293

Zaman Serisi
zmlemesi

14

alma Biimine likin Olarak

Verilen tanmlar iyice zmsenmeli,

rnek sorular ve zmleme sreci dikkatle incelenmeli,
Kavramlar arasndaki farkllklar belirlenmeli,
stenenlerin neler olduu net bir biimde ortaya konulmaldr.

294

statistik

Amalar

serilerini grafikle gsterebileceksiniz.

Zaman
Zaman
serilerini etkileyen temel ve yanltc faktrleri aklayabileceksiniz.

Zaman serisi
zmlemesi kavramn aklayabilecek ve hareketli ortalama
lar hesaplayabileceksiniz.
olmayan ve mevsimsel serilerin, betimsel ve ngr amalaryla

Mevsimsel
zmlenmesinde, bileenlerine ayrma modellerini uygulayabileceksiniz.

erik Haritas
GR
ZAMAN SERSNN TANIMI VE GRAFKLE GSTERLMES
Zaman Serisi Tanm
Zaman Serisinin Grafikle Gsterilmesi
ZAMAN SERLERN ETKLEYEN FAKTRLER
Zaman Serilerini Etkileyen Faktrler (Bileenler)
Yanltc Faktrler
ZAMAN SERS ZMLEMES
Zaman Serisi zmlemesi Tanm
Zaman Serisi zmlemesinde Hareketli Ortalamalar
ZAMAN SERS ZMLEMESNDE BLEENLERE AYIRMA YNTEM
Genel Aklamalar
Ynteme likin Modeller
Bileenlere Ayrma Yntemiyle zmlemede Aamalar

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

GR
ktisatlar ve i idarecileri, bir mal ya da hizmetin retilmesi, pazarlanmas ve
mteri memnuniyetinin aratrlmas aamalarnda, zaman iinde deien deerler alan pek ok deikenle ilgilenmek zorunda kalrlar. Bir iletmenin sat tutar, likidite dzeyi, igc devir hz, bir lkeye gelen yabanc turist says, bir lkenin enflasyon dzeyi ve benzerleri, bu tr deikenlere rnek olarak verilebilir. Anmsanaca gibi, zamanla ilikili olarak tanmlanan bu deikenler hakknda
yaplan lmleri, zamana gre sralanm olarak gsteren serilere zaman serisi
denir.
Ekonomik, sosyal, psikolojik vb. eitli nedenlerin, zamanla ilikili deikenler
zerindeki etkisi, yn ve iddetinin farkl olmas nedeniyle, zaman serisi gzlem
deerlerinde baz deimeler gzlenir. Bu deimeler zaman serilerini etkileyen
faktrler ya da bileenler olarak ifade edilirler ve Trend Bileeni, Mevsimsel Bileen, Konjonktrel Bileen ve Rassal Bileen olarak isimlendirilirler.
Zaman serileri, yukarda sz edilen bu deimeler nedeniyle, zmlenmeden bir anlam ifade etmezler. En basit anlamda, zaman serisi zmlemesi, serinin zelliklerini aklamaktr. Zaman serilerinin zelliklerini aklayabilmek iin,
bu serilerin rassal bileenin yannda, dier bileenden hangi(ler)inin etkisinde
olduunu belirlemek ve bu bileenlerin etkilerini tahminlemek gerekir. Zaman serisi zmlemesinin ikinci, belki de en nemli amac ngr yapmaktr. ngr
amacyla zaman serisi zmlemesi; seriyi etkileyen bileenlerin, belirlenmesi belirlenen bileenlerinin etkilerinin tahminlenmesi ve hesaplanan tahminlerden yararlanarak, serinin gelecek dnemlerine ilikin ngr almalarn kapsar.
Bu nitede nce zaman serisi ve zaman serisi zmlemesiyle ilgili tanm ve
aklamalar yaplacak, daha sonra da zaman serilerinin aklanmas amacyla zmlemelerde kullanlan Bileenlere Ayrma Yntemi tantlacak ve rnek uygulamalara yer verilecektir.

ZAMAN SERSNN TANIMI VE GRAFKLE

GSTERLMES

AMA

Zaman serilerini grafikle gsterebileceksiniz.

Zaman Serisi Tanm

Zaman deikeniyle ilikili bir deiken hakknda, elde edilen gzlem deerlerini zamana gre sralanm olarak gsteren serilere, zaman serisi denir. Bu tanm genel bir tanmdr. Zaman serilerini konu alan pek ok almada, serilerin
gzlem deerlerinin eit aralkl zaman noktalarnda elde edilmi olduu grlmektedir. Eit aralkl zaman noktalar (baka bir ifadeyle zaman deikeninin
klar), gnler (gnlk hava scaklnda olduu gibi), aylar (aylk sat miktarlarnda olduu gibi) ve yllar (yllk ihracat tutarlarnda olduu gibi) olabilir. Zaman serisi zmlemelerinde zaman deikeninin klar genellikle t = 1, 2,...., n
ile ifade edilmektedir. Buna gre bir zaman serisi, eit aralkl t = 1, 2,...., n
zaman noktalarnda Y deikeniyle ilgili elde edilen y1, y2, ....., yt , ...... yn gzlem deerlerini zamana gre sralanm olarak gsteren seri olarak tanmlanr.
Kuramda kesikli zaman serisi tanm olarak bilinen bu tanm, bu nitede zaman
serisi tanm olarak benimsenmitir.

295

296

statistik

Zaman serileri gzlem deerlerinin elde edilmesinde benimsenen yaklam,

zaman serilerinin zaman deikeninin klarna gre isimlendirilmesidir. rnein
gzlem deerleri zaman deikeninin ay kkna gre elde edilmise aylk zaman
serisi (Tablo 14.1de gsterildii gibi), zaman deikeninin yl kkna gre elde
edilmise yllk zaman serisiad verilir.
Tablo 14.1
Trkiye'nin
(1989-2001 dnemi)
ihracat tutar yllk
zaman serisi.
Kaynak:
http://tcmbf40.tcmb.
gov.tr/cbt.html

Yllar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995

t
1
2
3
4
5
6
7

yt
hracat Tutar
(milyon $)
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21.637

Yllar
1996
1997
1998
1999
2000
2001

t
8
9
10
11
12
13

yt
hracat Tutar
(milyon $)
23.224
26.261
26.974
26.578
27.775
31.187

Zaman serileri iki ekilde oluturulur:

lgilenilen zamana bal deikenin, belirlenen eit zaman aralklar itibariyle alm olduu deerlerin, toplam ya da ortalamas alnr. rnein; Tablo
14.1deki 1997 ylna ilikin ihracat tutar 26.261 milyon ABD Dolar, 01 Ocak
1997 - 31 Aralk 1997 zaman dneminde yaplan ihracat tutarlarnn toplamn gsterir.
lgilenilen zamana bal deikenin belirlenen eit zaman aralklarnda bir
tek lm yaplr. rnein; bir bankann aylk vadesiz mevduat zaman serisini oluturan gzlem deerleri, aylarn son ign itibariyle bu bankann
vadesiz mevduat hesabndaki bakiyeleri gsterir.

Zaman Serisinin Grafikle Gsterilmesi

Zaman serileri genel olarak kartezyen koordinatl bir grafikle gsterilir. Grafiin
apsis ekseninde zaman deikeninin klar (ya da bu klara kar gelen kod numaralar), ordinat ekseninde bu klar itibariyle Y deikeninin ald deerler,
gzlem deerleri yt yer alr. Belirlenen eit aralkl t zaman noktalar (t = 1, 2...., n)
ile bu zaman noktalarnda zamana bal y deikeninin ald y1, y2, ..., yt ,..., yn
gzlem deerlerini eletirmek suretiyle kartezyen koordinat sistemi zerinde iaretlenen noktalarn meydana getirdii ekle, kartezyen grafik ya da serpilme diyagram ad verilir. Tablo 14.1de verilen zaman serisinin kartezyen grafii rnek
olarak ekil 14.1de gsterilmitir.

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

ekil 14.1
Trkiye'nin
(1989-2001 dnemi)
ihracat zaman
serisinin grafii.

yt
30

hracat

297

20

10

t
2

10

12

Zaman

Kartezyen grafikteki noktalarn oluturduu ekle bakarak, zaman deikeniyle ihracat tutar deikeni arasndaki ilikiyi betimlemek mmkndr. Baka
bir anlatmla, zaman serisinin kartezyen grafiini incelemek suretiyle, izleyen ksmnda aklanacak olan, zaman serisini etkileyen temel bileenlerden hangilerinin, bu seriyi etkilediini, grsel olarak belirlemek mmkndr.
1. Zaman serisi nedir?

SIRA SZDE

2. Zaman serileri ka ekilde oluturulur?

3. Kartezyen grafik nedir?

ZAMAN SERLERN ETKLEYEN FAKTRLER

AMA

Zaman serilerini etkileyen temel ve yanltc faktrleri

aklayabileceksiniz.

Zaman serilerini etkileyen faktrleri, Temel Faktrler (Bileenler) ve Yanltc Faktrler balklar altnda ele almak mmkndr.

Zaman Serisini Etkileyen Temel Faktrler (Bileenler)

Zaman serilerinin gzlem deerlerinde, zaman iinde azalma ya da artma eklinde, baz deimeler gzlenir. Ekonomik, sosyal, psikolojik vb. eitli nedenlerin
zaman serisi gzlem deerleri zerindeki, yn ve iddetinin farkl olmasndan ileri gelen bu deimeler; Trend (T), Mevsimsel Deimeler (M), Konjonktrel Deimeler (K) ve Rassal Deimeler (R) olarak saylabilir. Bu deimelere, genel
olarak, Zaman Serisi Bileenleri ya da temel faktrleri ad verilir.
Zaman serileri zerinde etkili olabilen bu bileenlerin her birinin etkilerini
aratrmaya gemeden nce, sz edilen bileenlerin zellikleri ele alnacaktr.
Trend Bileeni: Zaman serisi gzlem deerinin uzun zaman dneminde (en
az 7 yl) artma ya da azalma ynnde gsterdii genel eilime trend ad verilir.
Bu eilimi aklayan bileene de Trend bileeni denir. Trend bileeni, zamana
bal deiken zerindeki genel eilime neden olan uzun dnemli etkileri aklar.
Bu etkileri genel olarak, demografik zelliklerdeki, corafi dalmdaki, kii ba-

Bir zaman serisinin

bileenleri; Trend (T),
Mevsimsel deimeler (M),
Konjonktrel deimeler (K)
ve Rassal deimeler
(R)den oluur.

298

statistik

Bir zaman serisinde gzlem

deerlerinin uzun dnemde
artma ya da azalma
ynnde gsterdii genel
eilime Trend ad verilir.

na gelirdeki, teknolojik gelimelerdeki, tketici zevk ve alkanlklarndaki deimelerdeki ve fiyat deimelerindeki etkiler olarak sralamak mmkndr.
Yukarda belirtilen etkilerin iddetine bal olarak, art ve azal ynndeki
deimeler, bazan artabilir ya da yavalayabilir, yani trend ayn kalmaz. Trend ekil 14.2a, b, c, dde gsterildii gibi dorusal ya da erisel olabilir. ekil 14.2de
yer alan trend trleri uygulamada sk karlalan trlerdir.
Zaman iinde art ya da azal gstermeyen, hemen hemen ayn dzeyde kararllk gsteren serilerin trendi yoktur. ekil 14.2e trendinin olmad durumu
gstermektedir.

ekil 14.2 eitli

trend trleri

yt

C3

C2

yt

Zaman
2(a)

Zaman
2(b)

yt

C4

C5

yt

Zaman
2(c)

Zaman
2(d)

C7

yt

t
Zaman
2(e)

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

299

Mevsimsel Bileen : Mevsimsel bileen birbirini izleyen yllarn, mevsimlerin,

eyrek yllarn, aylarn ya da gnlerin ayn zaman noktalarnda zaman serisi gzlem deerlerindeki bir artma ve bir azalma eklindeki dzenli deimeleri, mevsimsel deimeleri aklar. Mevsimsel deimeler, genellikle iklimle, saatle ya da
geleneklerle ilikilidir. rnein; lkemiz deniz turizmi iin nemli bir lke olduundan, yaz mevsimlerinde lkemize gelen yabanc turist says artar, k mevsimlerinde azalr; e gidi ve iten dn saatlerinde ehir ii toplu tama aralarnda yolcu saylar artar, dier saatlerde azalr; cumartesi ve pazar gnleri tatil olduu iin byk alveri merkezlerinin satlar artar, hafta ii gnlerde azalr.
Mevsimsel deime gsteren C2 zaman serisinin kartezyen grafii rnei ekil
14.3de verilmitir. eyrek yllk gzlem deerlerinden oluan bu serinin kartezyen
grafii incelendiinde, serinin rassal dalgalanmalarn yannda trend ve birbirini izleyen yllarn IV. eyreklerinde maksimum, II. eyreklerinde minimum deerler alma eilimine sahip olan mevsimsel bileenin etkisi altnda olduu sylenebilir.

Biribirini izleyen yl, mevsim

vb. ayn zaman noktalarnda
artma ya da azalma
eklindeki dzenli
deimelere, mevsimsel
deimeler ad verilir.

yt
5500
Dalga Uzunluu
4500
Dalga iddeti

C2
3500

2500
5

10

Zaman

15

20

Birbirini izleyen iki mevsimsel deimenin maksimum noktalar arasndaki zaman aralna dalga uzunluu ad verilir ve L simgesiyle gsterilir. Genellikle mevsimsel deimelerin dalga uzunluklar birbirine eittir. ekil 14.3 incelendiinde
mevsimsel deimelerin dalga uzunluklarnn L = 4 eyrek yl olduu grlmektedir. Aylk zaman serilerinde L = 12 aydr.
Mevsimsel deimeler, dalga uzunluklarnn birbirine eit olmas nedeniyle periyodik, tekrar tekrar meydana gelmi olmalar nedeniyle de dngsel zellie sahip deimelerdir.
Bir mevsimsel deimenin maksimum ve minimum noktas arasndaki ykseklik farkna dalga iddeti ad verilir. Mevsimsel deimelerin dalga iddetleri, ekil
14.3de grld gibi, farkl ya da eit olabilir.
Eer bir zaman serisindeki mevsimsel deimelerinin dalga iddetleri trend etkisinin belirledii genel eilimden bamszsa, bu serinin, eit mevsimsel dalga
iddetine sahip mevsimsel deime gsterdii , bamlyla eit olmayan dalga iddetine sahip mevsimsel deime gsterdii sylenir.
Mevsimsel deimelerin dalga uzunluunun ve dalga iddetinin doru olarak
belirlenmesi, zaman serisi zmlemelerinde en nemli konulardandr. nk;
bu durum, zmleme amacyla kullanlan yntem trnn ve model tipinin belirlenmesine etki eder. Mevsimsel deimeler dzenli deimeler olduundan,
herhangi bir zaman dnemi iin etkileri daha kolay tahminlenebilir.

ekil 14.3 eyrek

yllk bir rnek
zaman serisinin
kartezyen grafii.

