OSNOVNI ZAKON SPREZANJA

Oblik profila zupca mora da obezbedi ispravno sprezanje zubaca. U toku dodira profila
zubaca prenosni odnos u=ω1 / ω2 mora biti konstantan tj. ne sme dolaziti do ubrzavanja
odnosno do usporenja gonjenog zupčanika pri kontinualnoj rotaciji pogonskog. Ovaj uslov
biće ispunjen ukoliko zajednička normala u trenutnoj tački dodira profila zubaca seče
pravu koja spaja ose obrtanja zupčanika O1 O 2 u trenutnom polu C (slika 1.7).

Polazeci od ovog uslova koji predstavlja osnovni zakon sprezanja, oblik aktivnog dela
profila zupca jednog zupčanika definisan je obimom aktivnog dela profila zubaca zupčanika u
sprezi.

Na (slici 1.7.) prikazana su dva profila spregnutih zupčanika. Profil b1 pripada

pogonskom zupčaniku koji se okreće oko ose O1, a profil b2 gonjenom zupčaniku koji se
okreće oko ose O2. Kroz tačku dodira spregnutih profila B povučena je tangenta tB i normala
nB. U trenutnoj tački dodira B prikazan je raspored brzina.

Slika 1.7. Osnvni zakon sprezanja sa raspodelom brzina

Zajednička normala n B prolazi kroz tačku C i tokom sprezanja ne menja ugao w .
α
Tačka dodira profila B pomera se duž prave n B na koju su povučene normale O1 T 1=r T 1 i
O2 T 2=r T 2 kao i poluprečnici r B 1 i r B 2 iz centara O 1 i O 2 . Između ovih veličina postoje
odnosi:
r T 1 =r B 1⋅cos ϕ 1
r T 2=r B 2⋅cos ϕ 2
 Obimna brzina tačke B u odnosu na osu obrtanja O1 je v=r B1⋅ω 1 , a u odnosu na osu
obrtanja O 2 je v=r B1⋅ω 1 , gde su i ω 2 ugaone brzine zupčanika 1 i 2. Komponente
obimnih brzina u pravcu zajedničke normale na spregnute profile su:

v Bn 1 =v B 1⋅cos ϕ1 =r B 1⋅ω1⋅cos ϕ 1
v Bn 2 =v B 2⋅cos ϕ 2=r B 2⋅ω2⋅cos ϕ2
Da bi se bokovi zubaca neprekidno dodirivali moraju komponente obimnih brzina
v Bn1
i
v Bn 2 biti međusobno jednake. Ako bi bilo v Bn1 > v Bn 2 to bi značilo da profil zupca b 1
zupčanika 1 prodire u profil zupca b 2 zupčanika 2, što je nemoguće s obzirom da se radi o
čvrstim telima. Za slučaj
v Bn1 < v Bn 2 došlo bi do odbijanja profila zupca b 1 od profila b 2 , što
v
je takođe nemoguće, jer je zupčanik 1 pogonski. Iz svega ovoga sledi da mora biti Bn1 = Bn2
v
odakle se dobija:

r B 1⋅ω 1⋅cos ϕ 1=r B 2⋅ω2⋅cos ϕ2

odnosno:
ω1 r B 2⋅cos ϕ 2 r T 2
= =
ω2 r B 1⋅cos ϕ 1 r T 1
Iz sličnosti trougla O1 T 1 C i O2 T 2 C sledi da je:

rT 2 r w2
=
rT 1 r w1
pa se konačno dobija:
ω 1⋅r w1 =ω 2⋅r w 2=v C
Izraz predstavlja uslov jednakosti obimnih brzina u tački C što znači da je to trenutni
r r
pol, a poluprečnici w1 i w2 su poluprećnici kinematskih kružnica koje se kotrljaju jedna po
drugoj bez klizanja. Prema tome, izraz predstavlja i dokaz osnovnog zakona sprezanj, tj.
postavke date na početku da je C trenutni pol brzina.

Komponente obimnih brzina u pravcu zajedničke tangente nisu međusobno jednake:

v Bt 1 =v Bl⋅sin ϕ 1 =ω1⋅r Bl⋅sin ϕ 1=ω1⋅T 1 B=ω 1 (T 1 C+CB )=

(
=ω1 (r w 1⋅sin α w +CB)=ω1⋅r w 1 sin α w +
CB
rw 1) (
=v c sin α w +
CB
r w1 )
 v Bt 2 =v B 2⋅sin ϕ 2=ω2⋅r B 2⋅sin ϕ 2=ω2⋅T 2 B=ω2 (T 2 C−CB )=
=ω2 (r w 2⋅sin α w −CB )=ω 2⋅r w2 sin α w −
( CB
) (
rw 2
=v c sin α w −
CB
rw 2 )
Razlika komponenata obimnih brzina u pravcu zajedničke tangente predstavlja brzinu
klizanja:

CB CB v C⋅CB
v kl=v Bt 1 −v Bt 2 =v C
( +
r w1 r w 2)=
r w1
1+
1
u ( )
Iz izraza se vidi da je brzina klizanja direktno proporcionalna rastojanju CB dodirne
tačke B od trenutnog pola i obimnoj brzini u trenutnom polu
v C , a obrnuto proporcionalna
r r
poluprečnicima kinematskih kružnica w1 i w2 . U tački C je CB = 0 pa je tada brzina klizanja
jednaka nuli, a najveća je u tačkama koje su najudaljenije od trenutnog pola. U toku sprezanja
zubaca zupčanika ove tačke odgovaraju temenu i podnožju aktivnog dela profilaa zupca. Pri
prolasku dodirne tačke kroz trenutni pol brzina klizanja menja smer. Dijagram brzine
klizanja prikazan je na (slika1.7.).

r r
Kod zupčaste letve je w2 =∞ , a kod ozubljenog venca je w2 < 0, što znači da je kod
ravnog cilindričnog zupčastog para i kod unutrašnjeg cilindričnog zupčastog para brzina
kretanja manja.

Odnos relativne brzine klizanja prema odgovarajućoj komponenti brzine zupca u

pravcu tangente naziva se specifično kizanje:

vk 1 v t 1−v t 2 v k 1 v t 2−v t 1
ξ 1= = ξ 2= =
v t1 vt 1 ;
vt 2 vt 2

Specifično klizanje zavisi od oblika profila zubaca i manje je kod zupčanika sa većim
brojem zubaca. Poželjno je da specifično klizanje bude što manje.
DODIRNICA

Korišćenjem osnovnog zakona sprezanja, grafičkim postupkom se, za određeni profil

zupca jednog zupčanika i za zadate prečnike kinematskih kružnica, može odredi odgovarajući
profil zupca spregnutog zupcanika.

KRIVE PROFILA ZUBACA

U opštem slučaju oblik profila jednog zupca može se birati proizvoljno. Ako je pri tome
zadato osno rastojanje i za dati prenosni odnos, oblik profila zupca spregnutog zupčanika
jednoznačno je određen. Zbog toga je potrebano naći takvu krivu liniju da linija spregnutog
profila bude kriva istog karaktera, ali sa drugim parametrima. Takve linije koje zadovoljavaju
osnovni zakon sprezanja poznate su u kinematici kao rulete.
 U mašinstvu se za oblik profila zubaca najčešće koristi evolventa i razne vrste cikloida.
U tom smislu razlikuju se cikloidni i evolventni zupčanici.

U pogledu nosivosti cikloidni zupčanici imaju niz prednosti u odnosu na evolventne, ali
zbog teškoće pri izradi koriste se samo za specijalne namene. Evolventni zupčanici su
jednostavni za izradu pa se i najčešće koriste u praksi.

Slika 1.10. Konstrukcija evolvente

Pri kotrljanju prave po nepokretnoj kružnici, svaka tačka prave opisuje u ravni krivu
liniju koja se naziva evolventa kruga. Kružnica po kojoj se kotrlja prava naziva se osnovna
kružnica (slika 1.10), a sve na ovaj način nastale krive nalaze se na jednakom međusobnom
rastojanju (ekvidistantne krive).

GEOMETRIJA CILINDRIČNIH EVOLVENTNIH ZUPČANIKA

ZUPČANICI SA PRAVIM ZUPCIMA

Kotrljanjem prave po osnovnoj kružnici 1 njena tačka T 1 u ravni zupčanika 1 opisuje

krivu liniju - evolvenetu k T 1 , a kotrljanjem iste prave po osnovnoj kružnici 2 njena tačka T 2 u
ravni zupčanika 2 opisije krivu liniju - evolventu k T 2 (slika 1.11). Krive linije k T 1 i k T 2 su
linije profila zubaca spregnutih zupčanika. Data prava je tangenta na osnovne kružnice 1 i 2 i
na njoj leži dodirnica.

Kod evolventnih profila u svakoj tački dodira zajednička normala na spregnute profile je
i tangenta na osnovne kružnice spregnutih zupčanika i shodno zakonu sprezanja uvek prolazi
kroz trenutni pol C.
 Slika 1.11. Evolventni zupčasti par; dobijanje profila zupca i osnovnog profila

Ako prečnici
d b 1 i d b 2 odnosno poluprečnici r b 1 i r b 2 teže ∞ (slika 1.11) onda će
evolvente k T 1 i k T 2
preći u prave linije k ' T 1 i k ' T 2 koje su upravne na dodirnicu. Zupci sa
pravolinijskim profilom mogu se jednostavno i tačno izraditi pa je stoga ovakav profil
usvojen kao osnovni profil zupčanika i koristi se i kao profil alata za izradu zupčanika i za
teorijska razmatranja.

