qrafı ortaq tilləri olmayan konturların (qapalı
yolların) birləşməsidir.
Teorem 10.7. Əlaqəli istiqamətlənmiş G qrafında
qapalı olmayan Eyler zəncirinin olması üçün zəruri və
kafi şərt bu qrafda elə iki xi və x j təpələrinin olmasıdır
ki, bu təpələrin daxilolma d + ( xi ) və çıxma d − ( xi ) ya-
rımdəcələri üçün və onlardan fərqli xk təpəsi üçün
137
d − ( xi ) = d + ( xi ) + 1 ,
d − ( x j ) = d + ( x j ) − 1,
d − ( xk ) = d + ( xk )
şərtləri ödənilsin.
Teorem 10.8. Tutaq ki, G qrafı möhkəm əlaqəli, n
təpəsi olan, ilgəyi və paralel tilləri olmayan istiqa-
mətlənmiş qrafdır. Əgər bu qrafın istənilən üst-üstə
düşməyən iki qonşu olmayan xi və x j təpələri üçün
d ( xi ) + d ( x j ) ≥ 2n − 1 şərti ödənilərsə, onda G qrafında
Hamilton konturu var.
Çalışmalar 10
Verilən qraf Eyler və Hamilton qrafıdırmı? Eyler və
Hamilton tsikllərini qurun.
1) 2)
3) 4)
138
5) 6)
7) 8)
9) 10)
11) 12)
13) 14)
139
15) 16)
17) 18)
19) 20)
140
11. Vektor-tsikllər. Bazis tsikllər. Tsikllərin
fundamental sistemi
11.1. Vektor-tsikllər. Tsikllər matrisi. Bazis
tsikllər və onların tapılması alqoritmi
Tsikl dedikdə verilən qrafda istənilən qapalı mar-
şrut başa düşülür. Aydındır ki, marşrutda bütün təpələr
və tillər müxtəlifdirsə, onda tsikl sadə adlanır.
Tutaq ki, G1 = ( X 1 ,U1 ) qrafı istiqamətlənməmiş
qrafdır və onun hər bir tilini bir-birinin əksinə yönəlmiş
bir cüt til ilə əvəz edib G1 -ə uyğun G = ( X ,U )
istiqamətlənmiş qrafını almışıq. G qrafında hər hansı
μ = x1u1 x2u2 K xk uk x1 tsiklini götürək. Bu tsikldə
uk = ( xk −1 , xk ) -dır, yəni istiqamət məlumdur. Başqa
sözlə, μ tsikli boyunca düzünə və əksinə hərəkət etmək
olar. Belə bir tsikllər matrisi düzəldək: tsikllər matrisini
S ilə işarə edək və onun sij elementləri aşağıdakı qayda
ilə təyin edək:
⎧ 1, tsikl u j tilinin istiqamяtindян кечирся,

⎪
sij = ⎨− 1, tsikl u j tilinin якс istiqamяtindян кечирся,
⎪
⎩ 0, tsikl u j tilinдян кечмирся .
Misal 11.1. G1 = ( X 1 ,U1 ) qrafı verilir. Bu qrafın
tillərinə ixtiyari istiqamət verərək G = ( X ,U ) qrafını
alaq.
141
μ1 = x1u1 x2u2 x5u5 x1 , μ 2 = x1u5 x5u3 x4u8 x1 ,
μ3 = x5u3 x4u7 x3u6 x5 , μ 4 = x2 u 4 x3u 6 x5 u 2 x2
tsikllərinin matrisini yazmalı.
u1′ u2′ u3′ u4′ u5′ u6′ u7′ u8′
μ1 ⎡− 1 − 1 0 0 − 1 0 0 0⎤
μ2 ⎢ 0 0 1 0 1 0 0 1⎥
S= ⎢ ⎥
μ3 ⎢ 0 0 1 0 0 1 1 0⎥
μ4 ⎢ ⎥
⎣ 1 0 0 1 0 1 0 0⎦
Qeyd 1. Əgər tsikllərin tillərində istiqamətlər
əvvəlcədən məlumdursa və hər hansı μ tsikli müəyyən
u k tilinin istiqamətindən v dəfə, əks istiqamətindən isə
l dəfə keçərsə, onda tsikl matrisinin uyğun elementində
v − l ədədi yazılır.
Qrafın tsikllərinin S matrisinin μ i -ci sətir element-
lərinə μ i tsiklinə uyğun C ( μi ) − vektor-tsiklinin koordi-
natları kimi baxmaq olar və belə koordinatların sayı
vektor-tsiklləri xətti fəzasının ölçüsü olar. Məsələn,
yuxarıdakı misalda μ1 , μ 2 , μ3 , μ4 tsikllərinə uyğun
vektor-tsikllər bunlardır:
142
C ( μ1 ) = (−1, − 1, 0, 0, − 1, 0, 0, 0)
C ( μ2 ) = (0, 0,1, 0,1, 0, 0,1)
C ( μ3 ) = (0, 0,1, 0, 0,1,1, 0)
C ( μ 4 ) = (1, 0, 0,1, 0,1, 0, 0)
Xətti fəzanın ölçüsü 8-dir. Tsikllər fəzasında iki
yerli həlqəvi cəm: ⊕ və həlqəvi vurma: ⊗ əməllərini
təyin etmək olar, belə ki, bu əməllər üçün
0 ⊕ 0 = 1 ⊕ 1 = 0 , 0 ⊕ 1 = 1 ⊕ 0 = 1,
0 ⊗ 0 = 0 ⊗1 = 1 ⊗ 0 = 0 , 1 ⊗1 = 1.
Vektor-tsikllərin həlqəvi cəmi belə təyin olunur:
C ( μ i ) = (ai1 , ai2 ,K, aik ) , C ( μ j ) = (b j1 , b j2 ,K, b jk )
C ( μi ) ⊕ C ( μ j ) = (ai1 ⊕ b j1 , ai2 ⊕ b j2 ,K, aik ⊕ b jk )
Vektor-tsikllərin müəyyən λ ədədinə həlqəvi hasili
belədir:
λ ⊗ C ( μi ) = (λ ⊗ ai1 , λ ⊗ ai2 ,K, λ ⊗ aik )
Onu da qeyd edək ki, vektor-tsikllərin həlqəvi cəmi
onları təşkil edən uyğun tillər çoxluğunun həlqəvi cəmi
(iki moduluna görə cəmlənməsi) deməkdir, yəni A
çoxluğu μ i tsiklini təmsil edən tillər çoxluğudursa, B
isə μ j tsiklini təmsil edən tillər çoxluğudursa, onda bu
tsikllərə uyğun vektor-tsikllərin ai və b j koordinatları-
nın ai ⊕ b j = 1 olması üçün ya ai = 1, b j = 0 , ya da
ai = 0 , b j = 1 olmalıdır, yəni ya ui ∉ A − B , ya da
u j ∉ B − A olmalıdır. Deməli, C ( μi ) ⊕ C ( μ j ) həlqəvi
143
cəmi A ⊕ B = ( A − B) ∪ ( B − A) cəminə uyğundur.
Qeyd 2. Əgər G qrafı istiqamətlənməmiş qrafdırsa,
onda bu qrafın tsikllər matrisi S -in sij elementlərini belə
təyin etmək olar:
⎧ 1, μi tsikli u j tilinдян кечирся,
sij = ⎨
⎩0, μi tsikli u j tilinдян кечмирся .
Tsikllərin xətti asılı olub-olmamasını onlara uyğun
vektor-tsikllərin xətti asılı olub-olmaması ilə təyin etmək
olar.
Tərif. Əgər C ( μ1 ), C ( μ 2 ),K, C ( μ m ) vektor-tsikl-
lərdən hər hansı biri yerdə qalanlarının xətti kombinasi-
yası şəklində göstərilə bilmirsə, yəni
C ( μ ik ) ≠ C ( μi1 ) ⊕ C ( μ i2 ) ⊕ K ⊕ C ( μ ik −1 ) ,
onda onlara uyğun μ1 , μ 2 ,K, μ m tsiklləri xətti asılı
olmayan adlanır.
G qrafının xətti asılı olmayan tsikllərinə tsikllər
fəzasının bazisi deyilir və ya bazis tsiklləri deyilir.
Aydındır ki, tsikllər fəzasında onun istənilən μ
tsikli bazis tsikllərinin xətti kombinasiyası şəklində, yəni
μ1 , μ 2 ,K, μ m − bazis tsikllərində göstərilə bilərsə, onda
C ( μ ) = C ( μ1 ) ⊕ C ( μ 2 ) ⊕ K ⊕ C ( μ m ) .
Misal 11.2.
C ( μ1 ) = (0,1,1, 0, 0, 0, 0,1,1) ,
C ( μ 2 ) = (1, 0, 0, 0, 0,1,1,1, 0) ,
C ( μ 3 ) = (1, 0, 0,1,1,1, 0,1,1) ,
C ( μ 4 ) = (0,1,1,1,1, 0,1,1, 0)
144
vektor-tsiklləri bazis tsikllər deyildir, çünki C ( μ4 )
qalanların xətti kombinasiyadır, yəni
C ( μ 4 ) = C ( μ1 ) ⊕ C ( μ 2 ) ⊕ C ( μ3 ) .
Teorem 11.1. Əgər G multiqrafında tsikllər varsa,
onda onun bazis tsiklləri də var.
Teorem 11.2. G qrafının xətti asılı olmayan tsikl-
lərinin maksimal sayı onun v(G ) tsikl ədədinə bərabər-
dir, burada v(G ) = m − n + k , n − təpələrin sayı,
m − tillərin sayı, k − isə qrafın əlaqəlilik komponentləri-
nin sayıdır.
Bazis tsikllərinin tapılması alqoritmi. Tutaq ki,
G qrafının tsikl ədədi v(G ) ≠ 0 . G qrafında karkas −
ağac qrafı almaq üçün onda tsikl əmələ gətirən tilləri
atmaq lazımdır. Belə atılan tillərin sayı v(G ) = m − n + 1
ədədinə bərabərdir. Atılan v(G ) qədər tilləri T karkas
qrafının (tillərinin sayı v * (G ) = n − k ədədidir) uyğun
iki təpəsi arasına əlavə etsək, onda G qrafında sadə
tsiklləri almış oluruq.
Misal 11.3.
G T
145
m = 8 , n = 4 , k = 1,
v(G ) = m − n + k =
= 8 − 4 + 1 = 5. v * (G ) = n − k = 4 − 1 = 3 .
Deməli, 5 til atılmalıdır. T karkasının 3 tili var.
Atılan tillər punktirlə (qırıq-qırıq xətlərlə) göstəril-
mişdir, onlar bunlardır:
{u6 = ( x1 , x4 ), u7 = ( x2 , x3 ), u8 = ( x3 , x2 ), u3= ( x2 , x4 ), u4 = ( x3 , x4 )} .
Bu tilləri növbə ilə bir-bir T karkasına əlavə etsək,
tsikllər alınır:
μ1 = x1u 2 x2 u 3 x4 u 5 x1 ;
μ 2 = x1u5 x4 u 4 x3u1 x1 ;
μ 3 = x1u 3 x4 u 6 x1 ;
μ4 = x1u2 x2u7 x3u1 x1 ;
μ 5 = x1u 2 x2 u8 x3u1 x1 .
Bu tsikllər verilən G qrafının bazis tsiklləridir. G
multiqrafdır.
Indi isə bazis tsikllərin tsikl matrisində yerlərini
(qurulmasını) göstərək. Bunun üçün G qrafının tillərinə
ixtiyari istiqamətlər verək və alınan tilləri u1′, u2′ ,K, u8′
kimi işarə edək.
146
μ1 , μ 2 , μ3 , μ 4 və μ5 tsikllərinin tsikl matrisini yazaq.
Bu matrisin ranqı v(G ) − tsikl ədədinə bərabərdir,

yəni onun sətirlərinin sayına bərabərdir.
Əgər {μ1 , μ2 ,K, μl } sistemi G -nin bazis tsiklləri-
dirsə və G qrafının tsikl matrisinin sətirləri C ( μi )
vektor-tsikllərdirsə, onda T karkas qrafına daxil olma-
yan tillərə uyğun sütunların elementlərindən v(G )
tərtibli diaqonal kvadrat matris düzəltmək olar (bu
sütunlar düzbucarlılar daxilinə punktirlərlə alınmışdır).
11.2.Tsikllərin fundamental sistemi və
tsiklik ranq
Tutaq ki, G = ( X ,U ) istiqamətlənməmiş qrafdır və
bu qrafın n qədər təpələri, m qədər tilləri, k qədər
əlaqəlilik komponentləri var. T isə G qrafının karkası
(ağac qrafı) olsun. T karkasının v * (G ) = n − k qədər
tilləri var və bu tillər u1 , u 2 ,K, u n − k olsun. Bu tillərə T
ağacının budaqları deyilir. G qrafında T ağacına (karka-
sına) daxil olmayan tillərin sayı v(G ) = m − n + k
147
qədərdir və bu tilləri v1 , v2 ,K, vm − n + k kimi işarə edək.
v1 , v2 ,K, vm−n + k − tillərinə T karkasının vətərləri deyilir.
Yuxarıda qeyd etdik ki, T karkasına vətərlərdən hər
hansı birini, məsələn, vi əlavə etdikdə sadə tsikl alınır.
Belə alınan Ci tsiklinə G qrafının vi vətərinə nəzərən
təyin olunan fundamental tsikli deyilir.
T karkasının v1 , v2 ,K, vm − n + k vətərlərinə nəzərən
təyin olunan C = {C1 , C2 ,K, Cn −m+ k } tsikllər çoxluğuna G
qrafının fundamental tsikllər sistemi deyilir. Bu
çoxluğun gücü G qrafının tsikl ədədi v(G ) -yə bərəbər-
dir: v(G ) = m − n + k . Bu ədədə həm də G qrafının tsikl
ranqı deyilir. G qrafının bütün tillərinin v1 , v2 ,K, vm − n + k ,
u1 , u 2 ,K, u n − k − ardıcıllığını ( w1 , w2 ,K, wm ) kimi işarə
edək. Onda Ci fundamental tsiklinə uyğun vektor-tsikli
c = (ci1 , ci2 ,K, cim ) kimi işarə etsək, onun cij koordinat-
larını belə təyin etmək olar:
⎧1, w j ∈ Ci olduqda,
cij = ⎨
⎩0, w j ∉ Ci olduqda.
C = {C1 , C 2 ,K, C n − m + k } − fundamental tsikllər çoxluğu-
nun tsikllər matrisi belə olar:
⎛ c11 c12 L c1m ⎞
⎜ ⎟
⎜ c21 c22 L c2 m ⎟
C* = ⎜
M M L M⎟
⎜ ⎟
⎜c c L c ⎟
⎝ v ( G ),1 v ( G ), 2 v ( G ), m ⎠
148
Bu matrisin açıq şəkli aşağıdakı matrisdir:
⎡1 0 0 L 0 c1,v ( G )+1 c1,v ( G )+ 2 L c1,m ⎤
⎢ ⎥
⎢0 1 0 L 0 c2,v (G )+1 c2,v (G )+ 2 L c2,m ⎥
C* = ⎢0 0 1 L 0 c3,v (G )+1 c3,v (G )+ 2 L c3,m ⎥
⎢ ⎥
⎢M M M L M M M L M ⎥
⎢0 0 0 L 1 cv ( G ),v ( G )+1 cv ( G ),v ( G )+2 L cv ( G ),m ⎥⎦
⎣
Beləliklə, C* = (C1* C2* ) , burada C1* − vahid matrisinin