300

statistik

yt

C2

1980

ekil 14.4
Konjonktrel
deime.

Uzun vadede trend etrafnda

artma ya da azalma
eklinde tekrarlanan
deimelere, konjonktrel
deimeler ad verilir.

Konjonktrel Bileen: Ekonomi ve i idaresi

alanlaryla ilgili deikenlerde genellikle, sabit bir
oranda art ya da azal grlmez. Trend dzeyi etrafnda, iki ile on yl ya da daha fazla yl zaman aralklaryla, herhangi bir dnemde, artma ya da azalma eklinde tekrarlanabilen deimeler gzlenir.
Konjonktrel deime ad verilen bu deimelerin
etkisini aklayan bileene konjonktrel bileen
denir. rnein, lkemizde yaanan ubat-2001 kriziyle birlikte pek ok ekonomi ve i idaresiyle ilgili
t
1990
2000
deiken azalan ya da artan deerler alma eilimiZaman
ne girmitir. Yatrmlar azalm, hatta durmu, retim azalm, dolaysyla gelirler azalm, zetle ekonomi durgunluk dnemine girmitir. Bu eilimin yn, alnan ok ynl tedbirlerle artan ya da azalan ynde eilime dntrlmeye allmaktadr. Bu durum,
yeniden; yatrmlarda, retimde ve gelirde artlara yol aacak, pek ok deikenin zaman iindeki deerlerinde artlara ya da azallara sebep olabilecektir. Ancak, unutulmamaldr ki, uzun bir zaman dnemi iinde, herhangi bir zamanda
yeni benzer ya da baka trl bir krizle karlalabilir. Aklanan trden deimeler tekrarlanr gider. Konjonktrel deime gsteren rnek bir grafik, ekil 14.4te
verilmitir.
Konjonktrel bileenin aklad deimeler periyodik olmayan, ancak dngsel olan deimelerdir. Bu deimeler, ekonomi ve i idaresiyle ilgili deikenler zerinde ayn iddette olmasa da ayn ynde etki ederler. Konjonktrn artma
ynndeki etkisi, trendin art eilimini hzlandrr. Buna karlk, konjonktrn
azalma ynndeki etkisi trendin art hzn yavalatr, hatta tamamen durdurabilir.
Konjonktrel deimelerin sadece ekonomik faktrlerdeki deimelerden
meydana gelmesi gerekmez. rnein; iklim koullarndaki deimeler, tarm
rnlerinin retim miktarlarnda konjonktrel deimelere neden olabilir. Yine
modadaki deimeler, belirli bir rnn satlar zerinde dngsel deimelere
neden olabilir.
Rassal Bileen: Zaman serilerindeki dzensiz deimelere rassal deime
ad verilir. Rassal deimeler, beklenmedik olaylarn zaman serileri zerindeki etkisiyle meydana gelen deimelerdir. rnein; deprem, siyasal karklklar, sava, grev ve lokavt, rakip firmalarn politikalarndaki deiiklikler v.b. gibi etkiler,
rassal deimelere neden olur. Rassal Bileen, zaman serileri zerinde trendin,
mevsimsel bileenin ve konjonktrel bileenin etkisi ayrtrldktan sonra geride
kalan etkiyi aklayan bileendir.

Yanltc Faktrler
Baz aylk zaman serilerinde bir ayn gzlem deeri, ilgili deikenin o ay iinde
alm olduu deerlerin toplamndan olumaktadr. Bu tr zaman serilerinin
gzlem deerleri aylarn gn saylarnn 28 (bazan 29), 30 ve 31 olmasndan ya da
bayram ve hafta sonu tatilleri nedeniyle, aylarn ign saylarnn farkl olmasndan
etkilenmektedir.
Aylarn gn ve ign saylarndaki fakllklar zaman serilerinde mevsimsel deime varm gibi izlenim yarattklar iin, zaman serilerini etkileyen nemli yanltc faktrler olarak bilinirler. Aylk sat miktarlarna ilikin zaman serileri, bu yanltc faktrlerden etkilenen serilere rnek olarak verilebilir.

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

301

Gzlem deerleri para birimiyle ifade edilmi olan zaman serileri, enflasyon
nedeniyle meydana gelen fiyat deiikliklerinin etkisi altnda kalrlar. Fiyat deiiklikleri, bu tr zaman serilerinde trend etkisi varm gibi izlenim yaratan bir baka yanltc faktr olarak bilinmektedir. Yllk renci yurt cretleri, zaman serisi
fiyat deiikliklerinin etkisinde olan serilere rnek olarak verilebilir.
Zaman serilerini zmlemeye gemeden nce, eer gerekliyse, serileri aylarn gn ve ign saylarnn farkl olmas ya da fiyat deiiklikleri gibi yanltc
faktrlerin etkisinden arndrmak gerekir. Aksi halde zmleme sonucu, hatal
bilgi retilmi olur. Uygulamalarda zaman serisi gzlem deerlerinin yanltc faktrlerin etkisinden arndrlmas amacyla, gn says, ign says ya da fiyat deiikliklerine ilikin uygun dzeltmelerin yaplmas gerekir.
Gn says ve ign saysna ilikin dzeltilmi gzlem deerlerinin hesaplanmas iin srasyla, aadaki eitliklerden yararlanlr:
GSD =

GSD =

Ortalama Bir Aydaki Gn Says

. yt
Dzeltme Yaplacak Aydaki Gn Says
Ortalama Bir Aydaki gn Says
. yt
Dzeltme Yaplacak Aydaki gn Says

Burada,
GSD = Gn says bakmndan dzeltmeyi,
GSD = gn says bakmndan dzeltmeyi,
yt = Dzeltme yaplacak ayn gzlem deerini gstermektedir.
Zaman serilerini fiyat deiikliklerinin etkisinden arndrmak iin yaplacak dzeltmeyse, cari fiyatlarla verilmi gzlem deerlerinin sabit fiyatlara dntrlmesi suretiyle yaplr. Bu amala, cari fiyatlarla verilmi gzlem deerleri toptan
eya fiyatlar indeksi, tketici fiyatlar indeksi v.b. gibi uygun indekse blnr.
1. Trende neden olan etkileri aklaynz.
2. Dalga uzunluu nedir?
3. Zaman serilerini etkileyen yanltc faktrler nelerdir?

ZAMAN SERS ZMLEMES

AMA

Zaman serisi zmlemesi kavramn aklayabilecek ve hareketli

ortalamalar hesaplayabileceksiniz.

Zaman Serisi zmlemesi Tanm

Zaman serisi gzlem deerleri zerinde rassal deimelerin yannda dier zaman
serisi bileenlerinden hangilerinin etkili olduunun belirlenmesi almalarna,
zaman serisi zmlemesi denir. Bu tanm kapsamnda, zaman serisi zmlemesinin amac, serinin hangi bileenlerin etkisinde olduunu belirlemek ve her
bileenin etkisini tahminlemek, (baka bir anlatmla) ilgili zaman serisinin zelliklerini aklayabilmektir.

SIRA SZDE

302

statistik

Zaman serisi zmlemesinin ikinci ve en nemli amac, serinin ngr amacyla zmlenmesidir. Zaman serisi gzlem deerleri arasnda bamlln, i bamlln, var olmas ve serideki deimelere neden olan etkilerin gelecekte de
ayn ekilde devam edecei varsaymyla, bir zaman serisinin gemi dnem gzlem deerlerini kullanarak, gelecek dnem ngr deerlerini elde etmek mmkn olabilmektedir. Zaman serileri zmlemesini, bamsz gzlem deerlerinden meydana gelen serilerin zmlemesinden ayran bu nemli zellik, ngr
amacyla zaman serisi zmlemesi tanm yapma gereini ortaya karmaktadr.
Zaman serilerinin ngr amacyla zmlemesi, bir zaman serisini etkileyen unsurlarn belirlenmesi, yaplan belirlemeden yararlanarak gemiin aklanmas ve
istatistiksel adan normale gre gerekleen durumun deerlendirilmesi, belirlenen unsurlarn gelecekte de seriyi ayn ekilde etkilemeye devam edecei varsaym altnda, gelecek dnemler iin ngrler yaplmas ve bunlarn karar verme
ve planlama faaliyetleri iin kullanma sunulmas almalardr.
Karar verme ve planlama faaliyetlerine her geen gn artan gereksinim, zaman
serilerinin ngr amacyla zmlemesini nemli bir konu haline getirmektedir.
Ana izgileriyle zmlemelerde, zaman serisi bileenleriyle ilgilenilmektedir.
Bu nitenin izleyen blmlerinde, zaman serisi zmlemelerinin bileenlere
ayrma yntemiyle nasl incelenecei konusu, uygulamal olarak ele alnacaktr.

Zaman Serisi zmlemesinde Hareketli Ortalamalar

Hareketli ortalamalar zaman serilerini mevsimsel ve rassal bileenlerin etkisinden
arndrmak suretiyle, bu serilerin genel eilimini elde etmek amacyla bavurulan
bir istatistiksel yaklamdr.
Hareketli ortalamalarn hesaplanmasndaki aamalar, aada ayrntlaryla ele
alnmtr.
Zaman serisinin ilk gzlem deerinden balamak zere k sayda y1, y2, ..., yk
gzlem deerinden oluan bir kme belirlenir. Bu kmede yer alan gzlem
deerleri iin aritmetik ortalama x1 hesaplanr. Burada k, oluturulan kmedeki gzlem deeri saysn gsterir. Hesaplanacak hareketli ortalamalar serisini etkiledii iin knn deerini belirlemek nemlidir. Aylk serilerde mevsimsel dalga uzunluu L = 12, mevsimlik ve eyrek yllk serilerde dalga
uzunluu L = 4 deerleri, k deeri olarak alnr. k = 3 ya da daha kk hareketli ortalamalar, genellikle aylk zaman serilerini rassal bileenin etkisinden arndrmak amacyla kullanlr. nk rassal etkiler aydan uzun srmez. Hareketli ortalamalar, belirlenen k deeriyle isimlendirilirler. rnein; k
= 3 ise 3erli hareketli ortalamalar (3erli H.O), k = 4 iin 4erli hareketli ortalamalar (4erli H.O) gibi.
lk k saydaki gzlem deerleri kmesinin ilk gzlem deeri y1 kmeden
karlr. (k+1)inci sradaki gzlem deeri yk+1 kmeye dahil edilerek k
gzlem deerinden oluan ikinci bir kme oluturulur ve bu kme iin de
aritmetik ortalama x2 hesaplanr.
Bu ilemler benzer ekilde srdrlerek k tek sayysa n-(k-1) sayda, k ift
sayysa n-k sayda gzlem deerleri kmeleri oluturulur ve n-(k-1) ya da
n-k sayda aritmetik ortalama hesaplanm olur.
Hesaplanan aritmetik ortalamalar (bir baka ifadeyle hareketli ortalamalar), ait
olduklar kmenin tam ortalamasna kar gelecek ekilde yazlr. Gzlem says
deeri tek olduunda, hesaplanan ortalamalar hesaplandklar kmenin bir terimi-

303

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

ne kar gelir. 3erli H.Olar Tablo 14.2de gsterilmitir. rnein, t=2 zaman dnemine karlk gelen 3erli H.O aadaki gibi hesaplanmtr.
y1 + y2 + y3 10 + 31 + 43
=
= 28
3
3
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

yt
10
31
43
16
11
33
45
17
13
34

Tablo 14.2 erli

hareketli
ortalamalar.

3erli H.O
28
30

21.,33

k iftse, rnein 4erli hareketli ortalamalarn uygulanmas halinde hesaplanan

hareketli ortalamalar ait olduklar kmedeki herhangi bir gzlem deerine (ya da
zaman dnemine) kar gelmezler. rnein; Tablo 14.3de 3nc sutnda yer alan
ilk drt gzlem deerinden oluan birinci kmenin hesaplanan aritmetik ortalamas 10 + 31 + 43 + 16 = 25 y2 ile y3 gzlem deerleri arasnda t = 2.5 zaman
4
noktasna kar gelmektedir. Hesaplanan hareketli ortalamalarn ait olduklar kmedeki herhangi bir gzlem deerine kar gelmesini salamak amacyla, yeniden
2erli hareketli ortalamalar alnr. Bu hareketli ortalamalara merkeziletirilmi
hareketli ortalamalar ad verilir. Hesaplanan merkeziletirilmi ortalamalar Tablo
14.3de gsterilmitir.
T

4erli H.O

10

31

2erli H.O
Merkeziletirilmi H.O
-

25
3

43

25.12
25.25

16

25.50
25.75
.
.
.
.
.
.

11

33

45

17

13

.
.
.
.
.
.
.
.
-

10

34

27.25

Tablo 14.3 Drderli

hareketli
ortalamalar.

304

statistik

rnein birinci ve ikinci drderli hareketli ortalamalar x1 = 25 ve x2 = 25,25

dir. Buna gre birinci merkeziletirilmi hareketli ortalama
x1 + x2 25 + 25.25
=
= 25.12
2
2
ilemiyle bulunmutur.
Hareketli ortalamalar, mevsimsel ve rassal bileenlerin etkisinden arndrlm
trend ve konjonktrel bileenlerin etkisini gsteren deerlerdir. Zaman serilerinin
zmlenmesi srecinde k ift sayysa merkeziletirilmi hareketli ortalamalar, k
tek sayysa hareketli ortalamalar kullanlr.
SIRA SZDE

1. Zaman serisi zmlemesi kavramn aklaynz.

2. Hareketli ortalamalarn hesaplanmasnda izlenen aamalar sralaynz.
3. Merkeziletirilmi hareketli ortalamalara, hangi zellikteki serilerde gereksinilir?
Aklaynz.

