Manuaalii Hojii Odiitii Faayinaansii Raawwachuu

Prepared By: Bedri Muktaar
Documentii Hubannoo Gahumsa Ogummaa

Odiitaroota Keessaa tiif Qophaa’e.
I. Sadarkaalee Odiitii Keessaa
Ammata ogummaa Odiiti keessaa sadarkaa Aduunyaa
(“IPPFW” )
Mata Dureewwan Leenjiichaa
• Sadarkaalee Odiitii keessaa
• Odiitii faayinaansii
• Gabaasa odiitii
Kaayyoo
 Hojii odiitii irratti hubannoo cimsuudhaan gabaasni odiitii yeroo fi
qulqulliinan akka dhiyaatu gochuuf,
 Dogoggora hojii odiitii irratti mul’atu fi uumamu xiqqeessuuf,
 To’annoo fi bulchiinsi qabeenyaa akka cimuu gochuuf,
 Qisaasamni qabeenyaa akka xiqqaatuu taasiisuuf fi kkf
Seensa
Sababnii Odiitiin gaggeefamuuf kayyoon mana hojii tokko akka galma ga’uuf
deeggersa /gorsa kennuu fi/ ykn galma ga’uu isaa mirkaneessuuf , Kanaafuu,
hojiin odiitii dhimma raawwatame tokko haala barbaachisaa ta’een
raawwatamuu ykn raawwatamuu dhiisuu isaa ragaa ba’uufii dha .
Ammata Sadarkaa Ogummaa
Qabiyyee ammata ogummaa Odiiti keessaa sadarkaa Aduunyaa ( “IPPFW” )
▪ Dirqisiisaa (Mandatory )
▪ kan deggeramu (Strongly recommended
 Haalawwan dirqisiisaa Keessatti:
▪ Sadarkaa Odiitii keessaa (Audit standard)
▪ Dambii Naamusa Odiitii keessaa (Code of Ethics)
▪ Hiika odiitii keessaa ( Definition of internal audit)
Page 1 of 71
Waajjira MWD Godina Hararge Bahaa Adeemsa Hojii Hordoffii fi Deeggarsa Odiitii keessaa
 Caalmaan fudhatama kan qabu ykn kan deggeramu (Strongly

recommended)
▪ Position paper
▪ Practice Advisory
▪ Practice guides
Sadarkaa Odiitii Keessaa /Internal Audit Standard)
Sadarkaa odiitii jechuun ulaagaa qulqullinni raawwii odiitii fi bu’aan odiitii
ittiin safaramuu, amala kutaan hojii odiitii keessaa fi odiitaroota hojii odiitii
raawwatan qabaachuu qaban ittiin gamaggamamuu dha.
Kanaafuu, odiitaroonni keessaa itti gaafatamummaa kennameef hojii irra oolchuu
akka danda’aniif sadarkaa ogummaa odiitii keessaa Addunyaa kana hordofuu fi
hojii irra oolchuun dirqama ta’a.
Kaayyoo sadarkaalee odiitii keessaa (Barbaachisummaan)
 Hojii Odiitii keessaa haala ta’uu qabuun ibsuuf bu’uura qajeeltoowwanii
uumuuf,
 Hojii odiitii keessaa bal’inaan raawwachuun akka danda’amu . Hojiiwwan
bu’a qabeessa akka ta’aniif uwwifama uumuuf,
 Qabxiiwwan bu’uura Sagantaa odiitii keessaa (Audit program) safartuu
kaa’uuf,
 Tooftaa hojimaata Jaarmiyaalee keessaa fooyya’aa fi raawwiin hojii akka
jiraatu gochuuf.
Akka ibsa waldaa ogummaa odiitii keessaa (IIA) tiin sadarkaalee sadiitu (3) jira.
Isaanis:
 Sadarkaa Addummaa (Attribute standards)
 Sadarkaa Raawwii (perfarmance standards)
 Sadarkaa hojii irra oolmaa (Implementation standards)
Sadarkaa Addummaa (Attribute standards)
Sadarkaan kun kutaan hojii odiitii (Internal Audit Activity) fi tokko tokkoon
odiitara amala qabaachuu qabu sadarkaa itti ibsamuu dha.
1000- Kaayyoo, Aangoo fi Gafatamamuummaa
Page 2 of 71
Kaayyoon, Aangoonii fi Ittigaafatamummaan odiitii keessaa haala sadarkaalee

walin walsimateen “chaarteriin” qophaa’ee oogganaa ol’aanaa mana hojichaan
ykn boordiidhaan (koree odiitiidhaan) ragga’uun irra jira.
Sadarkaa kana keessatti chaarterii jedhame kan caqasame kaayyoo ,
ittigaafatamummaa fi aangoo tajaajila odiitii keessaatiif beekumsa kan kennu
sanada dha.
Chaarteriin kun kaayyoo, ittigaafatamummaa fi aangoo odiitii keessaa kan qabate
caasaa manneen hojii mootummaa ta’uu ni danda’a.
Sadarkaa hojii irra oolmaa tajaajila odiitii bakka lamattii qodama (Implementation
standards) :Isaanis:
 Tajaajila mirkanessuu (assurance services (AS))
 Tajaajila gorsaa (consulting services(CS))
1000. A1 (Tajaajila mirkanessuu )
Akaakuun tajaajila odiitii mana hojichaaf kennammu chaarterii keessattii taa’uun
irra jira). Fakkeenyaaf-
• Tajaajila odiitii mana hojii alaatiif kan kennamu yoo ta’e, akaakuun odiitii
qaama alaatiif kennamu chaarterii keessatti ifaan taa’uun irra jira.
• Hojii odiitii malaammaltummaa (fraud audit) kan gaggeessuu yoo ta’e fi kkf
chaarterii keessatti ibsamuun irra jira.
1000 .C1- (Tajaajila gorsaa )
Tajaajila gorsaa kennuun kutaa odiitii irraa kan eeggamu yoo ta’e, akaakuun
tajaajila gorsaa inni kennuu chaartarii keessatti caqasamuun irra jira.
Fakkeenyaaf:
• Sanada leenjii ni qopheessa yoo ta’e,
• Caasaa kutaa odiitii gamaggamuu fi kkf.
1100- Walabummaa fi Al-Loogummaa (Independence & Objectivity)
• Kutaan odiitiin keessaa walaba; odiitaroonnis loogiin ala ta’u qabu. (The
internal audit activity should be independent, and internal auditors should
be objective in performing their work.)
• Kunis, Jechii walaba jedhuu adeemsa hojii odiitii keessaa malee tokko
tokko odiitara keessaaf kan ta’u miti.
1110- Walabummaa Caaseffamaa (Organizational Independence)
Page 3 of 71
• Ittigaafatamaan odiitii keessaa (chief audit exeutive) gabaasa hojii odiitii

boordiidhaaf / koree odiitiif dhiyeessuun irra jira.
• Ittigaafatamaan odiitii keessaa gabaasa hojii odiitii yoo xiqqaate waggaatti al
tokko boordiidhaaf / koree odiitiif dhiyeessuun irra jira.
• Walabummaa Caaseeffamaa kan inni mirkanaa’u Ittigaafatamaan odiitii
keessaa (chief audit exeutive) gabaasa hojii odiitii (functionally )
boordiidhaaf / koree odiitiif dhiyeessu dha. Fakk. Boordii
▪ Chaartarii odiitii keessaa mirkaneessuu (Approving the internal audit
charter)
▪ Karoora hojii odiitii mirkaneessuu,
▪ Baajata hojii odiitiidhaaf ta’u mirkaneessuu,
▪ Gabaasa hojii odiitii dabarsuu,
▪ Ramaddii Ittigaafatamaa odiitii keessaa mirkaneessuu.
1110- A1 (Tajaajila mirkaneessuu/Assurance Service) –
Adeemsii hojii odiitii keessaa
 Bal’ina hojii odiitii uuwwifamu murteessuu (determining audit scope),
 Hojii odiitii raawwachuu) fi
 Gabaasa hojii odiitii dhiyeessuu (communicating result) irratti dhibbaan
kamiyyuu godhamuu hin-qabu .
 akkasumas, Ragaa barbaachisaa (access to records, personnel, and
physical properties) argachuuf mirga qabaachuu qabu.
 Itti-gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa kallattiidhaan boordii
/koree odiitii qunnamtii uumuu danda’uu qaba.
 Qunnamtii kun walga’ii boordii irratti hirmaachuudhaanii fi kkf ta’uu ni
danda’a.
1120- Al-loogummaa tokkoon tokkoon Odiitara Keessaa (Indvidual Objectivity)
Odiitaroonni keessaa:
 Ilaalchaa biliisa qabaachuu (Impartial),
 Al-loogummaa (un biased) hojii odiitii raawwaachuu fi
 Walitti bu’iinsa faayidaa dhabamsiisuun (avoid conflicts of interest) isaan
irra jira
Page 4 of 71
Sadarkaalee hojii odiitii hordofanii hojjechuuf tokkoo tokkoon odiitaraa al-

loogummaa ta’uusaa gamaaggamuuf (evaluating individual objectivity)
qabxiiwwan ja’a (6) hojii irra ooluu qaban:
1. Odiitaroonni hojii isaani yeroo raawwatan dhimma kami irrayyuu ilaalcha
walaba ta’e qabaachuun isaan irra jira. Odiiticha ilaalchisee yaadota
kanneen biroo irraa kennaman dirqamaan deggaruun isaanirra hin eegamu
2. Qajeeltoo al-loogummaatti hojii isaani raawwachun kan isaan irra jiru bu’aa
hojii isaanii irratti amantaa qabaachuun akka irra jiruu fi qulqullina hojii
isaani kan hir’isu dhimmi biraa kan hin jirre ta’uusaa
3. Hojii odiitii raawwate yaada ogummaa loogiin ala ta’e kennuu kan hin
dandeesisne haalli biraa jiraachuu isaa yoo amane hojicha raawwachuun
irra hin jiru.
4. Walabummaan ykn al-loogummaa qabatamaan kan hin jire yoo ta’e ykn
kan hin jire yoo fakkaate, haala itti jiraachuu dhabee sababa isaa waliin
qaama dhimmi ilaaluuf ibsamuun irra jira.
5. Odiitarii keessaa hojii kanaan dura itti gaafatamummaa isaaniitiin
raawwataman odiitii gochuun irra hin jiru.
6. Hojjatonni kutaalee biraa irraa jijjiiramanii gara adeemsa hojii odiitii
dhufan sochii hojii kutaa hojii duraan keessa turan xinxala gochuun dura
yoo xinnaate waggaa tokko dabarsuun isaan irra jira.
1130.A1 (Tajaajilaalee Mirkaneessuu)
 Odiitarri keessaa sirni to’annoo diriirsuu irratti ykn keessa deebii hojmaata
(reviews procedures) hojii irra ooluusaa dura gorsa kennuun al-loogummaa
hin faallessuu.
 Odiitarrii keessaa sirna odiitii keessaa
 Qopheessuu (designing),
 Ijaaruu (installing)
 Wixineessuu (drafting )
 Itti gaafatamaan odiitii keessaa mana hojii tokkoo hojii itti-gaafatamummaa
isaatiin raawwate xiinxaluu ykn dhugoomsuu kan qabu miseensoota qaama
odiitii keessaa alaa ta’aniin ta’uu qaba.
1130- C1 (Tajaajila Gorsaa)
Page 5 of 71
 Odiitaroonni keessaa hojii itti gaafatamummaa isaanin hojjetamaa tureef

tajaajila gorsaa kennuu ni danda’uu.
 Tajaajilli gorsaa kennamuuf yaadame walabummaa fi al- loogummaa
odiitaroota keessaa ni dadhabsiisa yoo ta’e hojicha fudhachuu isaaniin dura
dhimmicha qaama ilaalutti beeksisuun irra jira.
1200 - Gahumsaa fi Of-eeggannoo Ogummaadhaaf
Odiitaroonni keessaa hojii itti ramadaman raawwachuun kan isaan irra jiru
gahumsa ogummaa barbaachisaa (Proficiency) fi of-eeggannoo ogummaadhaan
(due professional care) ta’uu qaba.
1210- Gahumsa/Proficiency)
 Odiitaroonni keessaa itti gaafatamummaa kennameef bahuu kan isaan
dandeessiisu beekumsa , dandeetti fi gahumsa hojiif barbaachisaa ta’an
qabaachuun isaan irra jira.
 Haaluuma walfakkaatuun adeemsa hojii odiiti keessaa itti gaafatamummaa
isaa akka bahuu kan isa gargaaru beekumsa, dandeetti fi gahumsa
qabaachuun isaan irra jira.
1210.A1 Tajaajilaalee Mirkaneessuu (Assurance Service)
Odiitaroonni keessaa sababa hanqina ga’umsaatiin hojii odiitii guutummaa
gutuutii ykn bakka murta’e tokko raawwachiisuu kan dandeesisu beekumsaa fi
dandeettii gahaa kan hin qabne yoo ta’e itti gaafatamaa adeemsa hojii odiitii
keessaa gorsa ga’a ta’ee fi gargaarsa barbaachisaa ta’e kennuufin irra jira.
1210.A2 Tajaajilaalee Mirkaneessuu
Odiitaroonni keessaa mallattoo maltee (fraud) addaan baasee kan mul’isu
beekumsa gahaa qabaachuun isaan irra jira. Haata’u malee, akka oggesaa ga’een
hojii isaa qorannoo maltee fi qorannoo yakkaa gaggeessuu akka ta’u irraa hin
eeggamu
1300- Sagantaa Qulqullina Mirkaneessuu fi Fooyyessuu (Quality Assurance &
Improvement Program)
Itti gaafatamummaan adeemsa hojii odiitii keessaatti sochii hojii Adeemsa hojii
odiitii keessaa haala uwwisuun
 Sagantaan qulqullina diriirsuu ,
 Sagantaan qulqullina mirkaneessuu fi fooyyessuu
 Bu’aa qabeessummaa isaa yeroo yeroon gamaaggamuuf dirqama qaba.
Page 6 of 71
1310- Gamaaggama Qulqullina Sagantaa (Quality Program Assessment)

Qulqullina sagantaa odiitii keessaa mirkaneessuu fi hojiirra oolchuun itti
gaafatamummaan kan ittigaafatamaa Adeemsa hojii odiitii keessaatti.
1311.Gamaaggama Keessaa (Internal Assessment)
Yeroo murtaa’e tokko keessatti abbaan hojicha raawwate akka gamaaggamu ykn
beekumsaa fi muxxannoo odiitii kan qaban akkasumas ogeessota sadarkaa odiitii
hubataniin akka gamaaggamamu gochuudha,
1312 Gamaaggama Alaa (External Assessment)
 Yoo xinnaate waggaa shanitti(5) yeroo tokko gamaaggamni godhamuun irra
jira.
 Gamaaggamni kun raawwachuun kan irra jiraatu al-loogummaa fi walaba
kan ta’an ogeessota mana hojii alaa dhufaaniin ta’a.
1320. Gabaasa Qulqullina Odiitii Irratti Dhiyaatu
Gabaasa bu’aa gamaaggama garee alaatiin dhiyaate Itti gaafatamaan adeemsa
hojii odiitii keessaa oogganaa mana hojiitiif dhiyeessuun irra jira.
1321. Faayidaa
 Faayidaa “hojiin odiitii keessaa sadarkaalee addunyaa” eegee kan raawwatame
ta’uusaa:
 Haaluma kanaan, gabaasa dhiyaatu keessatti jecha “ammata ogummaa
sadarkaalee odiitii keessaa addunyaa” kan ibsamuu danda’u bu’aan
gamaaggama qulqullina ykn sadaarkaa eegee hojjetamu isaa yoo mirkanaa’e
qofaadha.
 Haaluma kanaan, gabaasa dhiyaatu keessatti jecha “ammata ogummaa
sadarkaalee odiitii keessaa addunyaa” kan ibsamuu danda’u bu’aan
gamaaggama qulqullina ykn sadaarkaa eegee hojjetamu isaa yoo mirkanaa’e
qofaadha.
2010. Karoorsuu (Planning)
2010.A1 Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa karoora bakka sodaa
irratti xiyyeeffate ( risk –based plans) fi kaayyoo mana hojichaa waliin kan
walsimate karoora odiitii qopheessuun irra jira.
Page 7 of 71
Karoorri adeemsa hojii odiitii keessaaf qophaa’u ga’ee hojii fi angoo chaartariitiin
adeemsa hojichaaf kenname waliin kan wal-simee fi kaayyoo mana hojichaa
irratti kan hundaa’e ta’uun irra jira.
1. Karoorri adeemsa hojii odiitii keessaaf qophaa’u ga’ee hojii fi angoo
chaartariitiin adeemsa hojichaaf kenname waliin kan wal-simee fi kaayyoo
mana hojichaa irratti kan hundaa’e ta’uun irra jira.
Qophiin adeemsa hojii karoora odiitii : -
 karoora humna namaa fi baajata
 Gabaasa raawwii (Activity reports) hammachuu qaba.
2. Raawwiin karoorichaa
 kan safaramuu danda’u,
 yeroo manniin itti galma ga’uu qabachuu, (targeted dates)
 uulaagaa safartuu qabaachuu qaba.
3. Gabateen yeroo (Engaegement work schedule)
 Maaltuu raawwatamuuf akka karoorfaman (What actites are to be
performed),
 Yoomi akka raawwataman
 Tilmaama Yeroo hojichi fudhatu
 Bal’ina hojii (the scope of the engagement work plan) ,hojiiwwan
walfakkaatan kannen qaama biraatiin hojjetaman tilmaama keessa
galchuun irra jira.
4. Hojii odiitii dursi kennamuufii qabu (schedule priorities) murteessuuf
dhimmoota ilaalcha keessa galan:
 Yeroo fi bu’aalee odiitii darbanii (The dates and results of the last
engagements)
 Gamaaggama bakka sodaa,bu’a qabeessummaa bulchiinsa sodaa fi
to’annoo keessaa (Up-dated assessments of risks and effectiveness of risk
management and control process);
 Gaaffii Maanaajimantii/ Koree odiitii/ qaama Ooggansaa biroo
 Haalawwan qabatamaa yeroo ooggansa mana hojiichaa walin wal-
quunnamti qaban (Current issues relating to organizational governance);
Page 8 of 71
 Jijjiiramaawwan hojii, tajaajilaawwan, sagantaalee, sirnaa fi to’annoo