tərtibi v(G ) -dir və T -nin v1 , v2 ,K, vn− k vətərlərinə
uyğun Ci − fundamental tsikllər matrisidir, C2* − isə G
qrafında T -nin alınması üçün v(G ) = m − n + k qədər
atılacaq u1 , u2 ,K, un− k tillərinə uyğun matrisdir.
Misal 11.4. G qrafının fundamental tsikllər matri-
sini təyin edin.
G T
v(G ) = m − n + k , m = 8, n = 6, k = 1,
v * (G ) = n − k = 5 − 1 = 4 , v(G ) = 8 − 6 + 1 . Deməli,
v1 = ( x1 , x5 ) , v2 = ( x5 , x6 ) , v3 = ( x4 , x5 ) tilləri T − ağac
149
qrafının (karkasın) vətərləridir. Onları ardıcıl T -yə əlavə
etdikdə üç til alınır:
μ1 = x1v1 x5u3 x2u1 x1 ;
μ2 = x5u3 x2u4 x6v2 x5 ;
μ3 = x2u5 x4v3 x6u4 x2 .
Bu tsikllərə uyğun vektor-tsiklləri
ci = (ci1 , ci2 , ci3 , ci4 , ci5 , ci6 , ci7 , ci8 ) , i = 1,2,3
işarə edək və C = {c1 , c2 , c3} − fundamental tsikllərin
matrisini yazaq:
v1 v2 v3 u1 u2 u3 u4 u5
c1 ⎡1 0 0 1 0 1 0 0⎤
C * = c2 ⎢0 1 0 0 0 1 1 0 ⎥ ,
⎢ ⎥
c3 ⎢⎣0 0 1 0 0 0 1 1⎥⎦
burada u1 , u2 , u3 , u4 , u5 tilləri T karkasının budaqlarıdır,
ayrılmış ikinci matris onlara uyğun matrisdir.
Çalışmalar 11
Verilən G qrafında tsikllər matrisin yazın. Bazis
tsiklləri təyin edin. Fundamental tsikllər matrisin qurun.
1) 2)
150
3) 4)
5) 6)
7) 8)
9) 10)
11) 12)
151
13) 14)
15) 16)
17) 18)
19) 20)
152
12. Qrafın asılı olmayan və dominant təpələr
çoxluqları
12.1. Qrafın asılı olmayan təpələr çoxluğu.
Qrafın daxili dayanıqlıq ədədi
Qrafın qonşu olmayan təpələr çoxluğuna onun asılı
olmayan təpələr çoxluğu deyilir. Əgər belə təpələr
çoxluğu başqa asılı olmayan təpələr çoxluğunun məxsusi
altçoxluğu deyilsə, onda ona maksimal asılı olmayan
təpələr çoxluğu deyilir. Maksimal asılı olmayan təpələr
çoxluğunun elementlərinin sayına (çoxluğun gücünə)
baxılan G qrafının daxili dayanıqlıq ədədi deyilir və
α (G ) kimi işarə olunur:
α (G ) = max Si ,
burada Si -lər qrafının daxili dayanıq (asılı olmayan)
təpələrin müəyyən çoxluqlarıdır. α (G ) ədədinə bəzənG
qrafının təpələrə görə qeyri-sıxlıq ədədi də deyirlər.
Amerika riyaziyyatçısı K.E.Şennon müəyyən
etmişdir ki, qrafın asılı olmayan təpələrinin çoxluqları
informasiyalar (məlumatlar) nəzəriyyəsində böyük
əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiyaların ötürülməsi prose-
sini qraf şəklində göstərsək, onda siqnalların səhvsiz
ötürülməsinin maksimal sayı asılı olmayan təpələrin
maksimal çoxluğuna uyğundur.
Tutaq ki, istiqamətlənmiş G = ( X , F ) qrafı verilir,
burada F − qrafın təpələrinin birqiymətli olmayan inika-
sıdır.
Əgər qrafın təpələrinin hər hansı S ⊂ X altçoxluğu
üçün
153
S ∩ FS = ∅ və ya S ∩ F −1S = ∅ (12.1)
şərti ödənilərsə, onda S altçoxluğu daxili dayanıq
adlanır.
Misal 12.1. G qrafında
S1 = { A, D, K } , S 2 = {B, K }
altçoxluqları daxili dayanıqdırmı?
Cavab: S1 və S 2 üçün Si ∩ FSi = ∅,
i = 1,2 , şərtini yoxlamalı.
FA = {B, E , Q} , FD = {E} , FK = {H } .
Deməli,
FS1 = F { A, D, K } = FA ∪ FD ∪ FK =
= {B, E , Q} ∪ {E} ∪ {H } = {B, E , Q, H } .
S1 ∩ FS1 = { A, D, K } ∩ {B, E , Q, H } = ∅
olduğundan S1 − təpələrin daxili dayanıq (asılı olmayan)
çoxluğudur.
İndi isə S 2 = {B, K } çoxluğu üçün (12.1) şərtini
yoxlayaq.
FB = { A, D, C} , FK = {H } ,
FS2 = F {B, K } = FB ∪ FK =
= { A, D, C} ∪ {H } = { A, D, C , H } .
S 2 ∩ FS 2 = {B, K } ∩ { A, D, C , H } = ∅,
deməli, S2 − təpələrin asılı olmayan altçoxluğudur. Onda
daxili dayanıqlıq α (G ) ədədi üçün
α (G ) = max Si = S1 = 3
olar.
154
İlgəksiz G qrafında təpələrin daxili dayanıq altçox-
luqlarını tapmaq məsələsi mürəkkəb məsələlərdən biri-
dir. Mümkün olan üsullardan birini fransız alimi
K.Maqu (K.Maghout) təklif etmişdir.
Maqu üsulu. Tutaq ki, ilgəksiz G = ( X ,U ) qrafı
verilir, X = {x1 , x2 ,K, xn } , U = {u1 , u2 ,K, um } , F isə təpə-
lərin inikasıdır. Maqu xi təpələrinə məntiqi dəyişənlər
kimi baxır və xi ∈{0,1} , yəni xi − doğru qiymət − 1,
yalan qiymət − 0 ala bilər. S ⊂ X − müəyyən təpələr
çoxluğudur.
Əgər xi ∉ S -dirsə, onda xi = 0 və ya xi = 1 olar.
Əgər x j ∈ Fxi , i ≠ j , onda α ij = 1 , əks halda α ij = 0 .
Bu şərtlər daxilində, S ∩ FS = ∅ şərtini nəzərə
almaqla, belə bir məntiqi müddəa doğrudur:
( i ≠ j , xi ∈ Fx j və ya x j ∈ Fxi ) ⇒
⇒ ( xi ∉ S və ya x j ∉ S ).
Bu müddəanı dizyunksiya əməlinin köməyilə belə
yaza bilərik:
i ≠ j , (α ij ∨ α ji ) ∨ xi ∨ x j = 1 ,
və ya de Morqan qaydasını nəzərə alsaq:
i ≠ j , α ij ∧ α ji ∨ xi ∨ x j = 1 . (12.2)
(12.2) məntiqi tənliyini G qrafının cüt-cüt bütün
təpələri üçün yazsaq, onda
Φ S = Λ Λ (α ijα ji ∨ xi ∨ x j = 1) =
i i≠ j
= Λ ( xi ∨ (∧(α ij ∨ x j ))) = 1 (12.3)

i
155
(12.3) münasibətində mötərizələri vurub açsaq və
alınan ifadədə udulma qanunu a ∨ ab = a(1 ∨ b) = a ⋅ 1= a ,
idempotentlik qanunu a ∨ a = a , a ⋅ a = a , ziddiyyət
qanunu a ⋅ a = a ⋅ a = 0 tətbiq etməklə sadələşdirmə
aparmaq olar. Nəticədə təpələrə uyğun məntiqi xi
dəyişənlərinin iştirak etdiyi dizyunktiv hədlər (məntiqi
toplananlar) alınar. Hər bir belə dizyunktiv həddə
inkarları iştirak etməyən məntiqi xi dəyişənlərinə uyğun
xi təpələr çoxluğu daxili dayanıq (asılı olmayan)
təpələrin altçoxluğu olar.
Misal 12.2. Təpələrin qonşuluq matrisi ilə verilən
ilgəksiz G qrafının asılı olmayan təpələr çoxluğunu
Maqu üsulu ilə tapın.
A B C D
A 1 1 1
B 1 1
C 1 1
D 1 1
α ij ∨ xi ∨ x j = 1 tənliyini cüt-cüt təpələr üçün yazaq:

α AB ∨ a ∨ b = 1 ∨ a ∨ b = a ∨ b ,
α AC ∨ a ∨ c = 1 ∨ a ∨ c = a ∨ c ,
α AD ∨ a ∨ d = 1 ∨ a ∨ d = a ∨ d .
α BA ∨ b ∨ a = a ∨ b ,
α BC ∨ b ∨ c = 1 ∨ b ∨ c = b ∨ c ,
α BD ∨ b ∨ d = 0 ∨ b ∨ d = 1 ∨ b ∨ d = 1 .
156
α CA ∨ c ∨ a = 0 ∨ c ∨ a = 1 ∨ c ∨ a = 1 ,
α CB ∨ c ∨ b = 1 ∨ c ∨ b = b ∨ c ,
α CD ∨ c ∨ d = 1 ∨ c ∨ d = c ∨ d .
α DA ∨ d ∨ a = 1 ∨ d ∨ a = a ∨ d ,
α DB ∨ d ∨ b = 0 ∨ d ∨ b = 1 ∨ d ∨ b = 1 ,
α DC ∨ d ∨ c = 1 ∨ d ∨ c = 0 ∨ d ∨ c = d ∨ c .
Bu bərabərliklərin sağ tərəfinin konyunksiyalarını
(12.3) münasibətinə görə götürək və təkrar olanları
varsa, onlardan birini yazaq:
Φ S = (a ∨ b )(a ∨ c )(a ∨ d )(b ∨ c )(c ∨ d ) = 1,
Φ S = (a ∨ a c ∨ a b ∨ b c )(a ∨ d )(c ∨ c d ∨ c b ∨ b d ) = 1,
Φ S = (a ∨ b c )(a ∨ d )(c ∨ b d ) = 1 ,
Φ S = (a ∨ a d ∨ a b c ∨ b c d )(c ∨ b d ) = 1 ,
Φ S = (a ∨ b c d )(c ∨ b d ) = 1 ,
ΦS = ac ∨ ab d ∨ b cd ∨ b cd = 1,
Φ S = a c ∨ a b d ∨ b c d = 1.
Alınan bu dizyunktiv ifadədə üç dizyunktiv hədd
iştirak edir: a c , a b d və b c d . Birincidə B , D
təpələrinə uyğun b , d − məntiqi dəyişənlərinin inkarları
iştirak etmir, deməli, asılı olmayan buna uyğun təpələr
çoxluğu S1 = {B, D} -dir. İkinci həddə C -yə uyğun
məntiqi dəyişən c iştirak etmir, ikinci çoxluq S 2 = {C} ,
üçüncü həddə uyğun təpələr çoxluğu S 3 = { A} -dır.
S1 = {B, D} , S 2 = {C} , S 3 = { A} altçoxluqlarının
157
Si ∩ FSi = ∅ şərtini ödəməsini yoxlamaq olar. Deməli,
α (G ) = max Si = S1 = 2 .
12.2. Qrafın üstünlük təşkil edən (dominant) təpələr

çoxluğu. Qrafın xarici dayanıqlıq ədədi
Tutaq ki, G = ( X , F ) qrafı verilir və T ⊂ X təpələ-
rin müəyyən altçoxluğudur. Əgər təpələrin T altçoxluğu
üçün
(∀xi ∈ T ) T ∩ Fxi ≠ ∅ (12.4)
şərti ödənilərsə, yəni ∀x j ∈ X − T təpəsi T çoxluğundan
olan heç olmazsa bir təpə ilə qonşudursa (til ilə
birləşibsə), onda təpələrin T altçoxluğu üstünlük təşkil
edən (dominant) təpələr və ya xarici dayanıq təpələrin
çoxluğu adlanır. (12.4) şərtini belə də vermək olar:
(∀xi ∈ T ) ({xi } ∪ Fxi ) ∩ T ≠ ∅ (12.5)
Əgər xarici dayanıq T təpələr çoxluğunun hər
hansı T1 ⊂ T altçoxluğu xarici dayanıq deyildirsə, onda
T minimal adlanır. Əgər θ = {T1 , T2 ,K, Tk } xarici daya-
nıq təpələrin ailəsidirsə, onda
β (G ) = min Ti
Ti ⊂θ
ədədinə G qrafının xarici dayanıq ədədi deyilir.

Qeyd edək ki, qrafın bir neçə minimal xarici daya-
nıq təpələr çoxluğu ola bilər. Belə altçoxluqları da Maqu
üsulu ilə tapmaq olar.
Maqu üsulu.
(12.4) şərtindən alınır ki, xi ∈ T -dirsə, onda T -yə
158
xi ilə qonşu olan təpə də, yəni Fxi çoxluğundan olan
təpə də T -yə daxildir. Bu isə belə bir mühakimədir:
(∀xi ∈ T ) ( xi ∈ T və ya ∃x j ( xi ∈ T və x j ∈ Fxi )) .
Bu isə o deməkdir ki, əgər xi ∈ T , onda xi = 1 və
α ij = 1 hesab etməklə
Λ ( xi ∨ V α ij x j ) = 1 . (12.6)
i j
Sadələşdirmə apardıqdan sonra