ZAMAN SERS ZMLEMESNDE BLEENLERE

AYIRMA YNTEM

AMA

Mevsimsel olmayan ve mevsimsel serilerin, betimsel ve ngr

amalaryla zmlenmesinde, bileenlerine ayrma modellerini
uygulayabileceksiniz.

Genel Aklamalar
Bu yntemin esas, zaman serisi bileenlerinin, serinin gzlem deerleri zerindeki etkilerini ayr ayr tahminlemek ve bu tahminlerden yararlanarak, serinin zelliklerini aklamaya imkan veren bilgiler retmektir. Ayrca; eer, zmlenecek
zaman serisinin parametreleri zaman iinde deimiyorsa (seriyi etkileyen bileenlerin etkileri gelecekte de seriyi ayn ekilde etkilemeye devam ederse), bu
tahminler, nokta ngrlerini hesaplamak amacyla da kullanlabilir.
Bileenlere ayrma yntemi, gemite yaygn olarak kullanlm olan betimsel
bir yntem olup, kuramsal yn olduka zayftr.

Ynteme likin Modeller

Bir aratrmac bir zaman serisini zmlemek istediinde, zaman serisi bileenlerinin etkilerini aratrmak durumundadr. nk; zaman serileri, rassal bileenin
yannda, dier bileenin deiik kombinasyonlarnn etkisinde, bunlarn adeta
ortak bir sonucu niteliindedir. Bu durum, zaman serisinin herhangi bir t dnemindeki yt gzlem deeriyle yukarda belirtilen zaman serisi bileenleri arasnda,
yt = Tt . Mt . Kt . Rt

arpmsal

ya da
yt = Tt + Mt + Kt + Rt

toplamsal

eklinde bir ilikiye yer veren modelle aklanmaktadr.

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

Burada
yt = Zaman serisinin t zaman dnemindeki gzlem deerini,
Tt = Trend bileeninin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Mt = Mevsimsel bileenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Kt = Konjonktrel bileenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Rt = Rassal bileenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
gstermektedir.
zmlenmesi istenen zaman serisi, trend artarken (artan ya da azalrken) azalan dalga iddetine sahip mevsimsel deimeler gsteriyorsa ve seriyi aklayan
parametreler zaman iinde deimiyorsa, bu zaman serisinin zmlenmesi iin
arpmsal modelin kullanlmas uygundur. lgilenilen zaman serisinin parametreleri, zaman iinde deimiyorsa ve seriyi etkileyen mevsimsel deimelerin dalga
iddetleri birbirine eitse, (baka bir ifadeyle trend etkisinden bamszsa) toplamsal model tercih edilir. Ancak, gerek yaamda karlalan serilerin pek ounda
mevsimsel deimelerin dalga iddetleri farkllk gsterdii iin, zaman serisi zmlemelerinde, genellikle arpmsal model kullanlmaktadr. Bu nedenle bu
nitede arpmsal modele ilikin kuramsal aklamalara ve uygulamalarna yer
verilmitir.

Bileenlere Ayrma Yntemiyle zmlemede Aamalar

Serinin Yanltc Faktrlerin Etkisinden Arndrlmas
Kimi zaman, serilerinde trend ya da mevsimsel bileenin etkisi varm gibi izlenim
yaratan ve daha nce aklanan yanltc faktrlerin etkisi olabilir. Zaman serilerini zmlemeye gemeden nce, serilerin eer gerekliyse, sz konusu etkilerden
arndrlmas gerekir. Bu amala yine daha nce sz edilen (gn says, ign
says ya da fiyat deimeleri bakmndan) uygun dzeltme ilemlerine bavurulur. Gerekli olan dzeltme ilemlerine bavurmadan yaplacak zmlemelerde,
zaman serisi bileenlerine ilikin tahminler hatal ve bu tahminleri kullanarak elde edilecek ngrler tutarsz olabilir.

arpmsal Modelin Uygulanmas

Zaman serilerinin mevsimsel olmayan ve mevsimsel seriler olarak snflandrlmas, zaman serisi zmlemelerinde kullanlan en nemli bir snflandrmadr. Bu
nedenle, yukarda aklanan arpmsal modellerin uygulamalar, bu snflandrmaya uygun olarak, ayr ayr balklar altnda yaplmtr.

Mevsimsel Olmayan Serilerin zmlenmesinde arpmsal Modelin

Uygulanmas
Modele likin Aklamalar
Zaman serileri, Rt rassal bileenin yannda dier bileenin de mutlaka etkisinde olmayp, onlarn deiik kombinasyonlarnn etkisinde olabilmektedir. rnein; sk karlalan yllk zaman serileri, mevsimsel bileenin etkisini gstermezler. Mevsimsel olmayan serilerin aklanmasnda
yt = Tt . Kt . Rt

305

306

statistik

arpmsal model uygulanabilir. Bu model tr tercih edildiinde, zaman serisini

etkileyen Tt , Kt ve Rt bileenlerine ilikin tt , kt ve rt tahminlerinin ayr ayr hesaplanmas gerekir. Bu durumda zaman serisinin t dnemine ait tahmin deeri,
y't = tt . kt . rt
olur.
Eer, ilgilenilen zaman serisinin gzlem deerleri zerinde, mevsimsel bileeninin etkisi sz konusu deilse, seri, yllk zaman serisiyse, ngr amacyla yaplacak zmlemede kullanlacak arpmsal model,
yt = Tt + et
eklinde ifade edilir ve ytnin nokta ngr deeri y't = tt olur.
Modelde Yer Alan Bileenlerin Tahminlenmesi Srecinde zlenen Aamalar
Trend Bileeninin Tahminlenmesi: zmlenen y1, y2, ... , yn serisinin t dnemindeki Tt bileenini tahminleyebilmek iin, bu serinin gzlem deerlerine,
genellikle
Tt = b0 + b1t

dorusal trend

ya da
Tt = b0 + b1t + b2t2

erisel trend

eitlikleri uygulanr (y1, y2, ... , yn gzlem deerleri yanltc faktrlerin etkisinden
arndrlm olduu varsaylmtr). Bu uygulamayla zaman ve gzlem deerleri
arasnda fonksiyonel bir iliki kurulmu olur.
Burada b0, b1 ve b2 tahminlenecek model parametrelerini gstermektedir. Bu
iki modelden hangisinin, Ttin tahminlenmesi iin kullanlacana karar verebilmek amacyla, serinin kartezyen grafii incelenir. Serinin trendi ekil 14.2a ve b
rneklerine benziyorsa, Tt in tahminlenmesi iin, dorusal modelin ekil 14.2c ve
d rneklerine benzemesi durumunda erisel modelin tercih edilmesi nerilir.
Trend bileeni Tt in tt tahmini iin dorusal model
tt = b0 + b1t
erisel model
tt = b0 + b1t + b2t2
eitlikleri ile ifade edilir. Burada b0, b1 ve b2 srasyla b0, b1 ve b2 nin tahminlerini gsterirler ve aada verilen En Kk Kareler Normal Denklemlerinin zmlenmesiyle hesaplanrlar.
Dorusal Trend modeline ilikin En Kk Kareler Normal Denklemleri
yt = nb0 + b1 t
yt t = b0 t + b1 t2

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

Erisel Trend modeline ilikin En Kk Kareler Normal Denklemleri

yt = nb0 + b1 t + b2 t2
yt t = b0 t + b1 t2 + b2 t3
yt t2= b0 t2+ b1 t3 + b2 t4
eitlikleriyle ifade edilmektedir.
Ancak, bilgisayar desteinin olmad durumlarda, hesaplamalarda kolaylk
salad iin, yukardaki En Kk Kareler Normal Denklemlerinden deil, onlarn sadeletirilmi yazlmlarndan yararlanlr. En Kk Kareler Normal Denklemlerinde sadeletirmeler zaman dnemlerine (daha nce aklanm olduu gibi) t = 1, 2, ..., n kodlar vermek yerine, serinin medyan dnemine sfr kodu verilmesi ve dier dnemlere ilikin kodlamalarda, t = 0 olacak ekilde, dzenleme yaplmasyla salanm olur.
Serinin terim says n tek sayysa medyan dnem vardr ve bu dnem t = 0 olarak kodlanrsa, dier dnemler .... -3, -2 ,-1, 0, 1, 2, 3 .... kodlanm ve dolaysyla t = 0 elde edilmi olur.
Serinin terim says n ift sayysa medyan dnem yoktur. En ortadaki iki dnemin aritmetik ortalamas medyan dnem olarak kabul edilir. Bylece iki zaman noktasnn aral iki birim uzunluk olarak tanmlanm olur. Bu tanma gre serinin en ortasndaki iki dnemden ilkine t = -1 dierine t = 1 kodu verilerek
dier t dnemleri ... -5, -3, -1, 1, 3, 5, .... eklinde kodlanm olur. Burada da
ama t = 0a eit klmaktr.
Zaman deikeninin klarna verilecek kodlarn cebirsel toplamlarnn sfra
eitlenecek ekilde dzenlenmesi, En Kk Kareler Denklemlerini sadeletirir.
nk n bilinmeyenli denklem sistemi n-1 bilinmeyenli denklem sistemine dntrlm olur.
Sadeletirilmi normal denklemler aada verilmitir.
Dorusal Modele likin Sadeletirilmi Normal Denklemler
yt = nb0
ytt = b1 t2
eitlikleriyle,
Erisel Modele likin Sadeletirilmi Normal Denklemlerse,
yt = nb0 + b2 t2
yt t = b1 t2
yt t2 = b0 t2 + b2 t4
eitlikleriyle ifade edilir.
Tahmin edilen trend dorusu ya da erisinin zaman serisini aklama gc
(yt - tt)2 = minimum koulunu salamasyla ilikilidir. yt gzlem deerleriyle tt
trend tahmin deerleri arasnda
yt = tt

ve

yt tt

307

308

statistik

ilikisi vardr. Gzlem deerleriyle trend tahmin deerleri arasndaki farklara

(yt - tt), tahmin hatalar ad verilir. Tahmin hatalarnn ortalama ls standart
hata, serideki gzlem deeri says n 30 ise,
sy =

(y t - tt)2
n

Buna karlk, n < 30 olduunda

sy =

(y t - tt)2
n-k

eitlii ile hesaplanr. Burada k, uygulanan trend denklemindeki tahminlenen

parametre saysn gsterir. Bu say, dorusal model iin k = 2, erisel model iin
k = 3 alnr.
Bir zaman serisi trendinin tahmininde tercih edilecek denklem trne karar
verebilmek iin, trendi her iki denkleme gre tahmin etmek ve standart hatalarn karlatrmak gerekir. Standart hatas kk olan dierine tercih edilir.
Bu nitede yer alan rnek zmlerde, sadece bir trend modelinin uygulamasna yer verilecei iin, seriyi daha iyi aklayan trend denkleminin belirlenmesi kartezyen grafiin incelenmesiyle yaplacak, standart hata lsnden
yararlanlmayacaktr.

RNEK 1
ZM

Tablo 14.1de verilen zaman serisinin trend bileenini tahminleyiniz.

Tablo 14.1de verilen zaman serisinin ekil 14.1de verilen grafii incelendiinde
serinin dorusal artan bir eilim gsterdii sylenebilir. Seride yanltc faktrlerin
etkisi olmad varsaylmtr.
Bu grsel tespit nedeniyle, Ttnin tahminlenebilmesi iin seri deerlerine
Tt = b0 + b1t
dorusal model uygulanmtr. Modelin b0 ve b1 parametrelerinin tahminleri b0 ve b1,
En Kk Kareler Normal Denklemlerinden yararlanarak aadaki gibi hesaplanr:
lgili deerler Tablo 14.4den elde edilmitir.
yt = 269.987
t = 91
t2 = 819
ytt = 2197.06
Bu deerler normal denklemlerde yerlerine konarak,
269.987 = 13b0 + 91b1
2197.06 = 91b0 + 819b1

-7(269.978) = -7(13)b0 + (-7)(91)b1

2197.06 = 91b0 + 819b1
-1889.,846 = -91b0 - 637b1
2197.06 = 91b0 + 819b1
307.214 = 0 + 182b 1
182
182
b1 = 1.688

309

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

olarak elde edilir. b1 deeri ilk eitlikte yerine konarak,

269.987 = 13b0 + 91.1688
b0 = 8.955
olarak elde edilir. Sonulara gre Ttnin dorusal tahmin modeli tt
tt = b0 + b1t = 8.955 + 1.688t
olarak elde edilir. b1 = 1,688 pozitif bir deer olduu iin serinin trendi, artan eilime sahiptir (b1 trend dorusunun eimini gsterir).
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Toplam

ihracat = yt
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21.637
23.224
26.261
26.974
26,587
27.775
31.186
269.987

t2
1
4
9
16
25
36
49
64
81
100
121
144
169
819

t . yt
11.625
25.918
40.779
58.86
76.725
108.636
151.459
185.792
236.349
269.74
292.457
333.3
405.418
2197.058

tt = 8.955 + 1.688t
10.642
12.33
14.018
15.705
17.393
19.081
20.768
22.456
24.143
25.831
27.519
29.206
30.894
269.986

Bu tahmin modelinde t iin t = 1, 2, ........, 13 deerlerini uygulamak suretiyle Tablo 14.4teki tahmin deerleri tt hesaplanm olur. rnein, Tablo 14.4te t = 2 iin
hesaplanan t2 = 12.33 trend tahmin deeri,
t2 = 8.955 + 1.688 (2) = 12.33
eklinde elde edilmitir.

Konjonktrel Bileenin Tahminlenmesi: Bu tahminleme iin, serinin nce,

trend bileeninden arndrlmas gerekir. Bu arndrma yt gzlem deerini tt tahy
min deerlerine blmek ( t ) suretiyle yaplr.
tt
yt' = tt . kt . rt
olduundan
yt tt . kt . rt
=
= kt . rt
tt
tt
trend bileeninden arndrlm seri deerleri, bir baka ifadeyle Konjonktrel ve
rassal bileenlerin kt . rt tahminleri elde edilmi olur. Yl ya da daha uzun zaman

Tablo 14.4
Dorusal trend
tahminleri.

