Moñe’ẽrã jehesa’ỹijo

Comprensión lectora
Unidad II
Lección 2
Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Contenido
MOÑE’ẼRÃ JEHESA’ỸIJO ....................................................................................................................... 2
KÁSO ÑEMOMBE'U (RELATOS DE CASOS) ......................................................................................... 2
MOMBE'URÃ (CUENTO) ................................................................................................................... 2
MOMBE'UPY (LEYENDA)................................................................................................................... 2
MOMBE'UGUA'U (MITO).................................................................................................................... 2
MORANGU (FÁBULA) ....................................................................................................................... 3
OPA MOÑE’ẼRÃ OGUEREKOVA'ERÃ. (ESTRUCTURA) .......................................................................... 3
JAIKUAAVA’ERÃ ÑAMOHENDA HAḠUA JEHAIPY ................................................................................... 3
ÑE’ẼPOTY (POESÍA) ........................................................................................................................ 4
JAIKUAAVA’ERÃ ÑAMOHENDA HAḠUA ÑE’ẼPOTY ................................................................................. 7
-MBO’AVÁVA (PERSONIFICACIÓN): ........................................................................................... 7
-MBOJOGUÁVA (METÁFORA): .................................................................................................. 7
-MOÑONDIVÉVA (COMPARACIÓN): ............................................................................................ 7
-JE’EJEY: (REPETICIÓN): ......................................................................................................... 7
-MBOTUICHÁVA (HIPÉRBOLE): ................................................................................................. 7
ÑOHA'ÃNGA (TEATRO) .................................................................................................................... 7
ÑEMOMBYKY .................................................................................................................................. 9
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS ......................................................................................................... 11

Material Básico pág. 1

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Moñe’ẽrã jehesa’ỹijo
Káso ñemombe'u (Relatos de casos)
Ha'e umi ñemombe'u iñasãiva ñande retãpýre ha ñande rapicha omombe'úva imandu'akuévo
hembiasakue térã ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso oĩ. Ikatu péicha, ñahendu:
póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Peru Rima umíva rehegua. Oĩ avei
omombe'úva mba'éichapa heñói kuri tavakuéra, ỹramo oñe'ẽva guyra, mymba, térã ka'avo
kuera rehe,maymáva ñanerekombo'e ohechaukágui ñandéve pe ñande ava rekoite; avei
oguereko gui upe arandu ka'aty oje'eha. Ko'ãga rupinte oñembyaty ha mbeguekatu pe ojehai
ohóvo. Avei oñemomba'eguasúve ha ojehecha kuaa ramo jey.

Mombe'urã (Cuento)
Ha’e peteĩ tembiapo ñe'ẽporãhaipyre rehegua mbykýva, oñemombe’úva térã ikatúva avei
ojehai ha upéi oñemoñe’ẽ. Ha’e peteĩ ñemombe’u mbyky ha añetegua’ỹva. Avateekuéra
ndahetái ýrõ peteĩnte, umíva ikatu yvypóra térã mymba. Peteĩ mba’érente ojerepa umi oikóva
ipype.

Jaguereko Mombe’urã Tavaygua (Cuento Popular) umi oñembohasáva ñe’ẽ rupivénte

ñémoñarenguérape, ndojehaíri kuatiáre. Ambue katu Mombe’urã Ñe’ẽporãhaipyréva (Cuento
Literario) ko’ãva ha’e umi oñembokuatiáva.

Mombe'upy (leyenda)
Ha'e umi oñemombe'u térã ojehecháva oiharaka'e, taha'e tenda, ka'avo, mymba, sánto
marangatu ha ava imbaretéva rekovekue. Techapyrã: Ñanduti, Ka´a, Karãu.

Mombe'ugua'u (mito)
Ha'e peteĩ ñemombe'u térã jehaipy rembiapo ñe'ẽporãhaipyre rehegua, oñemombe'úva oñeha'ã
hag̃ua ombohovái umi mba'e iñypytũ, hypy'ũ, ojehecha'ỹ ha ojeikuaaporã'ỹva, jepémo upéicha
heta ogueroviáva. Omembe'u umi avatee kuéra añetegua'ỹva rembiasa guasu, taha'e ha'éva
tupãnguéra, póra kuéra, mymba kuéra ijoguaha'ỹva ha heta ambuéva.

Techapyrã: Teju jagua, Mbói tu'ĩ Tau, Moñái, Jasy jatere, Kurupi, Ao ao ha Luisõ.