∀xi ( xi ∨ V α ij x j ) = V α ij x j , (12.7)
j j
onda
Φ T = Λ V α ij x j = 1 . (12.8)
i j
(12.7) ifadəsində sadələşmə zamanı udulma

a ∨ ab = a və idempotentlik a ∨ a = a , a ⋅ a = a qanunla-
rından istifadə etmək lazımdır. Nəticədə alınan məntiqi
toplanan hədlərdə inkarsız iştirak edən məntiqi xi dəyi-
şənlərinə uyğun təpələr çoxluğu xarici dayanıq
təpələrin altçoxluqlarıdır.
Misal 12.3. Təpələrin qonşuluq matrisi ilə verilmiş
G qrafının təpələrinin xarici dayanıq altçoxluqlarını
tapın.
A B C D E
A 1 1 1
B 1 1 1
C
D 1 1
E 1 1
G
159
Hər bir xi təpəsi üçün (12.7) münasibətini yazaq:
α AA ⋅ a ∨ α AB ⋅ b ∨ α AC ⋅ c ∨ α AD ⋅ d ∨ α AE ⋅ e =
= a ∨ b ∨ 0⋅ c ∨ d ∨ e = a ∨ b ∨ d ∨ e ,
α BA ⋅ a ∨ α BB ⋅ b ∨ α BC ⋅ c ∨ α BD ⋅ d ∨ α BE ⋅ e =
= a∨b∨c∨d ,
α CA ⋅ a ∨ α CB ⋅ b ∨ α CC ⋅ c ∨ α CD ⋅ d ∨ α CE ⋅ e =
= 0⋅ a ∨ 0⋅ b ∨ c ∨ 0⋅ d ∨ 0⋅ e = c ,
α DA ⋅ a ∨ α DB ⋅ b ∨ α DC ⋅ c ∨ α DD ⋅ d ∨ α DE ⋅ e = d ∨ e ,
α EA ⋅ a ∨ α EB ⋅ b ∨ α EC ⋅ c ∨ α ED ⋅ d ∨ α EE ⋅ e = b ∨ e .
(12.8)-ə görə sağ tərəflərin konyunksiyalarını
götürmək lazımdır:
Φ T = (a ∨ b ∨ d ∨ e) ⋅ (a ∨ b ∨ c ∨ d ) ⋅ c ⋅ (d ∨ e) ⋅ (b ∨ e) = 1 .
Mötərizələri vurub açaq:
Φ T = (a ∨ ab ∨ ac ∨ ad ∨ ab ∨ b ∨ bc ∨ bd ∨ ad ∨ bd ∨
∨ cd ∨ d ∨ ac ∨ bc ∨ ce ∨ de) ⋅ c ⋅ (e ∨ ed ∨ bd ∨ be) = 1
Φ T = (a ∨ b ∨ d ∨ ce) ⋅ c ⋅ (e ∨ bd ) = 1
Φ T = aec ∨ abdc ∨ bce ∨ bcd ∨ dec ∨ bdc ∨ ce ∨ bcde = 1
Φ T = ec ∨ bcd = 1
Deməli, T1 = {E , C} , T2 = {B, C , D} altçoxluqları
xarici dayanıq altçoxluqlarıdır. Bunlar üçün (12.4) şərti
ödənilir.
β (G ) = min Ti = T1 = 2 .
160
12.3. Qrafın nüvəsi və onun xassələri
Tutaq ki, G = ( X , F ) qrafı verilir və N ⊂ X müəy-
yən altçoxluqdur.
Tərif 12.1. Əgər G qrafının təpələrinin müəyyən
altçoxluğu olan N eyni zamanda həm daxili, həm də
xarici dayanıqdırsa, yəni eyni zamanda
( ∀xi ∈ N ) N ∩ Fxi = ∅ (12.9)
( ∀xi ∉ N ) N ∩ Fxi ≠ ∅ (12.10)
şərtləri N üçün ödənilirsə, onda təpələrin N altçoxluğu
G qrafının nüvəsi adlanır.
(12.9) və (12.10) şərtlərindən alınır ki, hər bir asıl-
mış təpə, yəni Fxi = ∅ olan xi təpəsi nüvəyə daxildir və
N − nüvə çoxluğunda ilgək ola bilməz, eləcə də ∅ çox-
luğu nüvə deyildir.
Eyni bir əlaqəli qrafın bir neçə nüvəsi ola bilər.
Nüvənin tapılması alqoritmi
Addım 1. İlgəksiz əlaqəli G qrafında asılı olmayan
təpələrin S1 , S 2 ,K, S k çoxluqlarını Maqu üsulu ilə
tapmaq üçün Φ S = 1 münasibətini təyin etməli.
Addım 2. Üstünlük təşkil edən (dominant) təpələrin
T1 , T2 ,K, Tl çoxluqlarını Maqu üsulu ilə təyin edən
Φ T = 1 münasibətini tapmalı.
Addım 3. Φ N = Φ S ⋅ Φ T = 1 götürməli və sadələşdir-
məli.
Addım 4. Φ N =1 münasibətində hər bir dizyunktiv
həddə inkarsız iştirak edən məntiqi hərflərə uyğun
təpələr çoxluğu N i nüvələrini verir.
161
Misal 12.4. Təpələrin qonşuluq matrisi ilə verilmiş
G qrafının nüvələri Maqu üsulu ilə tapın.
A B C D
A 1
B 1 1
C
D 1 1
G
1) Φ S = 1 tənliyini alaq:
α AC ∨ a ∨ c = a ∨ c ,
α BA ∨ b ∨ a = a ∨ b ,
α BD ∨ b ∨ d = b ∨ d ,
α DA ∨ d ∨ a = a ∨ d ,
α DB ∨ d ∨ b = b ∨ d .
Deməli,
Φ S = (a ∨ c )(a ∨ b )(a ∨ d )(b ∨ d ) = 1
Φ S = (a ∨ b c )(d ∨ a b ) = 1
ΦS = ad ∨ ab ∨ b cd ∨ ab c = 1
ΦS = ad ∨ ab ∨ b cd = 1
2) Φ T = 1 tənliyini alaq:
α AA ⋅ a ∨ α AC ⋅ c = a ∨ c
α BB ⋅ b ∨ α BA ⋅ a ∨ α BD ⋅ d = a ∨ b ∨ d
α CC ⋅ c = c
α DA ⋅ a ∨ α DB ⋅ b ∨ α DD ⋅ d = a ∨ b ∨ d
162
Deməli,
Φ T = ( a ∨ c) ⋅ ( a ∨ b ∨ d ) ⋅ c = 1
Φ T = (a ∨ ab ∨ ad ∨ ac ∨ bc ∨ dc) ⋅ c = 1
ΦT = (a ∨ bc ∨ dc) ⋅ c = 1
Φ T = ac ∨ bc ∨ dc = 1
3) Φ N = Φ S ⋅ Φ T = 1 tənliyini yazaq:
Φ N = (a d ∨ a b ∨ b c d ) (ac ∨ bc ∨ dc) = 1
Φ N = a d ⋅ ac ∨ a d ⋅ bc ∨ a d ⋅ dc ∨ a b ⋅ ac ∨ a b ⋅ bc ∨
∨ a b ⋅ dc ∨ b c d ⋅ ac ∨ b c d ⋅ bc ∨ b c d ⋅ dc = 1
Altından xətt çəkilən hədlər sıfıra bərabərdir, çünki
z⋅z = 0.
Φ N = a bd c ∨ a b dc = 1
Beləliklə, N1 = {B, C} , N 2 = {D, C} çoxluqları
nüvələrdir, burada C − asılmlş təpədir, çünki qrafa görə
FC = ∅ . Hər iki nüvə üçün (12.9) və (12.10) şərtlərini
yoxlamaq kifayət edir.
Qrafın nüvəsinin bir sıra xassələri var. Bunlardan
bir neçəsini verək.
Xassə 1. Qrafın nüvəsi onun asılı olmayan (daxili
dayanıq) təpələrinin maksimal altçoxluğudur.
Xassə 2. İlgəksiz simmetrik qrafın istənilən daxili
dayanıq təpələrinin altçoxluğu onun nüvəsidir.
Xassə 3. İlgəksiz G = ( X , F ) qrafının daxili daya-
nıqlıq α (G ) ədədinin, xarici dayanıqlıq β (G ) ədədinin
və nüvəsinin N gücü arasında
163
β (G ) ≤ N ≤ α (G )
Xassə 4. G qrafının N nüvəsi üzərində belə bir
funksiya təyin edək:
⎧1, x j ∈ N ,
Q( N , x j ) = ⎨
⎩0, x j ∉ N , burada Q( N , ∅) = 0
N ⊂ X altçoxluğunun G = ( X , F ) qrafının nüvəsi
olması üçün zəruri və kafi şərt
Q( N , x j ) = 1 − max Q( N , xi )
xi∈Fx j
olmasıdır.
Xassə 5. Kontursuz əlagəli qrafın həmişə nüvəsi
var.
Xassə 6 (Riçardson). Tək uzunluqlu konturu olma-
yan əlagəli qrafın nüvəsi var.
Çalışmalar 12
12.1. Təpələrin qonşuluq matrisi ilə verilmiş G
qrafının asılı olmayan (daxili dayanıq), üstünlük
(dominant) təşkil edən (xarici dayanıq) təpələr çoxlu-
ğunu Maqu üsulu ilə tapın. α (G ) və β (G ) ədədlərini
təyin edin.
1) A B C D E 2) A B C D
A 1 1 A 1 1
B 1 1 B 1 1
C 1 1 C 1 1
D 1 D 1 1
E 1 1
164
3) A B C D 4) A B C D
A 1 1 A 1 1 1
B 1 1 B 1
C 1 1 C 1 1
D D 1
5) A B C D 6) A B C D
A 1 1 A 1 1
B 1 B
C 1 1 C 1 1
D 1 1 D 1 1
7) A B C D 8) A B C
A 1 1 A 1 1
B 1 B 1 1
C 1 C 1 1
D 1 1
9) A B C D 10) A B C D
A 1 A 1
B 1 B 1 1
C 1 1 C 1 1
D 1 1 D 1 1
11) A B C D 12) A B C D
A 1 1 A 1
B 1 B 1
C 1 C 1 1
D 1 1 D 1
165
13) A B C 14) A B C
A 1 A 1 1
B 1 1 B 1 1
C 1 1 C 1 1
15) A B C D 16) A B C D
A 1 A 1 1 1
B 1 B 1
C 1 1 C 1 1
D 1 1 D 1 1
17) A B C 18) A B C D
A 1 1 A
B 1 B 1 1 1
C 1 1 C 1
D 1 1
19) A B C D 20) A B C D
A 1 1 A 1 1
B B 1 1
C 1 1 C 1
D 1 D 1
166
12.2. G qrafının nüvələrini Maqu üsulu təyin edin.
1) 2)
3) 4)
5) 6)
7) 8)
9) 10)
11) 12)
167
13) 14)
15) 16)
17) 18)
19) 20)
21)
168
Göstəriş. İstiqamətlənməmiş qrafı da təpələrin
qonşuluq matrisi şəklində yazmalı və Maqu üsulunu
tətbiq etməli. Məsələn, 16)-nı qonşuluq matrisi ilə
belə yazmaq olar:
A B C D
A 1 1
B 1 1
C 1 1
D 1 1
Boş xanalar tillərin olmaması deməkdir. Belə

xanalara 0-lar da yazmaq olar.
169
13. Qrafların rənglənməsi. Qrafın
xromatik ədədi
Tutaq ki, G = ( X ,U ) istiqamətlənməmiş qrafdır.
Belə qrafın qonşu təpələrini müxtəlif rənglərlə boyamaq
mümkün olarsa, onda belə rənglərin minimal γ (G )
sayına G qrafının xromatik ədədi deyilir.
Misal 13.1.
qrafın γ (G ) xromatik ədədini təyin edin.
Rəngləri 0,1,2,3, … işarə edək. Tərifə görə
tillərin ucları müxtəlif rəngli olmalıdır.
Deməli, bu qraf 3-rənglidir, yəni γ (G ) = 3 .
Rənglənmə anlayışı istiqamətlənməmiş qraflara
aiddir. Qrafların rənglənməsi məsələsinin, məsələn,
topoqrafiyada dünya xəritəsini düzəldərkən qonşu ölkə-
lərin eyni rəngli olmamasının praktiki əhəmiyyəti
böyükdür. Tarixi ″Dörd rəng″ məsələsi buna əyanı
misaldır, yəni xəritəni elə tərtib etməli ki, onda istifadə
olunan rənglərin sayı minimal olsun. Bu bir fərziyyədir.
Bu fərziyyəni 1976-cı ildə Appel və Xeyken kompüterin
köməyilə seçmə variantlar nəticəsində həll etmişlər, yəni
rəngləri 1,2,3,4 kimi nömrələsək, onda
şəkildə olan boyamanı alarıq. Bu həllin
doğru olub-olmamasını təyin edən
kriteri konkret olaraq yoxdur.
Misal 13.2. Əgər G qrafının təpələrinin sayı n-
dirsə və bu qraf tam qrafdırsa, onda bu o deməkdir ki,
bütün təpələr bir-biri ilə qonşudur və onların rəngləri
müxtəlif olmalıdır. Bu halda, γ (G ) = n olar.
170
Misal 13.3. Ikipaylı qrafın və karkas (ağac) qrafın
xromatik ədədi γ (G ) = 2 -dir (bixromatikdirlər). Rəngləri
0,1 kimi götürək.
İkipaylı qraf Karkas (ağac) qraf

13.1. Qrafın xromatik ədədinin Maqu üsulu
ilə tapılması
Yuxarıda qeyd etdik ki, istiqamətlənməmiş
G = ( X ,U ) qrafının asılı olmayan təpələri qonşu
olmayan təpələr çoxluğudur və asılı olmayan təpələrin
maksimal çoxluğunu Maqu üsulu ilə tapa bilərik. Belə
olduqda G qrafının asılı olmayan təpələrinin Maqu
üsulu ilə tapılmasından istifadə edərək onun xromatik
ədədinin təyini üçün aşağıdakı alqoritmi vermək olar.
Addım 1. İstiqamətlənməmiş G qrafını təpələrin
qonşuluq matrisi şəklində verməli və bu cədvəlin
köməyilə Φ S = 1 tənliyini qurmalı.
Addım 2. Φ S = 1 tənliyinin dizyunktiv hədlərini
ardıcıl olaraq nömrələyib belə yazmalı:
Φ S = Φ1 ∨ Φ 2 ∨ K ∨ Φ m = 1 ,
burada Φ i -lərdə xi − təpələrinə uyğun məntiqi xi dəyi-
şənlərindən bəzilərinin inkarlarının konyunksiyaları
iştirak edir.
171
Addım 3. Φ i − dizyunktiv hədlərdə inkarları iştirak
etməyən x j -ların hər hansı Φ j -lara daxil olmadığını
müəyyənləşdirməli və belə Φ j -ları yeni məntiqi dəyişən
y j -larla işarə edib onların dizyunksiyalarını götürməli.
Addım 4. Addım 3-də alınan dəyişən y j dəyişən-
lərinin uyğun dizyunksiyalarının konyunksiyalarını:
ψ = ΛV yj =1
j
yazmalı və mötərizələri vurub açmalı. Alınan ifadədə

sadələşdirmə aparmalı.
Addım 5. Addım 4-də alınan ψ = 1 tənliyinin
hədlərini nömrələyib belə yazmalı:
ψ = ψ 1 ∨ ψ 2 ∨ K ∨ ψ k = 1.
Addım 6. Addım 5-də alınan
ψ = ψ 1 ∨ ψ 2 ∨ K ∨ ψ k = 1 tənliyinin hədləri içərisindən
γ (G ) = min ψ i tapmalı.
i =1, 2 ,K, k
Misal 13.4. G qrafının Maqu üsulu ilə xromatik