310

statistik

aralklaryla yaplan lmlerden meydana gelen zaman serilerinde Kt konjonktrel

bileeninin, tahmin deeri kt genellikle Rt rassal bileeninin tahmin deeri rt ile
y
birlikte kt . rt = t eitliiyle tahmin edilir. Tahmin edilmi olan kt . rt tahminleri
tt
sanki, Kt bileeninin kt tahminiymi gibi yorumlanrlar. kt . rt = 1 olduunda zaman, serisinin t dnemindeki gzlem deeri zerinde konjonktrel etkinin grlmedii yorumu yaplr. kt . rt > 1 ya da kt . rt < 1 olmas durumlarnda serinin
t dnemindeki gzlem deeri zerinde konjonktrel etkinin olduu yorumu yaplr. Birinci durumdaki etki, serinin trendin zerinde deer almasna, ikinci durumdaki etkiyse trendin altnda deer almasna neden olur. Varolan etkinin dzeyi kt . rt - 1 fark alnarak belirlenir ve yorum kolayl salamak iin bu fark
100 ile arplr.

RNEK 2

ZM

Tablo 14.1deki zaman serisinin konjonktrel bileeninin etkisini

tahminleyiniz.
Tablo 14.1de verilen seri iin kt . rt tahmin deerleri Tablo 14.5te verilmitir. rnein; t = 2 iin y2 = 12.959 ve t2 = 12.33 olduuna gre, trend bileenin etkisinden arndrlm seri deeri,
yt y2 12.959
=
=
= 1.051
tt
t2 12.33
bulunmu olur. Bu 1.05 deeri t = 2 iin Konjonktrel ve rassal bileenlerin t dnemindeki k2 . r2 tahmin deerini verir.

Tablo 14.5:
kt . rt tahminleri

t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13

ihracat = yt
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21,637
23.224
26.261
26.974
26.587
27.775
31.186

tt = 8.955 + 1.688t
10.642
12.33
14.018
15.705
17.393
19.081
20.768
22.456
24.143
25.831
27.519
29.206
30.894

yt/tt = kt . rt
1.092
1.051
0.97
0.937
0.882
0.949
1.042
1.034
1.088
1.044
0.966
0.951
1.009

Tablo 14.5 incelendiinde, ihracat deikeni konjonktr etkisiyle rnein, 1990 ylnda (t = 2 iin) (1.051 - 1) . 100 = %5.1 orannda normalin (trend deerinin) zerinde deer alm, buna karlk 1991 ylnda (t = 3 iin) (0.970 - 1) . 100 = %-3 orannda normalin (trend deerinin) altnda deer almtr denir. Genel olarak kt . rt
tahminleri 1e ok yakn deerler olduundan incelenen dnemde ihracat deikeni zeride konjonktrn etkisi yoktur yorumu yaplabilir.

311

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

ngr Deerlerinin Tretilmesi: Daha nce de aklanm olduu gibi,

Konjonktrel ve Rassal Bileenlere ilikin gvenilir ngrler tretilemedii iin,
ngr amacyla zmlemelerde genellikle bu iki bileenle ilgilenilmez ve arpmsal ngr modellerinde bu iki bileene yer verilmez. Bu durumda t+1 n dnem iin ngr modeli
yt+1 = Tt+1 + et+1
olur. Dorusal Trend bileeni t dnemi iin
Tt = b0 + b1t
ile aklandndan bu ngr modeli aadaki gibi de yazlabilir:
yt+1 = b0 + b1 tt+1 + et+1
Trend bileeni Tt nin tahmini tt
tt = b0 + b1t
eitliiyle ifade edildiinden t+1 n dnem ngr deeri
y't+1 = tt+1 = b0 + b1(t + 1)
eitliiyle hesaplanm olur.

RNEK 3

Tablo 14.1deki zaman serisi iin 2002 yl ngr deerini hesaplaynz.

y'14 ngr deeri

y'14 = b0 + b1(t + 1) = 8.955 + 1.688(14) = 32.587
olur. Bu 2002 yl iin ihracat ngr deerini ifade eder. Bu tahmin modelinde t
yerine srasyla t + 2 = 13 + 2 = 15, t + 3 = 13 + 3 = 16 ve ... yazarak dier dnemler iin ngrler yaplabilir.

Mevsimsel Serilerin zmlenmesinde arpmsal Modelin Uygulanmas

Modele likin Aklamalar
Bilindii gibi, eyrek yllk, mevsimlik ve aylk zaman serileri, genellikle mevsimsel bileenin etkisini gsterirler. Anmsanaca gibi, mevsimsel serileri aklamak
amacyla kullanlan arpmsal model genel olarak,
yt = Tt . Mt . Kt . Rt
ve bu modele ilikin tahmin modeli de,
y't = tt . mt + kt . rt

ZM

lgilendiimiz rnek iin 2002 yl t + 1 = 13 + 1 = 14 iin

312

statistik

gibi gsterilir. Ancak, ngr amacyla yaplacak zmlemelerde de mevsimsel

olmayan arpmsal modeller iin aklanan nedenle, Konjonktrel ve Rassal bileenlere yer verilmemektedir. Buna gre, t dnemi iin ngr modeli,
y't = tt . mt
eitliiyle ifade edilmi olur.
Modelde Yer Alan Bileenlerin Tahminlenmesi Srecinde zlenen Aamalar
Yukardaki arpmsal modeller kullanlarak, mevsimsel serilerin zmlenmesinde aadaki sra izlenir.
Mevsimsel Bileenin Tahminlenmesi: Bu tahminleme 4 aamada gerekletirilir:
I. ncelikle serinin mevsimsel dalga uzunluu, L belirlenir. Mevsimsel deimelerin dalga uzunluklar mevsimlik (ya da eyrek yllk) serilerde L = 4,
aylk serilerde L = 12 olup, genellikle birbirine eittir. Baz serilerde mevsimsel deimelerin her birinin dalga uzunluklar eit olmayabilir. Bu durumda ortalama dalga uzunluu, L deeri olarak anlabilir.
II. Serinin hareketli ortalamalar (ya da merkeziletirilmi hareketli ortalamalar) hesaplanr. Eer k tek sayysa merkezletirilmi hareketli ortalamalara gereksinim duyulmaz. Hesaplanan hareketli ortalamalar mevsimsel ve rassal
bileenlerden (mt . rt) arndrlm, trend ve konjonktrel bileenlerin etkisini gsteren seri deerleridir. Bu durum matematiksel olarak t dnemi iin,
t . mt . kt . rt
yt
= t
= tt . kt
mt . rt
mt . rt
eitliiyle ifade edilir.
III. yt gzlem deerleri, hareketli ortalamalara (ya da merkeziletirilmi hareketli ortalamalara) blnerek, Mt . Rt bileenlerinin tahmini mt . rt aadaki eitlik kullanlarak hesaplanr.
yt
= mt . rt
tt . kt
IV. Son ilem, mevsimsel bileenin tahminlenmesidir. Bunun iin, Mt . Rt bileenlerinin mt . rt tahminlerinden rt etkisinin arndrlmas ve mt tahmininin
elde edilmesi gerekir. Mevsimsel bileeni tahminlemek iin ayn zaman dnemine kar gelen mt . rt tahmin deerleri gruplandrlarak ortalamalar hesaplanr. rnein; birbirini izleyen yllarn ayn aylarnn, mevsimlerinin ya
da eyrek yllarnn mt . rt tahmin deerleri gruplandrlr ve ortalamalar hesaplanr. Bu ortalamalarn says t = 1, 2 .... L olup mt simgesiyle gsterilir.
L

mt = L olmaldr. Eer bu eitlik salanmyorsa, eitliin salanmas

t=1

ve mt tahminlerinin elde edilmesi iin mt = mt .

L
L

dzeltmesi yaplr.

mt

t=1

t = 1, 2 ..., L sayda dzeltilmi mt. tahminleri, rnein; bir yln 12 ay, 4

mevsimi (ya da 4 eyrek yl) iin mevsimsel deimeyi ifade eden tahminler olarak alnr.

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

313

Mevsimsel Bileenden Arndrlm Seri Deerlerinin Tahminlenmesi:

Bu tahminler dt ile gsterilir ve
dt =

yt tt . mt . rt
=
mt
mt

eitliinden hesaplanr.
Eer mt tahmin deeri 1den kkse buna kar gelen mevsimsel deimeden arndrlm gzlem deeri dt, gerek gzlem deeri ytden byk deerli, mt
tahmin deeri 1den bykse dt, yt deerinden kk olur. Mevsim etkisinden
arndrlm gzlem deerleri dt trend deerlerine yaklarlar. Bir baka ifadeyle
mt > 1 olduunda mevsimsel bileen t dnemindeki gzlem deerinin ayn dnemdeki normal deerden (normal deer Tt . Mt dir) byk deer almasna neden olurken, mt < 1 olduunda tersi sz konusu olur.
Trend Bileeninin Tahminlenmesi: Trend bileeninin t dnemine ilikin Tt
bileenin tt tahmini iin mevsimsel olmayan serilere uygulanan zmleme sreci aynen izlenir. Buradaki tek farkllk, trend eitliklerinin gerek yt gzlem deerlerine deil, mevsimsel bileenin etkisinden arndrlm olan dt serisine uygulanacak olmasdr.
Konjonktrel ve Rassal Bileenlerin Tahminlenmesi: Mevsim etkisinden arndrlm dt deerlerini kullanarak Kt . Rt bileenlerinin kt . rt ya da kt ve
rt tahminleri iin mevsimsel olmayan serilere uygulanan zmleme sreci aynen uygulanr.
ngr Deerlerinin Hesaplanmas: Daha nce de akland gibi, bileenlere ayrma yntemiyle yaplan ngr amal zmlemelerde konjonktrel
ve rassal bileenlerle ilgilenilmemektedir. Bu durumda, t + 1 n dnem iin, yt+1in
ngr deeri y't+1 = tt+1 . mt+1 eitliiyle hesaplanr.
Tm yukarda sz edilenlere ilikin uygulama, aadaki rnekte gsterilmitir.
Aadaki seriyi arpmsal model kullanarak zmleyiniz.
eyrek Yllar
1989Q1
1989Q2
1989Q3
1989Q4
1990Q1
1990Q2
1990Q3
1990Q4
1991Q1
1991Q2
1991Q3
1991Q4

yt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16

eyrek Yllar
1992Q1
1992Q2
1992Q3
1992Q4
1993Q1
1993Q2
1993Q3
1993Q4
1994Q1
1994Q2
1994Q3
1994Q4

yt
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54

RNEK 4
Tablo 14.6 eyrek
yllk zaman serisi.

314

ZM

statistik

Mevsimsel bileenin tahminlenmesi (Mevsim ndeksinin Tahminlenmesi):

ekil 14.5 incelendiinde, serinin rassal bileenin yannda, artan trend ve dalga
uzunluu L = 4 olan deien dalga iddetli mevsimsel bileene sahip olduu grlmektedir. Serinin yanltc faktrlerin etkisinde olmad varsaylmtr.

5500

4500

3500

ekil 14. 5 Tablo

14.6da verilen
zaman serisinin
grafii.

2500
Index

10

15

20

EYREK YIL

Bu bilgilere gre serinin aklanmasnda kullanlabilecek arpmsal model,

yt = Tt . Mt . Kt . Rt
eklinde ifade edilir. Mevsimsel dalga uzunluu L = 4 olduundan, mevsimsel bileenin tahminlenmesi iin serinin nce, drderli (L = k = 4) hareketli ortalamalar, sonra da merkeziletirilmi hareketli ortalamalar hesaplanmtr. Tablo 14.7de
gsterilmi olan merkeziletirilmi ortalamalar, trend ve konjonktrel bileenlerin
tahmin deerlerini (tt . kt) ya da mevsimsel ve rassal bileenlerden (mt . rt) arndrlm deerlerini gsterirler. (mt . rt) tahminleri,
yt
= mt . rt
tt . kt
eitlii kullanlarak hesaplanr.

315

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

Merkeziletirilmi
Hareketli
Ortalama (HO)
yt
tt . kt
= m t. rt
HO

eyrek
Yllar

yt

1989Q1
1989Q2
1989Q3
1989Q4
1990Q1
1990Q2
1990Q3
1990Q4
1991Q1
1991Q2
1991Q3
1991Q4
1992Q1
1992Q2
1992Q3
1992Q4
1993Q1
1993Q2
1993Q3
1993Q4
1994Q1
1994Q2
1994Q3
1994Q4

2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54

2930.06
2975.39
3033.16
3154.65
3287.86
3355.84
3419.52
3430.82
3419.78
3490.99
3602.37
3671.30
3694.07
3731.23
3735.56
3777.20
3855.40
3918.73
4119.56
4401.34

0.8764
1.2366
0.9871
0.8702
0.8692
1.2994
0.9880
0.8467
0.9382
1.1747
0.9854
0.8997
1.0019
1.1149
0.9833
0.9205
0.9238
1.1821
0.9288
0.8703

Mevsim
ndeksi

Tablo 14.7
Merkeziletirilmi
hareketli
ortalamalar ve
mevsim indeksleri.

0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1,2

Mevsimsel bileenin tahminlenmesiyle ilgili son ilem olarak, Tablo 14.7deki mt . rt

tahminlerinden, rt bileeninin etkisinin arndrlmas ve mt mevsimsel bileeninin tahmin
edilmesi iin, ayn eyrek yllara kar gelen mt . rt tahmin deerleri, Tablo 14.8de gsterildii gibi gruplandrlm ve her grup iin mt ortalamalar hesaplanmtr.

Yllar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
Ortalama = mt

1
----0.9871
0.9880
0.9854
0.9833
0.9288
0.97452

eyrek Yllar
2
3
-----0.8764
0.8702
0.8692
0.8467
0.9382
0.8997
1.0019
0.9205
0.9238
0.8703
----0.88148
0.9219

mt = L = 4

t=1

olmaldr.
L

mt = 0,9746 + 0,8816 + 0,9220 + 1,2020 = 4,0002

t=1

4
1.2366
1.2994
1.1747
1.1149
1.1821
-----1.20154

Tablo 14.8
eyrek yllar
itibaryla
gruplandrlm
mt . rt ve mt
tahminleri.