Osnovni profil, profil alata u obliku zupčaste letve i profil zupca osnovne zupčaste letve
međusobno se razlikuju. Visina osnovnog profila je
h wP=2 m i on nema nikanvih zaobljenja
h =2 h
(sl. 1.12). Visina profila alata je w a 0 i on ima odgovarajuća zaobljenja na prelazu
bočnih linija u temenu i podnožnu konturu. Visina zupca osnovne zupčaste letve je međutim
h P =h fP + haP (slika 1.12) i kod nje prelazno zaobljenje postoji samo na prelazu bokova
zubaca u podnožju.
 Slika 1.12. Standardni profil cilindričnih evolventnih zupčanika

Sve evolventne zupčanike moguće je definisati preko osnovne zupčaste letve koja je i
usvojena kao standardni profil zubaca zupčanika (slika 1.12). Za standardni profil može se
zaključiti sledeće:

 Bokovi standardnog profila kod cilindričnih evolventnih zupčanika su prave linije.

 Standardni profil ima podeoni korak p= m⋅π , pa je standardni modul jednak
m= p /π .
 Srednja linija standardnog profila S - S deli standardni profil
tako da je debljina zupca jednaka širini međuzublja tj.
s P =e P =p / 2
 Normala na srednju liniju profila zaklapa sa pravolinijskim bokom osnovnog profila
0
ugao α P =20 , tako da je ugao osnovnog profila zupca jednak 2 α P =40 .
0

 Veličine koje određuju visinu standardnog profila su:

visine temenog dela zupca:
h aP=m

visina podnožnog dela zupca:

h fP =m+c P
ukupna visina: h P=h ap+ hfP =2m+c P
 Temeni zazor se kreće u granicama c P=(0 , 1 .. . 0 ,3 )m i zavisi od karakteristika alata i
od specijalnih zahteva za izradu zupčanika (u izuzetnim slučajevima može se uzeti
0,4m).

 Korisni deo boka zupca određuje zajednička visina spregnutih profila koja je jednaka
h wP=2 m .
 Prelazni deo između pravolinijskog dela boka i podnožja zupca ima poluprečnik
zaobljenja ρap =c P /(1−sin α p ) .

EVOLVENTNA FUNKCIJA

Za proračun geometrijskih veličina vrlo često se koristi evolventna funkcija. Iz uslova

kotrljanja prave po osnovnoj kružnici dobija se sledeći izraz:
 θi =tan α i −α i

Ugao
θi u izrazu naziva se evolventna funkcija ugla α i i označava se sa invα i (involut
α i ). Vrednost evolventne funkcije u zavisnosti od ugla α izračunate su radi lakšeg
korišćenja i date u tabeli P2-3

OSNOVNI KORAK PROFILA

Istoimeni profili dva susedna zupca obrazuju dve evolvente iste osnovne kružnice. Iz
definicije evolvente sledi da će normalno rastojanje ovih dveju linija biti uvek isto odnosno
ove dve evolvente su ekvidistantne. Normalno rastojanje dva istoimena susedna profila je
ustvari korak profila na osnovnoj kružnici, koji se drugačije naziva i osnovni korak profila
pb . Korak profila na bilo kom drugom prečniku pi može da se odredi zavisno od koraka
na osnovnoj kružnici.

PROMENA OSNOG RASTOJANJA

Odlika zupčanika sa evolventnim profilom je što oni mogu da se sprežu na bilo kom
osnom rastojanju. U bilo kojoj tački dodira zajednička normala prolazi kroz trenutni pol i ona
je ujedno tangenta na osnovne kružnice zupčanika. U toku sprezanja zajednička normala ne
menja svoj položaj u odnosu na ose zupčanika, i na njoj leže sve tačke dodira spregnutih
profila. Prema tome ona je ujedno i dodirnica cilindričnih evolventnih zupčanika.

U bilo kojoj tački dodira napadni uglovi profila spregnutih zupčanika su različiti. Jedino
u trenutnom polu oba napadna ugla su međusobno jednaka i poklapaju se sa uglom između
dodirnice i zajedničke tangente kinematskih kružnica u trenutnom polu.Zbog toga se ovaj
ugao naziva ugao dodirnice
αw .