γ (G ) ədədini tapın.
A B C D E
A 1 1
B 1 1
C 1 1
D 1
E 1
Φ S = 1 tənliyini quraq.
172
Addım 1. Φ S = (a ∨ b )(a ∨ d )(b ∨ a )(b ∨ c ) ∧
∧ (c ∨ b )(c ∨ e )(a ∨ d )(e ∨ c ) = 1
Φ S = (a ∨ b )(a ∨ d )(b ∨ c )(c ∨ e ) = 1
Φ S = (a ∨ b d )(b c ∨ b e ∨ c ∨ c e ) = 1
Φ S = (a ∨ b d )(c ∨ b e ) = 1 .
Addım 2. Φ S = a{c ∨ a{
b e ∨ b{
d c ∨ b{
de = 1
Φ1 Φ2 Φ3 Φ4
Φ S = Φ1 ∨ Φ 2 ∨ Φ 3 ∨ Φ 4 = 1
Addım 3.
Φ1 = a c , a ∉ Φ 3 , Φ 4 ⇒ a -ya uyğun: y3 ∨ y4
Φ 2 = a b e , b ∉ Φ1 ⇒ b -yə uyğun: y1
Φ 3 = b d c , c ∉ Φ 2 , Φ 4 ⇒ c -yə uyğun: y2 ∨ y4
Φ 4 = b d e , d ∉ Φ1 , Φ 2 ⇒ d -yə uyğun: y1 ∨ y2
Addım 4.
ψ = ( y3 ∨ y4 ) y1 ( y2 ∨ y4 )( y1 ∨ y2 ) = 1
ψ = ( y1 y3 ∨ y1 y4 )( y1 y2 ∨ y2 ∨ y1 y4 ∨ y2 y4 ) = 1
ψ = ( y1 y3 ∨ y1 y4 )( y2 ∨ y1 y4 ) = 1
ψ = y1 y2 y3 ∨ y1 y3 y4 ∨ y1 y2 y4 ∨ y1 y4 = 1
ψ = y1 y2 y3 ∨ y1 y4 = 1 .
Addım 5. ψ = y1 y2 y3 ∨ y1 y4 = 1
123 {
ψ1 ψ2
ψ =ψ 1 ∨ψ 2 = 1.
Addım 6. γ (G ) = min ψ i = ψ 1 = ψ 2 = 2
i =1, 2
173
Deməli, G qrafını iki rənglə
boyamaq olar, yəni rənglərin
nömrələri 0 və 1 olarsa, alınır:
Qrafın xromatik γ (G ) ədədi haqqında bir sıra
təkliflər var.
Teorem 13.1 (Köniq). Əlaqəli istiqamətlənməmiş
G qrafının bixromatik (iki rəngli) olması üçün zəruri və
kafi şərt bu qrafda tək uzunluqlu tsiklin olmamasıdır.
Teorem 13.2. Tutaq ki, G qrafında ilgək yoxdur və
heç olmazsa bir til var. Onda aşağıdakı şərtlər eynigüclü-
dür:
1. G − bixromatik qrafdır;
2. G − ikipaylı qrafdır;
3. G qrafında tək uzunluqlu tsikllər yoxdur.
Nəticə. Əgər G − meşə qrafdırsa, yəni hər bir əla-
qəlilik komponenti ağac qrafdırsa, onda onun xromatik
ədədi üçün γ (G ) ≤ 2 doğrudur.
Teorem 13.3. İlgəksiz istənilən istiqamətlənməmiş
G qrafının xromatik γ (G ) ədədi üçün
γ (G ) ≤ deg(G ) + 1
doğrudur, burada deg(G ) − qrafın təpələrinin maksimal
dərəcəsidir (valentliyidir).
Teorem 13.4. İlgəksiz istiqamətlənməmiş
G = ( X ,U ) qrafında
α (G ) ⋅ γ (G ) ≥ X
doğrudur, burada α (G ) − qrafın daxili dayanıqlıq ədə-
didir, X isə qrafın təpələrinin sayıdır.
174
13.2. Qrafın ardıcıl rənglənməsi alqoritmi
Bu alqoritm çoxpaylı tam qrafların boyanması üçün
əhəmiyyətlidir.
Ardıcıl rəngləmə alqoritmi iki qaydadan ibarətdir:
1. G qrafının ixtiyari x təpəsinə 1 nömrəli rəng
verilir;
2. Əgər x1 , x2 ,K, xk təpələri q sayda müxtəlif
rənglərlə boyanmışsa, onda yeni götürülən xk +1 təpəsinə
ondan əvvəlki təpələrin boyanmasında istifadə olunma-
yan rənglərin sayından ən kiçik saylı rəng verilir və s.
Misal 13.5. G = ( X ,U ) = ( X , F )
Fx7 = {x2 , x4 } , Fx2 = {x7 , x3 , x1} ,
Fx1 = {x2 , x6 } , Fx3 = {x2 , x4 } ,
Fx4 = {x3 , x5 } , Fx5 = {x4 , x6 } ,
Fx6 = {x1 , x5 } .
Qonşu təpələr müxtəlif rəngli

olmalıdır. x7 -nin rəngi 0 olsun, x2 və
x4 − rəngi 1 olsun, x3 -ün rəngi 0
olsun, x6 -nın rəngi 1 olsun, x1 və x5 −
rəngi 0 olsun. Deməli, G qrafı bi-
xromatik qrafdır. Onu belə də çəkmək
olar (təpələrin rənglərinə görə):
175
13.3. Qrafın ″qruplaşmış″ (bir-birindən ciddi asılı)
təpələr çoxluğu. Qrafın sıxlıq ədədi
Yuxarıda qrafın asılı olmayan təpələr çoxluğu
anlayşını verdik və daxili dayanıqlıq α (G ) ədədinin
təpələrə görə G qrafının sıx olmadığını xarakterizə
etdiyini qeyd etdik. Lakin elə qraflar da var ki, onlar
təpələr çoxluğuna görə sıx olan qraflardır, yəni belə
təpələr bir-birindən asılı vəziyyətdədirlər, başqa sözlə,
belə təpələrin ixtiyari ikisi həmişə qonşu olaraq qalır. Bu
cür təpələri ″qruplaşmış″ təpələr adlandırırlar. Məsələn,
oyunlar nəzəriyyəsində, müxtəlif sosioloji məsələlərdə
(müxtəlif məqsədli ittifaq, birləşmə və s. bağlılıq) infor-
masiya axtarışı və i.a. rast gələn qraflarda təpələrin belə
qruplarını təyin etmək zərurəti yaranır.
Tutaq ki, G = ( X , F ) − ilgəksiz simmetrik qrafdır
və G1 = ( X ,U 1 ) qrafı G qrafına uyğun istiqamətlənmə-
miş qraf olsun. G = ( X , F ) qrafını tamamlayan qrafı
G = ( X ,U ) kimi işarə edək və G1 = ( X ,U 1 ) qrafını
tamamlayan qraf isə G1 = ( X ,U 1 ) olsun.
Tərif 13.1. Əgər təpələrinin çoxlugu X k ⊂ X olan
Gk = ( X k , F ) altqrafı tamdırsa, yəni istənilən
∀xi , ∀x j ∈ X k təpələri üçün x j ∈ Fxi şərti ödənilərsə
(onlar qonşudurlarsa), onda G qrafının təpələrinin
X k ⊂ X altçoxlugu ″qruplaşmış″ təpələr (rus dilində
″klika″ adlanır) çoxlugu adlanır.
Tərif 13.2. Əgər ″qruplaşmış″ X k ⊂ X təpələr
176
çoxlugu hər hansı bir X l ⊂ X ″qruplaşmış″ təpələrin
məxsusi altçoxlugu deyildirsə, onda X k ″qruplaşmış″
təpələrin altçoxlugu maksimal adlanır. Maksimal
″qruplaşmış″ təpələr çoxlugunun gücünə G qrafının
sıxlığı deyilir və ϕ (G ) kimi işarə olunur.
Misal 13.6.
G = ( X ,U ) G = ( X ,U )
G -ni tamamlayan qrafdır.
G qrafında X 4 = { A, C , D, K } − ″qruplaşmış″ təpə-
lər çoxlugudur.
İstiqamətlənməmiş G qrafında ″qruplaşmış″ təpə-
lərin maksimal altçoxlugunun axtarılması bu qrafın
tamamlayıcısı olan G = ( X ,U ) qrafında asılı olmayan,
yəni daxili dayanıq olan təpələrin axtarılmasına gətirilir.
Başqa sözlə, belə bir təklif doğrudur.
Teorem 13.5. G qrafının təpələrinin hər hansı
X k ⊂ X altçoxlugunun ″qruplaşmış″ təpələr çoxlugu
olması üçün zəruri və kafi şərt bu qrafın tamamlayıcı
G qrafında X k altçoxlugunun maksimal daxili dayanıq
olmasıdır, yəni ϕ (G ) = α (G ) .
177
Tutaq ki, G = ( X ,U ) qrafının təpələrinin qonşuluq
matrisi verilir və Q = {Q1 , Q2 ,K, Qk } bu qrafın təpələri-
nin ″qruplaşmış″ altçoxluqlarıdır. Onda ″qruplaşmış″
təpələr matrisi Γ(G ) -nin γ ij elementlərini belə təyin
edək:
⎧1, яэяр x j ∈ Qi ,
γ ij = ⎨
⎩0, яэяр x j ∉ Qi .
Γ(G ) matrisinin sətirləri Q1 , Q2 ,K, Qk − ″qruplaş-
mış″ təpələrin uyğun çoxluqlarıdır, sütunların adları isə
G qrafının x1 , x2 ,K, xk təpələridir.
Γ(G ) matrisinin hər bir sətirində duran vahidlər
çoxluğu onlara uyğun sütunların adları olan ″qruplaş-
mış″ xi təpələr çoxluqlarını təyin edir. Deməli, Γ(G )
matrisini yazmaq üçün ″qruplaşmış″ təpələrin
Q1 , Q2 ,K, Qk çoxluqları məlum olmalıdır.
″Qruplaşmış″ təpələr çoxluqlarının tapılması üçün
aşağıdakı alqoritmi vermək olar.
Addım 1. İstiqamətlənməmiş verilən G = ( X ,U )
qrafını tam qrafa tamamlayan G = ( X ,U ) qrafını
qurmalı.
Addım 2. Tamamlayıcı G = ( X ,U ) qrafını təpələ-
rin qonşuluq matrisi şəklində (düzbucaqlı cədvəl − şana
şəklində) verməli.
Addım 3. G = ( X ,U ) qrafında asılı olmayan
təpələr çoxluğunu Maqu üsulu ilə tapmaq üçün Φ S = 1
178
tənliyini qurmalı.
Addım 4. Addım 3-də alınan Φ S = 1 tənliyinin
hədlərində inkarı iştirak etməyən dəyişənlərə görə asılı
olmayan təpələrin Q1 , Q2 ,K, Qk çoxluqlarını təyin
etməli.
Addım 5. Q1 , Q2 ,K, Qk -lar içərisindən maksimal
olan, yəni
ϕ (G ) = max Qi
i =1, 2 ,K, k
tapmalı.
Addım 6. Γ(G ) matrisini yazmalı.
Misal 13.7. G qrafı verilir.
Bu qrafın ″qruplaşmış″ təpələrin
çoxluqlarının tapın və Γ(G ) mat-
risini yazın.
Həlli. G qrafını tam qrafa-
dək tamamlayan qrafı quraq. Bu
qraf G = ( X ,U ) olar. G = ( X ,U )
G = ( X ,U ) qrafının qonşuluq matrisini yazaq:
A B C D E M L
A 1 1
B 1 1
C 1 1
D 1
E 1 1
M 1 1 1 1
L 1 1 1 1 1 G = ( X ,U )
179
Addım 1. G = ( X ,U ) qrafının tamamlayıcı
G = ( X ,U ) qrafını qurduq.
Addım 2. G = ( X ,U ) qrafını təpələrin qonşuluq
matrisi şəklində (düzbucaqlı cədvəl şəklində) verdik.
Addım 3. G = ( X ,U ) qrafında asılı olmayan
təpələr çoxluğunu təyin edən Φ S = 1 tənliyini almaq
üçün cüt-cüt qonşu təpələrə uyğun α ij ∨ xi ∨ x j ifadəsini
yazaq:
α AM ∨ a ∨ m = 1 ∨ a ∨ m = 0 ∨ a ∨ m = a ∨ m ,
α AL ∨ a ∨ l = 1 ∨ a ∨ l = a ∨ l ,
α BE ∨ b ∨ e = b ∨ e , α BL ∨ b ∨ l = b ∨ l ,
α DM ∨ d ∨ m = d ∨ m , α MA ∨ m ∨ a = a ∨ m ,
α CM ∨ c ∨ m = c ∨ m , α EB ∨ e ∨ b = e ∨ b ,
α MD ∨ m ∨ d = m ∨ d , α CL ∨ c ∨ l = c ∨ l ,
α EL ∨ e ∨ l = e ∨ l , α ML ∨ m ∨ l = m ∨ l ,
α LA ∨ l ∨ a = l ∨ a , α LB ∨ l ∨ b = l ∨ b ,
α LC ∨ l ∨ c = l ∨ c , α LE ∨ l ∨ e = l ∨ e ,
α LM ∨ l ∨ m = l ∨ m .
Alınan bu ifadələrdən təkrar olanı varsa, onlardan
birini götürməklə bu ifadələrin konyunksiyalarını Φ S ilə
işarə edib 1-ə bərabər götürməli.
Φ S = (a ∨ m )(a ∨ l)(b ∨ e )(b ∨ l) ∧
∧ (c ∨ m )(c ∨ l)(m ∨ l)(m ∨ d )( l ∨ e ) = 1 .
Φ S = (a ∨ m l)(b ∨ le )(c ∨ m l)(m ∨ ld )( l ∨ e ) = 1.
180
Φ S = ( a b ∨ a le ∨ b m l ∨ m le ) ∧
∧ (c m ∨ c ld ∨ m l ∨ m ld )( l ∨ e ) = 1.
Φ S = ( a b ∨ a le ∨ b m l ∨ m le ) ∧
∧ (c m ∨ m l ∨ c ld )( l ∨ e ) = 1 .
Φ S = ( a b ∨ a le ∨ b m l ∨ m le ) ∧
∧ ( m c l ∨ m c e ∨ m l ∨ m le ∨ c d l ∨ c d le ) = 1 .
Φ S = ( a b ∨ a le ∨ b m l ∨ m le ) ∧
∧ ( m l ∨ m c e ∨ c d l) = 1 .
Φ S = (a b m l ∨ a b m c e ∨ a b c d l ∨
∨ a e m l ∨ a e lm c ∨ a e l c d ∨
∨ b m l ∨ b m lc e ∨ b m l c d ∨
∨ m le ∨ m le c ∨ m le c d = 1 .
Φ S = b m l ∨ m le ∨ a b m c e ∨ a b c d l ∨ a c d e l = 1 .
Addım 4. Addım 3-də alınan Φ S = 1 tənliyinin
1-ci həddində inkarları iştirak etməyən məntiqi a , e , c , d
dəyişənlərə uyğun təpələr: Q1 = { A, E , C , D} ,
2-ci həddində: Q2 = { A, B, C , D} ,
3-cü həddində: Q3 = {D, L} ,
4-cü həddində: Q4 = {M , E} ,
5-ci həddində: Q5 = {B, M } .
Addım 5. Addım 4-də alınan ″qruplaşmış″ təpə-
lərin çoxluqları Q1 = { A, E , C , D} , Q2 = { A, B, C , D} ,
Q3 = {D, L} , Q4 = {M , E} , Q5 = {B, M } içərisindən tapı-
181
rıq ki,
α (G ) = ϕ (G ) = max Qi = Q1 = Q2 = 4 .
Addım 6. ″Qruplaşmış″ təpələr çoxluqlarının Γ(G )
matrisini yazaq.
A B C D E M L
Q1 ⎡1 0 1 1 1 0 0⎤
Q2 ⎢1 1 1 1 0 0 0⎥
⎢ ⎥
Γ(G ) = Q3 ⎢0 0 0 1 0 0 1⎥
Q4 ⎢ ⎥
⎢0 0 0 0 1 1 0⎥
Q5 ⎢⎣0 1 0 0 0 0 0⎥⎦
Çalışmalar 13
13.1. G − ilgəksiz istiqamətlənməmiş qrafının xromatik
ədədini tapın və təpələrin rənglərini nömrələyin.
1) 2)
3) 4)
182
5) 6)
7) 8)
9) 10)
11) 12)
183
13) 14)
15) 16)
17) 18)
19) 20)
184
21)
13.2. G qrafında ″qruplaşmış″ təpələr çoxluğunu təyin