316

statistik

hesaplanan bu deer 4e eit kabul edildii iin mevsimsel bileen tahminlerinde

dzeltme yapma gerei duyulmamtr. Her bir eyree ilikin hesaplanan grup
ortalamalar mt lar, Tablo 14.7de olduu gibi, yllarn ilgili eyrekleri iin, mevsim bileen tahminleri (mevsim indeksleri) mt olarak alnmtr.
Serinin Mevsimsel Deimenin Etkisinden Arndrlmas: t dnemi iin,
mevsimsel

deimeden

arndrlm

deer,

simgesiyle

dt

gsterilir

ve

yt tt . mt . rt
eitliiyle hesaplanr. rnein, t = 1 iin Tablo 14.9daki
=
mt
mt
d t = 2889.97 deeri dt = 2803.27 = 2889.97 eklinde hesaplanmtr.
0.97
dt =

Trend Bileeninin Tahminlenmesi : Bu aamada Tt bileenin tt tahmini hesaplanr. Hesaplama iin, mevsim etkisinden arndrlm dt seri deerleri kullanlr.
Bu deerler,
dt =

yt tt . mt . kt . rt
=
= tt . kt . rt
mt
mt

bileenlerinin tahmin deerlerini gsterir. Trend bileeninin t dnemine ilikin

tt tahminin deerini hesaplamaya gemeden nce, dt serisinin kartezyen grafii
ekil 14.6da a ve b incelenir. Bu incelemeyle, dt serisini en iyi aklayacak
trend denklemi belirlenir. ekil 14.6da a ve b incelendiinde uygun olan trend
tahmin modelinin,
tt = b0 + b1t + b2t2
erisel modeli olabileceine karar verilmitir.

dt

dt

ekil 14.6
dt serisinin
grafikleri.

5000

5000

4000

4000

3000

3000
0

15

10

Zaman
(a)

20

25

15

10

20

25

Zaman
(b)

Bu tahmin modeli aadaki gibi sadeletirilmi, En Kk Kareler Normal Denklemleri yardmyla tt = 3525 + 37.2t + 0.504t2 olarak tahminlenmitir. Gerekli
olan veriler Tablo 14.9dan elde edilmitir. Bu erisel tahmin denkleminde, t yerine t = -23, -21, ...., 21, 23 deerleri yazlrsa, Tablo 14.10da verilen tt tahminleri elde edilmi olur.

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

317

Sadeletirilmi En Kk Kareler Normal Denklemleri

dt = nb0 + b2 t2

86910,3 = 24b0 + 4600b2

dt t = b1 t2

171178,48 = 4600b1

dt t2 = b0 t2 + b2 t4

17011448 = 4600b0 + 1583320b2

b1 = 37,2
b0 = 3525
b2 = 0,504
yt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
Toplam 86342,98

t
-23
-21
-19
-17
-15
-13
-11
-9
-7
-5
-3
-1
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
0

yt/mt=tt.kt=dt
2889.97
2924.85
2791.44
3066.19
3086.94
3119.84
3107.30
3633.99
3483.16
3301.06
3487.73
3417.63
3659.74
3753.80
4023.17
3466.68
3786.87
3951.46
3871.72
3860.44
3944.70
4353.16
5233.90
4694.62
86910.36

t2

t3

t4

529
441
361
289
225
169
121
81
49
25
9
1
1
9
25
49
81
121
169
225
289
361
441
529
4600

-12167
-9261
-6859
-4913
-3375
-2197
-1331
-729
-343
-125
-27
-1
1
27
125
343
729
1331
2197
3375
4913
6859
9261
12167
0

279841
194481
130321
83521
50625
28561
14641
6561
2401
625
81
1
1
81
625
2401
6561
14641
28561
50625
83521
130321
194481
279841
1583320

dt . t

dt . t2

-66469.31
1528794.13
-61421.85
1289858.85
-53037.36
1007709.84
-52125.23
886128.91
-46304.10
694561.50
-40557.92
527252.96
-34180,30
375983.30
-32705.91
294353.19
-24382.12
170674.84
-16505.30
82526.50
-10463.19
31389.57
-3417.63
3417.63
3659.74
3659.74
11261.40
33784.20
20115.85
100579.25
24266.76
169867.32
34081.83
306736.47
43466.06
478126.66
50332.36
654320.68
57906.60
868599.00
67059.90
1140018.30
82710.04
1571490.76
109911.90
2308149.90
107976.26
2483453.98
171178.48 17011437.48

Konjonktrel Bileenin Tahmin Edilmesi: Bu bileenin tahmin edilmesinde

ve tahminlerin yorumlanmasnda izlenen aamalar mevsimsel olmayan serilerin
zmlenmesine benzer ekilde yaplr. rnein, t = -23 dnemi (1989 Iinci eyrei) iin konjonktrel ve rassal bileen tahmini,
kt . rt =

yt
= 0.98
tt . mt

olarak hesaplanr. kt . rt = 0.98 deerinden yararlanarak 1989 yl Iinci eyreine

ilikin gzlem deeri zerindeki konjonktrel deimenin etkisi hakknda yorum
yaplr. Yorum: 1989 yl Iinci eyreinde, eyrek yllk zaman serisi konjonktr
etkisiyle (0.98 - 1).100 = %-1 orannda normalin (trend ve mevsimsel etkinin) altnda deer almtr.

Tablo 14.9
En Kk Kareler
normal denklemleri
veri tablosu.

318
Tablo 14.10
Trend, konjonktrel
ve rassal bileen
tahminleri.

statistik

yt

yt/mt=tt.kt=dt

2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303,34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54

-23
-21
-19
-17
-15
-13
-11
-9
-7
-5
-3
-1
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23

2889.97
2924.85
2791.44
3066.19
3086.94
3119.84
3107.30
3633.99
3483.16
3301.06
3487.73
3417.63
3659.74
3753.80
4023.17
3466.68
3786.87
3951.46
3871.72
3860.44
3944.70
4353.16
5233.90
4694.62

yt=3525+37.2t+0.504t2
2935.38
2965.46
2999.56
3037.70
3079.87
3126.08
3176.31
3230.58
3288.88
3351.20
3417.57
3487.96
3562.39
3640.84
3723.33
3809.85
3900.41
3994.99
4093.61
4196.25
4302.94
4413.65
4528.39
4647.17

mt

tt . mt

kt . rt

0,97
0,88
0,92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0,92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20

2847.32
2609.60
2759.60
3645.24
2987.48
2750.95
2922.21
3876.69
3190.21
2949.06
3144,16
4185.55
3455.51
3203.94
3425.47
4571.82
3783.39
3515.59
3766.12
5035.51
4173.85
3884.01
4166.12
5576.60

0.98
0.98
0.93
1.00
1.00
0.99
0.97
1.12
1.05
0.98
1.02
0.97
1.02
1.03
1.08
0.90
0,97
0,98
0,94
0.91
0.91
0.98
1.15
1.01

ngr deerlerinin tretilmesi:

Bu amala y't+1 = tt+1 . mt+1 = (b0 + b1(t + 1) + b2t2(t + 1) mt+1 ngr modelinden yararlanlr.
tt+1 = 3525 + 37,2 (t + 1) + 0,504 (t + 1)2
t+1, 1995 yl 1. eyrei olduundan bu dnemin kod deeri 25tir. Buna gre,
t1995. Q1 = 3525 + 37.2.(25) + 0.504.(252) = 4770
y'1995.Q1 = 4770.0.97 = 4626.9
Burada 0.97, birinci eyrek yl iin mevsim bileenin tahmin deerini ifade eder.

SIRA SZDE

1. Bileenlerine ayrma yntemiyle zmlemede, zmleme aamalarn sralaynz.

2. Eer ilgilenilen zaman serisinin gzlem deerleri zerinde mevsimsel bileenin etkisi sz konusu deilse, ngr amacyla kullanlacak arpmsal modeli belirleyiniz.
3. arpmsal modellerde mevsimsel bileenin tahminlenmesindeki aamalar sralaynz.

nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, zaman serilerinin temel bileeni deildir?
a. Trend Bileeni
b. Rassal Bileen
c. Zaman Bileeni
d. Konjonktrel Bileen
e. Mevsimsel Bileen
2. Bir zaman serisinin trend tahmini tt = 25 + 0.8t dir. Aadakilerden hangisi, bu trend tahmini iin sylenemez?
a. Trend dorusaldr.
b. Trend artan eilim gsterir.
c. Trend eriseldir.
d. Trend azalan eilim gsterir.
e. Trendin eilimi 0,8dir.
3. Yllk zaman serilerinde hangi zaman serisi bileeninin
etkisi grlmez?
a. Trend bileeninin
b. Mevsimsel bileenin
c. Konjonktrel bileenin
d. Rassal bileenin
e. Konjonktrel ve Rassal bileenin
4. Aadakilerden hangisi, mevsimsel deimenin dalga
uzunluunu ifade eder?
a. Birbirini izleyen iki mevsimsel deimenin maksimum ya da minimum noktalar arasndaki zaman
aral
b. Birbirini izleyen mevsimler arasndaki zaman
aral
c. Bir mevsimsel deimenin maksimum ve minimum
noktalar arasndaki fark
d. Serideki veri says
e. En yksek ve en dk mevsimsel deime arasndaki fark
5. Zaman serilerinde etkisi mutlaka grlen bileen aadakilerden hangisidir?
a. Trend
b. Konjonktrel
c. Mevsimsel
d. Rassal
e. gn saysnn farkll

6. Bir
nda,
a.
b.
c.
d.
e.

319

zaman serisinin hareketli ortalamalar hesaplandseri hangi bileenlerin etkisinden arndrlm olur?
Trend Mevsimsel
Trend Konjonktrel
Mevsimsel
Trend
Mevsimsel Rassal

7 ve 8. sorular aadaki tabloya gre cevaplandrlacaktr.

7.

t
-3
-1
1
3

yt
12
15
13
16

Yukarda verilen zaman serisinin tahmin edilecek dorusal trend denkleminde eimi veren parametre tahmininin
deeri katr?
a. 0.05
b. 0.12
c. 0.50
d. 0.80
e. 1.1
8. Yukarda verilen tabloya gre, zaman serisi iin tahmin edilen trend denklemi tt = 14 + 0,5t ise serinin t = 1
iin trend tahmin deeri katr?
a. 12.50
b. 14.25
c. 14.50
d. 15.10
e. 15.50
9. Yllk bir zaman serisinin bileenleri arpmsal model
kullanlarak tahmin edilmek istenmektedir. t = 1 iin gzlem deeri 11.625, trend tahmin deeri 10.642 hesaplanmtr. Ayn dneme ilikin konjonktrel bileenin tahmin
deeri katr?
a. 0.09
b. 1.009
c. 1.092
d. 1.15
e. 1.18

320

statistik

10. Bir zaman serisinin t dnemine ilikin mevsimsel bileen tahmini 0.92 dir. Bu deeri, aadakilerden hangisi
doru olarak ifade eder?
a. Mevsimsel bileen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %92 byk deer almasna neden
olmutur.
b. Mevsimsel bileen t dnemindeki gzlem deerinin normalden % 8 kk deer almasna neden
olmutur.
c. Mevsimsel bileen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %8 byk deer almasna neden
olmutur.
d. Mevsimsel bileen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %0,8 byk deer almasna neden
olmutur.
e. Mevsimsel bileen t dnemindeki gzlem deerinin normalden 0,02 kk deer almasna neden
olmutur.

Yant Anahtar
1. c
2. c
3. b
4. a
5. d
6. e
7. c
8. c
9. c
10. b

Yararlanlan Kaynaklar
BOWERMAN, Bruce L, OConnell: Forecasting and Time Series An Applied Approach, 3rd Edition, Wadsworth Inc., California, 1993.
GRTAN, Kenan: statistik ve Aratrma Metodlar,
.. Yayn No: 1941, Sermet Matbaas, stanbul, 1974.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitapevi,
stanbul, 1986.
TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley and Sons Inc, NewYork, 1996.

321

Ek 1: Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

EK 1: NORMAL ER ALANLARI TABLOSU

z

0.00

0.01

0.02

0.03

0.04

0.05

0.06

0.07

0.08

0.09

0.0
0.1
0.2

0.000000 0.003989
0.039828 0.043795
0.079260 0.083166

0.007989 0.011967
0.047758 0.051717
0.087064 0.090954

0.015953
0.055670
0.094835

0.019939 0.023922
0.059618 0.063559
0.098706 0.102568

0.027903 0.031881 0.035856

0.067495 0.071424 0.075345
0.106420 0.110261 0.114092

0.3
0.4
0.5

0.117911 0.121719
0.155422 0.159097
0.191462 0.194974

0.125516 0.129300
0.162757 0.166402
0.198468 0.201944

0.133072
0.170031
0.205402

0.136831 0.140576
0.173645 0.177242
0.208840 0.212260

0.144309 0.148027 0.151732

0.180822 0.184386 0.187933
0.215661 0.219043 0.222405

0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9

0.225747
0.258036
0.288145
0.315940
0.341345
0.364334
0.384930
0.403199
0.419243
0.433193
0.445201
0.455435
0.464070
0.471284

0.229069
0.261148
0.291030
0.318589
0.343752
0.366500
0.386860
0.404902
0.420730
0.434478
0.446301
0.456367
0.464852
0.471933

0.232371
0.264238
0.293892
0.321214
0.346136
0.368643
0.388767
0.406582
0.422196
0.435744
0.447384
0.457284
0.465621
0.472571

0.235653
0.267305
0.296731
0.323814
0.348495
0.370762
0.390651
0.408241
0.423641
0.436992
0.448449
0.458185
0.466375
0.473197

0.238914
0.270350
0.299546
0.326391
0.350830
0.372857
0.392512
0.409877
0.425066
0.438220
0.449497
0.459071
0.467116
0.473810

0.242154
0.273373
0.302338
0.328944
0.353141
0.374928
0.394350
0.411492
0.426471
0.439429
0.450529
0.459941
0.467843
0.474412

0.245373
0.276373
0.305106
0.331472
0.355428
0.376976
0.396165
0.413085
0.427855
0.440620
0.451543
0.460796
0.468557
0.475002