Material Básico pág. 2

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Morangu (fábula)
Ha'e peteï mombe'u mbykymi, ndahasýiva oñembo'e hagua. Ikatu rejuhu morangúpe tekove,
mymba ýrõ mba'e. Morandu ohejava'erã katuate peteï mba'e porã ikatúva jagueraha ñande
rekovépe. Techapyrã: Ju'i ha Guéi, Ka`i ha Jakare, Aguara oturuñe´esero guare ynambúicha.

Opa moñe’ẽrã oguerekova'erã. (Estructura)

-Ñepyrũmby (Introducción): Omombe’u mba’éicha oñepyrũ pe moñe’ẽrã.

-Mombe’uypy’ũ (Nudo): Omombe’u mba’éichaitépa oiko umi mba’e.

-Paha (Desenlace) : Omombe’u mba’epa ñanohẽ chugui ha mba’éichaitepa opa.

Jaikuaava’erã ñamohenda haḡua jehaipy

-Ñe’ẽhe’isejojáva: (sinónimo) Ha’e ñe’ẽnguéra iñambuéva ijehaípe ha ojojáva he’isévape.

Techapyrã: inimbe-tupa

-Ñe’ẽhe’iavýva: (antónimo)Ha’e umi ñe’ẽ iñambuéva ijehai ha he’isévape.

Techapyrã: yvate-yvype

-Haipyvo kuaarapoite:(idea principal del párrafo) Ha’e pe ñe’ẽjoaju oñemomba’e guasuvéva

oĩva haipyvópe.

Techapyrã: Mombe'upy Karãupe

Karãu hesarái isygui ha oho vy´ahápe

-Kuaarapoyke: (idea secundaria) Ha’e ñe’ẽjoaju oñemomba’e’ivéva, oúva kuaarapoite

rapykuéri haipyvópe ha ombojoapýva kuaarapoite he'íva.

Techapyrã: Mombe'upy Karãupe

- ipuku gueteri ñande raperã ha hemby gueteri heta ára ñanerasẽ hağua. Ha upéicha ohorei
jey hese, ojeroky kyre’ỹvéntema upe rire.

-Kuaarapoite (idea central): Ha’e pe ñe’ẽjoaju oñemomba’e guasuvéva oĩva peteĩ

moñe’ẽrãme.

Techapyrã: Mombe'upy Karãupe

Material Básico pág. 3

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Ñamomba'eguasuva'erã ñande sy

-Oikóva (hecho): Ha’e pe ojehu añetéva, oikopyre ha ikatúva jahecha moñe'ẽrãme.

-Oje’éva (opinión): Ha’e umi temiandu ja’éva umi oikóvare.

-Mba’érepa oiko (causa): Omombe’u mba’ére oiko peteĩ mba’e moñe’ẽrãme.

-Mba’épa oiko (efecto): Omombe’u pe oikóva oĩgui omongu'éva upevarã.

-Avatee (Personaje principal) Ha’e upe tapicha oĩva katuete opa mba’e apópe upe mombe’u
pukukue.

-Avatee’ỹ (Personaje secundario): Ha’e umi tapicha oipytyvõva, upe avateépe opa mba’e
oñemombe’úvape.

-Tenda (espacio físico) Omombe'u moõpa oiko opa mba’e ojehúva peteĩ mombe’úpe.

-Oikohaguéicha (Secuencia de ideas): Umi mba'emombe'u ojehúva rendaite haipyvo rysýipe.

Ñe’ẽpoty (Poesía)
Ko jehaipyre ha’e ñe’ẽporãhaipyre rehegua, haihára oipuru ipype opaichagua ñe’ẽ yvoty
ombopoty hagua temiandu, ombohyapu ha ombopurahéi umi ñe’ẽ oguahẽ porã haguáicha
yvypóra angapýpe.

Ñe’ẽpoty retepýpe jajuhu:

-Mbohysýi térã Ñe’ẽrysýi (Versos): Ha’e umi ñe’ẽjoaju oĩva ñe’ẽpotýpe.

-Mbohysýipehẽ aty térã Ñe’ẽrysýipehẽ aty (Estrofa): Ha’e umi ñe’ẽjoaju aty oĩva

ñe’ẽpoty ryepýpe.

Ñe’ẽpotykuéra oñemohenda kóicha:

-Ñe’ẽpoty Angapypegua (Poesía Lírica): Ha’e umi ñe’ẽpoty oñe’ẽva mborayhúre.

Techapyrã:

Material Básico pág. 4

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

CHE JAZMÍN

Letra de TEODORO S. MONGELÓS

Nde poty morotîmíre che jazmínpe rohenóiva

ha mamo rohecha hápe hi’âitéva rohêtû

remimbigui pyharérô ñasaindyndie rejoapiva

ha je aipo che angatarânte ko yvy ári nde reju.