edin və Γ(G ) matrisini yazın.
1) 2)
3) 4)
5) 6)
185
7) 8)
9) 10)
11) 12)
186
14. Qrafların diferensiallanması
Riyazi analizdən məlumdur ki, törəmə anlayışı
kəsilməz kəmiyyətlərə aid olub limitə keçmə anlayışı ilə
təyin olur. Diskret riyaziyyatda kəsilən (diskret dəyişən)
kəmiyyətlər öyrənilir. Ona görə də diskret riyaziyyatda
″törəmə″ anlayışını müəyyən bir obyektin (hadisənin)
tezliyi (iştirak etmə sayı) mənada başa düşmək olar.
Məsələn, tutaq ki, istiqamətlənməmiş ilgəyi olmayan
G = ( X ,U ) əlaqəli qrafı verilir və bu qrafda mümkün
olan karkaslarda (ağaclarda) bu və ya digər bir tilin işti-
rak etməsi sayı (tezliyi) bizi maraqlandırır.
Misal 14.1. G qrafı və ondan alınan karkaslar (8
karkas) verilir:
G T1 T2
T3 T4 T5
T6 T7 T8
187
Göründüyü kimi, karkaslarda a tili 5 dəfə, b tili 5
dəfə, c tili 4 dəfə və s. iştirak edir. Karkaslarda tillərin
cüt-cüt iştirak etməsi də (tezliyi də) rol oynayır.
Məsələn, a və b tilləri 8 karkasdan yalnız ikisində birgə
iştirak edirlər ( T1 və T2 -də) və altısında birgə iştirak
etmirlər.
ui , u j tillərinin ayrı-ayrılıqda iştirak etdiyi karkasla-
rın uyğun saylarını fi , f j ilə, onların birlikdə iştirak
etdikləri karkasların sayını fij kimi işarə etsək, onda
fi − 2 fij + f j
2
ədədi karkasların qurulmasında onların birlikdə iştirakı-
nın qeyri-müəyyənlik dərəcəsini xarakterizə edər.
Belə şərtləşək ki, tədqiq etdiyimiz proses (istiqa-
mətlənməmiş qrafdan karkasların alınması) müəyyən
şərtlər daxilində baş verən S hadisəsidir, şərtlər isə bu və
ya digər tilin karkas adlanan qrafa daxil olmasıdır.
Hər bir hadisə bir model təyin edir və bu modelin
insidentlik matrisi T-nin elementləri belə təyin olunur:
⎧1, i шяртляр чохлуьуна j шярти daxилдирся ,
tij = ⎨
⎩0, якс щалда .
Hadisəyə daxil olan şərtlər modelin hərfləridir,
hadisənin doğru olduğu şərtlər çoxluğu isə modelin
sözləridir.
Hadisələrdə (sözlərdə) şərtlərin (modelin) iştirak
intensivliyini onların daxil olması tezliyi ilə xarakterizə
edəcəyik. Bunun üçün insidentlik matrisi
188
T (ψ ) = (tij ) m×n
olan ψ modelini xarakterizə edən münasibətlərin tezlik
matrisi F = ( fij ) m×n anlayışını verək.
Münasibətlərin F = ( fij ) m×n matrisi kvadrat matris-
dir. Bu matrisin hər sətirində (sütununda) duran fij
ədədləri i -ci və j -cu hərflərin daxil olduğu sözlərin
sayıdır. Əgər i = j -dursa, onda fi − məxsusi tezlikdir,
i ≠ j olduqda isə i -ci və j -cu hərflərin qarşılıqlı tezliyi
fij ədədidir. Aydındır ki, F = ( fij ) m×n matrisi simmet-
rikdir və həmişə fi ≥ fij . Əlavə, T tr ⋅ T = F , burada T tr −
transponirə olunmuş matrisdir.
Tərif. Əlaqəli G = ( X ,U ) qrafının S hadisəsinə
görə törəməsi onun ( xi , x j ) təpələr cütünün
( fi − fij ) + ( f j − fij ) tezliyinin S hadisəsində onların
birgə iştirak etməsi fij tezliyinə olan nisbətinə, yəni
( fi − fij ) + ( f j − fij )
fij
ədədinə deyilir və
∂G f − 2 fij + f j
( xi , x j ) = i
∂S fij
kimi işarə olunur, burada ( xi , x j ) ∉U olduqda
∂G
( xi , x j ) = 0 .
∂S
189
Əlavə, xi = x j olduqda da
∂G
( xi , x j ) = 0 .
∂S
∂G
Aydındır ki, xi ≠ x j olduqda ( xi , x j ) − sonludur və
∂S
sıfırdan fərqlidir və ( xi , x j ) tili üzərində törəmənin
qiymətidir.
Misal 14.2. Misal 14.1-dəki G = ( X ,U ) qrafının S
hadisəsinə görə törəməsini, T matrisini, F = T ⋅ T tr mat-
risini təyin edək.
G qrafından alınan karkasları yenə də T1 , T2 , T3 , T4 ,
T5 , T6 , T7 , T8 kimi işarə edək.
G T1 T2
T3 T4 T5
T6 T7 T8
190
a b c d e
T1 ⎡1 1 0 1 0⎤
T2 ⎢1 1 0 0 1⎥
⎢ ⎥
T3 ⎢1 0 1 1 0⎥
T4 ⎢ ⎥
T= ⎢1 0 1 0 1⎥
T5 ⎢1 0 0 1 1⎥
T6
⎢ ⎥
⎢0 1 1 1 0⎥
T7 ⎢0 1 1 0 1⎥
T8 ⎢ ⎥
⎢⎣0 1 0 1 1⎥⎦
a b c d e
a ⎡5 2 2 3 3⎤
b ⎢2 5 2 3 3⎥
⎢ ⎥
F = T tr ⋅ T = c ⎢2 2 4 2 2⎥
⎢ ⎥
d ⎢3 3 2 5 2⎥
e ⎢⎣3 3 2 2 5⎥⎦
∂G
F = T tr ⋅ T matrisinin elementləri törəməsini
∂S
təyin edir və bu törəmələr təpələri a,b,c,d,e olan qrafdır.
Əgər hər hansı til üzərində törəmə sıfırdan fərqlidirsə və
∂G
sonludursa, onda bu tilin təpələri qonşudur.
∂S
törəməsini hesablayaq və onun qrafını quraq.
∂G f − 2 f ab + f b 5 − 2 ⋅ 2 + 5 6
( a, b) = a = = = 3,
∂S f ab 2 2
191
∂G f − 2 f ac + f c 5 − 2 ⋅ 2 + 4 5
( a, c ) = a = = = 2,5 ,
∂S f ac 2 2
∂G f − 2 f ad + f d 5 − 2 ⋅ 3 + 5 4
( a, d ) = a = = ,
∂S f ad 3 3
∂G f − 2 f ae + f e 5 − 2 ⋅ 3 + 5 4
( a , e) = a = = ,
∂S f ae 3 3
∂G f − 2 f bc + f c 5 − 2 ⋅ 2 + 4 5
(b, c) = b = = = 2,5 ,
∂S f bc 2 2
∂G f − 2 f bd + f d 5 − 2 ⋅ 3 + 5 4
(b, d ) = b = = ,
∂S f bd 3 3
∂G f − 2 f be + f e 5 − 2 ⋅ 3 + 5 4
(b, e) = b = = ,
∂S f be 3 3
∂G f − 2 f dc + f c 5 − 2 ⋅ 2 + 4 5
( d , c) = d = = = 2,5 ,
∂S f dc 2 2
∂G f − 2 f de + f e 5 − 2 ⋅ 2 + 5
( d , e) = d = = 3,
∂S f de 2
∂G f − 2 f ec + f c 5 − 2 ⋅ 2 + 4 5
(e, c) = e = = = 2,5
∂S f ec 2 2
192
Misal 14.3. G qrafında T * karkasına nəzərən
tillərin bazis tsikllərini əmələ gətirməsi S hadisəsi
olsun. G qrafının S hadisəsinə nəzərən törəməsini
hesablayın.
G T*
Həlli. T * karkasından göründüyü kimi, ona h, g və

b tillərindən hər hansı birini əlavə etsək tsikl yaranır, bu
tillər onun vətərləridir. G qrafında tsikllərin sayını
hesablayaq:
m = 7 , n = 5 , k = 1,
v(G ) = m − n + k = 7 − 5 + 1 = 3 .
Deməli, 3 bazis tsikllər var:
C1 = (a, b, c, d , e) , C2 = (c, d , e, g ) , C3 = (c, d , h) .
S hadisəsi belə bir model təyin edir:
a b c d e g h
C1 ⎡1 1 1 1 1 0 0⎤
T = C2 ⎢0 0 1 1 1 1 0⎥
⎢ ⎥
C3 ⎢⎣0 0 1 1 0 0 1⎥⎦
Bu modelə münasibətlərin tezlik matrisi F -i quraq.

193
a ⎡1 0 0⎤
b ⎢1 0 0⎥
⎢ ⎥ a b c d e g h
c ⎢1 1 1⎥ ⎡1 1 1 1 1 0 0⎤
⎢ ⎥ ⎢0
F = T tr ⋅ T = d ⎢1 1 1⎥ ⋅ 0 1 1 1 1 0⎥ =
⎢ ⎥
e ⎢1 1 0⎥ ⎢⎣0 0 1 1 0 0 1⎥⎦
⎢ ⎥
g ⎢0 1 0⎥
h ⎢⎣0 0 1⎥⎦
a b c d e g h
a ⎡1 1 1 1 1 0 0⎤
b ⎢1 1 1 1 1 0 0⎥
⎢ ⎥
c ⎢1 1 3 3 2 1 1⎥
=d ⎢ ⎥
⎢1 1 3 3 2 1 1⎥
e ⎢1 1 2 2 2 1 0⎥
g ⎢ ⎥
⎢0 0 1 1 1 1 0⎥
h ⎢⎣0 0 1 1 0 0 1⎥⎦
G -nin S -ə görə törəməsini hesablayıb təpələri
a, b, c, d, e, g, h olan qrafı quraq.
∂G f − 2 f ab + fb 1 − 2 ⋅ 1 + 1
( a, b) = a = = 0,
∂S f ab 1
∂G f − 2 f ac + f c 1 − 2 ⋅ 1 + 3
( a, c ) = a = = 2,
∂S f ac 1
∂G f − 2 f ad + f d 1 − 2 ⋅ 1 + 3
( a, d ) = a = = 2,
∂S f ad 1
194
∂G f − 2 f ae + f e 1 − 2 ⋅ 1 + 2
( a , e) = a = = 1,
∂S f ae 1
∂G f − 2 f ag + f g 1 − 2 ⋅ 0 + 1
( a, g ) = a = = ∞,
∂S f ag 0
∂G f − 2 f ah + f h 1 − 2 ⋅ 0 + 1
( a, h) = a = =∞.
∂S f ah 0
∂G f − 2 fbc + f c 1 − 2 ⋅ 1 + 3
(b, c) = b = = 2,
∂S fbc 1
∂G f − 2 fbd + f d 1 − 2 ⋅ 1 + 3
(b, d ) = b = = 2,
∂S fbd 1
∂G f − 2 fbe + f e 1 − 2 ⋅ 1 + 2
(b, e) = b = = 1,
∂S fbe 1
∂G f − 2 fbg + f g 1 − 2 ⋅ 0 + 1
(b, g ) = b = = ∞,
∂S fbg 0
∂G f − 2 fbh + f h 1 − 2 ⋅ 0 + 1
(b, h) = b = = ∞.
∂S fbh 0
∂G f − 2 f cd + f d 3 − 2 ⋅ 3 + 3 0
(c, d ) = c = = = 0,
∂S f cd 3 3
∂G f − 2 f ce + f e 3 − 2 ⋅ 2 + 2
(c, e) = c = = 0,5 ,
∂S f ce 2
∂G f − 2 f cg + f g 3 − 2 ⋅ 1 + 1
(c, g ) = c = = 2,
∂S f cg 1
∂G f − 2 f ch + f h 3 − 2 ⋅ 1 + 1
(c, h ) = c = = 2.
∂S f ch 1
195
∂G f − 2 f de + f e 3 − 2 ⋅ 2 + 2
( d , e) = d = = 0,5 ,
∂S f de 2
∂G f − 2 f dg + f g 3 − 2 ⋅ 1 + 1
(d , g ) = d = = 2,
∂S f dg 1
∂G f − 2 f dh + f h 3 − 2 ⋅ 1 + 1
( d , h) = d = =2.
∂S f dh 1
∂G f − 2 f eg + f g 2 − 2 ⋅ 1 + 1
(e, g ) = e = = 1,
∂S f eg 1
∂G f − 2 f eh + f h 2 − 2 ⋅ 0 + 1
(e, h) = e = = ∞.
∂S f eh 0
∂G f − 2 f gh + f h 2 − 2 ⋅ 0 + 1
( g , h) = g = =∞.
∂S f gh 0
Alınan bu törəmələrə görə təpələri a, b, c, d, e, g, h
olan qrafı quraq.
Qeyd.
1) G qrafının S hadisəsinə görə yüksək tərtibli
törəməsi belə təyin olunur:
∂ k G ∂G ⎛ ∂ k −1G ⎞
= ⎜ ⎟.
∂S k ∂S ⎜⎝ ∂S k −1 ⎟⎠
196
2) G qrafının Si və S j hadisələrinə görə qarışıq
törəməsi belə təyin olunur:
∂ 2G ∂ ⎛ ∂G ⎞
= ⎜ ⎟.
∂Si ∂S j ∂S j ⎜⎝ ∂Si ⎟⎠
3) G qrafının S hadisəsinə törəməsinin üç a, b, c
elementləri üzərində qiyməti belə hesablanır:
∂G
( a , b, c ) =
∂S
1
= [ f a + fb + f c − 2( f ab + f ac + fbc ) − 3 f abc ]
f abc
∂G
a, b, c, d olduqda (a, b, c, d ) belə hesablanır:
∂S
∂G 1
( a , b, c , d ) = [ f a + fb + fc + f d −
∂S f abcd
− 2( f ab + f ac + f ad + fbc + fbd + f cd ) −
− 3( f abc + f abd + fbcd ) − 4 f abcd ]
və s.
Çalışmalar 14
G qrafının T * karkasına görə 1) tilinin tezliyi S
olduqda törəməsini tapın; 2) bazis tsiklləri S olduqda
törəməsini tapın və onların qraflarını qurun.
1) 2) 3)
197
4) 5) 6)
7) 8) 9)
10) 11) 12)
198
15. Müstəvi (planar) qraflar
Əgər istiqamətlənməmiş G = ( X ,U ) qrafını müs-
təvi üzərində çəkərkən onun tilləri yalnız təpə nöqtə-
lərində kəsişərsə, onda belə qraf müstəvi (planar) qraf
adlanır. Məsələn, "Üç quyu və üç
qonşu" məsələsinin qrafı müstəvi
qraf deyildir, yəni q1 , q2 , q3 qonşu-
larının p1 , p2 , p3 quyularına aparan
yollarından ikisi (onlar qırıq-qırıq
xətlərlə göstərilmişdir) kəsişir.
İnsan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində müstəvi
qraflardan geniş istifadə olunur. Məsələn, müasir isteh-
salatda mikrosxemlərin hazırlanması texnologiyasında
onların qraflarının müstəvi olması mühüm məsələdir,
çünki hər bir mikrosxem özlüyündə kontakt sahəçikləri
(təpələri) və onların əlaqələri (tilləri) olan müəyyən
qrafdır. Başqa sözlə, yeni sxemi (məsələn, prosessor
sxemini) elə fraqmentlərə bölmək lazımdır ki, hər bir
belə fraqment müstəvi olmaqla sayları minimal olsun.
Hansı zəruri və kafi şərtlər daxilində qraf müstəvi
olar? Bu sual riyaziyyatçı alimləri XIX əsrin əvvəllə-
rindən düşünməyə vadar etmişdir. Bu sual ilə əlaqədar
ilk işlər fransız riyaziyyatçısı K.Jordana məxsusdur.
1930-cu illərdə Polşa riyaziyyatçısı K.Kuratovski
"Üç quyu və üç qonşu" məsələsinin müstəvi qraf olma-
masını isbat etmişdir.
Nəzərə alaq ki, müstəvi qrafa izomorf olan qraf da
müstəvi qrafdır. Məsələn, aşağıdakı qraflar izomorfdur-
lar.
199
G1 : G2 :
G3 : G4 :
Təklif 15.1. Müstəvi qrafın hər bir altqrafı da

müstəvi qrafdır.
Təklif 15.2. Əgər qrafın hər bir əlaqəlilik kompo-
nenti müstəvi qrafdırsa, onda bu qraf müstəvi qrafdır.
Tərif. Müstəvi qrafın müstəvidən ayırdığı müstəvi
hissəsinə bu qrafın üzü deyilir və üzləri fi -lərlə işarə
edək.
G1 : f
G3 :
f − sonsuzdur
G2 :
f1 , f 2 , f 3 − üzləri sonludur
f1 − sonludur f 4 − üzü sonsuzdur
f 2 − sonsuzdur
200
Qrafın sonsuz (məhdud olmayan) üzünə onun
xarici üzü, sonlu (məhdud olan) üzünə onun daxili üzü
deyilir.
Teorem 15.1 (Eyler). Əgər əlaqəli G qrafının n −
təpəsi, m qədər tili və l qədər üzləri varsa, onda
n−m+l=2
doğrudur.
Nəticə 1. Əgər G − müstəvi əlaqəli qrafdırsa, onda
m ≤ 3n − 6
doğrudur.
Nəticə 2. Beş təpəsi olan K 5 və ikipaylı K 3,k
müstəvi qraflar deyildir.
K 5 − tam qrafdır. K 3,3 − tam qraf deyildir.