0.248571
0.279350
0.307850
0.333977
0.357690
0.378999
0.397958
0.414656
0.429219
0.441792
0.452540
0.461636
0.469258
0.475581

0.251748
0.282305
0.310570
0.336457
0.359929
0.381000
0.399727
0.414207
0.430563
0.442947
0.453521
0.462462
0.469946
0.476148

0.254903
0.285236
0.313267
0.338913
0.362143
0.382977
0.401475
0.417736
0.431888
0.444083
0.454486
0.463273
0.470621
0.476705

2.0
2.1
2.2
2.3
2.4

0.477250
0.482136
0.486097
0.489276
0.491802

0.477784
0.482571
0.486447
0.489556
0.492024

0.478308
0.482997
0.486791
0.489830
0.492240

0.478822
0.483414
0.487126
0.490097
0.492451

0.479325
0.483823
0.487455
0.490358
0.492656

0.479818
0.484222
0.487776
0.490613
0.492857

0.480301
0.484614
0.488089
0.490863
0.493053

0.480774
0.484997
0.488396
0.491106
0.493244

0.481237
0.485371
0.488696
0.491344
0.493131

0.481691
0.485738
0.489989
0.491576
0.493613

2.5
2.6
2.7

0.493790 0.493963
0.495339 0.495473
0.496533 0.496636

0.494132 0.494297
0.495603 0.495731
0.496736 0.496833

0.494457
0.495855
0.496928

0.494614 0.494766
0.495975 0.496093
0.497020 0.497110

0.494915 0.495060 0.495201

0.496207 0.496319 0.496427
0.497197 0.497282 0.497365

2.8
2.9
3.0

0.497445 0.497523
0.498134 0.498193
0.498650 0.498694

0.497599 0.497673
0.498250 0.498305
0.498736 0.498777

0.497744
0.498359
0.498817

0.497814 0.497882
0.498411 0.498462
0.498856 0.498893

0.497948 0.498012 0.498074

0.498511 0.498559 0.498605
0.498930 0.498965 0.498999

322

Ek 2: t Tablosu

EK 2: "t" TABLOSU
Serbestlik
derecesi P = 0.9

0.8

0.7

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0.05

0.02

0.01

1
2

0.158
0.142

0.325
0.289

0.510
0.445

0.727
0.617

1.000
0.816

1.376
1.061

1.963
1.386

3.078
1.886

6.314
2.920

12.706
4.303

31.821
6.965

63.654
9.925

3
4

0.137
0.134

0.277
0.271

0.424
0.414

0.584
0.569

0.765
0.741

0.978
0.941

1.250
1.190

1.638
1.533

2.353
2.132

3.182
2.776

4.541
3.747

5.841
4.604

5
6
7

0.132
0.131
0.130

0.267
0.265
0.263

0.408
0.404
0.402

0.559
0.553
0.549

0.727
0.718
0.711

0.920
0.906
0.896

1.156
1.134
1.119

1.476
1.440
1.415

2.015
1.943
1.895

2.571
2.447
2.365

3.365
3.143
2.998

4.032
3.707
3.449

8
9
10

0.130
0.129
0.129

0.262
0.261
0.260

0.399
0.398
0.397

0.546
0.543
0.542

0.706
0.703
0.700

0.889
0.883
0.879

1.108
1.100
1.093

1.397
1.383
1.372

1.860
1.833
1.812

2.306
2.262
2.228

2.896
2.821
2.764

3.355
3.250
3.169

11
12
13
14
15
16
17
18
19
20

0.129
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.127
0.127
0.127

0.269
0.259
0.259
0.258
0.258
0.258
0.257
0.257
0.257
0.257

0.396
0.395
0.394
0.393
0.393
0.392
0.392
0.392
0.391
0.391

0.540
0.539
0.538
0.537
0.536
0.535
0.534
0.534
0.533
0.533

0.697
0.695
0.694
0.692
0.691
0.690
0.689
0.688
0.688
0.687

0.876
0.873
0.870
0.868
0.866
0.865
0.863
0.862
0.861
0.860

1.088
1.083
1.079
1.076
1.074
1.071
1.069
1.067
1.066
1.064

1.363
1.356
1.350
1.345
1.341
1.337
1.333
1.330
1.328
1.325

1.796
1.782
1.771
1.761
1.753
1.746
1.740
1.734
1.729
1.725

2.201
2.179
2.160
2.145
2.131
2.120
2.110
2.101
2.093
2.086

2.718
2.681
2.650
2.624
2.602
2.583
2.567
2.552
2.539
2.528

3.106
3.055
3.012
2.977
2.947
2.921
2.898
2.878
2.861
2.845

21
22
23
24
25
26

0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127

0.257
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256

0.391
0.390
0.390
0.390
0.390
0.390

0.532
0.532
0.532
0.531
0.531
0.531

0.686
0.686
0.685
0.685
0.684
0.684

0.859
0.858
0.858
0.857
0.856
0.856

1.063
1.061
1.060
1.059
1.058
1.058

1.323
1.321
1.319
1.318
1.316
1.315

1.721
1.717
1.714
1.711
1.708
1.706

2.080
2.074
2.069
2.064
2.060
2.056

2.518
2.508
2.500
2.492
2.485
2.479

2.831
2.819
2.807
2.797
2.787
2.779

27
28
29

0.127
0.127
0.127

0.256
0.256
0.256

0.389
0.389
0.389

0.531
0.530
0.530

0.684
0.683
0.683

0.855
0.855
0.854

1.057
1.056
1.055

1.314
1.313
1.311

1.703
1.701
1.699

2.052
2.048
2.045

2.473
2.467
2.462

2.771
2.763
2.756

30

0.127

0.256

0.389

0.530

0.683

0.854

1.055

1.310

1.697

2.042

2.457

2.750

0.12566

0.25335

0.38532

0.52440

0.67449

0.84162 1.03643 1.28155

1.64485

1.95996

2.32634

2.57582

323

Ek 3: c 2 Tablosu

EK 3: c2 TABLOSU
a
r

0.995

0.990

0.975

0.950

0.050

0.025

0.010

0.00003927

0.000157

0.000982

0.003932

3.841455

5.023903

0.010025

0,020100

0.050636

0.102586

5.991476

7.377779

0.071723

0.114832

0.215795

0.351846

7.814725

0,206984

0.297107

0.484419

0.710724

9.487728

0.411751

0.554297

0.831209

1.145477

11.070483

0.675733

0.872083

1,.237342

1.635380

12.591577

0.989251

1.239032

1,689864

2.167349

1.344403

1,646506

2,179725

2.732633

0.005

0.001

6.634891

7.879400

10.827360

9.210351

10.596530

13.915004

9.348404

11.344882

12.838073

16.265959

11.143262

13.276699

14.860166

18.466226

12.832492

15.086317

16.749648

20.514651

14.449355

16.811872

18.547513

22.457479

14.067127

16.012774

18.475324

20.277738

24.321296

15.507312

17.534545

20.090159

21.954861

26.123931

1.734911

2.087889

2,700389

3.325115

16.918960

19.022778

21.666048

23.589275

27.876731

10

2.155845

2.558199

3.246963

3.940295

18.307029

20.483201

23.209287

25.188055

29.587885

11

2.603202

3.053496

3.815742

4.574809

19.675153

21.920023

24.725022

26.756864

31.263507

12

3.073785

3.570551

4.403778

5.226028

21.026055

23.336660

26.216964

28.299660

32.909230

13

3.565042

4.106900

5.008738

5.891861

22.362027

24.735581

27.688184

29.819318

34.527367

14

4.074659

4.660415

5.628724

6.570632

23.684782

26.118935

29.141163

31.319425

36.123867

15

4.600874

5.229356

6.262123

7.260935

24.995797

27.488365

30.577951

32.801491

37.697774

16

5.142164

5.812197

6.907664

7.961639

26.296221

28.845325

31.999861

34.267053

39.251776

17

5.697274

6.407742

7.564179

8.671754

27.587100

30.190983

33.408717

35.718378

40.791109

18

6.264766

7.014903

8.230737

9.390448

28.869321

31.526410

34.805237

37.156386

42.311948

19

6.843923

7.632698

8.906514

10.117006

30.143505

32.852337

36.190775

38.582122

43.819365

20

7.433811

8.260368

9.590772

10.850799

31.410420

34.169581

37.566272

39.996856

45.314218

21

8.033602

8.897172

10.282907

11.591316

32.670558

35.478859

38.932232

41.400943

46.796271

22

8.642681

9.542494

10.982330

12.338009

33.924460

36.780678

40.289448

42.795664

48.267624

23

9.260383

10.195689

11.688534

13.090505

35.172460

38.075609

41.638334

44.181385

49.727643

24

9.886199

10.856349

12.401146

13.848422

36.415026

39.364060

42.979781

45.558363

51.178969

25

10.519647

11.523951

13.119707

14.611396

37.652489

40.646498

44.314014

46.927966

52.618738

26

11.160218

12.198177

13.843881

15.379163

38.885130

41.923138

45.641636

48.289777

54.051136

27

11.807655

12.878468

14.573373

16.151395

40.113266

43.194521

46.962837

49.645035

55.475080

28

12.461281

13.564666

15.307854

16.927876

41.337152

44.460790

48.278166

50.993559

56.891756

29

13.121067

14.256406

16.047051

17.708381

42.556948

45.722279

49.587829

52.335495

58.300642

30

13.786682

14.953464

16.790756

18.492667

43.772954

46.979218

50.892181

53.671868

59.702212

40

20.706577

22.164201

24.433058

26.509296

55.758487

59.341679

63.690771

66.766047

73.402900

50

27.990825

29.706725

32.357385

34.764236

67.504805

71.420194

76.153802

79.489839

86.660312

100

67.327533

70.064995

74.221882

77.929442

124.342101

129.561252

135.806891

140.169714

149.448789

324

Szlk

Szlk

Duyarl Ortalama: Bir seriyi oluturan tm deerlerden etkilenen ortalama.

A
Alfa (a) Tipi Hata (I. Tip Hata): Doru bir hipotezin (H0 doru iken) test sonucunda reddedilmesi halinde ilenecek

F
Fisher ndeksi: Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik

hata.
Ana Ktle: Yn olay niteliinde ve ayn cins birimlerin olu-

ortalamas.
Frekans Serisi: Bir serideki, gzlem deerlerinin ka kez tek-

turduu topluluk.

rarlandn, ilgili gzlem deerlerinin yanna, kaydedile-

Anlam(llk) Dzeyi: Doru bir hipotezin test sonucunda red-

rek oluturulan seri.

dedilmesinin maksimum olasl.

Aralk Tahminlemesi: Aratrlan ana ktle parametresini istenilen bir olaslkla bir aralk iinde tahminleme teknii.

G
Geometrik Ortalama: Bir seriyi oluturan deerlerin arpm-

Aritmetik Ortalama: Bir seriyi oluturan deerler toplamnn,

nn, gzlem deerleri saysna eit mertebeden kk.

gzlem saysna oran.

Ayrk Olaylar: Birlikte ortaya kamayan olaylar.

H
Hareketli Ortalama: Zaman serilerinin mevsimsel ve rassal bi-

leenlerin etkilerinden arndrmak suretiyle, bu serilerin

Bamsz Olaylar: Ortaya kp kmamas, baka bir olayn ortaya kmasn ya da kmamasn zorunlu hale getireme-

genel eilimini elde etmek amacyla bavurulan teknik.

Histogram: Snflandrlm bir seriye ilikin, alan ilgili snfn

yen olaylar.

frekansna ve taban da ilgili snfn arala eit, birbirine

Basit ndeks: Tek bir madde iin hesaplanan indeks.

bitiik dikdrtgenlerden oluan grafik.

Basit Olay: rneklem uzaynda tek rneklem noktas olan olay.

Basit Seri: Gzlem deerlerinin byklklerine gre kkten
bye ya da bykten ke doru sralanmasyla olu-

ndeks: Bir istatiksel olaya ilikin gzlem deerlerinin zaman ya

turulan seri.

da mekana gre gsterdii oransal deiimler.

Belirlilik Katsays: Regresyon analizinde baml deikende-

statistik: 1. Belirlenen ama ya da amalar dorultusunda gz-

ki deiimin ne kadarnn bamsz deikence akland-

lenen yn olaylardan derlenen verilerin ilene-

n belirleyen katsay.

rek, ilgili olaylarn oluturulduu ynlarn bilim-

Beta (b) Tipi Hata (II. Tip Hata): Doru olmayan bir hipotezin

sel olarak incelenmesinde kullanlan yntemler

(H0 doru deilken) test sonucunda kabul edilmesi halin-

btn.

de ilenecek hata.
Bileik ndeks: ki ya da daha ok maddeyi kapsayan indeks.

2. rnekleme ilikin saysal karateristikler.

statistik Birimi: llebilen ya da saylabilen yn olay niteli-

Bileik Olay: rneklem uzaynda birden ok rneklem noktas

olan olay.

indeki her olay.

statistik Serisi: Gzlem deerlerinin byklklerine gre olu-

Bileik Seri: Birimlerin birden fazla deikene gre dalmn

bir arada gsteren seri.

turulan dizi.
statistiksel Hipotez: Herhangi bir ana ktle parametresine ili-

Birikimli Seri: Bir frekans dalmnda her snfn frekansna bir

kin olarak ileri srlen ve doruluu olaslk kurallaryla

nceki snfn frekans eklenerek oluturulan seri.

aratrabilen nerme.

Dalma Serisi: Gzlem sonularnn maddesel bir deikenin

klarna gre sralanmasyla oluturulan seri.
Deiim Aral: Bir serideki en byk deer ile kk deer
arasndaki fark.
Deiken: statistik birimlerinin sahip olduu zellikler.
Deiken Esasl ndeks: Bir zaman indeksinde her deerin, bir
nceki dnemin deerine gre oransal deiimleri.
Duyarl Olmayan Ortalama: Serideki ar deerlerden etkilenmeyen ortalama.

Kareli Ortalama: Bir seriyi oluturan deerlerin karelerinin toplamnn gzlem saysna oran.
Kart (H1) Hipotez: lgilenilen ana ktle parametresinin bilinen deerinde, istatiksel olarak anlaml farklarn beklendiini ifade eden hipotez.
Kontenjans Katsays: Saysal olmayan deikenler arasndaki
ilikinin derecesini gsteren katsay.
Korelasyon Katsays: ki deiken arasndaki dorusal ilikinin ynn ve derecesini belirleyen (gsteren) katsay.