(Major changes in business, services, operations, programs, systems and
controls;
 Carraalee bu’aa galmaan gahuuf dandeessisanii (Opportunities to achieve
operating benefits)
 jijjiirama gahumsa ogummaa odiiterootaa.
2010. A2 Karoora hojii odiitii hojiiwwan dursii kennamuuf qabu
murteessuudhaaf (to determine the priorities) karooricha bakka sodaaf saaxilamuu
waliin walqabsiisamuu qaba.
Jarmiiyaan kamiyyuu (Any organization) sodaa addaa addaaf saxilamuu ni
danda’a , malaawwan sodaan itti to’aatamu (managed) dandau:-
✓ Sodaa fudhachuu (Risk acceptance)
✓ Sodaa dhabamsiisu (Risk avoidance)
✓ Sodaa dabarsuu (risk transfer)
✓ Sodaa to’aachuu (risk control)
2010. C1 Tajaajila Gorsaa
Itti gaafatamaan odiitii keessaa tajaajilli gorsaa kennamuuf yaadame bulchiinsa
sodaa mana hojichaa kan fooyyessu, bu’aa dabalataa kan uumuu fi sochii hojii
mana hojichaa kan fooyyessu ta’uu qaba. Yaadawwan murtii fudhatama argatan
karoora keessa galu qabu.
Adeemsi hojii odiitii keessaa (internal audit activity) yeroo tajaajila gorsaa kennu
sadarkaalee odiitii fi dambiiwwaan naamusaa jiran, walabummaa fi al-
loogummaa odiitii keessaa akka hin cabne, of-eeggannoo cimaa gochuun irra jira
2020. Karoora Raggaasisuu (Communication & approval)
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa Karoora hojii waggaa.
 Sagantaalee hojii (work schedule)
 Karoora humna namaa(staffing plan)
 Baajata barbaachisu koree odiitiif /Managimantiif dhiyeessee raggaasisuunii
fi Biiroo ykn Waajjira MMDf beeksisuun irra jira
 Karoora keessattii hanqinni Baajataa fi qabeenyaa yoo mulatee, dhiibbaan
inni hordofsiisuu danda’u ibsamuunis irra jira.
2030 Qabeenya Bulchuu (Resource Mgt)
Page 9 of 71
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa raawwii hojii odiitiif qabeenyi
ramadame
 Barbachisaa (approprate),
 Gahaa (sufficient),
 karoora mirkanaa’e kan galma geessisu (effectively) ta’u is mirkaneessu
irra jira .
Bu’uura sadarkaa odiitii keessaa kanaan Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii
keessaa dhimmoota kanaa gadii hubannoo keessa galchun isarra jira.
1. Karoora humna namaa fi baajata
2. Baay’ina odiiteroota fi beekumsi barbaachisuu fi gahuumsaalee kan biraa
dabalate,
3. karoora humna namaa fi baajata feedhii leenjii, barumsaa fi qorannoo odiitii
(audit research) fi guddina odiitiif taasiisuuf tattaafatamu bu’uureffata.
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa sagantaa humna namaa itti filatuu fi
guddisu hundeessuu qaba. Sagantaan kun kan inni hammatu:
 Ga’ee hojii barreeffamaan(written job descrption ) tokko tokkoo
odiiterootaaf beeksisuu
 Bakkeewwan odiitii ta’aniif odiiteroota beekumsaa fi ga’umsa qaban
filachuu,
 Leenjii fi carraa barumsaa odiiteerootaaf kennuu,
 Yoo xiqqaate waggaatti al tokko dandettii odiiterootaa cimsuu,
 Gorsa odiiterotaaf kennuu qaba .
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa akkaataa barbaachisummaa isaatti
yeroo ogguummaan addaa ala barbaadamuu (co-sourcing arrangements)
mijjeessuu qaba..
2040-Imaammataa fi Sirnawwan Hojimaataa (Policy & Procedures)
Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa Imaammataa fi sirna hojmaata hojiin
odiitii ittin gaggeeffamu qopheessun irra jira.
Ballinaa fi caasaa, akkasumas, walxaxiinsa hojii (complexity of the work) irrattii
hundaa’e imaammataa fi sirnaawwan hojmaataa barreeffamaan qophaa’uu qabu.
Bakka ballinnii fi caasaan ykn walxaxiinsi hojii baayyee xiqqaa ta’etti to’annoon
guyyaa guyyaa fi hordoffiin (supervision ) ga’aa ta’uu ni danda’a.
Page 10 of 71
2050-Qindomina (Coordination)
 Uwwisa hojii odiitii dabaluu fi irra deddeebii hojii xiqqeesuuf Itti
gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa odiitaroota keessaa fi alaa
akkasuumas, kennitoota tajaajila Mirkaneessuu fi tajaajila gorsa (providers
of relevant assurance and consulting services) kennan biroo waliin
odeeffannoo wal-jijjiiruu fi qindoominaan hojjechuu qaba.
 Odiiteroonni alaa adeemsa hojii odiitii keessaa waliin qindeessuu fi
walumaagalatti hojii odiiteroota alaa to’achun itti gaafatamummaa ogganaa
mana hojiichaati.
 Hojicha qindeessun garu kan itti gaafatamaa odiitii keessaadha. Itti
gaafatamtoonni odiitii keessaa hojii isaan odiiteroota alaa waliin qindeessan
hojjachuudhaan bu’aa milka’aa akka fidanif deggersa Ooggantootaa ni
barbaachisa.
 Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa gamaaggama qidoominaa fi
baasii waliigalaa akkasumas saffina fi galma ga’umsa oditii keessaa fi alaa
taasiisuu qaba.
 Qindoominni oditii, marii yeroo yeroon haala faayidaa waliinii (common
Interest) irratti taasifamuudha ta’a . Innis:
✓ Uwwisa odiitii
✓ Sagantaa hojii fi waraqaa hojii walii dabarsuu (Access to each
others audit programs and working papers)
✓ Bu’aa odiitii fi xalayaa ooggansaa (management letters)waljijjiiruu
2060- Gabaasa I/G Olaanaa Mana Hojiif Dhiyeessuu
 Itti gaafatamaan adeemsa hojii odiitii keessaa yeroo murtaa’e tokko
keessatti itti gaafatamaa ol’aanaa mana hojiichaatiif gabaasa dhiyeessun irra
jira.
 Akka naannoo keenyaatti ji’a ja’aan qaama olaanaaf dhiyaachuu qaba.
2100-Akaakuu Hojii (Nature of Work)
Adeemsa hojii odiitii keessaa
 Bulchiinsa sodaa (risk management,
 Sirni to’annoo keessaa (conrol)
Page 11 of 71
 Adeemsa bulchiinsa (governance processes) gamaaggamee akka

fooyya’uu tasiisuudhan bu’aa buusuu qaba .
Ga’een odiitii keessaa, bulchiinsa sodaa, toa’annoo fi adeemsa bulchiinsa
(governance process ) gamaggamuun
 Raawwiin akkaataa karooran raaawwatamuu isaa,
 kaayyoo mana hojii galmaan gahuu issaa,
 gahumsa raawwii mani hojichaa bu’aa qabeessa akka ta’u gochuudhaaf
yaada fooyya’insaa kennuudha.
Kaayyoon adeemsa manaajimentiin waliigala (overall management processes)
kanneen kanaa gaditti ibsaman galmaan gahuu ta’a.
 Ragaa qunnamtii qabu (Relevant),ragaa amansiisaa (reliable), sochii hojii fi
faaynaansii ga’a ta’e argachuu,
 bu’a qabeessummaa fi gahuumsaa Itti fayyadama qabeenyaa(Effective and
efficient use of the organization’s resources).
 Qabeenya mana hojiichaa eeguu (Safeguarding of the organization’s assets).
 Seeraa fi dambiiwwan faayinaansii fi naamusa ogummaa, qajeelfamotni
raawwii hojii kabajamuu isaa (Compliance with laws, regulations, ethical and
operational norms, and contracts).
 Bakkaawwan sodaadhaaf saaxilaman addaan baasanii beekuun
(Identification of risk exposures) fi to’achuudhaaf tarsiimoo bu’aa qabeessa
ta’e adda baasuu
 Sochiiwwan hojii ykn sagantaawwan kaayyoo fi galma akka qabaatan
gochuu dha.
 Manajimentin ni karoorsa, ni gurmeessaa (organizes) kaayyoo fi galmii
mana hojiicha fiixaan ba’uu isaanii mirkanessu kan dandeesisu
tarkaafiwwaan gahaan akka fudhatamu qajeelcha ni kenna.
 Manajimentiin jijjirama ala fi keessaa qunaman bu’uurefachuun kaayyoo fi
galma kaa’aaman ni gamaaggama, adeemsa isaa ni fooyyessa. to’annoo
cimsuu kan dandeesisu sadarkaa naamusaa aadaa jaarmiyicha kan qabate ni
hundeessa, ni eega.
2100- Sadarkaa raawwii akaakuu hojii
Page 12 of 71
Gahee fi dangaan hojii odiitii keessaa (scope of work of internal auditing)

qabxiwwan kan gadi ibsamaniif manajimenti mirkana keennu qabu .
 Sirni bulchiinsa sodaa gahaa ta’uusaa (risk management system is effective),
 Sirni to’anno keessa dirirfame bu’a qabeesa fi gahaa ta’usaa (Systems of
internal control is effective and efficient),
 Sirnii bulchiinsa bu’aa dabalata hundeessu fi eeguudhaaf, kaayyoowwaan
kaa’uudhaf, sochiwwan hojii fi raawwii hordofudhaf safartu itti
gaafatamummaa adda baasee kaa’udhaan ga’umsa qabachuu isaa ni
mirkaneessa.
2110-sadarkaa Raawwii Bulchiinsaa (Governance)
Adeemsii hojii Odiitii keessaa sirna bulchiinsa mana hojichaa gamaaggamuun
1. Dhudaalee fi galmaawwan diriirsuun beeksiisamuu (values and goals are
established and communicated),
2. Kaayyoowwan galmaan gahuu isaa hordoffamu (the accomplishment of goals
is monitored)
3. Ittigaafatamummaan jiraachuu isaa akka mirkanaa’u ta’uu isaa (accountability
is ensured) fi
4. Horataaleen mana hojichaa eegamuun isaani akka mirkanaa’u gochuudhan
deggarsa kennuun irraa eegama.
2110.A1 Sadarkaa hojiirra oolmaa
 Odiitaroonnii keessaa raawwiin hojii fi sagantaa mana hojichaa
gamaaggamun dhudhalee mana hojiicha(organizational values) waliin kan
walsime ta’uusaa mirkaneessuu qaba.
 Odiitaroonni keessaa raawwii fi sagantaa hojii xinxaluun dhudhalee fi aadaa
(values and culture) manni hojichaa kaawwateen ala kan hin taane ta’uusaa
mirkaneesuu danda’uun isaan irra jira.
 Odiitaroonni keessaa bulchiinsi gaariin jiraachuu isaa mirkaneeffachudhaaf
foormiwwan seera qabeessa adda addaa, caasawwan, sirnoota hojumaataa akka
fayyadamu hubannoo ni qabatu. Innis kan kanatti aanan ni haammata.
 Seeraa fi dambii hawaasnii ittin bulun hojechuu(Compliance with society’s
legal and regulatory rules);
Page 13 of 71
 Hojumaata irra caalaa hawaasaa biratti fudhatama argatan, naamusa

hawwasichi irratti walii galuu fi walqunnamtii hawwasichi eeguu guutuu.
(Satisfaction of generally accepted norms, ethical precepts, and social
expectations of society);
 Faayidaan hawwasichi akka guutuu gochuu fi fedhii gahee warra muraasaa
yeroo dheeraa fi gabaabaatti hiruun guutuu,
 Murtiiwwanif, tarkaanfiwwanif, amalawwanii fi itti gaafatamummaan raawwii
hojii jiraachuu isaa mirkaneessuuf qaama gabaasni dhiyaatuuf hundi
walumagalatti hawaasichaaf gabaasa mana hojichaa guutuu fi dhugaa ta’e
dhiyeessuun irra jira,
 Ogganaanii fi manajimentiin mana hojii adeemsii bulchiinsa (governance
process) bu’aa qabeessa ta’uusaatiif itti gaafatamummaa fi gaffatamuumaa
(responsible and accountable) isaan irra jira.
 odiitaroonni keessaa yeroo murta’e tokko keessatti haala naamusti hojiirra ole,
hojii irraa akka oluf tarsimmoo wixina’e, toftaawwan walqunamtii dirirfame
fi hojumata kan biroo bu’aa qabeessummaa fi milkaa’aa ta’uu akka danda’anif
gamaaggamamuun isaan irra jira
2130. C1. Tajaajila Gorsaa
Kaayyoon tajaajila gorsa walumaagalatti dhudhalee fi galma mana hojichaa
waliin kan walisimate ta’uun irra jira
2120. Bulchiinsa Sodaa (Risk Mgt)
 Adeemsii hojii odiitii keessaa bakkaawwan sodaaf saaxilaman addaan
baasee gamaaggamun sirnaawwan bulchiinsa sodaa fi to’annoo keessaa
foyyeessuu dhaan Maneejimantiidhaaf gargaarsa kenuun irra jira
 Bu’uurra sadarkaa kanaan odiiterooni keessaa sirni bulchiinsa sodaa
diriirfame gahaa ta’usaa manajimentif mirkana keennutii irraa eegama.
 Haaluma kanaan itti gaafatamumman odiiteera keessaaf kenname waluma
galatti Sirni bulchiinsii sodaa diriirfame:
✓ Qabeenya mana hojii,
✓ maqaa gaarii mana hojii (reputation) fi
✓ hojiiwwan sochirra jiran (ongoing operations) eeguf gahaa ta’uu
isaanii gamaggame yaada kennuu ni dabalata.
Page 14 of 71
2110.A1 Adeemsii hojii odiitii keessaa sirna bulchinsa sodaa mana hojiichaa
hordoofun bu’aa qabeessumaa isaa gamaggamuun irra jira.
2110.A2 Adeemsii hojii odiitii keessaa bulchiinsa mana hojiicha, sochiin hojii,
sirna odeefanoo (information system) walin kan walqabate dameewwan hojii
sodaaf saaxilaman (risk exposures) haala qabxiilee :
✓ Ragaaleen raawwii hojii faaynaansi mana hojiicha gutuu fi amanamaa
ta’usaanii,
✓ Raawwiin hojiicha gahaa fi bu’aa qabeessa ta’usaa,
✓ Nageenyi qabeenya eegamussa
✓ Hojiiwwan seera, dambi fi bu’uura walii-galte en raawwatamu isaannii
gamaggamuu qaba.
2110.C1- Odiitii keessaa yeroo tajaajila gorsaa kennan kaayyoon tajaajilicha
sodaawwanii xiyyeffannoo kennun haala wal’amante sodaawwan kan biroo Ifa
ta’an jiraachu fi jiraachu baachu isaani of-eeggannoon qulqulleesun isaan irra
jira.
2110.C2- Odiiteroonni keessaa tajaajila gorsaa yeroo kennan sodaawwan ifatti
hubatan, dhimmota mana hojiichaa sodaaf saaxilan adda baasuu fi
gamaaggamuun hojii irra olchu qabu.
2130 Too’annoo (Control)Ademsii hojii odiitii keessaa sirni to’annoo keessaa
mana hojiicha gahaa, bu’aa qabeessa ta’usaa gamaaggame yaada foyya’insa itti
fufiinsa qabu akka ta’u to’annon keessaa bu’aa qabeessii akka jiraatu gochun
gargaarun irra jira. (The internal audit activity should assist the organization in
maintaining effective controls by evaluating their effectiveness and efficiency and
by promoting continuous improvement.)
2130. A1 Ademsii hojii hojii odiitii keessaa sodaawwan gamaaggame bu’a argate
irratti hundaa’udhaan sirni bulchiinsi mana hojiichaa, raawwii hojiiwwan fi sirna
ragaa waliin kan walqabate bu’aa fi ga’uumsa to’annoo keessaa gamaaggamun
irra jira.
2130 A2 Hojiwwan raawwatamanii, galmeewwanii sagantaa fi kaayyowwan
uumamaan kun galmaawwan fi kaayyowwan mana hojichaatiif mijaa’aa ta’uu
isaanii odiitarooni keessaa mirkanaa kennuun irra ni eegama.
2130 A3 - Bu’aan argame kaayyoo fi galma ka’ame waliin kan walsimu ta’uusaa
mirkaneessuu, akkasumas raawwii hojii karooraa fi sagantaan hojii irra kan oolan
Page 15 of 71
ta’uusaa ykn haala karoorfameen raawwatamuu isaa mirkaneessuudhaaf

odiitaroonni keessaa raawwii karooraa fi sagantaa xiinxaluun isaan irra jira
2120.A4 To’annoo keessaa gamaaggamuf safartu gahaa qopheessun
barbachiisadha. Manajimentin mana hojiicha kaayyoo fi galmii mana hojiicha
milka’u isaa mirkaneessu kan isaan dandeesiisu safartuwwan gahaa qopheessu
isaan odiiteroon keessaa mirkaneessun isaan ira jira.
2110. C1 Odiitii keessaa yeroo tajaajila gorsa kennan kaayyoon tajaajilicha
sodaawwanii xiyyeffannoo kennun haala wal’amate sodaawwan kan biroo Ifa
ta’an jiraachu fi jiraachu baachu isaani of-eeggannoon qulqulleessun isaan irra
jira.
2201.A1 Sadarkaa Raawwii Karooraa (Planning Engaement)
Odiitaroonni Keessaa hojii hojjetaniif karoora qopheessu fi galmeessani
qabachuun isaan irra jira.
2201.A1 Yeroo karoorri qophaa’u dhimmoota tilmaama keessa galan
a. Kaayyoo sochii hojii odiitii ta’uu fi tooftaa to’annoo raawwii hojichaa irratti
godhamu,
b. Sochiin hojichaa sodaawwan ifa ta’an, kaayyoowwan, qabeenya fi raawwii,
Jabina sodaawwan qaban fi dhiibbaa isaan hordofsiisu danda’an to’annoon
ala akka hin taane eeguu fi tooftaa to’achuu dandeessisu,
c. Sochiin hojichaa bulchiinsa sodaa, sirna gahumsa to’annoo fi bu’aa
qabeessummaa irratti walqunnamtin jiru uuwwifama to’annoo ykn modeela
to’annoo waliin madaaluu,
d. Sochii hojii bulchiinsa sodaa fi sirna to’annoo irratti fooyya’insa hiika qabu
gochuuf carraalee jiran.,
Page 16 of 71
II. Odiitii Faaynaansii Raawwachuu

Kaayyoo Barumsichaa ; Kutaa kanaa yammuu xumuru:
✓ Maaluuma Odiitii faaynaansii
✓ Kaayyoowwan Odiitii faaynaansii
✓ Bu’uura Qabiinsa Herregaa
✓ Gosota Odiitii faaynaansii
Kaayyoo Barumsichaa
✓ Marsaa Herreega (accounting cycle)
✓ Ragaalee Bu’uraa Hojii Odiitii
✓ Safartuulee Hojii odiitii
✓ Yaadawwan odiitii (audit opinion)
Hojimaata hojii odiitii ( herregaa galii , Baasii Dabaarsaalee, Maallaqa callaa,
Walitti-qabamawwan, Kaffalamawwan, Letter of kirediit fi horataalee qulquluu
hubachuu fi hojii irraa oolchuu ni dandeenya.
 Odiitiin raawwiin duraa (pre audit) osoo hojiin herreegaa hin xumuramn
kan raawwatamu dha. Gaheen hojii kun kan eenyutii?
 Odiitiin raawwiin boodaa (post audit) eergaa hojiin herreegaa xumuramee
kan raawwatamu dha. Ga’een hojii kunoo, kan eenyutii?
Odiitiin raawwiin duraa (pre audit) osoo hojiin herreegaa hin xumuramn kan
raawwatamu dha. Gaheen hojii kun kan eenyutii?
Odiitiin raawwiin boodaa (post audit) eergaa hojiin herreegaa xumuramee kan
raawwatamu dha. Ga’een hojii kunoo, kan eenyutii?
Odiitiin raawwiin boodaa dhuguumaa gabaasoota faayinaansii fi sirna to’annoo
keessaa mirkaneesuudha.MP
Sirni qabiinsa herreega maallaqa callaa fooyya’ee :
1. Herreega dhaabbataa (Parmanent Account) fi
2. Herreega Yeroo (Temporary Account) irratti bu’uureffata.
Herregni dhaabbataa:-
✓ Maallaqa callaa,
Page 17 of 71
✓ Akka maallaqa callaatti kan ilaalaman ,