m = 10 , n = 5 və m = 9, n = 5
m ≤ 3n − 6 m ≤ 3n − 6 şərti ödənilmir:
şərti ödənilmir, yəni 9 ≤ 3 ⋅ 6 − 6 = 12 ,
10 ≤ 3 ⋅ 5 − 6 = 9 ancaq tillərin sayı 13 olmalı
10 ≤ 9 ziddiyyətdir. idi.
Teorem 15.2 (Pontryagin-Kuratovski). Əlaqəli
G qrafının müstəvi qraf olması üçün zəruri və kafi şərt
onun K 5 və ya K 3,3 qrafına homeomorf altqrafının olma-
masıdır.
201
Yada salaq ki, əgər G1 və G2 qrafları eyni bir G
qrafının tillərinin ardıcıl bölünməsi vasitəsilə alınıbsa,
onda G1 və G2 qrafları homeomorf adlanır. Məsələn,
G: G1 : G2 :
G1 və G2 − homeomorfdurlar.
Teorem 15.2 ilə eyniguclü olan belə bir kriterini də

vermək olar.
Teorem 15.3. İstiqamətlənməmiş G qrafının müs-
təvi qraf olması üçün zəruri və kafi şərt onun tilləri ilə
bağlı təpələrinin ardıcıl olaraq eyniləşdirilməsi nəticə-
sində alınan altqraflarının K 5 və ya K 3,3 qraflarına
çevrilməməsidir.
Qeyd. Qrafın müstəvi qraf olmamasını xarakterizə
edən ədədlər vardır. Belə ədədlərdən biri qrafın təhriklik
(planarlıq), digəri isə qrafın qalınlıq ədədidir.
Əgər G qrafını müstəvi qrafa çevirmək üçün onun
tillərindən müəyyən qədərini atmaq lazım gələrsə, onda
belə atılan tillərin minimal sayına G qrafının təhriklik
(planarlıq) ədədi deyilir və Sk (G ) kimi işarə olunur.
Tam qraf üçün
n(n − 1)
Sk (G ) = Cn2 − 3n + 6 = − 3n + 6 , n ≥ 3 ,
2!
n − təpələrin sayıdır.
Müstəvi olmayan G qrafının müstəvi qraf olan
202
altqraflarının minimal sayına G qrafının qalınlıq ədədi
deyilir və t (G ) kimi işarə olunur. Məsələn, müstəvi
qrafın qalınlığı t (G ) = 1 -dir.
Müstəvi olmayan G qrafının n − təpələri, m −
tilləri olarsa, onda onun qalınlığı t (G ) üçün aşağıdan
belə qiymətləndirmələr var:
⎤ m ⎡ ⎡ m + 3n − 7 ⎤
t (G ) ≥ ⎥ ⎢ , t (G ) ≥ ⎢ ,
⎦ 3n − 6 ⎣ ⎣ 3n − 6 ⎥⎦
burada [L] − tam hissə, ]L[= [L] + 1 − deməkdir.
Çalışmalar 15
15.1. Aşağıdakı qraflardan hansıları müstəvi qrafdır.
1) 2)
3) 4)
5) 6)
203
7) 8)
9) 10)
11) 12)
15.2. Aşağıdakı qrafların planarlıq (təhriklik) Sk (G ) və

qalınlıq t (G ) ədədlərini tapın.
1) 2)
K5
Petersen qrafı
P10
3) 4)
K 3, 3
204
5) 6)
7) 8)
205
16. Şəbəkədə ekstremal axın məsələləri
16.1. Şəbəkə. Şəbəkənin kəsikləri.
Şəbəkədə axın
Tutaq ki, G = ( X ,U ) − istiqamətlənmiş qrafdır və
bu qraf üçün aşağıdakı şərtlər ödənilir:
1) G qrafının təpələri içərisində yalnız bir x0 təpəsi
var ki, bu təpəyə heç bir til daxil olmur, yəni x0 ∈ X və
F −1 x0 = ∅ . Bu x0 təpəsini mənbə (giriş) adlandıraq.
2) G qrafının təpələri içərisində yalnız bir xt təpəsi
var ki, bu xt təpəsindən heç bir til çıxmır, yəni xt ∈ X və
Fxt = ∅ . Bu təpəni mənsəb (çıxış) adlandıraq.
3) G qrafının hər bir u ∈U tilinə mənfi olmayan
c(u ) ədədi uyğundur. Bu c(u ) ≥ 0 ədədinə u tilinin təbii
ötürücülük (keçiricilik) qabiliyyəti (tutumu) deyilir.
Aydındır ki, c(u ) ≥ 0 ədədinin müxtəlif şərhləri (fiziki,
texniki) ola bilər, yəni onun til boyunca xarakteristikası
müxtəlif ola bilər.
Bu üç şərt daxilində istiqamətlənmiş G = ( X ,U )
qrafına şəbəkə deyilir, şəbəkənin giriş ( x0 təpəsi) və
çıxış ( xt təpəsi) təpələrinə onun polyusları da deyirlər.
Şəbəkə adlanan sistemin U tilləri üzrə hər hansı hərəkə-
tin ( x0 -dan xt -yə olan) substansiyası axın adlanır, yəni
U tillər çoxluğu üzərində x0 təpəsindən xt təpəsinə olan
axını xarakterizə edən f (u ) funksiyası təyin etmək olar
və bu axın funksiyası aşağıdakı şərtləri ödəməlidir:
1) Hər bir u ∈U tili üzrə f (u ) ≥ 0 olmalıdır;
206
2) Aralıq (daxili təpələr adlanan) xi ≠ x0 , x j ≠ xt
təpələpi arasında f ( xi , x j ) axınının qiyməti nə artmır, nə
də azalmır (Kirxhofun axının sabitliyi qanunu), yəni
∑ f (u ) = ∑ f (u )
u∈U x+ u∈U x−i
i
olmalıdır, burada xi təpəsinə daxil olan tillər çoxluğu

U x+i kimi, xi təpəsindən çıxan tillər çoxluğu isə U x−i kimi
işarə olunub.
3) İstənilən u ∈U tili üzrə f (u ) axınının qiyməti
(miqdarı) bu tilin təbii ötürmə qabiliyyəti c(u ) -dan
böyük deyildir, yəni f (u ) ≤ c(u ) olmalıdır.
Qeyd. Δ(u ) = c(u ) − f (u ) fərqinə u tilinin qalıq
ötürmə qabiliyyəti deyilir. Əgər f (u ) = c(u ) , yəni
Δ(u ) = 0 olarsa, onda u tili doymuş til adlanır.
Praktiki məsələlərdə şəbəkənin x0 girişindən xt
çıxışına olan axının ən böyük (ən kiçik) qiymətlərini
tapmaq zərurəti ortaya çıxır. Belə məsələlərin həlli
şəbəkələr nəzəriyyəsinin əsas məsələlərindəndir və əsas
anlayışlarından biri olan kəsik anlayışı ilə təyin olunur.
Şəbəkənin kəsiyi. Kəsiyin ötürmə qabiliyyəti.
Tutaq ki, G − nəqliyyat şəbəkəsidir, yəni onun giriş və
çıxışı arasında müəyyən obyektin (ixtiyari təbiətli) tillər
boyunca nəqli var. Şəbəkənin təpələr çoxluğu X -i
kəsişməyən X ′ və X ′′ altçoxluqlarına bölək:
X = X ′ ∪ X ′′ , X ′ ∩ X ′′ = ∅ , bu şərtlə ki, şəbəkənin
mənbəyi x0 təpəsi X ′ çoxluğuna daxil olsun, yəni
207
x0 ∈ X ′ , xt çıxışı (mənsəbi) isə xt ∈ X ′′ olsun. Onda X ′′
təpələr çoxluğuna daxil olan tillər çoxluğuna şəbəkənin
kəsiyi deyilir və U X ′′ kimi işarə olunur.
Misal 16.1. G = ( X ,U ) şəbə-
kəsi verilir və onun kəsiyi qırıq-
qırıq xətlərlə göstərılmişdir.
X ′ = {x0 , x2 } , X ′′ = {x1 , x3 , x4 , xt }
X ′′ − kəsiyin təpələr çoxluğudur.
Kəsiyin tillər çoxluğu: U X ′′ = {( x0 , x1 ), ( x2 , x3 ), ( x2 , x4 )} .
Bu tillərin başlanğıcı X ′ çoxluğuna, sonları isə X ′′
çoxluğuna daxildir, ona görə də belə tillər çoxluğunu
( X ′ → X ′′) kimi işarə etmək olar:
( X ′ → X ′′) = {( xi , x j ) | xi ∈ X ′, x j ∈ X ′′} .
G şəbəkəsində onun tillərinin ötürmə qabiliyyətləri
verildikdə bu şəbəkənin kəsiyinin ötürmə qabiliyyəti
kəsiyi təşkil edən tillərin ötürmə qabiliyyətlərinin
cəminə bərabərdir, yəni:
c ( X ′ → X ′′) = ∑ c( xi , x j )
xi ∈X ′ , x j ∈X ′′
Ən kiçik ötürmə qabiliyyəti olan kəsiyə şəbəkənin

minimal kəsiyi deyilir.
Şəbəkədə tillərin ötürmə qabiliyyəti olan ədərləri u
tili üzərində kiçik mötərizələr içərisində yazaq, tillər
üzrə axınların qiymətlərini isə belə mötərizələrin əvvə-
lində yazaq.
Misal 16.2. Verilən şəbəkədə kəsiyin ötürmə
qabiliyyətini və kəsik üzrə axının qiymətini hesablayın.
208
Kəsik punktirlə verilib.
X ′ = {x0 , x2 , x5 } , X ′′ = {x1 , x3 , x4 , xt } ,
( X ′ → X ′′) = {( x0 , x1 ), ( x2 , x3 ), ( x5 , x4 ), ( x5 , xt )} .
c( X ′ → X ′′) = c( x0 , x1 ) + c( x2 , x3 ) + c ( x5 , x4 ) +
+ c ( x5 , xt ) = 7 + 5 + 4 + 5 = 21 .
İndi isə kəsik üzrə faktiki axının qiymətini hesab-
layaq:
f ( x0 , x1 ) = 3 , f ( x2 , x3 ) = 4 , f ( x5 , x4 ) = 3 , f ( x5 , xt ) = 3 .
Deməli,
∑ f (u ) = f ( x0 , x1 ) + f ( x2 , x3 ) + f ( x5 , x4 ) +
u∈( X ′→ X ′′ )
+ f ( x5 , xt ) = 3 + 4 + 3 + 3 = 13 .
Misaldan göründüyü kimi,
f ( X ′ → X ′′) < c ( X ′ → X ′′) ⇒ 13 < 21.
Bu fakt istənilən şəbəkə üçün
f ( X ′ → X ′′) ≤ c ( X ′ → X ′′)
209
münasibətindədir, yəni şəbəkədə istənilən axının qiyməti
şəbəkənin istənilən kəsiyinin ötürmə qabiliyyətini aşmır.
Şəbəkənin girişi x0 ilə çıxışı xt -ni birləşdirən yol
və ya zəncir boyunca olan axının qiymətini artırmaq
olar, bu şərtlə ki, onlarda doymuş til olmasın. Başqa
sözlə, aşağıdakı təkliflər doğrudur.
Teorem 16.1. Əgər G şəbəkəsində x0 girişi və xt
çıxışını birləşdirən hər hansı
μ = ( x0 , xi1 , xi2 ,K, xik , xt )
yolunda doymuş heç bir til yoxdursa, onda bu yol
boyunca f ( μ ) axınının qiymətini δ * = min{Δu} qədər
artırmaq olar, burada
Δu = Δ( xil , xim ) = c( xil , xim ) − f ( xil , xim ) .
Misal 16.3. Misal 16.2-də verilən şəbəkədə
μ = ( x0 , x1 , x5 , x2 , x3 , xt )
yoluna baxaq.
Δ ( x0 , x1 ) = c ( x0 , x1 ) − f ( x0 , x1 ) = 7 − 3 = 4 ,
Δ ( x1 , x5 ) = c( x1 , x5 ) − f ( x1 , x5 ) = 4 − 2 = 2 ,
Δ ( x5 , x2 ) = c ( x5 , x2 ) − f ( x5 , x2 ) = 7 − 4 = 3 ,
Δ ( x2 , x3 ) = c ( x2 , x3 ) − f ( x2 , x3 ) = 5 − 4 = 1 ,
Δ ( x3 , xt ) = c( x3 , x) − f ( x3 , x ) = 6 − 4 = 2 ,
δ * = min{Δu} = min{4,2,3,1,2} = 1 .
210
Deməli, μ = ( x0 , x1 , x5 , x2 , x3 , xt ) yolunda hər bir u
tilinin axınını f (u ) + δ * götürmək olar və tillərdən biri
doymamışdırsa, prosesi davam etdirmək olar. Burada
tilin biri doymuş alınır:
burada doymuş ( x2 , x3 ) tili ( c(u ) = f (u ) = 5 alındı)

cizgilənibdir. Bu yolda axının qiymətini artırmaq olmur.
Teorem 16.2. G şəbəkəsində x0 girişi və xt
çıxışını birləşdirən yol olmayan
S = ( x0 , xi1 , xi2 ,K, xik , xt )
zənciri üzrə f (S ) axınının qiymətini E* = min{δ *, f *}
qədər artırmaq olar, burada hərəkətin istiqaməti üzrə
r
yönəlmiş u tillərinə görə
r r r r
δ * = min{Δ(u )} , Δ(u ) = c(u ) − f (u )
s
tapılır, hərəkətin əksinə yönəlmiş u tillərinə görə
s
f * = min{ f (u )}
tapılır.
Misal 16.4. Misal 16.2-də verilən G şəbəkəsində
S = ( x0 , x2 , x1 , x5 , x3 , xt )
zənciri boyunca axının qiymətini artırmaq tələb olunur.
211
E* = min{δ *, f *} ədədini tapaq.
Δ( x0 , x2 ) = 5 − 3 = 2 f ( x2 , x1 ) = 2
Δ( x1 , x5 ) = 4 − 2 = 2 f ( x5 , x3 ) = 5
Δ( x2 , xt ) = 6 − 4 = 2
δ * = min{Δ( x0 , x2 ), Δ ( x1 , x5 ), Δ( x2 , xt )} = min{2,2,2} = 2
f * = min{ f ( x2 , x1 ), f ( x5 , x3 )} = min{2,5} = 2
Deməli, E* = min{δ *, f *} = min{2,2} = 2 .
r
S − zənciri boyunca axının u tillərinə görə qiymətləri
r s
f (u ) + E * , əks istiqamətli u tilləri üzrə qiymətləri
s
f (u ) − E * kimi təyin olunur. Buna əsasən S zəncirində
axının vəziyyəti belə alınır:
Göründüyü kimi, ( x0 , x2 ) , ( x1 , x5 ) , ( x3 , xt ) − tilləri

doymuş tillərdir.
Əgər zəncirin heç olmazsa bir tili doymuşdursa,
onda belə zəncir doymuş adlanır və onda olan axın
maksimal olur.
Teorem 16.3 (Ford-Falkerson). Nəqliyyat şəbəkə-
sində onun mənbəyi x0 -dan mənsəbi xt -dək olan axının
maksimal (ən böyük) qiyməti bu şəbəkənin kəsiyinin
ötürmə qabiliyyətinin ən kiçik (minimal) qiymətinə
bərabərdir:
f xot = max f ( X ′ → X ′′) = min c( xi , x j ) .
x0∈X ′, xt ∈X ′′
212
Qeyd edək ki, bu teoremin isbatı ideyasından şəbə-
kədə maksimal axının tapılması üçün Ford-Falkerson
alqoritmini vermək olar.
16.2. Şəbəkədə maksimal axını qurmaq üçün