Szlk

325

S-

Laspeyres ndeksi: Arlkl indekslerde arlk katsaylarnn

Sabit Esasl indeks: Bir zaman indeksinde devrelerden birisi-

balang zamanndaki (ya da yerindeki) deerlerden seil-

nin deerinin temel kabul edilerek, dier devrelerin deer-

mesiyle oluturulan indeks.

lerinin seilen temel devreye gre oransal deiimi.

Sfr (H0) Hipotezi: lgilenilen ana ktle parametresinin bilinen

deerinde, herhangi bir farkn beklenmediini ifade eden

Medyan: Bir seride, seriyi iki eit ksma blen deer.

hipotez.

Mekan ndeksi: Mekan serisi ile verilen bir istatistiksel olayn

Snflandrlm Seri: Deney ya da gzlem sonularnn belirli

aralklar iinde kalan klara gre dzenlenmesiyle olu-

aritmetik ortalamaya gre deiimleri.

turulan seri.

Mekan Serisi: Gzlem sonularnn lke, blge, ehir ya da

ky gibi bir mekan (yer) deikeninin klarna gre sra-

Standart Sapma: Bir seriyi oluturan deerlerin aritmetik ortalamadan farklarnn kareli ortalamas.

lanmasyla oluturulan seri.

Mod: Bir seride en ok tekrarlanan deer.

k: Bir deikenin ald deer.

Nokta Tahminlemesi: Bir rassal rneklemden elde edilen ista-

Tahminleme: Bir rassal rneklemden elde edilen istatistikler

tistiin deerini, ilgili ana ktle parametre deerine eit ka-

yardmyla, rnein ekildii ana ktleye ilikin parametre

bul eden tahminleme teknii.

deerlerini aratrmak.
Tamamlayc Olay: Bir olayn ortaya kmamas ile tanmlanan

O-
Olay: Bir deneyin bir ya da daha ok sonucunu ieren kme.

olay.
Tartl Ortalama: Gzlem deerleri arasndaki nem derecelerini ieren ortalama.

Ortalama: Bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin, etrafnda toplanma eilimi gsterdii deer.

Tipik Olay: Ait olduu kmedeki tm olaylar tek bana temsil

edebilen olay.

rneklem: Ana ktleden uygun tekniklerle seilen birimlerden

oluan alt topluluk.

Trend: Zaman serilerine ilikin gzlem deerlerinin uzun dnemde artma ya da azalma ynnde gsterdii genel eilim.

rneklem Noktas: rneklem uzaynn her bir eleman.

rneklem Uzay: Deney ya da gzlem sonularnn tmn
ieren kme.

Y
Yn Olay: Ait olduu kmedeki olaylar tek bana temsil ede-

meyen olay.

Paasche ndeksi: Arlkl indekslerde arlk katsaylarnn indeks devresindeki ( ya da yerindeki) deerlerden seilme-

siyle oluturulan indeks.

Zaman ndeksi: Zaman serisi ile verilen bir istatistiksel olayn,

zaman iindeki oransal deiimleri.

Zaman Serisi: Gzlem sonularnn yl, ay, hafta, gn ya da

Regresyon: Deikenler arasndaki ortalama ilikinin matematiksel bir fonksiyonla ifade edilmesi.

saat gibi bir zaman deikeninin klarna gre sralanmasyla oluturulan seri.

326

Dizin

Beklenen Deer 111, 112, 186

Dizin

Beklenen Frekanslar 241, 243, 244, 245

Belirlilik Katsays 272, 273, 275

Ak Snf 18

Bernoulli Denemesi 118

Aklayc Deiken 253, 255

Betimleme 297

Aa Diyagram 70, 71, 73, 82, 91, 93, 99, 110, 120

Bileen Olaslk 80, 81, 96, 97

Alt Tahminleme 191

Bileenlerine Ayrma Yntemi 318

Ana Ktle 5, 8, 9, 173, 174, 191, 192, 199, 213, 216, 219, 228, 231,

Bileik ndeks 45, 46, 278, 279, 280, 283, 284

233, 235

Bileik Olaslk 68, 79, 90, 91, 96, 97, 120

Anaktle liki Katsays 274

Bileik Olay 71, 72, 73, 74, 75, 95

Ana Ktle Oran 185, 188, 190, 191, 206, 231, 233

Bileik Seri 12, 21, 22, 29, 31, 32, 265

Anaktle Regresyon Katsaylar 256

Ana Ktlenin Homojenlii 175

Binom Dalm 69, 104, 118, 119, 125, 126, 127, 128, 130, 137,
160, 161, 162, 163, 244, 245

Ani Birim 4, 7, 9

Binom Deneyi 104, 118, 119, 127, 130, 160, 163

Ani Veri Derleme 7, 9

Binom Olaslk Dalm 104, 118, 119, 125, 127, 160

Anlamllk Dzeyi 218, 222, 223, 224, 226, 229, 231, 233, 240,

Binom Rassal Deikeni 119, 127

241, 243, 244, 245, 263, 274

Birikimli Frekans 19, 27, 31, 50

Aralk Tahminlemesi 199, 200, 201, 202, 204, 206, 207, 208

Birikimli Seri 32, 52

Aratrma Hipotezi 216, 223, 226, 233

Birim 4, 5, 6, 7, 8, 138, 142, 169, 173, 219

Aritmetik Ortalama 37, 41, 42, 43, 57, 198, 199, 201, 202, 208,

Btnleyici Olaylar 87

223, 228, 258, 259, 275, 280, 281, 284, 285, 286, 287, 288, 302, 303, 307

Byk Saylar Yasas 77

Artan Eilim 309, 319

Bytme Faktr 179

Artklarn Kareler Toplam 256

Aamal Kme rneklemesi 183, 184
Aylk Zaman Serisi 296

C-
Chebyshev Teoremi 114

Ayrk Olaylar 68, 83, 84, 85, 87, 94, 97, 98, 99

apraz Tablo 80

Ayrk Olmayan Olaylar 84

arpmsal Model 305, 306, 311, 312, 313, 314, 318

Azalan Eilim 319

arpma Kural 68, 89, 90, 92, 93, 120

ereve 16, 168, 169, 173, 174, 177, 178, 179, 180, 181, 183, 192,

219

Baml Deiken 21, 256, 258, 261, 265, 268, 269, 273, 275

ereve Hatas 174

Baml Olaylar 85, 86, 87

eyrek Yllar 299, 312, 313, 315

Bamsz Deiken 240, 258, 261, 264, 268, 269, 273, 275

karsama 69, 173, 182, 218, 263

Bamsz Olaylar 68, 85, 86, 87, 92, 93

izgi Grafik 108

Bamsz rneklemler 242

oklu Regresyon Modeli 255

Bamszlk 239, 240, 241, 242, 243, 244, 246

ubuk Grafik 22

Balanm 253
Basit Dorusal Regresyon 252, 253, 255, 256, 257, 258, 259,
261, 262, 263, 264, 265

Basit Fiyat ndeksi 283

Basit ndeks 283, 284, 285, 286, 287, 288
Basit ndekslerin Tartl Aritmetik Ortalamas 284, 287,
288

D
Dalm 13, 19, 59, 77, 80, 90, 119, 128, 129, 130, 137, 138, 140,
141, 142, 143, 218, 220, 263, 274, 297

Dalma Serisi 32
Dalga iddeti 299, 305
Dalga Uzunluu 299, 301, 302, 312, 314, 319

Basit ndekslerin Tartsz Aritmetik Ortalamas 284, 286

Basit Miktar ndeksi 283
Basit Olay 71, 72, 73, 74
Basit Rassal rneklem 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 198, 200

Basit Seri 14, 15, 16, 17, 31, 38, 43, 45, 47, 48, 53, 54, 60, 65
Basit Toplam ndeks 284, 285, 291

Deiim Aral 36, 60, 64

Deiim Katsays 36, 62, 63
Deiken Esasl ndeks 282, 283, 290
Deikenlik 36, 37, 59, 60, 62, 63, 204
Deikenlik lleri 36, 37, 59, 60, 62
-den Az Serisi 31
-den ok Serisi 32

Dizin

Deneme 118, 119, 121, 125, 127, 160, 161, 163

Gncel ereve 180

Deney 3, 8, 17, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 83, 84, 87,

Gven Aral 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 263

88, 89, 93, 98, 104, 105, 107, 110, 111, 117, 118, 119, 127, 130, 133, 160,

Gven Dzeyi 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 208

162, 163, 177, 178, 182, 227

Gven Snrlar 199, 200, 201, 208

Doal Birim 4, 5, 6, 9

327

Gvenilir Tahmin 199

Doal Olmayan Birim 9

Dorusal Model 255, 306, 307, 308

Dorusal Regresyon Modeli 252, 269

Dorusal Trend 306, 309, 311, 319

H0 Hipotezi 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 225, 226, 227, 229,
232, 233, 234, 239, 242, 243, 248, 274

Duyarl Olmayan Ortalama 36, 37, 48, 53

H1 Hipotezi 234

Duyarl Ortalama 36, 37

Hareketli Ortalama 294, 301, 302, 303, 304, 312, 314, 319

Dzeltme Faktr 161

Hata Dzeyi 176, 208

Hata Kareler Ortalamas 262

Hata Terimi 255, 261

Eik Seri 57

Hatalarn Kareler Toplam 261

Eilim 36, 37, 53, 256, 279, 297, 298, 299, 300, 308, 309, 319

Hatalarn Varyans 262

Erisel Model 306, 307, 308, 316

Hipotez 197, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,

Erisel Trend 306, 307

223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 239,

Elementer Olay 71

240, 242, 243, 244, 248, 261, 264, 265, 268, 274, 275

En ok Olabilirlik Yntemi 256

Hipotez Testi 212, 213, 214, 218, 219, 220, 223, 228, 265

En Kk Kareler (EKK) Yntemi 256

Histogram 23, 24, 25, 26, 30, 32, 56, 138, 265

En Kk Kareler Normal Denklemleri 306, 307, 308, 316,

Hcre 80

317

Eit Aralkl Zaman Noktalar 295

Eit Olaslkl Sonular 75

I-
I. Tip Hata 218, 222
II. Tip Hata 218

adeli Rassal Seim Sreci 181

Faktriyel 104, 115, 116

adesiz Rassal Seim Sreci 181

Farkllk 63, 181, 184, 195, 199, 213, 214, 216, 218, 219, 224, 226,

ki Sonulu (Kesikli) Bir Rassal Deiken 118

229, 230, 232, 293, 305, 313

ki Ynl Test 222, 224, 229

Fisher ndeksi 289, 290

liki (Bant) 240

Frekans Dalm 15, 18, 19, 21, 22, 30, 31, 32, 59, 213, 239, 244,

likinin Derecesi 238, 246, 247, 253, 254, 269, 270, 275

246, 248, 249

Frekans Erisi 27, 31

ndeks 45, 46, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290,
291, 292, 301, 315, 316

Frekans Poligonu 23, 25, 26, 27, 30, 32

ndeks Says 285, 290

Frekans Serisi 16, 17, 18, 20, 23, 31, 32, 39, 42, 50, 54, 55, 61

radi rnekleme 8
statistik 3, 4, 5, 7, 8, 9, 13, 15, 17, 29, 32, 36, 37, 48, 49, 58, 59,

60, 69, 73, 101, 105, 169, 171, 180, 182, 183, 184, 185, 187, 188, 191, 196,

Genel Veri Derleme 8

197, 198, 199, 201, 212, 213, 214, 218, 219, 228, 233, 239

Geometrik Ortalama 45, 46, 289, 290

statistik Birimi 4

Gerek Birim 5, 6

statistik Ktlesi 5, 8, 9

Gerek Ktle 6

statistik Serisi 13, 15, 17, 32, 37, 48, 49

Greli Sklk Dalmlar 77, 105

statistiksel karsama 182

Greli Sklk Younluklar 138

statistiksel Deney 69, 73, 105

Gzlem Birimi 173, 176, 193

statistiksel Hipotez 213, 214, 215, 220

Gzlem Deeri 16, 22, 39, 42, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 60,

statistiksel Karar 222, 227, 230

65, 176, 256, 279, 282, 297, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 308, 309, 310,

statistiksel Tahminleme 197, 198

313, 317, 319, 320

statistiksel Test 214, 215, 228

Gruplandrlm Seri 12, 17

statistiksel Yorumlama 197

328

Dizin

L
Kamuoyu Aratrmas 163

Laspeyres ndeksi 289, 290

Karakteristik 3, 80, 169, 184, 185

Liste 14, 15, 32, 72, 79, 107, 108, 116, 174, 179, 208

Karar Verme 172, 197, 218, 220, 235, 302

Logaritmik Dnm 205

Kareli Ortalama 37, 46, 47, 48, 60, 62, 66, 191
Karlkl (ya da Tamamyla) Ayrk Olaylar 83