✓ Walitti qabamawwan,
✓ Kaffalamawwan,
✓ Letter of kirediit fi
✓ horataalee qulquluufaadha.
Herregni yeroo (Temporary accunts)
✓ Herregna galii
✓ Herregna Baasii
✓ Dabaarsaalee
• Dhuma xumura waggaa irratti herregni yeroo gara Herrega Dhabbataatti naanna’u.
• Adeemsa sirna cufiinsa herregatiin Garaagarummaan galii fi baasii gara
horataalee qulquluu itti naanna’a.
• Kanaafuu,eerga herregni cuufamee booda herrega dhabaataa qofaatii mul’ataa (
after the accounts are closed, only the permanent accounts will have balances)
• Herregaa cimdii (double entry bookkeeping) fayadamuudhan yeroo hunda deebitii
fi kireediitii wal qixa ta’u, ykn garagaruumaan deebiti fi kireediitii zeroo ta’a.
• Maallaqa callaa + akka maallaqa callaatti kan ilaalaman + walitti qabamawwan =
kaffalamawwan + Letter of kireedit + Horataalee qulqulluu
Wal-qixxeessa Bu’uura Qabiinsa Herreegaa
• Horataalee= Idaawwan + Horataalee Qulqulluu/Qooda Horataalee
• Ida’amni deebitii (harka bitaa) fi ida’amni kireeditii (harkaa mirgaa) yeroo
hunda wal-qixa ta’u. (Asset =Liability + Net asset / Equity/)
• Sirna herreega maallaqaa calla fooyya’ee keessatti horataleenii fi herreegnii
kaffalamawwan hundi hin galmaa’an. MP
Fak. Meeshaalee, gamoowaanii fi kkf
Horataalee = Mallaqaa callaa sanduqaa + Mallaqaa callaa baankii +Herrega walltii
qabama
Horataale – Iddaawwan = Horata qulquluu
Manneen hojii mootummaa itti fayadama baajata isaa gabaasa ji’a Biiroo
/Waajjiira MWD tiif ni dhiyyesaa.
Page 18 of 71
Gabaasni dhiyyatu madaliisiisa hereega ji’aa (Monthly Trial Balance) fi uunkalee

gabaasa madalii gabaasa deggaran (supporting schedules) waliin dhiyaachuu qabu.
Gabaasni ji’aa kan madaallisaa herrega waliin dhiyaatan.
✓ Gabaasa galii biyya keessaa fi galii gargaarsa
✓ Gabaasa herrega Liqii,
✓ Gabaasa baasii baajata marmaartuu,
✓ Gabaasa baasii baajata kaappitaalaa,
✓ Gabaasa dabarsawwani (kutaa 1 fi 2)
✓ Gabaasa walitti qabamawwanii,
✓ Gabaasa kaffalamawwanii
Madaalchisa herreega ji’aa
Ibsa herreegaa Deebiitii (Dr) Kirediitii(Cr)
Gabaasa galii biyya keessaa, gargaarsaa fi liqii XX

Baasiiwwan (leejera xiqaa irraa (budgetary subsidiary ledger)
Baasii idilee (gabaasawwan ida’ama baasii idilee irraa) XX
Baasii Kaappitaalaa (ida’ama baasii kan gabaasawwan irraa)
Walitti-qabamaawwan ( Formaatii gabaasa walitti- irraa) XX
Kaffalamaawwan (gabaasa kaffalamaawwan irraa XX
Horataalee qulqulluu (leejera gooroo irraa) XX
Maallaqa saanduqa jiru (leejera gooroo irraa XX
Maallaqa baankii jiru XX
Waliigala XX XX
Marsaa Herreegaa (accounting cycle)

1. Marsaan herregaa kan eegalamu
✓ Meeshaaf / tajaajilaaf kaffaltiin yammuu raawwatamu ,
✓ Maallaqni yammuu walitti qabamu,
✓ Sochii maallaqaa kan hin hintane ( Fkf gargaarsaa) yammu raawwatu dha.
2. Gegeeddarumsi erga raawwatamee booda madda ragaalee (source document)
✓ Nagahee galii (RV)
✓ Nagahee baasii (PV) maallaqni callaadhan ykn cheekiin yommuu
raawwatamu,
Page 19 of 71
✓ Ajaja galmeeffama herregaa (JV) sochiin maallaqa callaa kan hin taanef
irraatii galmeesamuu qaba.
3. Gegeddarumsa madda ragaa irratti galma’e galmee herregaa (TR) irraatii
dabarsuu.
4. Gegeeddarumsaaleen herregaa Galmee ,Gegeeddarumsaalee(TR) herregaa
irraa gara leejerootatti dabarsuu .
5. Gegeeddarumsaaleen herregaa leejeraa irraa gara madaalsisa herrega (TB)
dabarsuudhan gabaasa ji’a qopheesuu. Gabaasa kurmaanaa kan walakkaa
waggaa, akkasumas, gabaasa waggaa bu’uurri isaa kan ji’aa tti.
Sirna odiitii rawwiin Boddaatiin (post Odiitii) odiiteeroni keessaa madaala
herrega ji’aa sirrii ta’uu isaa manajimeentiif mirkaneesuu qabu
Ragaalee Bu’uraa Hojii Odiitii
✓ Madda Ragaalee (Nagaheewwan )
✓ Galmee geggeedarumsa herregaa
✓ Leejarootaa
✓ Gabaasaleen herregaa
Ragaalee Bu’uraa Hojii Odiitii
Gabaasaleen herregaa : Ibsoota Herregaa waajjira Odiitii ta’uun qophaa’an ennaa
ta’u;
✓ Gabaasa Galii,
✓ Gabaasa Baasii ,
✓ Gabaasa Dabarsalee,
✓ Gabaasa Herrega Walitti Qabamawwan
✓ Gabaasa Kaffalamawwan
✓ Leejeeroota
✓ Horataalee qulqulluu
✓ Maallaqa baankii jiru
✓ Maallaqa saanduqa jiru
✓ Araarsa herrega baankii ta’u.
Safartuulee Hojii odiitii
✓ Seeroota , Dambiiwwan ,Qajeelffamoota Bulchinsa Faayinaansii,
✓ Waligalteewwan adda addaa ,
✓ Hoji-maata sirna qabiinsa sochii herregaa bulchiinsa Faayinaansii fi qabeenya
mootummaa hojiirra olchuuf bahanii dha
✓ Istaandardiiwwan hojii odiitii fi Maanuwaloota hojii odiitii ,
Page 20 of 71
Gosa Odiitii faayinaansii

✓ Odiitii geggeedarumsa (Transition audit)
✓ Odiitii ibsa herrega (validation audits)
Odiitii Geggeedarumsa jeechuun odiitii galii fi baasii (the audit of revenues and
expenditures) yammuu ta’u.
Odiitii Ibsa herregaa jechuun immoo odiitii qabeenya fi ida’aa (the audit of
assets and liabilities) dha
Kanaafuu, odiitiin faayinaansii = Odiitii geggeedarumsa + Odiitii ibsa herrega
✓ Geggeedarumsa (transaction) jechuun meeshaa ykn tajaajila maallaqaan ykn
gatii maallaqa kanneen qabaniin wal jijjiiruu jeechuu dha. (A transaction
involves an exchange of goods or services for money or money worth).
✓ Odiitii ibsa herrega (validation audits) jedhuun tarreefama facaatii ragaalee
madaalchisa herreegaa irraatii galmaa’an ragaa qabataman mirkaneessuu
jechuu dha. (A validation involves a corroboration, or supporting, or backing
up, of events by clear and concrete evidence)
✓ Mirkaneessuu jechuun kallattii barbaachisisaa ta’een yeroo murtaa’e tokko
keessatti qabeenyaa fi iddaa ragaa qabatamaa ta’een deegaruu ykn
raggaasisuu jechuudha. Fakkeenyaf maddalii gabaasaa irraatii kanneen
ibsaman kanneen akka istookii (Stocks), Debtors and Creditors, Cash and
Bank Balances, Fixed assets, Long-term Liabilities ragaadhan mirkaneesuu.
Odiitii geggedarumsa (Transition audit) galii fi baasii tooftaa odiitii ”vouching”n
galmee irraa gara madda ragaalee tii kan raawwatamu ta’ee,
✓ Geggeedarumsii galma’e dhuguma raawwatamuu isaa (Occurrence).
✓ Galmeefamuu kan qabu hundii galmeefamuu isaa (completeness)
✓ Geggeedarumsii galma’e sirrii ta’u isaa (Accuracy)
✓ Geggeedarumsii galma’e yeroo isaa kan eeggate (cut off / correct
accounting period) ta’u isaa,
✓ Geggeedarumsii galma’e gulantaa herregaa sirrii ta’een galma’uu isaa
(Classification) mirkaneesaa.
Odiitii ibsa herrega (validation audits) Qabeenyaa fi Ida’a galmeefamee jiru:
✓ Qaaman jiraachuu (existence)
✓ Galmeefamuu kan qabu hundii galmeefamuu (completeness),
✓ Tilmaama gatiin itiin galma’u (valuation) jirachuu , Abbumaa qabeenyaa fi
ida’a (Rights and Obligations) - qabeenyichi kan dhaabbatichaa ta’uu, ida’an
kan dhaabbatichaan kaffalamu ta’uu mirka’neesa.
Page 21 of 71
Geggeedarumsa quliquleesuu (transaction tests) ragaa maal maaliin

geggeedarumsa qulquleesuu dandeenya? ((OCATC) Seeruma fi Ragaan
Mirkanessu)
✓ Adeemsa sochii herregaa keessatti ragaa/sanada akkami argaachuun nurra
jira irra ture ? (What documents should have been received or brought into
existence in the course of the transactions?
✓ Ragaalee/sanada kam kamiif xiyyeeffannoo kennu qabna ? To what special
points in the processing of such documents should attention be paid?
✓ Ragaa deegartuu akkami sochii herregichaaf barbaaduu qabnaa ? (What, if
any, collateral or corroborative evidence of the transaction should be looked
for?
✓ Sosochii herregichaa galmeessuuf galmeefama herregaa akkamiitiin
raawatamuutu irra ture ? (What entries should have been made in the books
to record the transaction?)
✓ Dhuma waggaa irratti Ibsa herreegaa akkamii argamuu qaba ? (How should
the transaction be reflected in the year-end financial statements?
✓ Ibsa herregaa keessatti madaallii herregaa mul’ate mirkaneessuuf
ragaa/sanada kamiin xiinxaaluu qaba ykn ragaa akkami barbaachisa? What
documents should be inspected, or what information obtained, to verify the
items and the amounts shown in such statements?
Ragaa maaliin Ibsa herregaa mirkaneesuu dandeenya?(Validation Tests)
(Existance CA)
✓ Galmeefama herregaa kamituu hundeeffame? Fkn.galmee konkolaattotaa,
gibira konkolaattotaa kaffalamu nagahee kkf. (What accounting records and
subsidiary documents should have been created, e.g., vehicle registers, and
receipts evidencing licensing fees paid for vehicles, etc?
✓ Abbumma (title of ownership) qabeenyichi kan dhaabbatichaa ta’uu, ida’an
galma’e sirritti kan dhaabbatichaan kaffalamu ta’uu, ragaa abbuumaa
akkamiitu jira ?
✓ Qabeenyaa kamfaatu ijaan ilaaluun(physically inspected) barbaachisa ?
Fakkeenya, Gammoo, meeshaalee, istoory kkf.
✓ Raawwii sirna to’annoo keessaa odiiteeran ilaalamuu ni danda’a ?
fakkeenya, raawwii lakkoofsa meeshaa,
✓ Qamaa 3ffaa irraa ragaa akkamiitu argamuu danda’a ? Fak. herrega
walittiqabamaa kanneen irraa barbaadamuu fi Herrega kaffalamaawwanii
kan kaffalamuuf xalayaan barreesudhan gaafachuu , xalaya ibsa madaallii
herrega baankii kkf.
Page 22 of 71
✓ Ogantoota mana hojii to’atamuu irraa (abbootii adeemsaa fi ooganaa mana

hojii irraa ragaa ibsaawwan (information and explanations) akkamitu
argamuu danda’a?
Yaadawwan odiitii (audit opinion)
Ibsoota herregga fi sochii herregga ilaalchise yaadni odiitii argannoowwan odiitii
irratti hundaa’ee gosoota yaada odiitii gurguudoo lammati kennamuu dandaa’u,
isaanis:
Rakkoo maleessaa (unqualified) hanqinni raawwii hojii bakka hin jiretti gabaasa
dhiyaatu.
Rakkoo qabeessa (qualified)- hanqinni raawwii hojii bakka jiruuti gabaasa
dhiyaatu, sadarkalee hanqinnalee:
1. Rakkoo maleesa/sirrii ta’ee kan argame :-
Hojiin sochii faayinnsii seeraa eegee kan raawwaatee fi rakkoo guddaan kan
hinjiree ta’ee yoo argame, Ibsoota herregaa qophaa’aan dogoggora kan hin qabne
yoo ta’e,
✓ Ibsoota herregaa qophaa’aan sirritti kan qopha’ani fi
✓ Ibsootni ifa ta’an guutamanii kan jiran yoo ta’e,
✓ Herrgani galii, baasii, waltiiqabamaa ,kaffallamaa, dabarsaalee sirnaan
galmeefanii herrega isaa kan cufame yoo ta’e,
✓ Baasii irraa hafiin bara darbee fi bara odiitii ta’ee wal qabatee kan itti fufinsa
qabu yoo ta’e,
✓ Seeroon, dambiiwwanii fi qajeelfamawwan faayinaansii hojiitti hiikamee kan
hojii irra oole yoo ta’e,
✓ Seeroon qabiinsa herrega fi sirini to’annoo keessaa diriiree sirriitti kan hojii
irra oole yoo ta’ee argame,
waligalatti sochiin hojii faayinaansii gaggeeffame rakkoo guddaa ta’e kan
hinqabaane/ jire yoo ta’e yaada kennamuu dha.
2. Kana irraa kan hafee “Except for” yaadni kan kennamu (Qualified opinion)
Yaadinni Odiitii kun kan kennamu ibsootiin herregaa qopha’an hanqinaalee adda
addaa kan qaban ta’ee han qiinaaleen kun dimshaashaanis ta’e tokkeen (Material
but not fundamental) yoo ta’e, ibsi yaada odiitii irratti kennamee kan gabasamu
ta’a.
Page 23 of 71
✓ Ibsootni herrega qajeeltoo sirna qabiinsa herregaa irratti hundaa’ee yoo

qophaa’era ta’e daangeeffamini guddaan kan hin jree ta’ee. Rakkoo fi
daangeffamni xixiqqaan yeroo jiraatan
✓ Ibsootiin herregaa qopha’an dogogoraa galmeeffama qabaatee kan
sirreeffamuu danda’u ta’ee kan argame yoo ta’e,
✓ Ragaaleen herrega galii fi baasii guutamanii kan hin dhiyaanne ta’ee ,yoo
dhiyaate yaada murtii itti faayadamtoota ibsootaa heerregaa kan jijjirsiisu
danda’u ta’ee yoo kan hin argamne ta’e.
3. Yaada fudhatama dhabsiisu ykn kan irratti walii hin galamne (Adverse
opinion)
Odiitii kun kan kennamu sabaabalee adda addaatiin odiitariichi yaadaisaa kennuuf
ibsootiin herregaa qopha’an kan isaa shakisiisan ta’ee yoo argame, ykn,
✓ Ibsootni herrega qopha’an qajeeltoo herrega irraa garaagarummaa
(dogoggora) faggoo adda bahinsaa, yaada wal hin simnee kan qabate yoo ta’e
kan kennamuu ta/a.
✓ Ibsootni herrega qajeeltoo herregaa irratti hundaa’ee yoo qaphaa’uu baate
ykn sosochiin herregaa irratti kan geessisu ta’e yoo argame
✓ Ibsootni herregaa qopha’an qajeeltoo herregaa irirraa garaagarummaa
(dogoggora) guddaa ta’e kan qabaatu yoo ta’e
✓ Ibsootni herregaa qopha’anii fi seerootni qabiinsa herregaa sirriitti kan
hojiiirra hin oole ta’ee yoo argame
✓ Galmeewwan herrega irratti maallaqaaleen mul’atan sirrii kan hin taane ta’ee
yoo kan argamu ta’e.
✓ Odiitariichi ibsoota herregaa waajjira odiitii ta’uun dhiyaate irratti amantaa
argachuu yoo dhabe.
✓ Dogoggori guddummaa qabu “Material and fundamental error” ta’ee murtee
itti fayyadamtoota gabaasoota herrega kan yaada murtee kan jijjirsiisuu ta’e
yoo argame,
4. Kan yaada itti kennamu hin danda’amne (Disclaimer or Denial Opinion) ;-
Yaadni Odiitii kun kan kennamu hojii odiitii adeemsissuuf raga gahaa funaanuu fi
mirkaneessuu irratti daangeffamni guddaan yoo jira ta’e, ykn qajeeltoo hojii odiitii
haalli daangessu yoo uumame ta’ee ibsoota herrega irratti yaada kennuun yeroo
hin danda’amne kan kennamudha
✓ Sirni qabiinsa herregaa seeraa ala ta’e yoo odiitariicha quunname,
Page 24 of 71
✓ Ragaaleen hojii odiitii barbaachisaa fi gahaa ta’e argachu kan hin

danda’amne ta’ee yoo argame
✓ Galmeewwan herrega ,leejaroota fi ibsootiin herregaa kan hin jiree fi kan
hin qophoofne ta’ee yoo argame,
✓ Seeroonni, dambiileen faaynaansii bahan kan hojii irra hin oolle ta’uu isaa
odiitarichaan mirkana’ee yoo argame, kan kennamuudha.
✓ Akkuma armaan olitti akaakuu yaada odiitii jalatti tokko tokkoon ibsamuuf
yaalameetti lakkoofsa 1 fi 2 irraa kan hafee 3 fi 4 jalatti kan ibsaman irratti
ciminaan hojjetamuu qaba.
✓ Haaluma kanaan hiikiitti kennamee irratti tarkaanfiin sirreeffamaa gabaasa
bu’aa odiitii irratti yeroo yeroon fudhatamuu qabu.
Materiality during Audit Execution;- During audit execution, it is important to
determine Materiality levels of evidences. Materiality can be considered from
three points of view -
✓ Materiality by amount,
✓ Materiality in general context and
✓ Materiality by nature.
Materiality by amount is an arbitrary determination whereby more than, for
example, 5% in errors considered material.
Materiality;- Material in general context is the determination of materiality by
considering the sum total of individual errors which are not material may be
material.
Page 25 of 71
III. Odiitii Galii ( Revenue Audit procedure)

Yaada rimee bu’uuraa galii
Galiin sirna qabiinsa herrega Bulchiinsa Faynansii Mootummaa Naannoo
Oromiyaa tiin bahee keessatti akka ibsametti Nagahee seera qabiinsa ta’een
kan walitti qabamuu ta’ee
• Tajaajila kennamee irraa
• Gurgurtaa irraa
• Hojjetootaaf liqii kenname irraa dhala liqii argamuu fi, KKF. Ni
dabalata
Akka sirna qabiinsa herrega Mootummaa tii galiin bakka 3 hiramu
• Galii biyya keessaa (1000-1999),
• Gargaarsa alaa (2000-2999) fi
• Liqii biyya alaa (3000-3999) irraa argamaniidha
Galiin biyya keessa facaatiidhan