Re hayhugui opurahéiva kyre'y ha ava ñe’ême

re hayhugui che ahayhúva Paraguay ñane retâ

péina ágâ ndeve háma ro hypyi che ñangekóipe

anianga kena ojupénte tesarai pe japytá

Ndehegui ko che arekóma peteî mba’e hepyva

ha oje'ove'y va’erâma che py’águi marôve

pytumby ñane añohápe mborayhu hypyve hára

joavi'û juru pytépe ñame'ê va’ekue ojupe.

Pe vy’a uperô guare co che ñe’âgui ndopivéiva

ha amano ha'ara ohóne yvyvype chendive

pevarâpa jaipotáne pe mayma o hecha ramóva

pevarâpa Ñandejára mborayhu chéve ome’ê.|

- Ñe’ẽpoty Tetãrayhuha (Poesía Épica): Ha’e umi ñe’ẽpoty oñe’ẽva hetã térã itáva
mborayhúre. Techapyrã:

Material Básico pág. 5

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Trece Tujuti (fragmento)

Natahupimí mano a la visera

ha tambojojá che mbarakami

Amongaraivo NANAWA trinchera

Taropuraheí 13 Tuyuti

Ha ropuraheita Regimiento 13

Nanawa de Gloria jeroviahaite

Ha ityvyra'i, Regimiento 7

La muralla viva mopu'ã haré

Ro'atamahágui tesaraietepe

Peteĩ ko'ẽme roñeñanduka

Rohejá haguã ore ra'yrepe

Pedestal de gloria oma'ẽ haguã

Ore avei paraguaietéva

Soldado ja'éramo urunde'ymi

Ndahaevoínte rojealavaséva

Ndoróikotevéi ñererochichĩ!

Material Básico pág. 6

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Jaikuaava’erã ñamohenda haḡua ñe’ẽpoty

Ñe'ẽporã (Figuras literarias)

-Mbo’aváva (personificación): Oñeme’ẽ ava reko umi mymba, ka’avo, mba’e

ha ambuépe.

Techapyrã: Jasy ojeroky.

-Mbojoguáva (Metáfora) : Ombojoja mokõi mba’e ojojoguáva ha ndoipurúi

ñe’ẽpehẽtai “icha”, “jogua”, “ha’ete”, “ñaimo’ã”.

Techapyrã: Ne akãrague kuarahy.

-Moñondivéva (comparación) : Ombojoja mokõi mba’e ojojoguáva ha oipuru

ñe’ẽpehẽtai “icha” térã “jogua”, “ha’éte”, “ñaimo’ã”.

Techapyrã: Pytã yvotýicha.

-Je’ejey: (repetición): Pe ñe’ẽ oje’ejeýva heta jey.

Techapyrã: Opo, opo mitã, oñembosarái.

-Mbotuicháva (Hipérbole) : Ha’e pe ñe’ẽ ombotuicháva, oguerovúva térã

omomba'etereíva peteĩ mba’e.

Techapyrã: Pe mbói ipo’ive júgui.

Ñoha'ãnga (Teatro)
Jehai ojehechaukahápe máva rembiapo ñeha’ãnga. Mba’e oikova’ekue térã gua’uhapeguáva
ohechaukáva umi oporoha’ãva ombovy’a hag̃ua tapichápe.

Techapyrã

Material Básico pág. 7

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Sandía yvyguy- Julio Correa PEHÊ MOKÕIHA ( vore)

(Peteî jasyho rire, upe óga oikohaguépe jey oguapyhína apykápe Dominga, ombovyvy Zoilo
poncho; Ña Tuni oike kyhyje vai oúvo).
ÑA TUNI: Rejoguaitépa umi rosa potykurúpe.

DOMINGA: (he'i kaigue vai) Nde piko ra'e.

ÑA TUNI: (akóinte juruhe'ê reheve) Neporãitépa che niña durse, ha nde po'a, nde po'a
múndope; ãga katu rejere reikóvo tipo po'águi.

DOMINGA: (opuka ñembohory) E'a, Che po'ámiku.

ÑA TUNI: Mba'e asýpe piko renaseraka'e ne mitã. Emombe'urni chéve tamoñe'êmi karai
Cándidope upe ne siyno. Jahecha mba'épa he'i nde popyte.

DOMINGA: Ndaikuaaséi voi mba'eve. Japureíko umíva.

ÑA TUNI: (omomba'eguasúvo) Asigún la liuroko upéva... Karai Cándido lunaria perpetua

ndojavýi ni tyky ra'ychomi, péicha. (ohechauka ikuãme) Ne mandu'ápa ako Peru Antonio rehe,
ku karai Serapio-tapoko ra'ýre.