Kart Hipotez 215, 216, 220, 223, 240, 243

Maddesel Bir Varla Sahip Birimler 4, 5, 9

Kartezyen Grafik 296, 297

Maddesel Varla Sahip Olmayan Birimler 4

Kartopu rneklemesi 179

Marjinal Olaslk 80

Katk Olay 71, 72

Medyan 48, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 65, 66, 307

Kesikli Dalm 104, 105, 106, 107, 108, 111

Medyan Snf 50, 51, 52

Kesikli Rassal Deiken 104, 105, 106, 107, 111, 113, 118, 119,

Mekan Deikeni 5, 14
Mekan ndeksi 280, 281

126, 128, 137, 160, 161

Kesikli Rassal Deikenin Ortalamas 104, 111, 113

Mekan Serisi 14, 32, 280

Kesikli Bir Rassal Deikenin Standart Sapmas 104, 111,

Merkezi Eilim lleri 36, 37

Merkezi Limit Teoremi 187, 191, 203

112, 113, 114

Kesikli Zaman Serisi 295

Merkeziletirilmi Hareketli Ortalama 303, 304, 314

Kesin olay 74

Mevsim ndeksleri 315, 316

Kestirici 256, 262

Mevsimsel Bileen 295, 299, 305, 306, 311, 312, 313, 314, 316,

Kestirim 69, 252, 253, 255, 256, 257, 260, 261, 262, 263, 264, 273

319

Keyfi Seim Usul 177

Mevsimsel Faktr 305

Ki-Kare Bamszlk Testi 239, 240, 242, 246

Mevsimsel Seriler 294, 304, 305, 311, 312

Ki-Kare Dalm 219

Mod 27, 48, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 66

Ki-Kare Homojenlik Testi 242, 243

Mod Snf 54, 55

Ki-Kare Uygunluk Testi 244, 245, 246, 249

Mutlak Deikenlik lleri 62

Ksmi Veri Derleme 8

Klasik Olaslk Kural 75, 78

Kolayda rnekleme 177, 178

Nicel Aratrma 175

Kombinasyon 104, 115, 116, 117, 304, 305

Nicel Deikenler 239

Konjonktrel Bileen 295, 300, 304, 305, 309, 310, 312, 314,

Nitel Aratrma 175

317, 319

Nitel Deiken 239, 242

Konjonktrel deime 297, 300, 317

Nokta Tahmini 198, 199

Kontenjans Katsays 246, 247, 248

Nokta Tahminlemesi 196, 197, 198, 199, 207, 208

Kontenjans Tablolar 241

Nokta Tahminleyicisi 198

Korelasyon 249, 266, 267, 268, 269, 270

Normal Dalm 136, 137, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 147, 148,

Korelasyon Analizi 267, 269, 276

150, 151, 152, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 176, 187, 191, 200,

Korelasyon Katsays 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275

201, 202, 204, 206, 208, 217, 218, 219, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 228,

Koullu Olaslk 81, 83, 92

229, 231, 234, 235, 274

Kota rneklemesi 178, 193

Kritik Deer 220, 221, 222, 235, 241, 245
Kura Usul 179, 180

Normal Denklemler 257, 258, 306, 307, 308, 317

Normal Eri 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 156, 157,
158, 159, 202, 220, 221, 232, 266

Kuramsal Frekanslar 245

Normal Olaslk Dalm 137, 140, 141

Kuramsal Olaslk 77, 107

Normal Rassal Deiken 140

Kme rneklemesi 183, 184

Ktle 5, 6, 7, 8, 9, 107, 121, 169, 173, 174, 175, 177, 179, 180, 181,

O-

184, 185, 187, 188, 190, 191, 192, 197, 198, 199, 201, 204, 206, 213, 214,

Olanaksz Olay 74

215, 216, 223, 227, 230, 239, 242, 244, 255, 263, 274

Olasln Greli Sklk Kavram 75, 76, 77

Dizin

Olaslk 69, 70, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 107, 108, 118, 125, 128,
132, 137, 140, 156, 160, 199, 213, 215, 218, 245, 249

329

rnekleme Hatas 168, 172, 180, 182, 191, 192, 216, 222, 230,
232

rnekleme Oran 187, 190, 202, 203

Olaslk Dalm 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 113,
115, 118, 120, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 136,

rnekleme Plan 173, 174, 184, 190, 191, 193

137, 138, 139, 140, 160, 185

rnekleme Teorisi 213

Olaslk Dalmnn Ortalamas 112

Olaslk Dzeyi 199, 229, 235

P-R
Paasche ndeksi 289, 290

Olaslk Younluk Fonksiyonu 138

Parametre 3, 130, 133, 134, 141, 158, 159, 161, 169, 171, 180, 181,

Olaslkl Olmayan rnekleme 168, 174, 175, 184

Olaslkl rnekleme 168, 169, 174, 179, 180, 184

182, 185, 188, 191, 192, 193, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 208, 212, 213,

Olay 3, 4, 5, 6, 7, 9, 13, 37, 68, 69, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81,

214, 215, 216, 219, 222, 223, 244, 245, 252, 255, 256, 262, 263, 264, 304,

82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 110,

305, 306, 308

Parametre Tahminleyicisi 182

120, 129, 132, 173, 279, 281, 300

Olaylarn Ara Kesiti 68, 89

Parametrik Hipotez Testleri 215

Olaylarn Bileimi 68, 95, 96

Parametrik Olmayan Hipotez Testleri 215

Oranlarn Ortalamas 45

Poisson Olaslk Dalm 129, 130, 131, 133, 134

Oranlarn rnekleme Dalm 189, 191, 193, 231, 233

Poligon 23, 25, 26, 27, 32, 138, 266

Oranl lek 215

Rassal Aralk 199

Rassal Bileen 295, 300, 302, 304, 305, 309, 310, 311, 312, 313,

Oransal Byklk 225

Oransal Deiim 279, 280, 281, 283

314, 317, 318, 319

Rassal Dalgalanma 299

Ortalama 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53, 57,

Rassal Deiken 105, 106, 107, 108, 111, 112, 118, 126, 128, 129,

59, 60, 111, 112, 128, 132, 141, 142, 147, 156, 158, 169, 175, 185, 186, 187,
190, 192, 198, 199, 201, 202, 204, 206, 213, 215, 223, 228, 253, 262, 280,
281, 285, 286, 289, 302, 314

137, 140, 142, 147, 152, 160, 161, 185, 186, 187, 189, 190, 191, 198, 199,
201, 226, 244, 248, 249

Rassal Deime 297, 300, 301

Ortalama liki 253

Rassal rneklem 8, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 188,

Ortalamalar Orijini 258, 259, 260

Ortalamalarn Ortalamas 45
nerme 213, 214
ngr 8, 69, 78, 164, 245, 294, 295, 302, 304, 306, 311, 312, 318
rneklem 3, 8, 9, 60, 69, 75, 169, 171, 172, 173, 174, 177, 178, 179,
180, 181, 183, 184, 185, 187, 188, 190, 191, 192, 198, 199, 201, 204, 206,
213, 218, 219, 220, 227, 231, 263, 264, 273, 274, 275

rneklem Hacmi 76, 78, 168, 174, 175, 176, 177, 178, 182, 183,
186, 187, 193, 201, 204, 206, 219, 224, 227, 228, 229, 231, 234, 245

rneklem statistii 171, 176, 184, 188, 192, 197, 200, 208, 214,
216, 217, 218, 219, 220, 221, 223, 231, 242

rneklem statistiinin rnekleme Dalm 184

rneklem Oran 168, 181, 189, 190, 193, 206, 230, 231, 232, 234
rneklem Orannn rnekleme Dalm 232
rneklem Uzay 68, 69, 70, 71, 74, 75, 89, 95, 101
rneklem Varyans 179, 189
rnekleme 8, 169, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 178, 179, 180, 181,

189, 190, 191, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 206, 208, 214, 219, 235,
242

Rassal rnekleme 179, 180, 181, 182, 183, 186, 187, 189, 190
Rassal rnekleme Yntemi 181
Rassal Saylar Tablosu 179, 180
Rassal Seim 179, 180, 181, 182, 184, 206, 208
Red Blgesi 216, 217, 218, 220, 221, 222, 224, 225, 226, 227, 229,
231, 232, 233, 235, 241, 242, 245, 248, 266

Regresyon 249, 252, 253, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
263, 264, 267, 269, 270, 271, 272, 273, 275, 276

Regresyon Analizi 253, 255, 256, 264

Regresyon zmlemesi 253, 263
Regresyon Denklemi 252, 253, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
264, 266, 272

Regresyon Dorusu 255, 258, 259, 264, 273

Regresyon Katsays 256, 258, 260, 263, 264, 266, 271, 272, 275
Regresyon Sabiti 264

182, 183, 184, 185, 188, 190, 191, 192, 197, 202, 206, 213, 214, 218, 219,
220, 228, 231, 255, 263

rnekleme Birimi 173, 180, 193

rnekleme Dalm 168, 184, 185, 186, 187, 190, 191, 192, 193,
197, 200, 201, 202, 206, 263

S-
Sabit Esasl ndeks 281, 282
Sabit Terim 255
Sadeletirilmi Normal Denklem 307

rnekleme Dalmnn Varyans 187, 190

Saysal (Nicel) Deikenler 239

rnekleme D Hatalar 168, 172, 191, 192

Saysal Karakteristik 3, 169, 184, 185

330

Dizin

Saysal Olmayan Deiken 238, 239, 241

Sayma Kural 79

T
t statistii 204, 264, 274, 275

Serbestlik Derecesi 204, 205, 208, 228, 239, 241, 242, 243, 244,

t rnekleme Dalm 263

245, 246, 248, 249, 261, 262, 263, 264

t testi 229

Seri 13, 14, 19, 21, 22, 23, 27, 29, 37, 43, 45, 46, 48, 53, 57, 59, 60,

Tabaka 178, 182, 193

62, 257, 259, 280, 281, 283, 295, 297, 299, 300, 302, 305, 306, 307, 308,

Tabakalama Deikeni 182

309, 310, 311, 312, 313, 316, 317

Tabakalama Kriteri 178

Serpilme Diyagram 29, 32, 252, 253, 254, 255, 256, 266, 273,

Tabakalar i Varyans 182

296

Tabakal rnekleme 181, 182

Sfr Hipotezi 213, 215, 216, 218, 219, 223, 224, 228, 229, 231, 235,

240, 242, 243, 248, 266, 275

Tahmin 191, 197, 198, 199, 206, 208, 228, 256, 261, 265, 306, 307,
308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319

Sklk Dalmlar 77, 105, 107

Tahmin Hatas 265

Snf Aral 18, 23, 27, 30, 32, 54, 55

Tahminin Gvenilirlii 199

Snflandrlm Seri 12, 14, 17, 18, 19, 22, 23, 25, 31, 32, 40, 41,

Tahminleme 181, 191, 195, 196, 197, 198, 199, 201, 211, 309, 312

43, 46, 50, 51, 55, 56, 61, 62

Tamamlayc Olaylar 68, 87, 88

Snflayc lek 215

Tamsaym 168, 169, 170, 171, 172, 173, 214

Sralayc lek 215

Tanm Aral 137

Simetrik Dalm 145, 160, 191, 204, 228

Tart 44, 286, 287, 289

Sistematik Hata 179, 180, 190

Tartl Aritmetik Ortalama 43, 288

Sistematik rneklem 183, 184

Tek Modlu Seriler 57

Sistematik Seim 179, 180

Tek Ynl Alt Kuyruk Testi 216

Sonlu (Belirli) Ktle 6

Tek Ynl st Kuyruk Testi 231

Sonsuz Ktle 6

Temel Deer 279, 280

Sosyal Aratrmalar 177

Temel Devre Fiyat 283, 286

Standart Birim 142

Temel Devre Miktar 283, 287, 289

Standart Deiken 187, 191, 204

Temel Faktrler 297

Standart Hata 168, 186, 187, 190, 191, 192, 199, 200, 201, 202,

Temel Yl Fiyat 286

203, 204, 205, 206, 207, 208, 219, 226, 228, 232, 234, 235, 252, 261, 262,

Temsili rneklem 171, 177, 179

263, 264, 265, 274, 275, 308

Standart Normal Dalm 136, 141, 142, 143, 146, 147, 149,

Test statistii 216, 219, 220, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230,
231, 232, 234, 235, 241, 242, 243, 247, 248, 264, 266, 274, 275

152, 153, 156, 157, 161, 163, 164, 176, 200, 204, 206, 221, 225, 226, 228,

Testin Anlamllk Dzeyi 218

232, 234

Testin Yn 216

Standart Sapma 36, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 104, 105, 111, 112, 113,

Tipik Olay 3

114, 115, 126, 127, 128, 132, 140, 141, 142, 147, 156, 158, 186, 187, 189,

Toplamsal Model 305

202, 203, 228

Standart Skor 142

Trend 295, 297, 298, 299, 300, 301, 304, 305, 306, 307, 308, 309,
310, 311, 312, 313, 314, 316, 317, 318, 319

Standartlatrma 147
Stokastik (Olaslkl) Model 255

Trend Bileeni 295, 297, 305, 306, 308, 309, 310, 311, 313, 316,
319

Student t Dalm 137

Srekli Birim 4, 9
Srekli Dalm 204

U-
Uzun Dnemli Etkiler 297

Srekli Ktle 6, 9

st Tahminleme 191

Srekli Rassal Deiken 104, 106, 137, 138, 139, 148, 150, 151,
153, 159, 164

Srekli Veri Derleme 7

Sreklilik Dzeltmesi 161, 162
Sreksiz Ktle 6, 9
ans Deikeni 105
k 3, 5, 6, 7, 13, 14, 17, 32

V
Varsaymsal Birim 5, 6
Varsaymsal Ktle 6, 9
Varyans 10, 62, 64, 66, 113, 134, 135, 164, 176, 179, 181, 182, 187,
189, 190, 199, 201, 252, 256, 261, 262, 266

Dizin

Venn Diyagram 70, 72, 87, 88, 89

Veri 2, 3, 6, 7, 8, 9, 13, 14, 18, 22, 30, 37, 76, 78, 115, 169, 170, 172,
175, 177, 181, 183, 192, 218, 317, 319

Veri Derleme 2, 6, 7, 8, 9, 169, 172, 175, 181, 192, 218

331

Z
z Dalm 219
z Deerleri 142, 147, 148, 152, 154, 157, 162, 202, 221
z statistii 224
z Rassal Deikeni 147

Y
Yaklak Olaslk 77, 107, 138, 160
Yaklak Olaslk in Greli Sklk 77
Yanlg Pay 176
Yanltc Faktrler 294, 297, 300, 301, 305, 306, 308, 314
Yanllk 180
Yansz Tahmin 200, 202
Yargsal rnekleme 178
Yn Olay 3, 4, 5, 7, 13
Yllk Zaman Serisi 296, 306, 313, 317
Younluk Fonksiyonu 138
Yorumsal statistik 213, 214

z Skorlar 142
z Testi 215, 226
Zaman Deikeni 5, 13, 14, 137, 295, 296, 297, 307
Zaman ndeksi 281
Zaman Serilerini Etkileyen Faktrler 294, 295, 297
Zaman Serisi 13, 32, 280, 281, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 301,
302, 304, 305, 306, 307, 308, 310, 311, 314, 318, 319, 320

Zaman Serisi Bileenleri 297, 301, 302, 304, 305

Zaman Serisi zmlemesi 294, 295, 301, 302, 304
Zincirleme ndeks 282