1100 - 1300 Galii Taaksii
1100 -1110 Galii Gibiraa, Bu’aa fi Guddina Kaappitaalaa
1120 -1190 Taaksii Dabalata Qabeenyaa
1120 -1160 Taakisii Dabalata Meeshaalee Biyya keessatti Oomishamanirratti
1170 -1190 Taaksii Dabalataa Tajaajiloota irraa
1200 -1210 Taaksii Eksaayizii
1220 -1240 Meeshaale Biyya keessatti Oomishaman irraa Taaksii
1300-1390 Taaksii fi Qaraxa Daldala Alaa
Page 26 of 71
1300-1320 Qaraxa Gummurukaa Meeshaalee Alaa Galanirratti
1330 -1340 Taaksii Eksaayizii Meeshaalee Alaa Galaniirratti
1350 -1370 Taaksii Gatii Dabalataa Meeshaalee Alaa Galaniirratti
1400 Galii Taaksii Hin -taane
1410-1420 Gatiiwwanii fi Kaffaltii Bulchiinsaa

1430 - 1450 Gurgurtaa Tajaajilawwanii fi Meeshaalee Mootummaa
1460 -1470 Galii Investimentii Mootummaa
1600 Deggarsa Baasii Dimshaashaa
1600 - 1610 Deggarsa Baasii Dimshaashaa MMMDF Irraa
1601 Galii Dabarsa Deggagrsa Baasii Marmaartuu
1602 Galii Dabarsa Deggarsa Baasii Kaappitaalaa
1620 Deggarsa Baasii Dimshaashaa BMMDO irraa
1621 Galii Dabarsa Deggarsa Baasii Marmaartuu
1622 Galii Dabarsa Deggarsa Baasii Kaappitaalaa
1700 Galii Mana Qopheessaa
1701 Galii Taaksii Mana Qopheessaa
1702 Gatiiwwanii fi Kaffaltii Bulchiinsa Mana Qopheessaa
1703 Gurgurtaa Tajaajilawwanii fi Meeshaalee Mana Qopheessaa
1704 Galii Investimentii fi Kaappitaalaa Mana Qopheessaa
1705 Buusii Uummataa /Mootummaa Misooma Magaalotaaf
1706 Galii Adda Addaa Mana Qopheessaa
2000- 2999 Galiin biyya alaa/ Gargaarsa Alaa

3000 - 3999 Liqii Alaa
Page 27 of 71
Galiin madda galii faaynaansii biyya alaa (gargaarsaa fi liqii) argamu,

baajaata ykn kaffaltii
Nagahee galii
Maallaqni Mootummaa kamiyyuu kan sassabamu Nagahee BMMDO
maxxansiisuun yookiin akka maxxansiifamu hayymameen qafa ta’a. Labsii
B.F M.N.O lakk 156/2002 kew.9(2)
Akaakuu Nagahee
 Nagahee galii biyyaa keessaa ittiin waltii qabamu- He/Mo/1
 Nagahee galii mallaaqnii biyya alaa -HE/MO/2
Kaayyoo hojii Odiitii herrega galii (The audit objectives of checking revenue)
1. Galiin akkaataa taariiffa (official rates ) jiruun walitti qabamuusaa
mirkaneesuuf (To ascertain that revenues are collected using the official
rates applicable to the revenue; Qor. Health services
2. Galiin gargaarsaa fi liqii akkaataa waliigaltee mallateeffameen ta’uu isaa
mirkaneesuuf;
3. Galiin walitti qabame yeroo waltiiqabame keessaatii ta’uu isaa
mirkaneessuuf (To ascertain that revenue is recognized in the period it is
collected)
4. Galiin waltiiqabame galmee manneen hojii mootummaa keessaatii siriitii
galma’uu isaa mirkanneessuu (To ascertain that revenue is properly
recorded in the records of the Public Body)
Toofftaa odiitii ( Audit procedures) substantive test of revenue
ffaa
Sadarkaa (steeps) 1
• Gabaasa Odiitii waltii qabamaa fi kanneen biroo dura darbe sakata’u,
Page 28 of 71
• Gabaasa duraan darbe keessatti argannoo fi yaada foya’insaa dhiyatan

walittiqabu
• Argannoowwanii fi yaada fooyya’iinsaa tarkaanfiin irratti fudhatamanii fi
hin fudhatamiin addaan baasuu (Argannoo Hanbisuu)
• Marii itti gala odiitii (entry confirance) gaggeessuu,(Arannoo Darbee
Deebisiisu)
• Gabaasa argannoo tarkaanfiin irratti hin fudhatamiin addaan baasuudhaan
qindeesuu.
ffaa
Sadarkaa 2 Gabaasa Ji’aa BMMD tiif eergame koppii isaa fudhachuu.
ffaa
Sadarkaa 3 Gabaasa galii biyya keessaa/gargaarsa/ fi liqii madaalisaa
herregaa (TB) wajjin gabassaame fudhachuu.
Ida’amni Gabaasa galii biyya keessaa /gargaarsa/fi liqii Ida’ama madaalsisa

herregaa wajjin tokko ta’uu isaa mirkaneessuu. (Check the correctness of the
total of the Revenue /Assistance/ Loan Report and agreement of the total with
the figure shown in the Trial Balance;)
FKF Gabaasa Galii Abbaan Tayiitaa galiiwwanii Oromiyaa kan ji’a

fulbaana bara 2007
Ibsa herregaa Gulantaa Hanga har’aattigalii jiru (YTD)
Herregaa
Deebiitii ( Dr) Kireediitii (Cr)
Galii Gibiraa mindaa irraa 1101 10,000
Eksayistaaksii suukaraa irraa 1201 2,000,000
Dhugaatii lallaafaa irraa 1224 1,500,000
Gorsitootaa irraa galii taaksii 1251 600,000
Konkolaataa fi jijjiirraa meeshaalee konkolaataa 1301 700,000

irraa taaksii gumurukaa
Ida’ama gara madaalsisa herregaatti ( TO TB) 4,810,000
ffaa
Sadarkaa 4 Erga sirrummaan herregaa fi madaalsisa herregaa waliin
walsimuun isaa ilaalamee booda,
Page 29 of 71
 Leejeerii akka dhiyaatu taasiisuu,

 Gabaasaa irraatii kan mulatuu waliin ilaaluu
 Madaaliin leejeera iraa jiru fi kan gabaasaa
irra jiru tokko ta’uu isaa mirkaneesuu,
 Garagaruumaan leejeeraa fi gabaasaa giduu
jirate sababa isaa gaffachuudhan yaddannoo qabaachuu.
ffaa
Sadarkaa 5 :
✓ Gabaasa walitti qgalii gad fageenyaan (scrutinize or scanning)
ilaaluu.
✓ Gad-fageenyaan ilaaluu jechuun tooftaalee odiitii kamiiyuu osoo
hin fayyadamiin gabaasicha ilaaluudha.
✓ Haluuma kanaan ergaa gadifageenyaan ilaalamee booda bakka
odiitii godhaamuun irraa jiru murteesuu ni danda’a
✓ Fakkenyaaf gabasaa harmaan olitti irraatii galiin mindaa bara
baajata 2007 keessa ji’a sadiif /Adoolessa ,Hagayyaa fi Fulbaana/
maaliif Qr.10,000.00 qofa akka ta’e gaafachuu;
✓ Sababiin gaaffiin akkanaa odiitara irraa ka’uuf waa’ee
waajjirichaa duraan dursee waan beekuuf ta’a. Galiin walitti qabamu
ji’aan kan eegamu Qr.100,000 haajennu.Ida’amni j i’a sadii
Qr.300,000 ta’uu ture. (trend)
✓ Sababa isaa (cause) barbaadu
✓ Yaada fooyya’iinnsa ( dhiyeessuu (The auditor should then
propose correction to be made in the report).
✓ Hojii irraa oolmaa hordofuu
ffaa
Sadarkaa 6
 Gabaasa irraa herrega maallaqa guddaa kan qaban (materiality of the
balance) filachuudhan gad fageenyaan qulquleessuu . Fkn. -Taksii
eksayiis suukaraa-2,000,000 VAT dhuugatii lalaafaa– 1,500,000
ammaaf filachuudhan mirkaneesuu.
 Yeeroo odiitii itti aanuu immoo kanneen afan herrega maallaqa guddaa
qabaachuu yoo batanlee filaachuudha mirkaneesuu.
ffa
Sadarkaan 7 Tokkoon tokko herrega filatameef ida’ama leejara waliin
mirkaneesuun gad-fageenyyan(scrutinizing) ilaaluu dhan
Page 30 of 71
 Sochiiwwan herregaa hin baramnee (abnormal Transactions) ,

 Sochiiwwan herrega hin gutamne(incomplete transactions)
qulqulleessuu.Gaaffii kanaaf ibsa gahaa ta’e argachuu
ffaa
Sadarkaan 8
• Leejera irraa herrega maallaqa guddaa kan qaban filachuudhan gad
fageenyaan qulquleessuu . Akka seeraa baratameen (rule of thumb)
herregaa maallaqa guddaa qaban %50 ida’ama madaallii lejera kan
uuwwisu filachuu ni danda’ama.
• Gabaasa irraa herrega maallaqa guddaa kan qaban(materiality of the
balance) filachuudhan gad fageenyaan qulquleessuu . Akka seeraa
baratameen (rule of thumb) herregaa maallaqa guddaa qaban %50
ida’ama madaallii lejera kan uuwwisu filachuu ni danda’ama.
ffaa
Sadarkaan 9
Tokkoon tokko herrega filatameef ida’ama leejara waliin mirkaneesuun gad-

fageenyaan (scrutinizing) ilaaluu dhan
• Sochiiwwan herregaa hin baramnee (abnormal Transactions) ,
• Sochiiwwan herrega hin gutamne(incomplete transactions) qulqulleessuu.
gaaffii kanaaf
ffaa
ibsa gahaa ta’e argachuu
Sadarkaan 10
• Tokko tokkoon herrega filatame ragaalee deeggartuu (supporting
documents ) wajjin ilaalamuu;
• Ragaleen degartuu mana hojii mootummaa manneen hojii mootummaa
irraa garagaruummaa qaba
• Fkn kan ragalee deegartuu galii Aabbaa tayiitaa galiwwaanii fi kan
biiroo Beeksiisaa tokko ta’uu hindanda’u.
ffaa
Sadarkaan 11
• Amma baayyina odiitii ta’e faayila yeroo keessatti galmeessuu.
• FKF, leejera dhugaatii lallaafaan taaksii dabalataa odiitiif yoo filatame
waraqaan hojii kan itti aanu fakkaata-
• Sasaabii galii (mode of Collation)
Page 31 of 71
IV. Odiitii Baasii (Expenditure) Raawwachuu

Yaada Bu’uuraa (Basic Concepts)
Baasiin bakka lamatti qodama;

• Baasii kaappitaalaa
• Baasii idiilee ykn baasiiwwan galii (recurrent or revenue expenditures).
1. Baasii Kaappitaala Akka waliigalaatti:
• Qabeenyaa Dhaabbataa hoorachuuf (acqistion of fixed asset) ykn
• Qabeenyaa Dhaabbataa fooyyeesuuf (inprovements of fixed asset)
ta’ee,
• Baasii leenjii;
• Baasii tajaajila gorsaa (consultancey servicees) fi ;
• Baasii Qrannoof (research)f raawwaatamu ni dabalata . Labsii
B.F.M.N.O lakk 156/2002 ke.2(6)
Baasii (expenditure) - manneen hojii Mootummaa waliigaltee seenaniin
yookiin bu’uura dirqama kaffaltii qabaniin baajata hayyamamerraa nama ykn
dhaabbataa mirgaa qabuf mallaqaa baasii taasisee kaffaluu dha.
Kaffaltii (disbursement) - fandii walitti kuufame keessaa maallaqaa

Mootummaa manneen hojii Mootummaatiif yookiin qaama biroo seeraan
hayyamameef dabarsuu dha.
Baasii baajataa ol ta’e - baajata mirkana’ee fi hayyamame yookiin

jijjiirraadhan ramadamee ol baasii tasiifamee dha.
Kaffaltii Yeroo eeggannoo - bara baajataa darbe raawwii projeektoota

kaapitaalaa waliin kan walqabate gaaffii kaffaltii dhiyaatu baajata
Kaappitaalaa waggaa darbee irraa kan kaffalamu Adoolessa 1 irraa eegalee
kan jiru yeroo guyyoota 30 dha.
2. Baasiwwan Idilee-
Page 32 of 71
Akkanumaan kan beekaman baasii misoomaa kan hin taane meeshaalee fi

adeemsa hojii tajaajila itti fufsiisuuf kaappiitaala biyya miidhaan akka irra hin
geenye tursiisuuf kan yaadamani dha
Baasii kaappitaalaafis ta’e Idilee dhaf kayoo odiitii lamaa qaba:

1. Seeraa qabeesummaa mirkaneessuuf (To test control/compliance test)
2. Baasii mirkaneesuuf (To substantiate payments)
Seeraa qabeesummaa mirkaneessuu - Imaammatni mootummaa/mana hojii ,
hojimaatni (procedures) akkasuumas Seerii fi Dambiin kabajamuu isaa
mirkaneessuuf.
Baasii mirkaneesuuf -baasiin raawwaatame meeshaalee fi tajaajila argamanif
qofa ta’uu ragaa deggartuun dhaan (supporting documents) mirkaneesuu ta’a.
Baasii to’achuuf itti gaafatamummaa kan qabu itti gaafatamaa mana hojii
mootummaa tii. (Controlling expenditure is the primary responsibility of the
Head of the Public body).
Kanaafuu, itti gaafatamaan mana hojii mootummaa dirqama kana

bahuudhaaf sirna to’annoo keessaa barbaachiisaa ta’e diriirsuutii irraa
eegama.
Gosawwaan to’annoo (The types of controls)

1. Maallaqa mootummaa Qisaasama/badii irraa itisuu (Prevention of
misappropriation of public funds)
• Baajata heyyamame oli baasiin akka hin rawwaatane itisuu (Prevention

of overspending of Budget appropriations)
• Baasiin dhimootaa hinbarbaachifnef akka hin oolee ittisuu.(Prevention

of unwise or inappropriate expenditures)
• Baasiin dhimmoota seeraan ala ta’aniif .(Raawwii seeraan alaa) akka

hin- oolu dhorkuu (Prevention of expenditures for illegal purposes)
• Sirnii to’annoo keessaa fi hojimaatni diriiree hojii irraa ooluu isaa

mirkaneessuu. (Ensuring the use of proper control methods and
procedures)
Page 33 of 71
• Maallaqa mootummaa Qisaasama /badii irraa itisuun kan danda’amu,

qindoomina hojii:
Odiitii raawwiin duraa (pre-audit) ykn qulquuleessuu (internal check)

hojjetaa herregatiin raawwaatamuu (operational procedures)fi
Odiitii raawwiin boodaa (post audit) odiitii keessaa fi alatiin adeemsifamuun

(Audit procedures) ta’a.
2. Baasiin baajata hayyammameen oli akka hin -rawwatane:
• Ragaa baajaataa hojii irraa oolee (utilized budget) qabaachuun;
• Ragaa baajataa dirqamnii itti seename(commitmentes) beekuun;
• Baasii ajajameef baajatni jiraachuusaa mirkaneesuun;
• Baasii fi ajaja galmeeffamaa herreegaa (journal vouchers ) bakka

gulantaa baasii baajataa sirii ta’etti galmeesuun
• Leejaraa xiqqaa baajataa/ baasii (budget/Expenditure subsidiary ledger)

eeguun
• Gabaasaa baasii ji’aa qopheesuu fi baasii irraa hafii yeroo yeroon

qaama dhimmiisaa ilaalatuuf dabarsuun to’aatama.
• Baasiin baajataa heyyamameen ol akka hin rwwaatamnef kan to’aatu

ykn ittigaafatamummaa kan qabu hojjetaa herreegaa baasii
(Expenditure accountant)dha.
• To’annoon Kun ittigaafatamummaa herregaa (responsibility accounting)

jedhama.
3. Baasiin dhimootaa hinbarbaachifne akka hin oolee ittisuu.

• Gaaffii baajata gamaggamuun (reviewing budgets documents);
• Gaaffii bittaa (purchase requisitions) irra deebi’aanii ilaaluudhan;
• Ragaa baajataa dirqamnii itti seename (commitmentes) xinxaluu fi
4. Itti gaafatamaa baasiitii ajajuuf gaafii fi deebii dhiyeesuudhan to’achuu.
Page 34 of 71
Raawwii seeraan alaa (Illegal expenditures) kan akka:-

 Baajata heyyamamee ol baasii raawwaachuu ; (expenditures exceeded
the approved budget or appropriations);
 Baajatni bakka hin jirretii baasii raawwaachuu;
 Aangoo baasiitii ajajuu keenameeniif alaa baasii irraatii ajaajuu
(expenditure done outside of authority)
 Baasii seeraa bittaa mootummaa keessaa hindarbnif raawwaachuu fi
kkf--
Tofftaa odiitii baasii (audit procedures )
▪ Ida’ama baasii waliigala bara baajata odiitii ta’uu (Total population)
murteesuu;
▪ Samuudaa fudhachuu (Check, on a sample basis)
▪ Bayyina samuudaa (Sampl size) murteesuu; Fakkeenyyaaf : Nagahee
baasii ( Payment Voucher) 2550 akka jirutti haa tilmaamamu.
▪ Seeraa qabeesuumaa mirkaneesuuf vaawwcheroota 25 yoo odiitii gone
ni gaha jennee yoo tilmaamee;
▪ Akkaataa sirna samuudaatiin (systematic sampling method)
2550/25=102 ni filatama (every 102 nd ) haluuma kanaan, dhimoon
qalquula’uu qaban:
1. Nagaheen baasii (PV) galmeeffame ramadii baajataa fi koodii herregaa
qabaachuu isaa mirkaneessuu.(Ensure that all the particulars including
the budget and account code numbers to be used in identifying the
expenditures for posting to the appropriate accounts are properly filled
out on the Payment Vouchers selected;)
2. Baasii raawwaatamee hojjetaa herreegaa baasiitiin (Expenditure
accountant) baajatn jiraachuun mirkana’uu isaa qulquleesuu;
3. Kaffaltiin raawwaatame dangaa aangoo kennameen ta’usaa
mirkaneessuu. (Ensure that the payments are approved within the limits
of authority vested on each officer)
4. Cheekoonni mallatteefaman namoota aangoon kennameefiin ta’uu isaa,
akkaasuumaas, haftee cheekii irratti namoota mallatteesuuf aangoon
kennameen raawwaatamuu isaa mirkaneesuu (Ensure that cheques are
completely filled out and signed by those in authority; ensure also that
Page 35 of 71
cheque stubs are signed by the signatories with the complete particulars
being filled out thereon)
5. Daangaa angoo baasii irraatii ajajuu keessaa galcuudhaf
kukuutamee kan hinraawwatamn ta’uu isaa mirkaneesuu. (Ensure that
invoice amounts are not split into smaller portions to circumvent
regulations on limits of signatory powers)
6. Sochiin herrega gara Galmee Geggeesddarumsa Herregaa(TR) irratii
ergaa galmeefamee boodaa gara leejeriitti darbuu isaa (postings)
mirkanessuu .
Toofftaa odiitii ( Audit procedures)
substantive test of expenditure balances
ffaa
Sadarkaa 1
• Gabaasa odiitii baasii fi kanneen biroo dura darbe sakata’u;
• Gabaasa duraan darbe keessatti argannoo fi yaada fooya’insaa
dhiyaatan walitti-qabuudhaan yaadannoo qabaachuu;
ffaa
Sadarkaa 2 Gabaasa madaalsisa herrega (TB) ji’aa, kan Biiroo/Wajjiraa
MMD tiif ergame argaachuu
ffaa
Sadarkaa 3 Gabaasa basii madaalisaa herregaa (TB) wajjin wal qabatan
fudhachuu.
ffaa
Sadarkaa 4 Sirrummaa ida’ama gabaasaa herrega kan madaalsisa herrega
irraatii galma’ee wajjin walsimuu isaa mirkaneessuu
faa
Sadarkaa 5 Erga sirrummaan herregaa fi madaalsisa herregaa walsimuun
isaa ilaalamee booda, ga’een odiitaraa maal ta’uu qabaa?
• Leejeerii akka dhiyaatuf taasiisuu,
• Gabaasaa irraatii kan mulatuu waliin ilaaluu
• Madaaliin leejeera iraa jiru fi kan gabaasaa irra jiru waliin tokko ta’uu
isaa mirkaneesuu,
• Garagaruumaan leejeeraa fi gabaasa giduu yoo jirate sababa isaa
gaffachuudhan
ffaa
qulquulesuu fi yaddannoo qabaachuu;
Sadarkaa 6 Herrega filatamee ida’ama leejara waliin mirkanesuun gad-
fageenyaan (scrutinizing) ilaaluu dhan Sochiiwwan herregaa hin baramnee
(identify any odd or unusual transition ),
Page 36 of 71
Haluuma kanaan ergaa gadifageenyaan ilaalamee booda bakka odiitii

godhaamuun irraa jiru murteesuu ni danda’ama.
Fakkenyaaf gabasaa baasii harmaan gad mulatuu irraatii :