Pri promeni osnog rastojanja menja se ugao dodirnice i prečnici kinematskih

kružnica, a prečnici podeonih i osnovnih kružnica se ne menjaju.
POMERANJE PROFILA ALATA

Pri sprezanju profila alata sa zupčanikom koji se izrađuje vrši se kotrljanje podeone
prave P-P po podeonoj kružnici (slika 1.17a). Pošto se podeona prava i podeona kružnica
kotrljaju jedan po drugoj bez klizanja, to korak profila alata mora biti jednak koraku
spregnutog zupčanika. Ovaj korak jednak je podeonom koraku p. Srednja linija profila alata
S-S (slika 1.17a) deli pravolinijski deo profila na dva jednaka dela i prema njoj se određuje
položaj profila alata.

Podeona prava P-P ne mora se poklapati sa srednjom linijom profila alata S-S.
Rastojanje između srednje linije profila alata i podeone prave naziva se pomeranje profila
alata. Izražava se proizvodom koefocijenta pomeranja profila alata x i modula m, tj. kao x⋅m .
Pomeranje profila može biti pozitivno kada se profil alata udaljava od ose zupčanika (slika
1.17c) i negativno kada se profil alata približava osi zupčanika (slika 1.17b).

Pomeranje profila alata značajno utiče na oblik profila zubaca izgrađenog zupčanika
i na njegove dimenzije. Osim pomeranja, na oblik profila utiče i broj zubaca zupčanika.
 Pomeranje profila utiče na oblik zupca i broj zubaca. Pozitivnim pomeranje profil se
podiže ka višim predelima evolvente, a negativnim spušta naniže. Pri tome se prečnik
osnovne kružnice ne menja jer ne zavisi od pomeranja profila.

a) Nema pomeranja profila

b) Negativno pomeranje profila

c) Pozitivno pomeranja profila

Slika 1.17. Različiti položaji alata u odnosu na zupčanik

(S-S - srednja linija; P-P - podeona prava)

Pomeranjem profila menjaju se svi prečnici zupčanika osim podeonog i osnovnog. Tako
pomeranje profila omogućuje i fino podešavanje veličine zupčanika (slika 1.18) i osnog
rastojanja.
 Slika 1.18. Oblici zubaca u zavisnosti od pomeranja profila:
a) bez pomeranja, b) sa pozitivnim pomeranjem,
v) sa negativnim pomeranjem
LUČNA DEBLJINA ZUPCA

Iz uslova kotrljanja podeone prave P-P po podeonoj kružnici bez klizanja sledi da je
lučna debljina zupca na podeonoj kružnici jednaka širini međuzublja profila alata i može da se
sračuna prema:

s=
p
2
π
+2⋅x⋅m⋅tan α =m⋅ +2⋅x⋅tan α
2 ( )
Vrlo često neophodno je sračunati lučnu debljinu zupca zupčanika u bilo kom
preseku. Svaki zubac zupčanika sastoji se od dva luka evolventi iste osnovne kružnice koje su
postavljene simetrično u odnosu na osu simetrije profila zupca. Lučna debljina zupca u bilo
kom preseku određuje se u zavisnosti od lučne debljine zupca na podeonoj kružnici. Ugao
polovine debljine zupca na osnovnoj kružnici može da se odredi:
s s
ψ=inv α + =inv α i + i
2r 2 ri

odakle se dobija lučna debljina zupca u bilo kom preseku:

si =d i ( s
d
+inv α −inv α 1 )
UGAO DODIRNICE

Svi proračuni dimenzija zupčanika vrše se za slučaj da nema kružnog zazora. Potreban
kružni zazor obezbeđuje se pogodnim izborom tolerancija nazivnih mera debljine zubaca
spregnutih zupčanika i osnog rastojanja.

Zbog kotrljanja kinematskih kružnica jedne po drugoj bez klizanja sledi da je lučna
širina međuzublja jednog zupčanika jednaka lučnoj debljini zupca drugog zupčanika na
kinematskoj kružnici.
 sw 1 =e w 2 ; s w 2  ew1

pa je korak profila zupca na kinematskoj kružnici jednak

pw =s w1 +e w 1=ew 2 + s w 2=s w1 +s w 2
Korak profila zupca na kinematičkoj kružnici može da se odredi kao zbir debljina
zubaca spregnutin zupčanika na kinematskoj kružnici.

STEPEN SPREZANJA PROFILA

U cilju obezbeđenja kontinualnog prenošenja kretanja sa pogonskog na gonjeni

zupčanik potrebno je da pre nego što jedan par zubaca izađe iz sprege, sledeći par uđe u
spregu. To če biti ispunjeno ako je dodirni luk l veći od koraka profila
pw na kinematskoj
p
kružnici odnosno l > w . Odnos dodirnog luka profila i koraka na kinematskoj kružnici
naziva se stepen sprezanja profila:

l
ε α= ≥1
pw