Ford-Falkerson alqoritmi
Verilən şəbəkədə onun girişi x0 və çıxışı xt təpələri
arasında tillərin ötürmə qabiliyyətləri məlum olduqda
qiyməti maksimal olan axını üçün aşağıdakı işləri
görmək lazımdır:
1) Hər hansı axının axtarılması. Şəbəkənin girişi
x0 -la onun çıxışı xt arasında daxili təpələr üçün axının
daxilolma – çıxma balansını saxlayan, yəni
f x0 = ∑ f (u ) = ∑ f (u ) =
+ −
f xt
u∈U u∈U
şərtini ödəyən hər hansı axın (sıfır axın da ola bilər)

götürülür.
2) Dolu axının axtarılması. Əgər şəbəkənin girişi
x0 təpəsi ilə sonu xt təpəsi arasında baxılan axının
keçdiyi tillərdən ən azı biri doymuş tildirsə, onda belə
axın dolu adlanır. Axın dolu deyildirsə, onda belə axını
yol və ya zəncir boyunca dolu vəziyyətinə gətirmək olar.
3) Maksimal qiymətli axının axtarılması. Dolu
axını maksimal axına gətirmək olar.
Bunları bir misalda göstərək.
Misal 16.5. Tutaq ki, şəbəkə onun tillərinin ötürmə
qabiliyyətləri matrisi ilə verilir. Şəbəkənin girişi ilə
çıxışı arasında maksimal axını qurun və girişi x0
213
təpəsini çıxışı xt təpəsindən ayıran minimal kəsiyi tapın.
x0 x1 x2 x3 x4 xt
x0 ⎡− 12 − 13 − − ⎤
x1 ⎢− − 11 14 15 − ⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − − 8 ⎥
⎢ ⎥
x3 ⎢ − − − − 7 15 ⎥
x4 ⎢− − 8 − − − ⎥
⎢ ⎥
xt ⎣ − − − − − − ⎦
Mərhələ I. Hər tilində axının qiyməti sıfır olan belə
bir yola baxaq:
μ1 = ( x0 , x1 , x3 , xt )
Bu yol boyunca olan axının qiymətini δ * qədər
artıraq:
δ * = min{c( x0 , x1 ), c( x1 , x3 ), c( x3 , xt )} =
= min{12,14,15} = 12 ,
onda μ1 yolu üzrə axının tillərdə qiyməti belə alınar:
Deməli, ( x0 , x1 ) tili doymuş hala gəldi. Bu yolda

axını artırmaq olmur. Axının bu qiymətini
μ 2 = ( x 0 , x3 , xt )
yolunda nəzərə alaq.
δ * = min{13 − 0, 15 − 12} = min{13,3} = 3

214
və
alınır. Göründüyu kimi, ( x3 , xt ) tili doymuş til oldu. İndi

isə belə bir til götürək:
μ 3 = ( x0 , x3 , x4 , x2 , xt )
δ * = min{13 − 3, 7 − 0, 8 − 0, 8 − 0} = min{10,7,8,8} = 7
μ3 yolu boyunca axının qiymətini 7 vahid artırmaq olar:
( x3 , x4 ) tili doymuş til oldu.

Şəbəkənin x0 girişindən xt çıxışına aparan yol
qalmadı. Lakin
S = ( x0 , x3 , x1 , x2 , xt )
r
zənciri var. Bu zəncir boyunca axının qiymətini u istiqa-
s
mətində E* = min{δ *, f *} vahid artırmaq olar, u istiqa-
mətində isə azaltmaq olar.
Mərhələ II. S = ( x0 , x3 , x1 , x2 , xt )
Δ( x0 , x3 ) = 13 − 10 = 3 f ( x3 , x1 ) = 12
s
Δ ( x 1 , x 2 ) = 11 − 0 = 11 f * = min{ f (u )} = 12
Δ( x2 , xt ) = 8 − 7 = 1
215
δ * = min{Δ( x0 , x3 ), Δ( x1 , x2 ), Δ( x2 , xt )} = min{3,11,1}
E* = min{δ *, f *} = min{1, 12} = 1.
Deməli, zəncir boyunca axının qiyməti belə alındı:
( x2 , xt ) tili doymuş hala gəldi.

Beləliklə, baxılan μ1 , μ2 , μ3 yolları və S zənciri
üzrə axının qiymətlərini şəbəkədə nəzərə alsaq, şəbəkə
belə bir şəkilə düşür:
Göründüyü kimi, doymamış zəncir də yoxdur.

Deməli, axın maksimaldır. Kəsiyi təyin edən təpələr
çoxluğu X ′′ = {xt } və bu çoxluğa daxil olan iki til var:
( x3 , xt ) və ( x2 , xt ) . Bu tillərin ötürmə qabiliyyətləri 15
və 8 olduğundan axının maksimal qiyməti 15 + 8 = 23 -
dür.
Qeyd. Ford-Falkerson alqoritmini verilən şəbəkədə
girişi x0 -dan başlayaraq onun çıxışı xt -dək təpələrin
216
ardıcıl işarələnməsi vasitəsilə də vermək olar.
Ford-Falkerson alqoritmi
Ford-Falkerson alqoritmi iki mərhələdən ibarətdir.
Mərhələ I-də təpələrin işarələnməsi aparılır, Mərhələ II-
də axının qiyməti dəyişdirilir.
Mərhələ I.
Təpələrin işarələnməsi. Təpələr ikielementli
işarələrlə təmin olunur. Şəbəkənin girişi x0 təpəsi (−, ∞)
işarəsini alır. Tutaq ki, işarələnmiş təpələrin müəyyən
çoxluğu var. Onlardan ixtiyari biri götürülür və üzərində
işarələmək üçün işlər aparılır. ( x, ε ) işarəli i təpəsinə
qonşu təpələrin işarələnməsi aşağıdakı qayda ilə aparılır:
Əgər i → j tili varsa və f (i, j ) < c(i, j ) şərti
ödənilərsə, onda j təpəsinə (i + , min{ε , c(i, j ) − f (i, j )})
işarəsi verilir.
Əgər i ← j tili varsa və f ( j, i ) > 0 şərti ödənilərsə,
onda j təpəsinə (i − , min{ε , f ( j, i )}) işarəsi verilir.
Bu qayda ilə başqa təpələr işarələnir.
Təpələrin işarələnməsi prosesi iki halda qurtarmış
hesab olunur:
1) Artıq təpələri işarələmək olmur, lakin çıxış
təpəsi işarələnməyib. Onda alqoritm dayandırılır.
2) Çıxış təpəsi işarələnib. Onda axın dəyişdirilir.
Mərhələ II.
Axının dəyişdirilməsi. Tutaq ki, çıxış təpəsi
( xm , δ ) işarəsini alıb. Onda axına δ ədədini əlavə edirik:
+
f mxt + δ və xm təpəsinə keçirik. Ümumi addım: Əgər biz
217
işarəsi ( xi+ , x) olan x j təpəsindəyiksə, onda f ( xi , x j )
axını üzərinə δ ədədini əlavə edirik və xi təpəsinə
keçirik. Əgər x j təpəsinin işarəsi ( xi− , x) -dirsə, onda
f ( xi , x j ) axınından δ ədədini çıxırıq və xi təpəsinə
keçirik. Qeyd edək ki, hər iki halda daxili təpələrdə
axının qiyməti uyğun tillərin ötürmə qabiliyyətini aşma-
malıdır və axının mənfi qiyməti alınmamalıdır. Aralıq
x j təpəsindən keçid zamanı aşağıdakı dörd hal ola bilər:
f ( x , x ) +δ f ( x , x ) +δ
I. xi ⎯⎯i⎯j ⎯→ x j ⎯⎯j⎯k ⎯→ xk
f ( x , x ) +δ f ( x , x ) −δ
II. xi ⎯⎯i⎯j ⎯→ x j ←⎯ ⎯
k j
⎯⎯ xk
f ( x , x ) −δ f ( x , x ) −δ
III. xi ←⎯ ⎯
j i
⎯⎯ x j ←⎯ ⎯
k j
⎯⎯ xk
f ( x , x ) −δ f ( x , x ) +δ
IV. xi ←⎯ ⎯ j i
⎯⎯ x j ⎯⎯j⎯k ⎯→ xk
Bu dörd halda da şəbəkə daxilində axının balanslıq
şərti saxlanılır.
Bir halda ki, axının qiyməti δ ≥ 1 qədər artır və
kəsiyin ötürmə qabiliyyətini aşmır, onda sonlu addım-
larla alqoritm başa çatır.
Alqoritmi bir misal
üzərində göstərək.
Misal 16.6. Şəbəkədə
maksimal axını qurun.
Həlli. Başlanğıc axın
sıfırdır.
Mərhələ I.
218
Təpələrin işarələnməsi. Şəbəkənin girişi x0
təpəsinə (−, ∞) işarəsini verək. x0 -la qonşu təpələr x1 və
x3 -dür.
x1 üçün
c ( x0 , x1 ) − f ( x0 , x1 ) = 4 − 0 = 4 > 0
olduğundan x1 təpəsinin işarəsi
( x0+ , min{ε , c( x0 , x1 ) − f ( x0 , x1 )}) = ( x0+ , min{ε ,4}) = ( x0+ ,4)
olur.
x3 üçün
c ( x0 , x3 ) − f ( x0 , x3 ) = 3 − 0 = 3 > 0
və x3 təpəsi ( x0+ ,3) işarəsini alır.
İndi isə işarələri olan x1 və x3 təpələrinə keçək.
x1 təpəsinə qonşu təpələr x2 və x4 -dür.
x2 təpəsi üçün
c ( x1 , x2 ) − f ( x1 , x2 ) = 6 − 0 = 6 > 0
+
və ( x1 ,4) , burada 4 = min{6,4} -dür, işarəsini alır.
x4 üçün
c ( x1 , x4 ) − f ( x1 , x4 ) = 5 − 0 = 5 > 0
+
və ( x1 ,4) işarəsini alır. İşarələnmiş x2 və x4 təpələrinə
keçid. Bu təpələrin hər ikisindən xt təpəsini işarələmək
olar. Məsələn, x2 -ni götürək, onda xt çıxışı üçün
c ( x2 , xt ) − f ( x2 , xt ) = 5 − 0 = 5 > 0
olduğundan onun işarəsi ( x2+ ,4) olar, burada
4 = min{5,4} .
Alınan işarələnmiş təpələri olan şəbəkəni çəkək:
219
Mərhələ II.
Axının dəyişdirilməsi. Çıxışın işarəsi ( x2+ ,4) -dür,
ona görə də f ( x2 , xt ) axınını f ( x2 , xt ) = 0 + 4 edirik və
x2 təpəsinə keçirik. Bu təpənin işarəsi ( x1+ ,4) -dür,
deməli, f ( x1 , x2 ) axınını f ( x1 , x2 ) = 0 -dan
f ( x1 , x2 ) = 0 + 4 = 4 -ə dəyişirik. Nəhayət, işarəsi ( x0+ ,4)
olan x1 təpəsi üçün f ( x0 , x1 ) = 0 axınını
f ( x0 , x1 ) = 0 + 4 = 4 axını ilə əvəz edirik. Bütün işarələri
silirik. Axının qiymətini 4 aldıq, yəni f ( x0 , x1 ) = 4 oldu.
Mərhələ I.
Təpələrin işarələnməsi. Aldıq ki, x1 təpəsi üçün
f ( x0 , x1 ) = 4 , deməli, ( x0 , x1 ) − doymuş til oldu, çünki
c ( x0 , x1 ) = 4 , f ( x0 , x1 ) = 4 ⇒ c ( x0 , x1 ) = f ( x0 , x1 ) , yəni bu
təpəni yenidən işarələmək olmur.
x0 təpəsinə yenidən (−, ∞) işarəsini verək və ona
qonşu olan x3 təpəsini işarələyək.
x3 təpəsi üçün
c ( x0 , x3 ) − f ( x0 , x3 ) = 3 − 0 = 3 > 0
olduğundan və x3 təpəsinə ( x0+ ,3) işarəsini verək. Bu
220
təpəyə işarəsi olmayan bir qonşu x2 təpəsi var ( x1 təpəsi
qonşu olsa da onu işarələmək olmur) və
c ( x3 , x2 ) − f ( x3 , x2 ) = 2 − 0 = 2 > 0 ,
ona görə də x2 təpəsinə ( x3+ ,2) işarəsini verək, burada
2 = min{3,2} .
İşarələnmiş olan x2 təpəsinə keçək.
x2 təpəsi üçün
c ( x2 , xt ) − f ( x2 , xt ) = 5 − 4 = 1 > 0 ,
ona görə də çıxış təpəsinə ( x2+ ,1) işarəsini verək, burada
1 = min{2,1} .
Beləliklə, təpələrinin işarələri yeni işarələr olan
şəbəkə belədir:
Mərhələ II.
Axının dəyişdirilməsi. xt -dən işarələri olan təpələr
boyunca x0 təpəsinə hərəkət etməklə tillər üzrə axının
qiymətlərini belə yeniləşdirə bilərik.
f ( x2 , xt ) = 4 + 1 = 5 ,
f ( x3 , x2 ) = 0 + 1 = 1 ,
f ( x0 , x3 ) = 0 + 1 = 1 .
Bu təpələrdən işarələri silək. Yeni alınan axının qiyməti
221
5-dir. Deməli, ( x2 , xt ) tili doymuş til oldu, çünki
c ( x 2 , xt ) = f ( x 2 , xt ) = 5 .
Mərhələ I.
Təpələrin işarələnməsi. x0 girişinə (−, ∞) işarə-
sini verək və S = ( x0 , x3 , x2 , x1 , x4 ) zənciri (marşrutu) bo-
yunca təpələrin yeni işarələrini təyin edək.
x3 təpəsinə ( x0+ ,2) , x2 təpəsinə ( x3+ ,1) işarələrini
verək.
x1 təpəsinə f ( x1 , x2 ) = 4 > 0 olduğundan ( x2− ,1)
işarəsini verək, burada 1 = min{4,1} .
x4 təpəsinə ( xt+ ,1) , xt təpəsinə ( x4+ ,1) işarələrini
verək. Yeni alınan şəbəkə belə olar:
Mərhələ II.
Axının dəyişdirilməsi. f ( x4 , xt ) = 0 + 1 = 1 ,
f ( x1 , x4 ) = 0 + 1 = 1 , f ( x1 , x2 ) = 4 − 1 = 3 ,
f ( x3 , x2 ) = 1 + 1 = 2 və f ( x5 , x3 ) = 1 + 1 = 2 .
Beləliklə, axının qiyməti 6 alınır və şəbəkə belə bir
vəziyyətə gətirilir.
222
Mərhələ I.
Təpələrin işarələnməsi. Giriş x0 təpəsinə (−, ∞)
işarəsini, x0 təpəsinə ( x0+ ,1) işarəsini versək, onda qalan
təpələri işarələmək olmur, çünki tilləri doymamış olan
və x0 -dan xt -dək nə yol, nə də marşrut (zəncir) yoxdur.
Şəbəkənin kəsiyini təşkil edən təpələr çoxluğu X ′′ = {xt } ,
tillər çoxluğu isə ( x2 , xt ) və ( x4 , xt ) tilləridir. Bu tillərin
ötürmə qabiliyyətləri c( x2 , xt ) = 5 , c( x4 , xt ) = 1 olduğun-
dan 5 + 1 = 6 . Maksimal axının da qiyməti 6-dır.
16.3. Şəbəkədə minimal axının axtarılması