• Basiin poostaa;
• Basiin bilbila;
• Durgoon oolmaa biyyaa alaa fi biyya keessaa ;
• Baasii geejjibaa maaliif akka gara malee gudatee gaaffii dhiyeessuun ni
danda’ama. Sababi isaa addaan baasuuf baasiwwan kana odiitii ga
gadifageenyaan ni qulqula’a.
ffaa
Sadarkaa 7
✓ Herregoota amma maallaqa qabatame irratti bu’uureffachuun leejera xiqaa
keessaa lama kana baasiwwan herrega baajata idilee fi kaappitaala keessaa
akaakuun filachuu.
✓ Akkuma bartameen yoo xiqqaate amma maallaqa baasii % 50 ta’e kan
qabatan ffaa
filachuu dhaan mirkaneessu.
Sadarkaan 8 Tokkoon tokko herrega filatameef ida’ama leejara waliin
mirkaneesuun ) ilaaluu dhan
• Sochiiwwan herregaa hin baramnee (abnormal
• Sochiiwwan herrega hin gutamne(incomplete transactions) qulqulleessuu.
Gaaffii kanaaf ibsa gahaa ta’e argachuu
ffaa
Sadarkaan 9 Leejarii xiqqaa fi leejarii Goroo (control account) waliin
walsimuu isaa mirkaneesuu. Kanaafuu, filannoon kun kan raawwatuu leejera
xiqqaa wajjin ta’u qaba.
ffaa
Sadarkaan 10
Sochii herrega maallaqaa guddaa kan qabu dabalataan filachuu. Akka seera
quba guddoo leejera maallaqa guddaa qaban ida’amni baasii irraa hafii leejera
% 50 kan ta’an ni filacuu.
ffaa
Sadarkaan 11 Tokko tokkoon herrega filatamani deeggartuu ragaalee wajjin
mirkaneessuu. (Each of the selected items will be checked against the
supporting documents.) Gosaa baasii tilmamaa keessaa galchuudha
Page 37 of 71
deeggartuun ragaalee (supporting documents) akkataa armaan gditii

qulquleesuun ni dfanda’ama.
1. Bittaa meesha odiitiin kan tasiifnuu yoo ta’e, yoo xiqaate deeggartuu
ragaa
▪ Ajaja bittaa (purchase orders);
▪ Xinxalaa caalbaasii (bid analysis);
▪ Qaboo yaa’ii koree bittaa meeshaa
▪ Murtii filannoo dhiyeessaa meeshaa (approval of the selection of
supplier)
▪ Nagahee baasii ( payment Voucher);
▪ Naga’ee galii meeshaa (Receipt voucher) fi kkf
2. Tajaajiila argamee (receipts of services ) odiitiin kan tasiifnuu yoo ta’e,
yoo xiqaate deeggartuu raglee:
• Baffii bittaa (request for the purchase of the services)
• Beeksiisaa calbaasii(bid announcement)
• Murtii filannoo dhiyeessaa tajaajila (approval of the selection of
supplier)
• Ragaa bittaa mirkana’e (approval of the purchase)
• Ragaa muuxannoo hojii keennaa tajaajila (evidence of performance of
the service)fi kkf ta’ee, admsii bittaa tajaajila kan bittaa meshaa waliin
walfakatu
HUB: Ragaan qulqulaa’e hundii fayiila yeroo odiitii (current audit file)
keessatii galme’suun dagatamuu hinqabu
Qabeenyi haaraan bittaadhan argaman samuuda ragaa kaffaltiif fi
waliigaltee filachuudhaan erga gamaagamamee booda hala bittaa isaa
mirkaneessuuf.(In respect of current period acquisitions, select and examine a
sample of invoices and contracts to ensure that:)
1. Bittaan raawwaatame bajaataa qabaachuu isaa mirkaneessuu.
2. Deeggartuu ragaa (Supporting documents ) bittaa kan akka
• Gaaffii kutaa meeshaa (stores requisitions),
• Gaffii bittaa (purchase requisitions)
• Ajaaja Bittaa( purchase orders)
Page 38 of 71
• Naga’ee galii meeshaa (Receipt voucher) hundi tariibaa isaaniin

qulquleesuu;
3. Bittaan raawwaatame akkaataa seeraa bittaa motummaa tiin ta’uu isaa
mirkaneesuu;
4. Meeshaawwan galii kan ta’an nagahee galii meeshaa(MO/19) fi baasii
kan ta’an nagahee baasii meeshaa(mo/22) tiin ta’uu isaa mirkaneesuu
5. Ragaan dagartuu fi galmeefawwan hundinuu Orjinaala ta’u akka
qabauu fi ragaan footoo koopiin dhiyyaatu fudhatame kan kan
hinqabane ta’uu; The documents and records should all be the
originals and not photocopies;
6. Meeshaan bittame
• Battaluumaii (immediately) galmee meeshaa irratti galmeeffamu
isaa ;
• lakkoofsii addaa (tag number) keenamuufii isaa;
• Meeshaa dhaabbataa yoo ta’e galmee meeshaa dhaabbataa irratti
maqaa faayadamtoota tiin leejeraa dhunfaa (personal ledger)
qophaa’e irratti galmeefamu isaa mirkaneesuu Fkn, Gabasaa baasii
(Expenditure Report) Waxabajjii 30/2006
Odiitarrii keessaa gabasaa baasii armaan olitii ibsaame yamuu odiitii
godhu:
 Facaatii herregoota odiitii ta’anii (list of items selected and tested )
 Hojii hojatame (the works done)
 Kaayyoo Odiitii waliigala isaa (a summary of the audit objectives);
 Bu’aa odiitii argame (Audit findings)
 Yaadaa waliigala ( conclusions) qabaachuu qaba
Waraqaa hojii qindeesuu
• Hojii odiitii wajjin kan qunamtii qaban hundi waraqaan hojii (workin
papers) faayila yeroo (Current file) keessatti hidhamuu qabu.
• Argannowwan waliigala, ragaan deggartu, gaaffiiwwan (Queries),

yaadannowwanii (Notes) fi xiinxallii to’annoo keessaa (test of internal
control) faayila yeroo keessatti hidhamuu qabu.
Page 39 of 71
V. Oditii Herrega Walitti Qabamaa Raawwachuu
Yaada Bu’uuraa
Akkaataa sirna qabiinsa herrega Mootummaatti herregni walitti qabamaa
BMMDtiin ykn manii hojii mootummaa tokko mana hojii motummaa
biroo irraa ykn jaarmiyaa mootummaa kan hin taane irraa ykn namoota
dhuunfaa irraa mallaaqa barbaadamu ykn kan waltii qabamu jechuu dha.
Walitti qabamaan hir’ina maallaqaa qarshii qabdoota irraa barbaadamuu ni
dabalata.
Manneen hojii motummaatiin kaffaltii dursaa
• Kontiraakteerootaaf (4253)
• Gorsiitootaaf (4252 )
• Dhiyeessitootaaf (4253)
• Hojjattootaaf (Mindaa) (4203)
• Hojii gaggessiitu adda addaa (4211)
Manneen hojii mootummaa irraa (Hir’ina
• Mallaqa qabdoota irraa (4202)
• Hojjatoota Bittaa irraa (4211)
• Walitti qabamaawwan biroo (4274)
Kayyoo Odiitii (Audit Objectives)
Madaalliiwwan/ baasii irraa hafiin waltii qabamaa sochiwwan herregaa
sirrii ta’e irraa kan uumaman ta’usaa mirkaneessuuf ta’a.(The audit objective
of checking receivables is to ascertain that the balances have arisen from
genuine transactions.)
Toftaa odiitii ( Audit procedures)
ffaa
Sadarkaa 1
• Gabaasa odiitii waltii qabamaa fi kanneen biroo dura darbe
sakatta’u,
• Gabaasa duraan darbe keessatti argannoo fi yaada fooyya’insaa
dhiyaatan walitti-qabuu,
• Argannoowwanii fi yaada fooyya’iinsaa tarkaanfiin irratti
fudhatamanii fi hin fudhatamiin addaan baasuu,
Page 40 of 71
• Marii itti gala odiitii (entry confirance) gaggeessuu,

• Gabaasa argannoo tarkaanfiin irratti hin fudhatamiin addaan
baasuudhaan
ffaa qindeesuu.
Sadarkaa 2
Gabaasa madaalsisa herrega (TB) ji’a kan Biiroo/Wajjiraa MMD tiif
ergame argachuu
ffaa
Sadarkaa 3
Gabaasa walitti qabamaa madaalsisa herrega wajjin gabaasame fudhachuu.
ffaa
Sadarkaa 4
Sirrummaa ida’ama gabaasa herregaa kan madaalsisa herrega irratti
galmaa’ee wajjin walsimuu isaa mirkaneessuu.
Fkn .Gabaasa walitti qabamaawwanii kanatti aanee jiru haa fudhannu.
Gulanta Heereegaa Deebiitii Kireediitii (YTD)
4201 10,000
4202 50
4252 15,000
4253 200,000
4273 30,000
4274 150
Ida’ama 240,200 15,000 (Gara TB kan darbu)
ffaa
Sadarkaa 5
Erga sirrummaan herregaa fi madaalsisa herregaa walsimuun isaa ilaalamee
booda, ga’een odiitaraa maal ta’uu qaba?
• Leejariin akka dhiyaatuf taasiisuu,
• Gabaasa irratti kan mul’atuu waliin ilaaluu
• Madaalliin leejara irra jiru fi kan gabaasa irra jiru waliin tokko ta’uu
isaa mirkaneessuu,
• Garaagarummaan leejaraa fi gabaasa gidduu jiraate sababa isaa
gaafachuudhaan yaadannoo qabachuu.
ffaa
Sadarkaan 6 :
Page 41 of 71
• Gabaasa walittiqabamaawwanii gadfageenyaan (scrutinize or scanning)

ilaaluu.
• Gad-fageenyaan ilaaluu jechuun tooftaalee odiitii kamiiyyuu osoo hin
fayyadamiin gabaasicha ilaaluudha.
• Haluuma kanaan erga gadifageenyaan ilaalamee booda bakka odiitii
godhamuun irra jiru murteessuu ni danda’a
Fakkenyaaf gabaasa armaan oli irratti
• kaffaltiin dursaa gorsitootaaf kaffalame maaliif baalaansiin isaa
harka mirgaa (kireediitii ) ta’uu danda’e qulqulleessuu.
• Sababa hir’inni mallaaqaa mul’aachuu ittii danda’e
qulqulleessuudhaan yaada foyya’insaa kennuu fi
• Kanneen biroos haluuma kanaan mirkaneessuu.
ffaa
Sadarkaan 7
• Baalaansiin herrega walitti qabamaawwan yeroo isaa eeggatee
walduraa dubaan walitti qabamuu isaa mirkaneessuu.
• Walitti qabuun yeroo odiitii irraa eegalee kan raawwatamu yoo ta’e
odiitari waa’ee gabaasa madaallii sirrummaa isaa mirkaneessuu qaba
The auditor can look into subsequent period records such as the Transactions
register to find out if the receivable balance is already collected
subsequently. If collection is made subsequent to the period under audit, the
auditor can be sure that the reported balance is genuine.
ffaa
Sadarkaan 8
✓ Herregoota amma maallaqa qabatame irratti bu’uureffachuun filachuu.
✓ Akkuma baratameen yoo xiqqaate amma maallaqa baasii % 50 ta’e
tokko kan qabatan mirkaneessu.
✓ Haalawwan armaan olitti ibsameen herregaa baasiin waliigalatii
qabate Qr. 225,000.00 dha.
✓ Herregaa kana keessatti Qr.125,000 ykn isaan ol kan mirkanaa’u yoo
ta’e, herregni waliigalaa sirrii ta’a jedhame yaadni odiitii ( Audit
opinion ) itti kennamuun ni danda’ama.
✓ Gabaasni herrega walittiqabamaawwani keessatti dhiyeesitoota
meeshaaleef kaffaltii dursaa kan kenname baalaansii guddaa waan
qabuuf ffaa
filachuun ni danda’a.
Sadarkaan 9
Page 42 of 71
Tokkoon tokko herrega filatameef ida’ama leejara waliin mirkaneessun

gadfageenyaan(scrutinizing) ilaaluu dhaan
✓ Sochiiwwan herregaa hin baramnee (abnormal Transactions) ,
✓ Sochiiwwan herrega hin gutamne(incomplete transactions)
qulqulleessuu. Gaaffii kanaaf ibsa gahaa ta’e argachuu
ffaa
Sadarkaan 10
Leejera gooroo irraa herrega maallaqa guddaa kan qaban filachuudhaan gad
fageenyaan qulqulleessuu . Akka seera baratameen (rule of thumb) herregaa
maallaqa guddaa qaban %50 ida’ama madaallii lejera kan uuwwisu filachuu
ni danda’ama.
ffaa
Sadarkaan 11
Herregni gabaasa walitti qabamaawwan irratti ilaalaman herrega to’atamanii
(control account) dha. Kanaafuu,Leejariin xiqqaan jiraachuu isaa fi
walsimuu isaa mirkaneesuu;
Fkn . kaffaltiin konteraakterotaaf dursaan raawwatamu kontirakteera tokkoo
olii fi kan kaffalame kaffaltiin dursaa Ida’ama walitti yoo ta’e, kontrakterii
tokko tokkoon isaa kan mataa isaatti kan ta’e leejera xiqqaa ida’ama
madaallii herrega ittiin to’atamuu waliin wal simuu qaba.
ffaa
Sadarkaan 12
Tokko tokkoon herrega filatame ragaalee deeggartuu(supporting documents
) wajjin ilaalamuu;
ffaa
Sadarkaan 13
Amma baayyina odiitii ta’e faayila yeroo keessatti galmeessuu.
VI. Odiitii Herrega Kaffalamaa Raawwachuu
Page 43 of 71
Yaada Bu’uuraa
Herregni kaffalamaawwani tajaajila amma argameef ykn meeshaalee ykn
maallaqa fudhatame wajjin qunnamtii kan qaban fuula duratti kan kaffalaman
dirqama faaynaansiiti. (Payables are financial obligations to be paid in the
future date in connection with services or goods or money received now.)
Herregni kaffalamaawwani kutaa lamatti hiramuu

✓ Kaffalamaawwan yeroo gabaabaa (Short term payables) inni kun ji’a itti
aanuu kudha lama keessatti ykn waggaa gaditti kan kaffalaman herrega
dirqamaa ti.
✓ Kaffalamaawwan yeroo dheeraa (Long-term payables) waggaa tokko
booda kan kaffalaman dirqamaawwaniidha.
Kaffalamaan yeroo gabaabaa: meeshaalee fudhatamanii fi tajaajilaa
kennamaaniif waajjira mootummaa gidduutti, ykn Naannolee fi hojjettoota
fi kan biroo ta’ee,
✓ Liqii gabaabaa biyya keessaa
✓ Imaanaa (deposits),
✓ Akkaataa waliigalteen dhimootiin biroo yommuu guutamanu kan
kaffalamuu qabamuu dha
Kaffalamaawwan yeroo dheeraa waggoota dhufan keessaa kan kaffaltiin hin
raawwatamne herrega dirqamaati. Fkn. Yeroo dheeraaf herrega
kaffalamawwan keessaa inni tokko liqii biyya alaati.
Kayyoo Odiitii (Audit Objectives)
✓ Herregni kaffalamawwani guutummaan gutuutti galmeeffamuu isaa;
✓ Herregni kaffalamawwani Galmeeffamee seera qabeessa ta’uu isaa
mirkaneessuuf. (The audit objective of checking payable is to ascertain
that all payables are properly and fully accounted for and that the
recorded liabilities are valid)
Toftaa odiitii ( Audit procedures)
ffaa
Sadarkaa 1
✓ Gabaasa odiitii kaffalamaawwani fi kanneen biroo dura darbe sakatta’u;
✓ Gabaasa duraan darbe keessatti argannoo fi yaada fooyya’insaa dhiyaatan
walitti-qabuu;
Page 44 of 71
✓ Argannoowwanii fi yaada foyya’iinsaa tarkaanfiin kan irratti fudhatamanii

fi kan irratti hin fudhatamiin addaan baasuu;
✓ Marii itti gala odiitii (entry confirance) gaggeessuu,
✓ Gabaasa argannoo tarkaanfiin irratti hin fudhatamiin addaan baasuudhaan
qindeessuu, ajandaa marii tasiisuudhaan ibsii akka irratti kennamu
gochuu.
ffaa
Sadarkaa 2 Gabaasa madaalsisa herrega (TB) ji’a kan Biiroo/Wajjiraa MMD
tiif ergame argachuu
ffaa
Sadarkaa 3 Gabaasa kaffalamaawwani madaalsisa herregaa wajjin
gabaasame fudhachuu.
ffaa
Sadarkaa 4 Sirrummaa ida’ama gabaasa herregaa kan madaalsisa herregaa
irrattii galmaa’ee wajjin walsimuu isaa mirkaneessuu.
Fkn. Gabaasa kaffalamaawwanii kanatti aanee jiru haa fudhannu.