DOMINGA: Ku ojahogava'ekue itaýme piko.

ÑA TUNI: Upéva... Upeaite rehe ha'e... Isy, Ña Pila-karape, ohechaukava'ekue karai Cándido
iliurope isíyno ha osê upe iplanétape omanova'erãha ápe... hetámi isy oguerokyhyjégui ni
nombojovahe'íri imitãme... ha lo que'e ko ñande detino, oñecumpliva'erã katuete. Ohasávo
pyénte tuja ipysyrýi pakova pire rehe, ho'a ype ojahogaite ndin voi. Oime va'erã jepe niko
noñandúiraka'e, ika'úmiko Peru Antoño anga. Dio le perdone.

DOMINGA: (Omañambuku) Mba'e poku ku idetino ko Juan. Kensáe mba'éichaipo oime oiko
pe espitalpe.

Material Básico pág. 8

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Ñemombyky
Moñe’érã ñehesaʼỹijóvo
Ñe’ẽhe’isejojáva: Ñe’ẽhe’iavýva:
Ha’e ñe’ẽnguéra Ha’e umi ñe’ẽ iñambuéva
iñambuéva ijehaípe ha ijehai ha he’isévape.
ojojáva he’isévape.
Haipyvo kuaarapoite: Kuaarapoyke: Kuaarapoite:
Ha’e pe ñe’ẽjoaju Ha’e ñe’ẽjoaju Ha’e pe ñe’ẽjoaju
oñemomba’e guasuvéva oñemomba’e’ivéva, oúva oñemomba’e guasuvéva
oĩva haipyvópe. kuaarapoite rapykuéri oĩva peteĩ moñe’ẽrãme.
haipyvópe
ha ombojoapýva kuaarapoite
he´íva.
Oikóva: Oje’éva:
Ha’e pe ojehu añetéva, Ha’e umi temiandu ja’éva umi
oikopyre ha ikatúva oikóvare.
jahecha moñe´ẽrãme.
Mba’érepa oiko: Mba’épa oiko: Omombe’u pe
Omombe’u mba’ére oiko oikóva oĩgui omonguéva
peteĩ mba’e moñe’ẽrãme. upevarã.

Avatee: Avatee’ỹ:
Ha’e upe tapicha oĩva Ha’e umi tapicha oipytyvõva,
katuete opa mba’e apópe upe avateépe opa mba’e
upe mombe’u pukukue. oñemombe’úvape.
Tenda: Oikohaguéicha:
Omombe´u moõpa oiko Umi mba´emombe´u ojehúva
opa mba’e ojehúva peteĩ rendaite haipyvo rysýipe.
mombe’úpe.

Material Básico pág. 9

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Ñe´ẽporã (Figuras literarias)

Mbo’aváva: Mbojoguáva: Moñondivéva:
Oñeme’ẽ ava reko umi Ombojoja mokõi mba’e Ombojoja mokõi
mymba, ka’avo, mba’e ojojoguáva ha ndoipurúi mba’e ojojoguáva ha
ha ambuépe. ñe’ẽpehẽtai “icha”, oipuru ñe’ẽpehẽtai
“jogua”, “ha’ete”, “icha” térã
“ñaimo’ã”. “jogua”, “ha’éte”,
“ñaimo’ã”.
Je’ejey: Mbotuicháva:
Pe ñe’ẽ oje’ejeýva Ha’e pe ñe’ẽ
heta jey. ombotuicháva,
oguerovúva térã
omomba´etereíva peteĩ
mba’e.

Opa moñe’ẽrã
oguerekova´erã:
Ñepyrũmby: Mombe’uypy’ũ: Paha: Omombe’u
Omombe’u mba’éicha Omombe’u mba’epa ñanohẽ
oñepyrũ pe moñe’ẽrã. mba’éichaitépa oiko umi chugui ha
mba’e. mba’éichaitepa opa.

Material Básico pág. 10

Cultura paraguaya y lengua guaraní – Unidad II

Referencias Bibliográficas
- Blog Guarani meme http://guaranimeme.blogspot.com/2012/12/leyenda-del-
karau.html

- Contreras González, V. y Verónica del Carmen Quijada Monroy. (2014). Comprensión

lectora. Editorial Digital UNID. https://elibro.net/es/lc/bibliouamericana/titulos/41243

- Varios, A. (2019). Poemas mitológicos guaraníes. Editorial Linkgua USA.

https://elibro.net/es/lc/bibliouamericana/titulos/167533

- López Bréard, M. R. (2013). Diccionario folklórico guarinítico. Moglia Ediciones.

https://elibro.net/es/lc/bibliouamericana/titulos/78352

Material Básico pág. 11