Tutaq ki, tilləri üzərində müəyyən nəqli olan şəbəkə
G = ( X ,U ) verilir və bu şəbəkənin u tilləri üzərində
təyin olunan f (u ) axını üçün aşağıdakı şərtlər qoyulur:
a) ixtiyari u ∈U tilinin ötürmə qabiliyyəti c(u )
mənfi deyildir, yəni c(u ) ≥ 0 ;
b) giriş x0 və çıxış xt təpələrindən fərqli istənilən
xi ≠ x0 , xi ≠ xt təpəsində ∑ f (u ) = ∑ f (u ) ödənilir.
u∈U + u∈U −
223
c) istənilən u ∈U tili üzərində axının f (u ) qiyməti
bu tilin ötürmə qabiliyyəti c(u ) -dan kiçik deyildir, yəni
f (u ) ≥ c(u ) ;
Belə nəqliyyat şəbəkəsində minimal qiymətli axını
Ford-Falkerson alqoritmində dəyişiklik aparmaqla
tapmaq olur. Başqa sözlə, Ford-Falkerson alqoritmi ilə
minimal axını tapmaq üçün alqoritmi belə vermək olar:
1. ∀u ∈U üçün f (u ) ≥ c(u ) şərtini ödəyən hər
hansı axın götürülür.
2. Giriş x0 və çıxış xt təpələrini birləşdirən hər
hansı yol boyunca tillər üzərində axının qiyməti
δ * = min{δ (u ) = f (u ) − c(u )}
qədər artırılır və bu yolun keçdiyi tillərdən heç olmazsa
biri doymuş olduqda belə axın dolu axın olur.
3. Minimal axını dolu axından almaq üçün
aşağıdakı qaydalara əməl etmək lazımdır:
a) Giriş x0 təpəsinə [ x0+ ] işarəsi verilir.
b) Daxili hər hansı xi ≠ xt təpəsinə işarə verilibsə
və f (u ) > c(u ) şərtini ödəyən u = ( xi , x j ) tilinin son
s
təpəsinə [ xi+ ] işarəsi verilir; əgər u = ( x j , xi ) olarsa, onda
x j təpəsinə [ xi− ] işarəsi verilir.
c) Əgər b) qaydası ilə çıxış xt təpəsi işarələnibsə,
onda x0 və xt təpələrini birləşdirən zəncir boyunca
r
axının qiyməti u tili üzrə f (u ) − δ * , əks hərəkət üzrə,
s s
yəni u tili üzrə f (u ) + δ * qiymətlərini almaqla azalır.
Misal 16.6. Verilən şəbəkədə minimal axını tapın.
224
μ1 = ( x0 , x2 , x4 , xt ) yoluna baxaq:
δ ( x0 , x2 ) = 21 − 5 = 16 , δ ( x2 , x4 ) = 17 − 3 = 14 ,
δ ( x4 , xt ) = 9 − 5 = 4 .
δ * = min{δ ( x0 , x2 ), δ ( x2 , x4 ), δ ( x4 , xt )} = min{16,14,4} = 4 .
μ1 yolu boyunca axının qiyməti belə alındı:
Deməli, ( x4 , xt ) tili doymuş til oldu. Alınan şəbə-

kəni çəkək.
225
μ2 = ( x0 , x1 , x3 , xt ) yolunu götürək:
δ ( x0 , x1 ) = 17 − 3 = 14 , δ ( x1 , x3 ) = 19 − 2 = 17 ,
δ ( x3 , xt ) = 7 − 4 = 3 .
δ * = min{δ ( x0 , x1 ), δ ( x1 , x3 ),δ ( x3 , xt )} = min{14,17,3} = 3 .
μ2 yolu boyunca axının qiyməti belə alındı:
Deməli, μ2 yolunda ( x3 , xt ) tili doymuş til oldu.

Alınan şəbəkəni çəkək.
μ3 = ( x0 , x5 , x2 , x4 , x6 , xt ) yolunu götürək:
δ ( x0 , x5 ) = 31 − 4 = 27 , δ ( x5 , x2 ) = 25 − 4 = 21 ,
δ ( x2 , x4 ) = 13 − 3 = 10 , δ ( x4 , x6 ) = 15 − 2 = 13 ,
δ ( x6 , xt ) = 11 − 4 = 7 .
δ * = min{27,21,10,13,7} = 7 .
Alınan şəbəkəni çəkək.
( x6 , xt ) tili doymuş til alındı.
226
Kəsik X ′′ = {xt } , U X ′′ = {( x3 , xt ), ( x4 , xt ), ( x6 , xt )} .
Minimal axının qiyməti: 4 + 5 + 4 = 13 alındı.
Çalışmalar 16
16.1. Tillərinin ötürmə qabiliyyətləri matrisi ilə verilmiş
şəbəkədə giriş x0 və çıxış xt təpələri arasında
maksimal axını tapın və minimal kəsiyı göstərin.
1) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 6 4 − − 8 −⎤
x1 ⎢− − 5 7 − 10 −⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − 8 9 −⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − 10 11 3⎥
x4 ⎢− − − − − 5 4⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢− 12 − − − − 6⎥
xt ⎢− − − − − − −⎥⎦
⎣
227
2) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 7 9 − − 10 −⎤
x1 ⎢− − − 8 6 11 −⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − 9 8 −⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − 5 9 4⎥
x4 ⎢− − − − − 7 5⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢− − − − − − 7⎥
xt ⎢− − − − − − −⎥⎦
⎣
3) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 11 9 − − 12 − ⎤
x1 ⎢− − 13 6 − 10 − ⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − 10 8 − ⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − 6 8 2⎥
x4 ⎢− − − − − 4 3⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢− − − − − − 7 ⎥
xt ⎢− − − − − − − ⎥
⎣ ⎦
4) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 15 13 − − 7 −⎤
x1 ⎢− − − 11 − 9 −⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − 8 6 9 −⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − − 12 3⎥
x4 ⎢− − − − − 8 2⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢ − − − − − − 4 ⎥
xt ⎢− − − − − − −⎥
⎣ ⎦
228
5) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 17 14 − − 16 −⎤
x1 ⎢− − − 15 − 9 −⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − 13 16 −⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − 12 8 4⎥
x4 ⎢− − − − − 13 5⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢− − − − − − 10⎥
xt ⎢− − − − − − −⎥
⎣ ⎦
6) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 19 20 − − 14 − ⎤
x1 ⎢− − − 16 − 12 − ⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − 17 15 − ⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − − 16 5⎥
x4 ⎢− − − − − 13 6⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢− − − − 10 − 4⎥
xt ⎢− − − − − − − ⎥
⎣ ⎦
7) x0 x1 x2 x3 x4 x5 xt
x0 ⎡− 11 15 − − 8 − ⎤
x1 ⎢− − − 14 − 13 − ⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − − 10 12 − ⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − − − − 13 6⎥
x4 ⎢− − − 17 − 16 7 ⎥
x5 ⎢ ⎥
⎢ − − − − − − 8 ⎥
xt ⎢− − − − − − − ⎥
⎣ ⎦
229
8) x0 x1 x2 x3 x4 xt
x0 ⎡− 15 16 − − − ⎤
x1 ⎢− − 13 14 7 ⎥
⎢ ⎥
x2 ⎢− − − 8 12 ⎥
x3 ⎢ ⎥
⎢− − 18 − 13 4 ⎥
x4 ⎢− 6 − 7 − 5 ⎥
xt ⎢ ⎥
⎣ − − − − − − ⎦
16.2. f (u ) ≥ c(u ) şərti daxilində verilmiş şəbəkədə mini-
mal axını tapın.
1)
2)
3)
230
4)
5)
6)
7)
231
8)
9)
10)
11)
232
12)
233
Ədəbiyyat
1. Hüseynov Ə.Ə. Diskret riyaziyyat. Dərs vəsaiti. Bakı,
Çaşıoğlu, 2010.
2. Hüseynov Ə.Ə. Qraflar nəzəriyyəsi və kombinator
analizin elementləri. Bakı, Çaşıoğlu, 2000.
3. Mənsimov K.B. Diskret riyaziyyatdan mühazirələr.
Dərs vəsaiti. BDU nəşriyyatı, Bakı, 2008.
4. Горбатов В.А. Основы дискретной математики.
М., ″Высшая школа″, 1986.
5. Судоплатов С.В., Овчинникова Е.В. Элементы
дискретной математики. Новосибирск, ИНФРА-М,
НГТУ, 2002.
234

ԤOԥGGLQԤVԥGR÷OX+VH\QRY
0ԥPPԥGøEDGR÷OX6H\LGRY
9DTLI0ԥPPԥGԥOLR÷OX0ԥPPԥGRY

4UDIODUQԥ]ԥUL\\ԥVL

'ԥUVYԥVDLWL

<Õ÷ÕOPD÷DYHULOPLúGLU
dDSDLP]DODQPÕúGÕU
)RUPDWÕu
)L]LNLoDSYԥUԥTL
6LIDULú6D\Õ

©0%0ªúLUNԥWLQLQPԥWEԥԥVLQGԥoDSROXQXE

Qra Flar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Qra Flar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ψ.Ψ.Hüseynov, M.ø.Seyidov, V.M.MΩmmΩdov

Tutaq ki, ixtiyari təbiətli xi obyektlərinin

Əgər G = ( X , U ) qrafında hər hansı xi və x j

Qeyd. İstiqamətlənmiş qrafda hər hansı xi təpəsin-

burada m − qrafın tilləri sayıdır.

burada m − qrafın tilləri sayıdır.

Natamam G qrafı Tamamlayıcı G qrafı

x4 − təpəsi izole edilmiş təpədir.

Qeyd. İstiqamətlənməmiş qrafın təpələrinin qonşu-

burada r11 = 0 , ona görə ki, u1 tili x1 -ə həm daxil olur,

Xassə 2. Əgər G = ( X ,U ) qrafı isiqamətlənmiş

Xassə 3. Əgər G = ( X ,U ) qrafı isiqamətlənmiş

F −1 x1 = {x2} , Fx1 = {x3 , x5} ,

Deməli, G1 qrafında dərəcələri 3 olan x3 və x2 −

şərti ödənilirsə, onda onların izomorfluğundan alınır ki,

3.1. Altqraflar. Qismən qraflar (suqraflar)

G − verilən qraf G1 − altqraf G2 − qismən qraf

3.2. Qraflar üzərində əməllər

4. Qrafların həlqəvi cəmi (simmetrik fərqi).

Tutaq ki, G = ( X ,U ) qrafı verilir, burada

(i, j ) -cu elementi onun xi -ci təpəsini x j -cu təpəsi ilə

Təpələrin qonşuluq A matrisini yazaq:

Deməli, x2 təpəsindən x1 təpəsinə uzunluğu 2 olan

Teorem 5.1. İstənilən G qrafında ya qrafın özü, ya

Tərif 5.1. Hər hansı G qrafını təşkil edən altqraf-

deməli, üç maksimal möhkəm əlaqəli altqraf vardır:

Beləliklə, S matrisində baş diaqonal üzrə vahidlər-

2. Qrafın maksimal möhkəm əlaqəli altqraflara

birləşmələrindən ibarətdir, burada F k xi = F ( F k −1 xi ) və

Fx1 = {x2 } , F −1 x1 = {x3} ,

= {x1} ∪ {x3} ∪ {x2 } ∪ {x1 , x2} ∪ {x1 , x2 , x3} =

Fx1 = {x2 } , F −1 x1 = {x3} ,

= {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 } ∩ {x1 , x2 , x3} = {x1 , x2 , x3}.

= {x4 , x5 } ∩ {x1 , x2 , x3 , x4 } = {x4 }.

= {x5} ∩ {x1 , x2 , x3 , x4 , x5 } = {x5 }.

1) d, e − təpələri ayırıcı təpələrdir və başqa belə

5.3. Malqranj usulu ilə G qrafını maksimal möhkəm

Tərif 6.3. Əgər hər hansı x təpəsi üçün

Tərif 6.5. Əgər hər hansı x təpəsi üçün

P matrisindən göründüyü kimi,

Çəki matrisləri ilə verilmiş qraflarda e( xi ) , d (G )

Tutaq ki, istiqamətlənmiş G = ( X ,U ) qrafı verilir

7.1. Qraflarda ekstremal yolların tapılması üçün

Həlli. W 2 matrisinin elementlərini təyin edərkən

7.2. Qraflarda ən qısa yolların Deykstra

Addım 4. Birinci mərhələnin başa çatmasının

Beləliklə, x1 təpəsindən x6 təpəsinədək ən qısa yol

Qeyd. Əgər istiqamətlənmiş G qrafının n təpəsi

7.3. Qraflarda ən qısa yolların tapılması üçün

d yeni ( x3 ) = min{d kющня ( x3 ), d( ~

7.2. Çəki matrisi ilə verilmiş istiqamətlənmiş G qrafında

3-cü addım 4-cü addım

Beləliklə, verilən G qrafının təpələrinin nizamlan-

Göründüyü kimi B təpəsi 1-ci, D təpəsi 2-ci,

d − ( A) = 0 , d − (C ) =1 olduğundan A təpəsi 4-cü

münasibəti ilə təyin edək.

altqrafları G qrafının əlaqəlilik komponentləridirsə,

Tərif 9.2. Əgər G = ( X ,U ) və G1 = ( X 1 ,U1 ) qraf-

Teorem 9.2 (Kirxhof). Tərtibi n ≥ 2 olan əlaqəli,

9.1. Çəkili qraflarda optimal ağac qrafların

1. Prim alqoritmi (ən yaxın qonşu alqoritmi)

G qrafı istiqamətlənməmiş qraf olduğundan onun

Maksimal (ən çox)

10.1. Eyler qrafı. Eyler zənciri və tsikli