Gulanta Herreegaa Deebiitii Kireediitii (YTD)
5001 50,000
5002 10,000
5003 20,000
5004 25,000
5021 2,000
5027 3,500
5051 10,000
5061 117,000
Ida’ama 10,000 227,500 (Gara TB kan

darbu)
ffaa
Sadarkaa 5
Erga sirrummaan herregaa fi madaalsisa herregaa walsimuun isaa ilaalamee
booda, ga’een odiitaraa maal ta’uu qabaa?
Page 45 of 71
✓ Leejeerii akka dhiyaatuf taasiisuu,

✓ Gabaasa irratti kan mul’atuu waliin ilaaluu
✓ Madaalliin leejeera irra jiru fi kan gabaasa irra jiru waliin tokko ta’uu
isaa mirkaneessuu,
✓ Garaagaruumaan leejeeraa fi gabaasa gidduu yoo jiraate sababa isaa
gaafachuudhaan yaadannoo qabachuu.
ffaa
Sadarkaan 5 :
✓ Gabaasa kaffalamaawwani gad fageenyaan (scrutinize or scanning)
ilaaluu.
✓ Gad-fageenyaan ilaaluu jechuun tooftaalee odiitii kamiiyyuu osoo hin
fayyadamiin gabaasicha ilaaluudha.
✓ Haluuma kanaan ergaa gadifageenyaan ilaalamee booda bakka odiitii
godhamuun irra jiru murteessuu ni danda’a
Fakkenyaaf gabaasa armaan oli ilaalame irratti
✓ kaffalamaawwan adda addaa maaliif baalaansiin isaa harka bitaa
(Deebiitii ) ta’uu akka danda’e qulqulleessuu.
✓ Herregni kaffalamaawwani madaallii (balance) isaanii kan barame
kireediiti dha. Baalaansii deebiitii jechuun rakkoon jiraachuu isaa kan
agarsiisu waan ta’eef odiitii dabalataa gochuu fi Kanneen biroos
halumaaffaa
kanaan mirkaneessuu.
Sadarkaan 8
✓ Herregoota amma maallaqa qabatame irratti bu’ureffachuun filachuu.
✓ Akkuma baratameen yoo xiqqaate amma maallaqa baasii % 50 ta’e
tokko kan qabatan mirkaneessu.
✓ Haalawwan armaan olitti ibsameen herrega baasiin waliigalatii qabate
Qr. 217,500 dha.
✓ Herregaa kana keessatti Qr.117,000 ykn isaan ol kan mirkanaa’u yoo
ta’e, herreegnii waliigalaa sirrii ta’a jedhame yaadni odiitii ( Audit
opinion ) itti kennamuun ni danda’ama.
ffaa
Sadarkaa 9
Tokkoon tokko herrega filatameef ida’ama leejerii waliin mirkaneessuun gad-

fageenyaan (scrutinizing) ilaaluu dhaan
Page 46 of 71
✓ Sochiiwwan herregaa kan hin baramnee (abnormal or unusal

Transactions)
✓ Sochiiwwan herrega hin gutamne(incomplete transactions)
✓ Ragaa Deggersaa (supporting documents ) kan hinqabne adda baasuun
ni danda’ama .Sababa kanaaf ibsa gahaa ta’e argamuu qaba.
ffaa
Sadarkaa 10
Herregni gabaasa kaffalamaawwan irratti ilaalaman herrega to’ataa (control

account) dha. Kanaafuu, Leejeerii xiqqaan jiraachuu qaba.
Fkn. Akkaataa waliigalteen herregni maallaqni qabamuu qabu konteraaktera

/ijaarsaa fi kan fuhdate/akkaataa waliigalteen maallaqni qabaman ida’amni
isaanii sirrii yoo ta’e, tokkoo tokkoon konteraakteera kan isaa kan ta’e leejera
xiqqaa ni qabaata. Ida’amni baasii leejera xiqqaa ida’ama madaalliin ittiin
to’atamuu wajjin walsimuu qaba. Sadarkaa 7 irratti kan mul’ate filannoon
leejera xiqqaa irraa gochuun barbaachisaadha.
ffaa
Sadarkaa 1
Leejera kaardii irraa herrega maallaqa guddaa kan qaban filachuudhaan gad
fageenyaan qulqulleessuu . Akka seera baratameen (rule of thumb) herregaa
maallaqa guddaa qaban %50 ida’ama madaallii lejera kan uuwwisu filachuu ni
danda’ama.
ffaa
Sadarkaa 12
Tokko tokkoon herrega filatame ragaalee deeggarsaa (supporting documents )
wajjin ilaaluu; Amala herrega kaffalamaawwani tokko tokkoo kutaa keessatti
fi deggartuu ragaa qulqullaa’uu keessaa fudhannee haa ilaallu. (Each of the
selected items will be checked with the supporting documents. Let us look at
the nature of payables in each category and the supporting documents that will
be checked:
Sadarkaan
12.1 Herregoota kaffalamaawwani : kan uumaman meeshaalee ykn
tajaajiloota dursaan yommuu kennamani dha. PAYABLES– arise when goods
and/or services are received in advance
12.1.1 Yoo meeshaalee liqiin fudhatame odiitii gochuuf barbaadame ragaalee
deggartuun qulqullaa’uu qaban:
Page 47 of 71
✓ Gamaaggamamee caalbaasii (bid analysis)

✓ Ajaja bittaa (purchase orders)
✓ Qaboo yaa’ii koree caalbaasii (minutes of bid committee)
✓ Murtii ittiin filatame (approval of the selection of supplier)
✓ Naga’ee galii meeshaalee(goods receiving vouchers)
✓ Galmeessuuf ajaja herrega (the Journal Voucher used to capture the
transaction) fi ragaalee biroo ilaalamuu qaba.
12.1.2Yoo waliigaltee tajaajila seename odiitii gochuun barbaadame,

ragaaleen deggersaa:
✓ Gaaffii dhiyaate (request for the purchase of services)
✓ Dokumantoota caalbaasii(bid announcement)
✓ Dokumantoota gamaaggama dhiyeessitootaaf ittin filamee fi murtaa’e
(suppliers evaluation and selection document) fi kkf argamuu qaba.
12.1.3 Yoo Herregoota kaffalamaawwani buusii soorataa odiitii gochuun

barbaadame , ragaaleen deggersaa:
✓ Buusiin soorataa kan kaffalamu mootummaa irraa % ----- fi hojjetootaa
irraa % ---dha.
✓ kan shallagamuu giroosii irraa mindaa hojjetoota irrattidha.
✓ Kanaafuu,peroolii ji’aa fudhachudhaan kan giroosii /kan hin
qulqulleeffamne ida’ama mindaa fudhachuun parcentii kanaan
shallagamuu qaba.
✓ Garaagarummaan kam iyyuu yoo jiraate ibsi akka kennamuu
gaafatamuu qaba. (Substantive test)
✓ Sirrummaa mindaa mirkaneessuuf tokkon tokkoo baasii hojjetame
yommuu odiitii ta’uu, ykn seerri kabajamuu isaa yommuu qulqullaa’u
dha. (Detail work on the correctness of salary is tested when
expenditures are tested or when compliance tests are made)
12.1.4 Yoo herrega kaffalamaawwan mindaa (salary payable) odiitii
gochuun barbaadame, ragaaleen deeggarsaa
✓ Kaffalamaawwan mindaa kan uumamuu mindaan ji’aa hundinuu ji’a
sana keessatti osoo hin kaffalamiin yoo hafee dha
Page 48 of 71
✓ FKF, mindaan ji’a Onkololessaa ji’a sadaasaa keessa yoo kaffalamee

madaalsisa herrega keessatti mindaa ji’a Onkoololeessaa akkuma jirutti
akka kaffalamaa mindaatti mul’ata.
✓ kanaafuu, ragaaleen deggeersaa isaa:
✓ Peeroolii ji’a
✓ Sirrummaan baasii mindaa yommuu seerummaa odiitii ta’u kan
qulqullaa’u ta’a . (compliance tests )
12.2 Kaffalamaawwan herrega manneen hojii mootummaa gidduu kan jiru:
(payables among public bodies)
12.2.1 Kaffalamaawwan hojjetootaaf raawwatamuu;-
✓ Deggartuun ragaalee Kaffalamaawwan mindaan alaa hojjetootaaf
kaffalaman
✓ Barreeffaman (correspondence letters
✓ Seera kaffaltii dhimmiichaa.
12.2.2 Herregoota Imaanaa (Deposits)
✓ Imaanaa Gumurkii,
✓ Imaanaa mana murtii,
✓ Imaanaa Hospitaala irraa fi
✓ Kan biroo kan ammatuudha.
Maallaqa kanaa ol ka’uudhaaf ajaja barbaachisu.
✓ Herrega imaanaa gahaa kan isa godhuu galmewwan herrega irratti yoo
galmaa’eedha
✓ Ajaja kamiin ykn bu’uura qajeelfama kamiin akka ol ka’ame
beekkamuu qaba.
✓ Herregni imaanaa nagahee maallaqa imaanaa qabaachuu qaba.
✓ Herrega imaanaa seeruma isaa fi sirrummaan isaa mirkanaa’uu qaba.
12.2.3Kaffaltii Imaanaa kontiraataa irraa (Retention on contract)
✓ Hojii Ijarsaa wajjin kan walqabateedha.
✓ Akkataa waliigaltee ijarsaatti yeroo yeroodhaan tokko tokkoon kaffaltii
raawwatamuu irraa kan hambifamuu ta’ee , hanga fudhatamuma
dhuma ijaarsichaa kan hinkaffalamneedha.
✓ Akkataa waliigaltee ijaarsaatti yeroo yeroodhaan kaffaltii yommuu
raawwatamuu %10 ykn % 5 hiri’ifamee qabama.
Page 49 of 71
✓ Maallaqni kana kontraakterichi akkaataa waliigaltee isaa tiin kontoraata

isaa yommuu xumuree dabarsuu maallaqni isaa gadi dhiifamaaf
✓ Akkaataa waliigalteen maallaqni qabame sirrummaa isaa kaffaltii
dhumaa ragaa isaa wajjin waliin ilaalamuu qaba.
✓ Waliigalatti ijaarsiicha kaffaltiin raawwatame galmeewwan baasii irraa
ykn raawwii konteraatichaa duukaa bu’uudhaaf adeemsi hojii
iitigaafatamuu qabu galmee fudhachuu ni danda’a.
✓ Akkaataa waliigalteetiin maallaqa qabamee (retention) amma maallaqa
qabamee irratti hundaa’ee ni herregama. Garaagarummaan yoo mul’atan
/argaman/ odiitarichi ibsa gaafachuu qaba.
✓ Hojii odiitii ta’e faayila yeroo keessatti qabsiisuun barbaachisaadha. FKF
herrega konteraataa irratti akkaataa waliigaltee tiin maallaqni qabamuu
yoo filatame hojiin waraqaa /yaadannoon odiitii/ kan itti aanuu ni
fakkaata.
Waraqaa yaadannoo odiitii (waraqaa hojii) (working paper)
VII. Odiitii Horataalee Qulqulluu (5601)

Horataalee Qulqulluu: Horataalee waliigalaa irraa herregoota kaffalamawwan fi
Letter of Kireediitiin yommuu hir’ifamuu garaagarummaa argamuu dha.
Horataalee = Mallaqaa callaa sanduqaa + Mallaqaa callaa baankii + Herrega
walitti qabamu
Page 50 of 71
Horataale – (Idaawwan + Letter of Kireediitiin) = Horata Qulqulluu

 Horataalee Qulqulluun yeroo yeroodhaan sochii herrega galii
maallaqa callaa irraa ykn kaffaltii maallaqa callaa irraa ykn
dabarsaawwan Maallaqa kan -hin taane irraa kan uumamuu miti
 Horataalee Qulqulluun kan uumamuu/ kan tajaajilu yeroo murtaa’ee
tokko (waggaa) keessatti galii walitti qabame fi baasii raawwatame
gidduu garaagarummaa jiru irraa ta’a.
 Manneen hojii mootummaa yeroo murtaa’e tokko (waggaa) keessatti
maallaqa walitti qabe hundumaa baasii gochuu dhiisuu danda’a.
 Sababaa kanaan madaalliin galii fi baasii gara madaalsisa herregaatti
(TB) yommuu darban lamaanuu walqixa ta’uu dhiisuu ni danda’uu.
 Haata’uu malee, sirna qabiinsa herrega maallaqaa callaa foyyaa’ee
keessatti Madaalliin Deebitii (Dr) fi Kireeditii (Cr) madaalsisa
herrega (TB) irratti walqixa ta’uu akka qabu ni dirqisiisa.
 Kanaafuu, walqixxummaa herregichaa uumuudhaaf garaagarummaan
isaa akka horataalee qulqulluutti (5601) Ibsama.
 Akka herregoota biroo,horataalee qulqulluu odiitii gochuuf tooftaa
odiitii gadifageenya hordofuun barbaachisaa miti,
 Sababiin isaas madaallii uumame kana irra kan geessisan herregoonni
biroo yommuu odiitii ta’an waan mirkanaa’uuf.
VIII. Odiitii Mallaqaa Callaa (Cash Audit) Raawwachuu
Hiika maallaqa Mootuumaa

Maallaqaa Mootummaa jechuun maqaa Mootummaa Naannichaatiin
maallaqaa fuudhuuf yookiin walitti qabuudhaaf angoon kennameefiin (any
Page 51 of 71
offical of the government) kan walitti qabamee ( received) akka waltii

qabamaatii kan qabame (receivable) Maallaqaa kamiyyuu yoo ta’u kanneen
armaan gadi ni dabalata.
✓ Galiwwaan Mootuummaa Naannoo maddawwna adda addaa irraa
argamu;
✓ Deeggarsa baajataa mootummaa federaalaa irraa argamu;
✓ Maallaqa walta’insa gar –lamee (bilateral) ykn gar-baay’ee (multilateral)
ykn maddawwaan biraarraa liqiidhaan ykn gargaarsaan argamu;
✓ Gargarsaa gosaan (aid in kind) ta’ee facaatiidhan yamuu ibsaamu:
1. Madaallii maallaqa callaa Kazeenaa : (Balances of monies in save)
✓ Harka qarshi qabaa ol’aanaa;
✓ Harka gargaaraa qarshii qaba;
✓ Harka sasaaba gaii guyyaa (collectors) jiru ta’ee,
✓ Maallaqa waraqaa (paper notes)
✓ Saantimoota (coins);
✓ Cheekoota (cheques )
✓ Sanada baasii yeroo (Saspence) sanduqaa jiru;
✓ CPO (Cashiers Payment Orders)
✓ Dabarsaa baankii (Bank transfers)
2. Madaallii maallaqa bankii (Balances of monies at Banks).
( L.B.F.M.N.O Lak.156 Kew. 2 (13)
Toftaan odiitii (audit procedures) mallaqqaa calaa sanduuqaa fi baankii:
1. Odiitii ibsoota heereega (Validation Audit) fi
2. Odiitii seeraa qabeesuuma (Test of Control)
1. Toftaaleen odiitii ibsoota heereega:
 Madaallii maallaqaa kaazeenaa fi baankii sirrii ta’uu isaa; (The cash
and bank balances are correctly stated)
 Abbuummaa (Ownershiip/ obligation)- kan mana hojiichaa / kan
Mootuumaa ykn kan biiroo ta’uu isaa,
 Qaamaan argamuu (Exestance) jiraachuu isaa,
Page 52 of 71
 Yeeroo (timelines or cut-off) qabaachuu issaa- yoo xiqaate ji’a ji’aan

raawwatamuu isaa
 Tilmaama shallaga maallaqa (Valuation *) qabaachuu isaa
mirkaneesuuf gargaaraa.
Tilmaama shallaga maallaqa murteesuuf rakiisaa ta’uu ni danda’a fkn, humni
maallaqa bittuu danda’uu (the purchasing power of cash ) yoo hirr’ate (
deteriorate) maallaqni callaa sanduuqaa fi baankii jiru madaalliin isaa amma
maallaqaa lakkawwamee (actual amounts counted ) qofa ibsa.
2. Ga’uumsa to’annoo keessaa mirkaneessu (Test of Control)
To’annoon keessaa
 Bu’a qabeesuumaa ta’uu isaa (test the effectiveness of internal control )
 Maallaqa mootummaa Qisaasama/badii irraa itisuu isaa (Prevention of
misappropriation of public funds)
 Baajata heyyamame oli baasiin akka hin rawwaatane kan itisuu ta’uu
isaa,
 Baasiin dhimootaa hinbarbaachifnef akka hin oolee ittisuu
isaa;(Prevention of unwise or inappropriate expenditures)
 Baasiin dhimmoota seeraan ala ta’aniif akka hin- oolu dhorkuu isaa;
(Prevention of expenditures for illegal purposes)
 Hojimaatni diriiree hojii irraa ooluu isaa samuuda fudhachuudhan
mirkaneefachuu mirkaneesuu dha.
Kaayyoon odiitii maallaqa kaziinna (4101)
 Sochiin maallaqa callaa seera qabeesaa ta’uu isaa mirkaneesuuf (To
establish the validity and propriety of the cash transactions)
 Madaaliin isteetmantii faaynaansii (financial statement) irraa jiruu fi
maallaqni kaazinna keessatti lakkawwame tokko ta’uu isaa mirkaneesuu
dha
Waluumaagalatii kaayyoon odiitii maallaqa callaa (test control over cash
on hand)
 Maallaqni callaan walitti qabame naga’ee galii seera qabeessa ta’een
raawwatamuu isaa;
 Baasiiwwan kaayyoo mana hojii galmaan ga’uu danda’uuf kan
raawwatee tauu isaa;
Page 53 of 71
 baasiin ajajame abbaa angoon keennameefiin raawwtamuu isaa,

 Sochiin raawwaatame yeroodhan galmee sirrii ta’e irratti galmeeffamee
gabasamuu isaa mirkaneesuu ta’a.
Odiitiin Maallaqaa Kan Eegalamuu
 Gaaffii to’annoo keessaatiin (Internal Control Questionnaires) ykn
 Gaaffii gamaaggama to’annoo keessaatiin (Internal Control Evaluation
Questionnaires) ta’a.
Tofftaa odiitii ibsoota Heereega mirkaneesuu (validation audit procedures)
 Lakkofsa maallaqaa tassa (surprise cashcount) adeemsisuun maallaqani
Qamaan jiraachuu isaa (existence) fi
 Sirna to’annoo keessaa diriirfame hojjechaa jiraachuu isaa ykn kan hin
hojjenne ta’uu isaa mirkaneesuudha.
Sirna to’annoo keessaa diriirfame hojjechaa jiraachuu isaa mirkaneessisuuf
 Nagaheen baasii maallaqaa xiqqaa raawwaatamee kan bakka hin buune
(All paid but not yet replenished petty cash vouchers) qaama aangoo
qabuun ragga’uu isaa fi ragaa gahaa ata’een deeggaramuu isaa
mirkaneesuu. Kan ragaa dhan hin raggaasifamne yoo jiratee yaadnnoo
qabaachuu.
 Sanada baasii yeroo (Saspence) yoo jirata’e
 Guyyaa kaffaltii
 Sababa kaffaltii fi
 Amma maallaqa kaffalamee
 Eenyuuf akka kaffalame
 Abba angoo basiicha ajaje
 Gosaa baasii-mindaa/hojii gageestuu tauu isaa unnkaa keessatii ibsuu
 Yeeroo odiitiif ga’amu mallaaqa sanduuqaa jiru uunkka lakkoofsa
mallaaqatiin gosaa gosaan raawwaachuudhna walammansiisaa qabaa
maallaaqaaa fi abbaa herreegaa irraa fudhachuu.(mandatory)
 Kaffaltiin hundinuu
 yeroo turtii Sanada baasii yeroo keessaa ta’u isaa mirkaneesuu;
 Osoo hin bu’iin kan turan ykn garaa kutaa arshameetii osoo
hindarbin kan turan sababa isaa qulquleesuun gabasaa keessatii
ammachiisuu; (argannoo)
 Galiin maallaqa callaan ykn cheekiin walitti qabamuu
Page 54 of 71
• Yeroon (guyyaa guyyaadhan) baankiitii galii ta’aa jiraachuu isaa

mirkaneesu
• Kan sanduuqaa keessa buluun irraa jiruun ol yoo lakkawwame
sababa isaa ibsii qabaa maallaqaatiin akka itti keennamuu taasiisuu
dhan walamansii fudhachuu
The other audit procedures that the internal auditor should follow under the
test of Control include the following:
1. Kuusaa dhuunfaa maallaqa qabdoota odiitii gochuudhaan (Review of the
personal files) kanatti aanee kan jiru mirkaneefachuu.
2. Amantummaa maallaqa qabdootaa fi balaa uumamuu danda’u hubachuufi
tilmaamuu. (The cashier’s honesty and the degree of risk involved is
assessed)
3. Insuuraansii wabii amantummaa, walabummaa ykn kanaan ala wabii gahaa
ta’an maallaqa qabdootaan kennamuu isaa. (Fidelity guarantee insurance or
otherwise sufficient guarantors are provided by the cashiers)
4. Gahee hojii ifa ta’e fi hojii hojjetamuu fi itti gaafatamummaan ibsame
maallaqa qabdootaaf kennamuu isaa(Clear job descriptions outlining duties,
responsibilities and accountability are provided to the cashiers;)
5. Maallaqa qabdoni hojii isaaniitiif kallattii barumsaa fi leenjiin kennamuu
isaa,(The cashiers possess the education and training relevant to their
Functions)
6. Maallaqa callaa fi eegumsi gahaa ta’e jiraachuu isaa mirkaneesuu.(Proper
safeguarding of cash is in place)
7. Maallaqni qabdoonni hundinuu maallaqa qabanii fi yaaddoo kan hinqabne
bakkawwan mijaa’aa ta’ani fi kaazinaan kan kennameef ta’uu isaa.(All
cashiers are provided with secure places and cash safe boxes for the cash
they handle;
8. Eeguma maallaqa qabdoota jala nagahee hojii irra oolee fi kan hin oolle
irratti to’annoon cimaa ta’e kan godhamuu ta’uu mirkaneessuu(Strict
control is exercised over used and unused receipt vouchers in the custody of
the cashiers (and also in the hands of those who keep the vouchers);
9. Galiin kan ittiin walitti qabamuu nagaheen tartiiba qabuun ta’uu isaa
mirkaneessuu (Collections are made only against official pre-numbered
Cash Receipt Vouchers;)
Page 55 of 71
10.Galii guyyaa guyyaadhaan kan walitti qaban yeroodhaan kan walitti qaban
maallaqa callaa hunda qaba maallaqa ol’aanaatti dabarsuu isaanii, ammi
maallaqaa ragaa galii walitti qindaa’ee irraa nagahee galii waliin wal simuu
isaa qulquleessuu. (Cash collectors have handed over all their cash
collections to the main cashier intact and on time; and that the amounts are
reconciled against the summaries of the collection documents/ cash receipt
vouchers;)
11.Maallaqa callaa fi galii cheekii bakka tokko tti qindaa’e kan qophaa’uuf
ta’uu isaa mirkaneessuu,nagahee maallaqa callaa (vaawwucherii) wajjin
walsimuu mirkaneessuu.(Cash and cheque collection summaries are
prepared and test checked against the cash receipts vouchers;
Tofftaa odiitii (The audit procedures to be followed in respect of cash also
include the following:
Madaalsisa, gabaasa ji’a(TB) fudhachuu
a. Madaallii baasii irra haafii irraa kan jiru maallaqa callaa tokko tokkoo
leejera leejeraxiqqaa fi leejera gooroo waliin walsimuu isaa mirkaneessuu
b. Madaalliin maallaqaa immo galmee maallaqa waliin walsimuu isaa
qulqulessu. (Ascertain that the cash balances are also in agreement with the
cash books;)
c. Bulchiinsa maallaqa callaa fi maallaqa qabdoota akkaataa maallaqa callaa
itti qaban qulquleessuu (Ascertain the cash centers and the cashiers
handling the cash);
d. Fandiin maallaqa xiqqaa, maallaqa saanduqa keessa kaffalamee bakka
buusuuf sirna baasii to’achuu irratti,kan bu’uureffate ta’uu isaa qulquleessuu,
kun kan raawwatamuu bara baajata odiitii ta’uu keessatti dabalataan bakka
kan bu’ee
e. Herrega muraasa ta’e odiitii gochuudhaan baajata bara kana keessatti
dabalataan kan bakka bu’an baasiwwan muraasa ta,an filachuu fi adeemsa
dhaabataa bakka buusun kan raawwatame madaalliin maallaqa callaa yoo
muraasa ta’e qofa ta’uu isaa mirkaneessuu akkaataa qajeelfamaa
heyyamameen ta’uu isaa qulqulleessuu.
Page 56 of 71
IX. Bulchiinsa Maallaqa Xiqqaa

Maallaqa xiqqaa (petty Cash)
▪ Mannii Hojii Mootummaa ittifayyadama guyyaa guyyaatiif madaallii

maallaqa xiqqaa murtaa’e hundeefachuu qaba.
▪ Sirna addaa (imprest system) fayyadamuun maallaqni xiqqaan ni to’atama.
Sirna kan keessatti, manneen hojii motummaa madaallii maallaqa sanduqa
keessa jiru irraa fedhi isaanii irratti hundaa’uun ni-uummatu.
▪ Hojjetaan Herregaa hamma maallaqaa adda ta’eef Maallaqa Qabduuf cheeki
ni-qopheessa.
Page 57 of 71
▪ Hojjetaan Herregaa maallaqa baankiirra gara sanduqaa akka dhufu Nagahee

kaffaltii ni–qopheessa.
▪ Maallaqa Qabduun/qabaan cheekii yommuu fudhatu/ fudhatu , Maallaqa
Qabduun maallaqicha fudhachuusheef hammasaas Galmee Maallaqaa irratti
galiitti ni galmeessiti
▪ Kaffaltiiwwan maallaqa xiqqaa kan raawwatu kaffaltiin isaa hamma
maallaqa xiqqaa murtaa’ee gad yoo ta’e qofaa dha.
▪ Hamma maallaqaa saanduqa keessaa ba’e bakkaa buusuuf (replenish)
Maallaqa Qabduun Nagahee ittiin kaffalame hunda Hojjetaa Herreegaaf
dhiheessiti
▪ Maallaqa Qabduun kaffaltii Nagahee koppii tokko ragaalee deeggarsa baasii
waliin Hojjetaa Herreega Leejara Gooroof Uunkaa Ragaa Herreega Ittin wal-
Irraa Fuudhaniin (He/Mo42 ) ni dabarsiti.
▪ Hojjetaan Herregaa hamma ida’ama maallaqaa Nagaheewwan kaffaltiin ba’eef
Qarshii Qabduuf (Cheekii qopheessee maallaqni saanduqaaf akka bakka
bu’uu ni godha.
▪ Bakka bu’iinsaan kan deebi’uu qabu madaallii maallaqa saanduqa jiruu,
sadarkaa bakka bu’uu qabuunii dha.
▪ Hojjetaan Herreegaa yeroo yeroon madaala (haftee) maallaqa xiqqaa
saanduqa jiruu fi madaallii Galmee Maallaqaa wajjin tokko ta’uusaa/ hojjetee
ni –mirkanneessa.
Uunka Ragaa Herreegaa Ittiin Wal- Irraa Fuudhatan (He/Mo42)
X. Araarsa Baankii (Bank Reconcilation)

Adeemsi ibsa galii fi baasii baankii Leejara Gooroo wajjiin walsimsiisuu
(waliin madaaluun) araarsuun murteessaa dha. Sagantaan araarsichaa ibsuuf
kan qophaawu immoo araarsa baanki jedhama.
Madaalli herregaa baankii ibsa galii fi baasii baankii (bank statement) irratti
muli’ate madaala herrega baankii Leejara Gooroo keessatti argamu wajjiin
tokko ta’uu dhiisuuf ni mala.
Page 58 of 71
Sababoota armaan gaditti ibsaman irraa kan ka’e adda addummaan uumamuu
ni dana’a:-
Sababootni Araarsi Baankii barbaachisan
 Cheekiiwwan kaffalamtootaaf kennaman keessaa kanneen baankiif hin
dhiyaatiin yoo jiraatan
 Maallaqa baankiitti galii ta’e keessaa kanneen ibsa herreega baankii ji’aa
irratti hin maxxanfamne kan jiru yoo ta’e.
 Gaalii fi baasiin ibsa baankii keessatti hin galmaa’in hafan yoo jiraatan.
 Rakkina galmeeffama qabiinsa herreegaa WMMD ykn baankii irra yoo
jiraate
Hiikaa Fi Kaayoo:
 Araarsi herreega baankii dogongorawwan herregaa baankii wajjiin
walqabatan addaan bahuu isaanii mirkaneessuu fi
 To’annoo maallaqa callaa baankii cimsuuf hojjatama.
 Qaama gabaasa ji’aa ta’ee herreega kessatti xiinxalama
Qophii fi Ragaawwan Buu’uuraa (madda Ragaaa)
 Araarsa baankii kan qopheessu hojjetaa herreega baankiit.
Araarsa baankii qopheessuuf maddi ragaa :-
 Ibsa herreega baankii dhuma ji’aa irratti baankirraa fudhachuu.
 Galmee Leejara Gooroo (4103/4105) fi
 Odeeffannoowwan gadifageenyaa ragaaawwan ibsa baankii waliin
deeman baankii irraa fudhachuu.
Tartiibaawwan sadarkaa qophii araarsa herreega baankii
1. Yeroo ibsi herreega baankii fuudhamu, akkaakuwwan araarsa baankii
duraanii ibsa kana keessatti galmaa’uu isaanii qulqulleessuu.
2. Lakkoofsa cheekii ibsa baanki irratti tarreefaman, kanneen Leejara
gooroo irratti galmaa’an wajjiin waliin dubbisuu Cheekiin hin
tarreefamne akka hin jirre mirkaneessuu.
3. Galii ibsa baankii irratti tarreefame Leejara Gooroo irratti ibsame
waliin dubbisuu dhaan garagaarummaa tokko illee akka hin jiree
mirkaneessu.
Page 59 of 71
4. Akkaakuwwan herreegaa warra ibsa baankii irratti tarreefaman Leejara

Gooroo keessatti galmeeffaman ibsa baankii keessatti osoo hin
tarreefamiin hafan addaan baasuu
Araarsa baankii qopheessuu
Akkaakuuwwan sirreefama baankii irratti mul’atan ykn baankiin kan sirreessuu
danda’uu ykn yeroo galmeessi akkasii baankii qaqqabu battalumatii sirreessuu.
Sirreefamoonni kunis karaa WWMD galmessuun hin barbaachisu. Isaanis
 Galii karaarra jiru:- galiiwwan baankii qaqabanii ibsa baankii irratti hin
galmaa’iin hafan.
 Dogoggoraawwan baankiin hojjetaman:- Dogongorawwan baankiin
raawwataman kanneen akka hanga cheekiiwwan dhiyaatan ykn,
akaakuun herreega qaama/nama galii godhee dogogoraan galmeessuu.
 Cheekiiwwan kennamanii kaffatiin isaanii hin raawwatamiin jiru:-
Cheekiwwan galmee herreegaa keessatti baasitti galmaa’anii baankiif
dhiyaatanii yeroo ibsi baankii qophaawuu baasii hinta’iin jiran
Akkaakuuwwan araarsa baanki keessatti gama WMMD tiin sirreefama
barbaadan yeroo hedduu kanneen armaan gadii dabalata:-
 Dogonggorri karaa WMMD:- dogoggoraan lakkoofsa wal-jala dabarsuu
(transposition error) ykn, dogonggora ida’ama nagahee baanki iratti
uumanuu fi dogongora galmeessa herreegaa yeroo Galmee
Geggeeddarumsa herreegaa irratti galmaawu uumamu dabalata.
 Hirriffama tajajila baankii:- baankonni tajaajila lakkoofsa herreega
baankii kennaniif ji’a ji’atti herreega baankii tajajilamtoota irraa hiri’fatu.
 Ibsi herreega baankii baasii kanaaf akka ragaatti tajaajila.
 Galmee herreegaa tajaajilamtootaa irratti galmeesuuf rangaa bu’uuraa
ta’ee tajaajila.
 Cheekiiwwan maallaqa gahaan dhabuudhaan deebi’an (Not sufficient fund
cheeks) cheekonni WMMD tiin galiiti qabamanii, sababa fandii gahaan
dhabameef fudhata dhabanii baankichaaf deebi’an.
Hunki Araarsa Baankii armaan Gadiitti dhiyaateera.
Madaala Herrega Ibsa Baankii------------------------------------Qar. 2,350.70
Ida’uu (Add)
Page 60 of 71
Galii Baankiidhaan hingalmaa’in jiru- ---------------------------------1,355.20

Hamma Maallaqa dogongoraan baankiin hir’ise--------------------------51.75
Dimshaasha 3,757.65
Hiri’ifama:- (Deduct)
Cheekiiwwan hinkaffalamiin jiran (out standing checks)
#4321 qarshii --------------------------- 738.49
# 4351 qarshii ---------------------------299.00--------------1037.49
Madaala Baankii Sirraa’e --------------------------------------------- 2,720.16
Madaala Herrega akka galmeetti ---------------------2,051.96

Ida’uu (Add)
Ragaawwan baankii kireediiti ta’an ………….….1,015.00
Dogongoraa galii waxabajji 17/2005 uumame ------54.00
DIMSNAASHA ………..…………………………….….3,120.96
Hiri’ifama:- (Deduct)
Baasii Tajaajila baankii…………..….. 18.10
Cheekii fandii gahaa hin qabne... ……382.70 400.80
Madaala Maallaqa Callaa Sirraa’e... ………………………………………..
2,720.16
Passing unrecorded entry and case
XI. Hojii Odiitii Raawwachuu (Performing The Audit)

Marsaa odiitii (Audit cycle)
Hojii Odiitii karoorsuu
Odiitii raawwachuu
Bu’a odiitii gabaasuu
Page 61 of 71
Ademsa Odiitii raawwachuu

Kaayyoon barumsa kanaa Odiitii raawwachuuf gosa ragaalee odiitii (audit
evidence) barbaachisaa ta’anii fi tooftaalee odiitiin ittin gaggeeffamu itti murtaa’uu
hubachisuuf,
Ragaan odiitii argannoo fi yaada xumura odiitii gabaasa odiitii keessatti
hammataman akka deeggaru agarsiisuuf
Mata dureewwan barumsichaa
1. Ragaa Odiitii ( audit evidence )
2. Maddoota Ragaa odiitii (sources of audit evidence)
3. Qulqullina ragaa (Quality of audit evidence)
4. Hojii irra oolmaa tooftaalee odiitii (Implementation of Audit Procedures)
5. Yeroo odiitii dhimmoota tilmaama keessa galanii (materiality during audit
execution)
6. Odiitii xumuruu ( audit completion)
Madda Ragaa Odiiti Maddi Ragaa Odiitii 4 jiru
• Beekkumsa Odiitarichii kallatiin qabu (Auditor’s direct knowledge)
• Ragaa alaa (external evidence)
• Ragaa Keessaa (internal evidence)
• Ragaa Mirkanaa’e (corroborative evidence)
1. Beekumsa Odiitari kallatiin qabu
Ragaan Odiitaraa - kan ofii isaatiin bira ga’e hunda caalaatti amansiisa waan ta'eef
madda ragaalee kan biroo irra ni filatama.(Auditor's direct evidence is the most
reliable source of evidence and when available, it should be preferred to other
sources) Ragaan kallatti kanaan odiitaraan argamuu, tooftaa 3n ta’uu ni danda’a.
• Qaamaan argamuudhaan Ragaa walitti qabuu (physical inspection)
• Dhiheenyaan argamee ilaaluu (observation)
• Irra debi’amee hojjechuudhaan (re-performance ) ta’a.
2. Ragaaleen maddaawwan alaa irraa argaman jechuun ,ragaalee mana hojii
odiitii godhamuun ala madda biraa irraa argamuudha Amansiisummaan ragaa
madda alaa kan odiitaraan kallattiin argamuu gadii dha
• Raga barreeffama kan akka mirkaneessa walitti qabamawwanii fi
akkaawantii baankii ( Written testimonies or representation such as
confirmation of accounts receivable and bank accounts)
• Ibsa herregaa qaama sadaffaatiin qophaa’ee kallattiin kan odiitaraaf dhiyaatu
( statements made by third parties directly to the auditor)
Page 62 of 71
• Qaamoota alaatiin ragaalee qophaa'an kennaman akka invooysootaa fi

ibsawwaan beeksisa herrega baankii /Bank Statement/ faadha.
3. Ragaalee keessaa ;- Ragaan keessaa ragaa kutaa hojii odiiti godhamu keessaa
argamuudha. ragaan kunis kan akka :
▪ Vaawucheroota kaffaltii (payment vouchers)
▪ Galmeeffamaawwan herregaa (accounting records)
▪ Gabaasaalee ...
▪ Gaggeessaa hojii fi hojjettoonni barreeffamaan ykn jechaan kan dhiyeessan
(oral or written representation of employees and management) hammata.
▪ Ragaan keessaa beekumsa kallatii hojichaa odiitarichi qabuun sassabamaniin
fi ragaalee kanneen alaa irraa argamanii gaditti amansiisaadha.
4. Ragaa mirkanaa’e (Corroborative/ Analytical Evidence
 Walitti dhufeenya herrega adda addaa (consistency of the relationship
between different accounting figures )
 Reeshoo,
 Hojimaata baramee (trend) fi
 Walittidhufeenya odeeffannoo mala odiitii xinxalaan (analytical)
argame dha..
2310- Odeeffannoo adda baasuu (Identifying information) ;- Sadarkaan raawwii kun
odiitaroonni keessaa kaayyoo odiitichaa galmaan ga’uuf odeeffannoo:
 Gahaa (sufficient),
 Dhuugaa / qabatamaa (reliable/ competant ),
 Walqunnamtii kan qabu (relevant)fi
 Faayidaa qabeessa (useful) akka addaan baasuu qabu ni ibsa (internal
auditors should identify, sufficient, reliable/competent, relevant and useful
information to achieve the engagement objective’)
Qulqullina Ragaa Odiitii
Odiitarri keessaa dhuguummaa ibsa herregaa dhiyaate ragaa ba’uuf / yaada
xumuraa dhiyeessuuf, ragiichi:
• Gahaa (Sufficiency)
• Walitti dhufeenya kan qabu (relevance)
• Dhugaa ykn Amansiisaa (Reliability /Competence))
• yeroo dhaan (timeliness) walittiqabuu qaba.
Odeeffannoo gahaa jechuun Odeeffannoo dhugaa fi amansiisaa ta’ee, odiitarichaan
alatti namni qacimataan tokko odeeffannichaa ilaalee yaada xumuraa odiitarichi
Page 63 of 71
irra gaheen kan walfakkaatu yaada qabaachuu ykn odeeffanniichatti amanuu

jechuu dha.
❑ Gahaa ta’uun kan argamsiisu hanga ragaa walitti qabamee dha. (Sufficiency –
amount of evidence is enough to form a reasonable opinion )
❑ Saamuudni fudhatamu ragaan gahaa ta'uun durfamee murtaa'uu kan qabu
safartuu ijoo qulqullina keesaa isa tokkoo dha
❑ Odeeffannoo dhugaa jechuun ragaalee amansiisaa ta’ee, tooftaalee odiitii
barbaachisaa ta’etti fayyadamuudhaan kan irra ga’amuu danda’u jechuu dha.
Ragaa amansiisaa jechuun amantaa ragicha irratti gatameedha. Amansiisummaan
ragaalee odiitii sababaawwan itti aanan irratti kan hundaa’an ta’u. Mp
a. Walabummaa kennaa ragaa (independence of provider ) -Ragaan mana hojichaa
keessaa walitti qabamu kan mana hojichaan alatti argameen gadi amansiisaa
dha.
b. Bu'a qabeessuummaa to'annoo keessaa (Effectiveness of client internal controls)
to’annoon keessaa bu’a qabeessa yoo ta’e ragaan odiitii walitti qabamu caalaatti
amansiisaa ta’a (good internal controls can mean better information).
c. Kallattii beekumsa odiitarichaa (Auditor direct knowledge) ragaa kallattiin
odiiterri sassaabe caalaatti amansiisaa dha ta’a( auditor determinations are
stronger that client comments).
d. Sadarkaa beekumsaa (Qualifications) ragaa kennaa , Namni ragaa kennu kan
beekuumsa dhimmiichaa qabu yoo hin taane amantummaan ragichi qabu gadi-
aanaadha
e. Hanga al-logummaa ( Degree of Objectivity ) Sirrii ta’uu fi ta’uu dhabuu
mirkaneessuuf murtee walqixaa guddaan ragaa barbaachisu akka kaayyoo ragaa
odiitichaa godhanii fudhachuuf amansiisaa hin ta’u. (objective evidence is
stronger than subjective evidence)
Qulqullina ragaa Odiitii
Mirkaneessota sadii tuqaman irratti dabalataan ragaa yeroo eeggate ta'uun qulqullina
mirkaneessuuf isa tokko ta'a. Timeliness – balance sheet account evidence is better
when it is collected around the date of the financial statement. Income statement
evidence should sample entire period
Ragaa walitti dhufeenya qabu (relevance)
Page 64 of 71
• Ragaan odiitii kaayyoo odiitii waliigala odiitichaa wajjin walitti dhufeenya

kan qabu ta'uu qaba. (Relevance – must pertain to the audit objective being
tested).
• Ragaan odiitii kaayyoo tokkoof walitti dhufeenya yommuu qabaatu kaayyoo
biraa tiif ammoo walitti dhufeenya qabaachuu dhisuu ni danda’a.
Fakkeenyaaf, baankii irraa kan argamu xalayaan mirkaneessa herrega baankii (Bank
statement) jiraachuu mirkaneessuuf kaayyoo walitti dhufeenya yoo ta’u galmee
irratti kan mul’atu baasii irra hafii fi isteetimeentii irratti herrega argamu gidduutti
garaagarummaa uumameef ragaan walittiqabame walitti dhufeenya dhabuu ni
danda'a.
Odeeffannoo Faayidaa qabeessa (Useful information) Odeeffannoon Faayidaa
qabeessa jechuun qorannoo fi yaada foyya’iinsa odiitiin kennamaniif fi yaada
odiitarichaa kan deggaran innaa ta’u kaayyoo odiitii waliin kallattiin walitti-
dhufeenya qabu.(Useful information helps the organization meet its goals)
Ragaan walitti qabame gahaa ta’uu , amansiisaa ta’uusaaf fudhatama kan qabuu
ta’uun, ragaalee walitti qabamaniif ragaa mirkannoodha (Sufficiency,
competence/realiable and relevance are some of the determinants of the
persuasiveness of the evidence collected)
Hojii irra oolmaa tooftaalee odiitii (Implementation of Audit Procedures)
Kanneen armaan gaditti tarreeffaman tooftaaleen odiitii ragaalee odiitii sassaabuuf ni
fayyadu:-
1. Bakkatti argamuudhaan ilaaluu (Observation)
Fakkeenyaaf hojii lakkoofsa meeshaa ilaalanii gamaaggamuun hojjetotni
qajeelfama lakkoofsichaa kan hordofan ta’uu mirkaneessuuf ni gargaara.
2. Mirkannoo (confiramation)
Ragaa barreeffamaa/ jechaan qaama sadaffaa fi qaama walaba ta’e irraa fudhachuu
dha.
Fakkeenyaaf herregoota baankii baasii irraa hafii baankii irraa mirkannoo
argachuu.
Gosaawwan Mirkannoo ( types of Confirmations
Positive Confirmation Asks for response even if balance is correct (More reliable
than negative confirmations)
Negative ConfirmationsAsks for a response only if balance is
incorrect.(Uncertainty assciated with no response).
Page 65 of 71
Fakkenyaaf:
• Maamilla (Customers) --------------- Walitiiqabamaa
• Tajaajila keennaa / guruguraa (Vendors) ----Kaffalamaa
• Baankii – -----------------------------------baasii irraa hafii
3. Gaaffii dhiyeessuu (Inquiries) –gaaffii barreeffama ykn jechaan qaama odiitii
ta'uuf dhiyeessu deebii fudhachuu .
Fakkeenya: Gaaffilee to’annoo keessaa ykn qajeelfamoota muraasa tuquudhaan
hojjetootaan hojii irra ooluu isaa fi kan hin oolle ta'uu gaafachuu. (Although
much evidence is obtained through inquiry, it can not be regarded as conclusive
and may be biased in the client’s favor).
4. Irra deebiin hojjechuu(re-performance)
Fakkeenya
▪ Herrega irra deebi’ani mirkaneessuu(testing mathematical accuracy)
,
▪ Galmeeffamaawwan mirkaneessuu (seeing if information is recorded
consistently in the accounting records)
▪ Araarsa baankii irra deebi’ani mirkaneessuu fi kkf
Gosa raga (dookumantii)
Dookumantii keessaa (Internal Documents) Ragaa mana hojiitiin qopha’ee harkaa
mana hojii odiitii ta’uutii argamu (Prepared and used within client company
does not go outside the client.)
Dookumantii alaa (External Documents) ragaa mana hojiitiin alaatii qopha’ee

argamu .calaatii ammanamaa (More reliable than internal documents
Document Vouching
Sanadootni garaagaraa lama ykn lamaa ol wal-simuu isaanii mirkaneessuu.
Fakeenyaaf sanadootni ajaja bittaa waliin, dhiyeessitoota irraa invooyisoota fi
nagahee galii meeshaa galii ittiin taasifame waliin kan wal simuu ta’usaa
mirkaneessuu. The direction of testing must be from the recorded item to the
supporting document.
Tests existence or occurrence
Document Tracing
The primary test for unrecorded items and therefore tests the completeness assertion.
The direction of testing must be from the supporting document to the recorded item.
Page 66 of 71
Qaamaan jiraachuusaa mirkaneessuu (Physical examination)

➢ Qabeenyii ykn meeshaan qaamaan jiraachuu isaa lakkaa’uu dhaan
mirkaneessuu.
➢ Fakkeenyaaf maallaqa callaa, meeshaa fi kkf. lakkaa'uun mirkaneessuu.
Gad- fageenyaan ilaaluu ykn sakatta’uu (scrutiny / scanning) Fakeenyaaf kan hin
baratamne ykn kan eeggamuun ol ykn kan eeggamuu gadi ta’ee herregoota leejera
gooroo irratti galmaa’ee off-eeggannoo fi gadifageenyaan qorachuu
Hanga dogoggoraa yeroo hojii odiitii mulatan (Materiality during Audit Execution)
Odiitiin innaa hojii irra akka ooluu godhamu fudhatamni ragaalee sadarkaa hagam
akka ta’e murteessuun barbaachisaadha.
Ragaan guddaa ta’uu fi ta’uu dhabuu bakka sadiitti qoodnee ilaaluun ni danda’ama.
 Guddina-baayi'inaan (Materiality by ammout)
 Waliigala seera qabeessa (Materiality in general cotext) ,
 Guddina akaakuudhaan (Materiality by nature)
Hanga dogoggoraa yeroo hojii odiitii mulatan
1. Guddina baayi'inaan- Gara baasetti haabaasutiin murteessuu ta'a. Fakeenyaaf
dogoggorri %5 ol ta’e akka guddaatti fudhachuu.
2. dogoggoraawwan xixiiqqaa tokko tokkoon walitti ida’amanii tasa guddina waan
qabaataniif hojmaata ilaalanii murteessuu.
3. Guddina akaakuudhaan- Hammi dogoggoraa tilmaama keessa galuu baatu illee
akaakuun argannoo fkf. Maallaqa mootummaa xiqqaa faayidaa dhuunfaaf
oolchuun akka guddaatti fudhatamuu ni danda’a
Odiitii xumuruu
Hojiin odiitii dirree irratti hojjetamu erga xumurameen booda odiitaroonni keessaa
bu’aa hojii fi kaayyoo odiitichaa galmaan ga'uu isaa ni gamaaggamu. Argannoon
odiitii erga qindaa’ee booda odiitarri keessaa kaayyoo odiitichaa irratti xumura irra
gahuuf kan dandeessisan arganoowwan gamaaggamuu qaba.
 Kunis sadarkaalee adda ddaa qaba.
 Faayiloota yeroo fi dhaabbii irra deebi’uu
 Waraqaalee odiitii yeroo irra deebi’uu
 Gaaffilee hin xumuramin qulqulleessuu fi xumuruu
 Waligalteewwan argannoo irra deebi’uu
Page 67 of 71
 Gabaasa odiitii darbee irratti akkaataa yaadawwan kennamaniin

tarkaanfiiwwan fudhataman irra deebi’u
 Yaadannoowwan yeroo mariin godhe qabame irra deebi’uu
 Wixinee gabaasaa irra deebi’uu
 Ragaalee akkaataa walduraa duubaatiin gurmeessuu fi to’annoo odiitii cheek
liistii irra deebi’uu
 Hojiin odiitii yeroo xumuramu dhimmootni bu’uura ta’an xiyyeeffannoon itti
godhamu
 Qulqullinni waraqaalee hojii odiitii eeggamuusaa , kan xumuraman tartiibaan
kan taa’anii fi lakkoofsi heertuu seeraan kan guutaman ta’uu isaanii.
 Sagantaan odiitii qophaa’ee guutumaan guutuutti kan raawwatame fi
gaaffileen hundii haala sirrii ta’een deebii kan argatanii ta’uu.
 Xumurri argannoowwan odiitii waliigalaa kan guutamee sirrii ta’uu fi facaatii
waraqaalee hojii odiitii keessa kan taa’e waliin kan walfakkaatu ta’uusaa.
 Gabaasa darbe keessatti qabxileen ball'inaan ka’an of-eeggannoodhaan kan
ilaalaman ta’uusaanii.
 Ilaalchi kennamuuf yaadame sirrummaa fi seera qabeessummaa (Validity)
 Ibsaawwan faaynaansii kutaalee adda addaa fi walqunnamtii kan qaban ta’uu,
leejeroonni herregaa tokko kan biraa waliin qunnamtii kan qabu ta’uu fi
dhimmoota wixinee gabaasa keessatti ibsaman wajjin kan wal fakkaatan
ta’uusaa.
 Wixineen gabaasa odiitii qophaa’e qoratamtoota waliin marii godhame irratti
hundaa’ee sirreeffamuu kan qabu ta'uu,
 Gabaasa odiitii xumuruu fi gabaasni odiitii qophaa’e akkaataa sadarkaa
barbaadameen ta'uusaa xiyyeeffannoon itti godhamu qaba.
XII. Gabaasa Odiitii Qopheessuu

Argannoowwan odiitii jechuun garaagarummaa raawwii -kan ta’uu qabuu fi kan
ta’ee argame jidduu kan jiru jechuudha.
Page 68 of 71
1. Kaayyoo Gabaasa odiitii
Kaayyoon gabaasawwan oditii itti gaafatamtoonni ol’aanaan mana hojii mootummaa

sirna to’annoo keessaa fi raawwii hojii faayinaansii mana hojichaa hubannoo gahaa
qabsiisuu ta’a.
2. Akaakuu Gabaasa Odiitii

 Hojii odiitii Osoo hin xumuramin gabaasa dhiyaatu (Interim report)
 Gabaasa Xumura barreeffamaan dhiyaatu
 Baafata
 Xumura (Executive summar
 Qaboo Yaa’ii
 Ajandaa Yaa’ii ( argannowwan tartiibaan
 Karoora raawwii bu’a odiitii (Action plan)
3. Daangaa Odiitichaa
 Kutaa hojii odiitii tasiifame
 Hojiiwwan uwwifaman
 Odiitii taasiifameen bakka hin uwwifamin
 Odiitiichii yeroo itti raawwate /……..irraa ……..hanga/
 Akaakuu fi baay’ina hojii raawatamee
 Yaada Xumuraa
 Yaada Furmaataa /Foyya’insaa/
 Deebii oogansaa (Mgt responce)
 Mallattoo
 Waliin Demtu
4. Tooftaa Odiitii Tooftaa ragaan ittiin walitti qabamee fi ittiin gamaaggamee
kan armaan gad tareefaman ta’uu ni danda’u.
 Sanadoota hunda gadi fageenyaan xiinxaluun, galmee iraa gara mada ragatii
(Vouch)
 Sanadoota hunda gadifageenyaan xiinxaluun mada ragaa irraa gara galmeetii
(Trace)
 Afi gaafii raawwachuun (Inquire)
Page 69 of 71
 Lakkoofsa raawwachuun (Count)

 Irraa deebi’anii hojjachuun (Recalculate)
 Qamaa 3ffaa irraa mirkaneeffachuun (Confirm)
 Too’anaa goochuun (Inspect)
 Qamaan ilaaluun (Observe)
5. Argannoowwan Oditii
 Argaannoo 1.(ragaa odiitii (Audit evidence)) waliin
 Argaannoo2. (ragaa odiitii waliin
 Argaannoo 3. (raga odiitii waliin
 Argaannoo 4. (raga odiitii waliin
6. Dhimmoota Yeroo gabaasa hubatamuu qaban “C” shanan (five C’s)
 Ulaagaa (Criteria)
 Haala mul’ate (Condition, what is?)-
 Sababa (Cause, why did it happen
 Dhiibbaa (Cause of concern, consequence or effect)
 Yadaa furmataa (corrective action or recommendation ) Maaltu ta’uu akka
qabu ? Yoom? Eenyuun? kan jedhu of-keessatti qabaachuu qaba.
7. Qulqullina Gabaasa (Quality of Communcation)
Quliqullina odiitii ilalchsee qabxilee 7 tu jira
 Dhugaa (accurate)
 Al-loogummaa (objectve)
 Ifaa (Clear)
 Gabaabaa (Concise)
 Jajjabeessaa( Constructive)
 Guutuu (complete)
 yeroodhaan kan dhiyaate (Timely) ta’uu qaba.
8. Wixinee gabaasichaa irratti mari’achuu
9. Dogoggoroota keessaa baasuu fi dhimmoota keessaa hafan itti dabaluu (Errors
and Omissions)
Page 70 of 71
10. Waa’ee Odiitii Sadarkaasaa eeggatee hin raawwatamin beeksisuu (disclosure

of non compliance with standard)
11. Bu’aa oditii raabsuu ( disseminating Results
12. Tarkaanfii Fudhatamee hordofuu
Page 71 of 71

Manuaalii Hojii Odiitii Faayinaansii Raawwachuu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Manuaalii Hojii Odiitii Faayinaansii Raawwachuu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prepared By: Bedri Muktaar

Documentii Hubannoo Gahumsa Ogummaa

 Caalmaan fudhatama kan qabu ykn kan deggeramu (Strongly

Kaayyoon, Aangoonii fi Ittigaafatamummaan odiitii keessaa haala sadarkaalee

• Ittigaafatamaan odiitii keessaa (chief audit exeutive) gabaasa hojii odiitii

Sadarkaalee hojii odiitii hordofanii hojjechuuf tokkoo tokkoon odiitaraa al-

 Odiitaroonni keessaa hojii itti gaafatamummaa isaanin hojjetamaa tureef

1310- Gamaaggama Qulqullina Sagantaa (Quality Program Assessment)

 Jijjiiramaawwan hojii, tajaajilaawwan, sagantaalee, sirnaa fi to’annoo

 Adeemsa bulchiinsa (governance processes) gamaaggamee akka

Gahee fi dangaan hojii odiitii keessaa (scope of work of internal auditing)

 Hojumaata irra caalaa hawaasaa biratti fudhatama argatan, naamusa

ta’uusaa ykn haala karoorfameen raawwatamuu isaa mirkaneessuudhaaf

II. Odiitii Faaynaansii Raawwachuu

✓ Akka maallaqa callaatti kan ilaalaman ,

Gabaasni dhiyyatu madaliisiisa hereega ji’aa (Monthly Trial Balance) fi uunkalee

Gabaasa galii biyya keessaa, gargaarsaa fi liqii XX

Marsaa Herreegaa (accounting cycle)

Gosa Odiitii faayinaansii

Geggeedarumsa quliquleesuu (transaction tests) ragaa maal maaliin

✓ Ogantoota mana hojii to’atamuu irraa (abbootii adeemsaa fi ooganaa mana

✓ Ibsootni herrega qajeeltoo sirna qabiinsa herregaa irratti hundaa’ee yoo

✓ Ragaaleen hojii odiitii barbaachisaa fi gahaa ta’e argachu kan hin

III. Odiitii Galii ( Revenue Audit procedure)

Galiin biyya keessa facaatiidhan

1100 -1110 Galii Gibiraa, Bu’aa fi Guddina Kaappitaalaa

1120 -1190 Taaksii Dabalata Qabeenyaa

1120 -1160 Taakisii Dabalata Meeshaalee Biyya keessatti Oomishamanirratti

1170 -1190 Taaksii Dabalataa Tajaajiloota irraa

1200 -1210 Taaksii Eksaayizii

1220 -1240 Meeshaale Biyya keessatti Oomishaman irraa Taaksii

1300-1390 Taaksii fi Qaraxa Daldala Alaa

1300-1320 Qaraxa Gummurukaa Meeshaalee Alaa Galanirratti

1330 -1340 Taaksii Eksaayizii Meeshaalee Alaa Galaniirratti

1350 -1370 Taaksii Gatii Dabalataa Meeshaalee Alaa Galaniirratti

1400 Galii Taaksii Hin -taane

1410-1420 Gatiiwwanii fi Kaffaltii Bulchiinsaa

1601 Galii Dabarsa Deggagrsa Baasii Marmaartuu

1602 Galii Dabarsa Deggarsa Baasii Kaappitaalaa

1620 Deggarsa Baasii Dimshaashaa BMMDO irraa

1621 Galii Dabarsa Deggarsa Baasii Marmaartuu

1622 Galii Dabarsa Deggarsa Baasii Kaappitaalaa

1700 Galii Mana Qopheessaa

1701 Galii Taaksii Mana Qopheessaa

1702 Gatiiwwanii fi Kaffaltii Bulchiinsa Mana Qopheessaa

1703 Gurgurtaa Tajaajilawwanii fi Meeshaalee Mana Qopheessaa

1704 Galii Investimentii fi Kaappitaalaa Mana Qopheessaa

1705 Buusii Uummataa /Mootummaa Misooma Magaalotaaf

1706 Galii Adda Addaa Mana Qopheessaa

2000- 2999 Galiin biyya alaa/ Gargaarsa Alaa

Galiin madda galii faaynaansii biyya alaa (gargaarsaa fi liqii) argamu,

• Gabaasa duraan darbe keessatti argannoo fi yaada foya’insaa dhiyatan

Ida’amni Gabaasa galii biyya keessaa /gargaarsa/fi liqii Ida’ama madaalsisa

FKF Gabaasa Galii Abbaan Tayiitaa galiiwwanii Oromiyaa kan ji’a

Galii Gibiraa mindaa irraa 1101 10,000

Eksayistaaksii suukaraa irraa 1201 2,000,000

Dhugaatii lallaafaa irraa 1224 1,500,000

Gorsitootaa irraa galii taaksii 1251 600,000

Konkolaataa fi jijjiirraa meeshaalee konkolaataa 1301 700,000

 Leejeerii akka dhiyaatu taasiisuu,

 Sochiiwwan herregaa hin baramnee (abnormal Transactions) ,

Tokkoon tokko herrega filatameef ida’ama leejara waliin mirkaneesuun gad-

IV. Odiitii Baasii (Expenditure) Raawwachuu